3

I
S
S
N

2
2
1
7
-
4
8
9
3
ASOPIS ZA PODSTICANJE I AFIRMACIJU INTERKULTURALNE KOMUNIKACIJE / MART 2014 / BR. 07
trkltrlnst
4
INTERKULTURALNOST
asopis za podsticanje i afrmaciju interkulturalne komunikacije
Izdava: Zavod za kulturu Vojvodine, Vojvode Putnika 2, Novi Sad,
tel. 021/ 4754148, 4754128, zkvrazvoj@nscable.net
Za izdavaa: Vladimir Kopicl, direktor
Glavni i odgovorni urednik: mr Aleksandra uri Bosni
Urednitvo: dr Duan Marinkovi, Novi Sad / dr Ivana ivanevi Sekeru, Novi Sad / dr eljko Vukovi, Sombor /
dr Aleksandra Jovievi, Beograd, Rim / dr Dragana Beleslijin, Novi Sad / mr Dragan Jelenkovi, Panevo, Beograd /
dr Ira Prodanov, Novi Sad / dr Andrej Mirev, Osijek, Rijeka / Vera Kopicl, Novi Sad / Miroslav Kevedi MA, Novi Sad
Stalni saradnici: Franja Petrinovi, Novi Sad / Sava Stepanov, Novi Sad / Ivana Vuji, Beograd / dr Saa Brajovi, Beograd /
dr Nikolae Manolesku, Bukuret / Ser Pej, Pariz / mr Majda Adlei, Novi Sad / Tanja Kragujevi, Beograd / dr Nada Savkovi, Novi Sad /
dr Damir Smiljani, Novi Sad / Tomislav Kargain, Novi Sad / dr Boris Labudovi, Novi Sad / Ivana Inin, Novi Sad /
dr Radmila Giki Petrovi, Novi Sad / dr Aleksandra Izgarjan, Novi Sad / dr Aleksandra Kolakovi, Beograd /
dr Aleksandra uri Milovanovi, Beograd
Savet: dr Jasna Jovanov / dr Gojko Tei / mr Vasa Pavkovi / dr Milena Dragievi ei /
dr Gordana Stoki Simoni / dr Predrag Mutavdi / dr Nikola Grdini / dr Vladislava Gordi Petkovi / Milorad Belani /
mr Mladen Marinkov / dr Miklo Biro / dr Lidija Merenik / dr Kornelija Farago / dr Svenka Savi / dr Svetislav Jovanov / dr Milan Uzelac /
dr Jano Banjai / dr Ljiljana Peikan Ljutanovi / dr olt Lazar / dr Zoran eri / dr Zoran Kini / dr Dragan Kokovi / dr Dragan uni /
dr Milenko Perovi / dr Ildiko Erdei / mr Dinko Gruhonji / Nedim Sejdinovi / dr Dubravka Vali Nedeljkovi
Meunarodni savet: Neboja Radi, Kembrid, Engleska / dr Ivana Milojevi, Sanajn Koust, Australija /
dr Dragan Kujundi, Gejnzvil, Florida, SAD / dr Branislav Radelji, London, Engleska / dr Nataa Baki Miri, Alma Ata, Kazahstan /
dr Samjuel Babatunde Moruvavon, Ado Ekiti, Nigerija / dr Marharita Fabrikant, Minsk, Belorusija / dr Nina ivanevi, Pariz, Francuska /
dr Nataa Uroevi, Pula, Hrvatska / A. K. Daje, Hajderabad, Indija / dr Duan Bjeli, Portland, SAD / dr Maria Kundura, Boston, SAD
Koordinator Meunarodnog saveta: dr Dragan Kujundi
Pravni konsultant: Olivera Marinkov PR, komunikacije: Milica Razumeni Lektura: Ljudmila Pendelj Tehniko ureenje: Dunja ai
Meunarodna saradnja: Ileana Ursu, Meral Tarar Tutu
Autor vizuelnog identiteta asopisa: Dragan Jelenkovi
Urednik foto-editorijala: Vladimir Pavi Dizajn i prelom: Pavle Halupa
Autori foto-editorijala: Frank Machalowski, Denis Cherim, Klaus Leidorf, Haris Panagiotakopoulos
tampa: AMB Grafka, Futoki put 67, Novi Sad Copyright: Zavod za kulturu Vojvodine, 2012. Tira: 500
ASOPIS IZLAZI POD POKROVITELJSTVOM POKRAJINSKOG SEKRETARIJATA
ZA KULTURU I JAVNO INFORMISANJE VLADE AP VOJVODINE
Ministarstvo prosvete, nauke i tehnolokog razvoja Republike Srbije je 2013. kategorizovalo asopis Interkulturalnost kao asopis od
nacionalnog znaaja (M52).


5
INTERCULTURALITY
Magazine for stimulation and afrmation of intercultural communication
Publisher: Institute for culture of Vojvodina, Vojvode Putnika 2, Novi Sad,
phone no. +381 21 4754148, 4754128, zkvrazvoj@nscable.net
President and Chief Executive Ofcer: Vladimir Kopicl
Editor-in-Chief: Aleksandra uri Bosni, M.Phil.
Assistant Editors: Duan Marinkovi, Ph.D, Novi Sad / Ivana ivanevi Sekeru, Ph.D, Novi Sad /
eljko Vukovi, Ph.D, Sombor / Aleksandra Jovievi, Ph.D, Belgrade, Rome / Dragana Beleslijin, M.Phil, Novi Sad /
Dragan Jelenkovi, M.F.A, Panevo, Belgrade / Ira Prodanov, Ph.D, Novi Sad, Andrej Mirev, Ph.D, Osijek, Rijeka /
Vera Kopicl, Novi Sad / Miroslav Kevedi, MA, Novi Sad
Contributing Authors: Franja Petrinovi, Novi Sad / Sava Stepanov, Novi Sad / Ivana Vuji, Belgrade /
Saa Brajovi, Ph.D, Belgrade / Nicolae Manolescu, Ph.D, Bucharest / Serge Pey, Paris / Majda Adlei, M.Phil, Novi Sad /
Tanja Kragujevi, Belgrade / Nada Savkovi, Ph.D, Novi Sad / Damir Smiljani, Ph.D, Novi Sad / Tomislav Kargain, Novi Sad /
Boris Labudovi, M.Phil, Novi Sad / Ivana Inin, Novi Sad / Radmila Giki Petrovi, Ph.D, Novi Sad /
Aleksandra Izgarjan, Ph.D, Novi Sad / Aleksandra Kolakovi M.Phil, Beograd / Aleksandra uri Milovanovi Ph.D, Beograd
Council: Jasna Jovanov, Ph.D. / Gojko Tei, Ph.D. / Vasa Pavkovi, M.Phil. / Milena Dragievi ei, Ph.D. /
Gordana Stoki Simoni, Ph.D. / Predrag Mutavdi, Ph.D. / Nikola Grdini, Ph.D. / Vladislava Gordi Petkovi, Ph.D. / Milorad Belani /
Mladen Marinkov, M.F.A. / Miklo Biro, Ph.D. / Lidija Merenik, Ph.D. / Kornelija Farago, Ph.D. /
Svenka Savi, Ph.D. / Svetislav Jovanov, Ph.D. / Milan Uzelac, Ph.D. / Jano Banjai, Ph.D. / Ljiljana Peikan Ljutanovi, Ph.D. /
olt Lazar, Ph.D. / Zoran eri, Ph.D. / Zoran Kini, Ph.D. / Dragan Kokovi, Ph.D. / Dragan uni, Ph.D. /
Milenko Perovi, Ph.D. / Ildiko Erdei, Ph.D. / Dinko Gruhonji M.Phil. / Nedim Sejdinovi / Dubravka Vali Nedeljkovi Ph.D.
International Council: Neboja Radi, Cambridge, England / Ivana Milojevi, Ph.D, Sunshine Coast, Australia /
Dragan Kujundi, Ph.D, Gainesville, Florida, USA / Branislav Radelji, Ph.D, London, England /
Nataa Baki Miri, Ph.D, Almaty, Kazakhstan / Samuel Babatunde Moruwawon, Ph.D, Ado Ekiti, Nigeria /
Marharyta Fabrykant, Ph.D, Minsk, Belarus / Nina ivanevi, Ph.D, Paris, France / Nataa Uroevi, Ph.D, Pula, Croatia /
A. K. Jayesh, M.Phil, Hyderabad, India / Duan Bjeli, Ph.D, Portland / SAD, Maria Koundoura, Ph.D, Boston, SAD /
Tomislav Longinovi, Madison, USA / Jerry Chidozie Chukwuokolo Ph.D, Abakaliki, Nigeria
Coordinator of the International Council: Dragan Kujundi, Ph.D
Legal Afairs: Olivera Marinkov PR Manager: Milica Razumeni Proofreading: Ljudmila Pendelj
Technical Editor: Dunja ai
International Cooperation: Ileana Ursu, Meral Tarar Tutu
Visual Identity: Dragan Jelenkovi
Photography Director: Vladimir Pavi Layout: Pavle Halupa
Editorial Photographers: Frank Machalowski, Denis Cherim, Klaus Leidorf, Haris Panagiotakopoulos
Printed by: AMB Grafka, Futoki put 67, Novi Sad Copyright: Te Institute for culture of Vojvodina, 2012. Circulation: 500
THE MAGAZINE IS SPONSORED BY THE PROVINCIAL SECRETARIAT FOR CULTURE
AND PUBLIC INFORMATION OF AP VOJVODINA
Interculturality was categorized as a scientifc publication of national importance (M52) in 2013 by the Ministry of Education, Science and
Technological Development - Serbia and the National Council for Science and Technological Development.
6

7
srj
vdik
Aleksandra uri Bosni, ENDEMSKA SLOBODA KULTURE... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
trkltrna strivanj
Igor Gajin, DIJABOLINO VARLJIVE UTOPIJE 21. STOLJEA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Dubravka uri, CENTRALNI I PERIFERNI ANGLOFONI MODERNIZMI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Branka ukni, SEPHARDIC DIASPORA IN BRITISH COLONIAL AMERICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Mixhait Pollozhani, REINCARNATION OF SOCREALISM IN THE PROJECT SKOPJE 2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Dinko Gruhonji, MEDIJSKA MANIPULACIJA KONTEKSTOM: FENOMEN IZOSTAVLJENOG I/ILI
PRISTRASNOG BEKGRAUNDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Andrea Ratkovi, KULTURA SEKSUALNOSTI I MEDIJI: KOLIKO SMO KAO DRUTVO
OTVORENI ZA DISKURS O FENOMENU LJUDSKE SEKSUALNOSTI? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Tatjana Beanovi, KULTURNI MODELI U GORSKOM VIJENCU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Jelena Stojanovi Vinji, NACIONALIZAM I HRIANSTVO U KONTEKSTU EVROINTEGRACIJA I
UNIVERZALISTIKO-GLOBALNIH TOKOVA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
vej
Emanuel Levinas, IME PSA, ILI PRIRODNO PRAVO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Dragan Kujundi, SAGOREVANJA, IZDISAJI: JEVREJI I HOLOKAUST U DELIMA ALEKSANDRA TIME . . . . . 114
Joseph Hillis Miller, IMRE KERTSZS FATELESSNESS FICTION AS TESTIMONY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Duan Bjeli, PROGRESSIVE CRIMINALITY AND CRIMINAL LEGALITY:
TOWARD THE CRIMINOLOGY OF POWER AS WAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
djaz
DUAN BJELI (razgovarala Aleksandra uri Bosni) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
ERIK GORDI (razgovarali Aleksandra uri Bosni i Dinko Gruhonji) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
krdnte
Dina Katan Ben Zion, THE FEMININE VOYAGE IN THE POST HOLOCAUST JEWISH
LITERATURE IN FORMER YUGOSLAVIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Ljiljana Maletin Vojvodi, FINSKI IMAGOLOKI PORTRET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
Dragana Beleslijin, PUPAK SVETA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Monika Milosavljevi, FRAGMENTI I RUEVINE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Sonja Jankov, URBANIZAM/KULTURA: TRANZICIJE NASLEA I VIZIJ MODERNIZMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
8
Aleksandra uri Bosni
Endemska sloboda kulture...
U teorijskoj potrazi za idejom kulture Teri Iglton upuuje na injenicu da smo suoeni sa svetom
u kojem su neki odve sigurni ko su, dok su drugi to u premaloj meri, te da je postmodernoj kulturi
svojstveno da obuhvati oboje i politike identiteta i kult decentriranog subjekta. Meutim, dok
postmodernizam nije univerzalistiki nego kosmopolitski (...), i dok je globalni prostor postmodernizma
hibridan, prostor univerzalizma je unitaran: Univerzalno je pomirljivo s nacionalnim univerzalna
kultura, (...) doivljava sebe kao galeriju najizvrsnijih izdjelaka nacionalnih kultura, dok kosmopolitska
kultura prelazi nacionalne granice s istom izvjesnou kao to to ini novac i transnacionalne kompanije.
I dok, dakle, univerzalizam pripada visokoj kulturi a kosmopolitizam kulturi globalnog kapitalizma,
internacionalizam bi mogao biti shvaen kao oblik politikog otpora takvom svetu. U svakom sluaju,
bez obzira na raznolikost pojavnih metarmofoza i varijeteta, upravo je kultura ta koja je povezana sa
verovanjima i identitetom, i sve upletenija u doktrinalne sustave, pa otud Iglton, ini se, argumentovano
zakljuuje: Kultura nije samo ono sa ime ivimo. Ona je, takoer, u velikoj mjeri, i ono za ta ivimo.
Ipak, ova bliskost, upozorava Iglton, ako nije postavljena u prosveeni politiki kontekst, moe lako da
sklizne u opsesivnu morbidnost.
Kada je re o promiljanju relacije kultura i politikih sistema, Zigfrid Bauman ovu veitu upuenost
defnie kao paradoks ili zaarani krug, nazivajui zaveru upravljaa usmerenu protiv endemske
slobode kulture kulminativnim povodom za rat. Ovo uvek tendenciozno i krajnje utilitarno izvrtanje
imanentne potrebe kulture za otvorenou emaniranom u praksama istraivanja i eksperimentisanja,
i njeno prilagoavanje i podeavanje dominantnim ideolokim kodovima demijurki iniciranim od
strane centara moi, istovremeno je predznak njene sigurne i izvesne entropije, iskliznua i destrukcije
u pravcu hibrida ideologizovane kulture ije krajnje konsekvence neretko zavravaju u nasilju,
ideolokom i egzistencijalnom.
Nakon apokaliptinog iskustva kulturnogdrutvenogpolitikog, etikog i estetskog razgraivanja
prostora bive Jugoslavije, koje se zavrilo krvavim raspletom i njenim konanim ieznuem, upozorenje
Edvarda Saida na mogunost ponavljanja imperijalnih ciklusa ini se tanim i pravovremenim:
ivimo u globalnom okruenju s velikim brojem ekolokih, ekonomskih, drutvenih i politikih
pritisaka to paraju njegovo tek maglovito shvaeno, u osnovi nerastumaeno i neshvaeno tkivo. I svako
ko poseduje makar nejasnu svest o ovoj celini, uznemiren je pred injenicom da neumoljivo sebini,
uski interesi poput patriotizma, ovinizma, etnike, verske i ratne mrnje mogu zaista dovesti do
masovnog unitenja. Svet, naprosto, ne moe dozvoliti da mu se to nekoliko puta dogodi.

9
Izvesno je, ideologizovana kultura e uvek biti pretnja njenim novim ili sledeim zatvaranjima,
redukcijama i destruiranjima ne samo drutvenog i kulturnog konteksta ve i temelja kolektivnih i
individualnih identiteta i egzistencijalnog prostora, a kulturna politika, uzurpirana od strane centara
moi, uvek e sluiti civilizacijski opasnom, ugroavajuem i u osnovi nedostojnom inu ponitavanju
autentine kulture i umetnosti, i njihovih autonomnih polja. Prostor potencijalne kulturoloke
intervencije u savremenom svetskom poretku neodvojiv je od prostora individualnih i egzistencijalnih
prava i sloboda, i zasnovan na kontinuiranim stvaralakim angamanima i akcijama, kojima je misija
jedinstvena: ponitavanje svake prilike za simbolino (i stvarno) generisanje nasilja.
10

11
trkltrna
strivanj
12

13
f o t o F r a n k M a c h a l o w s k i
f r a n k @ m a c h a l o w s k i . d e
s t r a n a : 8 , 9 , 1 0 , 4 3 , 4 4 , 4 5 , 4 6 , 5 7 , 5 8 , 5 9 , 6 0
14
Igor Gajin
Sveuilite J.J. Strossmayera u Osijeku
Umjetnika akademija u Osijeku
Hrvatska
Dijabolino varljive
utopije 21. stoljea
SA E TAK: Po do sta je op ti mi sti nih oe ki va nja o dru tvu 21. sto lje a bi lo po ne se no br zo ple tim kon-
sta ta ci ja ma da e ru e njem Ber lin sko ga zi da za vla da ti ko nac za tvo re nim dru tvi ma i ot po e ti idi la otvo-
re nog dru tva. Ta su pak uvje re nja bi la do dat no osna e na obe a va ju im mo gu no sti ma no vih me di ja
u smi slu to tal ne de mo kra ti za ci je i par ti ci pa ci je ba sva kog po je din ca u sfe ra ma ko je su no mi nal no
bi le u ru ka ma eli te. Re cent ni kri ti ki osvr ti uka za ju na i nje ni cu da ak tu al na si mu la ci ja otvo re nog
dru tva ni je ni pri bli na re a li za ci ji ili ostva re nju uto pi je ona kvog ide a la otvo re nog dru tva ka kvo ga je
pri elj ki vao Karl Pop per. No mi nal no otvo re no dru tvo, za hva lju ju i glo ba li za ci ji i me dij skoj otvo re no-
sti pre ma gra a ni ma kao (su)kre a to ri ma dis kur ziv ne zbi lje po ret ka, jo uvi jek pri je ti po sta ti za tvo re nim
dru tvom. Uko li ko se stje ca jem glo ba li za ci je i me dij ske re vo lu ci je ipak ostva rio po mak u otvo re no sti
dru ta va, pa no ram ski pre gled kri ti nih to a ka su vre me no sti i nje nih (ne)de kon stru i ra nih ide o lo kih
po za di na po ru u je da Pop pe ro va vi zi ja ni po to ni je re a li zi ra na, ne go da tre ba bi ti i ta na u no vom kon-
tek stu, u kon tek stu no vo na sta le pa ra dig me 21. sto lje a. Iz to ga pro iz la zi da je Pop pe ro va opo ru ka jo
uvi jek im pe ra tiv na kao ipak ne do vr e na za da a i dan-da nas ape li ra ju a pre ma (umi lje noj) otvo re no sti
dru tva u smi slu zah ti je va nja bud no sti, kri ti ke bud no sti ko ja nam ne do pu ta sa mo za do volj no pre pu-
ta nje ilu zor nim bla go da ti ma no vo sto ljet nih me dij skih, dru tve nih i kul tur nih prak si, ne go tra i pre vla-
da va nje tih fa sci na ci ja s po et ka 21. sto lje a ka ko ne bi smo sa mo za va ra no osva nu li u slo bo di ko ja se
od jed nom ot kri va na oj (pre ka snoj) spo zna ji kao pot pu na tam ni ca.
KLJU NE RI JE I: post mo der ni zam, pa ra dig ma, tran zi ci ja, me di ji, ko mu ni ka ci ja, Fa ce bo ok, in ter net.
Sla von ski knji ev nik Stan ko An dri u ese ji sti koj pro zi pod na slo vom En ci klo pe di ja ni ta vi la za
na tuk ni cu auto bi o gra f ja na vo di: Tre ba lo bi da svat ko na pi e jed nu auto bi o gra f ju kao svo je pr vo i
je di no dje lo (An dri, 1995: 5). To je ob ja vlje no ne po sred no, go to vo do slov no mi nut pri je ne go to se
i po rat ni pro stor biv e Ju go sla vi je pri kop ao na in ter net te pre mre io no vo me dij skim teh no lo gi ja ma i
dru tve nim mre a ma, bez re zer vno se pre dav i ba u dril la rov skoj ek sta zi ko mu ni ka ci je do te mje re da e
15 go di na ka sni je Du brav ka Ugre i u zbir ci ese ja Na pad na mi ni bar kon sta ti ra ti da do i sta ba svat ko
trkltrna strivanj
UDC 316.74:141.78
UDC 316.77

15
ob ja vlju je auto bi o gra f ju. Kon ster ni ra na i nje ni com da da nas auto bi o gra f je ob ja vlju ju ve i ma ne ken ke
ili no go me ta i u ra nim dva de se tim go di na ma i vo ta, fe no men po pu lar no sti to ga an ra Ugre i ocje nju-
je slje de om di jag no zom: Obi ni lju di osvo ji li su a nr ko ji je pri je bio na mi je njen sa mo iza bra ni ma
(Ugre i, 2010: 19).
Iskre no go vo re i, ta je re e ni ca osu dlji va zbog pri je por ne dis kri mi na ci je dru tva na obi ne i iza-
bra ne. Bez ob zi ra na to to je na pi sa na u ime ob ra ne li te rar ne kva li te te i dig ni te ta jed no ga an ra, pro tiv
nje go ve de val va ci je i vul ga ri za ci je, ova po jed no sta vlje na kon sta ta ci ja pro ti vi se vri jed no sti ma i spo zna-
ja ma pro i za li ma iz post mo der ne de kon struk ci je mo i, ver ti kal nog i jed no smjer nog ustro je nog ras pro-
sti ra nja ide ja of ci jel no ga ide o lo ko ga po ret ka, od no sno iz de kon struk ci je auto ri te ta i hi je rar hi je, de-
mon ti ra nja i de na tu ra li za ci je pri vi le gi ra nih gla so va te otva ra nja ka is klju e ni ma iz of ci jel no ga dis kur sa.
i nje ni ca da je ma sa do in fa ci je po seg nu la za auto bi o graf skim iz ra a va njem, od no sno za an rom
za ko ji Ugre i ka e da je ego i sti an ob lik pri po vi je da nja, mo da je oprav da no kri ti zi ra ti kao simp tom
pa to lo gi je su vre me ne nar ci sti ke kul tu re s jed ne stra ne, ali je s dru ge stra ne i po slje di ca post mo der ne
le gi tim no sti da svat ko bu de Su bjekt, usli jed te nje za pre vla da va njem do sa da nje ga po vi je sno ga hen di-
ke pa da se bu de (ni je mi) Dru gi ili Is klju e ni iz dis kur sa nad ko jim bi tra di ci o nal no mo no pol ima la eli ta
vla da ju e ga po ret ka i kro ji la ga u okvi ri ma svo je ide o lo ke ma pe.
Svi mi sva ko dnev no pri a mo jed ni dru gi ma pro i vlje na is ku stva, bez ob zi ra je li ri je o to me to
nam se da nas do go di lo ili o na knad noj na ra tiv noj re or ga ni za ci ji od re e no ga raz do blja i vo ta, ta ko da
je pre no e nje na e sva ko dnev ne na va de za auto bi o graf skim dis kur som na pa pir, od no sno u traj ni ji
me dij, uz da nas jo i va ni ju mo gu nost tre nu ta no ga di stri bu i ra nja isto ga, ne to to je, za hva lju ju i
ko ri sni kom re per to a ru no vih, emer gent nih me dij skih teh no lo gi ja, go to vo naj pri rod ni ji in i ru tin ska
ge sta, do pri nos op em mo za i ku is ku sta va. Me u tim, da na nja eks ten ziv na otvo re nost me di jas fe re, tj.
mo gu nost da na i, re ci mo, dnev ni ci ili osta li sa dr a ji kul tur no ga kre i ra nja, na kon to smo ih re a li zi ra li
za svo ju du u, ne za vr e u la di ci, vla sti toj ili ured ni koj, ne go da u hi pu bu du pla ne tar no ob zna nje ni,
ne ri jet ko u re al nom vre me nu, od no sno dok su kre a ci je jo uvi jek u kre a tiv nom pro ce su, ujed no bi va i
var ljiv trend ili for mi ra ju e sta nje vr log no vog do ba na ko je se iz jed no ga di je la dru tva gle da kao na
ugro zu mi sti f ci ra no ga fe ti a jer su auto bi o gra f ja, ali i kul tur na pro zvod nja, op e ni to za iza bra ne.
Ipak, me ha ni zmi ko ji ma se po sta je iza bra ni i stra te gi je ko ji ma se iza bra ni ko ri ste ve su odav-
no pro ka za ni, do te mje re da se auto bi o gra f je s raz lo gom na zi va ju auto fk ci ja ma, dok su in du strij ski i
ide o lo ki ka rak ter su vre me ne (pop)kul tur ne pro iz vod nje pro ka za ni, ka ko od stra ne Frank furt ske ko le,
ta ko i Al ti se ro vim (Al tus se ro vim) (p)opi som funk ci o ni ra nja ide o lo kih apa ra ta. Po vrh to ga, ras pra vlja-
nje o to me tko ima pra vo na auto bi o graf ski is kaz, a ko me je pa met ni je da u ti
1
za pra vo je tek jed no od
kri ti nih mje sta i re i kom plek sni je pro ble ma ti ke, slo e nih pi ta nja o po slje di ca ma op e po ja ve ne spu ta-
no ga sa mo e mi ti ra nja ba sva kog po je din ca za hva lju ju i in te gra ci ji ma sov nih me di ja i ko mu ni ka ci o nih
si ste ma u na oj kul tu ri (Gir (Ge er), 2011: 205), re zul ti ra ju i fe no me nom no ve par ti ci pa tor ne kul tu re
(Gir, 2011: 210). Taj obrat iz te me lja pro tre sa cje lo kup nu (hi je rar hij sku i vri jed no snu) struk tu ru kul tu re
u ko joj smo do sad obi ta va li i na ko ju smo na vi kli, tje ra ju i nas na pre i spi ta va nje nje no ga do sa da nje ga,
in sti tu ci o na li zi ra no ga mo de la ili ustro ja, te iza zi va ju i tje sko bu ili eufo ri ju pred pi ta nji ma no ve stra ti-
f ka ci je kul tur no ga po ret ka u 21. sto lje u usli jed (pred)osje a ja da se per spek ti va gle da nja na ak tu al no
kul tur no po lje i nje ne no vo i skr sle ho ri zon te, obra zac raz mi lja nja o kul tu ri i dru tvu, kog ni tiv na ori jen-
ta ci ja uop e, mo ra pro mi je ni ti na stup nju pa ra dig me, iz hi je rar hij ske op ti ke
2
u he te rar hij sku.
1 Du brav ka Ugre i e u zbir ci ese ja Na pad na mi ni bar u kon tek stu pro ble ma ti zi ra nja kul ta ama te ra u go to vo svim pod ru ji ma kul tu re
ci ti ra ti ama ter ku Trej si Emin (Tracy Emin), za D. Ugre i gla so vi tu po iz re ci: to ako sam ne pi sme na! Jo uvi jek imam pra vo na glas.
2 Fe liks tal der (Fe lix Stal der) ovim e po vo dom ko men ti ra ti: Svi vr lo do bro raz u me mo hi je rar hi je, jer su do mi ni ra le na om kul tu rom
ja ko du go (tal der, 2005: 8).
trkltrna strivanj
16
Ri je je o ve za pa e nom eman ci pa cij skom sko ku me dij sko ga i kul tur no-in du strij skog po tro a a
iz pa siv ne po zi ci je pu ko ga kon zu men ta, iz sta tu sa objek ta spram jed no stra no is po ru i va no ga ma sme-
dij sko ga i kul tur no ga sa dr a ja, u ak tiv nog ko ri sni ka, vju ze ra (vi ew ser), (su)kre a to ra i di stri bu te ra za-
hva lju ju i sple tu re vo lu ci o nar nih kul tur no-teh no lo kih pro mje na ko je su se iz do ga a le u gu stom sli je-
du lan a ne re ak ci je: ni je sa mo ri je o pre la sku iz ana log nih u di gi tal ne me di je, ne go o to me da je sve
vi e i vi e pro ce sa u ko ji ma ue stvu je mo, ili ko ji nas se ti u, or ga ni zo va no u mre e, ume sto u uobi a je ne
hi je rar hij ske struk tu re (tal der, 2005: 8), uve li ko za hva lju ju i ra ni je spo me nu tom spre za nju ma sme-
dij skih i ko mu ni ka cij skih teh no lo gi ja do te mje re da e tal der za pa zi ti ka ko su ko lek tiv ni po du hva ti
do bi li no vu kva li te tu ko nek tiv nu, u pro por ci ja ma i efek ti ma ne za mi sli vu za pre din ter net sko do ba.
Stan ko Cr no br nja e ne za u sta vlji vu de mo kra ti za ci ju ko mu ni ka cij skih sred sta va i si ste ma (Cr no br-
nja, 2010: 228) vi e raz ma tra ti u pro duk cij skom i di stri bu cij skom aspek tu po slje di ca na tra di ci o nal nu
kul tur nu in du stri ju, pod sje a ju i da su u do sa da njem ku lur no-dru tve nom pej sa u naj po pu lar ni ji
ob li ci ko mu ni ka ci je (...) zbog svog teh no lo kog ustroj stva i vi so ke pro iz vod ne ce ne isto vre me no i naj-
ek sklu ziv ni ji ob li ci ko mu ni ka ci je (Cr no br nja, 2010: 228). Spo me nu tim me dij sko-teh no lo kim obra-
tom i ko ri sni kom jed no stav no u u pro du ci ra nju me dij skih i kul tur nih sa dr a ja za hva lju ju i mre noj
in fra struk tu ri i ala ti ma teh no lo kih plat for mi, pro fe si o nal na, in du strij ska i ko mer ci jal na pro iz vod nja
na po mi nje Cr no br nja vi e ni je eks klu ziv no i mo no po li sti ki, pa i ma ni pu la cij ski u ru ka ma re la tiv-
no ma le, kul tur ne i pro fe si o nal ne eli te (Cr no br nja, 2010: 228), a pro duk cij ska jed no stav nost sve vi e
(...) oslo ba a od do sa da nje to tal ne kon tro le eli te (Cr no br nja, 2010: 228).
Po zdra vlja nje de tro ni za ci je kul tur no-dru tve ne eli te i nje ne do mi na ci je nad ide o lo kim apa ra-
ti ma ra di dis per zi ra nja i afr mi ra nja ide ja, isti na, na lo ga i po elj no sti po ret ka usli jed no vo na sta le
mo gu no sti ma se da vla sti te me dij ske i kul tur ne sa dr a je pro du ci ra, di stri bu i ra i po sti e re cep ci ju
mi mo of ci jel nih ka na la i pro sto ra tra di ci o nal nih ma sov nih me di ja kao kom pro mi ti ra nih ide o lo kih
ser vi sa ili sum nji vo se lek tiv nih u pri pu ta nju auto ra i nji ho vih kre a ci ja, kao i u dis kur ziv noj ob ra-
di emi ti ra nih sa dr a ja, ar gu men ti ra se pret po stav ka ma, pa ne ri jet ko i uto pij skim uvje re nji ma da e
se za hva lju ju i ka ko bi re kao Ne gro pont (Ne gro pon te) ko na noj teh no lo gi ji slo bo de pre vla da ti
pro blem mo no po li sti ke eks plo a ta ci je zna nja od stra ne pri vi le gi ra ne oli gar hi je. Od no sno, da e se
fuk tu a ci ja zna nja i stva ra la tva oslo bo di ti dik ta tu re ka pi ta li sti ke lo gi ke pre ma ko joj je taj re surs bio
eko no mij ski i in te re sno nad zi ran kao unov i va ro ba
3
, seg men ti ra no i kal ku li ra no us kra i van ovim
ili onim po pu la cij skim ka te go ri ja ma, ujed no bi va ju i ta ko ure e nim od no si ma po lu gom odr a va nja
eli ta na nji ho voj su per i or noj i pri vi le gi ra noj po zi ci ji u hi je rar hi ji dru tva. Ka da Cr no br nja spo mi nje
oslo ba a nje kul tu re od tzv. eli ti sti ke kon tro le ili, to ni je re e no, ma sov no pre u zi ma nje ala ta i me ha-
ni za ma kul tur nih i me dij skih su bje ka ta, te dis kur ziv nih cen ta ra mo i u ru ke sva ko ga po je din ca, zbog
e ga je sa da sva ko me teh no lo ki osna en nje gov uro e ni go vor ni apa rat i stva ra la ki po ten ci jal, kao i
do pi ra nje svo jom raz li kom do dru gih po vrh he ge mo nij sko ga dis kur sa ma sov nih me di ja, on da za pra-
vo re fe ri ra i na za o bi la zak, pa i pot pu no ig no ri ra nje jed ne od klju nih in stan ci hi je rar hij ski ver ti kal no
ustro je nog kul tur nog mo de la, od no sno tzv. u va ra ka pi je, uskih gr la ili gejt ki per sa (ga te ke e pers).
Opo nent ska stru ja a li upra vo za tim, na tra gu gla so vi te po le mi ke iz me u Kri sa An der so na (Chris
An der son) i En dr jua Ki na (An drew Keen): dok An der son u knji zi Du gi rep sla vi neo gra ni e nu i bez-
gra ni no ra zno li ku po nu du s bes pu a in ter ne ta, pre tva ra nje cje lo kup ne kul tu re u open sors (open so-
ur ce), tvr de i da smo do volj no du go tr pje li ti ra ni ju po nu de na utrb slo bo de iz bo ra u smi slu da smo
svi bi li upu e ni na uglav nom iste kul tur ne i me dij ske sa dr a je i, to vi e, da je na kul tur ni iden ti tet
3 Fe liks tal der ge ne ral no to di je li u dva te melj no raz li i ta pri stu pa kul tu ri, pri stu pa u ko jem je u cen tru po zor no sti bi lo do i vlja va nje
kul tu re kao objek ta ili ro be, te pri stu pa u ko jem kul tu ra kao op e do bro na po kon po i va na na e li ma slo bod ne raz mje ne, sma tra ju i da su
tre nu ta ni pri je po ri re zul tat kon fik ta iz me u rob ne kul tu re i kul tu re bez ro be (tal der, 2005: 22).
trkltrna strivanj

17
ili pej sa ma nje pro iz vod ta len ti ra nih i po naj bo ljih, a vi e di ri gi ra ni ui nak ra dio-te le vi zij ske di stri-
bu ci je (An der son, 2008: 15), En dr ju Kin e u po le mi kom od go vo ru na An der so no vu knji gu upra vo
zbog iz o stan ka fl te ra na pi sa ti ci je li trak tat kroz knji gu Kult ama te ra pro tiv eufo ri nog pro mo vi ra nja
mi ta o ple me ni tom ama te ru ko ji je svrg nuo dik ta tu ru eks per ti ze, kon sta ti ra ju i da ni je po stig nut
ci vi li za cij ski tri jumf, ne go su mrak kul tu re: (...) sli je pac sli jep ca vo di (...) bes ko na ni broj maj mu na
omo gu u je bes ko na ni broj in for ma ci ja bes ko na nom bro ju i ta te lja, ovje ko vje u ju i krug dez in for-
ma ci ja i ne zna nja (Kin, 2010: 20). I An der son i tal der e po zdra vi ti i nje ni cu da se za hva lju ju i
glo ba li za cij skim pro ce si ma do ki da ne pra ved nost po dje le na cen tar i pe ri fe ri ju, po mi re nih u ono to
se da nas na zi va cen tri fe ri jom: An der so nov ar gu ment je da su no vi me di ji otvo ren pro stor svim an-
ro vi ma, dis kur si ma, ide o lo gi ja ma, sti lo vi ma i kre a ci ja ma ko je su do sad bi le eko nom ski ne is pla ti ve ili
is klju i va ne iz jav no ga dis kur sa zbog ove ili one ne pri hva tlji vo sti po ret ku, dok e tal der kon sta ti ra ti
da sa da i ma le, izo li ra ne, mar gi nal ne, ali ino va tiv ne kul tu re ta ko er ima ju mo na sred stva po ve zi va-
nja s glo bal nom pu bli kom/ko ri sni ci ma/sa rad ni ci ma (tal der, 2005: 25).
Me u tim, pri tom se za pra vo baj ko vi to skre e fo kus s bi ti pro ble ma, a ide a li sti ni opi si i ro kih
mo gu no sti kul tu re na no vim me dij skim i teh no lo kim plat for ma ma kao da mi re na jed no oko pre ma
kon tra e fek ti ma ko ji pre ra sta ju u sre di nje te me di je la in te lek tu al nih ras pra va i otva ra ju pi ta nja, ne sa mo
o su sta vu vri jed no sti dru tva i kul tu re ko ji se pre u stro ja va ju na mo del mre e i struk tur no osla nja ju na
pa ra dig mu ob li ko va nu no vim me di ji ma i teh no lo gi ja ma, ne go o uvi du da uto pij skim ho ri zon ti ma na
kri li ma no vih me di ja i teh no lo gi ja na vr hun cu pri je ti opa snost od pre o kre ta nja u kon tra pro duk tiv nu
su prot nost, gdje zna nje vi e ni je zna nje, in for mi ra nost vi e ni je in for mi ra nost, de mo kra ti za ci ja vi e to
ni je, a raz li ke, in di vi du al no sti, vri jed no sti i re le vant no sti, po de f ni ci ji te e i iz dva ja nju, is ti ca nju, pa
ak i nad re i va nju, bi va ju uto plje ne u bez li nu ma su tih istih raz li ka, in di vi du al no sti, kva zi vri jed no sti
i kva zi re le vant no sti. Tlap nje o vje no me ple bi sci tu i sva ko dnev no me re fe ren du mu, kao ide al nim de-
mo krat skim prak sa ma za ko je se oe ku je da e se u pot pu no sti re a li zi ra ti me ha ni zmi ma i in fra struk tu-
rom no vih me di ja i teh no lo gi ja,
4
re zul ti ra ju za glu u ju om bu kom iz ko je se ne uspi je va iz lu i ti ni ka kav
kon struk ti van sa dr aj ili us po sta vi ti kog ni tiv na ori jen ta ci ja. Ni ko las Kar (Nic ho las Ca rr) e u knji zi
Plit ko ospo ri ti ka ko ka e po et nu eufo ri ju da smo, za hva lju ju i di gi tal nim me di ji ma, slo bod ni
od i ta nja uko rak s tek stom (Kar, 2011: 170) te pri go vo ri ti post mo der noj mi sli da se pre va ri la ka da je
u no vo me dij skoj re al no sti sr da no pre po zna la oslo ba a nje od ma te ri jal no sti i auto ri te ta, kao i us pon
i ta telj ske mo i kroz slo bo du, ko la i kre a ci ju nad na zo vi mo to ta ko ni kad otvo re ni jim dje lom, di-
jag no sti ci ra ju i da se na in ter ne tu i ta nje za mje nju je pre gle da va njem, a po tom se upu ta ju i u is crp ne
ana li ze ka ko nam mo zak ni je spo so ban pro ce su i ra ti in ter net ske in for ma ci je u du go traj ni je pam e nje,
tj. u zna nje, ne sa mo zbog dis per zi ra nog obi lja ili na i na on lajn (on li ne) pre zen ta ci je in for ma ci ja, ne go
i zbog ne kom pa ti bil no sti na i na funk ci o ni ra nja mo zga i mre e, kao i zbog pro ble ma ti ne si tu a ci je da
ekran vi e ani mi ra na vi zu al ni apa rat iako ko mu ni ci ra mo s di gi ta li zi ra nim tek stom. Bo jan Jo va no vi
e u Di gi tal noj de spo ti ji bi ti jo ra di kal ni ji, tvr de i da no vim me dij skim teh no lo gi ja ma ni je ugro en
sa mo na um, ne go sav su stav vri jed no sti: Di gi ta li zam, glo ba li sti ki po ve zan sa ta ko na zva nim ne mi-
lo srd nim neo li be ra li zmom u jed nu te istu ide o lo gi ju stva ra la kog ra za ra nja, po ste pe no i per ma nent no
de ro gi ra i de stru i ra sve kru ci jal ne usta no ve, for me eg zi sten ci je ili po sta vlje ni vri jed no sni si stem (Jo-
va no vi, 2008: 7).
Pa ra dok sal no, tra di ci o nal ni me di ji jo uvi jek osta ju tra ja ti kao utje caj na dru tve na si la ko ja od re-
u je op e va e a dru tve na zna e nja, funk ci o ni ra ju i kao ne za o bi la zna po mo u kog ni tiv noj ori jen ta-
ci ji, ma ko li ko upu i va li ve ra ni je u ovom tek stu is pi sa ne pri go vo re tra di ci o nal nim ma sov nim me di-
4 Da ljin skom upra vlja u se ta ko er te pa da je de mo kra cij ska alat ka, no odav no je pro ka za na ilu zor nost to ga uvje re nja.
trkltrna strivanj
18
ji ma i nji ho vom spor nom ili za star je lom ustro ju
5
. tal der e re i da je apel za fl te ri ma jed na od fron ti
bor bi za vra a nje du ha di stri bu ci je na zad u bo cu kon tro li sa ne po tro nje (tal der, 2005: 25), dok e
ak Ata li (Jac qu es At ta li) re i da ne ma vla sti bez kon tro le bu ke (Ata li, 2007: 10), no te ku a hi per-
me dij ska prak sa po ru u je da su bu ci ipak po treb ni da le ko efekt ni ji me ha ni zmi sa mo re gu la ci je, ma u
ko joj mje ri to bi lo po su e no/uze to iz re per to a ra i tra di ci je pre zre nih prak si vla sti, po ret ka. Ilu stra ci je
ra di, Zo ri ca Bran ko vi e u ma gi star skoj rad nji, pre ra e noj za knji ko iz da nje pod na slo vom Po bu na
na mre i o tzv. Fej sbuk (Fa ce bo ok) pro svje di ma u Hr vat skoj 2011. go di ne pro tiv Vla de RH, ana li zi ra-
ti raz lo ge za to se gra an ska ini ci ja ti va na ko joj se mo gla ka ko ka e te me lji ti ozbilj na re vo lu ci ja,
uru i la i ras pa la do te mje re da se te melj na i naj ek spli ci ra ni ja pa ro la pro svje da, pro mje na, re a li zi ra la
tek na pr vim slje de im re dov nim par la men tar nim iz bo ri ma. Tzv. Fej sbuk pro svje di 2011. go di ne u
Hr vat skoj iz dva ja ju se iz se ri je sli nih ob li ka u an ru gra an skih pro svje da, ak ti vi zma, gra an sko ga
ne po slu ha i le gi tim nih de mo krat skih prak si po to me to su pr vi u no vi joj hr vat skoj po vi je sti ko ji su
ini ci jal no po kre nu ti s dru tve ne mre e te su u na stav ku pro vo e ni i ko or di ni ra ni po mo u Fej sbu ka,
ujed no i za svoj or ga ni za cij ski ustroj i na in funk ci o ni ra nja struk tur no ugra u ju i mo del spo me nu te
dru tve ne plat for me. Dru gim ri je i ma, za raz li ku od do ta da njih kon ven ci o nal no or ga ni zi ra nih pro-
svje da, Fej sbuk pro svje di su se oko ri sti li no vom ko nek tiv no u, po ja vom na ko ju je ka ko je ve ra ni je
spo me nu to uka zao tal der. i ni lo se da su to uisti nu pro svje di 21. sto lje a i da po vrh dnev no po li ti-
kih mo ti va ovi pro svje di re fek ti ra ju jed nu no vu kul tu ru i svi jest, na tra gu ra ni je go vo re no ga o obe a-
va ju em slo bo dar stvu no vih me di ja. Me u tim, una to op ti mi sti nom ot po i nja nju i vje ro va nju ka ko
je ko ri te na dru tve na mre a uisti nu do volj no mo an alat da bi mo gla pre vla da ti sva oru ja po ret ka,
Bran ko vi u ana li zi ti je ka ko mu ni ka ci je pro svjed ni ka na Fej sbu ku post po post bi lje i us pon pro svje-
da do vr hun ca ko ji je ujed no i kri ti na to ka pre o kre ta u sa da ve ne kon tro li ve kon tra e fek te: u bu ku,
ka ko fo ni ju, frag men ta ci ju, za gu i va nje, raz vod nja va nje, ras pli nja va nje u bes pred met no sti. Auto ri ca taj
pro blem sa i ma u tri klju ne bolj ke on lajn ko mu ni ka ci je i or ga ni za ci je pro svjed ni ka u smi slu te kog
nad zo ra ve li kog bro ja su di o ni ka, te kog ra sa i va nja smi sle nih te mat skih ci klu sa i raz li ko va nja va nog
od ne va nog sa dr a ja (Bran ko vi, 2013: 133).
Ka ta ri na Pe o vi Vu ko vi uka zat e na dva bit na pro ble ma u po za di ni ka ko ka e na iv nog po vje-
re nja u plat for me (Vu ko vi, 2012: 139), op ti mi sti no ga za no sa ko na nom teh no lo gi jom slo bo de ko ja
bi omo gu i la ide al nu prak su de mo kra ci je, kao i osna i va nje ko ri sni ka za in ter ven ci je u jav noj sfe ri usli-
jed op e in for ma cij ske tran spa rent no sti i za hva lju ju i ala ti ma ko ji mi lje nju da ju dje lat nu uin ko vi tost,
re le vant nu par ti ci pa ci ju u zbi lji i ak tiv no mo de li ra nje te zbi lje. Pri je sve ga, upo zo rit e na dvoj be nost
po zi tiv no ga do i vlja va nja no vih me di ja i dru tve nih mre a, po naj pri je Fej sbu ka kao pro du et ka kon-
ven ci o nal no ga jav no ga pro sto ra i pri bli a va nja de mo krat skim vri jed no sti ma, ne to to se be ne vo lent no
prog no zi ra lo ve i sa mom po ja vom no vih, emer gent nih me di ja, a to K. P. Vu ko vi su mi ra u op ti mi sti-
nu sli ku op e po ve za no sti i par ti ci pa ci je. In ter net se sma tra ala tom za in ter ven ci je u zbilj skom svi je tu
i mo nim oru jem u pro ce su osna i va nja ko ri sni ka. Po zdra vlja ju se po ve za nost, ko lek tiv nost i su dje-
lo va nje (Vu ko vi, 2012: 10). To se gle di te ob no vi lo ako je u me u vre me nu za vla da lo de fe ti sti ko
raz mi lja nje da je Fej sbuk tzv. dr ka li te za lu ze re ulo gom dru tve nih mre a u Arap skom pro lje u.
Me u tim, upra vo po vo dom pri mje ra Arap sko ga pro lje a, ili tzv. Fej sbuk re vo lu ci je, Vu ko vi bi va po-
tak nu ta upo zo ri ti da dru tve ne mre e i je su i ni su jav ni pro stor: one su kor po ra tiv ni pro iz vod, ko je e le
5 En tu zi ja sti ni te o re ti a ri i fe no me no lo zi no vih me di ja pot cr ta va ju i nje ni cu da sa da i naj mar gi nal ni ji mo gu na in ter ne tu ste i rav no pra-
van pro stor, bi va ju i do stup ni za in te re si ra ni ma, no i nje ni ca je da pro sje ni in ter na ut ma hom po se e za ile gal nim na i ni ma to tre nut-
ni jeg ski da nja i po sje do va nja ak tu al nih i atrak tiv nih sa dr a ja mejnstrim (ma in stre am) me di ja pri je slu be ne di stri bu ci je ili mi mo ka na la
ko ji iz i sku ju pla a nje kul tur no-me dij ske po nu de, re ci mo gla zbe, ho li vud skih blok ba ste ra ili HBO-ovih se ri ja, na kon to su kao pred me ti
ud nje iz re kla mi ra ni tim istim mejnstrim me di ji ma. Bil Ten ser (Bill Tan cer) e u svo jim is tra i va nji ma, pred sta vlje ni ma u knji zi Klik, za pa-
zi ti da je te le vi zi ja vo de i ini ci jal ni usmje ri telj i iz vor su ge sti ja gu gla nji ma i in ter net skim pre tra i va nji ma.
trkltrna strivanj

19
na tu ra li zi ra ti, ui ni ti pri rod nim pri vid de mo krat skih slo bo da u to me me di ju; one je su jav ni pro stor, ali
ko ji je uzur pi ran i pre u zet u pri vat no vla sni tvo. No ono to sla ve gra a ni post to ta li tar nih su sta va u tre-
nu ci ma ka da sla ve dru tve ne mre e, jest jed na in ter pre ta ci ja Mre e i ide je otvo re no sti Mre e (Vu ko vi,
2012: 102), na gla a va auto ri ca, raz lu u ju i da je Mre a jav ni pro stor, ko ji kao i sva ki dru gi jav ni pro stor,
pred sta vlja jav no do bro (Vu ko vi, 2012: 102), dok Fej sbuk i sli ne plat for me ko je se na la ze na Mre i
po stup no tu Mre u ko lo ni zi ra ju, pri va ti zi ra ju i jav nu sfe ru svo jim mo de li ma po slo va nja.
Dru go bit no za pa a nje Vu ko vi e te me lji ti na pri mje ru re ak ci ja pre ma afe ri Vi ki liks (Wi ki Le aks) i
ana li zi re to ri ke ko jom se po ku a lo osu di ti informacijsku subverziju Du li ja na Asan a (Ju lian As san ge),
do ka zu ju i ti me da je na ra ci ja o otvo re no sti i de mo kra ti no sti dru tve nih mre a pu ki mit. Upra vo na
uvi du kon tra sta iz me u pre o bi lja pri vat nih sa dr a ja na in ter ne tu i i nje ni ce da se svi jet za tre sao cu-
re njem po vjer lji vih dr av nih do ku me na ta po sre do va njem Vikiliksa, ot kri va se jed na kru ci jal na manj-
ka vost u slo bo di no vih me di ja i dru tve nih mre a: po ja vom tih me di ja oslo bo di la se pri vat nost, ali
ne i uvid u sce na ri je, re i je i po li ti ke ak tu al nih cen ta ra mo i. Zuc ker ber go va mi si ja da ui ni svi jet
otvo re nim, e lja da sva ki su bjekt po sta ne tran spa ren tan, mo ti vi ra na je eks plo a ta ci jom pri vat nih po da-
ta ka, dok je mo tiv pro jek ta Wi ki Le aks ui ni ti tran spa rent nim vla de i kor po ra ci je (Vu ko vi, 2012: 150),
na vo di auto ri ca, za klju u ju i da je Vi ki lik so vo ra zu mi je va nje ra di kal ne tran spa rent no sti tran spa rent-
nost ne po je di na ca, ve kor po ra ci ja i dr a va. Na toj se za mje ni te me lji ma ni pu la ci ja dru tva kon tro le.
Ono to dru tvo kon tro le (...) nu di je tran spa rent nost oso ba, a ne dr a va i in te re snih sku pi na (Vu ko vi,
2012: 154). U ovom kon tek stu sva ka ko tre ba pri po me nu ti ka ko je jed na od klju nih ka rak te ri sti ka to-
ta li ta ri za ci je dru tva uki da nje gra ni ca iz me u pri vat no ga i jav no ga ka ko bi su spekt no pri vat no po sta lo
vi dlji vo i sto ga kon tro li vo, a to se u su sre tu no vih me di ja s nar ci so id no u ko ri sni ka do ga a bez re zer-
vno, ne mi li ce i uz ge ne ral ni pri sta nak dru tva. O ka kvoj nar ci so id no sti go vo ri mo mo da po naj bo lje
osli ka va iz ja va biv eg pred sjed ni ka Dor da V. Bu a (Ge org W. Bush), ko ji je post pred sjed ni ko raz do-
blje i vo ta od lu io is pu ni ti i sli kar stvom. Pre ma no vin skom na vo du
6
, ui te lju sli ka nja je re kao: U me ni
je za to en Rem brandt, tvoj je po sao da ga oslo bo di. Ko ri sni ci no vih me di ja da nas ak ne tre ba ju ni
ui te lja, oni oslo ba a ju sa mi se be, Rem brand te ili dru ge za to e ne po vi je sne ve li ka ne u se bi iz rav nim
ko ri te njem no vih mul ti me di jal nih ala ta.
Sto ga bi mo da tre ba lo oti i i ko rak da lje, pa in ter net kao na el ni me dij slo bo de, prem da uzur pi-
ran plat for ma ma, ser vi si ma i ala ti ma kor po ra ci ja, kao i po ku a ji ma ka pi ta li sti ke ko lo ni za ci je, ta ko er
do ve sti u pi ta nje. Isti na, pre vi ra nja i kon fik ti sa dr a ja, zna e nja i za jed ni ca na in ter ne tu su ge ri ra ju da je
mo gu nost even tu al no ga po sto ja nja za tvo re no ga dru tva u da na njoj kul tur noj i teh no lo koj kon ste la ci-
ji po sve iluzorno, jer je ko mu ni ka ci ja sve op a, de cen tra li zi ra na te na el no spo sob na iz mak nu ti sva ko me
re i mu i po li ti ci kon tro le. Po nov no se sve gla sni je i sa sve vi ih ni voa ak tu e li zu je u post mo der ni sti koj
in to na ci ji pa ro la ga lit, li bert, fra ter nit, iz no va se go vo ri po seb no o slo bo di, kao o uz vi e noj i uni ver-
zal noj vri jed no sti, ko joj sa vre me ne su per teh no lo gi je, naj zad pro kr u ju put (Jo va no vi, 2008: 6), su mi-
ra Bo jan Jo va no vi tu no vu eufo ri ju i ve li ka oe ki va nja ko ja iza zi va ju ge de ti (gad gets), na e vr le no ve
igra ke svo jim broj nim i traj no na do gra u ju im mo gu no sti ma. Me u tim, upo zo ra va: ta vi e, mi smo
i bi e mo svje do ci jed nog sko ro per verz nog pa ra dok sa: na ra sta nja-do-ne sta ja nja, to ga da se, na i me, slo-
bo da uma nju je i uki da mak si ma li za ci jom slo bo de (Jo va no vi, 2008: 7).
Na tra gu Jo va no vi e vo ga raz mi lja nja pot kri je pio bih taj pa ra doks dva ma mo gu im ar gu men ti ma.
Sla voj i ek na vo di: Uisti nu ne ma slo bo de iz van dru tve nog po ret ka ko ji ogra ni a va ju i slo bo du stva-
ra pro stor za nju (i ek, 2013: 129). Ivan o lo vi e u svoj stvu ured ni ka gla so vi ti zbor nik na slo vi ti Zid
je mr tav, i ve li zi do vi, je zgro vi to sa i ma ju i sva ko dnev no evi dent nu i jo uvi jek vri je de u i nje ni cu da
se s ru e njem Ber lin sko ga zi da ni je re a li zi ra la uto pi ja glo bal no otvo re no ga dru tva, ne go da je nik nu lo
6 S.S., Rem brandt je bio za ro bljen u me ni. Oslo bo dio sam ga, Ju tar nji list, Za greb, 28.2.2014., str. 28.
trkltrna strivanj
20
mno tvo ne vi dlji vih zi do va ili zi do va no vo ga ti pa ko ji dru tvo raz dva ja ju, ra slo ja va ju i dis kri mi ni ra ju
pre ma no vim kri te ri ji ma, kri te ri ji ma ob ra ne pri vi le gi ja jed nih i us kra i va nja sva ke per spek ti ve dru-
gi ma, u du hu Ba u ma no va kon sta ti ra nja da za sad ima mo sa mo ne ga tiv nu glo ba li za ci ju nad pri sil no
otvo re nim dru tvi ma (Ba u man, 2010: 114). Raz li i ti ti po vi po ku a ja ru e nja tih zi do va sva ko dnev ne su
vi je sti, od Vi ki lik sa i ha ker ske ge ri le do pro svje da i te ro ri zma, no i ek uka zu je na klju ni pro blem: ti
zi do vi se ne po ku a va ju sru i ti, ne go pre sko i ti, za pa a ju i u knji zi Go di na opa snog sa nja nja, ka da ocje-
nju je pro svjed ne va lo ve di ljem pla ne te, da je uglav nom ri je o zah ti je va nju pra va na o ping (shop ping),
o ne sprem no sti bi je lih ovrat ni ka da po sta nu pla vi ovrat ni ci te strah od pro le te ri za ci je, to je jo uvi jek
raz mi lja nje u ka lu pu sred nje kla se, upla e ne od ero zi je svo ga sta tu sa.
Ko li ko je za pra vo pro ble ma ti na men tal na za to e nost pro svjed ni ka su sta vom vri jed no sti ono ga
pro tiv e ga se bo re i to bi za pra vo e lje li konzumirati, mo da po naj bo lje po ka zu je pri mjer de ba kla jed-
no ga od el ni ka an ti vla di nih pro svje da u Hr vat skoj 2011. go di ne, Iva na Per na ra. Ka ko de talj no ana li zi ra
Zo ri ca Bran ko vi u Po bu ni na mre i, za raz li ku od so f sti ci ra ni jeg i dis kur ziv no osvje te ni jeg in te lek tu-
al ca i f lo zo fa Sre ka Hor va ta, ko ji je u re le vant noj i udar noj emi si ji hr vat ske jav ne te le vi zi je Ne dje ljom u
2 so f sti ki od go va rao da su pro svje di pro gram (da kle, ne ma no ve ide o lo gi je ko ja bi za mi je ni la sru e nu
ide o lo gi ju) i da je ri je o su ko bu mre e pro tiv mre e (od no sno, mre e no vih me di ja pro tiv mre e re i ma
ko ji je kon f gu ri ran spre gom po li ti ke, ka pi ta la i me di ja), tj. ne po ku a va ju i upa sti u zam ke sta re re to ri ke
i pa ra dig me, Ivan Per nar je go sto va njem u is toj emi si ji u pot pu no sti pod le gao obra sci ma i vri jed no sti-
ma pro tiv ko jih su pro svje di bi li usmjereni, i time pot pu no obez vri je dio sav na por pro svje da: na ja vio
je mo gu nost osni va nja po li ti ke stran ke, ne su vi slo je po ku ao pre zen ti ra ti vi zi je bu du no sti na kon to
pro svjed ni ci ostva re pri mar ni cilj (ru e nje Vla de), a mo gu nost mo no lo ke po zi ci je u jed no me for ma tu
tra di ci o nal no ga me di ja (go sto va nje u emi si ji Ne dje ljom u 2) is ko ri stio je za sa mo pro mid bu, uz di za nje
vla sti tih za slu ga, pro mo vi ra nje u vo u i pri li no gro te skan show in stant nog ra a nja kul ta vo e. Oza re-
nost ko jom je zra io pri li kom na stu pa u ci je nje noj emi si ji po ka zi va la je da se u nje go voj umi lje no sti o
osva ja nju pre sti no ga me dij sko ga pro sto ra za pra vo do go di la nje go va za ve de nost dis kur ziv nim pra vi li-
ma to ga pro sto ra, jed no ga od po lja of ci jel no ga po ret ka
7
.
To je ono to i ek po naj vi e za mje ra pro svjed ni ci ma: ne spo sob nost mi lje nja iz van pa ra dig me i ne-
spo sob nost vi zi je al ter na tiv no ga po ret ka. Taj pa ra doks (kva zi)otvo re no ga dru tva u ko jem ot po ri, raz li i ti i
Dru gi na kon cu ipak bi va ju ko op ti ra ni u tre nu ta no vla da ju i dru tve no-ide o lo ki po re dak neo li be ral nog
ka pi ta li zma s od re e nim stup njem re zig na ci je (iz po le mi kih raz lo ga) pro ble ma ti zi ra Mark Fi er (Mark
Fis her) po sta vlja ju i Kur ta Ko bej na (Kurt Co bain) na pi je de stal tra gi ne f gu re spo me nu tog pa ra dok sa:
Al ter na tiv no i neo vi sno ne ozna u ju ne to iz van mejnstrim kul tu re; umje sto to ga, one su sti lo vi, u stva ri
pra vi do mi nant ni sti lo vi, unu tar mejnstri ma. Ni tko ni je utje lo vlji vao i bo rio se s tom mr tvom to kom vi e
od Kur ta Co ba i na i Nir va ne (...). Co bain je znao da je on bio sa mo jo je dan dje li spek ta kla, da ni ta ne
ide bo lje na MTV-u od po bu ne pro tiv MTV-a... (Fi er, 2011: 22). Slje de a Fi e ro va re e ni ca po ga a u bit
stva ri: Ka pi ta li zam be av no za u zi ma ob zo re ono ga to je mi sli vo (Fi er, 2011: 21).
Ta re e ni ca uve li ko pod sje a na Ni e o ve (Ni etzsche) i Vit gen taj no ve (Wit tgen ste in) oku pa ci je
tam ni com je zi ka i za ro blje no u uma gra ma ti kom, ka lu pi ma ko je su ni zom po ku a ja i prak si raz bi-
ja le avan gar da, neo a van gar da, post mo der na de kon struk ci ja, pa ak i kon ven ci o nal na re pre zen ta cij ska
knji ev nost sit nim ino va tiv nim po ma ci ma. Osim po e zi je, na pod ru ju pro ze, ko ja bi bi la pot pu no ne-
i tlji va uko li ko se ne slu i je zi kom kao pu kim ala tom pre pri a va nja, u hr vat skom kor pu su knji ev ne
su vre me no sti naj ra di kal ni ji je u tom smi slu, pri mje ri ce, bio Da mir Mi lo, kon cep tu al no sli je de i spo me-
7 Go stu ju i na Osje koj te le vi zi ji, dr. Zlat ko Mi li a iz nio je za ni mljiv po gled o di ja bo li nom pro jek tu ko ji je mo da bio us po sta vljen od sa-
mo ga po et ka na iz gled spon ta nih i de mo krat skih Fej sbuk pro svje da. Na i me, bu du i da je upra vo s Fej sbu ka je dan od ini ci ja to ra pro svje da
bio Ivan Per nar, otvo riv i pro svjed ni ki i an ti vla din post s po zi vom cje lo kup noj on lajn za jed ni ci, Mi li a se pi ta ni je li Per nar mo da ve od
pr vo ga tre nut ka zlo ra bio me ha ni zam dru tve ne mre e za vla sti tu pro mid bu i osob ne be ne f te?
trkltrna strivanj

21
nu te pre mi se o za to e no sti je zi kom i po ku a va ju i do se i no ve pro sto re slo bo de mi lje nja us po sta vlja ju-
i vla sti tu autor sku gra ma ti ku i sin tak su na onim mje sti ma na ko ji ma pre po zna je da of ci jel na gra ma ti ka
po sta vlja gra ni cu iza ko je se ne mo e go vo ri ti i pisati, jer ni ti e bi ti pri hva e no kao pi sme no ti vo, ni ti
e is pu ni ti vr hu na rav nu funk ci ju ko mu ni ka tiv no sti, ni ti to mo e bi ti sma tra no do brom knji ev no u,
od no sno ne e bi ti uvr te no u kor pus ko ji re im le gi ti mi ra (ili ko op ti ra) kao knji ev nost ko jom se po re-
dak osna u je. Da mir Mi lo se pak ta kvim kon cep tom ipak uspio le gi ti mi ra ti i eta bli ra ti u vrh su vre me ne
hr vat ske knji ev no sti do brim di je lom i za to to je imao afr ma cij sku pot po ru aka dem ske kri ti ke ko ja je
ima la do volj no post mo der no ga sen zi bi li te ta za ra zu mi je va nje nje go ve po e ti ke druk i je ga i prak su de-
mon ti ra nja na tu ra li zi ra nih ma tri ca ide o lo ko ga ma pi ra nja i ko lo ni zi ra nja no vih pro sto ra pse u do slo bo-
de. Ci je la jed na knji ev na ge ne ra ci ja osam de se tih, ka da je post mo der ni zam na ovim pod ru ji ma bio in i
ka da je, pa ra dok sal no, hr vat ska kul tu ra jo uvi jek no mi nal no pri pa da la za tvo re nom dru tvu so ci ja li sti ke
ide o lo gi je, tra ga la je za vi e ili ma nje uspje nim na i ni ma iz la ska iz naj ve eg okvi ra svih ilu zi ja i na e ga
ma trik sa je zi ka, ujed no po ku a va ju i i po kva ri ti nje gov apa rat kao pro iz vo a a ide o lo ko ga uma.
No mi nal nim pre la skom u otvo re no dru tvo ti je kom de ve de se tih Da mir Mi lo je, u du hu to ga vre-
me na, bio sklo ni ji kom pro mi su i dje lo mi no me po vrat ku kon ven ci o nal no me je zi ku, opre dje lju ju i se za
vi e na ra tiv no sti i mi me ti ke tran spa rent no sti, ali je do sljed nog na sljed ni ka do bio u Igo ru Raj ki ju, ko ji je
svo jim va ri jan ta ma pro i ri va nja je zi ka, eman ci pa ci je od je zi ka i iz la ska iz ide o lo ke ma i ne u sr cu je zi ka
ostao na mar gi ni su vre me ne hr vat ske knji ev ne sce ne, una to im pre siv noj pro duk ci ji ko ja ga ba rem u
kvan ti ta tiv nom smi slu i ni re le vant nim. Na slo vi Igo ra Raj ki ja ak su bi li uvr ta va ni i u no mi na ci je za
re le vant ne knji ev ne na gra de, pa je ti me stje cao i od re e nu me dij sku po zor nost, no upu e ni ji ma u stru-
ja nja kul tur ne kli me u tran zi cij skoj Hr vat skoj bi lo je ja sno da on ot po et ka f gu ri ra u tom na tje ca nju tek
sim bo li no, ra di si mu li ra nja ra zno li ko sti i i vo sti hr vat ske knji ev no sti te ra di si mu li ra nja otvo re no sti
na tje ca telj skih i ri ja pre ma raz li i tom. Na i me, pro gla si ti jed no od Raj ki je vih dje la naj bo ljom pro zom u
te ku oj go di ni bi lo bi skan da lo zni je ne go pro gla si ti Ni ves Cel zi jus naj bo ljom knjievnicom, jer und-po-
e ti ka do ti ne star le te ipak je bli a op e po pu lar nom po i ma nju to bi knji ev nost tre ba la bi ti. Raj ki i Ni ves
sa mo su dva eks trem na po la su vre me ne hr vat ske knji ev no sti ko ja se u tran zi cij skom i glo ba li sti kom
raz do blju ma hom opre di je li la za ka ko to ge ne ra li zi ra Ma a Ko la no vi mi me ti ki mo del i so ci jal nu
ana li ti nost (Ko la no vi, 2011: 343). Post mo der nu eks pe ri men tal nost i sub ver ziv no pot ko pa va nje ide-
o lo gi zi ra ne pro iz vod nje tek sta no va je hr vat ska knji ev na sce na pre zre la, opre dje lju ju i se za kult fa bu le
i zdra vi re a li zam, ne raz li ku ju i se pri tom od she ma ti zi ra no ga zi he ra tva kul tur ne in du stri je ko ju u
naj go rem smi slu per so ni f ci ra za in te li gen ci ju uvre dlji vi sto ri te ling (storytel ling) Ho li vu da (Hollywo-
od). Post mo der ni sti ku knji ev nu ge ne ra ci ju osam de se tih na sce ni je de ve de se tih smi je ni la knji ev na
ge ne ra ci ja tran zi cij sko ga raz do blja, ko ja e eks pli cit nim po e ti kim iz ja va ma re fek ti ra ti vri jed no sti ne
otvo re nog dru tva, ne go otvo re nog tr i ta: od iz ja va da ro man bez pri e, fa bu le ni je uspje lo umjet ni ko
dje lo do po ru ke hit-mej ke ra (hit-ma ker) po pu li sti ki uspje nih i hu mo ri sti ki vul gar nih uspje ni ca An-
te To mi a, ko ji e knji ev nim lu ze ri ma sa vje to va ti: Ako ne mo e te i vje ti od knji ev no sti, vje ro jat no
je vri je me da pro mi je ni te za ni ma nje,
8
pri e mu je im pli ci ra no vri jed no sno mje ri lo, da ka ko, no vac.
Uka zu jem na ovaj po e ti ki za o kret suvremene hr vat ske knji ev no sti u raz do blju tran zi ci je i pre la-
ska iz za tvo re nog u otvo re no dru tvo zbog pa ra dok sal nog ko e nja i s oe ki va nim ide a li ma otvo re no ga
dru tva i s de kla ra tiv nom po li ti kom dva ju re i ma ko je su prot sta vlja An drea Zla tar, tre nu ta no mi ni stri-
ca kul tu re RH: Na naj vi oj ra zi ni de kla ra tiv no sti, ka kvu pred sta vlja ju ustav ni do ku men ti (...), kul tu ra se
de f ni ra kao dr av ni pri o ri tet. Dok je u so ci ja li sti kom su sta vu ne po gre i vo bi la tre ti ra na kao po tro nja
(...), iako ide o lo ki is pla ti va, po et kom de ve de se tih go vo ri se o kul tu ri kao pri mar nom ele men tu na e ga
raz vo ja... (Zla tar, 2008: 21). Ve je uobi a je na kon sta ta ci ja da je kul tu ra u re i mu su vre me no ga po ret ka
8 Mi ran da Le va nat-Pe ri i, li cu po pu li zma, li cu eli ti zma, Za rez, br. 370, Za greb, 7.11.2013., str.10-11.
trkltrna strivanj
22
tek sa mo sek tor, re sor, kao to su i sve lu cid ni ji uvi di da kva zi pro vo ka ci je go to vo ta blo id no ga ka rak-
te ra iz pod ru ja umjet no sti pri pa da ju in sce na ci ji ko jom se su stav hra ni po she mi De bor do vog (De bord)
dru tva spek ta kla, dok naj na iv ni ji romantiarski umjet ni ci na kon cu di je le spo zna ju Kur ta Ko bej na ka-
kvu je bru tal no jed no stav no sa eo Mark Fi er. Pa ra dok sal no je da pod no de kla ra tiv nih de f ni ci ja sta tu sa
kul tu re u jed no me so ci ja li zmu (po tro nja) i u jed no me tran zi cij sko me te e nju de mo krat sko me plu ra li-
zmu i tr i nom li be ra li zmu (dru tve ni i na ci o nal ni pri o ri tet, stra te gij ski in te res) ima mo obr nu te prak se:
u do ba kul tur ne po tro nje ima mo hra bre eks pe ri men ta to re ko ji su sprem ni re i po vi je sno ne me di ju
svo ga op stan ka (je zi ku), dok u do ba le gi tim ne slo bo de za sve mo gu e za mi sli ve raz li ke i pra va na in di-
vi du al nost ima mo zi he ra ko pri kla nja nje po e ti ci ko ja naj o por tu ni je jam i pri stup to i roj pu bli ci. Iako
e po e ti ke ar ti ku la ci je ovo ga dru go ga ne ri jet ko go vo ri ti da su nu ni kom pro mi si u svr hu ob ra ne i ta nja
i kul tu re knji ge u sve su ro vi jem oko li u kon ku rent skih i atrak tiv nih me di ja, bor ba za sva ko ga i ta te lja
ka da se pa no ram ski i i ta su vre me na hr vat ska knji ev nost ni je kul tur na, ne go tr i na bor ba, uve li ko
po go nje na spi sa telj skim osje a jem in fe ri or no sti spram atrak tiv ni jih i pro pul ziv ni jih me di ja. De kla ra tiv-
ni po vra tak re a li zmu hr vat sko ga knji ev no ga mejnstri ma for mal no je bio le gi ti mi ran po tre bom zor no ga
ar ti ku li ra nja i do ku men ti ra nja tur bu lent ne stvar no sti te ne mo gu no sti da se eska pi sti ki i neo d go vor no
knji ev nost ba vi sa ma so bom, od no sno uvje ti ma vla sti te pro iz vod nje, usli jed hu ma ni sti ke oba ve ze pre-
ma tran zi cij skim tra ge di ja ma ko ji ma je okru e na, no i nje ni ca je da je mejnstrim hr vat ske knji ev no sti
pod ru hom re a li zma i na tu ra li zma po to nuo u tri vi jal ne an ro ve (kri mi, ik-lit (chick lit) itd...), pop i
und. Po se za nje za po nov no po pu lar nom re to ri kom re a li zma, iona ko ve de kon stru i ra nom i od stra-
ne Ro la na Bar ta (Ro land Bart hes) i ni za dru gih kam pa nja de kon struk cij skih de mon ta a, svo je vr sna je
ide o lo ka ka pi tu la ci ja i po la ga nje oru ja pri je bit ke: re a li zam je je zik ka pi ta li zma. Re a li zam ni je sta sao
sa mo u vri je me gra an sko ga uspo na, ka da je no vi fak tor na dru tve noj sce ni i no vi no si telj mo i htio
kon zu mi ra ti kul tur ne sa dr a je pri la go e ne svo me dis kur ziv no me okvi ru, ne go je re a li zam ul ti ma tiv ni
je zik ka pi ta li zma zbog svo je pri vid ne tran spa rent no sti i uin ka naj pri bli ni je ga pre sli ka objek tiv ne zbi-
lje. Re a li zam je je zik tran sak ci je, tr go vi ne: 50 eura zna i 50 eura, a ne 25 ili 100 eura. Re a li zam je fe ti i zi-
ra ni je zik ka pi ta li sti ke ide o lo gi je, i ja ko mu ni ka ci ja, da bi bi la uin ko vi ta, mo ra bi ti funk ci o nal na, a ne
dvo smi sle na, re la tiv na, vi e zna na, in ter pre ta cij ski pro iz volj na, ma ko li ko da nas za pra vo, pa ra dok sal no,
svje do i li da se u in for ma cij skom ka pi ta li zmu zna e nja, vri jed no sti i ro ba vir tu a li zi ra ju, od no sno te e
eman ci pi ra nju od svo ga ma te ri ja li sti ko ga ute ga.
Ana li zi ra ju i no tor nu lju bav ko mer ci jal ne kul tu re i po e ti ke re a li zma, Cr no br nja e na gla si ti da je
klju ni fak tor ra zu mlji vost re a li sti ko ga dis kur sa, po mo u ko je ga on da i dru tve no okru e nje po sta je
ra zu mlji vo, no ti me se po re dak za pra vo le gi ti mi ra: A to je i ro ko ide o lo ko uokvi ra va nje stvar no sti.
Da kle, prin cip po ko me se u in du strij skom i po stin du strij skom ka pi ta li zmu tra ga za smi slom i zna e-
njem re al no sti a ne za nje nom de f ni ci jom (Cr no br nja, 2010: 279), za klju u ju i: (...) i ri dis kurs kul tu-
re una kr snim dej stvom raz li i tih zna e nja i za do volj sta va za pra vo po zi ci o ni ra te le vi zij sko ga gle da o ca
na za kul tu ru pri hva tlji vo i ra zu mlji vo ide o lo ko me sto (Cr no br nja, 2010: 280).
U tom smi slu su vre me na hr vat ska knji ev nost u do ba glo ba li za ci je i pot pa da nja pod neo li be ral ni
ka pi ta li zam sti lo po e ti ki ma ni fe sti ra za ro blje nost u vla da ju oj pa ra dig mi, ne spo sob nost i e kov skog
is ko ra ka u druk i je, al ter na tiv no, vi zi ju, ne is ka zu ju i hra brost ra di kal nog dje lo va nja, ne go pod li je u i
(ne)pi sa nim im pe ra ti vi ma vr log no vog do ba. Do na tan Fren zen (Jo nat han Fran zen) u ro ma nu Slo bo da
na pi sa e da je te ku a pro duk ci ja da na nje pop-gla zbe proizvodnja va ka ih gu ma (u smi slu jed no krat-
ne kon zu me ri sti ke po tro i vo sti), dok e Ata li na pi sa ti da da na nja gla zba ne od ga ja bun tov ni ke, ne go
po tro a e. Osla nja ju i se na me dij ski mar ke ting u ko jem je kon ven ci o nal na de f ni ci ja kri ti ke sro za na
na hva lo spjev nu pro mid bu, sva ko no vo dje lo, bi lo lo e ili epo hal no, pro vo ka tiv no i sub ver ziv no ili re-
im sko i ma lo gra an sko, u funk ci ji je hra nje nja tr i ta, da bi bi lo za bo ra vlje no slje de im ostva re njem.
Mi li voj So lar e tim po vo dom kon sta ti ra ti: U dru tvu su vre me nih ko mu ni ka cij skih mre a po sto ji sa mo
trkltrna strivanj

23
pro stor za mo du. U br zom rit mu pro mje na ona je di na kao sta bi li zi ra ta kav ri tam (So lar, 2004: 140).
Dru gim ri je i ma, pre va ka va mo umjet ni ka ostva re nja kao va ke, hr li mo k nji ma kao pre ma no vi te ti-
ma, a da nam pri tom ne nu de ra di kal nu no vost, dru gu pa ra dig mu. ak se i ne usu de po e ti ki is ku a va ti
slo bo du, raz li ku, ot por... Dik tat otvo re nog tr i ta kao da jo i vi e za tva ra pro stor slo bo de ne go ide o lo ki
i po li ti ki re i mi ika da pri je.
i nje ni ca da je ka pi ta li zam f e rov ski po stao sav pro stor mi sli vo ga, a da umjet nost vi e ak ne pre-
ko ra u je ide o lo gi zi ra ne kon ven ci je je zi ne ma i ne, ne go je zik upre e u po gon ka pi ta li zma, pri e mu
ra ni je spo me nu te uspo me ne na is ko ra i va nje iz je zi no ga ka lu pa u mo gu e je zi ne slo bo de uop e ne
pred sta vlja ju in spi ra tiv ne mo de le za is ko rak iz vla da ju e pa ra dig me neo li be ral no ga ka pi ta li zma od vo di
nas u me ta fo ru ko ju je osli kao Ba u man: (...) je di na stvar ko ja pre o sta je je ste bed na ago ni ja la bo ra to-
rij skih pa co va ko ji su na u e ni da na sla i va nje par i i ma na ba ca nim na naj u da lje ni jem kra ju la vi rin ta
mo e bi ti do i vlje no sa mo uz uas elek tri nih o ko va. Mo da bi bek stvo iz la vi rin ta, jed nom za svag da
(op ci ja ko ja ne po sto ji za la bo ra to rij ske pa co ve), do ne lo sa tis fak ci ju ko ju ni naj rev no sni je ue nje i be le-
e nje kri vi na i za vo ja nje go vih mno go broj nih hod ni ka ni ka da ne mo gu (Ba u man, 2010: 142).
U ovom ci ti ra nom Ba u ma no vom pa su su mo da je klju na ri je mo da.
Ilu zi je o otvo re nom dru tvu sve se vi e do vo de u pi ta nje. Ba u man e da na nju otvo re nost dru-
ta va na zva ti pri nud nom i iz o pa e nom (Ba u man, 2010: 114), a i lo kal ni tran zi cij ski objek ti/su bjek ti e
pro gle da ti i otvo re no pro ka za ti da se no mi nal ni pre la zak iz za tvo re nog so ci ja li zma ka fe ti i zi ra noj
otvo re no sti u du hu kol ske de f ni ci je otvo re nog dru tva ot kri ti kao ide o lo gi ja i de ma go gi ja. Eg zem pla-
ran je in ter vju iz No vo ga li sta, ob ja vlje nog 1. pro sin ca 2012. go di ne, u ko jem no vi nar Bran ko Pod gor nik
po sta vlja slje de e pi ta nje: Dva de se tlje a slu a li smo da Hr vat ska tre ba po sta ti otvo re no dru tvo, po put
osta lih ze ma lja, jer to e omo gu i ti pra va o vje ka, slo bo du ko la nja lju di, ro ba i ka pi ta la. Sa mo uz ta kve
pret po stav ke, vla da ju e je mi lje nje, mo gu je eko nom ski i du hov ni na pre dak lju di i za jed ni ca. Sa da vi-
di mo da su lju di do bi li slo bo du, ali sve vi e gu be rad na mje sta, si gur nost i mo gu nost za do vo lja va nja
osnov nih i vot nih po tre ba. Ka ko to ob ja nja va te?
Na to pi ta nje Zdrav ko Mrk i od go va ra: Ne kad je otvo re no dru tvo bi lo iz la zom za ne ke sti je nje-
ne na ro de na ru bu Euro pe, a da nas je to sa dr aj mi ta, ko ji se na me e svim na ro di ma di ljem svi je ta. (...)
Svjet ski ka pi tal da nas na ro di ma na me e otvo re no dru tvo, kao zamjenu za nji ho vu pro stor nu dr a vu. To
naj bo lje go vo ri, da je otvo re nost po li ti ke za jed ni ce sred stvo eks plo a ta ci je na ro da. Pri po vi je da nje pro-
pa gan di sta svjet skog slo bod nog ka pi ta la je, ka ko bi re kao Karl Marks (Karl Marx), opi jum za na ro de. Vi
ste do bro sa e li uin ke otva ra nje dru ta va u smi slu ra da, za ti te i vo ta i za do vo lje nja i vot nih po tre ba.
Svr ha otva ra nja na ro da i nji ho vih dr a va je, do slov ce, is ko ri ta va nje tu eg pri rod nog bla ga te ra da i i-
vo ta lju di. Slo bo da slu i svjet skom tr i tu i slo bod nom ka pi ta lu.
Na ro i to je za ni mlji vo slje de e pi ta nje No vog li sta: Svi jet se glo ba li zi rao i ko mu ni ka cij ski ja ko po-
ve zao. Mi sli te li da otvo re na dru tva sa da tre ba ju po sta ti za tvo re na?, na to Mrk i od go va ra: Na ro di
i lju di se mo ra ju za ti ti ti i to za tva ra njem svo jih dru ta va u po vi je sne pro stor ne po li ti ke za jed ni ce...
Ne to sli no e pre po ru i ti i Bo jan Jo va no vi, sma tra ju i da je dr a va op ti ma lan okvir de mo krat sko ga
funk ci o ni ra nja za jed ni ce, a ne im sli nim e ma ni pu li ra ti i glo ba li za cij ski su bjek ti pre mje ta njem fo ku sa na
po elj nu kul tur nu za tvo re nost u smi slu eg zo ti ne po seb no sti i u in te re su tr i ta raz li i tih sen za ci ja, in du-
stri je do i vlja ja. Ko li ko se to pro vo di sti mu li ra njem, to li ko se to do ga a i pri rod nim re ak ci ja ma iden ti tet nih
za jed ni ca, ko je u ovom slu a ju, da pa ra fra zi ra mo Ar du na Apa du ra ja (Ar jun Ap pa du rai), vi e ne ma ju to li ko
strah od ma lih bro je va, ne go strah od ve li kih bro je va, u smi slu gu bit ka iden ti tet ske sup stan ce.
Me u tim, i ni se da ova raz o a ra va ju a re ak ci ja na re al nost i prak su to bo e ostva re no ga ide a la otvo-
re no ga dru tva, ko je je tre ba lo omo gu i ti li be ra li za ci ju, mo der ni za ci ju i de pro vin ci ja li za ci ju ba sva ko ga
trkltrna strivanj
24
kut ka svi je ta, ima pro ble ma s ras ko ra kom po pu lar no ga i vo na bi (wan na be) tu ma e nja ide je otvo re no ga
dru tva s onim to je Karl Po per (Karl Pop per) uisti nu na pi sao, jer, pod sje ti mo: ako otvo re no dru tvo da-
nas i je ste otvo re no is klju i vo ka pi ta lu, pa nas to raz o a ra va, upra vo za hva lju ju i su vre me nim me di ji ma
otvo re ni smo po li cen tri nim iz vo ri ma in for ma ci ja ko je su nam po treb ne za kri ti ko mi lje nje, kao to i
otvo re nost tih me di ja pru a mo gu nost re a li za ci je uklju i va nja gla so va dru gih, is klju e nih, raz li i to ga,
ne re im sko ga, ne re gu li ra no ga po ret kom. Me u tim, o var lji vo sti de mo kra ti no sti no vih me di ja ve smo
ra ni je po ne to na pi sa li, kao to tre ba i ima ti od mak pre ma pr vo lop ta ki shva e noj de f ni ci ji otvo re no ga
dru tva. Na i me, sam Po per e pre la zak iz za tvo re na u otvo re no dru tvo raz li ko va ti pre ma slje de em kri-
te ri ju: kao ob lik pre la ska iz ple men skog ili za tvo re nog dru tva, s nje go vom pot i nje no u ma gij skim
si la ma, u otvo re no dru tvo, ko je oslo ba a kri ti ke mo i o vje ka (Po per, 1998: 23). Dru gim ri je i ma, ma-
lo smo se za ni je li: ru e njem Ber lin sko ga zi da i iz la skom Is to ne Euro pe iz do slov no shva e nog ide o lo ki
za tvo re nog dru tva, te usli jed uvje re nja ka ko ko mu ni ka cij ska ek sta za no vih me di ja ka pi lar no do pi re do
sva kog po je din ca do te mje re da sma tra mo ua hu re nost, izo li ra nost, za tvo re nost vi e ne mo gu im, pre-
vi a mo da je otvo re no dru tvo jo uvi jek za jed ni ca ka ko joj jo uvi jek tre ba mo te i ti. Ako se pro mi je ni la
pa ra dig ma, bi lo u ide o lo kom smi slu, bi lo u me dij sko-ko mu ni ka cij skoj par ti ci pa ci ji po je di na ca, za jed ni ca
i kul tu ra, po mak nuv i se pri vid no na je dan vi i i raz vi je ni ji stu panj tran spa rent no sti (i ko nek tiv no sti), to
ne zna i da jo uvi jek ni smo pot i nje ni ma gij skim si la ma, ka ko ma ni pu la tiv no ga aspek ta no vih me di ja u
smi slu da su ipak u kor po ra cij skim ru ka ma, i tr bu ho zbor nog pje va nja tr i no ga dik ta ta na na e la bil ne ui,
ta ko i u smi slu da jo ima mo po sla na oslo ba a nju kri ti ke mo i, u ovom slu a ju pre ma no vim po ja va ma
i fe no me ni ma ko ji nas is pr va mo gu fa sci ni ra ti svo jim pri vid nim pre vla da va njem ju e ra nje pa ra dig me
9
.
Jo jed na kom po nen ta ko ja na dah nju je uvje re nje o mo gu no sti no vo ga oslo ba a nja kri ti ke mo i o-
vje ka ni je sa mo osna e nje su bjek ta kroz per spek ti ve no vih me dij skih teh no lo gi ja, od no sno mo gu nost ak-
tiv no ga par ti ci pi ra nja u sfe ra ma jav no ga di kur sa ko ji je pri je bio otvo ren sa mo za pro fe si o nal ce i eli te, ne go i
aplo u di ra nost (upload) svih mo gu ih in for ma ci ja i nji ho va tre nu ta na do stup nost, ta ko da se uki da hi je rar-
hi ja i u pro stor nom smi slu, u smi slu tra di ci o nal no ga od no sa cen tarpe ri fe ri ja, stva ra ju i od bi lo ko je to ke
u svi je tu cen tri fe ri ju. Za po stin du strij ska dru tva pod ra zu mi je va ju e je tu ma e nje da se fo kus s pro iz vod nih
sna ga kao no si te lja raz vo ja dru tva pre u smje rio na stu panj in for mi ra no sti usli jed uvi a nja da je in for ma-
ci ja te melj ni re surs ili ka pi tal. Ka pi ta li zam pre la zi na in for ma cij ski na in dje lo va nja, za bi lje it e Gir (Gir,
2011: 195). No vo me dij ske teh no lo gi je pru a ju sli ku re vo lu ci o nar no ga po ma ka/uklju i va nja ba rem iz dvi ju
per spek ti va. Na i me, jo e Her bert Blu mer (Her bert Blu mer) u ka te go ri za ci ji ma se u od no su na ma sov ne
ko mu ni ka ci je kon sta ti ra ti da tu ka te go ri ju ka rak te ri zi ra ma li stu panj me u sob ne in ter ak ci je, to vi e ne
vri je di, dok e se za in for ma cij sku hi per pro duk ci ju jo u vre me nu eks pan zi je tra di ci o nal nih ma sov nih me-
di ja kon sta ti ra ti: Tu isti nu pre no se ti ra ne no vi ne (u da na nje vre me, osim no vi na, ovu funk ci ju oba vlja ju
ra dio i te le vi zi ja), i to ve o ma ga li ta ri sti ki
10
, ta ko da iz gle da da sva ki gra a nin ima pra vo na istu ko li i nu in-
for ma ci ja u istom tre nut ku (Crr no br nja, 2010: 83). Ko li i na do stup no sti in for ma ci ja sa svim bla go da ti ma
ko ri te nja otvo re nih iz vo ra za hva lju ju i in ter ne tu vi e stru ko je uve a na, no Bo jan Jo va no vi upo zo ra va:
to je ve a iz lo e nost in for ma ci ja ma, to je ma nja in for mi sa nost (Jo va no vi, 2008: 153).
Pod sje ti mo, jed na od kri la ti ca no vo me dij skog do ba jest pa ro la Ri ar da Stal ma na (Ric hard Stal-
lman) In for ma ci ja mo ra bi ti slo bod na, no klju ni pro blem te pri vla ne for mu la ci je je to se in for ma-
ci ja spo mi nje u jed ni ni. U prak si ima mo si tu a ci ju da su in for ma ci je emi ti ra ne u mno i ni te me u sob no
po ni te ne op om za gu e no u. In for ma ci ja ni je slo bod na ne za to to je cen zu ri ra na ili za ta je na, ne go
iako je tran spa rent no ob ja vlje na za hva lju ju i i nje ni ci da je za ro blje na obi ljem dru gih, jed na ko
slo bod nih in for ma ci ja. U tom kon tek stu Jo va no vi e kon sta ti ra ti da ni je ugro e na sa mo spo sob nost
9 Ha rold Inis (Ha rold In nis) upo zo ri e da se ovim pro ce si ma otva ra put pro i re nju im pe ri ja li zma i di rekt ne kul tur ne in va zi je.
10 Vje ro jat no je ri je o ti skar skoj gre ki, od no sno tre ba lo bi pi sa ti ega li ta ri sti ki.
trkltrna strivanj

25
ra su i va nja, ne go i spo sob nost (kog ni tiv ne) ori jen ta ci je, te da se do ga a de gra da ci ja isti ni to sti in for-
ma ci je u ko rist in ten zi te ta in for ma ci je (Jo va no vi, 2008: 153), pri elj ku ju i da se vra ti mo te melj noj
de f ni ci ji in for ma ci je, a to je uob li e nost, kon tek stu a li zi ra nost. To za pra vo zna i dis kur ziv nu ob ra du,
prak su ko ju je sa ma post mo der na de kon stru i ra la kao ide o lo ku ma ni pu la ci ju, i prak su ko ja se na iz gled
ne do ga a na mre i, gdje se ob ja vlju ju si ro ve i na iz gled auten ti ne kri ke i vo ta, ali ko je za pra vo pri pa-
da ju onoj pro ble ma ti ci o ko joj smo go vo ri li u kon tek stu pre te za nja pri vat no ga na in ter ne tu u od no su
na po tre bu za in for ma ci ja ma i sa dr a ji ma od istin ske jav ne re le vant no sti i ko ja za pra vo pru a pro stor
dje lo va nja onom di je lu in te lek tu a la ca ko ji ala rmant no po ru u ju: in for ma ci ja ni je zna nje!
Pro blem na vi ga ci je po oce a nu hi pe rin for ma cij skog bes pu a je ne to to ozbilj no za bri nja va, do te
mje re da e po je di ni auto ri to me po sve ti ti op se ni je ra do ve, po put Ni ko la sa Ka ra, ko ji e za pi sa ti ka ko
mre a po go du je ko mu ni ka ci ji, ali ne i kon cen tra ci ji, dok e En dr ju Kin raz vi ti te o ri ju o di gi tal nom dar vi-
ni zmu uz ele gi nu kon sta ta ci ju da je isti na uvi jek je dan klik da lje, po ku a va ju i op ti mi zi ra ti pro blem ko ji
se sve vi e de f ni ra kao pod ru je pod na zi vom etenn eko no mi (at ten tion eco nomy). ak Ata li e raz vi ti
te o ri ju o f zi koj ne mo gu no sti kvan ti ta tiv no ga kon zu mi ra nja obi lja in for ma ci ja go vo re i o go mi la nju
i vo ta, od no sno o prak si kom pul ziv no ga da un lo di ra nja (dow nlo ad) i ar hi vi ra nja in for ma ci ja za ko je vi-
e ni kad ne e mo na i vre me na pom ni je ih pro e lja ti. Da mjan Tomp son (Da mian Tomp son) e no vim
me di ji ma pri go vo ri ti slje de e: No va je teh no lo gi ja ega li ta ri sti ka i po god na za uni ta va nje hi je rar hi ja
zna nja. Svat ko tko po sje du je od go va ra ju u ra zi nu stru no sti mo e re di zaj ni ra ti pa na tr i te lan si ra ti
kon tra zna nje na na i ne ko ji se svi a ju pu bli ci ko joj je vi e do pre zen ta ci je ne go do sa dr a ja (Tomp son,
2009: 44), a na iz ja vu osni va a Vi ki pe di je da slo bod na kul tu ra ne po zna je gra ni ce, Tomp son e uz vra ti ti
da je to, da, slo bo da, ali slo bo da u ko joj se ne po zna je raz li ka iz me u in for ma ci je i dez in for ma ci je.
Pro blem fl tri ra nja, se lek tiv no sti, (kog ni tiv ne) ori jen ta ci je i kre ta nja bor he sov skim (Bor ges) vr tom s
mno tvom ra va nja pro blem je ko ji se po ma ljao jo od eks pan zi je ma sov nih me di ja op e ni to, no ale fov-
ski (aleph) ka rak ter in ter ne ta i in for ma cij ski cu na mi (tsu na mi), ko ji se do go di im za gre be te tra i li com
po bi lo ko jem poj mu, oi to je mo gu nost ko ja isto dob no i fa sci ni ra i pla i, i eko no mi zi ra pri stup zna nju
i ugro a va zna nje. Ri je je o pro ble mu ko ji se mo e re la ti vi zi ra ti po vi je snim pa ra le la ma sa sli nim ra di-
kal nim kul tur nim obra ti ma iz dav ni ne ko je je ci vi li za ci ja pre i vje la, mi sle i pri to me na an ti ke stra ho ve
od pre la ska s usme ne kul tu re i pe ri pa te ti ko ga di ja lo ga na pi sa ni me dij i no vo na sta lu mo gu nost bi lje-
e nja, to je od di je la an ti kih mi sli la ca bi lo oci je nje no kao iz rav na ugro za kva li te te pam e nja i in te lek ta
uop e: na pro sto su sma tra li da e taj ob lik kon for mi zma, od no sno ras te re i va nja uma po hra nji va njem
di je la zna nja na pa pir(us) kao pr vot nu eks ter nu me mo ri ju, uli je ni ti in te lek tu al ca i pri do ni je ti atro f ra nju
in te lek ta, a tu je uvi jek i kon sta ta ci ja Mar a la Me klu a na (Mar shall McLu han) da teh no lo gi ja ko ja oja a va
na e spo sob no sti ujed no ih i otu plju je. Na da lje, na tra gu I Ga se to ve (y Gas set) in dig ni ra no sti na i la skom
o vje ka ma se, ja va lja ju se i da nas sli na zgra a nja nad ma sov nom na je zdom u me dij ski i kul tur ni pro stor.
Me u tim, kao to je zna no, upra vo je pre la zak usme ne kul tu re na pi sme nost, pre ma (pr)ocje na ma, doveo
do raz vo ja kri ti ne svi je sti, po naj pri je u smi slu skep ti ci zma. Ta ko er se ta kve strep nje mo gu ubla i ti
i tvrd nja ma ka ko je po li ti ka su stav nog opi sme nja va nja ta ko er de mo kra ti zi ra la kul tu ru, omo gu a va ju i
naj i rim ma sa ma da se ele men tar no i ega li tar no ko ri ste me di jem par ti ci pi ra nja u Gu ten ber go voj ga lak si ji.
Osta ne mo li na pod ru ju gu ten ber gov ske pa ra dig me, o dvoj be no sti i re la tiv no sti tih stra ho va spram
obi lja (no vih) me di ja sli ko vi ta je iz ja va pje sni ka i znan stve ni ka Kre i mi ra Ba gi a: Uvi jek u se sje a ti
pr vog ula ska u ve li ku knji a ru u sre di tu Pa ri za. Ta mo sam se, na i me, su o io s ne pre gled nim ni zo vi ma
po li ca kr ca tim knji ga ma iz svih za mi sli vih pod ru ja. Bi lo je to isto dob no za di vlju ju e i za stra u ju e is-
ku stvo. Na kon ne ko li ko sa ti raz gle da va nja i pre li sta va nja knji ga, upi tao sam se: to za pra vo zna i knji ga
ko ju u sa da ku pi ti i su tra pro i ta ti? A ka kvog tek smi sla ima knji ga ko ju u na pi sa ti?
11
11 To mi slav a de, Sva ki je o vjek pje snik... , Ju tar nji list, Za greb, 28. pro sin ca 2013., str. 67-68.
trkltrna strivanj
26
No, Lev Manovi (Lev Manovich) pre ma na vo di ma Stan ka Cr no br nje na gla a va da su to traj ni
iza zo vi, za da a i im pe ra tiv sva ke me dij ske tran zi ci je: iz grad nja vla sti te in for ma cij ske kul tu re, pi sme no sti i
po na a nja. Mo ra ju se raz vi ti od go va ra ju e me to de na vi ga ci je kroz te no ve in for ma cij ske struk tu re (Cr-
no br nja, 2010: 212). Mo e mo se osje a ti ome ta no i pre pla vlje no, ali to je sa mo po slje di ca ne a de kvat no-
sti na ih fl ter skih me to da i teh no lo gi ja bi lje i i va Va i dja na tan (Va idhyanat han, 2011: 181), na tra gu
uvje re nja da e mo raz vi ti in for ma cij sku i in ter net sku kul tu ru ka kvu post mo der ni svat ko vi da nas ve ima
pre ma te le vi zij skim sa dr a ji ma, od re kla ma pre ko sa pu ni ca do te le vi zij skih vi je sti, bi va ju i ne ri jet ko iro-
nij ski svje stan po za din skih me ha ni za ma me dij ske tvor be sa dr a ja ko je ipak (ci ni no) kon zu mi ra. Ne ma
dvoj be da e se taj pro blem rje a va ti pa ra lel no, i sa mo di sci pli nom i di sci pli nom teh no lo gi je, ka ko to di je li
i va Va i dja na tan: usli jed spo zna je da in for mejn over loud (in for ma tion over load) pred sta vlja fl ter fej lur
(fl ter fa i lu re), otva ra se pro stor raz vo ju, ka pi ta li zi ra nju i utr i va nju po naj bo ljih fl te ra, pre tra i va a i pre-
gled ni ka ka ko bi se za do vo lji la po tre ba za kre ta njem in for ma cij skim oce a nom. S dru ge stra ne, na kon to
pre vla da mo i nje ni cu da smo za sli je plje ni i ras pr e ni no vim me to da ma pre no e nja i ko ri te nja zna nja
(Va i dja na tan, 2011: 150), tre ba evo lu i ra ti kon cen tra ci ju, men tal nu di sci pli nu i vre men sko sa mo or ga ni zi-
ra nje kao fl te re (Va i dja na tan, 2011: 176). Htje li ne htje li, mi ve ra di mo na to me i osla nja mo se na ono
to nam in ter net nu di (Ni ko las Kar e re i da ve raz mi lja po obra scu in ter net ske di se mi na ci je i oe ku je
da mu in for ma ci je bu du ser vi ra ne ona ko ka ko ih mu nu di Gugl), pri e mu ekvi li bri ra mo iz me u dva ju
ri zi ka: s jed ne stra ne upo zo ra va Va i dja na tan Gugl ve fl tri ra za nas, i ne i nas ko mot ni ma i opu te ni-
ma, prem da ne bi smo tre ba li bi ti sli je pi na me ha ni zme ta kvo ga re gu li ra nja infopolitike, jer to zna i da mo
pre pu ta mo sta no vi toj kor po ra ci ji kao auto ru i re gu la to ru na e ga zna nja, dok se s dru ge stra ne pri ti sak i
od go vor nost fl ti ra nja pre no si na nas. Od dje tinj stva do pu ta mo dru gi ma da pro ce su i ra ju in for ma ci je
ko je do bi va mo, na vo di Va i dja na tan (Va i dja na tan, 2011: 175), kao da je to pro blem, prem da jest, ali nas
ova kvo rje a va nje to ga pro ble ma od vo di u dru gi pro blem, ko ji je na tra gu tren da ras te re i va nja svih jav nih
i dru tve nih ser vi sa od svo jih ulo ga pre ba ci va njem tih za da a na sva ko ga po na o sob, pri e mu on da ni smo
da le ko od to ga da se u od no su pre ma in for ma ci ja ma ras te re ti mo od tih na go mi la nih i sva lje nih ob ve za na
jed nak na in kao to se da nas an ga i ra ju pro fe si o nal ni o pe ri da ku pu ju za nas ili nas ba rem na vo de kroz
po nu du po tro a ko ga obi lja. Ka kva god da su rje e nja, idu na ko rist ka pi ta lu.
Ne tre ba za bo ra vi ti: Hork haj mer i Ador no utvr di li su da u ka pi ta li sti kom si ste mu po sto ji ugra e ni
me ha ni zam pro tiv ot po ra pu bli ke ili bi lo kog dru gog. Ovaj me ha ni zam sa sto ji se od ne pre sta nog, ba ra nog
za si pa nja pu bli ke in for ma ci ja ma, gde se gle da o ci ma ne osta vlja ni tren slo bod nog vre me na da uop te i po-
mi sle na ot por (Cr no br nja, 2010: 252).
LITERATURA:
1. Altiser, Luj, Ideologija i dravni ideoloki aparati, Karpos, Loznica, 2009.
2. Anderson, Chris, Dugi rep, Jesenski i Turk, Zagreb, 2008.
3. Andri, Stanko, Enciklopedija nitavila, Ceres, Zagreb, 1995.
4. Atali, ak, Buka, XX vek, Beograd, 2007.
5. Bauman, Zigmunt, Fluidni strah, Mediterran Publishing, Novi Sad, 2010.
6. Brankovi, Zorica, Pobuna na mrei, Kulen vizija, Osijek, 2013.
7. Carr, Nicholas, Plitko, Jesenski i Turk, Zagreb, 2011.
8. Crnobrnja, Stanko, Estetika televizije i novih medija Clio, Beograd, 2010.
9. ade, Tomislav, Svaki je ovjek pjesnik..., Jutarnji list, Zagreb, 28. prosinca 2013., str. 67-68.
10. Fisher, Mark, Kapitalistiki realizam, Ljevak, Zagreb, 2011.
11. Gir, arls, Digitalna kultura, Clio, Beograd, 2011.
12. Jovanovi, Bojan, Digitalna despotija, Plima & Nova knjiga, Podgorica, 2008.
13. Keen, Andrew, Kult amatera, Fraktura, Zagreb, 2010.
trkltrna strivanj

27
14. Kolanovi, Maa, Udarnik! Buntovnik? Potroa..., Ljevak, Zagreb, 2011.
15. Levanat-Perii, Miranda, licu populizma, licu elitizma, Zarez, br. 370, Zagreb, 7.11.2013., str.10-11.
16. Peovi Vukovi, Katarina, Mediji i kultura, Jesenski i turk, Zagreb, 2012.
17. Podgornik, Branko, Ideologija otvorenog drutva opijum za narode, Novi list, Rijeka, dostupno na: http://www.
konsenzus.com/2012/12/02/ideologija-otvorenog-drustva-opijum-za-narode/ (posjeeno 4.2.2014.)
18. Popper, Karl, Otvoreno drutvo i njegovi neprijatelji, Pravni centar, Sarajevo, 1998.
19. Solar, Milivoj, Predavanja o loem ukusu, Politika kultura, Zagreb, 2004.
20. S.S., Rembrandt je bio zarobljen u meni. Oslobodio sam ga, Jutarnji list, Zagreb, 28.2.2014., str. 28.
21. talder, Feliks, Otvorena kultura i priroda mrea, Futura publikacije, Novi Sad, 2005.
22. Tancer, Bill, Klik, Algoritam, Zagreb, 2010.
23. Tompson, Damian, Kontraznanje, Algoritam, Zagreb, 2009.
24. Vaidhyanathan, Siva, Te Googlization of everything, University of California Press, Los Angeles, 2011.
25. Ugrei, Dubravka, Napad na minibar, Fraktura, Zagreb, 2010.
26. iek, Slavoj, Godina opasnog sanjanja, Fraktura, Zagreb, 2012.
27. Zlatar, Andrea, Prostor grada, prostor kulture, Ljevak, Zagreb, 2008.
Diabolically Deceptive Utopias of the 21St Century
SUMMARY: A number of optimistic expectations of the 21st century society were inspired by hasty
conclusions that the fall of the Berlin Wall would terminate closed societies and start the bliss of open
society. Those beliefs were further strengthened by promising possibilities of the new media in terms
of complete democratization and participation of each and every individual in the spheres that were
formally controlled by the elite. Recent critical remarks point to the fact that the current simulation
of the open society is not even approximately close to its realization or the fulfillment of the ideal open
society that Karl Popper had wished for. A formally open society is still under a threat of becoming
a closed society, thanks to globalization and medias acceptance of citizens as (co)creators of the
discursive reality. Even if the acquisition of globalization and the media revolution did indeed make
progress, a panoramic view of the crucial points of modernity and its (non)deconstructed ideological
backgrounds shows that Poppers visions is in no way accomplished, rather that it should be read within
a new context, the context of the newly emerged paradigm of the 21st century. This implies that Poppers
testament is still imperative as an unfinished task, demanding critical readiness which does not allow us
complacent indulgence in the illusory benefits of the new century media, social and cultural practices.
Quite the contrary, it demands we overcome these fascinations of the early 21st century.
KEYWORDS: postmodernism, paradigm, transition, media, communication, Facebook, Internet.
gajinigor@gmail.com
trkltrna strivanj
28
Dubravka uri
Fakultet za medije i komunikaciju
Univerzitet Singidunum, Beograd
Srbija
Centralni i periferni
anglofoni modernizmi
*
SA E TAK: Po la zim od poj mo va cen tral na, po lu pe ri fer na i pe ri fer na kul tu ra, de fi ni sa nih u svet skom si-
ste mu Ima nu e la Va ler sti na, da bih opi sa la cen tral nost ili pe ri fer nost raz li i tih ob li ka an glo fo nih mo der-
ni za ma. De fi ni em osnov ne ob li ke an glo fo nog mo der ni zma do mi nant nog to ka, sme ta ju i ga u okvi re
za pad nog mo der ni zma, po ka zu jem nje gov od nos pre ma pro ble mi ma ro da i ra se. Tre ti ram ir ski mo der-
ni zam i mo der ni zam har lem ske re ne san se kao pe ri fer ne mo der ni zme u od no su na do mi nant ni tok,
po ka zu ju i ka ko se post ko lo ni jal na i fe mi ni sti ka kri ti ka nji ma ba ve.
KLJU NE RE I: har lem ska re ne san sa, ir ski mo der ni zam, mo der ni zam, po e ti ka, po li ti ka, ra sa, rod.
Ba ve i se in ter pre ta ci ja ma ra da Da ni ce Mar ko vi, pi sa la sam o njoj kao o mo der noj pe sni ki nji i ji
se rad ostva ru je u srp skoj kul tu ri kao pe ri fer noj evrop skoj kul tu ri (u ri 2011a). Da bi se bo lje ob ja sni la
pe sni ka prak sa mo der nih pe sni ka i pe sni ki nja na po lu pe ri fe ri ji svet skog si ste ma, ko joj srp ska kul tu ra
pri pa da kao biv a so ci ja li sti ka kul tu ra, u ovom tek stu ba vi u se mo der nom i mo der ni sti kom po e zi-
jom u an glo sak son skoj kul tu ri kao kul tu ri cen tra. Tek stom u ob u hva ti ti i kul tu re pe ri fe ri je, tj. mo der nu
po e zi ju po lu pe ri fer nih kul tu ra, po put ir ske i kot ske, kao i po e zi ju Tre eg sve ta, ko ji pri pa da pe ri fer nim
kul tu ra ma. Ali, pre to ga, po treb no je de f ni sa ti po me nu te ter mi ne.
Ima nuel Va ler stin (Im ma nuel Wal ler ste in) de f ni sao je mo der ni svet ski si stem, ko ji na sta je u Evro-
pi u 16. ve ku, a ve zan je za po ja vu ka pi ta li zma. Po Va ler sti no vom mi lje nju, svet ski eko nom ski si stem
uvo di po de lu ra da ko ja ni je sa mo funk ci o nal na ve je i ge o po li ti ka. Svet ski si stem je po de ljen na dr a ve
je zgra (ili cen tra), i na pe ri fer na pod ru ja (obi no se ovaj ter min od no si na ko lo ni zo va ne ze mlje, i je su
in di ge ne dr a ve sla be, ne po sto je e ili ima ju ma li ste pen auto no mi je). Po sto je i po lu pe ri fer na pod ru ja,
sme te na iz me u je zgra i pe ri fe ri je, i od njih se raz li ku ju po slo e no sti eko nom skih ak tiv no sti, sna zi
dr av ne ma i ne ri je, kul tu ral nog in te gri te ta itd. (ibid.). Funk ci ja tog si ste ma kao dru tve ne or ga ni za ci je
ra da, da je le gi ti mi tet od re e nim gru pa ma u si ste mu da eks plo a ti u rad dru gih gru pa. Dok u im pe ri ji po-
li ti ka struk tu ra kul tu ru po ve zu je sa oku pa ci jom, u svet skom eko nom skom si ste mu po li ti ka struk tu ra
kul tu ru po ve zu je sa pro stor nom lo ka ci jom. Raz log je taj to je lo kal na (na ci o nal na) dr av na struk tu ra u
* Rad je nastao u okviru projekta br. 178029 Ministarstva za prosvetu i nauku Srbije, Knjienstvo, teorija i istorija knjievnosti na srpskom
jeziku do 1915. godine.
trkltrna strivanj
UDC 316.75:7.036(410)

29
svet skoj eko no mi ji pr va ta ka po li ti kog pri ti ska do stup na uti caj nim gru pa ma. Kul tur na he ge mo ni za-
ci ja slu i in te re si ma klju nih gru pa, ko je pri ti sci ma iz gra u ju na ci o nal ni kul tur ni iden ti tet (Wal ler ste in
2010: 206). Stva ra nje stro ge dr av ne ma i ne ri je u dr a va ma je zgra po ve za no je sa na ci o nal nom kul tu-
rom, ko ja se nu di kao po lu ga in te gra ci je, slu i i kao me ha ni zam da se za ti te dis pa ri te ti, ko ji na sta ju u
svet skom si ste mu, i kao ide o lo ka ma ska ko ja oprav da va za dr a va nja ovih dis pa ri te ta (ibid.).
Pe sni ki mo der ni zam o ko jem e ov de bi ti re i, na sta je sa raz vo jem ka pi ta li zma, te se ob ja nja va
kao od go vor na in du stri ja li za ci ju i mo der ni za ci ju, pre sve ga za pad nih dru ta va.
DO MI NANT NI TOK MO DER NI STI KE AN GLO FO NE PO E ZI JE
Na po et ku tre ba re i da se mo der ni sti ke po e ti ke po ja vlju ju kao po sle di ca gu bit ka ve re u ra ni je
kon cep ci je po e zi je kao ete ri ne i obes te lo vlje ne. Po e zi ja je ne ka da ima la bli ske ve ze sa se a njem, to je
vi dlji vo u prak si ue nja na pa met. Po zi va ju i se na a ka De ri du (Jac qu es Der ri da), Pi ter Ni kols (Pe ter
Nic holls) pi sao je da ue nje na pa met ima za po sle di cu in ter i o ri zo va nje pe sme, to joj da je neo pi plji vu
sin gu lar nost (in tan gi ble sin gu la rity), ka da se ona asi mi li ra u unu tra nji i vot ja stva (Nic holls 2007:
51). Uka zi va nje na dik tat alu di ra i na du gu i bo ga tu tra di ci ju mi lje nja o pe sma ma pe sni ka i pe sni ki nja
kao ver bal nim po ru ka ma ko je do la ze spo lja u pe sni kov/pe sni ki njin um. Lo ka ci ja tog dru gog me sta na
raz li i te se na i ne od re u je, ali od Ho me ra do nad re a li sta go vo ri se o mi ste ri o znom do ga a ju pe sme,
kao o ne e mu to je is tak nu ta od li ka knji ev ne tra di ci je. Jej tso vo (W. B. Yeats) za ni ma nje za auto mat-
sko pi sa nje simp to ma ti no je za do ba u ko jem je za ni ma nje za se an se i te o zo f ju bi lo stra stve no i va no.
Kom plek sno sti mo der ni zma pro iz la ze iz i nje ni ce da se on na la zio na ras kr sni ci iz me u sta re i no ve
na u ke, iz me u or to dok snog re a li gi o znog ve ro va nja i ne e ga to je po e lo da se po ja vlju je, pre sve ga kao
este ti ka re li gi je u ko joj ima gi na ci ja i sen zi bil nost ti ho uzur pi ra ju dog mu i ve ro va nje. Za stu pa ju i umet-
nost ra di umet no sti Val ter Pej ters (Wal ter Pa ters) pi sao je o ubr za noj mul ti pli ci ra noj sve sti, dok je Ar-
tur Saj mond (Art hur Symond) u uti caj noj knji zi Te Symbo list Mo ve ment in Li te ra tu re (1899) o po e zi ji
pi sao kao o be gu iz smrt ne ste ril ne re al no sti u sno ve, re li gi ju, strast, umet nost. Mo der ni zam se sna no
od u preo mo ti vu bek stva, ali ide ja umet no sti kao kom pen za ci je za iz gu blje ne re li gi o zne vred no sti ni je
sa svim ne sta la sve do sre di ne 20. ve ka (Nic holls 2007: 52; vi de ti i u ri 2009: 2531).
Pe sni ci mo der ni sti raz vi li su upo tre bu per so ne ili ma ske (vi de ti u ri 2009: 133135). Ezra Pa und
(Ezra Po und) u ra nim zbir ka ma (Per so nae, 1909; Can zo ni, 1911; Ri po stes, 1912; Lu stra, 1916) upo tre-
blja vao je ma sku, ko ju je kao ide ju pre u zeo od Jej tsa. Po mo u ma ske, pe sni ci od ba cu ju pa siv ni in spi-
ra cij ski mo dus, za me nju ju i ga me di ju mom ko ji upli e glas jo ne kog sa onim ko ji pe snik pri vre me no
pri sva ja kao sop stve ni. Otu da su ovi ra ni spi si po ve za ni sa Pa un do vim raz vi ja njem prak se pre vo e nja,
jer se sma tra lo da po e zi ja ne iz vi re iz sa mo i zra a va nja ve iz po de le ili na pe to sti iz me u su bjek ta i nje-
go vog dru gog. Ma da per so na, ili ma ska, su ge ri e po ti ra nje ja stva, ona po ka zu je ko li ko je po et ski iden-
ti tet kom plek sno pre pli ta nje raz li i tih vre me na i gla so va. Po Ni kol so vom mi lje nju, go vo ri ti o po e ti ci
mo der ni zma pre ne go o spe ci f noj mo der ni sti koj pe smi zna i pri zna ti ovaj po seb ni od nos pe sni ka
pre ma me di ju, jer po e ti ka (re po ti e od gr kog po e sis), de no ti ra pra vlje nje, a ta de f ni ci ja, ma da sla vi
za nat vi e ne go in spi ra ci ju, zah te va od nas da ma nje obra a mo pa nju na pe sni ka kao stva ra o ca ne go na
pe smu kao do ga aj pra vlje nja (Nic holls 2007: 54).
Mo der ni sti su pri hva ti li ide ju fran cu skog sim bo li sti kog pe sni ka Ste fa na Ma lar mea (Stphan Mal-
larm) da pe sni ki glas mo ra bi ti uti an a ini ci ja ti va da ta sa mim re i ma. T. S. Eli ot (T. S. Eli ot) iz ra zio ju
je uti caj nim kon cep tom pe sni ke im per so nal no sti, da ju i Ma lar me o voj ide ji isto rij sku di men zi ju, sme-
ta ju i iz vor pe sme u pe sni kov di ja log sa knji ev nom tra di ci jom (Nic holls 2007: 5455). Eli ot je ta ko, po
Ni kol so vom mi lje nju, ob li ko vao pa ra doks u sr cu jed nog ti pa mo der ni zma, jer je nje go va for mu la ci ja
pret po sta vlja la da je dru gost ko ja sen i pe sni ki iz raz isto vre me no i sna ga no vog, o e mu se ra ni je ni je
mi sli lo ni ti go vo ri lo, ali i glas sa me tra di ci je ko ja se po no vo u je u pe sni ko vim re i ma. Jo je dan aspekt,
trkltrna strivanj
30
ko ji su ob li ko va li Pa und i Eli ot, je ste raz vi ja nje mo der ni sti ke po e zi je kao po li glot ske i alu ziv ne. Ovo se
mo e shva ti ti kao raz me tlji vi ko smo po lit ski idi om knji ev nih sa lo na ili ka fea, ko ji je svoj iz raz na ao ne
sa mo u mul ti lin gvi zmu Te Wa ste Land i Te Can tos, ve i u kon cep ci ji ko ju de le o sa vre me nom je zi ku
kao stal no pro me nji vom hi bri du (Nic holls 2007: 5556). Ka ko fo ni ja je zi ka je po ve za na sa mo der ni sti kim
ose a njem za is ku stvo ko je je, po Eli o to vim re i ma, ha o ti no, ne re gu lar no, frag men tar no. Ni kols is ti e
da hi bri di za ci ja mo der nog idi o ma i nje no kre ta nje iz me u raz li li tih vo ka bu la ra i re gi sta ra ta ko osi gu ra va
struk tu ri ra ju e po stup ke ko je su pri svo ji li mo der ni sti ki pe sni ci i pe sni ki nje.
Ras pra vlja ju i o ko la ma, po kre ti ma i ma ni fe sti ma, Pol Pe pis (Paul Pep pis) upo zo ra va na i nje ni cu
da, ka da i ta mo mo der ni sti ku po e zi ju, obi no se di mo u ui o ni ci, dr i mo to mo ve knji ev nih an to lo gi ja
sa bra nih ili iza bra nih pe sa ma. Na i su sre ti sa mo der nom po e zi jom su po sre do va ni in sti tu ci jom i aka de-
mi jom, te mi ni ma li zu ju nje ne iz vor ne dru tve ne i in sti tu ci o nal ne kon tek ste. Na i me, mno ge pe sme ko je
se sa da sma tra ju ka non ski mo der ni sti kim, bi le su pro iz ve de ne u ra nom 20. ve ku u kon tek stu dru tve-
nog i umet ni kog eks pe ri men ta u ko jem je ge ne ra ci ja umet ni ka i umet ni ca, pi sa ca i spi sa te lji ca na sto ja la
da pre e ve li ku po de lu iz me u umet no sti i i vo ta, i po no vo ih osmi sli li. Oku plje ni u gra do vi ma, ovi
bu du i mo der ni sti i mo der nist ki nje sa ra u ju i tak mi e se za kul tur nu pa nju u sve tu mo der nog tam-
pa nog ka pi ta li zma. Oni su ini ci ra li fe no men da nas na zvan isto rij skom avan gar dom, jed nu do ta da na
Za pa du ne vi e nu erup ci ju opo zi ci o nih umet ni kih pra va ca, eks pe ri men tal ne umet no sti i pi sa nja, ma lih
a so pi sa i al ter na tiv nih iz da va kih ku a, ne kon ven ci o nal nih per for man sa i spek ta ku lar nih he pe nin ga
(Pep pis 2007: 28). Mo der ni sti ki pe sni ci i pe sni ki nje bi li su po ve za ni sa avan gard nim gru pa ma i pro-
duk tiv no su se od no si li pre ma mo du si ma avan gard nog eks pe ri men ti sa nja, pre ma ma ni fe sti ma, ko la u i
ap strak ci ji, kao vo de im teh ni ka ma mo der ni sti ke avan gard ne umet no sti.
U pr voj de ce ni ji 20. ve ka, fu tu ri zam je mo der nu po e zi ju su o io sa uz ne mi ru ju om mo gu no u da
vi e ne ma zna aj ne raz li ke iz me u po e zi je i naj e fe mer ni je ro be, po put dnev nih no vi na. Da bi pre i ve la
mo der no tr i te, po e zi ja je mo ra la da se tak mi i sa pro iz vo di ma i per for man si ma po kre ta kao to je fu-
tu ri zam. Ima i zam, pr vi izam mo der ne po e zi je u En gle skoj, po ja nja va ka ko je ovo tak mi e nje po mo-
glo an glo a me ri kim pe sni ci ma i pe sni ki nja ma da raz li i tim sred stvi ma po nov no afr mi u pri vi le go va ni
sta tus po e zi je unu tar ka pi ta li sti ke kul tu re, ma da je for ma mo der ni sti ke po e zi je ko ri sti la teh ni ke ko je
je fu tu ri zam usa vr io u po le mi ci sa vi zu el nim umet no sti ma (Pep pis 2007: 31).
Ov de je po treb no na po me nu ti i to da su me ha ni zmi kul tur nog uti ca ja, ko ji su do ve li do re vo lu ci je u
po et skom uku su, po ve za ni sa mo der ni zmom bi li slo e ni i ra zno vr sni, i da ob u hva ta ju ma ni fe ste, pred-
go vo re, uvo de, knji ev ne a so pi se, iz bo re u an to lo gi ja ma, ese je, op se ne stu di je itd. Po treb no je za to pro-
u i ti po ja vu no ve po e ti ke u avan gard nim ma lim a so pi si ma (Li tle Re vi ew, Blast, Dial itd.), ko ji su usta-
no vlje ni pre ili to kom Pr vog svet skog ra ta, kao i ka sni je ras pra ve o toj po e zi ji u tek sto vi ma ob ja vlje nim
iz me u dva svet ska ra ta, to je kul mi ni ra lo u re vo lu ci o nar nom pe sni kom tre nut ku u uni ver zi tet skim
i tan ka ma i si la bu si ma na kon Dru gog svet skog ra ta. Za hva lju ju i no voj kri ti ci, mo der ni sti ka po e zi ja
je na kon Dru gog svet skog ra ta po sta la naj ce nje ni ja na ame ri kim uni ver zi te ti ma. Eli o to vi sled be ni ci
ob li ko va li su ka non mo der ni sti ke po e zi je. Po e zi ja na ko ju su uti ca li T. S. Eli ot i Ezra Pa und, po sta la je
do mi nant ni tok, iz ko jeg su iz o sta vlje ni svi opu si ko ji se ni su ukla pa li (Har ding 2007: 225).
Pi u i o od no su po li ti ke i mo der ni sti ke po e ti ke, Dru Mil ni (Drew Mil ne) uka zao je na i nje ni cu
da su mo der ni sti po put T. E. Hju ma (T. E. Hul me), Eli o ta i Pa un da, bi li de sni ar ski ori jen ti sa ni. Mo e mo
im su prot sta vi ti so ci ja li sti ke i ko mu ni sti ke po e ti ke Ber tol ta Breh ta (Ber tolt Brecht), Vla di mi ra Ma ja-
kov skog ili Hjua Mek da jar mi da (Hugh Mac Di ar mid) (Mil ne 2010: 25). Za mo der ni ste kao to su Jejts,
Pa und i Eli ot, po et ni na por da se za dr e na i stoj po e zi ji na gnao ih je da ana li zi ra ju pro ble me po e zi je
kao ne to to je u bi ti po ve za no sa re a va njem so ci jal nih pro ble ma. Otu da Mil ni za klju u je, [v]o le li to
ili ne, i ta o ci i i ta telj ke mo der ni sti ke po e zi je na u se i usred po li ti kih i usred po e ti kih pro ble ma
(Mil ne 2010: 26). Po zi va ju i se na tekst Ale na Sin fl da (Alen Sin f eld) Fo ur Ways with a Re ac ti o nary
trkltrna strivanj

31
Text (1983), Mil ni pi e, iz me u osta log, da re ak ci o nar ne pe sni ke tek sto ve mo e mo tre ti ra ti na e ti ri
na i na: ta ko to e mo ih (i) od ba ci ti; (ii) in ter pre ti ra ti; ili ta ko to e mo (iii) skre nu ti pa nju na for-
mu(ali zam); ili (iv) skre nu ti pa nju na isto ri ju (Mil ne 2010: 26). So f sti ci ra ni je stra te gi je od ba ci va nja
ob u hva ta ju po re e nje sa ri val skim pi sa njem i po sta vlja nje u pr vi plan pro gre siv ni jih ili mar gi na li zo-
va nih gla so va. To nas do vo di do ak tu el nog pro ce sa i re nja mo der ni zma, sa no vim na gla skom na za-
ne ma re nim mo der nist ki nja ma i afroame ri kim mo der ni sti ma (Mil ne 2010: 26). Ko men ta ri u i dru gu
Sin fl do vu stra te gi ju, Mil ni ob ja nja va:
Li be ral ni in ter pre ta to ri i in ter pre ta tor ke e sto svo ja i ta nja usme ra va ju ka apo li ti kim ver zi ja ma
ne kog uni ver zal nog, hu ma ni sti kog, psi ho bi o graf skog ili uop te no mu nog ljud skog uslo va. Te ri
Iglton (Te rry Igle ton), na su prot to me, usme ra va in ter pre ta ci je ka de ko di ra nju ide o lo gi je (...) Ide-
o lo ka in ter pre ta ci ja otva ra tek sto ve, omo gu a va ju i im da na no vo po sta nu do stup ni i za ina e
skep ti ne i ta o ce i i ta telj ke, ali ja sno je da na me e spo lja nje ka te go ri je (Mil ne 2010: 27).
Skre ta nje pa nje na pi ta nje for me i for ma li zma Sin fld po ve zu je sa mark si sti kom kri ti kom i de-
ri di jan skom de kon struk ci jom. Po Sing fl do vom mi lje nju, ovaj po stu pak ima pa ra dok sal ni ui nak da
omo gu a va da se re ak ci o nar ni mo der ni sti i ta ju kao re vo lu ci o na ri for me, a on za klju u je da ne po sto ji
in trin zi no pro gre siv ni for mal ni po stu pak (na ve de no u Mil ne 2010: 27). S dru ge stra ne, raz ma tra ju i
po zi ci ju kul tu ral nog ma te ri ja li zma ili no vog isto ri zma (o ovim poj mo vi ma vi de tu u: u ri 2009: 3542;
u ri 2010; u ri 2011b), Mil ni is ti e da ne ma ni eg pro gre siv nog ni u po zi va nju na isto ri ju. Isto rij ske
kon tek stu a li za ci je, ko je skre u pa nju na isto ri ju, te e da isto rij ski op seg ar gu me na ta ar ti ku li sa nih u
mo der ni sti kim pe sma ma sve du na hro no lo ki fo kus, pod vr ga va ju i tek sto ve nji ho vom ne po sred nom
kon tek stu pro iz vod nje. On sma tra da po li ti zo va ni for ma li zam ka ko ga, na pri mer, prak ti ku je Iglton, su-
vi e na gla a va ide o lo gi ju estet skog, pod ra zu me va ju i raz li ku iz me u for me i sa dr a ja, ko ju je mo der ni-
zam od ba cio. Od nos sin tak se i pro zo di je u mo der ni sti koj po e zi ji od u pi re se kon ven ci o nal noj lin gvi sti ci
i sti hov noj sti li sti ci, de li mi no i za to to se mo der ni sti ka po e ti ka vi e ne ute me lju lje na poj mu sti ha,
jer pod jed na ko de lu je u ka te go ri ja ma tek sta, pi sa nja i je zi ka u od no su pre ma po e ti ci ni za, kao i pre ma
po e ti ci ra da ko ji se ostva ru je u ob li ku knji ge kao ce lo vi tog pro jek ta, te po e ti ke stra ni ce i per for man sa
(o pe sni kom eks pe ri men tu vi de ti u: u ri 2002). S dru ge stra ne, Mil ni sma tra da ovo na gla a va nje
mi kro po li ti ke for me omo gu a va nu nu pro tiv te u po li ti kim i ta nji ma ko ja e sto nu de for mu la i ke ili
for ma li sti ke opi se ide o lo kog sa dr a ja (o po li ti ci pe sni ke for me vi de ti: u ri 2009: 322331). Mil ni
ob ja nja va da u ve i ni po ku a ja su prot sta vlja nja po li ti koj or to dok si ji po sto je za bu ne, ali da je naj za ni-
mlji vi je i naj pro ble ma ti ni je spa ja nje ra di kal no no vih kon ce pa ta pi sa nja sa po li ti kim ra di ka li zmom.
Prak ti ko va nje slo bod nog sti ha e sto je po ve za no sa slo bod nim mi lje njem i e ljom da se pre ki ne sa
knji ev nom tra di ci jom. Pa ipak, slo bo da po ve za na sa mo der ni sti kim for ma ma e sto pi sce, a po ne-
kad i spi sa te lji ce, na go ni u po tra gu za no vim vr sta ma oba ve zu ju eg auto ri te ta. Mo der ni sti ki pre kid sa
pro lo u, nje go va no vi na, e sto se ob li ku je u vi du pro na la e nja sop stve ne pred i sto ri je da bi se kri ti ki
od go vo ri lo na uoe nu kri zu. Doj sov (Joyce) Uliks je pa ra dig ma ti an, jer nu di re pre zen ta ci ju mo der nog
Da bli na, a ujed no i is tra u je ka ko Ho me ro va Odi se ja mo e bi ti zna aj na za mo de ran i vot. Mo der ni-
zam pro jek tu je na trag spe ku la tiv nu isto ri ju ne pra vo vre me nim ili aisto rij skim re pre zen ta ci ja ma ra ni jih
re pre zen ta ci ja ili f gu ra, na pri mer, u vi du Jej tso vog Bi zan ta, raz li i tih Pa un do vih ana lo gi ja i per so na, ili
Eli o to vog neoklasicizma (Mil ne 2010: 3637).
MO DER NI ZAM I PI TA NJE RO DA
Na pre la sku 19. u 20. vek, na Za pa du, ras pra ve o ro du i sek su al no sti bi le su i ro ko ras pro stra nje ne.
Ak tiv ni en ski po kret i rom Evro pe, Bri tan skih ostr va i Sje di nje nih Dr a va do neo je e na ma le gal na
pra va i dru tve no po zi ci o ni ra nje, pro u a va nje sek su al no sti pot hra nji va lo je no va pod ru ja psi ho lo gi je
trkltrna strivanj
32
i so ci o lo gi je, a bi lo je i omi lje na te ma po pu lar ne tam pe. U ovom pe ri o du sko va ne su re i ho mo sek su-
al nost (pr vi put ko ri e na u SAD 1892) i fe mi ni zam (oko 1910), a po sto ja la je i te nja da se de f ni u i
za mu te gra ni ce iz me u ma sku li nog i fe mi ni nog po na a nja. Iz bor sek su al nog objek ta tek ka sni je se po-
eo po ve zi va ti sa ka te go ri ja ma sek su al no sti, te su se in di vi due za ko je se sma tra lo da ma ni fe stu ju op te
men tal ne ka rak te ri sti ke su prot nog po la, po e le shva ta ti kao sek su al no iz vi to pe re ne, ho mo sek su al ne
oso be, ili oso be ko je pri pa da ju tre em ro du. Za to je po sto ja la mo gu nost fu id nog per so nal nog iz vo e-
nja ili de f ni sa nja iz me u ovih raz li i tih ka te go ri ja sek su al no sti, ma da se isto vre me no po ja a vao pri ti sak
za strikt ni je nor ma tiv ne i sek su al no fo ku si ra ni je ka te go ri za ci je (Mil ler 2007: 68).
S dru ge stra ne, za ni mlji vo je uoi ti i nje ni cu da je do kra ja sre di ne 20. ve ka pro ces ka no ni za ci je
odvo jio for mal no pro u a va nje mo der ni zma od kul tur ne po e ti ke i su zio ga sko ro sa svim na knji ev nost
mu ka ra ca. Mar gi nal no uklju e ne autor ke bi le su pred sta vlje ne kao da ni ka da ni su op se no u svo jim
knji ev nim i ese ji sti kim de li ma pi sa le o ro du, a de la pe sni ka ko ji su se ba vi li ak tu el nom kri zom sta bil nih,
nor ma tiv nih, he te ro sek su al nih rod nih ulo ga ili su iz o sta vlja na ili su in ter per ti ra na kao da za njih ni je bit-
na dra ma ti na pro ble ma ti za ci ja he te ro nor ma tiv no sti. Otu da je pro u a va nje mo der ni sti ke knji ev no sti
bi lo shva e no sa mo u od no su na ono to se sma tra lo jav nim ili in te lek tu al nim, to je zna i lo rod no ne-
u tral nim, isto rij skim fe no me ni ma: Pr vim svet skim ra tom, sla blje njem za pad nog im pe ri ja li zma, kri zom
te o lo gi je i her me ne u ti ke, ur ba ni za ci jom i teh no lo kom ino va ci jom. Ma da je bi lo ja sno da u ovom pe ri-
o du ima sve vi e re pre zen ta ci ja sek su al nog po na a nja, ve i na na u ni ka/na u ni ca sma tra la je da je rod na
i sek su al na nor ma ne bit na za mo der ni sti ke po e ti ke, te su i mu ko vo stvo i is tak nu tost sma tra li ne im
to se sa mo po se bi pod ra zu me va (Mil ler 2007: 69). Pa ipak, za pra vo se ra di lo o bri sa nju, jer je na ovaj na-
in za ne ma ren je dan od naj re vo lu ci o nar ni jih aspe ka ta mo der ni zma: bio je to pr vi knji ev ni i umet ni ki
po kret u ko jem su e ne na ci o nal no i in ter na ci o nal no igra le vo de u ulo gu, ne sa mo pi u i mo der ni sti ku
pro zu i po e zi ju, ve su i ure i va njem, ob ja vlji va njem i f nan si ra njem raz vi ja le nje go ve fun da men tal ne
ide je i ob li ko va le knji ev nu pro iz vod nju. Ma li a so pi si (ne ko mer ci jal ni, obi no krat ko traj na me sta za
ob ja vlji va nje ko ja su bi la otvo re na eks pe ri men ta li zmu u umet no sti) bi li su klju ni za cir ku la ci ju po e zi je u
ovom pe ri o du, a ne ke od naj u ti caj ni jih osno va le su i ure i va le e ne (Mil ler 2007: 69).
Ide o lo gi je ro da 19. ve ka de f ni sa le su odvo je ne sfe re za rad mu ka ra ca i e na, gru bo za sno va ne na
di ho to mi ji pri vat no/jav no, iden ti f ku ju i maj in stvo i do ma i i vot kao pod ru je pri klad no za en ske
pri rod ne ta len te i spo sob no sti. U su prot no sti sa tim, ra ni fe mi ni zam 20. ve ka pret po sta vio je da mu-
kar ci i e ne de le ljud ske oso bi ne, i da je po treb no sa mo da se bu de kom pe ten tan i pro fe si o na lan da bi
se us pe lo na bi lo kom po lju, ma da su u prak si mno ge pro fe si je e na ma i da lje bi le ne do stup ne. Ta kvo
mi lje nje ohra bri lo je mu kar ce i e ne da bli sko sa ra u ju u osni va nju i ure i va nju a so pi sa i iz da va kih
ku a, kao i u osni va nju i vo e nju po zo ri ta i umet ni kih or ga ni za ci ja. Is tra i va nje ro da i sek su al nog
iden ti te ta bi lo je me u te ma ma ko je su pi sci i spi sa te lji ce de li li, e sto u eks pli cit noj ve zi sa dru gim
kon cep tu al nim ka te go ri ja ma ko je su se pod vr gle is pi ti va nju to kom ovog pe ri o da, na ro i to ra sa i kla sa
(Mil ler 2007: 70).
Pri ti sci eman ci pa tor skih pro me na u i vo ti ma e na uti ca li su na to da se kod mu ka ra ca po ja vi strah od
gu bit ka mo i i pre sti a. Za to su pi sci bi li am bi va lent ni: isto vre me no su se di vi li osna e nom en skom pri su-
stvu ili ide a lu i pre zi ra li su vred no sti dru tve no de f ni sa ne kao en stve ne, ko je su se po ne kad pro te za le do sa-
mih e na, kao na pri mer, u in ter na ci o nal no po pu lar noj knji zi Sex and Cha rac ter (1903) Ota Vaj nin ge ra (Ot to
We i nin ger) i do ma njeg obi ma u te o ri ja ma Zig mun da Froj da (Sig mund Freud) (Mil ler 2007: 70).
Ma sku lin auto ri tet je za mi ljen u raz li i tim od no si ma pre ma mu koj sek su al no sti, ba kao to je
i vo dio raz li i tim per cep ci ja ma e na. Pre ma mi lje nju Re ne Ris Iber (Rene Ri e se Hu bert), evrop ska
avan gar da je vi e te i la he te ro sek su al no sti u svo jim ide o lo gi ja ma ne go sla bo po ve za ne gu pa ci je an glo a-
me ri kog mo der ni zma. U fran cu skom nad re a li zmu po sto jao je strah od gej i le zbej skog part ner stva, a
sli no od su stvo ho mo sek su a la ca ka rak te ri sa lo je i da du. Pa ipak, dok su Bre ton i ve i na nad re a li sta pro-
trkltrna strivanj

33
kli nja li po seb no mu ku ho mo sek su al nost, ne ma ki i austrij ski eks pre si o ni sti su sla vi li spi ri tu al no zdru-
i va nje mu ka ra ca u in ten ziv nom erot skom pri ja telj stvu u jed nom iz li vu ho mo e rot ske i ho mo sek su al ne
eks pre si je. Pe snik Ste fan Ge org (Step han Ge org) bio je u ven po kru gu mu kih sled be ni ka, a Kurt Hi ler
(Kurt Hil ler), ured nik pr ve an to lo gi je eks pre si o ni sti ke po e zi je, ue stvo vao je u kam pa nja ma za pra va ho-
mo sek su a la ca. Pot kre plji va nje mu kog auto ri te ta od vi ja lo se opo ra vlja njem gr kih tra di ci ja ide a li zo va ne
mu ke le po te i lju ba vi (ili bar kao ho mo so ci jal no po ve zi va nje) iz me u mu ka ra ca kao unu tar he te ro sek su-
al no za sno va nih vred no sno is tak nu tih ma sku li nih ulo ga (Mil ler 2007: 77).
Strah za sud bi nu ma sku li ni te ta ni je bio svoj stven sa mo pesnicima. To kom po sled njih de ce ni ja 19.
ve ka i pr ve de ce ni je 20, dis kur si agre siv nog ma sku li ni te ta pro dr li su u mno ge sfe re. Ci o ni sti u Austri ji i
Ne ma koj pro mo vi sa li su ma sku li ni ju da i zam, od ba cu ju i ste re o ti po ve o Je vre ji nu kao kul tu ral no en-
stve nom. U SAD ne ko li ko po pu lar nih knji ga na sli an je nain maskuliniziralo hri an stvo, kon stru i-
u i jed nog ak ti vi sti kog Isu sa u opo zi ci ji sa vik to ri jan skim sen ti men tal nim re pre zen ta ci ja ma ot me nog
spa si o ca. Sli ne ma sku li ni za ci je de si le su se i u in te lek tu al noj sfe ri. To kom 19. ve ka me di cin ska pro fe si ja
i dru ge gra ne na u ke dis tan ci ra le su se od re li gi je, fol klo ra i ko mu nal no za sno va nih prak si, po put tra var-
stva ili ba bi ca, ko ji ma su do mi ni ra le e ne. Do kra ja ve ka, naj a u to ri ta tiv ni ji kul tur ni dis kurs Za pa da bio
je dis kurs teh no lo gi je i te kih na u ka, u di rekt noj su prot no sti sa me kim dis kur si ma sen ti men ta i te la.
Za to ne iz ne na u je to su pe sni ci u ce loj Evro pi i SAD te i li da te o re ti zu ju prin ci pe sti ha u je zi ku na u ke,
ma te ma ti ke, ap strak ci je i im per so nal no sti (Mil ler 2007: 7778).
U ze mlja ma sa ja kim pro fe si o nal nim umet ni kim or ga ni za ci ja ma i f lo zof ski ori jen ti sa nim avan-
gar da ma, po put Fran cu ske i Ne ma ke, strah od gu bit ka mu ke pri vi le gi je ma ni fe sto vao se u f lo zof skom
sla vlje nju en sko sti kod mu ka ra ca i u in ten ziv noj, od no sno ne kon zi stent noj mi zo gi ji ni, po put Vaj nin-
ge ro ve. U Ita li ji, Fi li po To ma so Ma ri ne ti (Fi lip po Tom ma so Ma ri net ti) u Ma ni fe stu fu tu ri zma (1909) iz-
ja vlju je da fu tu ri sti ve li a ju rat i pro po ve da ju mr nju pre ma e na ma. U SAD i Bri tan skim ostr vi ma, mi-
zo gi ni ja je bi la ob u zda ni ja i ve i na pi sa ca je po dr a va la fe mi ni zam. Go di ne 1914. Ezra Pa und i Vin dam
Lu is (Wyndham Le wis) su, na pri mer, u a so pi su BLAST pi sa li BLA GO SLO VI EN SKE KVA LI TE TE,
EN SKOST, a sla vi li su ener gi ju si fra et ki nja (Mil ler 2007: 70). Ma da su po me nu ti pe sni ci po dr a va li
svo je ko le gi ni ce, ipak su u ne kim spi si ma ot kri va li svoj mi zo ge ni stav (Mil ler 2007: 71). Vi li jams Kar los
Vi li jams (Wil li am Car los Wil li ams) opi sao je is tan a no bes si lo va ne e ne, ali je, s dru ge stra ne, par ti ci pi-
rao u tra di ci o nal nom mo de lu mu kog vo a je ri zma i agre siv ne he te ro sek su al ne ud nje (Mil ler 2007: 72).
Cr ni mo der ni sta Din Tu mer (Jean To o mer) na sli an je na in am bi va len tan u pri ka zi va nju cr nih
e na. On sa o se a sa nji ho vim sek su al nim i eko nom skim ugnje ta va njem, ali te i da ih pred sta vi u nad re-
al no le poj, sko ro mit skoj funk ci ji, kao ve zu mu kog go vor ni ka sa onim to vi di kao umi ru u afroame-
ri ku kul tu ru. Nje go ve e ne funk ci o ni u na na in bli zak ne ma kim eks pre si o ni sti ma, kao no stal gi ni
po vra tak ro man ti koj ve noj en sko sti. Dru gim re i ma, mno gi aspek ti tra di ci o nal nih rod nih ide o lo gi ja
osta ju uvre e ni za pe sni ke ovog do ba, upr kos ak tiv noj li noj i pro fe si o nal noj po dr ci ko ju su pru a li
e na ma i am bi va lent nog sla vlje nja en sko sti. Za ve i nu pi sa ca ovog pe ri o da, sma tra Milni, Pa un do vo
Ma ke It New ni je se od no si lo na rod ne ulo ge (Mil ler 2007: 72).
Pe sni ki nju H.D. naj vi e je pri vla i la ma sku li na ili fa li ka mo u po e zi ji, ali je isto vre me no i re de f-
ni sa la ulo gu e na, re vi di ra ju i gr ku mi to lo gi ju. Njen ep He len in Egypt (1961) po no vo is pi su je tra di ci o-
nal ni i mo der ni sti ki ep, po put Pa un do vog de la Can tos, ali je fo kus po me ren sa mu ko-cen tri ne voj ne
i jav ne isto ri je na spi ri tu al no/psi ho lo ko is tra i va nje ko je sla vi en sku mo (Mil ler 2007: 73). Ger trud
Stajn (Ger tru de Stein) de lo vi ma knji ge Ten der But tons da la je na slo ve Ob jects, Food i Ro oms, ba-
ve i se do ma im pro sto ri ma i od no si ma, su ge ri u i isto vre me no da i vo ti e na, a jo spe ci f ni je njen
i vot zdru en le zbej stvom sa i vo tom Alis B. To klas (Ali ce B. To klas), pod jed na ko mo gu bi ti pred met
ozbilj ne po e zi je ko li ko i bi lo ko ja tra di ci o nal na ili ele gij ska te ma. U Ten der But tons Stajn je odvo ji la
en sku do ma u sfe ru od sen ti men tal no sti i pri vat no sti, i pri pi sa la joj zna aj za avan gar du (Mil ler 2007:
trkltrna strivanj
34
75). Mo e mo po me nu ti i ide je El ze La sker-i ler (El se La sker-Schler) o ide a lu ko ji me a ma sku li ne i fe-
mi ni ne ka rak te ri sti ke unu tar in di vi due, to po ti e od du ha vre me na. La sker-i ler je ceo i vot po sve ti la
po ku a ju da ra zo ri ka te go ri je iden ti te ta: Je vrej ke i Ne mi ce, mu kog i en skog, strejt i gej, spi ri tu al nog i
ma te ri jal nog. To kom ne ko li ko go di na ko ri sti la je per so nu Princ Ju suf od Te be da bi do ve la u pi ta nje
rod ne ka te go ri je, in si sti ra ju i na to me da isto vre me no pri pa da i jed nom i dru gom ro du, da je po li morf-
no sek su al na. Ne ko li ko umet ni ca i spi sa te lji ca ove ge ne ra ci je u Evro pi i SAD sli no su bri sa le rod ne
po de le ko ri ste i ma sku li nu ode u, mu ke pse u do ni me, uzi ma ju i mu ka ime na ili ulo ge u svo jim pri vat-
nim i vo ti ma. Ne ke su otvo re no ob ja vlji va le da su ho mo sek su al ne (Mil ler 2007: 7576). Autor ke po put
Stajn, Mi ne Loj (Mi na Loy), H.D. i Ma ri jen Mur (Ma ri an ne Mo o re) bi le su an ga o va ne i u knji ev noj
kul tu ri do mi nant nog to ka. Vo di le su di ja log sa svo jim mu kim ko le ga ma o in ven ci ja ma no vih pe sni kih
for mi. Ali su se su prot sta vlja le kul tu ri ma sku li ni sti kog auto ri te ta, ko ju su po ve zi va le sa pa tri jar ha tom,
mi li ta ri zmom, hi je rar hi ja ma za sno va nim na rod nim i ra snim pret po stav ka ma, fa lo cen tri zmu i ego cen-
tri zmu (Mil ler 2007: 80).
Tre ba po me nu ti i cr ne pe sni ki nje ko je su de lo va le u okvi ru har lem ske re ne san se i pro iz ve le ma li
kor pus po e zi je, ali su po mo gle u ob li ko va nju este ti ke no ve afroame ri ke avan gar de. Svi cr ni pe sni ci ovog
do ba ose a li su da nji hov li ni uspeh ima jav ni zna aj, jer do pri no si ra di kal nom uz di za nju ra se, dok su se
e ne bo ri le sa kon tra dik ci ja ma da ob u hva te i an ti bur o a sku este ti ku no vih umet no sti i pu no po to va nje
za cr ne e ne sred nje kla se pro ti ve i se ste re o ti pi ma ma me i Dezabel. Gven do lin Be net (Gwen dolyn
Ben nett) i He len Don son (He le ne Johnson) pi sa le su o en skoj sek su al noj ud nji slo e noj te mi, jer su
cr ne e ne ve ko vi ma eks plo a ti sa li be li mu kar ci, kao i be la ima gi na ci ja, ko ja ih je pred sta vlja la hi per sek-
su a li zo va nim. Nji ho ve pe sme opo vr ga va ju i mi zo gi ne re pre zen ta ci je cr ne e ne ob li ko va ne u har lem skoj
re ne san si, ko je su po ve zi va le pri rod nu i ur ba nu le po tu sa en sko u, te su e na ma pri pi si va le va nost u
pro ce su bor be za sti ca nje ra snog po no sa (Mil ler 2007: 74).
Ha ri jet Tar lo (Har ri et Tar lo) pod se a da se tra di ci o nal no oe ku je da mo der ni sti ki pi sac (!?) po tvr-
u je tri klju ne kla si f ka ci je: Pi e iz me u 1890. i 1930, od ba cu je pret hod ne knji ev ne kon ven ci je da bi
stvo rio avan gard ne for me, ba vi se mo der ni te tom u smi slu ide ja, te ma i je zi ka (Tar lo 2010: 59). Ona do-
da je da ra ni je stu di je o mo der ni zmu ni su do da va le jo ne to to mi re tro spek tiv no ne sme mo za bo ra vi ti
jer se im pli cit no pod ra zu me va lo: go vo ri se o mo der ni sti ma, o mu kar ci ma, dok su mo der nist ki nje bi le
is klju e ne iz tog na ra ti va. Po put dru gih kri ti ar ki, Tar lo is ti e da se ra di for mal nom eks pe ri men tu ka da
se go vo ri o klju noj od li ci mo der ni sti kog tek sta, ali da tre ba uka za ti i na rod kao so ci jal ni kon strukt ko ji
se ne mo e raz ma tra ti bez is tra i va nja ka ko su se mo der ni sti ki pi sci i spi sa te lji ce ba vi li/ba vi le sve tom
ko ji ih okru u je. Ova autor ka za klju u je da se do mi na ci ja mu ka ra ca u mo der ni zmu ne mo e pri pi sa ti
is klju i vo ka sni jem raz vo ju knji ev ne kri ti ke, ko ja je uglav nom cen zu ri sa la mo der nist ki nje. U ko re nu
sa mog mo der ni zma po sto je i dru gi raz lo zi za tu mar gi na li za ci ju. Po seb no tre ba po me nu ti da su mo der-
ni sti e ne po ve zi va li sa ma sov nom kul tu rom, kao po tro a i ce tri vi jal nih za do volj sta va, dok su se be
defnisali kao ozbilj ne stva ra o ce uni ver zal no vred nih umet ni kih i knji ev nih de la (o ma so vo noj kul tu ri
i en sko sti vi de ti: u ri 2009: 178179). Ma ni fe sti iz tog vre me na sla ve ma sku li nu sna gu i pro po ve da ju
mi zo gi ni ju, te se mo e go vo ri ti o mo noj stru ji ko ja ve li a ma sku li ni tet i mi zo gi ni ju unu tar raz li i tih
stru ja mo der ni zma (Tar lo 2010: 63).
Ra na fe mi ni sti ka kri ti ka za la ga la se za us po sta vlja nje odvo je ne en ske tra di ci je po e zi je, kon stru-
i u i je kao pa ra lel nu ili kao su prot sta vlje nu mu koj tra di ci ji. Ka sni je for me fe mi ni sti ke kri ti ke in si-
sti ra le su na en skim kon tra stru ja ma ili opo zi ci o nom dis kur su unu tar je din stve ne pe sni ke tra di ci je.
Ali estet ske prak se, ko ji ma do mi ni ra for mal no eks pe ri men ti sa nje ovog pe ri o da, sa vre me ne stu di je mo-
der ni zma vi de kao one ko je uklju u ju vi e stru ke pre kla pa ju e stru je, po ne kad ak i u okvi ru ra da istog
pe sni ka/iste pe sni ki nje (Mil ler 2007: 76; vi de ti i u ri 2009).
trkltrna strivanj

35
MO DER NI ZAM I RA SA
Na kon e zde se tih go di na 20. ve ka u stu di ja ma mo der ni zma op te me sto po sta je uve re nje da je
estet ski mo der ni zam bio u pot pu no sti he te ro gen skup prak si i po kre ta ko ji su se de a va li u raz li i-
tim ur ba nim cen tri ma u ce loj Evro pi. No vi je stu di je mo der ni zma, ko je vi e ni su pod sna nim uti ca jem
pret hod no ute me lje nih in te lek tu al nih i in sti tu ci o nal nih po de la iz me u eli o tov skog i pa un dov skog an-
glo a me ri kog mo der ni zma, ko ji se su prot sta vlja evrop skoj avan gar di, pro i ri le su op seg in te lek tu al nog
is tra i va nja ko ji ob u hva ta e ke, ru ske, ita li jan ske i fran cu ske va ri jan te mo der ni zma. Ovaj kom pa ra tiv ni
pri stup a ro li kim kra jo li ci ma mo der ni zma do veo je do pro me na u na i ni ma na ko je se ka no ni nost de-
f ni e, is tra u je i mi sli u stu di ja ma mo der ni zma. U tek stu Ra ce, Mo der nism, and In sti tu ti ons, Ke rol
Svi ni (Ca ro le Swe e ney) is ti e da, iako su mu kar ci iz 1914 u sre di tu ku ri ku lu ma mo der ni sti ke po e-
zi je, no vi te o rij ski pri stu pi ko ji kon sti tu i u an gli sti ku kao di sci pli nu pro me ni li su na i ne na ko je raz mi-
lja mo o auto ri te tu u kul tu ri (ko ji su auto ri/autor ke vred ni objek ti pro u a va nja) i o po li ti ci knji ev nih
ka no na (ko je uvr ten a ko iz o sta vljen iz ka no na), te ob ja nja va:
Kri sta li zu ju i se po ja vom i ka sni jom in te lek tu al nom kon so li da ci jom poststruk tu ra li zma u e zde-
se tim go di na ma, kao i pra te im te o rij skim ba vlje njem pre ki di ma i mar gi na ma, ue na is tra i va nja
mo der ni zma su se vi e usred sre di la na de fi ni sa nje ovog po kre ta u pro i re noj ma tri ci pro iz vod nje,
di se mi na ci je i po tro nje (Swe e ney 2010: 77).
Osnov ne pro me ne u pri stu pi ma mo der ni sti kim stu di ja ma pre sve ga se ti u pi ta nja ro da i za ne-
ma re nih mo der nist ki nja, o e mu je ve bi lo re i. Ali dok se ni je po ja vi la post ko lo ni jal na te o ri ja kao deo
i re in sti tu ci o nal ne po li ti za ci je hu ma ni sti ke u Bri ta ni ji i SAD u osam de se tim go di na ma, pi ta nje ra se i
et ni ci te ta unu tar mo der ni zma ni je se is tra i va lo kao deo za o kre ta ka po li ti ci kul tur ne re pre zen ta ci je, ko-
ja je te melj no ob li ko va la no ve pri stu pe i u mo der ni sti kom na u e nja tvu i u pod u a va nju mo der ni zma
(Swe e ney 2010: 7778).
Ras pra vlja ju i o pro ble ma ti nom po lo a ju V. B. Jej tsa u ka no nu an glo sak son skog mo der ni zma, En
Fo ger ti (An ne Fogarty) is ta kla je da je ho mo ge ni pri kaz an glo mo der ni zma, ko ji je pu no to ga is klju i vao,
bio pro iz vod an glo a me ri ke he ge mo ni je. Ume sto je din stve nog po gle da na mo der ni zam, da nas se in si-
sti ra na plu ra li zmu tak mi ar skih ge o graf ski raz li i tih al ter na tiv nih mo der ni za ma, te ma pa mo der ni zma
ob u hva ta i pe ri fer ne mo der ni zme po put kot skog, ir skog ili har lem ske re ne san se (Fo garty 2007: 127).
Re div S. Pat ke (Ra je ev S. Pat ke) sma tra da je Jej tso va po e zi ja zna a jan ra ni pri mer uti caj nog mo de la
de ko lo ni za tor skog im pul sa u ko lo ni jal noj po e zi ji. On asi mi lu je do mi nant nu pe sni ku tra di ci ju, ali je
ko ri sti da bi sko vao jed nu ver zi ju lo kal ne pe sni ke kul tu re (Pat ke 2006: 19).
Ma da su stu di je mo der ni zma har lem sku re ne san su, ko ja tra je od 1900. do 1940, du go tre ti ra le kao
ne to to ne pri pa da mo der ni zmu, da nas se sma tra da ona pred sta vlja re ak ci ju cr nih pe sni ka na uslo ve
mo der ni te ta, pri e mu su cr ni auto ri i autor ke kon cep tu a li zo va li ra sni iden ti tet i ra snu svest. a ron Li net
Dons (Sha ron Lynet te Jo nes) ob ja nja va:
Po put an glo a me ri kih, bri tan skih i ir skih pan da na, to kom ra nog 20. ve ka, pi sci i spi sa te lji ce har-
lem ske re ne san se stvo ri li su pe sme ko je ka rak te ri u mo der ni sti ke od li ke po put frag men tar no sti,
vi e stru kih na ra tiv nih gla so va/go vor ni ka, stru ja sve sti, ne li ne ar ne na ra ci je i iz ra e nog eks pe ri-
men tal nog je zi ka. Pa ipak, pe sni ci i pe sni ki nje har lem ske re ne san se su isto vre me no, da bi pre ne li
afroameriko is ku stvo, tran sfor mi sa li i iza zva li mo der ni sti ke te me, teh ni ke i stra te gi je, stva ra-
ju i po e zi ju ko ja je in kor po ri ra la i aspek te cr nog na sle a u SAD, uklju u ju i cr ni pu ki idi om
(afroameriko en gle ski ili cr na ki en gle ski), rit mo ve blu za i de za i tra di ci ju usme nog pri a nja
pri a (Jo nes 2007: 196197).
trkltrna strivanj
36
Dons sma tra da po e zi ja har lem skih pe sni ka i pe sni ki nja is tra u je ra sni iden ti tet iz afroame ri ke kul-
tur ne per spek ti ve; ona ote lo vlju je no vog crn ca, ob li ku ju i no vi iden ti tet afri kih Ame ri ka na ca i Ame-
ri kan ki, kao di na mi nih, sna nih i pro dor nih lju di, po no snih na svo je afroame ri ko na sle e. Ona je
po e zi ju har lem ske re ne san se ka te go ri zo va la u tri vr ste: fol klor nu, ko ja ko ri sti cr ni pu ki di ja le kat i in si-
sti ra na usme noj tra di ci ji i per spek ti vi rad ni ke kla se; bur o a sku, i ja este ti ka ko ri sti stan dar ni en gle ski
je zik, iz be ga va afroame ri ki idi om, asi mi lu ju i kul tur nu tra di ci ju i ide je an glo a me ri ke sred nje kla se;
pro le ter sku, i ja este ti ka kri ti ku je kla sno, ra sno i rod no ugnje ta va nje, pro mo vi e so ci jal nu prav du i jed-
na kost. Kom bi na ci ja ovih este ti ka, uko re nje na u kul tur noj pro iz vod nji, pred sta vlja od go vo re afroame-
ri ke knji ev no sti na mo der ni sti ki po kret (Jo nes 2007: 198). Tre ba re i i to da je an glo a me ri ka i ir ska
mo der ni sti ka ge ne ra ci ja iz 1922. mo gla da se po zo ve na mi to po e ti ku, pro i za lu iz knji ev ne tra di ci je,
ko ja ob u hva ta ka ko drev ne ta ko i mo der ne auto re i autor ke. Mo gla je da pret po sta vi kon ti nu al nu kul-
tur nu hro no lo gi ju u ko joj su epo he i po kre ti pred sta vlje ni kao ne pre ki nu to ni za nje i af li ja ci ja. Na su prot
to me, u okvi ri ma cr nog mo der ni zma isto ri ja se ne mo e shva ti ti kao ne pro ble ma ti na i ni je ne po sred no
do stup na kao in spi ra ci ja, usled isto rij ske di sar ti ku la ci je (na sil nog pre me ta nja i po ro blja va nja cr nog sta-
nov ni tva), to je do ve lo do ko lek tiv ne tra u me i one mo gu i lo ob li ko va nje sta bil ne mi to po e ti ke. U knji zi
Po e tics od Re la tion (1997), ka rip ski pi sac i kri ti ar Edvu ard Gli sant (Edu ard Glis sant) is ti e da je ide ja o
dis kon ti nu i te tu i pre ki du mar ker ka rip ske kul tur ne pro iz vod nje (na ve de no u Swe e ney 2010: 82). S dru-
ge stra ne, mo der ni sti ke pe sni ke i pe sni ki nje je pri vla i la re pre zen ta ci ja cr nog di ja lek ta, te ga na la zi mo
u ra du Eli o ta, Stajn, Pa un da i E. E. Ka ming sa (E. E. Cum mings). Tu on ozna a va bun tov no od ba ci va nje
be la kih bur o a skih nor mi kao sre di njih (Swe e ney 2010: 88).
Pre i spi tu ju i nor ma tiv nu be la kost mo der ni sti kih stu di ja, ra ni ra do vi o har lem skoj re ne san si po-
tvr i va li su va nost pi ta nja ra se u afroame ri kom kul tur nom kon tek stu ko ji, i ni lo se, ni je bio u di ja lo gu
sa isto vre me nim cr nim mo der ni zmom Afri ke, Evro pe i Ka ri ba (Swe e ney 2010: 78). Ali je Pol Gilroj
(Paul Gil roy) tvr dio da rop stvo ni je bi lo pri zna to kao cen tral no pi ta nje eti kog i in te lek tu al nog na sle-
a od bram be nih dis kur sa kul tur nog na ci o na li zma. In si sti rao je na to me da se va nost ra snog dis kur sa
mo ra po no vo pro mi sli ti u no vim kon cep tu a li za ci ja ma mo der ni te ta i mo der ni zma u raz ma tra nji ma ko ja
ob u hva ta ju kul tur ne pro sto re iz van je din stve ne evrop ske per spek ti ve (Swe e ney 2010: 79). Za to Svi ni is-
ti e da su nam po treb ne no ve spi ri tu al ne i tem po ral ne ma pe mo der ni te ta i estet skog mo der ni zma, ko je
se kre u pre ko gra ni ca ko je je is cr tao evro cen tri zam. One e iz be i tra di ci o nal ne di sci pli nar ne po de le
ko je su us po sta vi le in te lek tu al ni cor don sa ni ta i re oko en gle skog i area stu di es je zi ka (Swe e ney 2010:
80). Pod uti ca jem post ko lo ni jal nih te o ri ja, stu di je mo der ni zma omo gu i le su pro u a va nje kar to gra f je
mo der ni sti kog in ter na ci o na li zma, ob u hva tiv i slo e ne i ni ma lo la ke ras pra ve o ra si, im pe ri ji i este ti ci.
Raz li i te ta ke na ovoj al ter na tiv noj to po gra f ji mo der ni zma po e le su da se zdru u ju da bi pro iz ve le
no vu ma pu mo der ni sti ke po e ti ke ko ja se pro te e od har lem ske re ne san se do Ku be i Ja maj ke, Se ne ga la i
Mar ti ni ka, ko je su pu to va le kroz klju ni ur ba ni nek sus me u rat nog Pa ri za. Po nov nim po zi ci o ni ra njem
umet ni kih i po li ti kih ma tri ca mo der ni sti ke po e ti ke, mo gu je sa svim afr ma ti van po gled na va nost
ma njih in sti tu ci ja mo der ni sti ke pro duk ci je i di se mi na ci je afri kih i ka rip skih pi sa ca i spi sa te lji ca. Is tra-
i va nja spro ve de na iz van en gle skih stu di ja ot kri la su no ve ve ze i uti ca je unu tar in ter na ci o nal nog mo der-
ni zma ko ji pre po zna je pu to va nja u cr nu kul tur nu di ja spo ru (Swe e ney 2010: 80).
An glo fo ni mo der ni zam obi no je pri pi si van gra do vi ma Pr vog sve ta, od Lon do na i Da bli na do
Nju jor ka i i ka ga. Iz van pu te va ka non ske ma pe mo der ni zma en gle skog go vor nog pod ru ja osta le su
ko lo ni jal ne pred stra e evrop skih im pe ri ja (Ra ma za ni 2007: 207). One su, sma tra lo se, mo gle bi ti sa mo
me sta iz ko jih su pe sni ci i umet ni ci, avan tu ri sti, uvo zi li pri mi tiv ne ili eg zo ti ne ma te ri ja le, da bi, ka ko je
to Eli ot is ka zao, pod u pr li svo je ru e vi ne (na ve de no u u ri: 2009: 140).
Ra ma za ni go vo ri o po tre bi zdru i va nja mo der ni zma i post ko lo ni ja li zma, ko ja je isto rij ski mo ti vi-
sa na. Ve i na kon cep ci ja knji ev nog mo der ni zma sme te na je u pr voj po lo vi ni 20. ve ka. S dru ge stra ne,
trkltrna strivanj

37
post ko lo ni jal na po e zi ja, ko ja se po ja vi la to kom evrop skog ko lo ni ja li zma, do i ve la je pro cvat u pe ri o du
de ko lo ni za ci je na kon Dru gog svet skog ra ta. No ve li sti i nua Ae be (Chi nua Ac he be) i V. S. Naj pal (V. S.
Na i paul), pe sni ci po put De re ka Vol ko ta (De rek Wal cott), Vej la So ji ke (Wa le Soyin ke) i dru gih, po ja vi li
su se u pe de se tim i e zde se tim go di na ma, na kon smr ti vi so kog mo der ni zma. Nji ho vi sa vre me ni ci ni su
bi li T. S. Eli ot i Ezra Pa und, ve ge ne ra ci ja ko ja je od ba ci la mo der ni zam, po put post mo der nih ame ri kih
pe sni ka i pe sni ki nja, kon fe si o na list ki nje Sil vi je Plat (Sylvia Plath), pe sni ka nju jor ke ko le, po put Fren ka
OHa re (Frank OHa re), bit ni ka Ale na Gin zber ga (Al len Gin sberg), pri pad ni ka po kre ta cr ne umet no sti,
po put Ami ri Ba ra ke (Ra ma za ni 2007: 207). Upr kos i ro ko ras pro stra nje noj kri ti koj pret po stav ci da su
post ko lo ni jal ni pi sci i spi sa te lji ce od ba ci li knji ev ni mo der ni zam, oni su in di ge ni zi ra li mo der ni sti ke
struk tu re kao tran slo kal ne ge o gra f je ko je su u slo je vi ma i lo kal ne i stra ne; he te ro glot ski vo ka bu la ri kre-
o li zu ju stan dard ne i di ja lek tal ne re gi stre, sin kre ti ka fu zi ja kon tra punk ti ra raz li i te re li gi o zne i mit ske
si ste me, a apo ka lip ti ke ima gi na ci je iz ma mlju ju na sil ne kul tur ne tran sfor ma ci je (Ra ma za ni 2007: 208).
De f ni ci ja mo der ni zma, za sno va na na for mal nom eks pe ri men ti sa nju, svo di kri te ri ju me mo der nog
ili mo der ni sti kog na otvo re nu for mu ili na avan gard ne po e ti ke, za ma glju ju i raz li i te ob li ke ko je
ino va ci ja mo e da po pri mi. Pro pu sni ja, a jo uvek na pe ri o di za ci ji za sno va na kon cep ci ja mo der ni zma,
omo gu a va da pro do ri mo der nih ir skih i kot skih pe sni ka, u po nov nom za mi lja nju i na ci o nal nih i
tran sna ci o nal nih iden ti te ta, po sta nu va ni. Mo e mo po me nu ti Leng sto na Hju za (Lang ston Hug hes) i
Ster lin ga Bra u na (Ster ling Brown), kao i dru ge broj ne pri me re hi bri di za ci je raz li i tih este ti ka i dis kur sa,
po et ske re kre a ci je kul tu ral nih i kro skul tu ral nih pa ra dig mi. i ra kon cep tu a li za ci ja omo gu a va pre po zna-
va nje ana log nog eks pe ri men ti sa nja post ko lo ni jal nih pe sni ka i pe sni ki nja. Uti caj ni pe sni ci i pe sni ki nje
ko lo ni jal nog sve ta, kao to su ben gal ski Ra bin dra nat Ta go re (Ra bin dra nath Ta go re), ja maj an ski Klod
Me ki (Cla u de McKay) i Lu iz Be net (Lo u i se Ben nett), ob ja vi li su svo je zna aj ne knji ge u pr voj po lo vi ni
20. ve ka (Ra ma za ni 2007: 209).
Ve je bi lo re i o to me da knji ev ni mo der ni zam pred sta vlja od go vor na pri ti ske teh no lo kog i
dru tve nog mo der ni te ta, na ro i to u za pad nim gra do vi ma. Na slo e ne su sre te sa mo der ni za ci jom, po-
seb no nje nim ubr za va njem na kon Dru gog svet skog ra ta u sve tu u raz vo ju, na i la zi mo i u post ko lo ni-
jal noj po e zi ji. Dok su fu tu ri sti po et kom 20. ve ka sa odu e vlje njem pri gr li li no ve teh no lo gi je i od ba ci li
tra di ci ju, ve i na vo de ih an glo mo der ni sta se ne pri ja telj ski od no si la pre ma mo der ni za ci ji, pro iz vo de-
i pa ra dok sal ni an ti mo der ni zam (Ra ma za ni 2007: 210). Teh no lo ka pro me na, bi ro krat ska im per so -
nal nost, ka pi ta li sti ko pred u zet ni tvo, raz o a ra va ju a ra ci o nal nost itd., e sto su pre te i iz gle da li pi sci-
ma s po et ka 20. ve ka, ali su ima li spe ci f ni zna aj za pe sni ke i pe sni ki nje i ja su se dru tva iz vor no
jo uvek opo ra vlja la od na si lja i eks plo a ta ci je ko lo ni jal ne vla da vi ne. I dok su se do bro bi ti mo der ni te ta
sa Ja nu so vim li cem, ko je bo ga ti i osi ro ma u je, osna u je i sla bi, bi le ne dvo smi sle no i du go pri sut ne na
Za pa du, one su se u ve em de lu sve ta u raz vo ju e sto ma nje ma te ri ja li zo va le, usred ur ba ne pr ljav ti ne,
si ro ma tva i ma siv ne ne jed na ko sti (Ra ma za ni 2007: 213). Po Ra ma za ni je vom mi lje nju, evro mo der ni sti
po put Marinetija, Vin da ma Lu i sa i Ger tru de Stajn, ose a li su se si gur ni kao na sled ni ci jed ne of ci jel no
sank ci o ni sa ne vi so ke kul tu re, te su mo gli ne gi ra ti tra di ci je, od ba ci va ti bi bli o te ke i mu ze je. Ali, kao to je
pri me tio Franc Fa non (Franz Fa non), za pad na ko lo ni ja li za ci ja je in di ge nim kul tur nim ba te ni ci ma, pi-
sci ma i spi sa te lji ca ma Tre eg sve ta za pre ti la bri sa njem, oskrv nu em i uni te njem (Ra ma za ni 2007: 215).
Za to post ko lo ni jal na am bi va lent nost pre ma mo der no sti ni je iden ti na am bi va lent no sti evro mo der ni sta.
Jer, ob ja nja va Ra ma za ni,
(...) pi sci i spi sa te lji ce Tre eg sve ta e e po ve zu ju mo der ni za ci ju sa tra u ma ti nim pre ki di ma
uzro ko va nim ko lo ni ja li za ci jom, a ge o tem po ral na raz dva ja nja nji ho vog is ku stva mo der ni te ta i
tra di ci je su akut ni ja, oni po ne kad pred sta vlja ju mo der ni za ci ju i kao na sil ni ju i ra za ra ju u, vi e
ne go to su to i ni li evro mo der ni sti. Isto vre me no, po put pe sni ka i pe sni ki nja ir ske re ne san se,
trkltrna strivanj
38
har lem ske i kot ske re ne san se, post ko lo ni jal ni pe sni ci i pe sni ki nje po ve zu ju svo ju ud nju da pre-
va zi u sna ge mo der ni za ci je sa spi sa telj skim na po rom da po nov no na i ne maj stor ska ver bal na i
for mal na sred stva. Po to se post ko lo ni jal ni pe sni ci i pe sni ki nje su sre u sa za pad nim mo der ni te-
tom sa ve im dru tve nim i ge o graf skim raz li ka ma od pe sni ka i pe sni ki nja sa Bri tan skih ostr va i
afroame ri kih pe sni ka i pe sni ki nja, oni te e da ga pred sta ve jo u ve oj me ri kao stra nu i otu u-
ju u sna gu, i ne e le da na tiv ne for me, re ni ke i mi to ve pre pu ste ho mo ge ni zu ju em za pad nom
mo der ni te tu. Pa ipak, oni pre po zna ju da mo der nost ne mo gu na iv no sklo ni ti, a da svo ju po e zi ju
ne pre da ju no stal gi nom jan ta ru na ti vi zma ko ji je po se bi, de li mi no, de fan ziv na re ak ci ja na
ko lo ni ja li zam i mo der nost. (...) ak i ka da ne do zvo lja va ju da mo der nost iz bri e nji ho ve kul tur ne
tra di ci je, i ka da mo der ni tet po ve zu ju sa ko lo ni jal nim na si ljem, ovi pe sni ci i pe sni ki nje mo der ni-
zu ju in di ge no i in di ge ni zi ra ju mo der no, da ju i ta ko iz raz raz dva ja nju i o ku, hu mo ru i po ten ci-
jal no sti post ko lo ni jal nog is ku stva (Ra ma za ni 2007: 218219).
Sve to je do sa da re e no go vo ri o nu noj po tre bi da se ra sa i ko lo ni ja li zam is tra e, ali ne izo lo va no
od glav nih to ko va mo der ni sti kih ak tiv no sti ili kao ne to to na sta je na su prot njih, ve kao deo slo e ne
mre e kul tur nih prak si unu tar i iz van Evro pe i Se ver ne Ame ri ke. Svi ni se za la e za to da se al ter na tiv ne
tek stu al ne to po gra f je mo der ni zma otvo re za ras pra ve o ra si i re pre zen ta ci ji u mo der ni sti koj po e zi ji, ali
da se, pri tom, pa nja ne od vra a od slo e no sti tek stu al ne este ti ke (Sweeney 2010: 81).
LITERATURA:
1. Fogarty, Anne (2007). Yeats, Irland and Modernism, u Te Cambridge Companion to Modernist Po-
etry Edited by Alex Davis and Lee M. Jenkins, Cambridge University Press, Cambridge, str. 126146.
2. uri, Dubravka (2011a). Izvoenje novog teorijskog okvira za itanje poezije Danice Markovi
u diskursima srpske istorije knjievnosti, u Knjienstvo, asopis za studije knjievnosti, roda i kul-
ture, godina I, broj 1.
3. uri, Dubravka (2011b). Kulturalne studije u polju poezije, u ProFemina, zima/prolee, specijalan
broj, priredili Jelena Petrovi i Damir Arsenijevi, str. 131141.
4. uri, Dubravka (2010). Politika poezije Tranzicija i pesniki eksperiment, Ain.
5. uri, Dubravka (2009). Poezija teorija rod Moderne i postmoderne amerike pesnikinje, Orion Art.
6. uri, Dubravka (2002). Jezik, poezija, postmodernizam jezika poezija u kontekstu moderne i
postmoderne amerike poezije, Oktoih, Beograd.
7. Harding, Jason (2007). Modernist poetry and the Canon, u Te Cambridge Companion to Modernist
Poetry Edited by Alex Davis and Lee M. Jenkins, Cambridge University Press, Cambridge, str. 225243.
8. Jones, Sharon Lynette (2007). Te Poetry of the Harlem Renaisanse, u Te Cambridge Companion
to Modernist Poetry Edited by Alex Davis and Lee M. Jenkins, Cambridge University Press, Cam-
bridge, str. 195206.
9. Miller, Cristanne (2007). Gender, sexuality and the modernist poem, u Te Cambridge Companion
to Modernist Poetry Edited by Alex Davis and Lee M. Jenkins, Cambridge University Press, Cam-
bridge, str. 6884.
10. Milne, Drew (2010). Poetics and Modernist Poetics, u Teaching Modernist Poetry, edited by Peter
Middleton and Nicky Marsh, Pelgrave Macmillan, Basingspoke, Hampshire, str. 2544.
11. Nicholls, Peter (2007). Te poetics of modernism, u Te Cambridge Companion to Modernist Po-
etry Edited by Alex Davis and Lee M. Jenkins, Cambridge University Press, Cambridge, str. 5167.
trkltrna strivanj

39
12. Patke, Rajeev S. (2006). Postcolonial Poetry in English. Oxford University Press, Oxford.
13. Peppis, Paul (2007). Schools, movements, manifestos, u Te Cambridge Companion to Modern-
ist Poetry Edited by Alex Davis and Lee M. Jenkins, Cambridge University Press, Cambridge, str.
2850.
14. Ramazani, Jahan (2007). Calibans modernity: postcolonial poetry of Africa, South Asia and the
Caribbean, u Te Cambridge Companion to Modernist Poetry Edited by Alex Davis and Lee M. Jen-
kins, Cambridge University Press, Cambridge, str. 207221.
15. Sweeney, Carole (2010). Rase, Modernism, and Institutions, u Teaching Modernist Poetry, edited
by Peter Middleton and Nicky Marsh, Pelgrave Macmillan, Basingspoke, Hampshire, str. 7793.
16. Tarlo, Harriet (2010). Te New Comes Forward: Anglo-American Modernist Women Poets, u
Teaching Modernist Poetry, edited by Peter Middleton and Nicky Marsh, Pelgrave Macmillan, Bas-
ingspoke, Hampshire, str. 5876.
17. Wallerstein, Immanuel (2010). Te Modern World-System: Teoretical Reprise, u George Ritzer
and Zeynep Atalay eds., Reading in Globalization- Key Concepts and Major Debates, Chichester:
Wiley-Blackwell, str. 205209.
Core and Peripheral Anglophone Modernisms
SUMMARY: Starting from the notions of core, semi-peripheral and peripheral cultures defined wit-
hin Immanuel Wallersteins world-system, I explain centrality or peripherity of different formations of
Anglophone modernisms. Defining the basic characteristics of Anglophone mainstream modernism,
setting it within the frame of Western modernism, I point to its relation to the issues of race and gen-
der. I treat Irish modernism and modernism of the Harlem Renaissance as peripheral modernisms in
relation to mainstream Anglophone modernism, pointing to how postcolonial and feminist criticism
treat them.
KEY WORDS: Harlem Renaissance, Irish modernism, modernism, poetics, politics, race, gender.
dubravka.djuric@fmk.edu.rs
trkltrna strivanj
40
Branka ukni
Department of Anthropology
Graduate School and University Center
University of New York
USA
Sephardic Diaspora in
British Colonial America
Colonization and Mercantilism of Sephardic
Jewry in the East Coast of Colonial America
SUMMARY: The focus of this paper is aimed towards a deeper understanding of the new age of mer-
cantilism in the 17
th
century communities of the Sephardic Jews. At the age of trans-Atlantic expan-
sion, Mediterranean Jews were seeking to expand their trade input and migrate to possibly better life
conditions. Moreover, that included a rapidly changing set of shifting attitudes towards the Sephardic
minorities in 16
th
17
th
century Western Europe. The figure known as the port Jew slowly emerged
as a notable presence in many port cities, predominantly those of England and Holland. By immersing
themselves in the vast and intricate mercantile networks of the New World, primarily the Caribbean,
Jewish Atlantic Diaspora was born. Colonial life was filled with various distinctive traits divergent
from its European counterpart. At its early beginnings, religion did serve as a driving force for various
Sephardic communities to move beyond Europe and disperse in different corners of the New World
colonies. Notions on dispersion of Jews across Atlantic and spreading the hope of Israel were gaining
impetus among the future Sephardic Jewish settlers in the American Colonies. The essence of these
new conditions in the Americas, particularly North America, was the improvement of Judeo-Christian
relations as well as the emergence of rich religious communal life, greatly embodied in obtaining the
Torah scroll and building new synagogues.
KEY WORDS: Sephardic Diaspora, trans-Atlantic trade, British Colonial America, Caribbean Jews, co-
lonization, mercantilism, Judeo-Christian relations.
INTRODUCTION
Sephardic Jewish population, together with the forcibly baptized Jews of the Iberian Peninsula has
over the course of three centuries formed one of the most prolifc and successful trading Diasporas in the
Atlantic world. However these two, above mentioned, groups had a distinct set of mercantile networks.
Te Sephardim lived in Jewish communities in the homelands or colonies of those western European
states where religious freedoms were vastly tolerated (Dutch Republic, England, and Italy etc.). Te
trkltrna strivanj
UDC 316.7(=134.28)(734)"17/18"

41
Crypto-Jewish communities lived in rigid catholic societies in which any sort of allegiance to the Jewish
religion was strictly prohibited (Israel 2009: 3). Atlantic history has emphasized the engagement of both
of these groups to disperse out of Europe and seek emancipation within the intricate networks and op-
portunities that the Atlantic trade had to ofer for those skillful enough.
Moreover, these Sephardic Jewish communities were the cross cultural brokers from the middle of
the 17
th
to mid- 18
th
century. Since the New Christians (conversos) were outnumbering the populations
that were open about their Jewishness, the whole cultural system was rather fexible. Terefore, the bonds
were mostly made through shared Sephardic ethnicities and birth places (Sutclife 2009: 19). Te key to
studying Atlantic history is the notion that fxed narratives of the past and the nation- based communi-
ties of the European world were slowly fading. In not such a distant past was the fgure of the Court
Jew prominent as a turning point in modernization of the Jewish life in the Age of Enlightenment. In a
contrasting typology the Port Jew was an emerging fgure in many port cities of Europe closely cre-
ating its ties with the rest of the Old continent and to a wider Jewish mercantile Diaspora (Sutclife 2009:
22). It is the world of the Jewish port communities that would reveal a whole new aspect of exchange of
ideas among various communities within and outside the European and the Atlantic world, respectively.
As Adam Sutclife puts it: Whereas Court Jews, according to traditional accounts, led the way to Jew-
ish modernity by being the frst Jews to gain acceptance from and partially assimilate into the dominant
culture the Port Jew pathway to modernity was in contrast characterized by a collective shif of values
and beliefs shaped by living in an open and diverse environment of commercial pragmatism and cultural
tolerance (Sutclife 2009: 23). However it might seem idealistic the notion of port cities being the places
of tolerance, which proved to be somewhat true the social interaction between diferent ethnicities and
especially religious groups was greatly restricted. Amsterdam in that way presented a place where local
Sephardic rabbis attempted to minimize the interactions between the Jews and the non-Jews. Tey would
most ofen turn to a form of communal ban herem in case such inter-religious transgression might oc-
cur. Terefore, however these notions of cultural empathy and acceptance might seem present, the desire
for religious normativity and preservation of many distinct cultural traits was more dominant.
In an environment in which the information fuctuated at a slower pace and the legal reinforcement
was weak (especially in the newly appointed colonies of the West) credit and trust were the essential keys
to tying the closer networks of trade and exchange. Te entwining nature of kinship and shared religion
were widely present within the members of diverse trading communities. Populations such as Quakers,
Jews, Basques and others based themselves on the cultivation of those tight kin networks in order to fght
against fraud. In the same way, the community members who were caught in some sort of transgressions
would be condemned publicly for their dishonesty and lack of honor, preventing them ultimately to join
in the same network they were before.
As many societies assimilated with ease in the Americas, the Sephardic Diaspora, as scarce as it
is nowadays, is one of the rare ones to show resilience and avoid the dangers of assimilation a logi-
cal course of a long-term residence with divergent ethnic groups. As one of the case study examples,
the Portuguese Jewish entrepreneurs of frst settlements of Suriname, who engaged only in the short-
term speculative commerce were nevertheless tracing their settlement origins and well aware of them
through generations (Sutclife 2009: 24). Te Sephardim of Curacao, far from any sort of ethnocentric
aspirations, are even to this day proudly presenting their ancestors- the frst settlers on the island and
their key role in the development of the distinct type of Creole language.
A shared idea of common language, religious freedoms and the agricultural productivity were vastly
present among the Jewish, as well as non-Jewish communities. Persons like Menasseh ben Israel strongly
believed in the ties with Native Americans, placing their origins within the lost tribes of Israel. Te
Hope of Israel takes its beginnings from the tale from the travels of Antonio Montezinos (alias Aha-
trkltrna strivanj
42
ron Levi) a New Christian merchant who travels across the ocean to the New world only to experience
strange encounters with the Inquisition, various native tribes among which was the Lost Tribe of Israel.
Upon his arrival to Amsterdam, Montezinos revealed the fantastic story to a welcoming audience with
a testimony under oath to one of the leading rabbis at the time. His story ignited the imagination and
fascination with the strange New World within the Jewish communities as well as with Amsterdams
Protestant congregation (Schmidt 2009: 45). Tis attests to the extent of which the Sephardic communi-
ties of the west European countries were embedded in the Judeo-Christian cultural formation and com-
mercial together with theological narratives of colonial settlement closely laid out the ground for further
fnancial conquests. Consequently, the settlement of North America was shaped by multiple difculties
of realities of the long- distance trading networks and as Sutclife points out again gave impetus for the
later emergence of American independence (Sutclife 2009: 26).
Te communities of Atlantic Sephardim showed a pragmatic nature about their political afliations
and loyalties. In the early stages of their settlement in the North America as well as the rest of the Atlan-
tic (especially the Sephardics in the Caribbean), these communities simultaneously attained the same
amount of ties with Dutch or English attachments. Meanwhile the intercommunal networks proved once
again the strength of the Amsterdams mother community. However, such ties and connections were
not always of a long term character and eventually started decreasing by the mid 18
th
century with the
simultaneous distancing of the Sephardics across the Atlantic with its religious and community roots. As
certain members of the Sephardic communities became more and more attached to the newly formed
notions of nation they tried to distance themselves from their roots, acquiring new lifestyles, far from
the troubles of the more underprivileged members of the communities. Terefore at the start of the 19
th

century the assimilation into a more dominant culture became an inevitable outcome for most of these
religiously and ethnically diverse communities (Sutclife 2009: 29).
FIRST SEPHARDIC SETTLERS IN THE BRITISH AMERICA
Many more aspects to the story of Jews in British America could be discussed, however in this paper
the main focus will be on their communal life that was largely connected to the usage and contributions to
the building and maintaining the religious activities. Terefore synagogues might present one of the lead-
ing focal places of a communitys traditional life, since those remnants of cultural particularity are ofen
the only ones lef for an anthropologist, archaeologist or a historian to deal with. Te colonial life was flled
with various distinctive traits divergent from its European counterpart. At its early beginnings, religion
did serve as a driving force for various Sephardic communities to move beyond Europe and disperse in dif-
ferent corners of the New World colonies. Menasseh ben Israels ideas on dispersion of Jews to all corners
of the world and spreading the hope of Israel were the leading and gaining impetus among the future
Sephardic Jewish settlers. Te messianic names attributed to the most signifcant synagogues of the New
World refect the spirit of the Age of Jewish re-settlement: Mikveh (Hope of) Israel in Curacao and Phila-
delphia, Shearith (Remnant of) Israel in New York, Nidhe (Dispersed of) Israel in Barbados etc. (Sarna
2001) According to Jonathan Sarna the essence of communal religious life in the British North America
was embodied in the Torah scroll. It is a much more reliable marker of the extent of Jewish presence in a
certain area. Torah is and was the essence of creating the social intricate social fabric. I would therefore
agree, with the previously mentioned author and regard the Torah Scroll with a poststructuralist approach:
its importance emphasizes the meaning it bears and which thoughts it stimulates within a given com-
munity. When using the concepts of Henry Glassie and his book Material Culture we could easily see the
signifcance of regarding the Torah scroll as an inalienable in its domestic design, yet carrying memories,
aesthetics and tradition that transcend the mere meanings of a religious object and symbolize the cohesive-
ness of a given colonial Sephardic community (Glassie 1999). In the same way, the arrival of a Torah scroll
trkltrna strivanj

43
in New Amsterdam in 1655, brought from Holland signifed a defning moment in the everyday lives of
the frst Jewish settlers, where on the other hand its return in 1663 marked the decline and dispersal of
the same community. Public worship, and the synagogue community spirit kept the ties together and was
responsible for preserving and continuing the local Jewish life (Sarna 2001). Tis system of congregation
proved to be highly efcient in providing the needs of a far outpost of a growing community.
In such instances, the common liturgical language was Portuguese it rendered the deep tradition of
the language of the forefathers and symbolized the language of the Nation of all Portuguese Jews scattered
around the world. Innovations were restricted; it was the motive of imitating the forefathers that was the duty
of the congregation. Te Nation became a commonly used term to signify the scattered Sephardic Jews that
would unite in the same liturgy and customs no matter where they are in the world (Sarna 2001). Colonial
American synagogues difered from the European and West Indies counterparts in their direct relationship
to the state. Whilst in places like Curacao and the Virgin Islands, synagogue leaders needed the authorities
to secure their authorities, in the land such as British America, where religious pluralities were the common
basis of every colonial American settlement, a great deal of autonomy was given to churches as well as to the
synagogues. In this way the church leaders themselves practiced their own authority. Te highest form of
punishment, for instance in the 18
th
century Amsterdam, was herem or excommunication. It was scarcely
ever evoked, however the penalties were pretty frequent and person that was not in compliance to the rules of
the congregation might risk losing his or her right to a proper Jewish burial within the community cemetery.
Seating arrangements in the largest cities where Sephardic communities of the British colonies re-
sided, such as New York and Newport (Rhode Island) very clearly mirrored the social hierarchies and
networks. Each person was assigned to his/her proper seat according to their unique status and wealth
in the group. In that way, one of the wealthiest families in New York the Gomez family enjoyed the most
prestigious seats, much closer to the Holy Ark. Te worshipper, especially the one with elite status, had to
pay a carefully assessed tax in advance in order to acquire the adequate seating (Sarna 2001).
Restraining and socially stratifed, yet these colonial synagogue communities did not tax the commercial
transactions as synagogues in Europe did nor did they punish members for specifc personal beliefs or mistakes in
the business morality. Like the neighboring churches, the synagogues of the Colonial America served to perform
their own activities in religiously disciplining members who wished to be closer to faith and Jewish tradition.
However, while private practices and beliefs of the Jews of British America distinguished them from
the rest of their Christian neighbors trade, social interaction on the street and everyday communica-
tion may have made these diferences less clear. Since the majority of the citizens with the British colony
no matter if Christian or Jewish were themselves the victims of diferent, mostly religious persecutions,
these diverse communities managed to live side by side in peace. Jews and Christians alike, frequently
joined forces in business and socialized in each others homes. Tat triggered another set of assimilations
caused my occasional intermarriages. Namely, according to J. Sarnas research, 1015% of all marriages,
with men being the once to intermarry more frequently were more likely to do so in the absence of their
own community living (Sarna 2001).
Te increasingly diverse and pluralistic type of the society that Colonial America and later on, Inde-
pendent America, started to turn into, forced many members of the Sephardim to change the ways they
regard themselves and recreate the societal image that was present at the time. Terefore, at the end of
the 18
th
century, the Sephardim in America no longer called themselves Te Nation, but the commonly
spoke of their community wherever it was placed, as a religious society. Te large numbers of Ashke-
nazim settlers contributed greatly to the wider mixing and blending of the two groups.
Meanwhile in Jamaica, Barbados, and Curacao Judaism acquired diferent forms of the Anglo-
Jewry in the 18
th
century, maintaining as long as possible the traditions that characterized these fervent
communities in their eforts to preserve the Sephardic tradition and norms.
trkltrna strivanj
44
BIBLIOGRAPHY
1. Glassi, H. (1999) Material Culture, Indiana: Indiana University Press.
2. Israel, J (2009) Jews and Crypto-Jews in the Atlantic World Systems, 1500-1800 in: Richard L.
Kagan and Philip D. Morgan (eds.), Atlantic Diasporas: Jews, Conversos and Crypto-Jews in the Age
of Mercantilism, 1500-1800, Baltimore: Te Johns Hopkins University Press.
3. Olsen, B (2010) In Defense of Tings: Archaeology and the Ontology of Objects (Archaeology in Soci-
ety), Altamira Press.
4. Sarna, J. D. (2009) Te Jews in British America in: Bernandini P. and Fiering N. (eds.), Te Jews
and the Expansion of Europe to the West 1450-1800, New York: Berghand Books.
5. Scmidt, B. (2009) Te Hope of the Netherlands: Menasseh ben Israel and the Dutch Idea of Amer-
ica in: Bernandini P. and Fiering N. (eds.), Te Jews and the Expansion of Europe to the West 1450-
1800, New York: Berghand Books.
6. Sutclife, A. (2009) Jewish History in an Age of Atlanticism in: Richard L. Kagan and Philip D.
Morgan (eds.), Atlantic Diasporas: Jews, Conversos and Crypto-Jews in the Age of Mercantilism, 1500-
1800, Baltimore: Te Johns Hopkins University Press.
Sefardska dijaspora Severne Amerike tokom britanskog
kolonijalnog perioda: kolonizacija i merkantilizam sefardskih
Jevreja istone obale Severne Amerike 18. i 19. veka
SA E TAK: Fokus rada usmeren je na merkantilizam sefardskih zajednica u sedamnaestom veku. U
doba transatlantske ekspanzije, Jevreji sa Mediterana nastojali su da proire svoj trgovaki uticaj i
da migriraju ka boljim ivotnim uslovima. To je donelo niz promena u stavovima prema sefardskim
zajednicama Zapadne Evrope u 16. i 17. veku. Koncept lukog Jevrejina polako je nastajao na osnovu
znaajnog prisustva u mnogim lukim gradovima, pogotovo u Engleskoj i Holandiji. Zahvaljujui
njihovom uplivu u razgranatim i kompleksnim trgovakim mreama Novog sveta, prvenstveno Kariba,
nastala je jevrejska atlantska dijaspora. Kolonijalni ivot bio je obeleen itavim nizom osobenosti, po
kojima su se te zajednice sve vie razlikovale od evropskih. U ranim poecima, za mnoge sefardske
zajednice religija je predstavljala pokretaku snagu da migriraju van granica Evrope i da se raspu po
razliim krajevima Novog sveta. Ideje o irenju Jevreja preko Atlantika i irenje nade Izrailja bile su
vaan podsticaj za nove sefardske koloniste da se presele u amerike kolonije. Novi uslovi u Amerikama,
posebno u Severnoj Americi, doneli su poboljanje odnosa izmeu Jevreja i Hriana, kao i nastanak
bogatog religijskog ivota, koji se ogledao pre svega u nabavci svitaka Tore i izgradnji novih sinagoga.
KLJU NE RE I: sefardska dijaspora, transatlantska trgovina, britanska kolonijalna Amerika, karipski
Jevreji, kolonizacija, merkantilizam, jevrejsko-hrianski odnosi.
bdjuknic@gmail.com
trkltrna strivanj

45
46

47
48

49
Mixhait Pollozhani
State University of Tetovo
Faculty of Art
Macedonia
Reincarnation of Socrealism
in the Project Skopje 2014
SUMMARY: The Project Skopje 2014, a type of combination of politics and art regenerates the
politicization of art, which in an attempt to promote a type of eclecticism, is seriously precipitated in
artistic cacophony, but at the same time it also creates political art. This project transformed Skopje
into a city that has the biggest number of bronze horsemen and of monumental sculptures, for whose
realization the artists use any type of stylistic expression, where the soc-realistic language is also
quite strongly imposed. At the same time the visualization of this ideological project, full of national-
romantic and conservative premises, stimulates disapprovals, then public and sharp political debates,
verbal, even physical inter-ethnic scenes, or even conflicts on the international level. But it is certainly
a must to underline that it is a (mis)use of art, which obviously damages the aesthetic level of the
content of the project.
Neo romanticism, neo-baroque, and neoclassicism were some of the stylistic formulations that were
motive for the divisions concerning the idea of the Project Skopje 2014. Through such disputable
qualifications of figurative historiographic aspect, this type of mega-project is justified or artistically
labeled. But in any case, this stylistic-aesthetic dictionary is more adequate in architectonic content
than in sculptural monuments of the project. Interlace of several styles and directions compose
amalgam that resembles a type of eclecticism, which carries another defect called kitsch, through
which the insipidity of the artistic view rises to the surface.
But no-one mentions soc-realism, which as a type of reincarnated method appropriated by governmental
conservatives for the needs of conceptual and artistic solutions of the Project Skopje 2014.
KEY WORDS: antiqusation, art, doctrine, eclecticism, modernism, soc-realism.
Bring down the monuments, but keep the stands is the title of the scholarly magazine article
dedicated to the destiny of soc-realistic monuments afer the fall of communism in Bulgaria. It seems
that this title corresponds with the story of the monuments which have been raised in the last few years
in Skopje. Namely, this was also a motive for interpreting the fgurative-aesthetical content of several
sculptural monuments in the Project Skopje 2014. At the same time, this article is also an attempt for a
more adequate answer to the avoided question concerning this project that was raised when I defended
my doctoral dissertation, which was dedicated to the soc-realistic art in Yugoslavia, Albania and Bulgaria
a few years ago at the University St. Cyril and Methodius in Skopje!
trkltrna strivanj
UDC 316.74:7]:316.75(497.7 Skopje)
50
trkltrna strivanj
Te conformist answer was due to my belief that one cannot be a priori against, or utterly critical
of a project of a cultural milieu. Holding on to the fact that through history cultures and civilizations
were born in a similar way, there was a remark that these larger undertakings need a more serious public
debate, a controlled time dynamic of its realization, and certainly, respect for the aesthetical principles
when creating its fgurative contents.
PUBLIC DEBATE
When it comes down to what preceded the Project Skopje 2014, the dominant opinion is that there
was a lack of real public debate. However, one should point out the fact that there was a debate and that
it continues even today. Neo romanticism, neo-baroque, and neoclassicism were some of the stylistic
formulations, which were motive for the divisions concerning the idea of the Project Skopje 2014. Te
public involved in the debate, consisting of members such as: politicians, artists, scientists, journalists,
intellectuals and ordinary citizens, was divided into two sides, those who were for and those who were
against this project. Trough such disputable qualifcations of fgurative historiographic aspect, this type
of mega-project is justifed or artistically labeled.
Viewing from a political aspect, you can get the impression that it is a matter of conficts between
two concepts for the future of the Macedonian nation and Macedonian country, the government and
the opposition. On one side is the government of VMRO DPMNE who justify and proclaim the project
a high national and state interest, while on the other side is the pposition led by the SDSM party, who
under the label of antiqusation
1
see it as detrimental for the integration processes in the country. But
in essence, the project is even more complicated, because the more ambitious it is on the historical
level, the more controversial it is on the political level. Besides the internal political confrontations, one
should also take into consideration those of international character, such as the conficts with some of
the neighboring countries.
Among the Albanians there is a more uniform opinion in respect to the Project Skopje 2014, because
almost every person, without exception, in the absence of virtue for a more objective approach, criticizes
it and qualifes it as an exclusively Macedonian project! Te domestic Albanian public, pronouncing the
project as monoethnic, monohistorical, and monocultural (despite the fact that there are a few monuments
of the Albanian and other nationalities), they consider it as a cause of interethnic tensions.
On the other hand, the Macedonians face a diferent situation, because the confrontations between
them generate from a diferent source, they are even deeper, because it is a matter of a clash of two
concepts crucial for the national and state future. Namely, while the defenders maintain that the project
shows the truth about the national history, from antiquity up to the present, the opposite side considers
that the project has a tendency of redesigning their own ethnical history.
As a result of the absence of the necessary professional consultations, analyses and supervision, the
aesthetical character of the total of the project is clearly questioned. Despite the remarks about regressive
refections on the political and national level, the aesthetic values of the project are also interpreted
quite critically. It is not that the project does not contain work of permanent aesthetic values, on the
contrary, it possesses many, whether they are architectonic establishments or are part of contemporary
sculptural performances. However, the high ambitions and the fast realization of the project point out
the numerous fgurative mistakes and artistic defects.
1 http://vuna.info/vuna/archives/546: December 23, 2009: 12, 11. 2013: Te myth about the direct connection with antiquity is actualized
with the Macedonian nationalism lead by by the example of the Greek country, which in the middle of the 19th century
succeeded in developing a national doctrine (Megali Idea) for what the Greek country should become culturally and politically; ,
, 2014(1): http://okno.mk/node/21989; , : 2014(2): http://
okno.mk/node/24232

51
trkltrna strivanj
In the public debate concerning the content, the quality and the aesthetic values, when it comes to these
types of projects, apart from political conficts between the government and the opposition, there were also
some famous historians and art critics engaged. Among the frst people to express there stances were the
university professors
2
, Vladimir Velickovski, Nebojsha Vilic, etc. Particularly Velickovski, professor of the
Department of History of Art, Faculty of Philosophy, at the University St. Cyril and Methodius in Skopje,
called this undertaking an imprudent project, and emphasized that the whole idea was bad, and the
works totally anachronistic in the present
3
. Two years later, Velickovski did not want to make a comment
about the project, he therefore decided to remain in total silence
4
.
Tat was one more motive to deal with this matter, this being an attractive subject of interdisciplinary
character, not only for domestic, but also for foreign art historians and theoreticians. Considering the
tendencies of art (mis)use by politics, a phenomenon that even today continues to be present in certain
areas of visual arts, not only in the country, but also in the world, we considered the interpretation of some
fgurative controversies of the Project Skopje 2014 to be a necessity. Aware that it is still early to give a fnal
evaluation concerning the aesthetic value of the content of the Project Skopje 2014, holding some utterly
extreme qualifcations for certain phenomena, its totalitarian character cannot be disputed, however.
Some individuals in this project see even fascist
5
features in certain monuments. Other individuals
believe that this project contains autochthonic and authentic ethnic national elements, and again, others
see plagiarized foreign symbols. Surely this undertaking is a conglomerate of various symbolist and
stylistic characteristics, but through eclectic enforcement the project becomes chaotic and artistically
overloaded. As a whole, it is obvious that the expression of soc-realistic fgurative method dominates in
certain sculptural monuments.
Tere are monuments that result in soc-realistic work, which more and more remind of a sort of
reincarnation of an already seen totalitarian artistic doctrine. Its a matter of reincarnation, which is more
than a metaphor, because as a synonym of the embodiment of a surpassed artistic doctrine, it is used as
hypnosis to attract the attention of the citizens. Te efects of the ideological concept of the project itself
coincide with the researches of Joel Witton and Michael Newton, whose concept was to show the identi-
fcation
6
with the past through hypnosis of the people who were tested. During the communist rule, the
soc-realistic doctrine acted in a similar way.
On the basis of the fact that fgurative creation of our welkin as a peripheral art is far from the reference
preached by the famous fgurative critic, art theoretician and historian, Edward Lucie Smith
7
, and when
you take in consideration the fact that arts here continue to be biased towards their own ethnic philosophy,
then from an aesthetic point of view and fgurative creation, they can ruthlessly (mis)use the eclectic.
VISUALIZATION AND IDEOLOGIES
When it is about the binomial politics and art, it should be taken in consideration that if you
politicize art, the production of political artis unavoidable, and this means that in such an ideological
2 See: , (2010): 121-141: where the reactions of journalists, teaching staf and the students of Faculty of Architecture at the
University Saint Cyril and Methodius are brought out.
3 , (2008): 17
4 See: , (2010): 131: As of this year I have decided to remain in total silence. Do not make me break it. Tis too is an attitude.
It is not exactly baroque, it is more minimalistic, but it speaks enough stated Vladimir Velickovski.
5 http://www.vesti-online.com/Vesti/Ex-YU/385774/Skoplje-kao-Hitlerov-Berlin: Te Croatian historian of art Zvonko Makovic. He com-
pares Skopje with Berlin at the time of Adolf Hitler.
6 , , , 2003, ; Whitton,L., Fisher,(1986), 116-27; 154.
7 https://www.google.com/#q=Edvard+Lusi+Smit+-+Razgovarala+Nevena+Simin: Smith considers that peripheral art and culture in the
last decades have became even more referential also for the culture which until now was considered as a centre or a source of ideas, direc-
tions, infuences, schools.
52
trkltrna strivanj
combination what sufers most is art. In this case, being a matter of direct penetration of politics into
the area of fgurative art, supportive hypotheses related to the interpretation and argumentation of the
idea, the aim and the realization of the Project Skopje 2014 are justifed. However, the main hypothesis
remains the explanation of the visualization of the ideological component of the project on aspect of a
post-modern approach.
Te complex meaning of ideology has an odd history! Te more it is denied, the bigger is the number
of attempts of its (mis)use! Being indivisible from political experience, the number of politicians that
have a positive opinion of ideologies is small. Maybe because the ideologies have a large impact on social
order. Tis implies that, by some means or other, ideology is deeply present in the whole society.
It is known that through the long history of humanity, diferent types of ideologies have existed and
been active. While some have failed and disappeared in the course of time, others again, have appeared
and acted, leaving behind indelible traces, that are of crucial importance for the course of civilization. In
this aspect, the thesis that the primary purpose of any ideology is always appropriation has been proven
multiple times, and then frst to put under control the man as the most important factor of the society,
and through him to manage other segments of the society. Previous experience shows that ideology as a
type of total form system functions as a social class order. Structurally, ideology represents conjuncture
of interests of certain political groups, whose mutual connection through a certain political regime is
manifested in all segments of the society.
Series of examples through history display how important is the role of an ideology in building
politics of social organization. Looking back, two centuries ago, from the fall of the Bastille in 1789, to
the fall of the Berlin Wall in 1989, or the outbreak of the World War I in 1914, and to the terrorist attacks
executed in New York and Washington on September 11th 2001, it cannot be said it is a matter of the
periods that were characterized by continuous relative ideological stability. Ideologies are those that
through series of political, cultural and social revolutions, have not only modifed the world we live in,
but they have also given the impression that through them history accelerates and even repeats itself.
To clarify the question what ideology is, the role of the idea and its function should be principally
explained. Because of that, the fears of a large number of political philosophers are justifed, as they
believe that ideas and ideologies are of extreme signifcance, but afer they become naked propaganda
in the struggle for power, they also become dangerous. On the basis of this statement we may see the
resulting fact that political ideas are just propaganda, which, converted into words or slogans, are used
to exert greater infuence. Afer getting the desired goal, ideas and ideologies of promoters of certain
movements become simply juggled arguments, which are used to camoufage the true reality of the
political life of a country.
Identifying ideology even with mundane religions, shaped in laicized theological concepts, modern
thinking founded on ideocratic regimes of ideological orientation attaches the main role to totalitarian
systems
8
. In this way, afer ideology grows into a real power of social compulsion, it becomes a violent
instrument of the government in achieving certain political goals. Namely, to specifc governments it
serves as an alibi in preventing original experiences to achieve freedom as a permanent human goal and
need. Tis explanation of ideology also arranges the level of its classical misuse, which on the pattern of
religious doctrine
9
denies almost every other idea and as such becomes a hostage of its own (dis)course
whereupon the ideology itself is idealized.
Not even art has remained immune to ideology, which as an initial political mechanism penetrates
deep into the marrow of society. In these circumstances art functions ideologically as a repressive
8 , (2007): 93
9 , (2007): 94

53
trkltrna strivanj
instrument, and by doing so it sufocates freedom of every creative movement or creative achievement.
Te famous philosophical theoretician, Michael Defren, who has worked a long time to explain politics
and art
10
, made an efort to identify them systematically with the widely recognized term of the so called
institutional art.
His theoretical attitudes about art, carried out from aesthetic researches, reveal thinking that
concerns the politicization of art and aesthetics. According to Defren, the term ideology had a more
comprehensive signifcance in proportion of art to politics, which ofentimes opposes the ideology
(politics) of any ruling class. Opposing the imperialism of ideology, whether it is the lef or right
political orientation, not only shows that the ideology of the ruling class becomes dangerous, but art also
becomes their efcient propagandistic instrument
11
.
Tere is a row of examples through historical periods which certify how instrumentalization of art
is manifested. Tese cases appeared during neoclassicism, over the end of 18th and the beginning of 19th
century. At the time the government in France established special institutions to manage and control the
artistic and cultural life, and because of that the institutions that were engaged in the organization of
the fgurative area were under direct governmental control. Historiography of fgurative art recognizes a
series of other similar examples which refect the correlation between government and art. Such original
examples, besides in the soviet communism of Lenin, and especially Joseph Stalin, were actualized
particularly afer Adolf Hitler came into power in Germany, when art was not only put under absolute
political control, but was also utterly misused by the national ultralef politics of the time
12
. Among
todays governments that can be counted as potential political systems for reviving (neo)socrealism as
artistic expression, or post-socrealistic tendencies, apart from Cuba, North Korea, Mongolia, there are
also Venezuela, Turkmenistan, etc.
Political control established by communist ideology on the basis of soc-realistic artistic doctrine,
is the most extreme example of direct ideological infuence on art. Communist ideology invented
socrealism for it to become a source of generic ideas, and to convert it into a peculiar and authentic
approach towards ideological seam of culture. In this context, Lidija Merenik claims that communist
ideology, as a complex phenomenon succeeded in placing the fgurative creation that was created in
the post-war period in an unenviable position and responsible role
13
, indicating the fundamental and
symbolical role of soc-realistic art converted into pure propagandistic means of communist regime.
Te totalitarian art syntagma itself, etymologically results from the relation of the country with the
totalitarian government, which exhorts totalitarian society. Such political lexicon, besides other areas,
is also transferred in the area of artistic culture. Te establishment of totalitarian art passes through
some important stages in order to get to the artistic doctrine. Te origination of totalitarianism has
its own logical order. First, an idea is born, and is cultivated, and then it grows into ideology, then a
party (political organization) of an adequate type is created and is identifed with the nation and the
country. When taking over the power, besides other areas, it also manages the area of culture, under
whose supervision are organized institutions which are occupied with the development of art and at the
end the shape of art itself is created, which according to the circumstances and methods of realization
leads to its totalization
14
.
10 Difren, (1982): 9-10
11 Difren, (1982): 94
12 Merenik, (2001): 22
13 Merenik, (2001): 22; https://www.google.com/#q=Edvard+Lusi+Smit+-+Razgovarala+Nevena+Simin: According to the conversation
with Neven Simin: Te frst modernistic impulses presented by the Italian futurists were related to the Italian political right wing, and be-
cause of that reason, the prophet of Italian futurism, Marinetti ended up being a fascist functionary.
14 Popov,(2004): 27
54
trkltrna strivanj
Even though there is an accepted opinion that the time of major ideologies
15
has passed, general
world processes, such as, change of the world order, modern age and post-isms and globalization, which
revealed the contemporary movements, and post-modern and global ideology are imposed as most
infuential. Te statement that they are separate from the political world is not correct, because the
revival of the so-called smaller local national ideologies confrms exactly the opposite.
Within the framework of the triangle of the above mentioned post-modern world processes there
are also a few newly formed states (one of them is the Republic of Macedonia), which were used for
propagandistic goals with the intention to prove their own historical truth. In achieving national
aspirations not even fgurative art was spared, and it became an efcient propagandistic instrument.
Even if its claimed that it belongs to the past, the series of cases show that ideologies continue to exist as
aggressive instigators even in contemporary peripheral post-modern fgurative creation.
But in our case the statement of certain authors that their works belong to postmodernism is
simply an excuse! It is known that modernism implies deconstruction and demystifcation of ideological
mythologies and dogmatic phenomena. Strictly speaking, at the same time, it is a type of critique of the
totalitarian models of modernism. Terefore, reading between the lines of the poetics of specifc works
of the project, reveals an attempt of a totalitarian revival.
As the most recent example one can take the events with the public art in our close surrounding,
as is the case with the monumental sculpture (maybe even painting) created in the last decade in some
Western-Balkans countries, where Macedonia and Kosovo can be distinguished. Besides the Project
Skopje 2014, a similar fgurative phenomenon is also present in some sculptural monuments in the west
part of Macedonia. Te busts and statues dedicated to the fallen Albanians in the confict of 2011 in
Macedonia can be counted here, as they too have also been made afer the soc-realistic model.
ECLECTIC CACOPHONY
We should be reminded that the story of the monuments in the capital of the Republic of Macedonia
is old, because similar sculptural monuments in Skopje were raised at the time of the Kingdom of
Yugoslavia but were ruined when communism came to power. It should also be remembered that in
front of the Stone Bridge (in the city square) at the place where were placed the equestrian monuments of
King Peter I and King Alexander I, works of the Croatian sculptor Antun Augustincic
16
, today are raised
the monuments: Te equestrian of Goce Delcev and Te equestrian of Dame Gruev, which are works of
the author Zarko Bashevski.
Maybe that was a good historical example for the realization of the Project Skopje 2014, whose
realization began a few years ago, more precisely afer the end of the Confict of 2011 in Macedonia. At
the time the game of raising monuments of the fallen soldiers of the two sides also began. Monuments
dedicated to famous Macedonian and Albanian historic people were not neglected either. But more
recent memory guides us to the phenomenon that raising monuments can relate to two very signifcant
moments, that were of great use to VMRO-DPMNE (when it came into power in 2006). Tis party used
them as a model for realization of the Project Skopje 2014.
One event is related to the Te Equestrian of Skenderbey (an equestrian monument) which was
placed at Old Bazaar in Skopje, and maybe that was the reason that the capital became the city with
the largest number of bronze equestrians. As counterparts to Skenderbey, today there are 8 equestrian
monuments placed in Skopje. Besides the equestrian monuments of Goce Delcev and Dame Gruev on
the east side of the Stone Bridge, Te equestrian of Nikola Karev, a work by Bogoja Angelovski, in front of
15 Hejvud, (2005): 20-21
16 , (2010): 29, 206

55
trkltrna strivanj
the Parliament of Macedonia, should be mentioned, Te equestrian of Karpos by Vojdan Zaprov, placed
next to the Stone Bridge on the lef side of the river Vardar, Te equestrian of Gjorce Petrov by Damjan
Gjurov in the same municipality, the equestrian of Te equestrian of Jane Sandaski by Damjan Gjurov,
in the municipality Aerodrom and others. While the second event refers to the construction of the
building at the same place where there used to be the National bank, which induced the rise of other ten
architectonic objects of public character.
What is happening today concerning the Project Skopje 2014, especially when its a matter of artistic
level and the quality of the material with which a large number of sculptures have been made, is that is
obvious that eclectic experiences are more and more sliding towards an artistic cacophony. Because of
the ideological manipulation and the predomination of will over power, the project fails to avoid the
worthless and failed artistic architectonical symbolicism, as Giorgio Agamben would say
17
.
Namely, VMRO DPMNE, a party of national-conservative political orientations, skillfully used the
general crisis that engulfed the social democracy in the world, and especially the crisis in Macedonia.
Copying the programming postulates of the opponent political origin, the party itself adopts social
democratic insignia. Not only does the ruling party express the political experiences of its social projects,
but it also uses elements of social communist doctrine in the construction of its artistic philosophy. Since
soc-realistic canon is closer to the mimesis than to the ontological, that was the motive for the ideologists
of cultural politics of VMRO DPMNE to appropriate and transform this artistic method into a more
efcient means to achieve certain efects in the public. Similar to the communist ideology, which for
political goals, exhausted the signifcant historical events as a subject of fgurative creation, the todays
Macedonian ruling party, in the name of a national cause, manipulates the conservative attributes in a
soc-realistic way. Te interlace of religious elements with ethnic ones creates an asymmetrical historical
combination, this way connecting the antique routes with the new era via the Middle Ages.
As a result of such ruling philosophy, in the Project Skopje 2014 a special place is reserved for
sculpture, which is proven to be quite popular as an artistic medium, but at the same time is more
accessible and more acceptable to the eye of the common citizen. Te explanation of Jasna Koteska
18

that the purpose of Project Skopje 2014 is to stop the communist heritage in architecture cannot be applied
to sculpture. But if the truth be told, it should be remembered that apart from the visible mistakes in
numerous sculptural monuments
19
, some of them are incidents of plagiarism, and not just conceptually-
aesthetical, but also in a fgurative aspect, which will be proven with the next examples.
Sculpture is mainly represented through the implementation of portraits and monumental
compositions. Tis type of sculpture is dominated by the tendency to heroize the personality, which
through busts, statues and relief compositions, more ofen ends in the soul of narrative monumentality.
Seen from an aesthetic-iconographic aspect, it is a matter of regeneration of realistic fgurative expression,
which can be equated with heroic realism
20
.
It is exactly on this plan that it precedes the onument Warrior on a Horse
21
, which is the ofcial
name of this monument (the Horseman Alexander of Macedonia) which from afar looks like a model
wrapped in plastic, a work of the sculptor Valentina Stefanovska. Tat this projects is an instance of
plagiarism, can be seen in the comparison with the statue Copper Horse of Richard Westmacott in
17 See: , http://okno.mk/node/24232
18 See: , http://okno.mk/node/24232: Koteska considers that the main aim of Skopje 2014 is to retouch Skopje at that way that the
connection with communistic heritage in architecture will stop.
19 , http://www.youtube.com/watch?v=c1ZZQhZ9eKA
20 Proti, B., (1975): 126, - Protic about the beginning of socialistic realism, on the basis of the statements of L.Trifunovic.
21 , http://okno.mk/node/24232
56
trkltrna strivanj
Windsor Great Park in Great Britain
22
. In this exact megalomaniacal monument the following are
identifed together: perversion, masochism, cynicism, kitsch and everything else, as Jasna Koteska
would say. What is debatable concerning the Project Skopje 2014, besides the bad artistic taste that is
present in some sculptur(al) performances, the ideological character which marks the (mis)use of art for
political goals should also be distinguished.
Omitting architecture, as a predominant segment in the Project Skopje 2014, is a special aesthetical
question, which in the future will be interpreted from an historical and aesthetical aspect, as part of monu-
mental sculpture, which is more and more becoming a cacophony of inarticulate and chaotic conception.
When underlining the ideological characteristics of some of the sculptural works, there will be a compari-
son with the so called red communist art, which in fgurative historiography is accepted as soc-realistic
fgurative method. Te experiences of that bitter soc-realistic artistic method, which Macedonian creators
succeeded in avoiding elegantly even at the time of the most rough Yugoslav communist time of dogmatic
ideology, the same method today is being used by those who are considered to be demochristians.
Similarly, the dynamics of the soc-realistic logic, whose realistic expression in art is equated even
with theological philosophy which had one propagandistic objective, i.e. the attachment and expansion of
communism and socialism, and the performers of the political philosophy of VMRO DPMNE, through
this instrumentalization of art, are placed in the service of establishment of the national cause. Te object
of this projection with political conception, fguratively visualized through concrete, marble, bronze, etc, is
to demonstrate and pull through an (un)truth which is also historically and scientifcally quite arguable
23
!
In some sculptural works, the symbolicism is oriented towards apostrophizing the human fgure. By
the example of soc-realistic sculpture, with the help of wide move, live painting, rhythmic movement,
and massiveness, the obtrusiveness of outer appearance is achieved (in order to be more accessible to
the public), transferred in miniature is the collective representation of historic memory. Similar to the
experience of some important cities of former socialist countries, in the center of Skopje the Monument
of Alexander Macedon (22 meters tall) has been raised, representing the epicenter of the whole content
structure of the Project Skopje 2014. Tis megalomaniacal monument is quite close to the monument of
Vera Mukhina Worker and the Kolkhoz Woman in Moscow in 1937
24
, then the monument of Soviet army
in 1954 in the center of Sofa
25
. Unlike the soviet and Bulgarian communist monuments, the monument
in Skopje, at the top of the pylon (base pillar) is the lone the fgure of Alexander the Great on the horse,
and similar to the soc-realistic monument, where the setting of the monumental complex is followed by
a row of relief compositions and statues of warriors.
In the equestrian monuments of the Project Skopje 2014 the soc-realistic note is quite readable,
starting from the massiveness, the position, gesticulation, attributes, etc, embezzling even the caricature
sculptural tradition of the Roman and Renaissance epoch. Te Monument of Karpos shows that
Macedonian creators did not abstain from the use of soc-realistic sculptural experiences of former
Yugoslav premises. Te monument itself represents a copy of the work Peace (Mir) of the Croatian artist,
Antun Augustincic
26
.
22 https://www.google.com/#q=Te+Copper+Horse%2C+Windsor+Great+Park%2C+by+Richard+Westmacott
23 , http://okno.mk/node/24232
24 http://en.wikipedia.org/wiki/Vera_Mukhina: Worker and Kolkhoz woman. Vera Mukhina, (24,5 meters tall) raised in the center of
Moscow in 1973
25 - , (1987.): 293; then the monument of Soviet army (height of 43
meters) raised in 1954 during dogmatic socrealism in Bulgaria, in the center of Sofa, as a work of a group of Bulgarian sculptors
26 www.webmedjugorje.com: Monument of Peace work of Antun Augustincic, made in1954 and was given as a gif to UN and it is located
at the front of the main building in New York, made by marule of the Croatian island Brac.

57
trkltrna strivanj
All this relates to the fact that the fgurative language of some of the sculptural works, especially in
certain bronze statues dedicated to Macedonian historical fgures, is almost separated from the content.
Te works resemble more a type of a readable literature theme than inventive artistic creativity. Tis
means that the content absorbs the form. Te aesthetic paleness is expressed and is present in the statues
dedicated to personalities from diferent periods of Macedonian history: Dimitrija Cupovski Miroslav
Slavkovic, Georgi Pulevski Srecko Jovanovski, and especially the Monument of Metodija Andonov
Cento Dimitar Filipovski. It is obvious that, the Monument of Cento, a Macedonian communist activist,
predominated by narrativeness, created according to the model of communist leaders: Lenin, Stalin,
Enver Hoxha, and others, does not difer from the works created during the communist era.
In some of the group sculptures it can be noticed that it is a combined realistic fgurative language,
but the content and the objective are exclusively ideological. Tis group of monuments includes some of
the compositional works: Presidium of ASNOM Slobodan Miloshevski, Founders of VMRO DPMNE -
Goran Menkov, which contains a range of fgurative elements of soc-realistic doctrine. Te compositional
construction, and also the model and the position of the statues in the sculptural ensemble Defenders
of Macedonia, resemble the Albanian soc-realistic sculpture Te Heroes of Vig of the author Shaban
Haderi
27
, made in 1967, and placed in the city of Shkoder in Albania.
Both monuments, the Albanian and the Macedonian one, are identically placed in a round line,
shoulder to shoulder, turned back to back, where the symbolism of the idea of the compositions is. Te
monument in Skopje has a metal sphere (a type of ball) that is above the shoulders of the warriors, which
as a compositional whole contains a clear and readable sculptural language.
Always emphasizing the iconographic element frst, similar to soc-realistic sculptors, some authors
of the mentioned works, by moving important fgurative elements in their sculptures, not only sufocate
the freedom of creation but also bring into question the meaning (sense) of the spiritual superstructure
of the form and the character of the subject.

CONCLUSION
It should be mentioned that the Project Skopje 2014 is not fnished yet, because its content should
be fulflled according to the conceptual project, because besides some works dedicated to Macedonian
history, three other monuments of three famous Albanian activists: Pjeter Bogdani, Josif Bageri and
Nexhat Agolli will be placed. Despite the fact that these sculptures were fnished a long time ago, for
unknown tactical reasons they are not placed yet at the designated places. Despite the attempts of the
authors to include contents of the history of minorities who live in Macedonia in order to give the project
a multiethnic character, the displeasures and reactions continued. Because of the political character that
came out in the open regarding the Project Skopje 2014, when the Statue of King Dushan was placed at
the Civilizations Bridge, almost incognito, without any transparency by the author, some undesirable
events happened.
Exactly in that respect, maybe Macedonia represents a very unexemplary example, because its
ofcial policy through the construction of artistic and cultural identity nourishes the political identity,
but consumes the economic capacity of the country. In the attempt to surpass the problems of a
contested nation it causes contestation of society. Reaching an unclear vision through this pseudo-
process, the most sensible city was converted into an experimental polygon. Even though it is difcult to
fnd an adequate answer when it is a matter of attempts of voluntarily change of cultural tissue, but what
should be remembered are the consequences of the construction of a collective identity with excessively
ethnocentric cultural attributes, which nourish a non-perspective nationalism.
27 Drishti, Varvarica, 106107
58
trkltrna strivanj
BIBLIOGRAPHY
1. - (1987):
,
2. , , (2007): , .
3. Difren, Mikel (1982): Umjetnost i politika, Sarajevo.
4. Drishti. Ylli, Varavarica. Suzana, Monograf, Me artistt shqiptar t shekullit XX, D. K. A. Tiran.
5. Hejvud, Endru (2005): Politike ideologije, Beograd.
6. Merenik, Lidija (2001): Ideoloki modeli: Srpsko slikarstvo 19451968, Beograd.
7. , (2004): . , . .
8. Proti, Miodrag B. (1975): Jugoslovensko slikarstvo 19001950, Uticaj Moskve i Pariza, Beograd.
9. Whitton, Joel L. and Fisher, Joe (1986):Lifebetween Life(New York:Doubleday).
10. , (2010): 1945 , .
11. , (2008): , , 9 ,17, .
12. , , (2010): ?, , 10 , 131, .
13. , ,(2003): , , .
WEBSITES
1. http://en.wikipedia.org/wiki/Vera_Mukhina, 14. 12. 2013
2. http://okno.mk/node/21989: , : 2014 (1): 22. 10. 2014
3. http://okno.mk/node/24232: , : 2014 (2)
4. http://vuna.info/vuna/archives/546:
: ByShepardon Wednesday, December 23, 2009: 12. 11. 2013
5. http://www.vesti-online.com/Vesti/Ex-YU/385774/Skoplje-kao-Hitlerov-Berlin: 17. 11. 2013
6. http://www.youtube.com/watch?v=c1ZZQhZ9eKA: , , 24. 01. 2014
7. https://www.google.com/#q=Edvard+Lusi+Smit+-+Razgovarala+Nevena+Simin: 20. 12. 2013
8. https://www.google.com/#q=Te+Copper+Horse%2C+Windsor+Great+Park%2C+by+Richard+Westmacott: 15. 01. 2014
9. www.webmedjugorje.com: 22. 10. 2014
Reinkarnacija socrealizma u Projektu Skoplje 2014

mixhait_p@yahoo.com
SAETAK: Projekat Skoplje 2014, jedan vid kombinacije politike i umetnosti, obnavlja politiziranje u umetnosti.
Njime se pokuava promovisati jedan vid eklekticizma, ali se u stvari radi o ozbiljnoj umetnikoj kakofoniji. Skoplje
je pretvorio u grad sa najveim brojem bronzanih konjanika i monumentalnih skulptura, a za njihovu realizaciju
likovni umetnici uveliko se slue svakakvim stilskim izraavanjem, pri emu se prilino agresivno namee i
socrealistiki likovni jezik. Ujedno, vizualiziranje ovog ideolokog projekta, prepunog nacionalromantiarskih i
konzervativnih premisa, podstie negodovanja, ustre javne politike debate, verbalne, pa ak i fizike ekscese
unutaretnike i meuetnike; naposletku, i arbitrau na meunarodnom planu. No, treba podvui da je to
svakako (zlo)upotreba umetnosti, koja oigledno predstavlja povredu estetskog nivoa sadrine projekta.
Neoromantizam, neobarok, neoklasicizam, neke su od stilskih formulacija koje su predstavljale idejni povod za
pokretanje Projekta Skoplje 2014. Pomou tih spornih kvalifikacija, jedan ovakav megaprojekat se opravdava
ili ak umetniki etiketira od likovnog i istoriografskog aspekta! No, u svakom sluaju, ovakav stilsko-estetski
renik vie odgovara arhitektonskoj sadrini nego vajarskim spomenicima u projektu. Preplitanjem vie stilova
i pravaca nastaje amalgam, koji lii na jednu vrstu eklekticizma, i u sebi nosi jo jedan nedostatak ki, preko
kojega na povrinu ispliva neukus umetnikog pogleda.
A niko ne spominje socrealizam, koji su vladini konzervativci u vidu reinkarnirane metode prisvojili za potrebe
idejnih i likovnih reenja Projekta Skoplje 2014.
KLJUNE REI: antikvizacija, umetnost, doktrina, eklekticizam, modernizam, socrealizam.

59
60

61
62

63
Dinko Gruhonji
Nezavisno drutvo novinara Vojvodine, Novi Sad
Srbija
Medijska manipulacija kontekstom:
fenomen izostavljenog i/ili
pristrasnog bekgraunda
*

SA E TAK: Rad se ba vi kva li ta tiv nom ana li zom me dij skog dis kur sa in ter net skih por ta la be o grad skog
Bli ca i za gre ba kog Ju tar njeg li sta o pre su da ma hr vat skim ge ne ra li ma An ti Go to vi ni i Mla de nu
Mar ka u. Po re e njem iz ve ta va nja ova dva li sta za klju u je mo da su ovi me di ji e sto ne kri ti ki pre no si li
iz ja ve ko ji ma se do dat no utvr u ju srp sko-hr vat ske pred ra su de. Me dij ska ma tri ca s kra ja osam de se tih
i po et ka de ve de se tih go di na 20. ve ka pre ne la se ta ko i u 21. vek, kroz in ter pre ta ci ju ka rak te ra ra to va
na pro sto ru biv e SFRJ. Iz me nio se je zik me di ja, ko ji vi e ni je pre pun eks pli cit nog go vo ra mr nje, kao
to je to bio slu aj u vre me pri pre ma za ra to ve na pro sto ru biv e SFRJ. Ali je pro blem u im pli cit nom
per pe tu i ra nju na sle e nih pred ra su da, ko je se ge ne ri u kroz fe no men ko ji smo ozna i li kao iz o sta vlje ni
bek gra und. Iz o sta vlja njem bek gra un da, pi sa njem kr njeg ili pri stra snog bek gra un da, no vi na ri i ured ni ci
pu bli ku li a va ju sve o bu hvat nog kon tek sta, ko ji bi tre ba lo da te i ka objek tiv no sti.
KLJU NE RE I: me di ji, Blic, Ju tar nji list, bek gra und, kon tekst, ra to vi.
Ana li zi ra ju i pi sa nje dva uti caj na dnev ni ka, Ju tar njeg li sta iz Za gre ba i Bli ca iz Be o gra da, po vo-
dom po je di nih pre su da Me u na rod nog kri vi nog tri bu na la za biv u Ju go sla vi ju (Ha ki tri bu nal), uoio
sam da ve sti, iz ve ta ji, lan ci i osta li no vi nar ski an ro vi ko ji su ob ja vlje ni na in ter net skim por ta li ma tih
dnev ni ka bo lu ju od sli ne bolj ke: ne do volj no ili pri stra sno opi sa nog kon tek sta od re e nih do ga a ja
ko ji su od klju nog zna a ja za raz u me va nje tih pre su da. Sa mim tim, pu bli ci ili jav nom mnje nju pru a se
kr nja sli ka, to mo e do pri ne ti, i ve ro vat no i do pri no si, raz vi ja nju iona ko ve o ma sna nih pred ra su da
i ne ga tiv nih ste re o ti pa ko ji po sto je u srp sko-hr vat skim od no si ma. To se od no si na ce lo kup nu pu bli ku,
bez ob zi ra na sta ro snu dob, ali je sva ka ko naj po gub ni je po mla u pu bli ku, ko ja na pro sto ni je bi la sa vre-
me nik rat nih do ga a ja, i e sto se u per cep ci ji dru tve ne stvar no sti osla nja i na me di je. A pri stra sno me-
dij sko iz ve ta va nje ne do pri no si pro ce su su o a va nja s pro lo u, ve upra vo obr nu to. Do da mo li to me
* Engl. background pozadina je kontekst vesti. Ono to je autorima oigledno, korisnicima odnosno itaocima, gledaocima ili sluaocima
nije uvek jasno; oni mogu da se nalaze hiljadama kilometara daleko od mesta dogaaja i da o pozadini zbivanja budu sasvim neobaveteni.
Ili, naprosto, mogu da budu nedovoljno informisani pa moda i nedovoljno funkcionalno pismeni.
trkltrna strivanj
UDC 316.653:316.46.058.5]:316.774
64
i di men zi ju ko ja je kod nas stal no me sto, a to je sla vlje nje op tu e nih/osu e nih za rat ne zlo i ne i go to vo
pot pu no ig no ri sa nje ili zlo u po tre ba r ta va, on da stvar per cep ci je, na ro i to za mla u pu bli ku, po sta je jo
kom pli ko va ni ja. I da ne spo mi nje mo ko li ko no vih tra u ma to pro u zro ku je r tva ma. Sa mim tim, iz grad nji
po ru e nih in ter et ni kih i in ter kul tu ral nih mo sto va ne mo e se do pri ne ti na ta kav na in.
U ana li zi je, na i me, u dva na vra ta re o dve ma pre su da ma hr vat skim ge ne ra li ma An ti Go to vi ni i
Mla de nu Mar ka u: onoj pr vo ste pe noj, po ko joj su njih dvo ji ca osu e ni na du go go di nje ro bi je, i onoj
dru go ste pe noj, po ko joj su Go to vi na i Mar ka oslo bo e ni.
1

Kroz kva li ta tiv nu ana li zu me dij skog dis kur sa po nu dio sam sli ku o to me ka ko me di ji u Hr vat skoj i
u Sr bi ji iz ve ta va ju o ka rak te ru srp sko-hr vat skog ra ta 19911995. go di ne, pa sa mim tim i ka ko (ne)do-
pri no se de kla ra tiv no to li ko e lje noj nor ma li za ci ji od no sa iz me u dve ze mlje. Sve to ima na ro i tu te i nu,
ima mo li u vi du i nje ni cu da su od no si dve dr a ve op te re e ni zbog me u sob nih tu bi zbog ge no ci da,
ko je su pod ne te Me u na rod nom su du prav de u Ha gu, kao i pi ta nji ma po put po vrat ka iz be gli ca, ra sve-
tlja va nja sud bi ne ne sta lih oso ba, po vrat ka imo vi ne Sr ba u Hr vat skoj, po vrat ka kul tur nog bla ga iz Sr bi je
u Hr vat sku, pro ble ma sa gra ni com, lo go ra u ko ji ma su bi li za to e ni Hr va ti u Sr bi ji to kom ra ta... Sve su
to te me o ko ji ma se i da nas vo de ma hom po li ti ki ostra e ne a ret ko ar gu men to va ne ras pra ve. U tim
ras pra va ma e sto ue stvu ju i me di ji, ko ji svo jim iz ve ta va njem ne ret ko po di la ze vla da ju im pred ra su-
da ma u obe dr a ve, i ja hr vat ska ver zi ja gla si: Sr bi ja je iz vr i la agre si ju na Hr vat sku, a srp ska: Hr va ti su
pro te ra li Sr be iz Hr vat ske. Me dij ska ma tri ca s kra ja osam de se tih i po et ka de ve de se tih go di na 20. ve ka
pre ne la se ta ko i u 21. vek, kroz in ter pre ta ci ju ka rak te ra ra to va na pro sto ru biv e SFRJ. Ono to se sva ka-
ko iz me ni lo za pro te klih 20 go di na je ste je zik me di ja, ko ji vi e ni je pre pun eks pli cit nog go vo ra mr nje,
kao to je bio slu aj u vre me pri pre ma za ra to ve na pro sto ru biv e SFRJ. Ali je pro blem u im pli cit nom
per pe tu i ra nju na sle e nih pred ra su da.
OAJ U HR VAT SKOJ, SLA VLJE U SR BI JI
Ka da su su di je Ha kog tri bu na la pr vo ste pe no osu di le An tu Go to vi nu na 24 go di ne za tvo ra i Mla-
de na Mar ka a na 18 go di na, Hr vat skom su za vla da li bes i oaj, to se ja sno mo glo pro i ta ti i na in ter net-
skim stra ni ca ma Ju tar njeg li sta.
Pre vla da va li su tek sto vi ko ji su svo jim na slo vi ma su ge ri sa li da ni je re o pre su di po je din ci ma, ne go
o pre su di i ta vom (hr vat skom) na ro du i dr a vi: Oaj na Tr gu: Bra ni te lji pla ka li na kon iz ri ca nja pre su-
de Go to vi ni. e ta li u mi mo hod gra dom/ Ge ne ral An te Go to vi na: Le gi o nar ko ji je oslo bo dio Knin/
Nad bi skup Sra ki u us kr noj po ru ci: Ha ke pre su de su pre su de hr vat skom na ro du/ Voj ni or di na ri jat:
pre su da ge ne ra li ma je gri jeh pro tiv Bo ga. U Ha a gu vla da stra ho vit utje caj zla!/ Da vo rin Ru dolf o ha-
koj pre su di: Go to vi ni i Mar ka u je su e no kao na ci sti ma/ Sla ven Bi li o ki ran ha kom pre su dom/
Te ta Ma ri ja: An te, ja nje mo je ne vi no! Pro da li su i iz da li mo je di te, ko je se vra ti lo bra ni ti svo ju ze mlju...
Fo to gra f je ko ji ma su tek sto vi ilu stro va ni ta ko e su ge ri u su ut ko ju jav nost ose a pre ma ne pra-
ved no osu e nim ge ne ra li ma: bra ni te lji ko ji pla u na Tr gu ba na Je la i a u Za gre bu; oaj na sta ri ca, tj.
tet ka ge ne ra la Go to vi ne; Go to vi na ko ji lju bi hr vat sku za sta vu; ar hiv ske fo to gra f je Go to vi ne u dru tvu
sa po koj nim pred sed ni kom Hr vat ske Fra njom Tu ma nom i dru gim ta da njim el ni ci ma Hr vat ske; hr-
vat ska za sta va na tvr a vi u Kni nu ko ja je spu te na na po la ko plja... Me u pr vim ilu stra ci ja ma je i spi sak
Sr ba ko ji su pred Ha kim tri bu na lom osu e ni za zlo i ne u Hr vat skoj, i me se ne skri ve no su ge ri e da ih
je pre ma lo osu e no.
Pre su da ge ne ra lu An ti Go to vi ni u hr vat skoj jav no sti tih da na bi la je in ter pre ti ra na kao pre su da
voj no-po li cij skoj ak ci ji Olu ja, s po et ka av gu sta 1995. go di ne. Ta ko je dan od naj u ti caj ni jih ko lum ni sta
u Hr vat skoj, Da vor But ko vi, pi e tekst pod na zi vom: Ha ag je osu dio pred sjed ni ka Tu ma na. Ju-
1 Pr va pre su da do ne ta je 15. apri la 2011. go di ne, a dru ga 16. no vem bra 2012. go di ne.
trkltrna strivanj

65
tar nji pre no si i iz ja vu pred sed ni ka Hr vat ske Ive Jo si po vi a: Pre su da ge ne ra li ma po tvr u je agre si ju
Sr bi je na Hr vat sku!
S dru ge stra ne, Blic ni je ni iz bli za to li ko pa nje po sve tio pre su di, kao nji ho ve ko le ge iz Ju tar njeg li-
sta. Be o grad ski na slo vi su, ni ma lo iz ne na u ju e, bi li po sve opre ni oni ma iz Za gre ba: Su di ja Ori: Tu man
bio vo a zlo i na kog po du hva ta/ Olu ja je Tu ma nov zlo i na ki po du hvat/ Ve ka ri: Olu ja do bi la pra-
vo sud nu isti nu/ tr bac: Ve tar u le a kon tra tu bi Sr bi je/ Ta di: Ha ki sud po stu pio u skla du sa pra vom.
Blic je po vre me no ve o ma eks pli ci tan u tu ma e nju pre su de Ha kog tri bu na la: Po pre su di, ope-
ra ci ja Olu ja av gu sta 1995. go di ne bi la je udru e ni zlo i na ki po du hvat, na e lu s Fra njom Tu ma nom,
ta da njim pred sed ni kom Hr vat ske, ko ji je smi ljen da traj no i pri sil no pro te ra srp sko sta nov ni tvo sa
pod ru ja Kra ji ne u Hr vat skoj.
Ve i na ovih no vin skih tek sto va u oba dnev ni ka, me u tim, ne ba vi se kon tek stom do ga a nja ko ja su
do ve la do Olu je, kao i isto rij skim fak ti ma o sa moj Olu ji. Dru gim re i ma, bek gra und, tj. kon tekst no vin-
skih na pi sa uglav nom je iz o sta vljen ili je na pro sto pri stra san, i me se za pra vo ne sa mo po di la zi vla da ju-
oj eufo ri ji ko ja se gra ni i sa hi ste ri jom, ve joj se i de be lo do pri no si.
SLA VLJE U HR VAT SKOJ, OAJ U SR BI JI
De vet na est me se ci na kon pr vo ste pe ne pre su de, Ha ki tri bu nal je 16. no vem bra do neo iz ne na u-
ju u oslo ba a ju u pre su du Go to vi ni i Mar ka u. To je, na a lost, iza zva lo oe ki va ne re ak ci je i u srp skoj i
u hr vat skoj jav no sti. Od po et nog bre a king news na slo va Ha ag pre su dio ge ne ra li Go to vi na i Mar ka
slo bod ni, dok su se gra a ni sku plja li na Tr gu ba na Je la i a da pro sla ve slo bo du za ge ne ra le, Ju tar nji
list doprinosio je pod gre va nju po bed ni ke at mos fe re. Bes ko ji je iza zva la pr vo ste pe na pre su da tog
istog Tri bu na la iz apri la 2011. go di ne, ka da je Go to vi na osu en na 24 a Mar ka na 18 go di na za tvo ra,
pot pu no je za bo ra vljen, i ta se i nje ni ca u lan ci ma ko je je ob ja vio Ju tar nji list go to vo uop te vi e i ne
spo mi nje. Hag, ko ji je pre sa mo go di nu i po da na tre ti ran kao sud ko ji je ne pri ja telj Hr vat ske, sa da je go-
to vo sla vljen, po put tek sto va pod na slo vi ma al be no vi je e pro mi je ni lo je po vi jest, su ci ko ji su osu di li
ge ne ra le pro gla e ni ne ra zum ni ma! ili Ha a ki sud: Go to vi na je pod u zeo ci je li niz mje ra da bi spri je io
i mi ni ma li zi rao po i nje nje ka zne nih dje la. A mi ni star prav de Or sat Mi lje ni od mah je po ru io: S po-
seb nim e mo za do volj stvom is po to va ti ovu pre su du Ha a ga!, alu di ra ju i valj da na to da ne ku dru ga i ju
pre su du mo da i ne bi is po to vao ili bi je is po to vao sa gor i nom u usti ma.
I pre mi je ru Zo ra nu Mi la no vi u je lak nu lo: Pao nam je ka men sa sr ca! Go to vi ni i Mar ka u hva la to
su to li ko iz dr a li za Hr vat sku. A pred sed nik Ivo Jo si po vi ta ko e je sla vlje ni ki upu tio dve po ru ke, ko je
Ju tar nji list ci ti ra: Pra vo i prav da je po bi je di la, na i ge ne ra li ni su kri vi za zlo i ne!, kao i: Ovom pre-
su dom na Do mo vin ski rat na po kon je sta vlje na to ka. Sti u i uni so ne re ak ci je iz Sa bo ra Hr vat ske: Tek
sa da za vr i li su Do mo vin ski rat i Olu ja, kao i re ak ci je mi ni stra bra ni te lja Pre dra ga Ma ti a: Sa da ci je li
svi jet zna da je Hr vat ska vo di la od bram be ni rat, te mi ni stra Ko tro ma no vi a, ina e Go to vi ni nog rat nog
dru ga: Osje am se kao 1995, ka da je Hr vat ska oslo bo e na! Ne iz mjer no sam sre tan to e mo idu e go-
di ne go di nji cu Olu je sla vi ti u dru tvu ge ne ra la Go to vi ne. A Evrop ska ko mi si ja, pre ma in ter pre ta ci ji
Ju tar njeg li sta, po ru i la je Hr vat skoj: Na sta vi te na pre dak pre ma bu du no sti! Ogla sio se i vrh ka to-
li kog kle ra pre ko kar di na la Jo si pa Bo za ni a: Dra gi ge ne ra li, hva la vam! Hr vat ska vas i da nas tre ba!
Po ru ku je opet po slao i se lek tor Fud bal ske re pre zen ta ci je Hr vat ske, ovaj put Igor ti mac, a ona i ni je ba
li i la na do bro su sed sku: Ge ne ra le Go to vi nu i Mar ka a zo vem da iz ve du po et ni uda rac pro tiv Sr bi je!
Na rav no, sa svim je dru ga i ja in to na ci ja Bli ca. List na svom por ta lu, na dan pre su de, do no si na slo-
ve: Skan da lo zna od lu ka: Go to vi na i Mar ka slo bod ni, Olu je kao da ni je bi lo/ Su di je ko je su bi le pro tiv
oslo ba a nja Go to vi ne i Mar ka a: Pre su da je pro tiv na ose a ju za prav du/ U ak ci ji Olu ja pro te ra no je
oko 230.000 Sr ba/ Del Pon te: Iz ne na e na pre su dom Go to vi ni i Mar ka u/ Lja ji oe ku je i po li ti ki
mo ti vi sa nu pre su du Ha ra di na ju/ Vla da Sr bi je sa rad nju sa Ha gom svo di na teh ni ki ni vo/ Ta di: Pre-
trkltrna strivanj
66
su da Go to vi ni te ak dan za me u na rod no pra vo/ Je re mi na tvi te ru: Re i e i da smo sa mi se bi va di li
or ga ne na Ko so vu; Dra ko vi: Pre su dom le ga li zo va no et ni ko i e nje; Flo rans Art man: Bi lo je zlo-
i na/ Pu po vac: A ko je on da od go vo ran za ubi stva, pro gon, pa lje nje ku a Sr ba?/ Kan di: Pre su da
Go to vi ni i Mar ka u ni je do ne la prav du za r tve, zlo i ni se i ne spo mi nju/ Pu hov ski: Eufo ri ja e do ve sti
do pre stan ka pro ce su i ra nja zlo i na/ YUCOM: Pre su da Ha kog su da za ne ma ru je r tve/ Ni ko li: Hr-
vat ska sa da mo e le gi tim no da sla vi naj ve i po grom u sve tu po sle Dru gog svet skog ra ta/ Da i: Ha ki
sud is pu nja va po li ti ke za dat ke/ Vuk e vi: Skan da lo zna i ne shva tlji va pre su da/ Pal ma: Hag po no vo
ubio ubi je ne/ Olu ja: Zlo in bez ka zne.
IPAK...
...na kon po et nog pa da nja u eufo ri ju, Ju tar nji se u ne kim lan ci ma po eo ba vi ti i pi ta njem od go-
vor no sti Hr vat ske za do ga a nja u Olu ji, i to i u slu a ju osu u ju e pre su de i u slu a ju ka da su Go to vi na i
Mar ka oslo bo e ni. Ta ko, u pr vom slu a ju, knji ev nik Ju ri ca Pa vi i, ko lum ni sta Ju tar njeg li sta, iz me u
osta log na vo di: Ne do go di li se, na i me, bit na re vi zi ja pre su de na dru goj in stan ci, od ovog pet ka na da lje
po sto jat e i de iure i de fac to do i sta dvi je Olu je. Jed na od njih bit e ona Olu ja ko ju e mo sva kog ko lo vo za
sla vi ti kao Dan do mo vin ske za hval no sti, po sto jat e Olu ja de f lea na knin skoj tvr a vi, sve a nih mi mo-
ho da, kol skih ud be ni ka, Olu ja kao rod no mje sto mo der ne Hr vat ske, dan kad je, kao u Bi bli ji, Da vid
stu kao Go li ja ta, a kao u For do vu ve ster nu Ran som Stod dard ustri je lio zlog, pri je kog Li bertyja Va lan cea.
Dru ga Olu ja ko ja e od sa da po sto ja ti Olu ja je iz osu de Alp hon sea Ori e ja. To je kao zlo i na ki kom-
plot, ope ra ci ja ko ja je smi lje na ne gdje me u bri jun skim ole an dri ma, ak ci ja ko joj je od sa mog po et ka
cilj bio zbri sa ti Sr be, a ta da nja po li ti ka i voj na vr hu ka grup ni je su u e snik te kri mi nal ne ope ra ci je. Taj
ko lo voz 95. iz Ori e je ve pre su de na 1320 stra ni ca ne ma ve ze s onim ud be ni kim...
Pa vi i na vo di da je i sam tre ba lo da ue stvu je u Olu ji, ali ga je u to me spre i la bo lest. Po sred no, on
ipak sve do i o zbi va nji ma ne po sred no na kon Olu je: Taj stid sti gao je bar me ni s mo jim biv im su-
bor ci ma, sa su sje di ma i znan ci ma ko ji su se vra a li s bo ji ta. Oni ko ji su ima li obra za do ma su sti gli ua-
snu ti ua snu ti pa le om, plja kom, mr tvim star ci ma. U po la gla sa i ne volj ko pri a li su o to me tko je od
ta da njih tor ci da a ili od ak ti vi sta ma njih de snih stra na ka do nio dva ka ni stra, te spa lio Balj ke ili Ce ti nu.
Pri a lo se o oti ma i ni i gra be u, o lju di ma ko ji su svo jim do ju e ra njim ze mlja ci ma kra li vi deo-re-
kor de re, fre ze i kra ve, o ope lju e nim sta no vi ma, i u pa nim za hod skim kolj ka ma. Idu i tje dan, u vla ku
za Dr ni, je dan mi je knin ski Hr vat ua snu to pri ao da je vla sti ti stan na kon Olu je za te kao cio, da bi u
dva da na iz nje ga ne sta lo sve, od vi ni la do fri i de ra. Dru gi, ta ko er Hr vat, lu tao je se li ma Za go re ne bi
li od ma ro de ra ku pio vla sti ti Gag gia apa rat iz vla sti ta ka f a. Op a, stra na oti ma i na do seg nu la je ta kve
raz mje re da je i sa ma stvo ri la svo ju si vu eko no mi ju, pa su po li caj ci na check-po in tu na pla i va li vi e ako te
pu ste s kra vom, a ma nje ako ti za mi re na te le vi zor. To je ta dru ga, je zi va pri a o Olu ji, pri a o ko joj se ne-
volj ko go vo ri u ud be ni ci ma i ko ja je iz ba e na iz pro to ko la mi mo ho da. To je po vi jest Olu je zbog ko je sam
po u zda no si gu ran da smo stvar no i do i sta Bal kan ci. Jer, od Cr no go ra ca u Ko na vli ma do Dal ma ti na ca u
sek to ru Jug, na Bal ka nu se ta ko ra tu je, da po bjed nik uzi ma sve, haj du kom prav dom ima pra vo na pli jen.
Smi ru ju i da lje (i sop stve ne) stra sti, Ju tar nji list do no si i je dan tekst iz bri tan ske tam pe: Te Eco-
no mist: Hr vat ska i Sr bi ja po mno go e mu su iste. Ista ko li i na bi je sa, ne gi ra nje rat nih zlo i na, po rast
de snog ra di ka li zma!; kao i tekst o re la tiv no sti pa tri o ti zma: Kar le u a pje va la u Za gre bu na dan ha ke
pre su de. Ro bert (18): Hr vat sam, ali ne u se zbog ge ne ra la od re i na rod nja ka.
U ko lum ni, Da vor But ko vi pri me u je: A da su hr vat ski su do vi do no si li pre su de po i ni te lji ma zlo-
i na nad Sr bi ma, ko ji su se u ono vri je me sa svim si gur no do go di li, i ko ji ni su bi li izo li ra ni, i da na nja bi
od lu ka Haakog su da ako bi do ovo ga su e nja uop e do lo bi la sa svim dru ga i ja.
I u dru gom slu a ju, ka da su Go to vi na i Mar ka oslo bo e ni, pi sa nje Ju tar njeg li sta, upr kos uza vre lim
emo ci ja ma na uli ca ma, ipak je po vre me no us pe lo za dr a ti do zu objek tiv no sti, ne za vi sno sti i vi so kih pro-
trkltrna strivanj

67
fe si o nal nih stan dar da. List ta ko ci ti ra biv u port pa rol ku Tu i la tva Ha kog tri bu na la Flo rans Art man, ko ja
po ru u je: Sa da tre ba ot kri ti tko jest kriv za zlo i ne. Ipak, na kon Olu je bi lo je uboj sta va i bi lo je plja ki.
Bi lo bi va no da se zna tko su oni ko ji su to ui ni li. Mi slim da je sve mo glo iz gle da ti druk i je da su hr vat ske
vla sti na vri je me re a gi ra le u smi slu pro ce su i ra nja tih lju di, ma kar pred lo kal nim pra vo su em, jer ova ko
r tve ni su do bi le od go vor na pi ta nje tko su oni ko ji su i ni li zlo i ne. Ni je skan da lo zno to to su Go to vi na i
Mar ka slo bod ni, ne go je skan da lo zno to to se ne zna tko je od go vo ran za zlo i ne i to je Ha a ki sud de set
go di na pro veo is tra u ju i op tu be za ko je ni ko ga ni je op tu io. Mi slim da ne tre bam na gla a va ti ko li ki je
to gu bi tak i vre me na i nov ca, a re zul tat lju di ko ji su od go vor ni, ni su ka nje ni. To ni je do bro zbog r ta va
i mi slim da Hr vat ska mo e da nas bi ti sret na za to to su ge ne ra li oslo bo e ni, ali da bi se isto ta ko tre ba la
pi ta ti tko su i gdje su oni ko ji su zlo i ne po i ni li, a ja sno je da je zlo i na bi lo, ka za la je Art man.
Na kon pr vih tri jum fa li sti kih iz ja va, pri seb nost je po vra tio i pred sed nik Jo si po vi: Pre su da zna i ne vi-
nost ge ne ra la, ali i od go vor nost dr a ve da is tra i to se do go di lo. Po na vljam, zlo i na nad na im su gra a ni ma
Sr bi ma je bi lo. I to ne tre ba ne gi ra ti. Da se od mah ka zni lo po i ni te lje, na i ge ne ra li vr lo vje ro jat no ne bi bi li
op tu e ni u Ha a gu, po ru io je Jo si po vi i po zvao na iz grad nju po li ti ke po mi re nja iz me u Sr bi je i Hr vat ske.
Svoj pe at dao je ve po me nu ti ko lum ni sta Ju tar njeg Da vor But ko vi, i ji ko men tar no si do du e
sla vlje ni ki na slov: Rat je na po kon za vr en: Hr vat ska je ne vi na!, ali u sa mom tek stu on se ob ra u na va
i sa kri vi com hr vat ske dr a ve za zlo i ne to kom i na kon Olu je: Ka ko je da kle Ha a ki sud, u svo joj za-
klju noj od lu ci, do ao do ta kvog sta va, prem da je Hr vat sku po sli je Olu je na pu sti lo oko 200 ti su a Sr ba, i
prem da ni ko me u on da njem dr av nom vr hu ni je pa lo na pa met da spri je i nji ho vo ise lja va nje, to je vi e
ne go vi dlji vo iz sa dr a ja fa mo znog bri jun skog sa stan ka odr a nog uoi Olu je?, pi ta se But ko vi. I do da je:
Bez ob zi ra na tre nut no ma sov no do bro ras po lo e nje u ze mlji, bu di mo re al ni: po sli je Olu je do go di li su
se naj te i zlo i ni pro tiv srp skog sta nov ni tva. Za mno ge od tih zlo i na ni tko ni je ka njen. Pi ta nje je ele-
men tar ne prav ne i mo ral ne zre lo sti hr vat ske dr a ve da se zlo in ci ma na po kon su di. Oni ko ji su ubi ja li u
Kra ji ni, i oni ko ji su im na re i va li, jed no stav no mo ra ju za vr i ti na su du. To je, na pro sto, con di cio si ne qua
non ele men tar ne pra ved no sti u Re pu bli ci Hr vat skoj. I biv i pred sed nik Hr vat ske Stje pan Me si po ru io
je da da na nje od lu ke ne bi smje le bi ti pre pre ka to li ko po treb nom su o a va nju s isti nom o pro lo sti.
U jed noj re e ni ci: za raz li ku od Ju tar njeg li sta, be o grad ski Blic ne do no si ni ti je dan je di ni tekst
ko ji se ba vi even tu al nom kri vi com Sr bi je i po bu nje nih hr vat skih Sr ba za rat u Hr vat skoj.
UZRO CI I PO SLE DI CE
Po re e njem iz ve ta va nja Bli ca i Ju tar njeg li sta o na ve de nim pre su da ma la ko e mo za klju i ti da
su ovi me di ji e sto ne kri ti ki pre no si li iz ja ve ko ji ma se do dat no utvr u ju srp sko-hr vat ske pred ra su de.
Ipak, Ju tar nji list je u po ne kim lan ci ma, od ko jih se ne ki mo gu okarakterisati i kao klju ni, jer po pri-
ro di stva ri od ra a va ju i re dak cij ski stav pre ma da toj pro ble ma ti ci, ipak po ka zao da le ko vi e pro fe si o nal-
no sti od svo jih be o grad skih ko le ga iz Bli ca. Dru gim re i ma, Ju tar nji je ste po vre me no po nu dio pu bli ci
i kon tekst, od no sno otvo re no je pro go vo rio o zlo i ni ma ko ji su po i nje ni to kom Olu je a za ko je ni ka da
ni ko ni je od go va rao. Blic pak ni re i ni je re kao o zbi va nji ma pre Olu je, od no sno o po bu ni Sr ba u Hr vat-
skoj od 1991. go di ne, ko ja je bi la i te ka ko po dr a na od stra ne zva ni nog Be o gra da, ne sa mo po li ti ki, ve
i voj no i po li cij ski, o e mu po sto je pra vo sna ne pre su de i su do va u re gi o nu i Ha kog tri bu na la.
U za nat skom smi slu, uzrok ova kvom iz ve ta va nju ne sum nji vo le i i u si ro ma tvu no vi nar skih an-
ro va u po sma tra nim me di ji ma. Na i me, u ana li zi ra nim tek sto vi ma do mi ni ra ta ko zva no iz jav no no vi nar-
stvo, ko je ga ji lo ma nir da ne kri ti ki pre no si iz ja ve raz li i tih jav nih li no sti, ma ko li ko te iz ja ve sa me po
se bi bi le pro ble ma ti ne, jed no stra ne, ne pri li ne ili na pro sto ne do volj no in te li gent ne. U ta kvom, iz jav-
nom no vi nar stvu, bek gra und kao nu ni sa sto jak osnov nih no vi nar skih an ro va jed no stav no je prog nan
iz me di ja. Mo da e se no vi na ri i ured ni ci prav da ti ne do stat kom pro sto ra, zbog ko jeg su pri nu e ni da
skra u ju svo je tek sto ve, ko ji se po pra vi lu uvek skra u ju od o zdo pre ma go re, a upra vo od o zdo se na la zi
trkltrna strivanj
68
bek gra und, od no sno kon tekst. To je oprav da nje manj ka vo iz pro stog raz lo ga to je u ovoj ana li zi re o
in ter net skim por ta li ma dnev nih li sto va, a taj mul ti me dij je ve o ma zgo dan za po sta vlja nje lin ko va, ako
ve i tav bek gra und na vod no ne mo e sta ti u te lo sa me ve sti ili iz ve ta ja. Mo da se mo gu po ku a ti prav-
da ti i na vod nom i nje ni com da pu bli ku in te re su ju pre sve ga krat ki sa dr a ji, a ne ne ka kvo udu blji va nje u
pro ble ma ti ku. Ali, ni taj iz go vor ne sto ji iz istih raz lo ga kao i pret hod ni: na me di ji ma je da pro fe si o nal no
i ne pri stra sno po nu de kom plet nu sli ku, a na pu bli ci je da bi ra ta e li i ta ti.
U ko mu ni ko lo kom smi slu, iz o sta vlja njem bek gra un da, to jest kon tek sta pro iz vo di se ko mu ni-
ka cij ski um. Na i me, spram one sta re Ja kob so no ve she me, po ru ka, da bi ja sno sti gla do pri ma o ca ko ji
e je po tom i raz u me ti, mo ra sa dr a va ti i kon tekst (bek gra und), i kd (je zik ra zu mljiv svi ma), i kon takt
(je di no on ov de ni je spo ran), mo e se iz vu i ne dvo smi slen za klju ak da ne do sta ju dva klju na ele men ta
za raz u me va nje po ru ke: kon tekst i kd. Pu bli ka je na pro sto li e na kom plet ne sli ke o Olu ji, kao i do ga-
a ji ma ko ji su joj pret ho di li. A kd ko jim joj se me di ji obra a ju na pro sto je ne ra zu mljiv, pre sve ga zbog
iz o sta vlje nog kon tek sta i na vi ja kog pri stu pa in ter pre ta ci ji do ga a ja.
Me dij ski dis kurs u ana li zi ra nim slu a je vi ma je ve o ma ide o lo gi zi ran, to ni ti je pro fe si o nal no ni ti
je lo gi no, na ro i to u fak to graf skim an ro vi ma, kao to su vest i iz ve taj. Za da tak me di ja ni je da bu du
pa tri ot ski, a ka mo li da se po na a ju otvo re no na vi ja ki, pa bi li to i tam pa ni me di ji, ko ji se te o ret ski
gle da ju i mo gu dis kret no svr sta va ti u pa le ti po li ti kih ide ja. Ov de, me u tim, ni je re o ta kvoj pa le ti
ide ja, ve se pre sve ga ra di o po dra a va nju pri mi tiv nog na ci o na li zma, jefi nom pa tri o ti zmu, ne ga tiv noj
ste re o ti pi za ci ji drugoga, kao i o utvr i va nju pred ra su da o tra di ci o nal no ne pri ja telj skim Sr bi ma i Hr-
va ti ma. Na pri me ru po je di na nih oso ba, me di ji ne ret ko do no se su do ve o i ta vim na ro di ma. I dok se
to u me dij skoj pri pre mi i iz vo e nju tre eg bal kan skog ra ta iz de ve de se tih go di na pro log ve ka ra di lo
ve o ma eks pli cit no, me dij ski epi go ni s po et ka 21. ve ka to ra de na im pli ci tan na in. Ta kav, im pli ci tan
na in za pra vo po dra a va ide ju za mr znu tog ra ta, na ta pre e sto li e po li ti ki od no si u re gi o nu.
I ov de se po sta vlja pi ta nje da li su me di ji za i sta e tvr ti stub de mo kra ti je? A od go vor mo e da gla si:
ka kva de mo kra ti ja, ta kvi i me di ji. Od no sno, de mo kra ti ja je mla da i krh ka pa su sa mim tim i me di ji ta kvi.
Ni je ute no, ali je sva ka ko re al no. Sa mim tim, upit na je i watchdog ulo ga me di ja, a na ro i to je pro ble ma-
ti na nji ho va ulo ga u va ra ka pi je de mo kra ti je (ga te ke e pers). ta sve me di ji pro pu ta ju kroz ta vra ta?
Za to ne fl tri ra ju te in for ma ci je ko je sti u od o zgo pre ma do le, od vla sti ka gra a ni ma? Da li to zna i
da su me di ji i da nas sred stva in for mi sa nja i no vi na ri dru tve no-po li ti ki rad ni ci kao u do ba jed no-
par tij skog si ste ma, a ne ko rek ti vi jav nog mnje nja, to bi te o ret ski tre ba lo da im bu de za da a? Da li je
uop te for mi ra no jav no mnje nje i ko li ko su me di ji kri vi uko li ko ono su tin ski ne po sto ji?
Osta vlja ju i ova pi ta nja otvo re nim, a ona to sva ka ko je su u te o ri ji me di ja, i to na glo bal nom ni vou,
kon cen tri i mo se na di rekt ne dru tve ne po sle di ce me dij skih ma ni pu la ci ja bek gra un dom. Iz o sta vlja njem
bek gra un da, pi sa njem kr njeg ili pri stra snog bek gra un da, mi no vi na ri i ured ni ci za pra vo pu bli ku li a va-
mo sve o bu hvat nog kon tek sta, ko ji bi tre ba lo da te i ka objek tiv no sti. Ume sto kon tek sta, pu bli ci nu di-
mo pa ram par a di pro lo sti, ko ji ma po ku a va mo ob ja sni ti sa da njost na je dan op te pri hva tljiv na in.
Ne ma sum nje, re je o jed no stra nom i iz ra zi to et no na ci o na li sti kom pri stu pu pro lo sti, a sa mim tim i
sa da njo sti. Re zul tat to ga je lo gi an: is kri vlje na sli ka stvar no sti u oi ma pu bli ke, a na ro i to one, ka ko re-
ko smo na po et ku, ko ja ni je ima la tu ne sre u da bu de su vre me nik rat nih ua sa iz po sled nje de ce ni je 20.
ve ka. Te ge ne ra ci je, me u tim, ue iz ud be ni ka ko ji ma ili manj ka kon tekst, ili ga ima, ali bi bi la ne u po-
re di va ma nja te ta da ga ne ma. One se na isti na in in for mi u, a bi lo bi sva ka ko za ni mlji vo vi de ti jed no
is crp ni je is tra i va nje o to me ka kvu im sli ku sve ta ser vi ra ju i u sa mim po ro di ca ma.
Ba rem u slu a ju dva ana li zi ra na in ter net ska por ta la, dnev ni ka Blic iz Be o gra da i dnev ni ka Ju tar-
nji list iz Za gre ba, pu bli ka u Sr bi ji iz lo e na je znat no te oj et no na ci o na li sti koj kon ta mi na ci ji i ma ni pu-
la ci ji ne go ona u Hr vat skoj, ko ja i iz usta po li ti a ra, i iz pe ra no vi na ra i pi sa ca mo e ba rem na slu ti ti da
se srp sko-hr vat ski rat ne ukla pa u cr no-be lu sli ku iz le pih ali sred njo ve kov nih ep skih na rod nih pe sa ma.
trkltrna strivanj

69
Media Manipulation with a Context:
the Phenomenon of the Missing and/or Biased Background
SUMMARY: This paper deals with the qualitative analysis of media discourse on the internet portals of
dailies Blic from Belgrade and Jutarnji List from Zagreb on judgments to the Croatian military-generals
Ante Gotovina and Mladen Markac. After comparison reporting of these two dailies we could conclude
that the media often uncritically transferred statements that further define the Serbo-Croatian preju-
dices. Media matrix from the end of the eighties and early nineties of the 20th century transferred so
in the 21st century through the interpretation of the character of wars in the former Yugoslavia. Media
language is changed and it is no longer full of explicit hate speech as was the case during the prepara-
tions for wars in the former Yugoslavia. But the problem is implicit spreading of prejudices, which are
generated through a phenomenon that we have marked as excluded background. Throughout omitting
background, writing truncated or biased background, journalists and editors sending to the audience
not the overall context, and thats not in accordance with the journalistic principle of objectivity.
KEY WORDS: Media, Blic, Jutarnji List, Flash, background, context, wars.
dinkosaska@yahoo.com
trkltrna strivanj
70
Andrea Ratkovi
Filozofski fakultet Univerziteta u Novom Sadu
Srbija
Kultura seksualnosti i mediji:
Koliko smo kao drutvo otvoreni za diskurs
o fenomenu ljudske seksualnosti?
SAETAK: Zahvaljujui svojoj ekspanziji i uticaju koji je vremenom bivao sve vei, mediji su postali jedan
od vodeih mehanizama za determinisanje oveka, to jest za oblikovanje njegovog pogleda na svet, kao
i naina postupanja unutar istog. Budui da se u tekstu nastoji utvrditi u kolikoj meri su aktuelni mediji
odgovorni za (re)definisanje ovekove svesti po pitanju seksa, seksualnosti, intimnosti, ljubavi i slinih
fenomena, posebna panja se poklanja upravo analizi medijskih predstava ljudske seksualnosti. S ob-
zirom na to da su medijske slike seksualnosti i svega onog to je u vezi sa njom neretko irealne, jer ne
predstavljaju stvari onakvima kakve one zaista jesu, ve kakvima bi trebalo da budu, neminovno se u
pitanje dovodi osnovanost, objektivnost i istinitost medijskih poruka. Zapravo, ono to se eli pokazati
jeste da mediji svojim nametanjem drutveno poeljne koncepcije seksualnosti i seksualnih identiteta
doprinose ograniavanju seksualnih sloboda, kao i odravanju seksualne neravnopravnosti. Naime,
svojim otvorenim promovisanjem onih vidova seksualnosti koji su drutveno poeljni, te neadekvatnim
prikazom onih koji to nisu, mediji negativno utiu na pojedince i pojedinke iji se lini afiniteti i stavovi
kose sa time. Radi toga se u tekstu nastoji ukazati i na potrebu za dekontaminacijom izvesnih medijskih
sadraja kako bi limitirano poimanje seksualnih prava i sloboda bilo zamenjeno kulturom seksualnosti
u okviru koje nema mesta za polne, rodne i seksualne predrasude i stereotipe, mizoginiju, ovinizam,
homofobiju, seksizam i tome slino.
KLJUNE REI: ljudska seksualnost, seksualni identiteti, mediji.
1. UVOD
Polazei od injenice da masovni mediji
1
u sve veoj meri utiu na formiranje pojedinaca i pojedin-
ki kao drutvenih subjekata, odnosno na njihovo usvajanje unapred determinisanih sistema vrednosti,
miljenja i ponaanja, u tekstu koji sledi nastoji se utvrditi u kolikoj meri su ti isti mediji odgovorni za
zloupotrebu svoje funkcije u situacijama kada promoviu i favorizuju iskljuivo drutveno prihvatljive
koncepcije ljudske seksualnosti. Naime, iako se mediji gotovo svakodnevno bave temama seksa, intim-
nosti, ljubavi, braka i svim ostalim fenomenima koji se sa njima mogu dovesti u vezu, ono to je vie
1 U tekstu se ne misli na medije same po sebi, ve prevashodno na one koji njima rukovode i koji kreiraju medijske politike.
trkltrna strivanj
UDC 176:316.75]:316.774

71
nego oigledno jeste to da su medijski prikazi istih ne samo selektivni, nego i u velikoj meri iskonstru-
isani. Na taj nain se uspeno manipulie recipijentima i recipijentkinjama medijskih poruka koji, usled
nedovoljne upuenosti u ovu vie nego specifnu i osetljivu tematiku, i usled pridavanja medijima mno-
go veeg znaaja nego to to oni realno zavreuju, kao i ubeenja da je medijska slika stvarnosti jedina
ispravna i istinita, preuzimaju na sebe limitirane i nedovoljno osnovane predstave ljudske seksualnosti.
Imajui to na umu jasno je da upravo mediji snose veliku odgovornost za (re)defnisanje ovekove svesti
po pitanju seksualnih orijentacija i sloboda. Naime, uzimajui za predmet analize sopstveno drutvo i
njemu svojstvenu medijsku scenu, u tekstu se eli ukazati na to da je za iste svojstveno negovanje takoz-
vane tradicionalne koncepcije seksualnosti
2
. Preciznije reeno, usled pridavanja velikog znaaja tradiciji
i njenom ouvanju, za srpski socijetet je karakteristina nespremnost da prihvati i uvai sve ono za ta
smatra da tu istu tradiciju moe da ugrozi i dovede u pitanje. Imajui to na umu, jasno je da se svemu
onome to odudara od takozvanog tradicionalnog/patrijarhalnog vienja ljudske seksualnosti ne prua
mogunost da bude prezentovano kao neto to je deo ovekove realnosti i to ni po emu nije manje
prirodno/normalno. Postojanje velikog broja polnih i rodnih predrasuda i stereotipa, mizoginije,
ovinizma i homofobije ide u prilog tvrdnji da je tradicionalni pogled na ljudsku seksualnost usled svojih
ogranienja nespreman da prihvati i uvai postojanje svega to se u odnosu na njega javlja kao drugo i
drugaije. Stoga, netolerantnost, a neretko ak i otvorena netrpeljivost prema svima onima iji se seksu-
alni identiteti razlikuju od onog koji je u skladu sa tradicijom i njenim sistemom vrednosti, miljenja i
ponaanja, predstavlja jedno od glavnih obeleja srpskog drutva.
Namera autorke ovog teksta svakako ne predstavlja apsolutno odbacivanje tradicionalne koncep-
cije seksualnosti i tradicije uopte, ve, pre svega, senzibiliranje javnosti po pitanju seksualnih prava
i sloboda. Stoga, ukazivanje na nedostatke pomenute koncepcije ima za cilj da predstavi njenu drugu
stranu, sa kojom ira javnost nije u dovoljnoj meri upoznata, i to ne kako bi se ona diskreditovala, ve
kako bi se o istoj stekla to jasnija predstava. Time se zapravo eli pokazati koliko je fenomen ljudske
seksualnosti kompleksan i koliko je nemogue da se njegovo vienje iz samo jedne perspektive nametne
za optevaee. Dakle, stvar je slobodne odluke pojedinaca i pojedinki za koju e se koncepciju ljudske
seksualnosti opredeliti i stoga nijedno drutvo ne bi smelo da zluopotrebljava svoje mehanizme (samim
tim ni medije) kako bi uticalo na njih. Otvoreno promovisanje i nametanje drutveno poeljnih sek-
sualnih identiteta, ali i irenje dezinformacija u vezi sa onim identitetima koji su oznaeni kao pro-
tivprirodni, ne moe za rezultat da ima bilo ta pozitivno i produktivno. Zbog toga je dekontaminacija
izvesnih medijskih sadraja preko potrebna, jer se samo putem nje limitirana poimanja seksualnosti
mogu zameniti kulturom seksa, intimnosti i ljubavi u okviru koje se nijednoj koncepciji seksualnosti
ne daje prednost, ve se sve istovremeno uvaavaju i prihvataju, te se individuama preputa da se same
opredele za onu za koju smatraju da je u skladu sa njihovim vlastitim poimanjima seksa, seksualnosti
itd. Dakle, kako se do realnih predstava seksualnih identiteta moe doi jedino putem dekonstrukcije
onih artifcijelnih, kao preko potreban zadatak namee se zaustavljanje protoka neadekvatnih medijskih
poruka. Iz tog razloga, jedino ozbiljna selekcija (ali i cenzura) neadekvatnih medijskih sadraja moe da
doprinese razvijanju preko potrebne senzibilnosti za objektivno sagledavanje i prikazivanje pola, roda,
ljudske seksualnosti, a time i do uspostavljanja polne, rodne i seksualne ravnopravnosti.
Budui da autorka teksta fenomenu ljudske seksualnosti i uloge medija u kreiranju njenih neadek-
vatnih predstava pristupa, pre svega, iz flozofske perspektive, u prvom delu rada svoju panju posveuje
flozofji seksa, dok se u drugom delu u okviru flozofje medija bavi promiljanjem medijskih konstruk-
cija seksualnih identiteta, kao i uticajima pojedinih medijskih sadraja na razvijanje nerealnih predstava
o seksu i seksualnosti. Dakle, nakon ukazivanja na pojavu i razvoj flozofskog interesovanja za fenomen
2 Ono to se danas smatra za tradiciju je veoma problematino, a samim tim i sve ono to nosi epitet tradicionalnog.
trkltrna strivanj
72
seksa, sledi osvrt na etiri vodee flozofske koncepcije seksualnosti, a sve to kako bi se stvorila adek-
vatna, tanije teorijski potkovana, polazna osnova za onu vrstu promiljanja koja su kod nas jo uvek
nedovoljno zastupljena. Cilj rada predstavlja ukazivanje na nedostatke tradicionalne koncepcije ljudske
seksualnosti, koja se putem medija najvie promovie unutar srpskog socijeteta, a time i na njen nega-
tivan uticaj na sve one pojedince i pojedinke iji se seksualni identiteti razlikuju od identiteta koji je od
strane tradicije oznaen kao jedini ispravan.
2. FILOZOFIJA I LJUDSKA SEKSUALNOST
Zahvaljujui tome to je sama flozofja prepoznala vanost da se seksu pristupi kao temi od neizmer-
nog znaaja, flozofskoj aktivnosti koja se fokusira na fenomen ljudske seksualnosti je konano poela da
se pripisuje vrednost. Naime, nakon to su uoili da je ljudska seksualnost bitna tema ne samo za sekso-
logiju, psihologiju i/ili sociologiju ve i za flozofju, zavidan broj savremenih mislilaca je svoju panju
poeo da usmerava upravo ka prouavanju ovog neopravdano i veoma esto namerno zapostavljanog
problema. U vezi sa tim Primorac istie da je tek od polovine ezdesetih flozofja seksa dola na svoje: da
ljudska seksualnost bude iroko priznata kao legitimna i, tavie, jako zanimljiva i vana tema flozofskog
prouavanja i debate
3
. On naglaava i da su u tome kljunu ulogu odigrali tadanji drutveni i kulturni
trendovi, meu kojima su svakako vredni pomena opta promena samih seksualnih obiaja, sve vei uti-
caj savremenog feminizma, uvena seksualna revolucija ezdesetih, pojava pokreta za prava homoseksu-
alaca itd. Zahvaljujui najpre pionirskim poduhvatima iz oblasti flozofje seksa, te naunim studijama o
seksualnosti, koje su se tokom vremena pojavile, i konano, zavidnoj flozofskoj literaturi na ovu temu,
konstatacija Primorca da je flozofja seksa konano sazrela
4
ini se vie nego osnovanom. Filozofja seksa
danas je nedvojbeno prihvaena kao samostalna flozofska disciplina, a njezin predmet, ljudska seksual-
nost, openito se smatra legitimnom, zanimljivom i znaajnom temom flozofskog promiljanja.
5
Meutim, takozvani procvat flozofskog diskursa o seksu ne treba i ne sme da se oznai kao pobeda
nad vievekovnom praksom priguivanja seksa ili pak, posmatrano iz drugog ugla, kao prilog seksual-
nom osloboenju. Fuko istie da je svaki pokuaj govora o represiji seksa vie nego neosnovan uko-
liko se poe od injenice da je od XVIII veka nastupila prava provala govora o seksualnosti. On kae:
Cenzura nad govorom? Pre e biti da je postavljen ureaj za proizvoenje govora o seksu, i dalje sve
novih i novih govora, sposobnih da dejstvuju [...].
6
Prema njegovom miljenju, seks je oduvek bio tema
o kojoj se govorilo, ali ono to je takoe injenica jeste to da se o njemu sve do prologa veka veoma
malo govorilo iz flozofske perspektive. No, zahvaljujui upravo flozofma koji su uvideli da je ljudska
seksualnost tema koju ne mogu i ne smeju da zaobiu ukoliko tee ka razvoju misli i moi shvatanja
uopte o problemu seksa je poelo sve vie smisleno da se govori. Preciznije reeno, sama flozofja je
uoila da je poimanje sutine seksa i seksualnosti mnogo vanije i vrednije od pukog govora o istima,
koji je neretko lien smisla i konkretne svrhe.
Fuko takoe konstatuje: Svako, u stvari, mora da proe ba kroz seks, tu zamiljenu taku koju je
uvrstio mehanizam seksualnosti, da bi imao pristup do sopstvene shvatljivosti (jer seks je, u isti mah,
i skriveni element i naelo koje raa smisao), do celosti svog tela (jer on je istinski i ugroeni deo tela i
simbolino predstavlja njegovu celinu), do svog identiteta (jer on snazi jedne pulsije domee osobenost
jedne povesti).
7
I upravo u tome se ogleda veliina i znaaj flozofskog diskursa o seksu i seksualnosti.
3 Primorac, I., Etika i seks, Slubeni glasnik, Beograd, 2007, str. 21.
4 Isto delo, str. 22.
5 Primorac, I. (ur.), Suvremena flozofja seksualnosti, Kruzak, Zagreb, 2003, str. 9.
6 Fuko, M., Istorija seksualnosti, Prosveta, Beograd, 1976, str. 26.
7 Isto delo, str. 136.
trkltrna strivanj

73
Dovoenje u vezu promiljanja pomenutih fenomena sa razumevanjem osobenog, kao i otkrivanjem
istine o istom, predstavlja ne samo veliki korak za flozofju, nego i za sam ljudski rod. A u kolikoj meri
ovekovo vlastito poimanje seksa i seksualnosti moe i/ili sme da utie na formiranje njegovih predstava
o drugom i odnoenje prema njemu, naroito kada se isti javlja kao bitno drugaiji, nije nimalo jed-
nostavno pitanje koje je upravo flozofja preuzela na sebe. Uzeti seks u obzir, drati o njemu govor koji
ne bi bio samo iz morala ve bi se zasnivao na razumu [...]
8
jeste upravo ono to svaki flozof treba da
ima na umu kad se odlui za promiljanje istog.
Ako se ima u vidu da je pojedinac/pojedinka pri formiranju predstava, kako o sebi tako i o drugima,
neretko lien/a (samo)kritike misli jer je izloen/a dejstvu najrazliitijih uticaja koji dolaze iz sredine
kojoj pripada a koji za cilj imaju usvajanje drutveno poeljnog sistema vrednosti, miljenja i ponaanja,
onda je vie nego razumljivo zbog ega se on/ona osea sputano, to jest lieno svog elementarnog prava
da slobodno i samostalno izgrauje predstave o sebi, svetu kojem pripada, kao i drugima koji egzistiraju
unutar istog. No, kada se pred individuu stavi zadatak da otkrije, razume i, to je ponekad najtee, pri-
hvati kako osobenu seksualnost tako i seksualnost drugog, koja se u odnosu na njoj svojstvenu znatno
razlikuje, veoma je teko istrajati u naporu da se pri svemu tome ostane svoj/a; a to znai da se sauva
sopstveni seksualni identitet, umesto da se ide linijom manjeg otpora i prihvati onaj koji je oznaen
kao drutveno poeljan
9
. Pritom, ostavljanje po strani sopstvenog seksualnog identiteta, te preuzimanje
na sebe onog koji je oznaen kao drutveno poeljan povlai za sobom itav niz negativnih posledica
po individuu koja je svesna da usled toga to je drugaija ne moe da rauna na ista prava i slobode
koji su zagarantovani svima onima ija je seksualna orijentacija opteprihvaena. Naime, u drutvima u
kojima se pojedine seksualne orijentacije otvoreno ne prihvataju, pojedinci i pojedinke iji su seksualni
identiteti oznaeni kao neprirodni nemaju mnogo mogunosti. Izmeu toga da pokuaju da promene
svoju orijentaciju ili da se pak samo pretvaraju da su one orijentacije koja je drutveno prihvatljiva, ne
mogu da biraju, i neprimereno je tako neto uopte od njih i oekivati. Radi toga se u tekstu i eli uka-
zati na to da svako upiranje prstom u one koji su deo seksualnih manjina usled toga to su drugaijih
seksualnih orijenatcija nije na mestu, pogotovo ukoliko se ima u vidu da meu onima iji je seksualni
identitet oznaen kao jedini ispravan postoji ne tako mali broj devijantnih vidova seksualnih sklonosti
o kojima javnost odbija da govori, a koji predstavljaju pravi i ozbiljan problem kojim drutvo treba da
se pozabavi.
3. OSVRT NA GLAVNE FILOZOFSKE KONCEPCIJE LJUDSKE SEKSUALNOSTI
Iako su flozof saglasni u tome da seksualnost predstavlja jedan od vodeih konstitutivnih elemena-
ta koji odreuju identitet individue, meu njima ipak ne postoji jedinstveni stav o tome ta sama seksu-
alnost jeste, odnosno ta je njena sutina. Naime, kao jedan od najintimnijih delova ljudskoga bia, koji
bitno odreuje kako njegovu sliku o sebi samom tako i nain na koji ga drugi doivljavaju, seksualnost
usled sloenosti svoje prirode nije uspela da ujedini flozofe u njihovim shvatanjima. Stoga je i razumljivo
zbog ega u okviru flozofje seksualnosti postoji vie razliitih koncepcija, meu kojima se posebno
istiu sledee: tradicionalno vienje seksa ija se svrha ogleda u prokreaciji i koji, za svoj legitimni okvir
ima iskljuivo brak, nakon toga sledi poimanje seksa kao integralnog dela ljubavi, zatim razumevanje
seksa kao specifnog vida komunikacije, odnosno jezika tela, i konano, hedonistiko gledite koje
bit seksa trai unutar samog seksa. U daljem tekstu sledi prikaz navedenih gledita, sa namerom da isti
poslui kao adekvatna osnova za centralnu temu rada, to jest za promiljanje medija i njihovog (ne)svesno
8 Na istom mestu.
9 U drutvima u kojima se onim vidovima seksualnih orijentacija koji su drugaiji u odnosu na onaj koji je opteprihvaen oduzima
vrednost, za individue iji seksualni identiteti odudaraju od onog koji je drutveno poeljan, drutvene okolnosti nimalo ne idu u prilog,
te su esto primorane da sopstvenu seksualnost prikrivaju kako bi se to bolje uklopile u svoju sredinu.
trkltrna strivanj
74
limitiranog predstavljanja ljudske seksualnosti koje za svoju posledicu ima favorizovanje iskljuivo onih
seksualnih identiteta koji se smatraju drutveno prihvatljivim.
Nekada gotovo opteprihvaeno, a danas predmet sve veeg broja kritika jeste gledite da je svrha
seksa pre svega zaee, i da on svoje opravdanje pronalazi iskljuivo unutar braka. Ako ne unutar
same seksualne prakse, onda svakako u okviru mnogobrojnih rasprava o seksu, ovo shvatanje je imalo
vievekovnu prevlast u odnosu na sva ostala, pa ak i danas uprkos tome to je izloeno sve veem broju
osporavanja ono je jo uvek meu vodeim shvatanjima seksualnosti i njene prirode. Njegov glavni
izvor je bio i jo uvek jeste hriansko shvatanje ljudske prirode, te ljudske seksualnosti kao njenog bitnog
segmenta. Izrazito negativno vienje seksualnosti bilo je eksplicitno izraeno jo u Pavlovoj Prvoj poslanici
Korinanima: Dobro je za oveka da ne prianja za enu. Ali, zbog tolikog bluda, svako da ima svoju enu
i svaka ena da ima svoga mua. Mu treba da ispuni eni branu obavezu, a isto i ena muu. [...] Ne
uskraujte se jedno drugom, ve samo u dogovoru privremeno, da se molite Bogu i onda opet da se sasta-
nete, da vas sotona ne iskua vaim neuzdravanjem. Ali ovo govorim kao doputenje, a ne kao zapovest.
Jer ja bih hteo da svi ljudi budu kao i ja ali svako ima svoj dar od Boga, ovaj ovakav, onaj onakav.
10
Na osnovu citata jasno je da Pavle ini ustupak ljudskim seksualnim aktivnostima usled ubeenja
da su seksualne potrebe kod veine ljudi toliko jake da bi bilo nemogue da se one u potpunosti potisnu.
Nekoliko vekova kasnije, Avgustin stvari vidi neto drugaije tako to polazei od (prema njegovom
miljenju) iracionalnog karaktera ljudske seksualnosti naglaava da seks moe biti prihvaen jedino
ukoliko je intencionalno usmeren ka zaeu i ako se odvija unutar braka. Razvijajui ove stavove Toma
Akvinski je neto manje radikalan jer dozvoljava one seksualne odnose izmeu suprunika koji su po
prirodi usmereni ka zaeu, odnosno koji za svoj rezultat mogu (ali ne moraju nuno) da imaju zaee.
Ipak, centralni problem za veinu struja u hrianstvu je ostao isti: kako proiriti tradicionalnu etiku
seksa i seksualnosti kako bi se prihvatili i oni aspekti seksualnog iskustva koji ne stoje u vezi sa zaeem.
Naime, iako je priznato da seks ima vanu ulogu u izraavanju, unapreivanju, kao i dokazivanju brane
ljubavi i brige, hrianstvo jo uvek nailazi na potekoe kad je potrebno da se on oznai i kao bitan izvor
uivanja
11
. Dakle, ono jo uvek smatra da je legitiman samo seks koji se odvija u granicama heteroseksu-
alnog, monogamnog i ekskluzivnog braka, a koji za svoj cilj treba da ima dobijanje potomstva.
Kao glavni konkurent prokreativnom shvatanju seksa javlja se gledite koje seks dovodi u vezu sa
ljubavlju, a iji vodei zastupnik je Skruton. Seksualno uzbuenje, seksualna elja i erotska ljubav su
prema njegovom miljenju osnovni fenomeni ljudske seksualnosti. Promiljajui najpre uzbuenje, on
ga predstavlja na sledei nain: Uzbuenje je odgovor na misao o drugome kao o samosvjesnom djelat-
niku koji pobuuje moje reakcije i koji je sposoban imati ideje o meni.
12
Prisutnost te misli vidljiva je,
izmeu ostalog, i iz razumevanja dodira kao vanog izraza seksualnog interesa. Dodir, kad se razmotri
pod aspektom uzbuenja, ima karakter otkria [...] Njegov je cilj ispuniti povrinu tijela drugoga svijeu
o vlastitom zanimanju zanimanju ne samo za njegovo tijelo ve za njega koji je u njemu utjelovljen, za
njegovo tijelo kao sastavni dio njegova identiteta kao jastva.
13
Poput seksualnog uzbuenja i seksualna
elja je usmerena na drugog kao otelovljenog, s tim da je neophodno naglasiti da taj drugi kao objekt
nije tek bilo ko, nego uvek odreena pojedinana osoba u svojoj individualnosti. U istinskoj seksualnoj
udnji cilj je sjedinjenje s drugim, gdje drugi oznaava konkretnu osobu s konkretnom perspektivom
moje radnje. [...] poetni cilj udnje jeste fziki kontakt s drugim koji je objekt i uzrok uzbuenja.
14
10 Prva poslanica Korinanima u: Sveto pismo (Novi zavet, prevod Dimitrija Stefanovia) Biblijska liga, Beograd, 2003, str. 128.
11 Upor. Primorac, I., Etika i seks, str. 1730.
12 Scruton, R., Seksualna udnja u: Suvremena flozofja seksualnosti, str. 62.
13 Na istom mestu.
14 Isto delo, str. 7071.
trkltrna strivanj

75
Erotinu ljubav Skruton vidi kao ispunjenje seksualne elje, ali on ipak istie da ne vodi svaka
seksualna elja ka ljubavi. Neizmerna vrednost same ljubavi ogleda se u tome to omoguuje ljubavni-
ku opravdanje njegove udnje i, ako je reciprona, unutranji mir kao nagradu za nedae udnje
15
. Njen
cilj moe da se razume samo ukoliko se pozovemo na njen tok, koji ovaj mislilac shvata kao vid uza-
jamnog samoizgraivanja. On ga predstavlja govorei u prvom licu jednine: elim da bude vrijedan
moje ljubavi iza koje lei udnja koja me neprekidno izaziva. Takoer, elim biti voljen tako da moe
na reciproan nain odgovoriti na moju strast. [...] Nastojim u tvojim oima postii isti integritet koji ti
pripisujem.
16
Pri tome je potrebno napomenuti da Skruton veruje da, kako se sama ljubav razvija, elja
tokom vremena poinje da se povlai, te da erotsku ljubav zamenjuje ona ljubav koja biva usidrena u
poverenje i prijateljstvo.
Prema sledeem vienju ljudske seksualnosti, seks treba posmatrati kao specifnu vrstu jezika, a
kao glavni zastupnik ovog shvatanja istupa Solomon. Polazei od stava da se seks ne moe iskljuivo
posmatrati kao neto to za svoj cilj treba da ima zaee, ali ni kao stvar pukog uivanja, on istie da je
seks specifna vrsta jezika putem kojeg se drugome saoptavaju kako sopstvena oseanja tako i stavovi,
i to ne samo oni koja se tiu tog drugog, ve i nas samih. Upravo u tome treba videti glavni razlog zato
seks zauzima tako znaajno mesto u ljudskim ivotima. Seks je u osnovi neverbalni jezik koji se kao
svojim oblicima koristi pokretima tijela, poloajima i osjetilnou bez obzira na to kakav se sadraj
izraava.
17
Oseanja i stavovi poput naklonosti, nenosti, uzajamnog poverenja, ali i stida, posesivnosti,
dominacije i tome slino se, prema miljenju ovog flozofa, mogu upravo jedino putem seksa iskazati na
najprirodniji mogui nain. Seksualnost je primarno sredstvo komuniciranja s drugim ljudima, nain
razgovaranja s njima, izraavanja naih oseanja o sebi i njima. Ona je u biti jezik, jezik tjela [...] Ako je
seksualnost sredstvo komuniciranja, nije iznenaujue da se radi o aktivnosti koja je sutinski vezana uz
druge ljude. A ako je ona nae najbolje sredstvo izraavanja onoga to esto predstavlja nae dominantne
i teko verbalizujue osjeaje i odnose, nije iznenaujue to je seksualnost jedna od najmonijih snaga
u naim ivotima.
18
Meutim, kada je re o ljubavi, Solomon naglaava da se ona ne treba povezivati
sa privlanou i seksualnim angaovanjem budui da se ona ne izraava ba najbolje putem seksa.
Netko moe voljeti drugu osobu s kojom ima seksualne odnose, ali tu se isto tako moe govoriti i o
nizu stavova koje on ili ona mogu njegovati prema osobi koja ga ili je seksualno privlai, izmeu kojih
su mrnja, strah, ljutnja, bijes, ljubomora, nesigurnost, nadmo i natjecanje, naalost, vjerojatno daleko
ee i monije nego rijetke i delikatne niti ljubavi i potovanja.
19
No, kada ostavimo po strani bioloki aspekt seksa, te njegov romantini i konano, izraajni po-
tencijal, kao sasvim opravdano namee se i pitanje da li je mogue posmatrati seks sam po sebi, to jest
da li je izvodljivo govoriti iskljuivo o seksu kao seksu? Upravo je to polazite Goldmana, koji u svom
insistiranju da se seks jedino moe shvatiti ukoliko se uzme onakvim kakav on zaista i jeste, dolazi do
zakljuka da seks ne predstavlja nita drugo do iskustvo elje za kontaktom sa telom drugog, zatim
uivanje koje se tim istim kontaktom stvara, a sve to u sklopu sa onim to se ini kako bi se ta ista elja i
zadovoljila. Iako je elja za fzikim kontaktom sa drugim samo minimalni kriterijum za seksualnu elju,
ona je ipak nuna da bi se neka normalna elja oznaila kao seksualna. Goldman istie da bez udnje za
fzikim kontaktom samim po sebi, ili kada se on trai iz drugih razloga, aktivnosti koje sadri kontakt
nisu u preovladavajuem smislu seksualne. Nadalje, udnja za fzikim kontaktom samim, bez elje da
15 Isto delo, str. 79.
16 Na istom mestu.
17 Solomon, R. C., Seks kao jezik u: Suvremena flozofja seksualnosti, str. 118.
18 Na istom mestu.
19 Isto delo, str. 114.
trkltrna strivanj
76
se putem njega izrazi naklonost ili drugi osjeaji, dovoljna je da aktivnost djelatnika koji je ispunjava
pretvori u seksualnu
20
. Iz tog razloga je jasno da ... sve ostalo meuljudska komunikacija, ljubav,
zaee, brak jesu mogue upotrebe seksa ili dodaci seksu, ne neto to pripada njegovoj intrinzinoj
prirodi.
21
Za razliku od prokreativnog shvatanja seksa, kao i shvatanja istog kao da je povezan sa ljubav-
lju, ili pak kao specifnog vida komunikacije, Goldmanovo vienje je moralno neutralno. Naime, koliko
god bilo opravdano govoriti o seksualnim uivanjima kao nekoj vrsti dobra, njih je ipak nemogue posma-
trati kao dobra sa moralnim znaenjem. On istie da seks po sebi nije moralna kategorija, iako svakoga
od nas neizostavno dovodi u odnose sa drugima gde vae moralna pravila. Svaka analiza seksa koja sek-
sualnim aktivnostima po sebi namee moralni karakter upravo je zbog toga i pogrena. Goldman stoga
zakljuuje: Nema moralnosti intrinzine seksu, iako openita moralna pravila vrijede za ponaanja
prema drugima u seksualnom inu, kao to vrijede i u svim ostalim ljudskim odnosima.
22
4. MEDIJI I NJIHOVA SLIKA STVARNOSTI
Nakon kratkog osvrta na etiri vodee flozofske koncepcije ljudske seksualnosti, a pre usmeravanja
panje na analizu one koja dominira naom aktuelnom medijskom scenom, nekoliko rei bie posveeno
promiljanju samih medija i naina na koji oni prezentuju stvarnost. Zapravo, ukazivanje na neke od nji-
hovih glavnih karakteristika treba da doprinese to boljem razumevanju njihove sutine, a time i da ce-
lokupnoj prii o medijskom favorizovanju iskljuivo drutveno poeljnih seksualnih identiteta prui osno-
vanost; kako bi se razumelo zbog ega mediji ljudsku seksualnost ne prikazuju onakvom kakva ona zaista
jeste, a to znai u njenoj bogatoj raznovrsnosti, ve samo jedan njen segment, potrebno je pojasniti nain
na koji mediji funkcioniu. Time e ujedno biti jasnije i zbog ega se ak ni pomenuti segment seksualnosti,
koji je oznaen kao prihvatljiv, ne prikazuje onakvim kakav jeste, nego kakvim se eli.
Iako je pojava medija, kao i vrtoglava ekspanzija njihovih, u prvom redu, pozitivnih uticaja, prvo-
bitno oznaena kao bitni stepenik u evoluciji oveka, sve je dominantniji stav da upravo mediji pred-
stavljaju jedan od kljunih faktora koji doprinose ovekovoj degradaciji. Naime, kritiari medija sve ih
vie osuuju za direktan uticaj na ljudski logos i praxis, s obzirom na to da ljudi sve ee poimaju sebe,
svoje ue i ire okruenje, upravo pod njihovim uticajem. Usled toga dolazi do sve veeg odsustva sub-
jektivnosti budui da pojedinci i pojedinke, egzistirajui u iskonstruisanoj stvarnosti od strane medija, s
vremenom poinju da gube nit sa svim onim to je svojstveno subjektu koji je svestan sebe samog u svo-
joj osobenosti
23
. Na taj nain subjekt koji aktivno i kritiki promilja svoj realitet biva zamenjen pasivnim
konzumentom kvazivrednosti, koji je, pre svega, sklon konformizmu i uniformnosti. Posustajui pod
snanim uticajem medija ljudi neretko zaboravljaju na svoje i usvajaju ono to je tue. Doputajui
da im neadekvatne predstave realnosti budu usaene u svest, oni se zapravo utapaju u bezlinu masu
recipijenata i recipijentkinja ijim stavovima i postupcima diriguju mediji.
Ovde je neophodno naglasiti da se pod osobenom subjektivnou i njoj svojstvenoj autentinosti
ne podrazumeva individua koja je svoj identitet uspela da formira nezavisno od bilo kakvih drutvenih
uticaja. Svakako da je i ovde re o drutvenom subjektu, dakle nekom ko samim tim to je deo odreenog
drutva ne moe da poseduje apsolutnu autonomiju i nezavisnost, ali je ipak u stanju da preuzimajui
na sebe odreenu drutvenu poziciju, ulogu i funkciju, svemu tome da osobeni peat. Dakle, u pitanju
20 Goldman, A. H., Seks i nita vie, isto delo, str. 141.
21 Primorac, I., Etika i seks, str. 65.
22 Goldman, A. H., Seks i nita vie u: Suvremena flozofja seksualnosti, str. 151.
23 Svakako da i pomenuta osobenost moe da se dovede u pitanje. Meutim, u samom tekstu se nastoji nainiti distinkcija izmeu osobenosti
za koju je, iako moe da bude krajnje problematina, ipak mogue rei da je jedinstvena i samim tim bitno razliita od identiteta formiranog
pod uticajem medija. Osobeni identitet svojstven za individuu (nevezano za njegove karakteristike i/ili kvalitete) jeste identitet na ije formi-
ranje u velikoj meri utie sama individua, dok kolektivni identitet kreiraju mediji koje ne zanimaju individue ponaosob, ve kao deo mase.
trkltrna strivanj

77
je individua koja je uspela da sauva ono to je samo njoj svojstveno i da se zahvaljujui tome izdvoji
od svih onih koji su pod razliitim okolnostima preuzeli na sebe drutveno poeljne obrasce miljenja
i postupanja, te na taj nain sebe liili dobrog dela svoje osobenosti. Drugim reima, osobenu subjek-
tivnost ponajpre karakterie aktivan odnos prema sopstvenom realitetu i spremnost da se isti ne uzima
zdravo za gotovo, ve da se neprestano preispituje kako bi se ne samo bolje razumeo, nego i korigovao,
ukoliko se javi potreba za tim. Stoga je upravo pomenuti stepen izraenosti vlastite osobenosti ono to
bitno utie na ovekov doivljaj stvarnosti i svega onog to joj je svojstveno, jer dok su oni kod kojih je
pomenuta osobenost posebno izraena svesni kako prednosti tako i nedostataka odreenog drutva,
dotle oni sa potisnutom osobenou nisu u mogunosti da stvore realnu sliku ni o drutvu kojem pri-
padaju ni i o sebi samima.
Jedan od razloga zbog kojih individua nije u stanju da u veoj meri izrazi svoju osobenost jeste
i taj to (ne)svesno doputa da drutvo bude glavni kreator njenog sistema vrednosti, stavova, normi
i naela ponaanja. Dakle, umesto da sama kreira vlastiti identitet, identitet koji e kao odraz njene
linosti predstavljati rezultat (samo)kritikih promiljanja ne samo drutva i drugih ve i sebe
samog, individua neretko doputa da bude iskreirana od strane drutva i to putem njegovih razliitih
mehanizama, pa tako, izmeu ostalog, i putem medija. Stavljajui akcenat na analizu medija u daljem
tekstu se eli pokazati na koji nain oni defniu, ali i determiniu pojedince i pojedinke kao seksualna
bia, te uspevaju da im nametnu one modele seksualnih identiteta koji su unutar odreenog socijeteta
ne samo poeljni nego i jedini prihvatljivi. Prema kritikim teorijama, mediji ne tee ka tome da realno/
objektivno predstave stvarnost, odnosno da odreene fenomene prikau onakvima kakvi oni zaista jesu,
ve su pre skloni da daju sopstveno vienje istih; zbog toga je razumljivo zbog ega se poruke koje
se plasiraju putem njih ne mogu posmatrati kao jednostavan odraz ili izraz stvarnosti, nego pre kao
interpretacija stvarnosti, a to vodi tome da je medijska stvarnost uvek druga i drugaija, artifcijelna
u odnosu na prirodnu stvarnost, ali [da] kao takva postaje deo prirodne stvarnosti
24
. Imajui to na umu,
jasno je da zahvaljujui svom izrazito sugestibilnom dejstvu mediji uspevaju uspeno da nametnu i one
koncepcije seksualnosti koje nemaju previe veze za realnou i time kako stvari zaista stoje, ve, pre
svega, sa time kako se eli da one budu predstavljene.
Stoga se sasvim opravdano moe rei i da mediji umesto da se koriste, izmeu ostalog, slikom, kako
bi predstavili stvarnost, neretko od same stvarnosti stvaraju sliku, i to ne bilo kakvu, ve prevashodno
onu koju ele da uine opteprihvaenom ili pak koju ele da predstave kao da je ve opteprihvaena.
U vezi sa time Vukadinovieva istie: Pod snanim uticajem medija, sve je tee razgraniiti pojavno od
stvarnog, povrinsko od sutinskog i autentino od artifcijelnog.
25
Predstavljajui svojim recipijentima
i recipijentkinjama sopstvenu verziju stvarnosti, mediji zapravo stvaraju jednu novu realnost, koja ne
samo da uspeva da onu istinsku potisne u drugi plan, ve i da otea razlikovanje stvarnosti od njenog
privida, te time i da se nametne kao jedina prava i istinita. Medijima ovo uspeno polazi za rukom
usled toga to su tokom vremena razvili razliite vrste manipulativnih mehanizama kojima je jedini cilj
da konzumente i konzumentkinje medijskih poruka ubede u njihovu osnovanost i istinitost. Imajui
upravo to na umu, a promiljajui televiziju kao veoma uticajan medij, Ljubojev upozorava: Kada je
televizija opsesija gledalaca, slika o svetu se zamenjuje televizijskom mozaikom slikom. Tada nastaje
pasivnost sopstvene mate i invencije, koje se zavisnou od programa gase.
26
Dakle, ono to posebno
zabrinjava jeste injenica da kod pojedinaca i pojedinki koji su izloeni snanim medijskim uticajima
dolazi i do intelektualne/umne degradacije, pa se stoga konstatacija Ljubojeva da je naivni gledalac
24 Mileti, M., Resetovanje stvarnosti, Protocol, Novi Sad, 2008, str. 151152.
25 Vukadinovi, M., Zvezde supermarket kulture, Clio, Beograd, 2013, str. 30.
26 Ljubojev, P., Masovne komunikacije, Pozornica dramskih umetnosti, Novi Sad, 1996, str. 189.
trkltrna strivanj
78
televizije na udaru mentalnih lomova, kada indoktrinacija iste ne pokazuje nikakvo interesovanje za
to ta je zapravo istina
27
, ini vie nego osnovanom. Ono to je danas naa neminovna realnost jeste to
da se sve vei broj ljudi radije opredeljuje za liniju manjeg otpora, to jest za kretanje dobro poznatim i
utvrenim stazama na koje su im ukazali mediji, a koji na taj nain zapravo uspeno sprovode formiranje
njihovih stavova, uspostavljanje sistema vrednosti, kao i oblikovanje dominantnog kulturnog obrasca.
Dakle, s obzirom na to da mediji u velikoj meri mogu da utiu na formiranje individua, njihovo
(ne)svesno pozicioniranje unutar razliitih drutvenih sfera, kao i njihov (ne)samostalan izbor uloga i
funkcija, jasno je da oni sa svojim promovisanjem unapred determinisanih polnih, rodnih i seksualnih
identiteta doprinose produkovanju individua, umesto da ih podstaknu da neguju svoje osobenosti. Time
se ujedno alje i apsurdna poruka da sve to se razlikuje ne zasluuje da bude ak ni jednako vrednovano
kao i ono to je u svojoj istosti, iako lieno svake esencijalnosti, prihvaeno i podravano od strane veine.
Naime, u svom kreiranju ili samopromovisanju drutveno poeljnih (kolektivnih) identiteta, mediji do-
prinose stvaranju klime u kojoj se na osobene identitete ne gleda sa naroitom naklonou. Kada je re
o seksualnim identitetima, situacija se dodatno komplikuje, jer se individuama iji se identiteti razlikuju
od onog opteprihvaenog uglavnom uskrauju njihova elementarna ljudska prava i slobode. Upravo iz
tog razloga njihova prisutnost unutar drutva koje ne priznaje seksualne razlike ne moe da se nazove
egzistencijom u pravom smislu te rei.
5. OGRANIENOST MEDIJSKIH PREDSTAVA SEKSUALNOSTI
Filozofja seksualnosti promiljajui fenomen seksa ne sme o istom da govori iskljuivo na apstrak-
tnom i isto teorijskom nivou, budui da svaki njen diskurs ne samo to proizilazi iz specifinog
prostornog i vremenskog konteksta, i ne samo to je njime u velikoj meri odreen, nego i u njemu
pronalazi svoju potvrdu/opravdanje. Stoga je razumljivo da i mediji mogu i treba da budu tema ozbiljnih
flozofskih rasprava kako bi se, pre svega, doveo u pitanje sadraj poruka koje se putem njih plasiraju u
javnost. Polazei od etiri osnovne koncepcije seksa koje su nastale u okviru flozofje seksualnosti, a na
osnovu jasne slike o njihovim glavnim idejama, u daljem tekstu eli se ukazati na ona shvatanja ljudske
seksualnosti koja preovlauju unutar srpskog socijeteta i koja su samim tim najzastupljenija u medi-
jima. Pretpostavka od koje se polazi jeste da, usled toga to se u pomenutom drutvu jo uvek dominira
tradicionalni sistem vrednosti, i predstave ljudske seksualnosti nuno moraju da budu u skladu sa njime.
Budui da je aktuelni tradicionalni/patrijarhalni pogled na stvarnost samo proizvoljna projekcija u
kojoj se otvoreno favorizuju drutveno poeljni enski/muki identiteti, sasvim je razumljivo zbog ega
polna, rodna i seksualna neravnopravnost predstavljaju jednu od glavnih karakteristika srpskog socije-
teta. Naime, pobornici i pobornice tradicije su pre skloni da ene i mukarce vide kao homogena bia sa
univerzalno statinim svojstvima, odnosno kao bia sa odreenim identitetima za koja se unapred znaju
pozicije i funkcije unutar konkretnog socijeteta, nego kao individue ija su glavna svojstva heterogenost
i dinaminost. Pri tome, ono to se danas smatra za tradiciju nije nita drugo do proizvoljno iskonstru-
isani sistem vrednosti koje su usled snanih ideolokih uticaja, i pod razliitim istorijskim okolnostima,
intencionalno nametnute kao kljune za ouvanje prevashodno nacionalnog identiteta. Iako one gotovo
i da nemaju nikakve veze sa istinskom tradicijom, nain na koji se predstavljaju sugerie da je jedino
putem njihovog ouvanja mogue sauvati i sam srpski socijetet, te stoga ne treba ni da udi zbog ega
im se pridaje toliki znaaj.
Imajui to na umu, jasno je zbog ega su mone ideoloke struje spremne na skoro sve kako bi
ouvale tradiciju koju su same iskonstruisale, te tako i na (zlo)upotrebu medija radi direktnog promovisanja
idealnih slika muko-enskih odnosa, braka, porodice, potomstva i svega ostalog to se predstavlja
27 Isto delo, str. 191.
trkltrna strivanj

79
kao deo tradicionalnog naslea. Meutim, ono to je potrebno naglasiti jeste to da se pritom istovre-
meno indirektno favorizuju i oni seksualni identiteti koji su u skladu sa tom tradicijom. No, koliko su
pomenute slike zapravo limitirane i retrogradne jasno se moe videti ve na osnovu njima svojstvene
idealne slike patrijarhalne porodice gde je klasina podela na dominantnog, potentnog, superiornog
i uspenog mukarca i podlonu, portvovanu, nenu i vernu enu
28
predstavljena kao neto to je u
potpunosti u skladu sa prirodom stvari. U elji da se od mukarca napravi to savrenija maina za
rad, rat i oplodnju, a od ene to savreniji objekt za raanje, tj. reprodukciju stanovnitva
29
putem ne
tako zanemarljivog broja medijskih sadraja sprovodi se i pronatalitetna politika koja svoj vrst oslonac
nema u konkretnim programima, ve u tradicionalnom/patrijarhalnom nasleu i vrednostima koje se
unutar njega neguju. Meutim, utisak koji se stie jeste to da je poveanje nataliteta neto to se eli
po svaku cenu, a da se brigom o omoguavanju povoljnih uslova u kojima e se deca raati i odrastati
gotovo niko ozbiljno ne bavi.
Samo na primeru televizije, koja unutar naeg drutva jo uvek vai za jedan od najuticajnijih medi-
ja, moe se videti koliko su tradicijom optereeni konzumenti i konzumentkinje njenih sadraja. TV
emisije poput Moja velika svadba, Vreme je za bebe, Domaine, oeni se, Sve za ljubav, Brani
sudija i sline, dokaz su sistematskog i kontinuiranog favorizovanja tradicionalnog naina ivota i nje-
mu svojstvenih vrednosti. Uprkos njihovom prevashodno zabavnom karakteru, poruke koje se putem
istih plasiraju u javnost nisu nimalo bezazlene i stoga je neophodno ukazati na njihova evidentna
ogranienja, a sve sa ciljem da se predstavi ovekova istinska stvarnost i sve ono to joj je svojstveno.
Putem navedenih emisija ene i mukarci se posmatraju iskljuivo kao individue za koje usled njihovih
jednoznanih polnih, rodnih i/ili seksualnih karakteristika postoje unapred determinisane drutvene
uloge i funkcije, te se time direktno ugroavaju neka od njihovih osnovnih ljudskih prava i sloboda.
Pomenute emisije ne predstavljaju nita drugo do oiglednu potvrdu da je aktuelna medijska politika usme-
rena upravo ka promovisanju tradicije, te da iz tog razloga koristi sva mogua sredstva da uputi poziv
za njeno ouvanje. Meutim, ta ista politika ispunjena je mnogobrojnim kontradikcijama koje mogu da
deluju krajnje negativno na recipijente i recipijentkinje medijskih poruka, naroito ukoliko oni nisu u
stanju da ih percipiraju kao prenaglaene, lane i vetaki iskonstruisane slike.
Meutim, krajnje je zabrinjavajue to mediji uprkos svom oiglednom zalaganju za tradiciju,
neretko promoviu upravo one individue ija pojavnost, kao i naini postupanja, a samim tim i
rezonovanja, nisu u skladu sa tradicionalnim sistemom vrednosti. Naime, prenaglaavanje sopstvene
seksualnosti, koje se neretko granii sa vulgarnou, zatim ponaanje i govor sa oiglednim seksualnim
konotacijama, ak i spremnost da se upranjava ili barem (?) simulira seksualni odnos, a sve to radi
postizanja to vee line popularnosti
30
, samo su deo aktivnosti koje stoje u direktnoj suprotnosti sa
tradicijom, a u kojima mediji ne vide nita problematino. Pitanje koje se neminovno namee jeste
kako to da je javnost pre spremna da pree preko ovih neprimerenih medijskih sadraja samo zato to
se putem njih promovie heteroseksualnost, nego da dopusti medijski diskurs o svim ostalim vidovima
seksualnosti. Pretpostavka koja se namee jeste da su zastupnici i zastupnice tradicije pre spremni da
istoleriu i preu preko ovih stvari uz opravdanje da je to deo medijskog senzacionalizma i nastojanja
da se postigne to vei rejting, te da svi oni koji se istinski zalau za tradiciju nee imati problema da se
distanciraju od svega toga. Dakle, njihov stav je da prave vrednosti nikada ne mogu da budu potisnute
u drugi plan usled toga to istinski potovaoci i potovateljke tradicije prave razliku izmeu medijskih
sadraja koji slue samo za zabavu i onih kojima se promovie nain ivota koji ima vrednost i znaaj.
28 Kandido Jaki, M., Polnost i politika, Beogradski krug, Beograd, 2001, str. 146.
29 Isto delo, str. 13.
30 Veliki brat i Farma najbolja su potvrda za iznetu tvrdnju.
trkltrna strivanj
80
Ipak, nain na koji se medijske poruke dekodiraju od strane pojedinaca i pojedinki je sloen proces
na koji utie itav niz najrazliitijih faktora i stoga je nerealno oekivati da je tradicija u stanju da na sebe
preuzme kljunu ulogu u postupku fltriranja medijskih sadraja, to jest razdvajanja onih istinskih
od onih koji to nisu. Naime, kada je re o najmlaoj populaciji, koja ini veliki deo medijske publike,
evidentno je da ona ne moe da ima jasnu predstavu o tome ta je zaista u skladu sa tradicijom, a ta
predstavlja njenu sutu suprotnost. Potvrda toga je to to mladi neretko za svoje uzore uzimaju estradne
zvezde, koje pak u ulozi Pinkovih farmera i farmerki pokazuju deo svoje linosti koji nema nikakve
veze sa tradicijom. Meutim, ne smatrati problematinim to to su mladim devojkama sve ee uzori
starlete koje su, samo zahvaljujui svom seksipilu, karijeri zasnovanoj na eksploataciji istog i emo-
tivnim vezama sa uspenim mukarcima, postigle medijsku slavu, a osuivati sve one anonimne de-
vojke i ene koje su spremne da samostalno podiu decu, ini se vie nego licemernim. Te iste samohrane
majke takoe nisu zasluile da se o njima u medijima govori samo kada se nau na ivici egzistencije,
usled toga to su bile rtve razliitih vidova zlostavljanja i/ili kada su njihova deca teko obolela i kada
im je potrebna pomo. Stoga, kako bi se izbegle sve one medijske prakse koje vode ka polnoj, rodnoj i
seksualnoj neravnopravnosti, neophodno je zapoeti sa promovisanjem kulture seksualnosti, a to znai
sa praktikovanjem otvorenog diskursa o fenomenu ljudske seksualnosti koji vodi ka njegovom to real-
nijem sagledavanju i prihvatanju u njegovoj bogatoj raznovrsnosti.
Dakle, ono preko ega javnost olako prelazi jeste injenica da se nijedna individua ne sme izolova-
no posmatrati, odnosno da se u obzir moraju uzeti i sva svojstva na temelju linih karakteristika, jer
identitet pojedinaca upravo ine njihova razliitost i bogatstvo linih karakteristika koje su svojstvene
svakom posebno
31
. Suprotno tome, mediji neretko zloupotrebljavaju svoj uticaj tako to u prvi plan
stavljaju one identitete koji su iskonstruisani na osnovu ogranienih percepcija ena i mukaraca, te
na taj nain unapred defnisane identitete i prakse predstavljaju kao neto normalno, odnosno kao
neto to je u saglasnosti sa samom prirodom. Meutim, promoviui iskljuivo tradicionalnu koncep-
ciju ljudske seksualnosti, mediji ne daju mogunost recipijentima i recipijentkinjama svojih poruka da
steknu uvid u drugu i drugaiju sliku stvarnosti, a to je stvarnost u kojoj se potuju seksualne slobode i
u kojoj se ljudi ne vrednuju na osnovu njihovih seksualnih orijentacija i afniteta. U vezi sa tim, tradi-
cionalno razumevanje seksualnosti treba, pre svega, prihvatiti kao jedan, ali svakako ne i jedini ispravni
prikaz seksualnog ponaanja. Budui da se radi o jednom seksualnom idealu, potrebno je naglasiti da za
razliku od moralnih pravila i zabrana, koje vae generalno i podrane su moralnom osudom i drugim
sankcijama, ideali su stvar linog izbora, i premda oni koji ive u skladu sa idealima mogu dobiti pohvalu,
oni koji to ne ine ne treba, a zapravo i ne mogu, da budu osueni
32
. Stoga je jo jednom potrebno
napomenuti da je svako nametanje iskljuivo jednog vienja ovekove prirode, a time i njegove seksu-
alnosti kao njenog bitnog segmenta, pre svega, odraz nespremnosti da se sama seksualnost prihvati u
svojoj bogatoj raznolikosti/raznovrsnosti, kao i da se potuju seksualne slobode i prava.
Referiui na Berklijevu izreku Esse percipi est (Postojati znai biti opaen), Vukovi istie da ova
misao upravo u svetu medija dobija svoju neoekivanu potvrdu. Ono to se ne pojavi u medijskom
prostoru zapravo i ne postoji. Ne samo vrednost ili smisao, ve i sama egzistencija neke stvari ili dogaaja,
konstituiu se kroz oko kamere koje zamenjuje oko Boga. Naa stvarnost zapravo je konstrukt medijskog
pogleda i zato se s pravom moe zakljuiti da mediji danas konstituiu i oblikuju nau percepciju, i nau
oseajnost i nae razumevanje sveta.
33
Dakle, budui da su mediji u velikoj meri odgovorni za ovekovo
31 Kartag Odri, A., Rod i multikulturalizam u: Milojevi, I., Markov, S. (ur.), Uvod u rodne teorije, Mediterran publishing, Novi Sad,
2011, str. 375.
32 Primorac, I., Etika i seks, str. 38.
33 Vukovi, ., Estetika i kultura medija, Cekom, Novi Sad, 2007, str. 1314.
trkltrna strivanj

81
otuenje, kolektivizaciju oseanja, elja i potreba, kao i uniformisanje svesti, duha i ivota, potrebno
je da se isti podvrgnu redefnisanju kako bi bili znaajniji i istinitiji za individue. Na taj nain one bi
prestale da se utapaju u bezlinu masu recipijenata i recipijentkinja medijskih poruka, te bi, imajui u
vidu iste, istrajale u svom nastojanju da sauvaju svoju osobenost, (samo)kritiki pogled na sebe, svet i
druge. Stoga, ako ne u okviru ve postojeih, onda svakako putem nekih novih medijskih sadraja, ne-
ophodno je da se javnosti predstave i one individue iji se polni, rodni i/ili seksualni identiteti ne uklapaju
u tradicionalno vienje istih. Pritom, njihove predstave svakako treba da budu objektivne/realne, jer
jedino tako nee posluiti kao izvor podsmeha i predmet omalovaavanja.
Upravo je ovde potrebno pozvati se na Fukoa, koji je rekao sledee: Ne postoji neka jedinstvena,
sveobuhvatna strategija koja bi vaila za celo drutvo i jednoobrazno se odnosila na sva ispoljavanja
pola: zamisao, recimo, koja se isprobavala esto, razliitim sredstvima, da se ukupan seks svede na svoju
rasplodnu funkciju, na svoj heteroseksualni i zreli vid i branu zakonitost, ne vodi rauna, sumnje nema,
o mnogojakim ciljevima kojima se tei, o mnogojakim sredstvima upotrebljenim u seksualnim politi-
kama [...].
34
Imajui na umu njegove rei i povezujui ih sa medijskom politikom svojstvenom za nae
drutvo, jasno je u kolikoj meri mediji mogu da imaju negativno dejstvo na individuino razumevanje i
prihvatanje sopstvenog polnog, rodnog i/ili seksualnog identiteta, kao i na nain njenog odnoenja pre-
ma drugima kao nosiocima drugaijih identiteta. Svaki pokuaj da se po svaku cenu nametne drutveno
poeljni model ene/mukarca, kao i obrazac po kojem moraju ne samo da se ponaaju, ve i da misle,
vodi ka njihovom ukalupljivanju, to jest smetanju u unapred determinisane okvire, a to je neto to
nuno treba da se prevazie.
ZAKLJUNA RAZMILJANJA
Osnovna namera ovog teksta bila je da ukae na to da se putem medija uglavnom promoviu oni
polni, rodni i/ili seksualni identiteti koji su u skladu sa tradicionalnim nasleem, a samim tim i tradi-
cionalno shvatanje seksa i s njim u vezi ljubavi, braka i porodice. Meutim, kako se time favorizuju
iskljuivo tradicionalni enski i muki identiteti, i u skladu sa njima unapred determinisane drutvene
pozicije, uloge i funkcije, jasno je da oni mogu samo negativno da utiu na sve one individue koje
u svemu tome sebe ne pronalaze. Iz tog razloga se i ukazuje na potrebu da se, ako ne u okviru ve
postojeih, onda svakako putem nekih novih medijskih sadraja, obezbedi prostor i za one pojedince i
pojedinke ije se seksualne orijentacije, kao i ivotne koncepcije u znatnoj meri razlikuju od onih koje
se promoviu i otvoreno favorizuju. Zbog toga je veoma vano naglasiti da, koliko god bili skloni da
odreenoj koncepciji ljudske seksualnosti damo prednost u odnosu na sve ostale, budui da se upravo
ona podudara sa naim sopstvenim shvatanjima, to svakako ne znai da istovremeno imamo pravo da
sve ono to nam je manje blisko, ili to nismo u stanju da razumemo, negiramo. Svesni toga da iz uskog
i ogranienog poimanja stvarnosti nikada ne moe da proizie i njena realna slika, svako od nas treba
da bude spreman da prihvati i sve ono to se u odnosu na njega pojavljuje kao drugo i drugaije. Na taj
nain treba pristupati i ljudskoj seksualnosti, koja se, s obzirom na svoju bogatu raznolikost, ispoljava na
razliite naine, od osobe do osobe.
To ne znai nita drugo do sledee: kako se ljudi meu sobom ne razlikuju samo na osnovu
svojih seksualnih orijentacija, ve se meu sobom razlikuju i oni koji, iako su iste orijentacije, imaju
drugaije predstave seksa, a potom i svega onog to se sa njime moe dovesti u vezu, neophodno je
istrajati u naporima da se upravo ta raznovrsnost prihvati i neguje. Upravo je to prvi korak ka zasnivanju
jedne opte kulture seksa i seksualnosti, a time i ka dekontaminaciji samog drutva u okviru kojeg su se
ograniene predstave ena i mukaraca, a time i njihovih polnih, rodnih i/ili seksualnih identiteta nametale
34 Fuko, M., Istorija seksualnosti, str. 92.
trkltrna strivanj
82
kao ideali ka kojima svaka individua treba da tei. Uloga flozofje u svemu tome jeste da, ukoliko i sama
nastoji da rasvetli fenomen ljudske seksualnosti, mora posvetiti veu pozornost pojedinanim povijestima,
mora biti odreenija u pogledu osobnih i kulturalnih izvora vlastitih stavova, opreznija i sugestivnija,
poniznija pred tajnom i sloenou ivota. [...] Ona mora [...] pronai jezik koji zadrava flozofsku
privrenost jasnoi i objanjenju istodobno pokazujui potovanje za pojedinanost i sloenost
35
. Stoga,
dekontaminacija sveopte kulture unutar srpskog drutva voena flozofjom seksualnosti treba da za svoj
rezultat ima distanciranje od svakog nastojanja da se samo tradicionalno shvatanje seksualnosti predstavi
kao istinito, te da se putem adekvatnih mehanizama (izmeu ostalog i medija) u javnosti razvije oseaj za
to da svako treba da ima jednaka prava nevezano za to koje je seksualne orijentacije.
Zapravo, ovde je re o tome da se u okviru medijskog diskursa koji se uglavnom bavi promovisanjem
drutveno poeljnih polnih, rodnih i/ili seksualnih identiteta stvore uslovi i za nediskriminatorski
pristup i onim identitetima za koje postoji verovanje da direktno ugroavaju tradicionalno/patrijarhalno
naslee. No, ono to je neophodno istai jeste to da se ovde ne radi samo o tome da se pojedincima i
pojedinkama ije predstave o seksu i seksualnosti nisu u skladu sa onim tradicionalnim prizna pravo na
razliitost, ve pre svega elementarno pravo na postojanje. Sve dok se o istima u okviru medija ne bude
govorilo kao o neemu to je normalno/prirodno i nita manje vredno, samo drutvo nee biti u stanju
da prevazie ogranienja opte/kolektivne svesti po pitanju ljudske seksualnosti, to je vie nego bitan
faktor za napredak kako samog drutva tako i za lini razvoj njegovih subjekata.
Stoga je dekontaminacija ne samo medijske, nego i opte drutvene kulture od neizmernog
znaaja, kako na optem tako i pojedinanom nivou, jer se time razvija oseaj za razumevanje i prih-
vatanje onog drugaijeg i razliitog. Zato je veoma bitno imati na umu i da se svaki put kada se insistira
na tome da se svakoj individui priznaju njena elementarna prava i slobode, pod tim istovremeno
podrazumevaju i ona prava i slobode koji se tiu njegove seksualnosti, ma koliko to vrealo neiji
ukus. Tradicionalno shvatanje seksa, a s njim u vezi i ljubavi, braka i porodice, koliko god za neke
predstavljalo pravo i ispravno vienje same prirode ljudske seksualnosti, jeste nita drugo do samo
jedno od gledita, ali nikako ne i jedino. Uzimajui to u obzir mediji treba da doprinesu izgradnji
nediskriminatorske slike o ljudskoj seksualnosti, na osnovu koje e individuama kojima su svojstveni
drugaiji seksualni identiteti biti zagarantovan ravnopravan tretman, odnosno uvaavanje njihovih
seksualnih sloboda i prava. To znai da mediji preuzimajui na sebe ulogu edukatora najpre treba da
upoznaju iru javnost sa svim vidovima seksualnih orijentacija i njihovim osnovnim karakteristikama.
Na taj nain e, pored heteroseksualnosti i homoseksualnosti, pojedinci i pojedinke moi da uju i za
biseksualnost, transseksualnost, kao i aseksualnost.
Zatim, mediji toj istoj javnosti treba jasno da daju do znanja da biti drugaije seksualne orijentacije
(odnosno ne biti heteroseksualan/heteroseksualna) ne znai biti bolestan. Preciznije reeno, seksualna
orijentacija sama po sebi ne moe da bude protivprirodna, ali zato nain na koji se zadovoljavaju
seksualne potrebe, to jest sama seksualna aktivnost, moe da se oznai kao neto devijantno. A to znai
da homoseksualci/ke, biseksualci/ke, transseksualci/ke i aseksualci/ke nikako ne mogu da budu nastrani,
za razliku od pedofla/ki, zoofla/ki, nekrofla/ki itd., koji/e to jesu. Takoe, s obzirom na to da u drutvu
koje je naroito optereeno tradicijom velika veina ima problem da prihvati homoseksualnost, uz
objanjenje da je ona neto nemoralno, neophodno je pojasniti da seksualnost kao takva ne predstavlja
moralnu kategoriju. Takoe, mediji ne smeju da promoviu seksualnu neravnopravnost i da, dok o jednoj
vrsti seksualne orijentacije govore pozitivno, sve ostale smetaju u negativan kontekst. Time se nikad
nee stvoriti adekvatni uslovi za razvijanje i usvajanje kulture seksualnosti u kojoj e sve koncepcije
seksualnosti, a time i svi seksualni identiteti, biti jednako prihvaeni i tretirani.
35 Nussbaum, M., Seks u glavi u: Suvremena flozofja seksualnosti, str. 90.
trkltrna strivanj

83
LITERATURA:
1. Frojd, S., O seksualnoj teoriji, Matica srpska, Novi Sad, 1979.
2. Fuko, M., Istorija seksualnosti, Prosveta, Beograd, 1976.
3. Kandido Jaki, M., Polnost i politika, Beogradski krug, Beograd, 2001.
4. Ljubojev, P., Masovne komunikacije, Pozornica dramskih umetnosti, Novi Sad, 1996.
5. Mileti, M., Resetovanje stvarnosti, Protocol, Novi Sad, 2008.
6. Milojevi, I., Markov, S. (ur.), Uvod u rodne teorije, Mediterran publishing, Novi Sad, 2011.
7. Primorac, I., Etika i seks, Slubeni glasnik, Beograd, 2007.
8. Primorac, I. (ur.), Suvremena flozofja seksualnosti, Kruzak, Zagreb, 2003.
9. Sveto pismo (prevod Dimitrija Stefanovia), Biblijska liga, Beograd, 2003.
10. Vukovi, ., Estetika i kultura medija, Cekom, Novi Sad, 2007.
11. Vukadinovi, M., Zvezde supermarket kulture, Clio, Beograd, 2013.
Culture of Sexuality and Media:
Is our society open to discourse about
the phenomenon of human sexuality?
SUMMARY: Starting from the last century up to the present day, media forms of communication have be-
come one of the leading mechanisms for defining the man, his perceptions and acts as well. Therefore, the
author of text seeks to determine to what extent the current media are responsible for the definition or rede-
finition of human consciousness in terms of sex, sexuality, intimacy and love. The premise is that the media
with its imposing socially desirable sexual identity actually contribute to limitation of sexual freedom. Reflec-
ting the phenomenon of human sexuality the author in the beginning part of her paper presents the basic
philosophical conceptions of sex. Thanks to the philosophers who have found that human sexuality is a topic
that cannot and must not be bypassed if they strive for the evolvement of thought and the power of perception
in general, the more meaningful speech of sex has started to develop. More precisely, philosophy itself has
observed that the perception of the essence of sex and sexuality is much more important and valuable than
just mere talk about them which is often devoid of meaning and specific aims. After reviewing the four major
philosophical conceptions of sexuality the author discovers the one which dominates within Serbian society
and therefore in the media. More precisely, since the traditional/patriarchal representations of women and
men are the most represented on Serbian television, the author desires to point out the responsibility of not
only television, but also the media in general for dissemination to sex and gender stereotypes, prejudices
regarding human sexuality and selective presentation of sex/gender/sexual identity. In fact, heterosexuality
is promoted as the only valid kind of sexuality and therefore homosexuality is identified only in a negative
context while about other aspects of sexuality, such as for example, bisexuality and asexuality, no one has
nothing to say. We have to bear in mind that each of us are often deprived of critical and self-critical thinking
when we are perceiving ourselves and others because of the fact that the societal desirable system of values,
thinking and acting are imposed on us by various mechanisms. Knowing that, it is more understandable why
many of us often feel deprived of their elementary rights to freely and independently construct notions of self
and others. This is particularly evident when it comes to dealing with own sexuality and sexuality of others as
well, especially in the places where they are diametrically different from what is socially acceptable.
KEY WORDS: human sexuality, sexual identities, media.
andrearatkovic08@gmail.com
trkltrna strivanj
84
Tatjana Beanovi
Filozofski fakultet, Niki
Crna Gora

Kulturni modeli u Gorskom vijencu

SA E TAK: U ra du e mo ana li zi ra ti kul tur ne mo de le pri ka za ne u Gor skom vi jen cu, kao i ko mu ni ka ci ju
ko ja se me u nji ma us po sta vlja. S ob zi rom na zna aj kul tu ral nih se ma u dram skom dis kur su Gor skog
vi jen ca, po seb nu pa nju po klo ni e mo kul tu ri i nje nom ustroj stvu, to jest si la ma ko je de lu ju u kul tur-
nom si ste mu, po seb no u uslo vi ma ko lo ni jal ne si tu a ci je. Kul tur na re dun dan ca je glav na si la u si ste mu
ko ja se su prot sta vlja in ci den tu, eks ce su i osta lim ob li ci ma od stu pa nja od nor mi ra nog po na a nja, pa se
sva ka kul tu ra re dun dan com bra ni od re me ti la kih, en tro pij skih si la, onih ko je je ugro a va ju i pod ri va ju.
Po to re dun dan ca funk ci o ni e kao u var si ste ma, u Gor skom vi jen cu su pri ka za ni upra vo she ma ti zo va ni
obra sci po na a nja i fa ti ki mo de li na ko ji ma se za sni va so ci o kul tur ni po re dak, to zna i da se dram-
skim sred stvi ma pri ka zu je re dun dan ca ple men ske kul tu re.
Ko lo ni jal na si tu a ci ja po gub no de lu je na kul tur ne za bra ne i se mi o ti ke kon ven ci je in fe ri or ne kul tu re,
pri e mu naj vi e stra da ju nje ni naj ver ni ji u va ri re li gij ski ko do vi i sve ti nje, to jest sa kral ni zna ko vi,
jer je ra zor na mo ko lo ni jal nog di ja lo ga usme re na na nji ho vo pro fa ni sa nje i raz gra i va nje. Ko lo ni jal na
se mi o ti ka ak tiv nost ori jen ti sa na je na ra za ra nje se mi o ti kog po ten ci ja la in fe ri or ne kul tu re, po seb no
nje ne sa kral ne sfe re, a u ko lo ni jal noj ko mu ni ka ci ji uki nu te su stra te gi je u ti vo sti, i uve de na agre siv na
lo gi ka di rek ti va, ko je su per i or na kul tu ra upu u je in fe ri or noj. U Nje go e voj dra mi pri ka za no je ka ko se
kul tu ra po na a u eks trem nim uslo vi ma ko lo ni za ci je, pri e mu se de for mi u svi ob li ci ko mu ni ka ci je jer
de vi jant ni pro ce si za hva ta ju oba ko mu ni ka tiv na ka na la.
KLJU NE RE I: ko lo ni jal na si tu a ci ja, re dun dan ca, en tro pi ja, od bra na, re li gij ski ko do vi, pri mar ni si ste-
mi po ru ka, auto ko mu ni ka ci ja, ple men ska za jed ni ca, ko lo, tem po ral nost.
Sa se mi o ti kog sta no vi ta kul tu ra je gu sta mre a za bra na i ogra ni e nja ko ji ma se re gu li e po na a nje
po je din ca u ne koj so ci o kul tur noj za jed ni ci. Lot ma no va kon sta ta ci ja da or gan ska ve za iz me u kul tu re
i ko mu ni ka ci je i ni je dan od osno va sa vre me ne kul tu ro lo gi je
1
mo e nam po mo i u tu ma e nju Gor skog
vi jen ca, jer se u tek stu pri ka zu je upra vo oso be na ko mu ni ka ci ja ko ja se us po sta vlja iz me u ko lo ni jal ne
si le i ko lo ni zi ra ne kul tu re, to pod ra zu me va i mo di f ka ci ju kul tur nih ko do va kao nu nu po sle di cu ko-
lo ni jal nog di ja lo ga, pri e mu je po ku aj nad mo ni je kul tu re da mo di f ku je Dru gu Kul tu ru, da je pot i ni
se bi, pra en stal nom bor bom raz li i tih dis kur sa za do mi na ci ju. Osim to ga, tu ma e nje kul tu re kao ob li ka
ko mu ni ka ci je za go va ra ju i ne ki ve o ma zna aj ni an tro po lo zi, ko ji su svo ju kul tu ro lo ku te o ri ju za sno va li
na lin gvi sti kim mo de li ma:
1 Ju rij Lot man, Se mi os fe ra, 28.
trkltrna strivanj
UDC 316.7[801.82:821.163.41-13.09 Petrovi Njego P. II

85
trkltrna strivanj
Ide ja da se kul tu ra po sma tra kao ko mu ni ka ci ja po ka za la se plo do no snom zbog to ga to je po kre nu la
pro ble me o ko ji ma se ra ni je ni je raz mi lja lo i po nu di la re e nja ko ja ina e mo da ne bi bi la mo gu a.
Ko ri sno je ve i to to je na pra vlje na ja sna di stink ci ja iz me u for mal nog, ne for mal nog i teh ni kog,
kao i to se raz ja sni lo da se kul tu ra mo e raz lo i ti na sku po ve, izo la te i obra sce.
2

Da kle, Edvard Hol iz dva ja tri ni voa kul tu re: for mal ni, ne for mal ni i teh ni ki, i pri to me za klju u je
da for mal na kul tu ra oba vlja za da tak ko ji je go to vo ana lo gan in stink tu... To je osno va iz ko je iz ra sta i oko
ko je se gra di pre o sta li deo kul tu re.
3
Pre ve de no na je zik se mi o ti ke, for mal na kul tu ra je u stva ri kul tur na
re dun dan ca, ko jom se ona bra ni od svih en tro pij skih si la, spo lja njih i unu tra njih. Osim u po seb nim pri-
li ka ma, for mal no se me nja spo ro, go to vo ne pri met no. For mal no je ta ko e vr lo ot por no na pro me nu na met-
nu tu spo lja.
4
U po seb ne pri li ke sva ka ko spa da ko lo ni jal na si tu a ci ja, jer do la zak mo ne im pe ri jal ne si le
do vo di do uru a va nja for mal nog slo ja cr no gor ske kul tu re, po seb no nje ne pi sme no sti, a na gla, iz ne nad na
pro me na iza zi va kul tu ro lo ki ok. Ka ko sa u va ti je zgro for mal nog si ste ma ka da su uklo nje ni svi va ni ji
teh ni ki pod u pi ra i? Ugro a va nje pod u pi ra a, po seb no hri an ske re li gi je, do vo di do uru a va nja ce log
si ste ma, pri e mu se ja vlja ju slu a je vi tzv. ne for mal nih adap ta ci ja, u ka kve spa da pri hva ta nje tu e ve re
pod uti ca jem agre siv ne ko lo ni jal ne ko mu ni ka ci je. Na i me, Cr no gor ci ko ji pri ma ju islam adap ti ra li su se
i pri la go di li bit no iz me nje nim kul tur nim uslo vi ma, pa oni po sta ju no si o ci i u va ri no ve, kre o li zo va ne
kul tu re ko ju igu man Ste fan, klju ni pod u pi ra for mal nog slo ja cr no gor ske kul tu re, ni ma lo slu aj no, na-
zi va ja zi e stvom, od no sno mno go bo tvom, jer se pret hod ni hri an ski bog ne mo e tek ta ko iz bri sa ti iz
ko lek tiv ne me mo ri je ni ti iz je zi ka:
IGU MAN STE FAN
Vam pred sto ji pre u a sna bor ba,
ple me vi se sve od re klo se be
te cr no me ra bo ta Ma mo nu;
pa de na njem kle tva be e sti ja.
......................................
Po ru ga ni ol tar ja zi e stvom
na mi lost e okre nut ne be sa! (GV, 160)
Naj ja a en tro pij ska si la ko ja ugro a va cr no gor sku kul tu ru je su se mi o ti ke je di ni ce ko lo ni za to ra, pa se
ak ti vi ra ju svi re dun dant ni po ten ci ja li do mi cil ne kul tu re da se bra ni i odu pre en tro pi ji. Kul tur na re dun dan-
ca slu i kao osno va iden ti tet skih kon stru ka ta, jer pred sta vlja za li hu she ma ti zo va nih obra za ca po na a nja,
op te pri hva e nih kog ni tiv nih she ma, mne mo ni kih me ha ni za ma, tem po ral nih i pro stor nih mo de la, ko-
mu ni ka tiv nih stra te gi ja i ak si o lo kih sta vo va ko ji omo gu a va ju tra ja nje i op sta nak jed ne kul tu re. Me u tim,
u sva koj kul tu ri de lu je i en tro pi ja, si la su prot na re dun dan ci, ko ja se po ja a va do me re ra za ra nja si ste ma
tek u re vo lu ci ja ma, dru tve nim pre vi ra nji ma, ko lo ni jal noj si tu a ci ji ili ra to vi ma ka da ra zo ri re dun dan cu i
pre slo i se mi o ti ki si stem po pot pu no no vim prin ci pi ma, pri e mu se us po sta vlja no vi po re dak, to jest no-
va kul tur na nor ma, sa no vim ri tu a li ma, ce re mo ni ja ma, ide a li ma, ,,vi im ci lje vi ma i kul tur nim iko na ma.
Da kle, kul tur na re dun dan ca je glav na si la u si ste mu ko ja se su prot sta vlja in ci den tu, eks ce su i osta-
lim ob li ci ma odstupanja od nor mi ra nog po na a nja, pa se sva ka kul tu ra re dun dan com bra ni od re me ti la kih,
en tro pij skih si la, onih ko je je ugro a va ju i pod ri va ju. Po to re dun dan ca funk ci o ni e kao u var si ste ma,
u Gor skom vi jen cu su pri ka za ni upra vo she ma ti zo va ni obra sci po na a nja i fa ti ki mo de li na ko ji ma se
za sni va so ci o kul tur ni po re dak, to zna i da se dram skim sred stvi ma pri ka zu je re dun dan ca ple men ske
2 Edvard Hol, Ne mi je zik, 102.
3 Isto, str. 81.
4 Isto, str. 81.
86
kul tu re. Pri to me ko lo ni jal na si tu a ci ja mo di f ku je do mi cil nu kul tu ru i pri si lja va je da od de set pri mar nih
si ste ma po ru ka
5
iz dvo ji od bra nu, i na met ne je kao naj va ni ju vr stu ak tiv no sti, ko joj se pod re u ju sve
osta le. U tu svr hu kul tu ra se pre sla e, pre o bli ku je i pri la go a va no vim uslo vi ma, pri e mu se us po sta-
vlja po re dak ko ji sve ele men te do mi cil ne kul tu re pod re u je od bra ni, naj va ni jem si ste mu pri mar nih
po ru ka u eks trem nim uslo vi ma ko lo ni za ci je. Is tra ga, ob ra un s do ma im Tur ci ma je eks trem na me ra
iza zva na eks trem nim opa sno sti ma po do mi cil nu kul tu ru, ko ja u Gor skom vi jen cu funk ci o ni e kao od-
bram be na ak ci ja, od no sno re ak ci ja na isla mi za ci ju, ko ja de lu je kao naj ja a en tro pij ska si la usme re na na
ra za ra nje cr no gor ske kul tu re. Da kle, Gor ski vi je nac je estet ski pro iz vod od bram be nog si ste ma po ru ka,
i ja se ak tiv nost po ja a va u slu a ju ko lo ni jal ne si tu a ci je, to ce lu kul tu ru usme ra va na kon stan tan ot por
ko lo ni za to ru Osman skoj im pe ri ji, pa su i ko do vi i tek sto vi pro iz ve de ni u ta kvoj kul tu ri pri la go e ni
do mi nant noj od bram be noj funk ci ji.
Ko lo ni jal na si tu a ci ja po gub no de lu je na kul tur ne za bra ne i se mi o ti ke kon ven ci je in fe ri or ne kul tu re, pri
e mu naj vi e stra da ju nje ni naj ver ni ji u va ri re li gij ski ko do vi i sve ti nje, to jest sa kral ni zna ko vi, jer je ra zor na
mo ko lo ni jal nog di ja lo ga usme re na na nji ho vo pro fa ni sa nje i raz gra i va nje. Ko lo ni jal na se mi o ti ka ak tiv nost
ori jen ti sa na je na ra za ra nje se mi o ti kog po ten ci ja la in fe ri or ne kul tu re, po seb no nje ne sa kral ne sfe re, a u ko lo ni-
jal noj ko mu ni ka ci ji uki nu te su stra te gi je u ti vo sti i uve de na je agre siv na lo gi ka di rek ti va, ko je su per i or na kul tu-
ra upu u je in fe ri or noj. U Nje go e voj dra mi pri ka za no je ka ko se kul tu ra po na a u eks trem nim uslo vi ma ko lo-
ni za ci je, ko ja de for mi e sve ko mu ni ka tiv ne mo de le jer de vi jant ni pro ce si za hva ta ju oba ko mu ni ka tiv na ka na la:
Naj ti pi ni ji slu aj je pra vac JaOn, u ko jem je Ja su bjekt pre no sa, onaj ko ji ima in for ma ci ju, a On
objekt, adre sat. U tom slu a ju pret po sta vlja se da je pre po et ka ak ta ko mu ni ka ci je ne ka po ru ka me-
ni po zna ta, a nje mu ne po zna ta.
Pre vlast tog ti pa ko mu ni ka ci je u kul tu ri na ko ju smo na vi kli za kla nja dru gi pra vac u pre no su ko-
mu ni ka ci je, ko ji she mat ski mo e da se oka rak te ri e kao pra vac JaJa. Slu aj ka da su bjekt po ru ku
pre da je se bi sa mom, to jest ono me ko me je ona ve po zna ta, iz gle da pa ra dok sal no. Me u tim, on u
stva ri i ni je ta ko re dak i u op toj she mi kul tu re ne igra ma lu ulo gu.
6

Na i me, po ru ke spo lja u ko lo ni jal noj si tu a ci ji pri ma ju se na sil no, to do vo di do de for ma ci je ka na la JaOn,
dok e ka nal JaJa, zbog ugro e ne kul tur ne ko he zi je, po ja a ti svo ju ak tiv nost. Do mi cil na kul tu ra pri si lje na je
na po ja a nu auto ko mu ni ka ci ju, to pod ra zu me va i ot por po ru ka ma ko je sti u spo lja, sa ka na la JaOn, jer nje-
na osnov na svr ha po sta je ou va nje kul tur nog iden ti te ta, ko ji ve o ma ozbilj no mo gu ugro zi ti ja ki i na sil ni upa di
tu ih ko do va i tek sto va. Sto ga se i re du ku je ak tiv nost ka na la JaOn, pre ko ko jeg se pri ma ju sa mo obli ga tor ne
po ru ke, jer se pre u zi ma sa mo ono to se mo ra, a re zul tat ta kvog ti pa ko mu ni ka ci je je ste kre o li za ci ja do mi cil ne
kul tu re, do ko je ni kad ne do la zi do bro volj no, iako su me ha ni zmi pri si le po ne kad pri kri ve ni i sup til ni. Do ma i
Tur ci u Gor skom vi jen cu i nji ho vo ja zi e stvo (mno go bo tvo) pra vi su pro iz vod ko lo ni jal nog pro ce sa hi bri di za-
ci je, i me se ilu stru je per fd nost ko lo ni jal nog na si lja i nje gov po gu ban uti caj na iden ti tet ske obra sce:
VLA DI KA DA NI LO
Med za usta i hlad na pri o nja,
a ka mo li mla da i va tre na!
Slat ka ma ma, no bi na udi cu:
,Pij er be ta iz a e sve e ve,
al sje ki ru e kaj me u ui! (GV, 63)
5 Edvard Hol iz dva ja de set pri mar nih si ste ma po ru ka: in ter ak ci ju, aso ci ja ci ju, sup si sten ci ju, bi sek su al nost, te ri to ri jal nost, tem po ral nost,
ue nje, igru, od bra nu i eks plo a ta ci ju.
6 Ju rij Lot man, Se mi os fe ra, 29.
trkltrna strivanj

87
trkltrna strivanj
Da kle, u su ro vim uslo vi ma ko lo ni za ci je za tva ra se i izo lu je do mi cil ni kul tur ni pro stor i ti ti od di-
ja lo ga sa tu im tek sto vi ma upra vo ra di svog op stan ka, ali e taj sa mo i zo la cij ski pro ces pro iz ve sti kon-
zer va tiv nu, auti sti nu i u se be za tvo re nu kul tu ru, ko ja po ka zu je znat no ma nje di na mi no sti ne go to to
zah te va ju po tre be ljud skog dru tva. Ugro e na kul tu ra ak ti vi ra sve ras po lo i ve od bram be ne me ha ni zme,
a po to ko lek tiv u va se be i svoj iden ti tet pre ko tek sto va, in ter tek stu al nost se ja vlja kao mne mo ni ki i
od bram be ni me ha ni zam, pri e mu je svest o se bi, pam e nje svog he roj skog bi a i nad mo i sop stve ne
kul tu re po hra nje no u ka non skim tek sto vi ma, kao u svo je vr snim u va ri ma ko lek tiv nog iden ti te ta. Sto ga,
u tre nu ci ma ugro e no sti so ci o kul tur ne za jed ni ce, po sta je iz u zet no va na glo bal na kul tur na funk ci ja to
je tekst u cje li ni svih svo jih re la ci ja oba vlja u sklo pu pri pad nog kul tur nog su sta va
7
, pa e autor u dra mu
uve sti an tro po ni me mar ki ra ne u ep skom dis kur su (Mi lo, Mar ko) ko ji no se in for ma ci ju o ot po ru tur-
skoj ko lo ni za ci ji, jer funk ci o ni u kao sim bo li ki zna ko vi i ak ti vi ra ju i tav ak si o lo ki i sim bo li ki po re dak
ep ske bal kan ske kul tu re, i ja je klju na ide o lo ge ma ot por isla mu.
U ta kvim uslo vi ma je i od nos iz me u adre san ta i adre sa ta bit no iz me njen, jer di sen sni di ja log, na
ko me se te me lji ko lo ni jal na ko mu ni ka ci ja, uslo vlja va i pre nos po ru ka, to do vo di do jo ve eg za tva ra nja
ka na la JaJa, pri e mu e se auti sti na i u se be za tvo re na kul tu ra okre nu ti in ten ziv noj mi to lo gi za ci ji i
kul tu pro lo sti, kao ri zni ci iden ti tet skih in for ma ci ja, i je umno a va nje do vo di do ja a nja sa mo i den ti-
f ka cij skih pro ce sa i ego cen tri nog go vo ra. To je pra e no sma nje nom ak tiv no u ka na la JaOn, to jest
od bi ja njem ,,tu ih tek sto va i je zi ka ko lo ni za to ra. U tom de fan ziv nom, od bram be nom pro ce su do la zi
do sna e nja usme nih ko do va i ak ti vi ra nja kul tur nih i mne mo ni kih me ha ni za ma iz epo he pret pi sme-
no sti, jer je i Cr no gor ci ma i ra ji, ne mu sli ma ni ma na tur skim te ri to ri ja ma, pi sme nost te ko do stup na, pa
usme ni tek sto vi slu e za me mo ri sa nje ko lek tiv nih isti na i i nje ni ca re le vant nih za op sta nak ugro e ne
so ci o kul tur ne za jed ni ce.
Hri a ni su na Bal ka nu ou va li svoj je zik i kul tu ru za hva lju ju i pro ce su auto ko mu ni ka ci je, ko ji je
pre su dan u ou va nju iden ti te ta ko lo ni zo va nih kul tu ra: Pri to me tre ba raz li ko va ti dva ti pa auto ko mu ni ka-
ci je: s mne mo ni kom funk ci jom i bez nje.
8
Da kle, u ugro e noj kul tu ri, kao jed na od nje nih od bram be nih
stra te gi ja, raz vi ja se in ten ziv na ko mu ni ka ci ja na ka na lu JaJa sa na gla e nom mne mo ni kom funk ci jom,
pri e mu se u iden ti tet skoj na ra ci ji for mi ra tem po ral na gra ni ca ko ja raz dva ja dve pod struk tu re, ure e ne
raz li i tim kul tur nim ko do vi ma do mi cil na kul tu ra pre i po sle ko lo ni za ci je i kre o li za ci je, jer ta ko otar
i agre si van upad tu ih kul tur nih ko do va i kog ni tiv nih she ma do vo di do ozbilj nih pre i na e nja ko do va
po na a nja i do mo di f ka ci je iden ti tet skih obra za ca.
Pod pri ti skom ko lo ni jal ne si tu a ci je ak ti vi ra ju se svi ras po lo i vi od bram be ni me ha ni zmi do mi cil ne kul tu re:
Svo je od bram be ne teh ni ke o vek je raz ra dio na za pa nju ju e vi spren na in, i to ne sa mo u obla sti ra-
to va nja ve i u obla sti re li gi je, me di ci ne i prav ne pri nu de. On mo ra da se bra ni ne sa mo od po ten ci jal-
nih ne pri ja telj skih si la u pri ro di ne go i od onih u ljud skom dru tvu. ta vi e, mo ra ta ko e da se no si s
ru i la kim si la ma u sop stve noj li no sti. Re li gi ji je cilj da ot klo ni ka ko opa sno sti ko je po sto je u pri ro di,
ta ko i one ko je po sto je u po je din cu. In sti tu ci je za spro vo e nje za ko na stvo re ne su da bi se ba vi le dru-
tve nim pre stup ni ci ma, a oru a na si la se ko ri sti pro tiv dru gih dru tve nih za jed ni ca. Me di ci na, opet,
ti ti gru pu ili po je din ca od bo le sti.
9
Po put re li gi je, me di ci ne i prav ne pri nu de, tek sto vi pro iz ve de ni u od re e noj se mi os fe ri funk ci o ni-
u kao ve o ma zna aj ni od bram be ni me ha ni zmi kul tu re jer je nji ho va mne mo ni ka funk ci ja pre sud na
u ou va nju iden ti te ta ne ke so ci o kul tur ne za jed ni ce, ko ji je po seb no ugro en u uslo vi ma ko lo ni jal ne
7 Du brav ka Ora i-To li, Te o ri ja ci tat no sti, 33.
8 Ju rij Lot man, Se mi os fe ra, 39.
9 Edvard Hol, Ne mi je zik, 58.
88
si tu a ci je. U ta kvim uslo vi ma po ja a va se i ak tiv nost re li gij skih ko do va kao naj ja ih od bram be nih me-
ha ni za ma, i ji tek sto vi ima ju na gla e nu prag ma ti nu vred nost jer pre ten du ju na sa kral nost i uko re nje ni
su du bo ko u f lo ge net skom pam e nju, pa su oni glav ni no si o ci ot po ra ko lo ni jal noj si li i svim ob li ci ma
kul tur nog i iden ti tet skog na si lja. Sto ga e u Gor skom vi jen cu ve o ma zna aj ne funk ci je, po seb no u mo-
ti va ci o nom si ste mu, bi ti do de lje ne igu ma nu Ste fa nu, no si o cu hri an skog, pra vo slav nog ko da, ko ji se
iz dva ja iz ko lek ti va i mo de lu je kao mar kant na ide o lo ka in stan ca, i ji ora tor ski mo no lo zi po kre u Cr-
no gor ce na ak ci ju, a o nje go vim re to ri kim ka pa ci te ti ma i iz u zet nom per lo ku cij skom uin ku nje go vog
go vo ra sve do e ple me ni ci:
SER DAR JAN KO
Da nu, oe, ono ka umi je,
Is pri a ni to god ama na ti,
Pri e no smo le gli i za spa li.
Ko te ni je uo e go vo ri,
onaj ne zna to u te be spa va. (GV, 154)
Zbog to ga se dis kurs igu ma na Ste fa na or ga ni zu je uz ak ti vi ra nje ogrom nog stil sko se man ti kog po-
ten ci ja la, a nje go ve po ru ke per lo ku cij ski su ori jen ti sa ne, to jest usme re ne na emo ci o nal no an ga o va nje
sa go vor ni ka i iza zi va nje per for ma tiv no sti, jer la no ve ple me na tre ba na go vo ri ti da r tvu ju svoj i vot za
,,vi e ci lje ve:
IGU MAN STE FAN
Po ko lje nje za pje snu stvo re no,
vi le e se gra bit u vje ko ve
da vam vjen ce do stoj ne sa ple tu,
va e pri mjer ui ti pje va a
ka ko tre ba s be smrt no u zbo rit!
.....................................................
Krst no si ti va ma je su e no
stra ne bor be s svo jim i s tu i nom!
Te ak vje nac, al je vo e slat ko!
Vos kre se nja ne bi va bez smr ti;
.................................................
Slav no mri te, kad mri jet mo ra te! (GV, 160161)
U se man ti kom si ste mu Gor skog vi jen ca vla di ka Da ni lo ta ko e ima kla si f ka ci o ne funk ci je, pa on
us po sta vlja i sna i ple men ski po re dak, pro pi su je nor me po na a nja i po dr a va kul tur nu re dun dan cu, to
mu po seb no omo gu a va su per i or na po zi ci ja, jer nje gov dis kurs sti e sa sa mog vr ha cr no gor ske kul tu re.
Na i me, vla di ka Da ni lo de lu je kao mo na nor ma tiv na in stan ca, i ji su is ka zi od pre sud nog zna a ja za
us po sta vlja nje kul tur ne nor me i ak si o lo kog si ste ma ple men ske za jed ni ce. On pro pi su je po elj ne ob li ke
po na a nja, a po to je ute me ljen i u re li gij skim ko do vi ma, uz igu ma na Ste fa na, glav na je ide o lo ka in stan-
ca u i jem se dis kur su de f ni u sve ti nje sa kral ni fe no me ni kul tu re za ko je se i vi i umi re. U dram skom
tek stu je iz u zet no va an tip in for ma ci je ko ji se pla si ra sa do mi nant nog ka na la, a u Gor skom vi jen cu to je
vla di ka Da ni lo, ko me je autor u tu svr hu do de lio iz u zet no raz vi je ne re to ri ke kom pe ten ci je:
VLA DI KA DA NI LO
Mla do i to, na vi jaj kla so ve,
pre e ro ka do la ti je nje tva!
Div ne er tve vi dim na go mi le
trkltrna strivanj

89
trkltrna strivanj
pred ol ta rom cr kve i ple me na,
u jem le lek e go re pro la ma.
Tre ba slu it e sti i ime nu!
Ne ka bu de bor ba ne pre sta na,
ne ka bu de to bi ti ne mo e,
Nek ad pro dre, po ko si sa ta na!
Na gro blju e iz ni i cvi je e
za da le ko ne ko po ko lje nje! (GV, 56)
Upra vo zbog pri ka zi va nja ko lo ni jal ne ko mu ni ka ci je, u Gor skom vi jen cu kul tu ral na in for ma ci ja po-
ti sku je dram sku i ugro a va sva tri dram ska je din stva, to re zul ti ra sla blje njem dram skog ko da. Ugro a-
va nje dram ske rad nje i do mi na ci ja sta ti kih mo ti va po tvr u je po vla e ni sta tus kul tu ral ne i ide o lo ke
in for ma ci je u dram skom dis kur su. Da kle, Nje go e va dra ma se or ga ni zu je kao umet ni ka tran spo zi ci ja
ko lo ni jal ne si tu a ci je, pri e mu autor pre do a va pre vi ra nje se mi o ti ke ener gi je ko ja se oslo ba a pri li kom
su da ra dve ju kul tu ra, raz li i tih re li gij skih ko do va, zbog e ga je nji hov an ta go ni zam jo pro du blje ni ji a
ko mu ni ka ci ja agre siv ni ja:
VLA DI KA DA NI LO
Udri za krst, za obraz ju na ki,
ko go pa e svi je tlo oru je,
ko go u je sr ce u pr si ma:
hu li te lje ime na Hri sto va
da kr sti mo vo dom ali kr vlju!
Tri je bi mo gu bu iz to ri ne!
Nek pro po je pje sna od ua sa,
ol tar pra vi na ka men kr va vi! (GV, 57)
Na vod ni isto rij ski do ga aj is tra ge po tu ri ca u umet ni kom pro sto ru Gor skog vi jen ca, oso be nom
dram skom stra te gi jom za sni va nom na na gla e noj ge ne a lo koj hi brid no sti, to jest ak ti vi ra nju ele me na-
ta ka ko dram skog, ta ko i ep skog i lir skog ko da, tran sfor mi e se u nad i sto rij ski, bo go ja vljen ski gest ko ji
do vo di do pre o kre ta u isto ri ji i na vod no ozna a va po e tak bor be pro tiv isla ma i iz daj ni ka. Pri to me se
oko tog i na for mi ra ju i i re tri kon cen tri na kul tur na kru ga: cr no gor ski, pra vo slav ni i hri an ski, ko-
ji se za tim na pa ra dig mat skoj rav ni tek sta su prot sta vlja ju islam skom i mle ta kom kul tur nom mo de lu.
Su prot nost i ten zi ja iz me u cr no gor skog i mle ta kog kul tur nog mo de la je mar gi nal na, dok je opo zi ci ja
ko ja se us po sta vlja iz me u cr no gor ske i islam ske kul tu re je zgro dram skog su ko ba, to do ka zu je da kul-
tur ni ko do vi u ovom Nje go e vom tek stu pre sud no uti u na ar ti ku la ci ju estet ske po ru ke, iz e ga sle di
sa svim lo gi an za klju ak da je te ma Gor skog vi jen ca re kon struk ci ja cr no gor skog so ci o kul tur nog ko da,
a ne is tra ga po tu ri ca. Na ve li ku a lost mno gih, iz gle da da je u ve no ,,isto ri e sko so bi ti je, to jest is tra ga,
,,sa mo mo nu men tal na tvo re vi na pe sni ke ima gi na ci je ko ja, uklju e na ve to u la nac isto rij skih zbi va nja
tran spo no va nih u knji ev ne i nje ni ce i estet ski osna e nih ener gi jom mit skih obra za ca, de ce ni ja ma za-
va ra va i ta o ce i tu ma e ovog naj kon tro verz ni jeg tek sta ju no slo ven skih knji ev no sti.
U Gor skom vi jen cu re kon stru i u se kul tur ni ko do vi, ta ko da se kao glav ni ju na ci na me u kul tu re
a ne po je di na ni li ko vi. Sto ga zna aj nu funk ci ju u iz grad nji dram ske sli ke sve ta pre u zi ma ju se mi o ti ke
je di ni ce kul tu re, od no sno kul tu ral ni se mi, je zik pro sto ra, tem po ral nost i sim bo li ki si ste mi hri an ske
(pra vo slav ne) i islam ske se mi os fe re. Do mi nan tan po lo aj kul tu ral ne in for ma ci je u se mi o ti kom si ste mu
Nje go e ve dra me uti e na sve ele men te tek sta mo di f ku ju i nji ho vu struk tu ru i pod re u ju i je scen sko-
mi me ti kom pri ka zi va nju cr no gor ske kul tu re. Gor ski vi je nac je tekst ko ji re kon stru i e so ci o kul tur ni kod
90
cr no gor skog dru tva u rat nom i he roj skom vre me nu, to jest us po sta vlja lo gos he roj sko-pa tri ot skog mo-
de la sve ta i mi lje nja, ko ji pre vu en pa ti nom ve li an stve no sti i pa te ti ke, ue stvu je u for mi ra nju na ci o-
nal nog mi ta i ide a li zo va ne sli ke jed ne kul tu re, to na rav no ne tre ba po i sto ve i va ti sa stvar nim kul tur nim
mo de li ma i dru tve nom prak som.
U Gor skom vi jen cu ak ti van ot por zlu us po sta vlja se kao osnov ni eti ki prin cip, to je u skla du sa cr-
no gor skom tra di ci jom i kul tom ,,slo bo de zlat ne. Sto ga cr no gor ski na ci o nal ni mit iz ra sta iz ep ske i he roj-
ske pa te ti ke, ko ju pro iz vo di dru tve na pa ra dig ma, rat ni ka i ple men ska, i ji je osnov ni eti ki ka non oj-
stvo i ju na tvo, pa se naj ve i broj so ci o kul tur nih za pre ka ve zu je upra vo za taj kult. Da kle, kul tur ni mo del
je u ce li ni pod re en oj stvu i ju na tvu, ko ji slu e ou va nju slo bo de, ple me na i ve re, od no sno ci lje va ko ji
nad ra sta ju in di vi du al nu eg zi sten ci ju, pa je u skla du s tim, u ak si o lo kom si ste mu Gor skog vi jen ca iz da ja
i go sa na kao naj ve i greh. Ta kav greh za slu u je naj stro u i naj su ro vi ju ka znu, to glas ko lek ti va mo no
ar ti ku li e u ko li ma, uz e sto ke re i su bjek tiv ne oce ne, kle tve, in vek ti ve i pe jo ra ti ve upu e ne na ra un
iz daj ni ka, ko je je uglav nom pro iz ve la mit ska svest: Ve li ka i, pro kle te im du e ... ve li ka i, trag im se utro ...
ve li ka i, grd ne ku ka vi ce,/ po sta do e ro da iz da ji ce ... Bran ko vi u, po ga no ko lje no,/ ta ko li se slu i ota a stvu,/
ta ko li se ci je ni po te nje? Po e ti ka ko ja je u to li koj me ri za vi sna od eti ke i ide o lo gi je uslo vlja va mo de lo va-
nje ri gid nih i mo no lit nih li ko va, i je po na a nje pod le e auto ma ti zmu jer po ka zu je ve o ma vi sok ste pen
pred vi dlji vo sti, a kao klju ni hro no top u okvi ru ko jeg ta kvi li ko vi ostva ru ju svo ju dram sko-na ra tiv nu
eg zi sten ci ju, mo de lu je se hro no top bor be, ra ta, od no sno meg da na. U he roj skom mo de lu sve ta rat slu i
kao sred stvo us po sta vlja nja kul tur nog obra sca u i jem se cen tru na la zi se man ti ka struk tu ra oj stva i
ju na tva, kao kult na i di vi ni zo va na. Po to je ona isto vre me no i osnov eti kog si ste ma, rat ko ji je neo p-
ho dan za nje no us po sta vlja nje po sta je ge ne ra tor mo ral nih vred no sti oj stva i ju na tva, to jest he roj skog
mo de la eg zi sten ci je kao naj u zvi e ni jeg ob li ka po sto ja nja:
VUK MI U NO VI
Ju na tvo je car zla sva ko je ga
A i pi e naj sla e du ev no,
Ko ji jem se pja ne po ko lje nja.
Bla go to me ko do vi jek i vi,
imao se ra ta i ro di ti! (GV, 84)
Dram ska sli ka sve ta mo de lo va na u Gor skom vi jen cu an ti dram ski je ori jen ti sa na na eks ten ziv nost
10
,
to je po sle di ca ak tiv no sti ep skog ko da, ko ji te i da pru i to pla sti ni ju i re ljef ni ju sli ku sve ta i kul tu re.
Sto ga se spo red ne si ej ne li ni je se man ti ki osa mo sta lju ju za hva lju ju i di je ge ti kim funk ci ja ma po je-
di nih li ko va, to za so bom po vla i i mo di f ka ci je u struk tu ri dram skog vre me na, ko je se or ga ni zu je na
pa ra dig mi ana lep se, tem po ral ne f gu re ko ja na ru a va osnov ni dram ski prin cip sin hro no sti, od no sno
pri ka zi va nja do ga a ja in ac tu, pa nje no ue sta lo ja vlja nje po sta je glav ni raz gra i va ki fak tor dram skog
ko da. Spo red ne si ej ne li ni je funk ci o ni u kao za o kru e ne pri po ved ne ili pak lir ske ce li ne, na o ko bez
su tin ske ve ze s glav nim si ej nim to kom, na ru a va ju i ta ko kom pakt nost i hi je rar hi ju ove hi brid ne,
dram sko-na ra tiv no-lir ske struk tu re. Na taj na in ugro a va se osnov no na e lo ho mo ge ne dram ske kom-
po zi ci je, ko ja pod ra zu me va in ten zi van raz voj dram ske rad nje, i na ru a va od nos za vi sno sti de lo va od ce-
li ne, ta ko da se seg men ti raz glo blje nog dram skog si ea ni u po prin ci pu pa ra tak se, to jo vi e na gla a va
nji ho vu sa mo stal nost u kom po zi ci o nom mo za i ku Gor skog vi jen ca. Me u tim, sve plo i ce mo za i ka slo e-
ne su, ma gi nim spo na ma po ve za ne u mo nu men tal nu sli ku cr no gor ske kul tu re i sklad no or ke stri ra ne
u ve li an stve nu him nu po sve e nu ple men sko-pa tri jar hal noj Cr noj Go ri, jer te ma ko ja ih ta ko mo no
ob je di nju je ni je ne e ti ki in is tra ge po tu ri ca, ve re kon struk ci ja cr no gor skog so ci o kul tur nog ko da, to
10 O to me vi de ti: Ta tja na Be a no vi, Se mi o ti ka in ter pre ta ci ja ,Gor skog vi jen ca.
trkltrna strivanj

91
trkltrna strivanj
pod ra zu me va sla vlje nje cr no gor skih sve ti nja, od ko jih su naj va ni je ,,krst a sni i slo bo da zlat na. U tom
slu a ju sa mo stal nost spo red nih si ej nih li ni ja i po je di nih mo ti va se re la ti vi zu je, jer su ipak svi ele men ti
ovog tek sta u funk ci ji sli ka nja cr no gor ske kul tu re, ko ja se u tu svr hu osve tlja va sa dva sna na re fek to ra
kon trast nog ti pa: s jed ne stra ne tur skom, a s dru ge mle ta kom kul tu rom, pa se na fo nu tih kul tur nih
ko do va jo ja sni je uka zu je cr no gor ska kul tu ra.
Se man ti ki si stem Nje go e ve dra me, pod uti ca jem re li gij skih i kul tur nih ko do va, ra la njen je na
dva pod si ste ma me u ko ji ma je us po sta vlje na ne pro boj na i ne pre la zna gra ni ca, i me se uki da mo gu-
nost di na mi nog kre ta nja u opo zit no se man ti ko po lje:
Gra ni ca sve ko li ki pro stor tek sta de li na dva pot pro sto ra ko ji se me u sob no ne se ku. Ne pro boj nost je
nje na osnov na od li ka. Jed na od su ta stve nih ka rak te ri sti ka tek sta je ste na in na ko ji ga gra ni ca de li.
To mo e bi ti de o ba na svo je i tu e, i ve i mr tve, si ro ma ne i bo ga te. Ali je ne to dru go bit no: gra ni ca
ko ja pro stor raz dva ja na dva de la tre ba da bu de ne pro boj na, a unu tar nja struk tu ra sva kog pot pro-
sto ra tre ba da bu de raz li i ta.
11

Da kle, ide o lo ki pro stor Gor skog vi jen ca, pod uti ca jem ko lo ni jal ne si tu a ci je, po de ljen je na ,,tu e
i ,,na e, pri e mu unu tra nju struk tu ru sva kog pot pro sto ra ure u ju raz li i ti kul tur ni i re li gij ski ko do vi,
ko ji bit no mo di f ku ju i pri mar ne si ste me po ru ka.
12
Upe a tlji va go vor na ka rak te ri za ci ja jed nog vre me na,
usta lje nih ep skih kli ea i ple men skih ,,pa ro la pla si ra se pre ko oso be nog dram skog ka na la, u ko me je
je zik ple men ske kul tu re naj i sti ji. Na i me, ko lo ar ti ku li e upra vo re dun dan cu cr no gor ske ple men ske kul-
tu re, od no sno da je go vor nu i ide o lo ku ka rak te ri za ci ju he roj sko-pa tri jar hal nog vre me na, sa sta bil nim
ak si o lo kim si ste mom ple me na, pri e mu se re kon stru i u ko do vi po na a nja ko ji omo gu a va ju uklju e-
nje po je din ca u za jed ni cu. Sto ga se ve u pr vom tur nu su ko la uka zu je na re dun dant ne ko do ve po na a-
nja us po sta vlje ne u cr no gor skoj kul tu ri, od no sno na she ma ti zo va ne obra sce ko ji omo gu a va ju tra ja nje i
op sta nak ovog spe ci f nog so ci o kul tur nog po ret ka:
KO LO
Sve su na e gla ve iza bra ne,
mom ci div ni isto ka zvi je zde,
to su do sad ove go re da le,
svi pa da li u kr va ve bor be,
pa li za est, ime i svo bo du;
i na e su uti ra li su ze
vje ti zvu ci div ni jeh gu sa lah.
Pro ste na e er tve sve ko li ke
kad je na a tvr da po stoj bi na
si le tur ske ne si ta grob ni ca.
to je ovo evo ne ko do ba
te su na e go re umu a le,
ne razlje u rat ni jem kli ci ma?
Po i nu ni ra na oru je,
osta de ni ze mlja bez gla va rah;
ne kr u se go re usmr e e,
ujed no su ov ce i kur ja ci,
zdru io se Tur in s Cr no gor cem,
11 Ju rij Lot man, Struk tu ra umet ni kog tek sta, 300.
12 O to me vi de ti: Edvard Hol, Ne mi je zik.
92
oda ri e na rav nom Ce ti nju;
smrad uhva ti la fa u klju sa ma,
za tri je se ime cr no gor sko,
ne osta de kr sta od tri pr sta! (GV, 31)
Ko lo ni jal ni spa ci jal ni mo de li ja sno raz gra ni a va ju knji ev ni uni ver zum na dve pro stor ne pod struk-
tu re tu e i na e, i ja je ko mu ni ka ci ja ote a na zbog ne jed na ke di stri bu ci je so ci o kul tur ne mo i. Ko lo ni-
jal na po de la pro sto ra u Nje go e voj dra mi do vo di do do pun ske se man ti za ci je pri svoj nog de ter mi na ti va
na/na e, ko ji kao ozna ka ko lek tiv nog na e la tre ba da ak ti vi ra od go va ra ju i kul tur ni iden ti tet, to e
se od ra zi ti na ak si o lo ki si stem u ce li ni, jer po zi ci ja sa ko je se vred nu je i gra di ide o lo ki naj i sprav ni ja
sli ka sve ta ja sno je lo ci ra na unu tar pra vo slav ne, cr no gor ske kul tu re. Ue sta la upo tre ba ovog de ter mi-
na ti va tre ba da ozna i sto plje nost je din ke sa ugro e nim ko lek ti vom i osna i ko lek tiv no na e lo na ra un
in di vi du al nog, pri e mu do la zi do do pun ske se man ti za ci je gra ma ti ke ka te go ri je ko ja do bi ja zna aj ne
kul tu ral ne funk ci je jer upu u je na (post)ko lo ni jal ni dis kurs i nje go vu osnov nu opo zi ci ju iz me u na eg
i tu eg pro sto ra, to zna i da se na osno vu mi kro struk tur nih ele me na ta mo gu re kon stru i sa ti glo bal ne
se man ti ke struk tu re dram skog tek sta.
Da kle, ko lo ili glas ple me na, ko je u tek stu dra me do bi ja est ve o ma zna aj nih tur nu sa, gra di se kao
ide o lo ka in stan ca i pre vas hod no emi tu je kul tu ral nu in for ma ci ju, to de lu je kao na me tljiv okvir di ja lo ga
i ja ko mo an, nor ma ti van kon tekst u ko me li ko vi go vo re, to jest uzi ma ju re sve sni da ih ple me stal no
po sma tra i vred nu je nji ho vo po na a nje. Ni ko ne e li da kre ne tra gom Vu ka Bran ko vi a, a li ko vi su oko-
va ni ple men skom kul tu rom i nje nom ak si o lo gi jom, ko ja stal no opo mi nje na pra vi la po na a nja i pri to me
naj stro e za bra nju je i ka nja va iz da ju, i ji je naj vi i stu panj pri ma nje isla ma. Ple men ska kul tu ra su ro vo
na me e po je din cu svo je in ter ak tiv ne okvi re, kog ni tiv ne she me, ide o lo ke sta vo ve i ko do ve po na a nja,
zah te va ju i bes po go vor nu po slu nost. U sva kom dru tvu po sto je kon ven ci o nal ni ko do vi po na a nja, ko ji
su ve o ma va ni za so ci jal nu za jed ni cu jer re gu li u po na a nje po je din ca, pro pi su ju pra vi la i ka nja va ju
pre stu pe. Kao naj o zbilj ni ji pre stup i naj ve i zlo in, od no sno ogre e nje o dru tve no pro pi sa nu nor mu u
se man ti kom si ste mu Gor skog vi jen ca, usta no vlje na je iz da ja, pa na pe tu dram sku se kven cu pre go vo ra
iz me u Cr no go ra ca i do ma ih Tu ra ka na ja vlju je kom po zi ci o ni rez i opo me na ko la, ko je pe va o iz da ji i
upo zo ra va na ka zne:
KO LO PO JE:
Lju ta kle tva pa de na iz ro da!
Pro kle ma ti od ne vo lje si na,
te knje gi nja Ivan be go vi ca,
pro kle Ma ra svog si na Sta ni u,
.........................................
Sta ni a je obraz ocr nio,
po hu lio na vje ru Hri sto vu,
na ju na ko ple me Cr no je vo,
obu ka se u vje ru krv ni ku
i brat ske je kr vi oed nio. (GV, 5859)
Ko do vi tra di ci o nal nog ple men skog dru tva osnov ni su re gu la to ri po na a nja li ko va u Nje go e voj
dra mi, a kon ven ci o nal ni ko do vi su no si o ci kul tur nog is ku stva ko ji omo gu a va ju ukla pa nje po je din ca u
sop stve nu kul tu ru, to do pri no si nje noj vi tal no sti i po sto ja no sti. Na sto ja nje da se de ko di ra ju tu i tek-
sto vi pre ko vla sti tih ko do va i obr nu to, na me ta nje svo jih ko do va ne koj kul tu ri ko joj su oni ne ra zu mlji-
trkltrna strivanj

93
trkltrna strivanj
vi, do vo di do abe rant nog de ko di ra nja
13
. Upra vo ta kav ob lik de ko di ra nja Cr no gor ci na me u do ma im
Tur ci ma zah te va ju i nji hov po vra tak vje ri pra e dov skoj, iako su oni ve du bo ko u tu im kog ni tiv nim
she ma ma i kul tur nim ko do vi ma.
Ko lo i mno i na mo de lu ju se u Gor skom vi jen cu kao oso be ne dram ske in stan ce ko je pred sta vlja ju
ko lek tiv ni dis kurs glas ple me na, i ja je osnov na funk ci ja da ar ti ku li e ple men ske ide o lo ge me i ri gid nu
kul tur nu nor mu, i da opo mi nje po je din ca na ri go ro zne ka zne. Na i me, ka zne spa da ju u re dun dan cu si-
ste ma, ko ja se auto mat ski ak ti vi ra u slu a ju ogre e nja o nor mu, kao mo na re gu la tor na si la pod re e na
ou va nju ple men skog po ret ka i su prot sta vlje na en tro pi ji ko lo ni za ci je.
Ele men ti op teg, za jed ni kog, kon ven ci o nal nog i ste re o tip nog omo gu a va ju po je din cu da se iden-
ti f ku je i po sta ne lan ne ke gru pe, da kle, iden ti f ka cij ski pro ce si za sni va ju se na re dun dan ci je zi koj,
dru tve noj i kul tur noj. Sto ga e Nje go u Gor skom vi jen cu ak ti vi ra ti upra vo re dun dan cu ple men ske za-
jed ni ce, pri e mu e nje ne se mi o ti ke je di ni ce i sim bo li ki po ten ci jal sta vi ti u slu bu iden ti tet ske na-
ra ci je, i ja je ulo ga ve o ma znaajna u tek sto vi ma ko ji pri ka zu ju ugro e nost kul tur nog po ret ka i bor bu
ko lek ti va za op sta nak i ou va nje iden ti te ta. Pra vo slav na, hri an ska ve ra i nje ne sve ti nje u dra mi su
mo de lo va ne kao osnov iden ti f ka ci je i pre po zna va nja, kao mo na iden ti tet ska ba za ko ja se su prot sta vlja
isla mu i tur skoj im pe ri jal noj si li. Bu du i da je Ko so vo, kao in ter tek stu al ni znak, naj va ni je me sto ko lek-
tiv ne mne mo ni ke na Bal ka nu, ko je de li vre me na ono pre i po sle tur ske ko lo ni za ci je, Nje go ugra u je
ko sov ski hro no top u svo ju dra mu i raz u e nim sim bo li kim va le ri ma znat no uslo nja va je zik pro sto ra
u Gor skom vi jen cu. Na i me, u bal kan skoj, a po seb no u srp skoj kul tu ri, do la zi do na gla e ne se mi o ti za ci je
te ge o graf ske ta ke, pri e mu se hro no top Ko so va umet ni kim stra te gi ja ma tran sfor mi e u pro stor ni i
iden ti tet ski sim bol, u ko ji je ve ko vi ma ta lo e no zna e nje pra e no in ten ziv nim pro ce som mi to lo gi za ci je.
Do pun ska se mi o ti za ci ja Ko so va za po e ta je u usme nim ko do vi ma, a u da ljim in ter tek stu al nim pre vi ra-
nji ma for mi ran je iz u zet no slo en sim bo li ki znak, du bo ko ure zan u f lo ge net sko pam e nje:
Ge o gra fi ja se iz u zet no la ko pre tva ra u sim bo li ku. To se po seb no pri me u je ka da ova ili ona ge o graf-
ska ta ka po sta je me sto stal nih rat nih ope ra ci ja ili na ci o nal nih ili re li gij skih su ko ba ili se raz li i to
oce nju je kod su ko blje nih na ci o nal nih tra di ci ja.
14

Kog ni tiv ne she me u Gor skom vi jen cu pred o dre e ne su ,,isti na ma iz fol klor nog tek sta, oda kle sti u
,,pro ve re ni vred no sni sta vo vi o Tur ci ma kao krv ni ci ma i o Ko so vu kao sve ti nji. Da kle, ak ti vi ra ne su,
iz me u osta lih, mit ske kog ni tiv ne she me, pa u Nje go e voj dra mi po seb ne funk ci je ima ko sov ski mit,
ko ji u se bi no si na sla ge pra sta re se man ti ke sna ge, to mu obez be u je ve li ki sim bo li ki po ten ci jal, kao i
ve o ma zna aj ne kul tur ne i ka non ske funk ci je. Ve ko vi ma ta lo e no zna e nje i ugra i va nje f lo ge net skog
is ku stva u ko sov ski mit, vre me nom je or ga ni zo va no u vr stu, pe tri f ci ra nu she mu mit skog zna ka ko ji je
ve o ma uspe no for mi rao arhetipe ljud skog po na a nja, pa Nje go oda tle pre u zi ma go to ve i u vi so koj me ri
auto ma ti zo va ne obra sce iz daj ni ka Vu ka Bran ko vi a, i he ro ja Mi lo a Obi li a, i me u nji ma us po sta-
vlja klju nu se man ti ku opo zi ci ju. Po to su te kog ni tiv ne she me po zna te i re ci pi jen ti ma, one se ak ti vi ra ju
u in ter pre ta ci ji, po ne kad, na a lost, bez ika kve sve sti o mit skoj i umet ni koj di men zi ji ,,isti na iz re e nih
u Gor skom vi jen cu.
Hri a ni su na Bal ka nu ou va li svoj je zik i kul tu ru za hva lju ju i pro ce su auto ko mu ni ka ci je, ko ji je
pre su dan u ou va nju iden ti te ta ko lo ni zo va nih kul tu ra: Pri to me tre ba raz li ko va ti dva ti pa auto ko mu ni ka-
ci je: s mne mo ni kom funk ci jom i bez nje.
15
Da kle, u ugro e noj kul tu ri, kao jed na od nje nih od bram be nih
stra te gi ja, raz vi ja se in ten ziv na ko mu ni ka ci ja na ka na lu JaJa sa na gla e nom mne mo ni kom funk ci jom,
13 O to me vi de ti: Ja sna Ja ni i je vi, Ko mu ni ka ci ja i kul tu ra.
14 Ju rij Lot man, Se mi os fe ra, 270.
15 Ju rij Lot man, Se mi os fe ra, 39.
94
pri e mu se u iden ti tet skoj na ra ci ji for mi ra tem po ral na gra ni ca ko ja raz dva ja dve pod struk tu re, ure e ne
raz li i tim kul tur nim ko do vi ma do mi cil na kul tu ra pre i po sle ko lo ni za ci je i kre o li za ci je, jer ta ko otar
i agre si van upad tu ih kul tur nih ko do va i kog ni tiv nih she ma do vo di do ozbilj nih pre i na e nja kul tu re i
do mo di f ka ci je iden ti tet skih obra za ca. Taj pro ces na Bal ka nu za po et je upra vo po sle Ko sov ske bit ke,
oso be ne pro stor no-tem po ral ne je di ni ce od ko je se vre me me ri na ono pre i ono po sle, to je do ve lo do
sna ne se mi o ti za ci je tog ge o graf skog poj ma ka ko u umet ni kim, ta ko i u ne u met ni kim tek sto vi ma:
VUK MI U NO VI
to spo mi nje Ko so vo, Mi lo a,
svi smo na njem sre u iz gu bi li;
al su mi ca ime cr no gor sko
us kr snu li s ko sov ske grob ni ce
nad obla kom, u vi te ko car stvo,
e Obi li nad sje ni ma vla da. (GV, 77)
U to ku ko lo ni jal ne bor be raz li i tih dis kur sa za do mi na ci ju mu sli man ska usme na knji ev nost
iz vr i la je sna an uti caj na hri an ski fol klor ni dis kurs uno se i u nje ga ka ko ori jen tal ne mo ti ve, ta ko
i lek si ku. Taj pro ces kre o li za ci je za hva ta sve ko do ve i tek sto ve unu tar ko lo ni zo va nog kul tur nog pro-
sto ra mo di f ku ju i kul tu ru u ce li ni, pa je i dram ski dis kurs u Gor skom vi jen cu obe le en zna ko vi ma
,,tu eg iden ti te ta. Nje go e va dra ma ot kri va i mo no ar ti ku li e svu onu ten zi ju i ne ga tiv nu ener gi ju
ko ja se oslo ba a pri su da ru dve kul tu re, kao i ot por ko ji pru a ona in fe ri or na, ugro e na, od lu no
od bi ja ju i da se pot i ni ja oj.
Kog ni tiv ne she me di rekt no uti u na us po sta vlja nje in ter kul tu ral nih re la ci ja, kao i od no sa mo i u
dram skom se mi o ti kom si ste mu. U Nje go e voj dra mi klju na opo zi ci ja us po sta vlja se iz me u hri an-
skih i islam skih kog ni tiv nih she ma i nji ho vih sim bo li kih si ste ma, to e umno go me ote a ti ko mu ni ka-
ci ju li ko va, jer uko li ko su spo znaj ni mo de li sa go vor ni ka uda lje ni ji, uto li ko e oni te e us po sta vi ti di ja log.
Pre u zi ma njem islam ske ve re hri a ni po sta ju deo dru ge po li ti ke i so ci o kul tur ne struk tu re, pot i nje ni
su dru gim iz vo ri ma mo i (sul tan, ve zir, beg, aga, ka di ja i sl.), pri e mu usva ja ju pot pu no dru ga i je kog-
ni tiv ne she me. Dva su prot sta vlje na sve ta hri an stvo i islam, sto je je dan na spram dru gog, pod re e ni
su ro vim pra vi li ma ko lo ni jal ne in ter ak ci je, ne su sre u se u stvar noj raz me ni, od no sno u tran sfe ru in for-
ma ci ja, jer ka ko je za klju io Sakelaridu iz u a va ju i post ko lo ni jal ni te a tar: kul tu re ni su u idi li nom lju-
bav nom za gr lja ju ni u hi sto rij skoj stvar no sti ni ti u ugla e nom svi je tu te a tra.
16

U sva koj ko mu ni ka ci ji ja vlja ju se po re me a ji ili de vi ja ci je, i je pri su stvo na ru a va pro ces pre no e nja
po ru ke, a u Gor skom vi jen cu glav ni re me ti la ki fak tor je upra vo ko lo ni jal na si tu a ci ja, ko ja na me e di-
sen sne go vor ne i no ve kao osnov ne re gu la to re in ter ak ci je. Da kle, kul tu re ko lo ni zo va nog i ko lo ni za to ra
tre ti ra e mo kao sa go vor ni ke u ko lo ni jal nom di ja lo gu. Stra te gi ja je zi ke in ter ak ci je pred sta vlja ve o ma
zna a jan ele ment sva ke ko mu ni ka ci je, pa i ko lo ni jal ne, jer go vor ni ci, u za vi sno sti od in ter ak cij skog ci lja,
bi ra ju od re e ne go vor ne i no ve ko ji e im po mo i da taj cilj ostva re. Me u tim, ko lo ni jal na si tu a ci ja na-
me e ve o ma agre siv ne ci lje ve, sa im se uskla u je i in ter ak cij ska stra te gi ja ko ja se usme ra va na po ko ra-
va nje od re e ne kul tu re i odr a va nje nje ne in fe ri or no sti, pa se ko mu ni ka ci ja mo ra osla nja ti na di sen sne
ob li ke i go vor ne i no ve, od ko jih do mi ni ra ju: pre su de (ver dik ti vi) i, na rav no, nji ho vo iz vr e nje, na red be
(eg zer ci ti vi) i oba ve ze (ko mi si vi).
17
Pri to me se ima u vi du ilo ku cij ska mo po je di nih i no va, od no sno
per lo ku cij ski efe kat ko ji oni mo gu ima ti na sa go vor ni ka, a ti me i na re a li za ci ju ci lja, ta ko da je ko mu ni-
ka cij ska stra te gi ja ko lo ni jal ne si le uvek usme re na na di sens (ne ko o pe ra tiv nost):
16 Ma ri na Kat ni-Ba kar i, Sti li sti ka dram skog dis kur sa, 193.
17 Isto.
trkltrna strivanj

95
trkltrna strivanj
Za di sen sne je si tu a ci je, na pro tiv, ka rak te ri sti no da oba ili sa mo je dan su di o nik in zi sti ra ju na svo-
jim za htje vi ma, ko ji su u ne skla du sa op im ko o pe ra tiv nim ko mu ni ka cij skim ci lje vi ma. Do to ga
do la zi zbog raz li i tog sta va pre ma spor nom objek tu, od no sno zbog vr ste od no sa od re e nih po vi je u
nji ho ve ve ze, ulo ga ma, traj nom ili tre nu ta nom do mi na ci jom i sli no.
18

Da kle, du go ro na do mi na ci ja ko lo ni za to ra osla nja se na di sens stra te gi ju je zi ke in ter ak ci je i svih
osta lih vi do va ko mu ni ka ci je, dok je di stri bu ci ja mo i u Nje go e voj dra mi uslo vlje na oso be nom ko lo-
ni jal nom si tu a ci jom, kao i ve o ma in for ma tiv nom dram skom stra te gi jom in ver to va nja re al nog od no sa
mo i.
19
Na i me, in ver to va nje re al nog od no sa mo i u umet ni kom tek stu spa da u omi lje ne po stup ke
ep skog pe va a, ko ji na taj na in u va za ve nost se a nje o nad mo i sop stve ne kul tu re, do du e iz mi-
lje noj, ali ve o ma mo noj na pla nu so ci jal ne se mi o ti ke. Sto ga se upra vo u vre me ugro e no sti so ci jal ne
za jed ni ce ak ti vi ra ju tek sto vi u ko ji ma je po hra nje no se a nje na iz mi lje nu ili pak stvar nu su per i or nost
ko lek ti va i us pe an ob ra un s tu om kul tu rom, jer ta kvi tek sto vi funk ci o ni u kao oso be ni od bram be ni
me ha ni zmi jed ne kul tu re.
U tek sto vi ma za si e nim kul tu ral nom in for ma ci jom tem po ral ne je di ni ce ja vlja ju se kao no si o ci
do pun skog zna e nja jer, po mi lje nju an tro po lo ga, vre me, kao i pro stor, go vo ri,
20
pri e mu do la zi do
po ja a ne se mi o ti za ci je tem po ral nih je di ni ca ko je pre va zi la ze svo ju osnov nu funk ci ju in stru me na ta za
me re nje vre me na. Uslo nja va nje vre men ske or ga ni za ci je u Nje go e voj dra mi uslo vlje no je de lo va njem
hri an skog kul tur nog ko da, ko ji otva ra nad i sto rij sku di men zi ju vre me na, gde ob ra un s do ma im Tur-
ci ma funk ci o ni e kao ve li ko zna me nje, ma ni fe sta ci ja bo je vo lje, pa na pro lo koj gra ni ci Gor skog vi jen ca,
kao me ta f zi ki tit, sto ji mo na sim bo li ka kr sta su bli mi ra na u ne be skom zna me nju. To me do pri no se i
mo de li usme ne, ri tu al ne kul tu re, ko ji ta ko e de lu ju na po na a nje li ko va, zbog e ga se ak ti vi ra oso be na
zna kov nost pri rod nih fe no me na, pa oni, u se mi o zi in spi ri sa noj ri tu al nom sve u, do bi ja ju do pun sko
se man ti ko op te re e nje i pre ra sta ju u zna me nja:
OB RAD
Vi e ste li u do i zna me nje,
Ka se dvi je mu nje pre kr sti e?
Jed na si nu od Ko ma k Lov e nu,
Dru ga si nu od Ska dra k Ostro gu,
Krst od og nja i va na pra vi e.
Oh, di van li bje e po gle da ti! (GV, 2829) (Pod vu kla T. B.)
Da kle, Bog je svo jom ko smi kom ener gi jom pre kr stio i ta vu Cr nu Go ru, po slav i Cr no gor ci ma
bla go slov kroz zna me nje, od no sno kroz ko smi ku ar ti ku la ci ju, i na taj na in se uklju io u gu stu mo-
ti va ci o nu mre u ko ja se for mi ra iza is tra ge. Pri to me se kao je dan od naj ja ih mo ti va ci o nih ni zo va iz-
dva ja tem po ral na she ma ko ja ure u je i spo lja nju kom po zi ci ju, a za sni va se na vre men skim je di ni ca ma,
po seb no mar ki ra nim u hri an skom ka len da ru, jer ozna a va ju pra zni ke po sve e ne sla vlje nju naj ve ih
hri an skih sve ti nja: Sve te Tro ji ce, Bo go ro di ce i Hri sta. To jo jed nom po tvr u je da is tra ga, pla ni ra na i
re a li zo va na na ta ko sig ni f kant nim vre men skim od red ni ca ma ka kve su Tro ji in dan, Ma la Go spo ji na i
Bo i, ko je pre ra sta ju u svo je vr sne tem po ral ne sim bo le ,,pra ve vje re, sa dr i nad i sto rij sku po ru ku i pred-
sta vlja ema na ci ju bo je vo lje. Sto ga se u Nje go e voj dra mi tem po ral na de ik sa pod vr ga va in ten ziv nom
pro ce su hri sti ja ni za ci je, pri e mu se mak si mal no op te re u je re li gij skim zna e nji ma, to umno go me
uslo vlja va po na a nje li ko va, usme ra va ju i ga u prav cu uz vi e no sti, pa to sa i hri an ske mar ti ro ma ni je,
18 Na da Iva ne ti, Go vor ni i no vi, 74.
19 O to me vi de ti: Ta tja na Be a no vi, Oso bi ne dram skog dis kur sa u ,Gor skom vi jen cu.
20 Edvard Hol, Ne mi je zik.
96
jer ,,sa da je hri an ski sve tac, pa je po elj no r tvo va ti se be za ,,vi e ci lje ve i op sta nak ko lek ti va. Mo di f-
ka ci je spa ci jal ne de ik se usme re ne su na sa kra li za ci ju pro stor nih ni zo va, pa je ,,ov de, to jest dram ski pro-
stor, od re e nim in ter tek stu al nim i sim bo li kim stra te gi ja ma, tran sfor mi san u sve to me sto, to u dra mu
uno si mit ska zna e nja. Da kle, tem po ral ni i spa ci jal ni ni zo vi sta vlja ju se u slu bu od bra ne hri an stva,
ta ko da sa kra li zo va ni hro no top u Gor skom vi jen cu, osim tem po ral ne i spa ci jal ne, no si i ide o lo ku, vred-
no snu in for ma ci ju o ver skom i kul tur nom mo de lu, i ja je od bra na osnov ni po kre ta dram skog zbi va nja.
Glo bal na tem po ral na struk tu ra u knji ev nim tek sto vi ma u znat noj me ri je uslo vlje na ti pom kul tu-
re, a u cr no gor skom kul tur nom mo de lu us po sta vljen je kult pre da ka, pro lo sti i tra di ci je, pa je i or ga ni-
za ci ja vre me na u Gor skom vi jen cu, kao i ak ti vi ra nje usme nih ko do va, ti me uslo vlje na. Tek sto vi okre nu ti
pro lo sti, kao oso be nom epi ste mo lo kom mo de lu, ti pi ni su za usme nu kul tu ru ple men sko-pa tri jar-
hal ne za jed ni ce i njen osnov ni estet ski pro iz vod fol klor ni tekst, i ji ele men ti vr lo ak tiv no ue stvu ju u
or ga ni za ci ji Nje go e ve dra me.
Je zik kul tu re za sni va se na sku po vi ma, izo la ti ma i obra sci ma, a Edvard Hol je iz dvo jio tri za ko na
ko ji upra vlja ju obra sci ma: za kon re do sle da, za kon iz bo ra i za kon sla ga nja, skla da. Pre la zak na islam po-
re me tio je sve za ko ne ko ji u cr no gor skoj kul tu ri upra vlja ju obra sci ma, a do ma i Tur ci iz gra u ju no ve
obra sce ko ji se te me lje na ra za ra nju sta rih, hri an skih, pri e mu na sta ju na gle i tra u ma ti ne pro me ne:
MU STAJ-KA DI JA
Bo gu u ur, dvje sti su go di nah
otka pa i vje ru pri hva ti smo,
iz me a ri di nu po sta do smo.
a bo sve ta, ne ma u nas hi le!
to e sla bo ras kr e li po vo
pred ostro tom vi to ga e li ka?
Sve tac pra vi mah ne li to pu zom,
od uda ra za i gra mu ze mlja
ka ko pra zna po vrh vo de ti kva.
Ma lo ljud stvo kud si zaslje pi lo?
Ne po zna je i stog ra ja sla sti,
a bo ri se s bo gom i lju di ma,
bez na da nja i vi i umi re,
kr stu slu i, a Mi lo em i vi!
Krst je ri je jed na su ho par na,
Mi lo ba ca u ne svi jest lju de
al u pjan stvo ne ko pre e ra no.
Vi e va lja dan kla nja nja je dan
no kr te nja e ti ri go di ne. (GV, 7071)
U tim pro ce si ma pre i na e nja re li gij skih i kul tur nih ko do va naj vi e stra da za kon sla ga nja, jer hi brid-
ne, kre o li zo va ne kul tu re za u vek osta ju bez skla da i ho mo ge no sti, sa ogrom nom ten zi jom ko ju pro iz vo de
raz li i ti re li gij ski i iden ti tet ski mo de li ak ti vi ra ni u se mi os fe ri, obe le e noj ide o lo kom di ho to mi jom kao
oso be nom ano ma li jom to na ru a va har mo ni ju kul tu re:
Do pot pu nog od su stva skla da do la zi kad sve mu do te me re ne do sta je har mo ni ja da ni je dan pri pad-
nik od re e ne kul tu re ne mo e da za mi sli se be kao tvor ca ta kve zbr ke ... Do sli nog ne skla da do la zi
kad kul tu ra A po zajm lju je ar hi tek tu ru kul tu re B i pri to me pre u zi ma sa mo sku po ve ali ne i obra zac.
21

21 Edvard Hol, Ne mi je zik, 130.
trkltrna strivanj

97
trkltrna strivanj
Do ma i Tur ci pre u zi ma ju re li gij ske i ide o lo ke ko do ve, ali ne i je zi ke, a u je zi ku su sa u va ne kog ni-
tiv ne she me, ko je pru a ju pri ta je ni ot por no vim epi ste mo lo kim mo de li ma i ak si o lo kim pa ra me tri ma,
jer de lu ju iz du bi ne je zi ka i ko lek tiv ne me mo ri je, na ta lo e ne u je zi kom si ste mu, to re me ti nji ho vo pot-
pu no pre klju i va nje na islam ske i tur ske kog ni tiv ne she me i mne mo ni ku. Jed na od dru tve nih funk ci ja
hu mo ra je ste da uka e na raz li i te ob li ke ne skla da, ko ji su oba ve zna po sle di ca ko lo ni za ci je:
KNEZ JAN KO
Zna te na u mom ad ozri ni ku:
e god do u, svud za me u a lu.
Vrag do nio na sa sta nak bje e
i sta ro ga odu Brun e vi a,
i u nje ga ne ka kva i a na,
la kat u njoj bje e al ne bje e;
obje sio pu ku o ra me nu,
pa e pu ka ta mo i ova mo
po po lja ni kao svi osta li;
a od o vud ne ki od na i jeh
umi mo gred po kraj ode mi ni
i ti sni mu od lak ta ro i nu
nje go voj zi u gr li i a ni.
Bo e je dan! tri sto ti ne dru gah,
sve po pa da mr tvo od smi je ha,
a oda se u di e ta ju i
to se ra di od to li ko lju dih,
do kle vi e u pu ku ro i nu.
Tu se od mah po mu ti smo grd no,
po bi smo se og njem iz pu a kah;
na pra vi smo pet na est no si lah,
est na i jeh, de vet nji ho vi jeh. (GV, 4243)
Ali hu mor u na pe toj ko lo ni jal noj si tu a ci ji re zul ti ra kr vo pro li em, a ru ga nje tu oj kul tu ri za vr a va
se tra gi no. Sta ri oda, sve te nik, ume sto da iza zi va po to va nje, iza zi va po ru gu, ko ja spa da u ne ga tiv ne
in ter ak tiv ne stra te gi je, to po tvr u je da su ple men ski ko mu ni ka tiv ni mo de li po re me e ni, od no sno mo-
di f ko va ni agre siv nim ko lo ni jal nim kon tek stom, ko ji ra za ra ple men sku re dun dan cu i uki da jed no od
osnov nih pra vi la po to va nje sta ra ca. Uz ovu ru ga la ku sce nu, kao pot pu ni kon trast, ak ti vi ra se od nos
Cr no go ra ca pre ma igu ma nu Ste fa nu, star cu i sve te ni ku ko ji, za raz li ku od ho de, pri pa da pra vo slav noj
kul tu ri, pa sto ga iza zi va iz u zet no di vlje nje i po to va nje:
Zo ra je, di u se, pri pa u ju oru je da kre u do ma. u de se gle da ju i sta ro ga igu ma na e sje di uz
va tru, bro ji bro ja ni ce i ne to u se bi i ta; a oni, ka ko se ko ji di e, ta ko mu pri stu pa i lju bi ga u ru ku,
ra ta li je po i mu dro zbo ri. (GV, 161)
Voj vo di Dra ku do de lje na je klju na ulo ga u pre zen to va nju mle ta ke kul tu re i nje nih ko do va po na-
a nja, ko ji se na taj na in one o bi a va ju jer su sa gle da ni sa ou e ne po sma tra ke po zi ci je, iz per spek ti ve
tu e kul tu re, pri e mu se gra di is kri vlje na sli ka mle ta ke kul tu re, pre lo mlje na kroz pa tri jar hal ni ple-
men ski mo del mi lje nja i vred no va nja. Na i me, cr no gor ski voj vo da se ru ga po zo ri nim kon ven ci ja ma i
ko do vi ma po na a nja ko ji re gu li u omi lje ne ,,mle ta ke igre (A bje e li igre u Mlet ka ma,/ kao ovo te se mi
igra mo?), i ja su pra vi la pot pu no ne po zna ta ple men skoj sve sti i kog ni tiv nim she ma ma:
98
VOJ VO DA DRA KO
Bo e dra gi, tu da vi di u da!
Tu iz mi lje ne ka kvo ga pu ka,
to ni u san ni kad do ne mo e,
Svi a re ni kao di vlje ma ke;
Dok ih sta de po ku i kriv nja va,
e ko bje e za plje ska ru ka ma
Imah mr tav pad nut od smi ja ha!
Ma lo sta de, oni oti do e,
A za nji ma dru gi izi do e.
Ta kve bru ke, ta kvi jeh gr di lah
Nig e ni ko jot vi deo ni je! (GV, 108109)
Do pun ska in for ma tiv nost sa dr a na je u i nje ni ci da dram ska in stan ca ko ja po sma tra i oce nju je
se mi o ti ke je di ni ce mle ta ke kul tu re pri pa da ple men skom dis kur su, i me je uskla en i nje gov ak si o lo-
ki si stem i na vod na ide o lo ka nad mo, ko ja mu omo gu a va ak ti vi ra nje stra te gi ja ne ko o pe ra tiv no sti.
Na i me, kri ti ka, pod sme va nje i iro nij ski ot klon su in ter ak cij ske stra te gi je ko je po pra vi lu ko ri sti su per-
i or ni sa go vor nik, a voj vo da Dra ko se ta ko i ose a i po na a, jer svo je kog ni tiv ne mo de le, ide o lo ge me,
vred no sne sta vo ve i kul tur ne ko do ve ni ka ko ne mo e pri la go di ti no vom, in fe ri or nom po lo a ju, ko ji
za u zi ma u tu oj, ne po zna toj kul tu ri.
Da kle, mo e mo za klju i ti da se cr no gor ska kul tu ra u se man ti kom si ste mu Gor skog vi jen ca mo-
de lu je kao su per i or na i u od no su na ori jen tal nu, tur sku, i u od no su na ok ci den tal nu, mle ta ku kul tu ru.
Na i me, re al na isto rij ska su per i or nost tur ske i mle ta ke kul tu re u dram skom dis kur su ra za ra se ne ga tiv-
nim in ter ak cij skim stra te gi ja ma, pri e mu se nad mo pre no si na stra nu ugro e ne, in fe ri or ne cr no gor ske
kul tu re, i ja je mo nu men tal nost pre to e na u estet sku in for ma ci ju i sa u va na za ve nost u tek stu na gla-
e nih mne mo ni kih funk ci ja.
LITERATURA
1. Tatjana Beanovi, ,,Semiotika interpretacija Gorskog vijenca, u Zborniku Njegoevi dani I, Niki, Filozofski fakultet, 2009.
2. Edvard Hol, Nemi jezik, Beograd, BIGZ, 1976.
3. Nada Ivaneti, Govorni inovi, Zagreb, Zavod za lingvistiku Filozofskog fakulteta, 1995.
4. Jasna Janiijevi, Komunikacija i kultura, Sremski Karlovci Novi Sad, Izdavaka knjiarnica Zorana Stojanovia, 2000.
5. Marina Katni-Bakari, Stilistika dramskog diskursa, Zenica, Vrijeme, 2003.
6. Jurij M. Lotman, Semiosfera, Novi Sad, Svetovi, 2004.
7. Jurij M. Lotman, Struktura umetnikog teksta, Beograd, Nolit, 1976.
8. Dubravka Orai-Toli, Teorija citatnosti, Zagreb, Grafki zavod Hrvatske, 1990.
9. Petar II Petrovi Njego, Gorski vijenac, Sabrana djela Petra II Petrovia Njegoa, kritiko izdanje, Podgorica, CANU, 2005.
trkltrna strivanj

99
trkltrna strivanj
Cultural Models in The Mountain Wreath
SUMMARY: This paper analyzes the cultural models shown in the work The Mountain Wreath, and
communication that is established between them. Emphasising the importance of the cultural
setting of the dramatic discourse present in The Mountain Wreath, the author of this paper has paid
a special attention to the culture itself and its structure, that is, the forces that act in the cultural
system, especially in terms of the colonial situation. Cultural redundancy represents a major force in
the system that opposes the incident or incidents and other forms that depart from a standardized
behavior. This results in tha fact that each culture uses redundancy to defend itself against disrupti-
ve, entropic forces, those that threaten and undermine . Since redundancy functiones as a guardian
of the system, The Mountain Wreath shows just schematised patterns of behavior and fatick models
underlying socio-cultural order, which means that the theater means are used to show the redun-
dancy present in a tribal culture .
KEY WORDS: colonial situation, redundancy, entropy, defense, religious codes, the primary message
systems, auto communication, tribal communities, round, temporality.
alextatjana@t-com.me
100
Jelena Stojanovi Vinji
Zavod za kulturu Vojvodine, Novi Sad
Srbija
Nacionalizam i hrianstvo
u kontekstu evrointegracija i
univerzalistiko-globalnih tokova
SA E TAK: Ovaj rad se ba vi te mom na ci o na li zma u hri an stvu, ko ji je pri me tan na na im pro sto ri ma,
gde ver ska pri pad nost za po je din ce zna i bi ti pro tiv ne ko ga, a ne bi ti sa ne kim i ne gde. Na gla sak je
sta vljen na pi ta nje od no sa iz me u eku me ni zma, kao hri an skog uni ver za li zma, i na ci o na li zma (et no-
fi le ti zma), kao ko lek tiv nog ego i zma. U ra du se na vo de do sa da nji pri stu pi pro u a va nju na ci o na li zma
u kon tek stu eku men skog po kre ta. Pri stup te mi je pro blem ski, uz po zi va nje na isto rij ske do ga a je, to
nas do vo di do ak tu e li za ci je pi ta nja dru tve ne od go vor no sti ve re i ver ni ka u us po sta vlja nju mi ra u sve tu.
KLJU NE RE I: na ci ja, na ci o na li zam, ri mo ka to li ci zam, pra vo sla vlje, eku me ni zam, et no fi le ti zam.
1. UVOD
Iz na slo va ra da vi di se da za da ta te ma tre ti ra na ci o nal no pi ta nje kroz ver sku pri pad nost, sa uoa va-
njem opa sno sti ko lek tiv ne sa mo i zo la ci je. Bez ula e nja u raz li i tost ve ro u e nja raz ma tra e mo uzro ke su-
ko ba sa na gla skom na ver skoj neo stva ri vo sti kao uzro ku su ko ba, ko ji su za i sta dru tve na opa snost. Ta da
se bra ni svo je, bez zna nja ta to zna i, a na pa da se sve dru ga i je, bez stvar nog po zna va nja i e lje da se
to to je dru ga i je upo zna. Ta ko se gu bi do bar stva ra la ki po ten ci jal, re li gi ja po sta je ide o lo gi ja, a na ci ja
re li gi ja svo je vr ste. Ka ko je sva ki ver nik naj pre gra a nin dr a ve u ko joj i vi, nje go va ver ska de lat nost ne
sme bi ti ne do dir lji va. Za pra vo, pod lo na je is pi ti va nji ma i so ci o lo kim is tra i va nji ma, ko jih na a lost ne-
ma do volj no na na im pro sto ri ma. Pro sto, odvo je nost ver skih za jed ni ca od dr a ve za po je din ce zna i
raz re e nje od dru tve ne od go vor no sti i od su stvo iz dru tve nih do ga a nja u svoj stvu gra a ni na. Zbog
to ga je na de lu usko kon fe si o nal ni tri jum fa li zam ume sto sa i vo ta u mi ru i me u sob nom uva a va nju
raz li i to sti. To da lje pod sti e po gre no raz u me va nje eku men skog po kre ta, to po go du je po ra stu na ci o-
na li zma (et no f le ti zma). Pri met na je i ne mo slu be nog an ti na ci o na li zma, ko ji nije ni ta dru go do kor-
po ra ci ja spram na ci o na li zma, po ku aj ve li kih svet skih si la ko je se bo re da smi re su ko be i ra to ve u sve tu,
ali ipak u re a li za ci ji do bre na me re ima ju pri tvor no dr a nje (Ka tu na ri 2003: 10). Ta ko e, i u kon tek stu
re li gi o zno sti tre ba re i da re li gij ski plu ra li zam is klju u je sin kre ti zam (no vu re li gi ju ko ja iz sva ke re li gi-
je uzme pone to, uz eli mi na ci ju svih po sto je ih ver skih ko lek ti vi te ta). Ta kav sin kre ti zam pre ti da
upro pa sti isti nu o li no sti jer se re li gi je do i vlja va ju kao sred stvo za psi hi ko do vo e nje o ve ka u red
trkltrna strivanj
UDC 27:323]:316.32

101
trkltrna strivanj
re li gij ske raz li ke ne tre ba da se uop ta va ju, ve da se pre va zi la ze iz per spek ti ve ostva re nja li no sti
na pret kom ka me stu pra ta nja i ta vom sve tu (Man za ri dis 2011: 12, 70).
Sve ovo uka zu je na neo p hod nost stal nog usa gla a va nja na ih raz li i to sti. Po treb no je sa bra ti u jed-
no do bro i nje nje sve po ku a je da se pre va zi u ten zi je zbog raz li i to sti, bez e ka nja da nam ne ko do ne se
ili na re di mir. Tre ba ima ti u vi du da mir ne pod ra zu me va sa mo od su stvo ra ta, ve je di na mi ki pro ces,
ko ji iz gra u je kroz sa mo kri ti ko is pi ti va nje, sprem nost na di ja log i to le ran ci ju. To tre ba da se do ga a u
kon tek stu kon kret nog sa i vo ta lju di raz li i tog po re kla i pri pad no sti. Cilj ovo ga ra da je da uka e na po-
sto ja nje mo gu no sti, uz pret hod no uoa va nje stvar nog sta nja i do sa da njih uzro ka po de la i su ko ba. Tu
je va no de f ni sa ti ver ski i na ci o nal ni iden ti tet, kao pre po zna tlji ve od red ni ce (za jed ni ka le gi ti ma ci ja
mno gih), a ne kao raz lo ge za su ko be, jer ni smo to to smo pro tiv ne ko ga, ili sa mo za se be, ne go uvek
jed ni sa dru gi ma. U tom kon tek stu je va no ne ro bo va ti ra ni jim su ko bi ma pod ten zi jom osve te, ne go se
tru di ti da se ot klo ne mo gu i raz lo zi no vih su ko ba ko li ko do nas sto ji (Bi bli ja, Rimlj.12:18). Po ka za telj
sprem no sti za to je ste me ra ostva ri vo sti u eku men skim na sto ja nji ma da se pre va zi u su ko bi zbog raz li i-
to sti. Ov de tre ba raz li ko va ti uni ver zal no od glo bal nog, i raz u me ti da je e lja za uni ver zal nim po kret ka
pu no i ma ni fe sta ci ja sa bor no sti slo bod nih li no sti , dok je fe no men glo ba li za ci je zlo u po tre bljen
od mo ni ka ovo ga sve ta svo di se na uje di nje nje svih da uni a va i upro pa u je o ve ka i nje go vu slo bo-
du (Man za ri dis 2011: 3536). Re li gij ski uni ver za li zam je po zi tiv na od red ni ca ko ja mo e da osmi sli
re li gij ski, et ni ki, kul tur ni i ide o lo ki plu ra li zam, pa ak i po zi tiv ne glo bal ne to ko ve.
2. VER SKI I NA CI O NAL NI IDEN TI TET
Op te po zna ta i nje ni ca je da se u na u nim te o ri ja ma o iden ti te tu na gla a va i nje ni ca da je iden ti tet
di na mi na po ja va ko ja se iz gra u je kroz pro ce se (do ga a je). Slo bod no se mo e re i da je u Bi bli ji iz-
gra en idej ni pro je kat ver skog iden ti te ta svih hri a na, a to je: da bu de sa vr en o vek Bo i ji pri pra van
na sva ko do bro de lo (Bi bli ja, 2. Tim. 3: 17). To ni je ni na red ba vi eg auto ri te ta ko ja se bes po go vor no
pri hva ta, ne go je stva ra la ki im pe ra tiv ve re. Sva ko tre ba slo bod no da se ostva ri u vre me nu i na me stu
gde i vi, to zna i da sva ko iz gra u je svoj ver ski iden ti tet. Po red prak ti ko va nja ve re, i vo tom u i roj
dru tve noj za jed ni ci, kon kret ni ver nik ima i svoj na ci o nal ni iden ti tet. Pri pa da od re e nom vre me nu,
me stu, na ro du, gra du, dr a vi i re li gij skoj za jed ni ci. Ostva ru je se kao slo bod na li nost u raz li i tim ob li-
ci ma za jed ni kog i vo ta. Na a lost, po je din ci pre vi e na gla a va ju na ci o nal no, i par ci jal no u po ti sku ju
u se bi po zi tiv nu dru tve nost, to ne mi nov no obe smi lja va i re li gi o zna ose a nja. Na to uka zu ju opo mi-
nju e re i: U na ci o nal nom slo ju na eg pre da nja, slo ju ko ji se pot pu no odvo jio od su tin skog pre da-
nja Cr kve i ak po stao do vo ljan sam se bi, na la zi mo uzrok sa da nje cr kve ne kri ze (me man 1997: 53).
Evi dent no je to da su ne ki hri a ni za bo ra vi li je van el sku ve ru, po seb no je rar hij ska eli ta, pa ume sto da
sle du ju Hri sto vu po ru ku: Ko ho e da bu de pr vi, ne ka svi ma slu i (Bi bli ja, Mt. 20:26), pod te re tom
sa mo lju blja e le da se bi i svom ko lek ti vi te tu po ko re dru ge i dru ga i je. To je zlo u po tre ba ve re od stra-
ne onih ko ji bi tre ba lo da je sve do e da le ko iz nad li nog in te re sa. Ta ko se gu bi ver ski iden ti tet, do la zi
do pro i ma nja ide o lo kog, kon fe si o nal nog i na ci o nal nog, to je do ve lo do ap sur da ko ji se zo ve ver ski
na ci o na li zam. Ver ski na ci o na li zam uvek te ti re li gi ji jer od nje pra vi ide o lo gi ju. Je dan od po ka za te lja
je sa op te nje Sve tog ar hi je rej skog sa bo ra SPC iz 1990. go di ne, ko je gla si: Cr kva sve to sav ska je od u vek
pa tri ot ska, a ne par tij ska, otad bin ska a ne stra na ka (Bi go vi 2000: 262). To je ne sve sno pri sta ja nje
na iz bor iz me u dva zla, to ni ka ko ni je do bro. Ne ko mo e re i da se ra di o te kim isto rij skim okol-
no sti ma, ali tre ba zna ti da je za da tak ve re i ver ni ka da i naj te e isto rij ske okol no sti ui ne bo ljim, a ne da
im se pre da ju zlo pam e njem i osve to lju bi vo u.
Kad je u pi ta nju na ci o nal na pri pad nost, slo bod no se mo e pri hva ti ti stav da je na ci ja ob li ko va-
nje ko lek tiv nog iden ti te ta jed nog di je la dru tva kao su sta va mo i i ne jed na ko sti (Ka tu na ri 2003: 79).
U da ljem po i ma nju istog tre ba raz mo tri ti mi lje nja o ovom pi ta nju hro no lo kim re dom. Ta ko, naj pre,
102
ima mo stav po znat pod ime nom pri mor di ja li zam, to zna i ne to pri rod no, iz vor no, pr vot no. Je dan od
pred stav ni ka tog mi lje nja A. Smith mi sli da je na ci ja po vi je sno uko re nje na. To je mo der na na sljed ni ca
i pre o bra zba mno go sta ri je et ni je i kao ta kva oku plja u se bi sve sim bo le i mi to ve pred mo der ne eti no sti
(Ka tu na ri 2003: 150). Ov de su uo lji vi ne do sta ci po red pa siv nog na sle i va nja, vi di se uslo vljen od nos
pre ma dru go me, ta ko to pa si vi zam pre ma pro lo sti po kre e is klju i vost pre ma sa vre me ni ci ma i nji ho voj
pro lo sti, sa da njo sti i bu du no sti. Ova kav stav po kre e ko lek tiv nu op te re e nost so bom i svo jim, i za-
tva ra u bez iz laz na ci o na li zma. Za raz li ku od ove te o ri je na sle e nog i sle do va nog, ima mo mo der ne te o ri je
ko je kre u od pret po stav ke da je na ci ja pro iz vod mo der ni za ci je, ta ni je da je na ci o nal ni ose aj dru tve-
ne pri pad no sti is kon stru i san od stra ne po li ti kih i kul tur nih eli ta, i da na ci o na li zam kao ta kav pret ho di
na ci ji. U tom smi slu An der son de f ni e na ci ju kao za mi lje nu po li ti ku za jed ni cu, i pi ta se to u tim
iz bli je de lim za mi lja nji ma iz no vi je po vi je sti (sa mo dva sto lje a) tje ra lju de da pri no se ta kve ko lo sal ne
r tve? (An der son 1990: 1718). Od go vor za to vi di u kul tur nim ko re ni ma na ci o na li zma. Evi dent no je
da su tzv. kul tur ni ko re ni na ci o na li zma uzrok tome, to po tvr u je jo je dan te o re ti ar, Hob sbawm, ko ji
to me do da je so ci jal nu ma ni pu la ci ju kao bi tan fak tor stva ra nja na ci ja (Hob sbawm 1993: 12).
Da kle, kul tur ni ko re ni i so ci jal na ma ni pu la ci ja pod sti ca ni i odr a va ni re to ri kom na ci o nal nih i
ver skih eli ta ko je ima ju sa mo je dan cilj, oma so vlje nje pri sta li ca, stva ra ju no vu re li gi ju, grup nu ide o lo gi ju
rav no bo tva. Ta no je da na ci o nal nost, vje ra, je zik, te ri to rij per se za si gur no ni su do volj ni za stva ra nje
na ci ja i po kre ta nje na ci o na li zma (Cal stells 2002: 39), ta ko da ne tre ba pre vi a ti opa snost da ver ska pri-
pad nost mo e da po kre ne na ci o na li zam. To je jed no od sta nja iden ti te ta ot po ra, ko ji ni je kon struk tiv ne
pri ro de jer gru pi e po po re klu i pri pad no sti sta vlja ju i u pr vi plan to ka ko se ne ko zo ve, a ne ta ra-
di. Ca stells vi di ne ko li ko ob li ka iden ti te ta ot po ra: ko mu na li zam, ver ski fun da me ta li zam i na ci o na li zam
(Ca stells 2002: 40). Za pra vo, ver ska is klju i vost, ili kon fe si o nal na usko gru dost, pod sti u da lje to ko ve
na ci o na li zma i stva ra ju ne pri rod ne re la ci je. Ka ko? Zna mo da je o ve ko lju blje u su ti ni sva ke re li gi je,
to ove po ja ve (ver ska usko gru dost i is klju i vost) ig no ri u. Zbog to ga po sto ji ne pri rod nost u ljud skim
od no si ma ko ji su op te re e ni ovim sta njem neo stva re nog ver skog i na ci o nal nog iden ti te ta. Ni je do volj no
to to je na Ca ri grad skom sa bo ru iz 1872. go di ne osu en et no f le ti zam kao je res (po gre no ve ro u e nje),
ako se to svo di na je dan od na vo da (ci ta ta) u ras pra va ma. Dok u stvar no sti ima mo mno tvo auto ke fal-
nih (sa mo stal nih) cr ka va po na ci o nal noj osno vi. To je te melj pra vo slav nog na ci o na li zma po de lje nost
po na ci o nal noj osno vi. Kod ri mo ka to li ka je stvar or ga ni za ci o no dru ga i ja, ali stvar nost sko ro ista. Ni
tu ni je do volj no po sto ja nje do bre e lje ko ju ma ni fe stu je osni va nje po kre ta Pax Chri sti da le ke 1948. Gde
su re zul ta ti? Da li je do volj na sa mo e lja pa pe Jo va na Pa vla II: Ako nas kraj sto lje a ne za tek ne u za jed-
ni tvu po mi re nja, ne ka nas na e ma nje po sva a ne a vi e pri ja telj ski ras po lo e ne. Kad raz mi lja mo o
na ve de nim re i ma rim skog pre la ta, tre ba naj pre da is pi tu je mo svo ju sprem nost, a ne da se iz go va ra mo
sum njom u ne is kre nost auto ra ko ji nam pred la e, ipak, do bru stvar. Hri an ska od go vor nost tre ba da
po i va na raz u me va nju i nje ni ce da hri an stvo ni je ap so lut no, sa mo je Bog ap so lu tan (Ba bi 2006:
147). Na du bu di ge slo mno gih u ri mo ka to li koj cr kvi da tre ba o Evro pi mi sli ti na no vi na in. Taj no vi
na in za si gur no ni je sa mo tra e nje po mi nja nja hri a na u Usta vu Evro pe, ne go je pre sve ga pu no a hu-
ma ni zma svih hri an skih de no mi na ci ja.
3. VER SKI SU KO BI NA NA CI O NAL NOJ OSNO VI
Ver ska neo stva ri vost do vo di do ne zna nja i is klju i vo sti, to u bal kan skoj stvar no sti zna i na ci o nal-
ne su ko be i na ci o na li sti ku eufo ri ju. Op ta ka rak te ri sti ka is klju i vo sti je tra e nje raz lo ga pro tiv ne ko ga
na vo e njem nje go vih pro pu sta, u ci lju oprav da va nja sop stve ne sa mo i vo sti. Ta da se raz li i tost vi di kao
raz log za su ko be, a ne kao an sa za kre a tiv no usa gla a va nje mno gih stva ra la kih fak to ra, to do vo di do
re li gij skog dez in te gra li zma. Od onog pr vog su ko ba oko ve re Ka i na i Ave lja (Bi bli ja, 1. Mojs. 4), i da lje
kroz isto ri ju, vi di mo da ver ski ele men ti uti u na i vot i po sle bo go slu e nja i van hra mo va. Taj po et ni
trkltrna strivanj

103
trkltrna strivanj
Ka i nov kom pleks (Sto ja no vi 2006: 130) tra je kroz isto rij ske do ga a je, ni je mit iz pro lo sti, ne go je epi-
de mi ja ko ja ob u zi ma ver ni ke, osta vlja ju i pu sto iza se be na kon tra gi nih rad nji u ime od bra ne ve re od
ne ver ni ka. Zbog to ga je neo p hod no raz ma tra ti me u ver sku ko mu ni ka ci ju na po lju, ka da sva ki ver nik
iz van svo jih okvi ra bo go slu be nog pro sto ra ula zi u i re dru tve no ostva re nje. Isto ri ja nam sve do i mno-
ge tra gi ne pri me re, a mi jo uvek ose a mo sav tra gi zam ne pro mi lje no sti neo d go vor nih po je di na ca.
Sa vre me ni ver ski kon fik ti su do dat no obe smi lje ni i nje ni com ver skog fa na ti zma onih ko ji ne ma ju ver-
sko zna nje ni ti is ku stvo, ve sa mo na sle e ni ose aj pri pad no sti ko lek ti vi te tu. Taj dje din sin drom (Cvit-
ko vi 2007) obe smi lja va i ver sku i na ci o nal nu pri pad nost. Ovo e mo naj bo lje raz u me ti po sma tra njem
i ana li zom di le me po je di na ca: osve ta ili pra ta nje? Naj pre, sve dok po sto ji ova di lem a, zna i da ve ra ni je
iz gra e na. Tek kad se bez di le me opre de li mo za pra ta nje, mo e mo sa si gur no u re i da smo ostva re ni
u ve ri. Dug je to i te ak put, ve li ki na por, kada tre ba mno go ve re i o ve ko lju blja. Ko li ko je to te ko, vi di
se iz i nje ni ce da svi ra di je go vo ri mo o gre si ma dru gih, e ka mo da ne ko pre nas po ne da i ni do bro,
dok nam za zlo ne tre ba ni ka kav pod sti caj, i ni mo ga bez mno go raz mi lja nja. Kao da je dva e ka mo lo
pri mer i ne de lo dru go ga da bi smo se sa mo o prav da va li. A ka da pra ta mo, ne pre sta je mo da zlo pam ti-
mo i pri go va ra mo, to se vi di iz po ru ke pa tri jar ha Ger ma na u Ja se nov cu: Da pra ta mo to mo ra mo, a da
za bo ra vi mo to ne sme mo. Da je to iz ja vio ne ki po li ti ki li der bi lo bi me sta za ras pra vu o le gi tim no sti,
na me ri ili ne pro mi lje nom pro pu stu. Be o grad ski nad bi skup Franc Per ko iz ja vlju je: Hri an stvo po red
ma te ri ja li sta za ne pri ja te lja ima i islam. Re i su-l-ule ma dr Mu sta fa Ce ri iz ja vlju je: Mi mo ra mo od ba ci ti
evrop sko sme e al ko hol, dro ge i pro sti tu ci ju. Ka ko su ovo iz ja ve ver skih po gla va ra, mo ra se re i da su
po gre ne, i sa gle di ta ve ro u e nja i sa sta no vi ta dru tve ne od go vor no sti.
Neo stva re nost u ve ri i na ci o na li zam pred sta vlja ju dve ve li ke opa sno sti ko je po kre u su ko be sa
ne sa gle di vim po sle di ca ma. Iz isto rij skih sve do an sta va ne dvo smi sle no sa zna je mo da pa si vi zam ver ske
pri pad no sti po kre e ver ski fa na ti zam i na ci o na li zam. Ta no je mi lje nje da je na ci o na li zam po li ti ki
po kret ko ji od re e nu te ri to ri ju ili ko lek tiv nu je di ni cu na osno vu raz li i tih kul tur nih obi lje ja ili sa mo
raz li i tih tu ma e nja nje ne pro lo sti iz dva ja iz nad na ci o nal nog su sta va (Ka tu na ri 2003: 89). Ali, u
osno vi sva kog na ci o na li zma je ver ski fa na ti zam, bez ob zi ra da li je to ba nal ni na ci o na li zam ili vru i
na ci o na li zam, shod no po de li Maj kla Bi li ga (Ka tu na ri 2003: 280). Da kle, ne si gur nost u ve ri i ni pri-
pad nost za jed ni ci ili kon fe si ji in te re snom i pro ra u na tom. Ako zna mo da je u pret hod nom pe ri o du
ve ra na ovim pro sto ri ma bi la uklo nje na iz dru tve nog i vo ta, pre po zna e mo opa sno sti ko je do no si
po vra tak ve ri po dik ta tu po li ti kih i na ci o nal nih in te re sa. Slo bod no se mo e po sta vi ti pi ta nje: da
li je to po vra tak ve ri ili po li ti za ci ja re li gi ja (Cvit ko vi 2001: 18). Na ovu po ja vu upo zo ra va sa vre me ni
hri an ski so ci o log: Ka da na ci o nal ni ele men ti po ti snu du hov ne, ili ak ui ne da oni ne sta nu, ta da je
re o kre ta nju una zad, pre ma et no cen tri zmu, s drev nim zna e njem tog poj ma, tj. pre ma ido lo po klon-
stvu. Osnov no obe le je ver skih ko lek ti vi te ta ta da ni je za jed ni ca u Hri stu, ne go na ci o nal na po seb nost
(Mand za ri dis 2004: 67). Isti na je da je na t je ca nje me u na ci ja ma i da lje funk ci ja na ci o nal ne po li ti-
ke sva ke ze mlje, a go spo dar ska pri vla nost od re e ne ze mlje stra nim mul ti na ci o nal nim kom pa ni ja ma
funk ci ja je lo kal nih go spo dar skih uvi je ta (Ca stells 2002: 312). Ov de ne tre ba pre vi a ti ulo gu ve re i
ver skih vo a, ko ji ni ka ko ne bi sme li da se i sa mi uklo pe u sve op te sta nje. Mo ra ju da da ju svoj pu ni
do pri nos dru tve nom bo ljit ku, ne pri sta ju i da u te pred oi gled nom dru tve nom ne prav dom, da ju i
ta ko ti hu po dr ku auto ri tar nim i na ci o na li sti kim re i mi ma. Kad za bo ra ve da re li gi ja ima spo-
sob nost da le i, da mi ri, za pra vo uz po mo nje ovo dru tvo tre ba da ide da lje (Aba zo vi 2010: 89),
po sta ju za ro blje ni ci ide o lo kih su ko ba, a ne sve do ci ve re.
Iz go va ra nje dru tve nim okol no sti ma je ne pri me re no po na a nje ver skih eli ta. Jer, ako se dru tve-
ne po ja ve pa siv no po sma tra ju, bez ja sne i jav ne opre de lje no sti za do bro de telj, on da riz ku je mo da ve ru
sta vi mo u sta nje neo stva re no sti. Bal kan ski pro stor, po seb no te ri to ri ja biv e Ju go sla vi je, pred sta vlja in-
di ka ti van pri mer pre u zi ma nja i po i sto ve i va nja. Na i me, do go di lo se to da su se je rar hij ske eli te, u svim
104
post so ci ja li sti kim ze mlja ma ka da re li gi ja iz ne po jav ne iz la zi u po jav nu sfe ru, iz ne na da na le u
si tu a ci ji ka da im se po li ti a ri, me di ji pa ak i pro fe so ri do dvo ra va ju. Po te no go vo re i oni ni su na vi kli
bi ti u sre di tu pa nje, ta ko da je ve i na njih pod lo na ma ni pu la ci ji na osno vu sve te pa nje i la ska nja
(Moj zes 1998: 81). To mo e bi ti do bra mo gu nost, sa mo je po treb no ne pri sta ja ti na ba vlje nje te ma ma
ko je iz la ze iz te o lo kih okvi ra, bez elem tar nih zna nja o to me, uz kon fe si o nal nu i et ni ku pri stra snost.
To uzro ku je jed nu spe ci f nu po ja vu, ko ja se ime nu je kao po li ti ka pa ra te o lo gi ja i po litki pa ra te o-
lo zi (Aba zo vi 2010: 16).

4. MO GU NO STI EKU ME NI ZMA I UNI VER ZA LI ZMA
Otvo re nost tre ba da bu de naj vi i ko mu ni ka cij ski ni vo sva kog o ve ka, po seb no ver ni ka. To pod ra-
zu me va pri hva ta nje li ne od go vor no sti, a ne pre ba ci va nje kri vi ce na dru go ga. Ovo se po seb no od no si na
re li gij ske eli te, ko je su e sto sklo ne da re la ti vi zu ju svo ju od go vor nost. Pri mer za to su mno go broj ne iz ja-
ve cr kve nih ve li ko do stoj ni ka da ra to vi i ubi stva ni su oprav da ni, uz do da tu kon sta ta ci ju ali, po ku a va ju i
da ne kim na vo di ma oprav da ju se be i svo je. To sa mo o prav da nje pod sti e tra e nje kriv ca u dru go me, pro-
gla a va njem dru gih i dru ga i jih za je di ne mo gu e kriv ce. To da lje pro iz vo di po ni ta va nje slo e nih
iden ti te ta sa ua snom ka te go ri kom jed no stav no u pri pi sa ne na ci o nal no sti obi lje a va nja ko ja pre-
tva ra ju Sr be u et ni ke, Hr va te u usta e, i Mu sli ma ne u fun da men ta li ste (Ka tu na ri 2003: 265). Ovo je
pre pre ka ko ju sa mi se bi sta vlja mo na put one mo gu a va ju i jed ni dru ge u stva ra nju bo ljeg dru tva. Ako
pri hva ti mo da je dru tvo op ti po jam ko ji se od no si na sve ob li ke za jed ni kog i vo ta lju di (Ka tu na ri
2003: 50), vi de e mo da eku me ni zam i uni ver za li zam mo gu bi ti dru tve na de lat nost ob u hvat ni ja od
gra ni ca jed ne dr a ve i jed ne kon fe si je. U tom kon tek stu sa zna nje o dve di men zi je dru tve nih od no sa
di na mi zi ra na e ak tiv no sti na ovom pla nu. Ta da vi di mo da je to skup ho ri zon tal nih i ver ti kal nih ve za
me u po je din ci ma i ljud skim gru pa ma, ko je se re ci pro ci ra ju ili una pre u ju po sto je i ob lik ne jed na ko sti
i mo i skup ve za i de lo va nja ko je taj po re dak mo gu do ki nu ti afr ma ci jom dru gih di men zi ja dru tva
i kri ti kim od ba ci va njem po sto je eg sta nja (Ka tu na ri 2003: 53). Slo bod no se mo e re i da se na i rem
svet skom pla nu (glo bal nom ni vou) do ga a to da dr a va za tvo re na sa ma u se be gu bi svo ju sa mo stal nost
i su ve re ni tet. Na sta ja nje i uve a va nje Evrop ske uni je to naj bo lje po tvr u je, i ta neo spor na i nje ni ca tre-
ba da po kre ne sve nas u no vo stva ra la tvo. To stva ra la tvo je neo p te re e no do ka zi va njem pa tri o ti zma
pod te re tom stra ha da nas ne pro gla se za iz daj ni ke, jer tu su me re du blje, o ve ni je. Stva ra se je dan no vi
si stem vred no sti u ko me dr a va gu bi uti caj i sa mo stal nost, gu bi bit ku s umre e nim dru tvom ko je se
ja vlja kao do mi nant ni ob lik udru i va nja u post mo der nom sve tu (Ca stells 2002: 21). To ni je ni ka kvo ru-
e nje ne go je no va pri li ka za do bru iz grad nju ljud ske za jed ni ce. U ve zi sa ovim pro ble mom tre ba is ta i
i vi so ke zah te ve mo der no sti: Mo der nost pot ko pa va sta re iz ve sno sti, a ne iz ve snost je sta nje sa ko jim se
ve li ki broj lju di te ko no si. Da kle, sva ki po kret ko ji obe a va da e ob no vi ti iz ve snost ima si gur no tr i te
(Ber ger 1999: 7). Kad se mo der nost kre a tiv no pro mi lja on da se ja sno vi di da se iz ve snost sti e ino va tiv-
no u, a ne na sle u je pa si vi zmom po re kla i pri pad no sti.
Iako ni su do volj no ja sni po ka za te lji sprem no sti za sa rad nju ver skih i po li ti kih fak to ra, slo bod no se
mo e re i da za to po sto ji slo bo dan pro stor. Sa mo je po treb no da sva ko iskorai iz se be i svo ga dvo ri-
ta, po e lev i da sret ne dru go ga i sa njim ostva ri ko mu ni ka ci ju. Ta da ume sto na ci o nal ne i kon fe si o nal ne
sa mo i zo la ci je ima mo sa rad nju neo p te re e nu po re klom i pri pad no u. Raz li ke po sto je, ali ne op te re u ju,
ni ko ne gu bi iden ti tet u ta kvoj ko mu ni ka ci ji, svi do bi ja mo vi e i po sta je mo bo lji. Da kle, ni je po treb no
da se svi od rek nu svo jih uve re nja, ni ti da se na pra vi me a vi na raz li i tih re li gi ja, jer sa ma i nje ni ca da
ih ima ta ko mno go i da su ta ko raz li i te do kaz je da se ter min re li gi ja od no si na jed nu su ti nu (Dejms
1961: 39). Ako zna mo da je u te me lju ue nja sva ke ve re Car stvo Ne be sko, gde mi ne mo e mo uti ca ti na
to ko mo e, a ko ne mo e bi ti ta mo, mo da bi bi lo bo lje sve ovo re a va ti ta ko to e mo po e ti od kra ja
ve re (Bi bli ja, 1. Pe tr. 1:9) ka ko bi smo osmi sli li ze malj ski sa i vot jed nih sa dru gi ma. Po sma tra ju i ovaj
trkltrna strivanj

105
trkltrna strivanj
pro blem iz es ha to lo ke per spek ti ve, mi slim da je ume sno ci ti ra ti deo iz Je van e lja po Ma te ju: Idi te od
me ne pro kle ti u oganj ve ni jer ogla dljeh i ne da do ste mi da je dem, oed njeh i ne na po ji ste me, stra nac
be jah i ne pri mi ste me (Bi bli ja, Mt. 25:3146). Pra vil no tu ma e nje Hri sto vih re i da je ko mu ni ka ci ji
bo lji stva ra la ki tok, jer ve ra je smi sle na kad vi di na pred, a ne ka da vra a u osve tu i su ko be. Za to je od-
nos pre ma eku me ni zmu i uni ver za li zmu glo ba li za ci ji po ka za telj ver ske ostva ri vo sti ili neo stva ri vo sti.
5. STA NJE I (NE)SPREM NOST SRP SKE PRA VO SLAV NE CR KVE
ZA EKU ME NI ZAM, HRI AN SKI UNI VER ZA LI ZAM I GLO BA LI ZA CI JU
Srp ska pra vo slav na cr kva ima mno go di le ma u ve zi sa eku men skim po kre tom i glo ba li za ci jom, po-
de lje na je raz li i to u mi lje nja vi so kog kli ra, dok su graani u sta nju pre ve li ke op te re e no sti ra to vi ma
i rat nim po de la ma. Pod ve li kim je pri ti skom an ti ko mu ni zma i an ti sek ta tva po je di nih la no va kli ra i
nema log bro ja ver ni ka. Tra gi an re zul tat tog pri ti ska su mno ga udru e nja gra a na i de sni ar ski po kre ti
(Obraz, Na i, SNP 1389), ko ji, iako ne ma ju ni ka kve ve ze sa je rar hij skom i ver ni kom ve i nom, idu
ta ko da le ko u mr nji pre ma dru gi ma da su ve li ka pre pre ka cr kve noj mi si ji. Ni je ma li broj onih ko ji bi
da cr kve ni i vot sve du na mu zej pro lo sti, gde bi oni po vre me no svra ti li da osve e pam e nje, ali bez
e lje da i ve u du hu je van el ske ve re. Isti na je da ne ki te o lo zi za go va ra ju ide ju: je din stvo u raz li i to sti ili
raz li i to sti u je din stvu (Bi go vi 2000: 267), ali se slo bod no mo e re i da su to ret ki iz u ze ci ko ji jav no e le
da iz ne su svoj stav. Ogrom na ve i na sli no mi sli, ali zbog gro mo gla sne de sni ar ske ma nji ne na ci o na li sta
u te da ne bi bi li okri vlje ni za iz da ju pra vo sla vlja. Taj strah ni je do bar jer da je an su ne je van el skim
ver ni ci ma da sr bo va njem ugro ze mno ge. Naj pre i naj vi e ba ve ru ko ju bra ne. Ta agre siv na re li gi-
o znost po je di na ca, ko ji su ipak ma nji na, na no si ve li ku te tu ve ri jer po ti sku je i vu cr kve nu sa bor nost u
ko rist na ci o nal nog ro man ti zma (Sto ja no vi 2006: 274).
Ve li ki pro blem za Srp sku pra vo slav nu cr kvu je ne is prav no raz u me va nje sve to sa vlja i svo e nje isto-
ga na na ci o nal nu re li gi ju, i me se po ka zu je ne zre lost i ne ra zu me va nje. Sve ono to Sve ti Sa va ni je e leo
da i ni po je di ni sve to sav ci mu u svo joj se bi no sti na me u kao nje go vo mi lje nje i i nje nje. Ta ko e,
ma nji pro blem nije pi ta nje par ti zan stva i et ni tva, le vi ar stva i de sni ar stva, evro pej stva i kon zer va-
ti vi zma. Ka ko su pred iz bor ne rad nje za no vog pa tri jar ha tra ja le vi e od jed ne de ce ni je, ra zu mlji vo
je tak ti zi ra nje svih ko ji se be vi de u toj ulo zi, to re zul ti ra tra gi nom i nje ni com: Srp ska pra vo slav na
cr kva ne ma zva ni an stav o mno gim, sko ro svim bit nim dru tve nim pi ta nji ma, to po go du je sa mo vo-
lji po je di na ca iz vi eg i ni eg kli ra, kao i go re na ve de nih pa ra re li gij skih na ci o na li sti kih or ga ni za ci ja.
Otu da, ume sto sta va o eku me ni zmu i et no f le ti zmu, u Srp skoj pra vo slav noj cr kvi ima mo sta nja izo lo-
va no sti, sa mo do volj no sti i rav no du no sti (Sto ja no vi 2007: 152). Isti na je to da je Srp ska pra vo slav na
cr kva 1965. go di ne pri stu pi la Svet skom sa ve tu cr ka va, ali tre ba re i da od 1995. go di ne tra ju ras pra ve sa
ne ga tiv nim od no som pre ma eku men skom po kre tu, to je kul mi ni ra lo 2001. go di ne tzv. So po an skim
sa bo rom (Pra vo sla vlje i eku me ni zam, 2005). Sva ova lu ta nja po bes pu i ma, u ne do stat ku od go vor no sti
za ono to je mo glo da se ui ni na bo lji na in, do vo de nas do pi ta nja ko je kriv za eko nom sku, teh no-
lo ku, na u no teh ni ku, obra zov nu i in for ma ti ku za o sta lost, mo ral nu i du hov nu otu pe lost, strah od
pro me na i raz li i to sti, ideoloke pred ra su de, po ja ve mi ta i ko rup ci je, za stra u ju u mi li ta ri za ci ju i kri-
mi na li za ci ju ce lo ga dru tva, kse no fo bi ju i kse no f li ju (Bi go vi 2000: 262). Sa mo on da ka da do e do
zdra vog sa mo po zna nja mo e se oe ki va ti ak tiv ni je, slo bod ni je i plo do no sni je ue e Srp ske pra vo slav-
ne cr kve u eku men skim po kre ti ma i pre o vla da va nju et no f le ti zma, iako je to osu e no kao je res dav ne
1872. go di ne na Ca ri grad skom sa bo ru. Mo da bi, u ci lju ou va nja je van el ske lju ba vi i kon kret ni jeg
ue stvo va nja u dru tve nom i vo tu, Srp ska pra vo slav na cr kva mo gla da po ne da se i sti iz nu tra, naj-
pre opo me na ma i uko ri ma, a ako to ne uro di plo dom, i is klju i va njem onih ko ji bra ne i ru e ono to
su Hri stos i sve ti te lji iz gra di li lju ba vlju.
106
6. ZA KLJU AK
Ver ska i na ci o nal na pri pad nost ne tre ba da bu du op te re u ju e i nje ni ce u dru tve nom ostva-
re nju ver ni ka, to na a lost ni je slu aj u prak si. Mo ra se uoi ti lo e sta nje ne kih ver ni ka hri an skog
opre de lje nja, ko ji su svo jim po stu pa njem da le ko od Hri sto vog ue nja. No, do bro je da su to is tu pi
po je di na ca, a ne zva ni ni stav za jed ni ce, ali ni je do bro ako ne ma sta va, ako iz o sta je di ja log (ko ji
uvek tre ba raz li ko va ti od po le mi ke), ako ume sto ko mu ni ka ci je sa sve tom po sto ji sa mo je zik na red-
bi, pret nji i za bra na u ime ve re. Po treb no je vi e otvo re no sti pre ma spolj njem sve tu i sprem no sti
da se u je dru gi i dru ga i ji. Ve ra tre ba uvek da tra i raz lo ge za mir me u na ro di ma i ra zno rod nim
ide o lo gi ja ma, a ne da ula zi u su ko be kao dru ga stra na u su ko bu. Za to su po treb ni kva li tet ni ver ski
li de ri ko ji tre ba da oku pe i po kre nu nabo lje svo je ver ni ke, ue i ih da dru gi i dru ga i ji ni je ne pri ja-
telj, ne go slo bod na li nost, brat po jed nom Ocu svih lju di, i ve ni sa brat. Za tva ra njem u se be i svo je
mi smo lo pri mer i neo stva re ni sled be ni ci, ne zna ju i da ne u va a va njem dru gih sa mi se be naj vi e
po ni a va mo. Tu je ko lek tiv no sa mo po ni e nje, u ve ri, i zbog ve re i na ci je, pro blem ko ji tre ba uoi ti
i is prav no tre ti ra ti, zna ju i da ga sa mi se bi naj e e i naj vi e stva ra mo. To i ni mo uvek kad ni smo
sprem ni da se i vot no ostva ru je mo u sta nju raz li i to sti i po vla i mo se u se be i svoj ver ski, ide o lo ki
ili na ci o nal ni ko lek ti vi tet. Svi do sa da nji ra to vi kao kraj nji re zul ta ti neo stva re nja opo mi nju da tre ba
uvek tra i ti raz log vi e za pre va zi la e nje ne spo ra zu ma. Eku me ni zam je jed na od do brih mo gu no sti
za to, a et no f le ti zam uvek ve li ka opa snost.
LITERATURA:
1. Abazovi, D. (2010): Religija u tranziciji. Sarajevo.
2. Anderson, B. (1990): Nacija: zamiljena zajednica. Zagreb.
3. Babi, M. (2003): Tolerancija u ime vjere. Teoloke tribine. Sarajevo
4. Beck, U. (2004): Mo protiv moi u doba globalizacije. Zagreb.
5. Berger, P. (1999): Te desecularization of the World: A global Overview. Te desecularisation of the World:Resurgent
religion and World politics, ethnic and public policy center .Washington.
6. (2010). .
7. , . (2000): . .
8. Castells, M. (2000): Umreeno drutvo. Zagreb.
9. Castells, M. (2002): Mo identiteta. Zagreb.
10. Cvitkovi, I. (2001): Sociologija spoznaj. Sarajevo
11. Cvitkovi, I. (2007): Socijalna nauavanja u religijama. Sarajevo.
12. Hobsbawm, E. J. (1993): Nacije i nacionalizam. Zagreb.
13. James, W. (1961): Te varieties of religious experience. New York.
14. Je, . (2000): . .
15. Katunari, V. (2003): Sporna zajednica novije teorije o naciji i nacionalizmu. Zagreb.
16. , . (2011): . .
17. Mojzes, P. (1998): Religion and the war in Bosnia, Te American Academy of Religion, Atlanta.
18. (2005). .
19. , . (2006): . .
20. , . (1996): . .
21. Vrcan, S. (2001): Vjera u vrtlozima tranzicije. Split.
trkltrna strivanj

107
trkltrna strivanj
Nationalism and Christianity in the context
of European integration and the universalist-global flows
SUMMARY: This work deals with the theme of nationalism in Christianity, which is noticeable in this
region, where religious affiliation for individuals is to be against someone and not be with someone,
somewhere. Emphasis is placed on the question of the relationship between ecumenism, as Christian
universalism and nationalism (ethnophiletism), as a collective egoism. This work presents the current
approaches to the study of nationalism in the context of movement of ecumenism. Its approach is pro-
blematic, with reference to historical events, which leads us to the actualization of the issues of social
responsibility of faith and believers in establishing peace in the world.
KEYWORDS: nation, nationalism, Catholicism, Orthodoxy, ecumenism, ethnophiletism.
visnjicjelena16372@gmail.com
108

109
vej
f o t o D e n i s C h e r i m
i n f o @ d e n i s c h e r i m . c o m
s t r a n a : 1 0 6 , 1 0 7 , 1 0 8 , 1 2 5 , 1 2 6 , 1 2 7 , 1 2 8 , 1 4 5 , 1 4 6 , 1 4 7 , 1 4 8
112
vej
Da li je bi blij ski stih kriv kao to mu se ka sni je
pre ba ci va lo to se pre vi e pa nje obra a na ono to
,,ula zi o ve ku na usta, a pre ma lo na ono to iz njih iz-
la zi? Osim ako pri zor me sa ko je i vo ti nje ras par a va ju
u po lji ma ni je su vi e te ak za va re nje, po te ni o vek,
ak i ako je me so jed, ose a da ga po sma tra Bog. Ovo
me so ko je i vo ti nje u po lji ma ko ma da ju, kao i osta ci
kr va ve bor be iz me u di vljih i vo ti nja ko je se me u-
sob no pro di ru ja e vr ste pro di ru sla bi je bi e su-
bli mi ra no in te li gen ci jom u lo va ke igre. Ovaj spek takl
na go ve ta va ua se ra ta, ovo pro di ra nje me u vr sta ma
po nu di e o ve ku umet ni ko ose a nje ko je no si Kri eg-
spiel. Ta kve ide je su do volj ne da o vek iz gu bi ape tit!
U stva ri, ka da ubo de vi lju kom u me sna tu pe e ni cu,
ta kve ide je mo gu da pad nu na pa met o ve ku ak i za
po ro di nim ru kom. Ovo je sa svim do volj no da po-
no vo po sta ne te ve ge ta ri ja nac! Ako e mo ve ro va ti Po-
sta nju, Adam, na za jed ni ki otac, upra vo je to i bio! U
sva kom slu a ju, sa svim do volj no da nas pod stak ne da
ogra ni i mo, pu tem ra znih za bra na, kla nje ko je sva ki
dan i ne na a ,,po sve e na usta. Ali, do sta ove te o lo-
gi je! Ono to me ov de naj vi e in te re su je je ste pas na
kra ju sti ha. Ja mi slim na Bo bi ja.
Da kle, ko je taj pas na kra ju sti ha? Ne ko ko uz-
ne mi ra va igre Dru tva (ili ak sa mo Dru tvo) i pre ma
ko me se za to po stu pa kao pre mu psu? Ne ko ko ga op-
tu u je mo da je be san dok po ku a va mo da ga uda vi mo
u vo di? Ne ko ko me se nu di naj pr lja vi ji po sao, ,,pse i
i vot, i ko ga osta vlja mo na po lju po sva ka kvom, pa i
pa sjem vre me nu, ka da ni psa ne bi smo pu sti li na po lje?
Ali svi ovi, upr kos svojoj mi ze ri ji, ne do pu ta ju da se
sve du na ime ni telj od ba e ne r tve i lo vi ne.
Da li je to i vo ti nja ko ja je iz gu bi la po sled nje uz vi-
e ne tra go ve svo je di vlje pri ro de ula gi va ki, ser vil ni,
pre zre ni pas? Ili, ako bi ra mo iz me u psa i vu ka (ta na
sve tu ni je pod sen kom ove di le me?), da li se ta i vo ti-
nja ti e ono ga ko ji kao vuk pod odo rom pse e ver no sti
u di za usi re nom ili sve om kr vlju?
Ali do sta ale go ri ja! Pro i ta li smo su vi e mno go
ba sni i sto ga jo uvek ko ri sti mo ime psa u f gu ra tiv-
nom smi slu. Sto ga, u po to va nim ter mi ni ma her me ne-
u ti ke, mno go sta ri jim ne go La Fon ten, usme no pre no-
e nim jo od ra nih an ti kih vre me na her me ne u ti kom
tal mud skih dok to ra, ovaj bi blij ski tekst, op te re en pa-
ra bo la ma, ov de pred sta vlja iza zov me ta fo ri: u Iz gna nju
22:31 pas je pas. Bu kval no pas! Iz van svih skru pu la,
za hva lju ju i svo joj ve se loj pri ro di i ne po sred nim pse-
im mi sli ma, pas tran sfor mi e u go zbu sve ovo me so
ba e no u po lje. Ova go zba je nje go vo pra vo.
Vi so ka her me ne u ti ka, me u tim, ko ja je ov de
ogra ni e na me to dom do slov no sti, do pu ta se bi da
ob ja sni pa ra doks ko jim i sta pri ro da vo di do pra va.
Ona sto ga va di iz za bo ra va pse ko ji le e u za vi-
snoj re e ni ci u jed nom dru gom sti hu iz Iz gna nja. U
gla vi 11, po gla vlje 7, na stra ne pse od jed nom pa da
sve tlo usred no i. I oni ne re e! Ali, oko njih ja vlja se
Emanuel Levinas (1906, Litvanija 1995, Francuska)
Ime psa, ili prirodno pravo
Biete mi sveti ljudi; mesa u polju rastrgnuta ne jedite, bacite ga psima
(Druga knjiga Mojsijeva, Izgnanje, 23:31)
UDC 316.643.3: [801.82:26-242.3

113
vej
svet. Jer ovo je kob na no ,,smr ti pr vo ro e nih Egip ta!
Iz rael tek to ni je oslo bo en iz za to e ni tva. Ro bo vi
ko ji su do tle slu i li slu ge Dr a ve od ta da e sle di ti naj-
u zvi e ni ji Glas naj ve e slo bo de. To je f gu ra o ve an-
stva! o ve ko va slo bo da je slo bo da oslo bo e nog o-
ve ka ko ji se se a svo ga rop stva i ose a so li dar nost sa
svim po ro blje nim na ro di ma.
Ovo ro blje e sla vi ti ovu naj ve u ljud sku mi ste ri ju:
,,I ni gdje ne e ni pas je zi kom svo jim ma i. U uz vi e-
nom tre nut ku ka da se on usta no vlju je, bez eti ke i bez
lo go sa, o dig ni te tu nje go ve li no sti sve do i e ovaj pas.
U to me je smi sao re o ve kov pri ja telj. Po sto ji tran-
scen den ci ja u i vo ti nji! I onaj ja sni stih ko jim smo za-
po e li do bi ja no vo zna e nje.
Ali mo da se ova is tan a na eg ze ge za, ko ju na vo di-
mo, gu bi u re to ri ci? To e mo tek vi de ti!
Bi lo nas je 70 u ode lje nju lo go ra za je vrej ske rat ne
za ro blje ni ke u na ci sti koj Ne ma koj. Iz van red nu po-
du dar nost i ni la je i nje ni ca da je lo gor no sio broj 1492
go di na ka da je ka to lik Fer di nand V iz gnao Je vre je iz
pa ni je. Fran cu ske uni for me su nas jo ti ti le od Hi-
tle ro vog na si lja. Ali dru gi lju di, ko je zo vu slo bod nim,
ko ji su bi li sa na ma, ko ji su nam da va li po sao, na re-
i va li, po ne kad se i osme hi va li, kao i e ne i de ca, ko ji
su pro la zi li mi mo i ko ji su po ne kad po di za li po gled ka
na ma, svla i li su sa nas ljud sku ko u. Mi smo bi li pod-
lju di, ban da maj mu na. Ti ho unu tra nje a pu ta nje, sna-
ga i pro klet stvo zlo sta vlje nih lju di, pod se a li su nas na
na u su ti nu mi sle ih bi a. Ali mi ni smo vi e bi li deo
sve ta. Na e te go be, a lost i smeh, bo le sti i dis trak ci je,
plod ra da na ih ru ku i bri ga u na im oi ma, pi sma ko-
ja smo do bi ja li iz Fran cu ske i ona ko ja smo pri ma li za
na e po ro di ce sve ovo je pro la zi lo kao u za gra di. Mi
smo bi li bi a za ro blje na u svo joj vr sti, upr kos i ta vom
svom vo ka bu la ru, bi a bez je zi ka. Ra si zam ni je bi o lo ki
kon cept an ti se mi ti zam je ar he tip svih za to e ni ta va.
Dru tve na agre si ja sa ma po se bi sa mo po dra a va ovaj
mo del. Ona za tva ra lju de u od re e nu kla su, po ri e im
spo sob nost iz ra a va nja i osu u je ih da bu du ,,ozna i-
te lji bez ozna e nog, po zi va na na si lje i bor bu. Ka ko da
po a lje mo po ru ku o na oj ljud sko sti kad e ona, iza za-
tvor skih re e ta ka na vod ni ka, bi ti shva e na je di no kao
go vor maj mu na?
I on da od je dan put, ne gde na po la na eg za to e-
ni stva, na ne ko li ko krat kih ne de lja, pre ne go to su ga
stra a ri ote ra li, pas lu ta li ca je uao u na e i vo te. Jed-
nog da na, kad smo se vra ti li pod stra om sa pri nud nog
ra da, po ja vio se da po zdra vi ovu go mi lu. On je i vo-
ta rio me u di vljim ra sti njem ko je je okru i va lo lo gor.
Mi smo ga na zva li Bo bi, eg zo ti no ime, kao to lju di
na zi va ju vo lje nog psa. Po ja vio bi se na ju tar njoj smo tri
i e kao nas je. Ka da bi smo se vra ti li, ska kao je i la jao od
ra do sti. On ni je sum njao u to da smo bi li lju di.
Mo da je pas ko ji je pre po znao Odi se ja pod nje-
go vom krin kom, kad se ovaj vra tio sa svo je odi se je,
bio pre te a ovog na eg. Ali ne ne! Ta mo bi la je
Ita ka i Otad bi na. Ov de mi smo bi li nig de. Ovaj
pas je po sled nji kantovac u na ci sti koj Ne ma koj,
bez mo zga ko ji bi uni ver za li zo vao iz re ke i na go ne.
On je bio po to mak onih pa sa iz Egip ta. I nje go vo pri-
ja telj sko re a nje ro e no je iz ti i ne nje go vih pre da ka
na oba la ma Ni la.
Pre veo sa fran cu skog Dra gan Ku jun di
Naslov originala: Em ma nuel Lvi nas, Nom dun chien ou
le dro its na tu rel, Dif ci le li bert, Pa ris, Al bin Mic hel, 1963.
114
vej
Na i ro ko tu ma e na, i e sto kri ti ko va na iz ja va Te-
o do ra Ador na, tvr di: Pi sa ti po e zi ju po sle Auvi ca je
var var stvo (Ador no 1983, 33). Bez uklju i va nja u du-
gu de ba tu o ovoj tvrd nji, iz nje se mo e ba rem pre u ze ti
to da je po me nu ti do ga aj, e sto is prav no ili po gre no
pod je din stve nim ime nom Auvic Ho lo ka ust evrop-
skih Je vre ja do veo do je din stve ne kri ze pred sta vlja-
nja i ne mo gu no sti da se na kon ovog do ga a ja pi e
po e zi ja ili, da uop ti mo, knji ev nost. Ili, pre ci zni-
je, ovaj do ga aj ozna a va neo po zi vu ce zu ru (te za Fi-
li pa La ku-La bar ta), po sle ko je na sta je ne mo gu nost
pi sa nja i i ta nja kni ev no sti na na in na ko ji se to
Dragan Kujundi, Gejnzvil, SAD
Sagorevanja, izdisaji:
Jevreji i Holokaust u
delima Aleksandra Time
Tief
in der Zeitenschrunde,
beim Wabeneis
wartet, ein Atemkristall,
dein unumstliches
Zeugnis.
Duboko
u raselinama vremena,
kraj
saa od leda
eka, kristal daha
tvoja neoboriva
svedodba.
Pol Selan, Die Atemwende/Preokret daha (1967)*
* Citati iz svih dela navedenih u bibliografji koja nisu pisana ili objavljena
na srpskom jeziku, prevedeni su sa engleskog. U tekstu eseja su adapti-
rana imena autora, a navedeni su naslovi lanaka i eseja kao u engleskom
originalu. U bibliografji su uz originalne naslove dela koja je koristio au-
tor, navedeni i postojei prevodi dela.
UDC 316.4.063(=134.28): [801.82:821.163.41-3.09 Tima A.

115
vej
do tog tre nut ka mo glo.
1
Na su prot ove ne mo gu no sti
sto ji ogro man eti ki zah tev da se sve do i o tom do ga-
a ju, ko ji, ka ko su mno gi tvr di li, iz mi e bi lo ka kvom
pred sta vlja nju, sve do e nju, ak i sa mom je zi ku. Po sle
Auvi ca, knji ev nost je su o e na sa ovim ne mo gu im
zah te vom, ko ji je for mu li sao Mo ris Blan o u de lu Te
Wri ting of the Di sa ster [Pi sa nje ka ta stro fe]: Mi i ta mo
knji ge o Auvi cu. e lja svih njih u lo go ri ma, nji ho va
po sled nja e lja je: znaj te ta se do ga a lo, ne za bo ra vi te,
a u isto vre me ni ka da ne e te zna ti (Blan o 1995, 82).
I za i sta, u svom ese ju Za bra nje no pri ka zi va nje
(For bid den Re pre sen ta tion) iz de la Te Gro und of the
Ima ge [O sno va sli ke], an-Lik Nan si ka e: oa je naj-
ve a kri za pri ka zi va nja (Nan si 2005, 732).
Ne iz mer lji vi broj smr ti po mno en mi li o ni ma pu-
ta, od ko jih ni je dan sve dok ili pre i ve li ni je bio do pu-
ten ko na nim re e njem, teh ni ka re pro duk ci ja ko ja je
do sti gla in du strij ske raz me re (i ta ko uti ca la isto vre me-
no i na na in iz vr e nja i pred sta vlja nja ove ka ta stro fe),
pre la je pre ko te la po sla tih da umru u mno tvu i ma-
sov no sti, ko je su iz mi ca le i ma ti i o ve ko voj spo sob-
no sti da go vo ri o ovom do ga a ju ili da ga pred sta vi.
Za da tak od ko jeg za sta je dah:
Ka ko je mo gu e go vo ri ti, ka da ose a te ne-
nor mal nu e lju da oba vi te ne mo gu za da tak
da pre ne se te is ku stvo ka kvo je ta no bi lo,
da ob ja sni te sve ne kom dru gom, ka da vas
ob u zme istin ski de li ri jum re i a ipak, u isto
vre me, ne mo e te da go vo ri te. Ne mo e te, a
da se ne ugu i te (Kof man 1998, 38).
Lo ma a Ho lo ka u sta ni je obe le i la sa mo mi li o ne
ko ji su na ovaj na in zbri sa ni, ne go i sa mu sr evrop ske
kul tu re, Za pad, i mno ge nje go ve eti ke vred no sti mo-
no te i zma. Frojd je, na pri mer, pred vi a ju i Ho lo ka ust,
u svom de lu Moj si je i mo no te i zam na ci ste na zi vao oni
lo e kr te ni (Frojd 1967, 117). Tra di ci je mi me ti kog
pred sta vlja nja, uklju u ju i i pred sta vlja nje is ku stva o
to me ta zna i umre ti kao po je di na no ljud sko bi e, i
is ku stva tran scen den ci je u ve zi s njim, pre tr pe le su ta-
ko e tur bu lent ni uti caj Ho lo ka u sta.
1 Vi de ti, na pri mer, La ku-La bar to vo de lo: He i deg ger, Art and Po li tics: the
Fic tion of the Po li ti cal; Typo grap hi es; i u sa rad nji an-Lik Nan si jem, Te
Na zi Myth; kao i nje gov in ter vju u fl mu Te Is ter (Ba ri son i Ros, 2004).
In ter pre ta ci ju oe kao do ga a ja bez sve do ka, vi de ti u de lu o a ne Fel man,
Te sti mony: Cri ses of Wit nes sing in Li te ra tu re, Psycho a nalysis and Hi story.
Kao to je Val ter Be nja min pi sao u ese ju Ne ka raz mi-
lja nja o Kafi, na go ve ta va ju i Ho lo ka ust i pr ko se i Haj-
de ge ro vom po i ma nju smr ti kao naj svoj stve ni joj ka rak te ri-
sti ci Da zaj na, tu-bit ka (Da sein), is ku stvo sop stve ne smr ti
je po sta lo ne mo gu e u lo go ri ma. U Kafi nom sve tu svi mi
ose a mo ta zna i umre ti, ma da ne kao po je di na na ljud ska
bi a, ne kao in di vi due, ne go ma sov no (Be nja min 1968, 143).
SS, sa svo jim sim bo lom lo ba nje (die SS Totenkopfverbnde),
pre dao se pro iz vod nji smr ti u ogrom nim raz me ra ma od u zi-
ma ju i sa mo svoj stvo smr ti oni ma ko ji su bi li osu e ni na
smrt, i is cr peo ili uki nuo sva ku mo gu nost pred sta vlja nja:
ima nen ci ja ma sov nih smr ti bez tran scen den ci je otva ra cr nu
ru pu u sim bo li ci, u je zi ku, ta ko to ga uut ku je. Ali u istom
tom da hu, ona je stvo ri la im pe ra tiv i od go vor nost da se o
to me sve do i. Dok je ago ni ja svih onih ko ji su umi ra li bi la
stvar na, a sva ka smrt ne za men lji va, je din stve no ne sta ja nje
i ta vog sve ta, smrt ko ja je umno e na mi li o ni ma pu ta, pod-
ri va la je i i ni la ne mo gu im po jam sa mog umi ra nja pri-
ka za nog ili osve do e nog na ne ki je din stven i auten ti an
na in, smrt, od ta da pa na da lje, ne u mit na i od la ga na u isto
vre me (up. Blan o, De ri da, De me u re, Fic tion and Te sti mony
[De me u re, fk ci ja i svedoenje]). Ni ko, po zna to je svi ma,
ka ko je Se lan pi sao, ne mo e da sve do i ume sto sve do ka,
ni e mand Ze ugt fr den Ze u gen. Ali mi mo ra mo da sve-
do i mo, a knji ev nost po sle Ho lo ka u sta, pi sa na na ovaj do
sa da ne u ven na in (kao to je onaj Po la Se la na), mo e bi ti
me sto gde do sve do e nja mo e do i, upr kos svim pre pre ka-
ma i ma loj ve ro vat no i.
2

Ho lo ka ust je do veo do kon fa gra ci je za jed ni ce,
uklju u ju i tu i za jed ni cu knji ev nih i ta la ca, de lje nu
od ta da iz me ta njem i bu kval no i sim bo li no.
3
Knji ev-
nost e o to me za u vek mo ra ti da in te gri e u sa mo svo je
tki vo, ba na ni vou pro duk ci je i re cep ci je, ovaj ne sta nak
mo gu no sti pri ka zi va nja, ne mo gu nost i u isto vre me
ogrom nu po tre bu, im pe ra tiv da se sve do i o ovom go-
ru em do ga a ju. Od Auvi ca, sam dah knji ev no sti i
to bi lo ko je knji ev no sti, ne sa mo one o Auvi cu go-
re e ovom kon tra dik ci jom: ne ma po e zi je ili knji ev no-
sti po sle Auvi ca, ali ta knji ev nost mo ra bi ti pi sa na i
2 Vi di te de lo De ri da, De me u re. Fic tion and Te sti mony. Sve do e nje o lo-
go ri ma je opis ne za mi sli vog, ono ga to iz mi e ma ti. Ali, kao to je Sa ra
Kof man pri me ti la, ne sa mo ne za mi sli vo za one ko ji to ni su do i ve li, ve ne-
za mi sli vo i ti me ne iz re ci vo, za one ko ji su pre i ve li: ne za mi sli vo ak za
one ko ji su to pro i ve li (Kof man 1998, 36). I otu da po tre ba da se iz u mi je zik
ovog ne mo gu eg sve do an stva, bez spo sob no sti da se pri ka e, na ivi ci fk ci je.
3 Te Con fa gra tion of Com mu nity: Fic tion Be fo re and Afer Auschwitz D.
Hi lis Mi le ra je ne za menj lji vo de lo, ko je je in spi ri sa lo mo ju ce lo kup nu ana li zu.
116
vej
i ta na.
4
Sa mo knji ev nost ko ja go ri ovim va tre nim pre-
o kre tom da ha, okre nu ta, udah nu ta na spram nje ga, iz-
di u i svoj po sled nji gu e i dah, pr e i i pa le i sam trag
knji ev ne ar hi ve, mo e se pri bli i ti nje go vom pred sta-
vlja nju i mo e se s pra vom na zi va ti knji ev no u.
Jed nom re ju: knji ev nost e od ta da pa na da lje
go re ti svo jim sop stve nim kra jem, u ne do gled.
I ta kva je ge ne ral no pri ro da sve do an stva o Auvi cu. I
re upo zo re nja: ta kvo is ku stvo pi sa nja nje go ve isto ri je, kao
iz mi lje nog sve do an stva, naj u da lje ni je je mo gu e od pod-
lo no sti isto rij skom re vi zi o ni zmu. Iako je bri sa nje svih tra-
go va bi lo deo pla na onih ko ji su po i ni li zlo in, oni su ov de
ili pro tiv Froj do vog uvi da iz de la Moj si je i mo no te i zam
da je zlo in la ko po i ni ti, ali je pro blem pot pu no uklo ni ti
tra go ve (Frojd 1967, 52). to je ve i in ten zi tet s ko jim knji-
ev ni ili isto rij ski dis kurs go ri ta kvim ne ve ro vat nim zna-
njem ili is ku stvom, is ku stvom o sa mom kra ju, o sa mom
uni tve nju kul tur ne, re li gij ske i po li ti ke ar hi ve Evro pe, ak
i bri sa njem nji ho vih tra go va i tra go va zlo i na, to e ta kve
gor lji ve pri po ve sti bi ti bli e isti ni Auvi ca.
Me u pi sci ma biv e Ju go sla vi je ma lo njih je, kao
Alek san dar Ti ma (19242003), ta ko si ste ma ti no pi-
sa lo o i vo tu Je vre ja i na si lju isto ri je, kao i o na ci o na-
li zmu sva ke vr ste. On je pr vi i ve ro vat no do sa da je-
di ni autor iz biv e Ju go sla vi je ko ji je na slo vio ro man
po pro ta go ni sti, pre i ve lom Je vre ji nu, u ovom slu a ju
Mi ro sla vu Bla mu (Knji ga o Bla mu, 1972), i ko ji je mno-
go pi sao o pat nja ma jed ne je vrej ske po ro di ce, kao to
je po ro di ca Ro ber ta Kro ne ra (Upo tre ba o ve ka, 1980)
5
.
4 U re i ma Han sa Za la u od go vo ru Ador nu: Je dan o vek ko ga su mno gi
sma tra li mu drim iz ja vio je da po sle Auvi ca pe sme vi e ni su bi le mo gu e.
i ni se da taj mu dri o vek ni je imao vi so ko mi lje nje o pe sma ma kao da
su one sa mo ute ha sen ti men tal nih ra u no vo a ili obo je na so i va kroz ko-
ja se gle da i vot. Mi u stva ri ve ru je mo da su pe sme tek sad po no vo po sta le
mo gu e, bu du i da sa mo pe sma mo e da is ka e ono to se ru ga sva kom
dru gom opi su. Ci ti ra no iz Nan si, an-Lik, Te Gro und of the Ima ge (Kin-
dle Lo ca ti ons 28432845).
5 Uzi mam slo bo du da na ve dem svo je du go go di nje ba vlje nje de lom Alek san-
dra Ti me, za po ev i (li stu iza bra nih ra do va) svo jim ma tur skim ra dom Ti ma
i na si lje (No vi Sad: Gim na zi ja Jo van Jo va no vi-Zmaj, 1977); in ter vju s Ti mom
Bez ne mi ra ne ma pi sa nja, Mla dost, 20. V 1977, LVII, 1048, 13; Svet na se ljen
na si ljem: Alek san dar Ti ma, De la, Be o grad 1980, Knji ev na re, 25. IV 1981, X,
165, 15; Ti mi no iz la ga nje u Voj vo an skoj aka de mi ji na u ka i umet no sti, Stu-
dent, 27. X 1982; Dva tu ma e nja: ro man Alek san dra Ti me, u: Dra gan Ku jun-
di, Kri ti ke ve be, No vi Sad: Ma ti ca srp ska, 1983; Wri ting and De ath: De con-
struc ti ve In sights In to the Re la tion Bet we en Di ary Wri ting and De ath, From the
Di ary of [Frulein] Ana Dren tven ek, Nu o va Cor ren te, Ge no va, 1984, XXXI,
20718; No vi Sad as a Li te rary Spa ce in the Works of Alek san dar Ti ma, Ser-
bian Stu di es, 1994, Vol. 8, 12, 131138. Ovaj esej, ko ji cr pi iz ovog is tra i va nja,
pred la e pot pu no no vo i ta nje Ti mi nog de la, ko je do sa da ni je bi lo po ku a no.
Je vrej ska po pu la ci ja No vog Sa da ni je je di na re fe ren ca
Ti mi nih ro ma na i pri po vet ki. Me u tim, sve te me ko-
jih se on do ta kao u svo jim de li ma ima ju du bok pe at
is ku stva Ho lo ka u sta, no vo sad ske Ra ci je, i pi ta nja pi sa-
nja knji ev nih de la na kon njih. Ov de pred la em jed nu
te zu. Naj ve e do stig nu e Alek san dra Ti me kao pi sca
ni je (ili sa mo ni je) to to je on pri ka zao i vot Je vre ja
na pro sto ru biv e Ju go sla vi je na do ta da ne po znat i ne-
nad ma an na in, to on je ste ui nio, ne go je i in te gri sao
u naj in tim ni je tki vo svo je pri po ve sti i on da do zvo lio da
se od vi je sa ma po me nu ta kri za pri ka zi va nja, kri za ko ja
se za dr a la u knji ev no sti po sle Ho lo ka u sta evrop skih
Je vre ja. Ako ima Je vre ja u Ti mi nom de lu, oni su naj-
vi e ta mo gde se ose a ju ovi efek ti kri ze knji ev nog
pri ka zi va nja, ko ju se mi od lu u je mo da na zo ve mo, po
D. Hi li su Mi le ru, kon fa gra ci ja za jed ni ce. De lo Alek-
san dra Ti me ta ko de li me sto u pan te o nu pi sa ca kao
to su Pol Se lan ili Imre Ker tes, i ji je ceo opus obe le en
Ho lo ka u stom evrop skih Je vre ja, ta god da je te ma ili
ina e eks pli cit na te ma ti ka nji ho vih de la.
U ro ma nu Knji ga o Bla mu ova dra ma ne mo gu e
ar hi ve pro go ni glav nog ju na ka Mi ro sla va Bla ma, no-
vo sad skog Je vre ji na, ko ji se kroz i tav ro man tru di da
se po mi ri sa svo jom kri vi com pre i ve lih. Sva ki ko rak
ko ji Blam na i ni u ovom ro ma nu, dok se e ta uli ca ma
No vog Sa da, pri bli a va ga se a nju na ono to oaj ni ki
po ku a va da iz beg ne i za bo ra vi: se a nje na Ra ci ju, na
po grom Sr ba i Je vre ja ja nu a ra 1942, ko jim je oko 1400
lju di svih ge ne ra ci ja, ak i no vo ro en ad ko ja jo ni-
je do bi la ime na, od ve de no na le de ne oba le Du na va na
grad skoj pla i trand, stre lja no i ba e no, ne ka da jo
uvek i vih, da umru pod le dom, dok su udi sa li po sled-
nji, le de ni dah iz za le e ne re ke.
6
On je pre i veo ovaj po-
grom za hva lju ju i bra ku sa e nom ne-Je vrej kom, te je
ta ko po te en smr ti ko ja je za de si la nje go vu je vrej sku
bra u, i ta ko se za u vek ose ao kri vim. Ro man odi e,
iz di e i za vr a va se pre o kre tom da ha u al ve o lat nom
le du. Otu da na ra tiv ni pa ra doks ili be le e nje i za pi si-
va nje tra go va tog le de nog pre o kre ta da ha ko ji glav ni
pro ta go nist oaj ni ki po ku a va da za bo ra vi. Udi sa nje
po sled njeg da ha u le de noj re ci Du nav je ste si me tri na
6 Uzi mam slo bo du da ov de skre nem pa nju na svoj flm Za mr znu to
vre me, te no pam e nje (2012), ko ji se ba vi, iz me u osta log, Ra ci jom u
No vom Sa du, i u ko jem su ovi do ga a ji de talj no opi sa ni. Vi di ta ko e Za-
mr znu to se a nje, Du nav i Ho lo ka ust. In ter vju-esej sa Pa vlom os ber ge-
rom. In ter kul tu ral nost, 4, 2012.

117
vej
in ver zi ja lo ma e Ho lo ka u sta, ne to kao le de na pe ko ja
gu ta ne ka da jo uvek i va te la, f zi ki ih uni ta va ju i i
bri u i tra go ve zlo i na.
Do ga aj ko ji Blam bez na de no po ku a va da za-
bo ra vi, Ra ci ja u No vom Sa du ja nu a ra 1942, opi san je,
us put bu di re e no, u ne dav no post hum no ob ja vlje nim
me mo a ri ma ba ke Alek san dra Ti me, Te rez Mi ler, Isti-
ni ta pri a. Se a nja ba ke Alek san dra Ti me.
Na uli ci je ve e kao dug red sa ku plje nih
Je vre ja, gur nu li su me me u njih i po ve li u
prav cu jed nog tr ga gde su e ka li pra zni ka-
mi o ni da nas tran spor tu ju do Du na va. Uba-
ci va li su nas u ka mion po put sme a, sve dok
se ni je na pu nio. I kre nuo pre ma Du na vu
Kad smo sti gli na oba lu Du na va, od mah su
nas po stro ji li po pe to ro u red i mi smo se la-
ga nim ko ra ci ma pri bli a va li ru pi u le du; u nju
su na kon ski da nja ode e uba ci va ni i vi lju di i
de ca. Ako bi ne ko na kon to ga jo imao sna ge
i i vot nog po ri va da se iz vu e, gvo zde nim vi-
la ma bi ga gu ra li na zad... Ka da sam sti gla na
ne kih pet me ta ra od me sta zlo i na, do ko tr-
ljao se auto sa ne ko li ko oso ba u ci vi lu i po kolj
je za u sta vljen. Mi, ko ji smo sta ja li e ka ju i
svoj red, mo glo nas je bi ti pet ili est sto ti na,
spa se ni smo (Mi ler 2012, 95).
Ova se a nja su na pi sa na u sve sci ko ju je Alek san-
dar Ti ma ku pio svo joj ba ki da u njoj za pi su je svo ja
se a nja, u isto vre me ka da je pi sao Knji gu o Bla mu i
ka da je ona bi la ob ja vlje na, ra nih se dam de se tih go di-
na pro log ve ka. Ova sve ska kao i, ka ko e mo vi de ti,
dnev nik Froj lajn (Frulein) u Upo tre bi o ve ka, mo gu
iz gle da ti kao sred stvo za uokvi ri va nje Ti mi nog sop-
stve nog knji ev nog opu sa. Ne sa mo Knji ga o Bla mu,
ve sve nje go ve pri po ve sti, po ev od Ibi ki ne ku e,
nje go ve pr ve i pro gram ske pri e ob ja vlje ne u Le to pi su
Ma ti ce srp ske 1951, pre ko nje go vih zbir ki pri a Kri vi-
ca (1961), Na si lje (1965) i Mr tvi ugao (1973), nje go ve
Ne na pi sa ne pri e, ko ja je bi la uvod za pri stup ni go vor
u Srp skoj aka de mi ji na u ka i umet no sti, i ko ja je ob-
ja vlje na 1988, pa sve do re mek-de la Upo tre ba o ve ka;
svi se oni i ne uokvi re ni tom ru pom ko ja zja pi u le du,
iz di sa jem za le e nog da ha po hra nje nog u me mo a ri ma
nje go ve ba ke. Je zik me mo a ra Te rez Mi ler, ma ar ski,
obe le je vi so ke kul tu re u od no su na pro vin ci jal-
ni No vi Sad (kao to je dnev nik Froj lajn na pi san na
ne ma kom, ka ko e mo vi de ti, u Upo tre bi o ve ka), jo
vi e pot cr ta va i nje ni cu da ono to se do ga a na oba-
la ma Du na va ozna a va du bo ko, auto i mu no uni te nje
sa me Evro pe, kon fa gra ci ju za jed ni ce, to je ov de in
ubi ja nja su gra a na, ma ar skih i srp skih Je vre ja od
stra ne re dov ne ma ar ske voj ske. Ge o graf ski to pos, re-
ka Du nav, ov de slu i kao pri ma lac se a nja na ka ta stro-
fu, bu du i da slu i kao spre mi te za uni ta va nje sva kog
tra ga. Ta ko, kao to na ra tor u Knji zi o Bla mu ka e, Du-
nav za vre me Ra ci je je ste rod no kri lo, ma te ri ca gra da
(Ti ma 1972, 184), ra a ju i isto ri ju, ali u isto vre me i
me sto uni te nja ka ta stro fal nih raz me ra: me sto ro e nja
le de ne ho lo ka u sti ne ka ta stro fe.
Na slo vi osta lih Ti mi nih pri po ve sti, kao zbir ke
pri po ve da ka Kri vi ce, ili Na si lje, na pri mer, ve su obe-
le e ne mul ti pli ko va njem i oma so vlje njem smr ti, to
e do sti i vr hu nac u nje go vim ka sni jim ro ma ni ma.
Kri vi ce je ve o ma neo bi an na slov, po to ne ozna a va
jed nu kri vi cu, ve ve o ma neo bi nu mno i nu kri vi-
ce, i ta ko od mah na go ve ta va umno a va nje du ga ko-
ji ni ka da ne mo e bi ti vra en do volj nim od go vo rom i
od go vor no u. Sva ka pri a re pro du ku je i mul ti pli ku je
kri vi cu bez kom pen za ci je. A nje go va knji ga Na si lje, i-
ji na slov je ste u jed ni ni, sa sto ji se od pet pri a o na si lju
ko je su jed no stav no na zva ne Pr vo, Dru go, Tre e
itd. Na si lje, ko je se ov de sa sto ji od ba nal nih, ano-
nim nih zlo i na, i ne ra di se o Ra ci ji ili Ho lo ka u stu,
ve je pro e to mul ti pli ka ci jom, n+1 na si lja po vrh po-
sto je eg, ano nim no u i ba nal no u zla ko je na sta vlja
da se re pro du ku je pa to lo kom pri si lom i kao nje gov
su vi ak. To je na si lje ko je te i hlad noj, kva zi ne o gra ni-
e noj mul ti pli ka ci ji, li e noj stra sti ili sa o se a nja. Ovaj
na ra tiv ni po gled upe ren ka ba nal no sti zla u sva ko-
dnev nom i vo tu sa mo je tre ba lo pre u sme ri ti na Ra-
ci ju, ili Ho lo ka ust, gde su ta kve mul ti pli ka ci je sa da u
n+1 in du strij skoj r tve noj kva zi be sko na no sti do ve le
do hlad no pro ra u na tih oma so vlje nih smr ti, da bi se
pro na ao nje gov pra vi re fe rent. Is ku stvo Ra ci je i
Ho lo ka u sta ve za po se da i uokvi ru je Ti mi ne ra ne pri-
po ve sti od nji ho vog sa mog po et ka.
Ovoj tra u mi isto rij ske to po gra f je i le de nog pej-
za a, kraj ro ma na e sta vi ti u juk sta po zi ci ju Mi ro sla-
vlje vo slu a nje mu zi ke u no vo sad skoj si na go gi na kon
kra ja ra ta. Ide al na, pri jat na aku sti ka ove gra e vi ne, iz
ko je su kon vo je de por to va nih vo di li u lo go re smr ti u
118
vej
pro le e 1944. go di ne, omo gu a va Bla mu da pre dah ne
od kri vi ce i no nih mo ra, i otva ra no vu mo gu nost da
do i vi grad No vi Sad u od no su na nje go vu je vrej sku ar-
hi vu. Ne kao ma tri cu za uni ta va nje, ka ko je do i vlje na
za vre me Ra ci je, ne go si na go gu kao pro stor ko ji pri ma,
otva ra se i pra vi me sta za tra go ve dru gog, ba u ime i na
me sto se a nja na ka ta stro fu onog dru gog. Na taj na in
ono otva ra pri po ve da nje pre ma is ku stvu go sto lju bi vo-
sti i pre ma pre o kre tu da ha dru ge vr ste.
I ovo mo e bi ti dru gi slu aj gde se sre e mo sa
Je vre ji ma u pro zi Alek san dra Ti me, po no vo, ne
nu no uvek pred sta vlje nim te mat ski. Oni mo gu bi-
ti sme te ni u na ra tiv ne stra te gi je ko je usme ra va ju
na ra ci ju ka onom Dru gom, uvek u ne vo lji: Je vre ji
se mo gu pro na i u obla sti eti kog im pe ra ti va. Ma da
eti ki im pe ra tiv mo e bi ti isu vi e sna an iz raz da se
opi e pre di spo zi ci ja pa siv no sti, ko ja je po treb na za
otva ra nje i po zi va nje do la ska, advent, onog dru gog.
Bla mo vo slu a nje mu zi ke u si na go gi upo zo ra va i ta-
o ca na eti ke zah te ve slu a nja, da se otvo re ui, da se
pri mi i po zdra vi po ziv dru go ga (u svoj dvo smi sle no-
sti ovog dvo stru kog ge ni ti va), ono usme ra va nje go vo
pi sa nje ka obla sti go sto lju bi vo sti pred ne u mit no u
smr ti i ka ta stro fe, pred onim naj go rim. Svet je si ro-
ma ni ji otkad ne ma po zi va, ka e na ra tor u Knji zi o
Bla mu (262).
Ba iz si na go ge su no vo sad ski Je vre ji de por-
to va ni u pro le e 1944. u nji ho vo kraj nje od re di te,
Auvic. Tran sport je bio pla ni ran za ra ne sa te, ne gde
pred zo ru, ka ko bi se spre i lo da bu de sve do ka. Ta ko
su Je vre ji po sla ti van gra da bez sve do ka i, ro man ka-
e, u no noj ta mi da bi se iz be gla upa dlji vost. Je di-
no to se to ni je do go di lo. i ni lac smut nje u ovom
sklad nom e ka nju po ja vio se ne iz ljud skog, ve iz
i vo tinj skog sve ta, u ob li ju pa sa ko ji su, na po re do s
de por tir ci ma, ka ska ju i uza njih, sti za li pred si na go-
gu (Ti ma, 1972, 145).
Psi su ti ko ji se po sled nji opra ta ju od de por to va-
nih stva ra ju i pro blem voj ni ci ma zbog ne mo gu no-
sti da spre e de cu da se ra do sno su sret nu sa svo jim
mi lje ni ci ma. Dok su se ona ba ca la u za gr ljaj raz dra-
ga nih i vo ti nja, psi bi im od go va ra li raz dra ga nim la-
ja njem. A u i vo ti nje se ne mo e pu ca ti, ka ko bi de-
por ta ci ja osta la taj na, i zbog to ga je mar do sta ni ce
bio i od re en no u. Na e le zni koj sta ni ci psi su jo
ima li je dan lep tre nu tak ka da su se opra ta li od svo-
jih go spo da ra i, ka ko ka e Ti ma, pri ja te lja, po sle
e ga su tr a li za vo zom sve dok vi e ni su mo gli da
ga pra te i bi li osta vlje ni sa mi me u i na ma (Ti ma,
1972, 146).
i vo ti nje, od no sno psi, ti su ko ji do la ze da do zi va-
ju svo je go spo da re, i obez be u ju sve do an stvo de por-
ta ci je, ka da su svi dru gi sve do ci eli mi ni sa ni. Ako ni ko
dru gi ni je ostao da to vi di, tu su bi li psi kod si na go ge,
kao da su i sa mi ver ni bes kraj no uda lje nom i ap so lut-
no stra nom, kao da su i oni, i vo ti nje, u svom ne pri pa-
da nju i is klju e no sti, na pu te ni od stra ne go spo da ra,
bi li ver ni i sve do i li pred Bo gom.
7
U opi su ove sce ne
Ti ma je uskla en sa naj na dah nu ti jom di sku si jom o
eti ci i Ho lo ka u stu, onom ko ju je dao Ema nuel Le vi nas,
ve ro vat no naj bit ni ji f lo zof ko ji se ba vio eti kom po sle
Auvi ca. U svom ese ju Ime psa, ili pri rod na pra va, iz
de la Dif cult Fre e dom. Es says on Ju da ism, Le vi nas opi-
su je ka ko su, de por to va ni u lo gor u Ne ma koj, oni ko ji
su ta mo in ter ni ra ni, sa Le vi na som me u nji ma, bi li ig-
no ri sa ni od stra ne lju di (oni lju di, e ne i de ca ko ji se
zo vu slo bod ni) za ko je su de por to va ni bi li ni a stvo-
re nja, gru pa maj mu na (Le vi nas 1997, 152).
A on da, na oko po la pu ta na eg du gog za to e-
ni tva, na ne ko li ko krat kih ne de lja, pre ne go
to ga je stra a ote ra la, je dan pas lu ta li ca je
uao u na e i vo te Po ja vio se na ju tar njem
oku plja nju i e kao bi nas kad smo se vra a-
li, po ska ku ju i go re-do le i la ju i od ra do sti.
Za nje ga ni je bi lo sum nje da smo mi bi li lju di
(Le vi nas 1997, 153).
Pas je taj ko ga e Le vi nas pre po zna ti kao po sled-
njeg kan tov ca u na ci sti koj Ne ma koj (Le vi nas 1997,
153), kao po sled nji osta tak ve li ke kul tu re ko ja je iz nu-
tra uni te na, i je di ni pre o sta li eti ki agens ko ji re a gu je
na one u ne vo lji, ko ji obra a pa nju na nji hov va paj i
pre po zna je nji ho vu hu ma nost.
Pas je taj ko ji se od va a va da u oni ma ko ji su na-
zva ni mon stru o znim od stra ne dru gih, slo bod nih lju-
7 To je ona vr sta ver no sti i za ve ta ko ju su na ci sti uza lud po ku a va li da
po stig nu de por to va njem Je vre ja, da ih iz bri u iz ljud skog ro da. Sa ra Kof-
man pi e, na pri mer, da je njen otac, ra bin (Kof man 1998, 34), u lo go ru
u Auvi cu na sta vio da se mo li bes kraj no Da le kom, ap so lut no Stra nom.
Po tvr u ju i ta ko od nos je vrej skog mo no te i zma s bes kraj nim, ko je ni je-
dan ob lik mo i, uklju u ju i i onu ko ju ima ju de la ti u lo go ri ma, ni je bio
u sta nju da sa vla da, osim od ri u i je, za ko pa va ju i je ao vom u ru pu, a da
se ni ka da ni je su sreo s njom (Kof man 1998, 3435).

119
vej
di (Le vi na so va iro ni ja ov de ne tre ba da pro e neo pa-
e na), pre po zna dru gog u ne vo lji. Ta ko, i vo ti nja, taj
po sled nji kan to vac, pru a eti ki od go vor ta mo gde lju-
di to ne i ne. Ka ko ak De ri da pi e u svom de lu Te
Be ast and the So ve re ign, Prin cip eti ke ili, jo ra di kal ni-
je, prav de, u naj te em smi slu, mo da je oba ve za ko ja
an ga u je mo ju od go vor nost u od no su na naj ne sli ni je,
pot pu no dru go, pre ci zni je, mon stru o zno dru go, ne pre-
po zna tlji vo dru go (De ri da 2009, 108).
U obr nu tim ulo ga ma, pas ov de re a gu je i po zdra-
vlja pot pu no Dru ge, one ko je su slo bod ni lju di osu di-
li na sta tus mon stru o zno sti, ko ji vi e ni su deo sve ta
(Le vi nas 153)
8
. Pas je taj ko ji ui lju de lek ci ji iz eti ke i
prav de, pas lu ta li ca, naj od ba e ni ji, pot pu ni aut saj der,
ko ji pru a svet oni ma ko ji su is klju e ni i ko ji ma je
uklo nje no nji ho vo ljud sko ob li je (153). i vo ti nja ih
pri hva ta i po zdra vlja u nji ho voj dru go sti. i ni se da
je, ka ko je Be nja min pi sao o Kafi, Bi ti i vo ti nja nje-
mu je ve ro vat no zna i lo sa mo od u sta ti od ljud skog
ob li ka i ljud ske mu dro sti iz ne ke vr ste sti da (Be nja-
min 1968, 144).
Da va njem ulo ge ko na nih sve do ka de por ta ci je u
No vom Sa du psi ma, Ti ma ta ko e od go va ra na du gu
an tro po cen tri nu tra di ci ju ko ja je i vo ti nja ma us kra-
i va la spo sob nost da sve do e, i sta vlja se be u re do ve
onih zna aj nih pi sa ca i mi sli la ca na eg do ba ko ji su
nas pri si li li da pro me ni mo uvre e nu per cep ci ju.
9
Ta-
kva pro me na uvre e nog mi lje nja ni je pu ko aka dem-
ska stvar, ne go je u bit nom od no su sa Ho lo ka u stom;
ona se po ja vlju je u Ti mi nom de lu iz nje go vog raz u-
me va nja go ru ih tra u ma u isto ri ji No vog Sa da, u ve zi
sa tim su gra a ni ma Je vre ji ma ko ji su bi li spro vo e ni,
sram no, ne bi li se ta ko pri kri lo i spre i lo sve do e nje,
8 De ba ta o Le vi na su, eti ci i i vo ti nji prak ti no je ne is crp na. Ov de bih
sa mo na go ve stio mo gu nost da u ovom frag men tu Le vi nas nu di ra di-
kal nu, ne-hu ma ni sti ku eti ku (na ne ki na in ak na su prot ne kih dru gih
to ko va nje go ve mi sli) i ori jen ti e svo ju mi sao u prav cu raz mi lja nja o
dru go sti van gra ni ca vr ste, u obla sti eti kog od go vo ra, neo te lo vlje nog u
ljud skom ob li ku (mo gu e ak i od go vor nost pre ma bi lo-ko me, iko me),
ra di kal ni je i da lje od li ca Dru gog. Ne za bo ra vi mo da je gra ni na li ni ja
iz me u ra sa kao vr sta, gra ni na li ni ja ma te ri ja li zo va na u ob li ku lo gor-
ske bo dlji ka ve i ce, ta ko ja u ovom krat kom ese ju i ni gra ni cu iz me u
slo bod nih lju di i o ve ko li kih maj mu na. Pas lu ta li ca je fak tor de sta-
bi li za ci je ta kvih ra si sti kih i ra snih di ho to mi ja: on re me ti bi nar nost iz-
me u i vo ti nje i o ve ka.
9 Vi di te, na pri mer, De ri di no de lo Te Ani mal Tat Te re fo re I Am i
ras pra vu o sve do e nju i i vo ti nja ma, i o de kon struk ci ji an tro po cen tri ke
tra di ci je, po ev ba rem od De kar ta, pa na da lje. Ovo de lo ba vi se mi lju
Ema nu e la Le vi na sa u ve zi sa pi ta njem i vo ti nje i na ve de nim ese jem o psu.
pod okri ljem no i, na put bez po vrat ka, a i jem su od-
la sku sve do ci bi li sa mo psi. Ovi psi, mo e mo se slo i ti
sa Le vi na som, ko ji e ta ko za vr i ti svoj esej, po tom ci
su pa sa Egip ta, tih pa sa, pri ja te lja lju di, ko ji ni su re-
a li u [pas hal noj] no i (Iz gna nje, 11:7).
U svo joj Ne na pi sa noj pri i, tek stu ko ji je iz go-
vo ren kao pri stup na be se da pri li kom pri je ma u Srp sku
aka de mi ju na u ka i umet no sti, isti ni tu pri u o ma lom
psu ko ga je ozbilj no po vre dio auto mo bil, s jed nom no-
gom smr vlje nom i kr va vom, Ti ma e upra vo iza bra ti
da iz ne se pro gram sko iz la ga nje o svo joj i ta voj ka ri-
je ri. Raz log za to to je pri a osta la ne na pi sa na dok
ni je is pi sa na kao pro gram ski tekst, bio je ba u to me
to je Ti ma ose tio eti ku od go vor nost pre ma ma lom
psu, ko ga su euta na zi ra li nje go vi vla sni ci ubr zo na kon
to je po vre en. Vi dev i po vre e nog psa, na ra tor pri e
je ose tio ce lo kup nu ne u mit nost smr ti ka ko ve de lu je,
na gna ju i ga da po ne da stva ra pri u o to me. Ali ka-
sni je, re i su mu iz mi ca le, a nje go vo u ta nje, ne spo sob-
nost da sve do i o ovoj smr ti do la je usled na ra to ro ve
kri vi ce to jest Ti mi ne zbog ne de lo va nja i ne spo-
sob no sti da spre i ubi ja nje. Ti ma je upo re dio ovo is-
ku stvo (ne)pi sa nja te pri e sa po ku a ji ma da to kom i-
ta ve ka ri je re for mu li e knji ev ni od go vor for mi ran na
te me lji ma rat nih is ku sta va, uklju u ju i i ona naj te a i
naj mu ni ja, ak i ka da je pi sao o te ma ma ko je ni su bi le
di rekt no po ve za ne s ra tom, ali ko ji ma su rat, i stra no,
naj stra ni je, slu i li kao pod lo ga i osnov. Ose aj od-
go vor no sti bi lo je to to ga je go di na ma spre a va lo da
sve do i o ne sre i psa, i na te ra lo ga da pro na e na in
da ar ti ku li e svoj knji ev ni od go vor (Ti ma 1989, 23).
Ti ma ta ko pri zna je da je bio ugu en, ne spo so ban da
sve do i, ba za to to od go vor nost za dru go ga, za ua-
sno iz ob li e nog psa, upor no tra i re ak ci ju i od go vor-
nost ve u ne go to je spo sob nost da se o to me go vo ri, i
tra i da se re a gu je. Ta ko Ti ma for mu li e po e ti ku ko ja
je na stra ni u ta nja, je zi ka i iz go vo re nog i uti a nog, ko-
ja pro iz la zi iz is ku stva Ho lo ka u sta (kao i kod Kof man i
Blan oa). Ba kao pas, kao i vo ti nja, Ti ma i ima i ne-
ma je zik ko jim bi pro go vo rio o ne u mit no sti ka ta stro fe
ko ja je za de si la dru gog, i kao na ra tor ove pri e, za u zi-
ma po zi ci ju od go vor no sti pre ma dru go me, kao psi u
Knji zi o Bla mu, ko ji tr e za ko lo nom de por to va nih ko je
su od vo di li u lo go re, i za vr a va ju hla de i du ge cr ve ne
is pla e ne je zi ke, iz gu blje ni me u i na ma. Je zik pri e
ta ko mo ra da sve do i, ali kao fk ci ja, on mo ra da iz na e
120
vej
je zik upr kos ma lim an sa ma, ak i ka da je ne mo gu e
bi ti sve dok, ka ko De ri da ka e u svom de lu De me u re:
Fic tion and Te sti mony: na ra tor ...sve dok nas pod se a
da je in sve dod be po e ti an ili to ni je, od tre nut ka od
ka da mo ra iz na i svoj je zik i ob li ko va ti se u ne u po re di-
voj iz ved bi (De ri da 2000, 83).
Je zik na srp skom, na rav no, ozna a va i or gan i
sred stvo ko mu ni ka ci je, i Ti ma ov de, opi su ju i sce-
nu de por ta ci je i pse ka ko hla de svo je go ru e je zi ke iz-
me u i na ko je vo de u Auvic, po no vo da je im pli cit ni
ko men tar o to me da li i vo ti nja, pas, ima je zik, te mo-
e da sve do i, da ju i po zi ti van od go vor. i vo ti nja je
ta ko ja se za di e go ru im je zi kom zbog onih ko ji su
de por to va ni, ka da ni ko dru gi to ne i ni, i taj dah osta-
vlja bit nog tra ga. Ljud sko bi e, pi sac (u ovom slu a ju
Ti ma), ne ma ni vi e ni ma nje je zi ka da nji me sve do i
ne go to ima i vo ti nja, pas.
Mo gao bi se na pi sa ti po se ban esej o eti mo lo gi ji
re i i vot i i vo ti nja u Ti mi nim de li ma, o ko re la ci ji
i afr ma ci ji go log i vo ta, i vo ta ljud skih bi a i i vo ta
i vo ti nja. Kao pra vi lo, mo glo bi se re i da Ti ma ne-
pre kid no, u i ta vom svom de lu, afr mi e i vot u svim
nje go vim ob li ci ma, i vot iz nad i iz van svih ide o lo kih
i me ta f zi kih zah te va, e sto na sil nih i de struk tiv nih, s
ko ji ma se su sre e. i vot u nje go vim de li ma je na sta vak
i vlje nja i pre te ra no i vlje nje, su vi ak i vo ta, nad-i-
vlja va nje, uvek je ve i op sta ja nje, vi e ili ma nje od i-
vo ta, in si sti ra nje na i vo tu kad se su o a va sa na si ljem
ko je uvek vre ba i uni te njem ko je pred sto ji. i vlje nje
po sva ku ce nu uoi po a ra u za jed ni ci, is ka za no va-
tre nim je zi kom (ton gue/lan gu a ge) do po sled njeg da ha
nje go vog pri po ve da nja.
Okre ni mo se sa da ne kim slu a je vi ma u ko ji ma je-
zik Ti mi nih pri po ve sti go ri u pla me nu, kao je zik (lan-
gu a ge/ton gue) i vo ta i i vo ti nja, go re i, da se iz ra zi mo
me ta fo ri ki, iz me u i na, ko ri ste i ne u po re di vo per-
for ma tiv no pi ta nje o pi sa nju i i ta nju po sle Auvi ca.
U re mek-de lu Alek san dra Ti me Upo tre ba o ve-
ka, na pr vim stra na ma opi su je se Frulein (na ne-
ma kom, u ori gi na lu), pro fe sor ka ne ma kog je zi ka
ko ja u pra nja vom gra du, ka kav je bio pro vin ci jal ni
No vi Sad, u da ni ma pre Dru gog svet skog ra ta, na se-
ve ru Sr bi je, ku pu je sve sku na i jim ko ri ca ma je is pi san
na slov na fran cu skom Po e sie. Na pu sti la je po slo ve
Kinderfrulein po stav i od sad sa mo Frulein [po-
no vo na ne ma kom, u ori gi na lu], pro fe sor ka ko ja je
ue ni ci ma pre no si la bla go zvu je svog ma ter njeg je-
zi ka (Ti ma 1980, 27), stu den ti ma, ko ji e ta ko e bi-
ti pro ta go ni sti ro ma na, Ve ri Kro ner, Mi lin ku Bo i u
i Sre do ju La zu ki u. Froj lajn, ka sni je sa zna je mo, i vi
u ma lom sta nu me u knji ga ma, ma hom ud be ni ci-
ma i re ni ci ma ras pad nu tim od upo tre be, ali i po ne-
kim ro ma nom i jed nom an to lo gi jom ne ma kih iz re ka,
Gefgel te Wor te [na ne ma kom, u ori gi na lu] (Ti-
ma, 1980, 21). Ta ko, na sa mom po et ku ro ma na, mi
ni smo u evrop skim pro vin ci ja ma, ve na ras kr u nje-
nih do mi nant nih kul tu ra i u onoj ko ja do mi ni ra No-
vom Evro pom, Ne ma koj.
Pro fe sor ka ne ma kog je zi ka pro ta go ni sti ma ro-
ma na ku pu je sve sku s fran cu skim na slo vom Po e sie
(Po e zi ja), da joj slu i kao dnev nik. Pred od la zak u
bol ni cu ona ta ko e ku pu je li ze zu (li se u se, ka ko je
na pi sa no i u de lu, u ori gi na lu na fran cu skom bu kval-
no zna i i ta telj ka), ka pu ti za i ta nje u kre ve tu na
ko ji se ni ka da ne e na vi i zbog pre ra ne smr ti. Pi sa nje
i i ta nje po e zi je pred sam Dru gi svet ski rat ta ko su na-
gla e ni u pri i pu tem do mi nant nih evrop skih kul tu ra i
je zi ka. Pri a po i nje tim go ru im pi ta njem ko je e obe-
le i ti i ta vu pre o sta lu pri po vest, da bi se ro man za vr io
spa lji va njem dnev ni ka na pi sa nog na ne ma kom. ta je
evrop ska kul tu ra, ko ja je ov de pred sta vlje na je zi kim
re fe ren ca ma na dve do mi nant ne vi so ke kul tu re? I
ta e u Ti mi nom ro ma nu zna i ti pi sa ti knji ev nost
na kon Ho lo ka u sta, uklju u ju i tu i sam tekst Upo tre-
be o ve ka, nje go vu po e zi ju, nje go vu Po e sie sa ko ri-
ca, kao knji ev nost? Na sa mom kra ju dnev ni ka, ko ji je
na ve den na po et ku ro ma na, Froj lajn e na pi sa ti, pre
ne go to iz dah ne, po sled nji deo: No va bo lest. Ko ja
bo lest mu i Evro pu, ko ji e po ar pla me nom is pu ni ti
stra ne Ti mi ne knji ge? Ne po sred no pre smr ti u bol ni ci,
Froj lajn raz mi lja da spa li dnev nik. Po sled nje stra ni ce
ro ma na bi e spa lje ne, opr lje ne pla me nom dnev ni ka.
Spa lji va nje knji ge i pro blem pi sa nja po sle Ho lo ka u sta
ta ko da ju okvir pri i i pre i po sle nje ga.
Krug ko ji je is cr ta lo po sto ja nje dnev ni ka, sve ske,
ko ja je je din stven pred met iz vu en iz po a ra, a pre-
da e je po a ru pet go di na doc ni je (Ti ma 1980, 18),
eks pli cit no je po ve zan sa sud bi na ma pro ta go ni sta,
biv ih stu de na ta sa a so va ne ma kog ko je je dr a la
Froj lajn. Na pr vim stra ni ca ma ro ma na, pr vi opis jed-
ne ta kve sud bi ne obe le en je to tal nim uni te njem te la
ko je je pri mo ra no da i vi u ve ge ta tiv nom sta nju. Na-

121
vej
ra ci ja je obe le e na, od sa mog po et ka, ovim opi som, i
go vo ri o eli mi na ci ji mo gu no sti da se umre pra vom
smr u. Mi lin ko Bo i e skon a ti u Za u er ka mer mun-
de [Sauerkmmermunde na ne ma kom, u ori gi na lu],
bol ni ci za ne zna ne voj ni ke. Mi lin ko, ra njen u bor bi i
po gre no iden ti f ko van kao ne ma ki voj nik, za vr a va
u ne ma koj bol ni ci po sle ra ta, gde je na kra ju euta na-
zi ran. Bez ru ku i no gu, bez oi ju, ra zo re nih bub nih
op ni i gla snih i ca, Mi lin ko je sli ka i pri li ka go log i-
vo ta, i vo ta li e nog bi lo ka kvih sim bo li nih atri bu ta,
po ve zan sa sve tom i vih sa mo po mo u ve ta ke pup-
a ne vrp ce: ... jed na gu me na cev vo di do po su de na
po du (Ti ma 1980, 19). Smrt ko ja e ga ko na no za-
de si ti u ob li ku euta na zi je na i i e na i vi le, na te lo
ko je op sto ja va kao go li i vot bez ime na ili bi lo ko jih
dru gih pri met nih oso bi na, smrt e za de si ti go li i vot
kao da aku mu li ra is ku stva iz lo go ra na na in na ko ji
or o Agam ben go vo ri o to me u svom de lu Rem nants
of Auschwitz. Te Wit ness and the Ar chi ve: Sve do an-
stvo po sto ji sa mo ta mo gde ne ma mo gu no sti da se
go vo ri, jer sve do ka ima sa mo ta mo gde je do lo do de-
su bjek ti f ka ci je (Agam ben 1999, 159). Dnev nik pi san
na ne ma kom, na po et ku ro ma na ta ko ogra ni a va i
uzi ma svo ju pr vu r tvu, stu den ta ne ma kog, kao da se
sam ne ma ki je zik, je zik su ve re na, po tvr u je i ospo ra-
va go lim i vo tom r tve za ko ju se gre kom mi sli da je
ne ma ki voj nik, te lom za ko je se po gre no sma tra da je
ne ma ka oso ba, ali bez je zi ka i bez ime na. Ono pro la zi
kao ne ma ko, i na taj na in je ta ko e pe at srp skog ili
je vrej skog te la, uni te no i ne u spe no po ti snu to na ci-
sti kim ra snim bi o lo gi zmom, ko je ono za po se da. Ne-
ma ka vi so ka kul tu ra i je zik ov de ni su mi lo zvu ni
je zik Froj lajn, ne go uti a va ju i i uti an go vor bol ni ke
so be iz ko je ne ma usta (Mund), i za gu u ju Mi lin ko ve
unu tra nje ur li ke iza zva ne raz mi lja njem i ma glo vi-
tim se a nji ma o dnev ni ku ko ji mu je jed nom po me-
nut (Ti ma 1980, 19). Dnev nik na pi san na ne ma kom
ogra ni a va i se e, on da je je zik ro ma nu, u isto vre me se
use ca u je zik i tekst ro ma na, kao i u spo sob nost pro ta-
go ni sta da go vo re. On pod se a, ob re zu je je zik ro ma na i
je zik do mi nant ne evrop ske kul tu re, ne ma ke, kao re-
zul tat i ko men tar fa i sti kog su ve re nog tri jum fa li zma.
Ovo pri bli a va Ti min ro man je zi ku Po la Se la na, ka ko
ga vi di ak De ri da, ko ji go vo ri o Se la no voj tro po lo gi ji
ob re zi va nja ko ja okre e f gu ru ra ne pre ma svim i ta-
nji mara nja va nji ma, pre ma svim od se e nim re i ma
(De ri da 1986, 100). Te lo Mi lin ka Bo i a, sa od se e nim
eks tre mi te ti ma, ko je go vo ri za to mlje nim unu tra njim
kri ci ma (ve o ma bit no, jed na Ti mi na zbir ka pri po ve-
da ka je na slo vlje na Bez kri ka), no si zna ke ove to tal ne
cir kum ci zi je pu tem dnev ni ka na pi sa nog na ne ma kom,
ko ji pam ti te lo bu kval no sva ko ga i ni ko ga (upo tre ba
o ve ka), ano nim nog voj ni ka. Ne ma ka sve ska Froj-
lajn, ko ja se ras pa da od upo tre be i ue nja mi lo zvu nog
ne ma kog je zi ka, ov de do bi ja svoj ekvi va lent u ras ko-
ma da nom te lu Mi lin ka Bo i a. Po je di na no po ja vlji-
va nje i upo tre ba re i upo tre ba, ko je sam pro na ao
u ro ma nu, osim u na slo vu ro ma na, Upo tre ba o ve ka,
je ste ova re fe ren ca na knji ge, ras par a ne od upo tre be.
Me u tim, je zik ovog ne ma kog te la, za ko je se mi sli
da je ra nje ni ne ma ki voj nik, sa sto ji se sa mo od u ta-
nja i unu tra njih, za to mlje nih kri ko va, kao to nje go va
mon stru o zna una ka e nost sto ji na kra ju kao isti na o
na ci sti kom bi o lo kom tri jum fa li zmu, i nje go vom po-
ku a ju da us po sta vi pot pu nu ra snu i bi o lo ku i sto u.
Mi lin ko vo osa ka e no te lo je u Ti mi noj pri i sli ka i
pri li ka ra snog su per me na, nje go vo ote lo vlje nje, sli ka i
re zul tat ta kve ide o lo gi je.
10

Upo tre ba o ve ka je ro man bez vi dlji ve vre men ske
ili pro stor ne ho mo ge no sti ili li ne ar no sti. U stva ri, on
funk ci o ni e kao ve i ti ka len dar, na vo de i i nje ni ce,
raz ne okol no sti i vre me na u ko ji ma se od vi ja. Ne ko-
li ko in ter lu di ja ko ji se od no se na i vo te pro ta go ni sta
i ot kri va ju stva ri o nji ma, po gla vlja po re a na bez ob-
zi ra na li ne ar nost ili tem po ral nost na ra ti va, na taj na-
in for mi ra ju kru go ve po nov nog do ga a nja, iz ve stan
ose aj po na vlja nja, kao da su po na vlja nja kru ga ko ji
opi su je dnev nik. Nji ho vi na slo vi su sli ni oni ma iz Ti-
mi nih knji ga pri a (Kri vi ce, Na si lje Pr vo, Dru go,
Tre e): Obitalita, Te la, Smr ti itd. Kao da sa mi
na slo vi po gla vlja, u plu ra lu, an ti ci pi ra ju mul ti pli ko va-
nje i oma so vlje nje smr ti u sen ci Ho lo ka u sta. Po gla vlje
Smr ti pri rod ne i na sil ne za i sta po i nje opi som Gu-
10 Na ci sti ki re do vi, nji hov Fi rer, nji hov ari jev ski ar he tip, SS i ce lo ku-
pan vel tan a ung ne mo gu jed no stav no da si ja ju u sla vi, oni mo ra ju bi ti
pri sut ni u vi du pot pu nog pri su stva. To je ov de od lu u ju e: ce la ova or ga-
ni za ci ja ne od no si se ni na ta iz van nje nog po sto ja nja u sa da njo sti, nje ne
iz rav no sti ili ima nen ci je. Nan si, Te Gro und of the Ima ge, For bid den Re-
pre sen ta tion (Per spek ti ve u kon ti nen tal noj f lo zo f ji) (Kin dle Lo ca ti ons
839841). Ovom po ku a ju to tal ne ra sne re pre zen ta ci je Ti ma sta vlja u
juk sta po zi ci ju una ka e no te lo Mi lin ka Bo i a kao ano nim nog ne ma kog
voj ni ka, te lo ko je je pot pu no pri sut no, kao od raz u ogle da lu, i mon stru o-
zni re zul tat i isti nu ta kvih ra si sti kih ide a li za ci ja te la.
122
vej
e nja Sa re Kro ner, ro e ne Da vid son, u ga snoj ko mo-
ri Osvjen ci ma ma ski ra noj kao ku pa ti lo (Ti ma 1980,
123). Taj opis ima me to ni mij sku funk ci ju umno a va-
nja i mul ti pli ko va nja smr ti (ko ju je Be nja min pre po-
znao u Kafi nim de li ma), po gla vlje ko je se za vr a va
euta na zi jom Mi lin ka Bo i a, jed nog ano nim nog te la.
Tre ba da bu de mo sve sni dvo smi sle no sti sin tak se, kao
da je Ti ma e leo da opi e ubi ja nje u ga snoj ko mo ri
kao me sto mon stru o znog ime no va nja, kao da je Sa-
ra ro e na i na zva na Da vid son (ro e na Da vid son)
u ovoj ua snoj ka ri ka tu ri kr te nja (la no ku pa ti lo).
Pri a ta ko ide od ge ne a lo gi je, da ju i i ven a no i de vo-
ja ko pre zi me Sa ri, do ano nim no sti i bri sa nja ime na,
s kr stom bez ime na kao po sled njim pre bi va li tem Mi-
lin ka Bo i a, i ja je smrt euta na zi jom opi sa na na kra ju
ovog po gla vlja. Je vrej sko te lo je za pam e no i ime no va-
no, pri zna to, dok te lo ne ma kog voj ni ka s kim je Mi-
lin ko po br kan osta je ano nim no is pod kr sta bez ime-
na. Ov de mo e mo pre po zna ti va ri ja ci ju te me smr ti
Bo ga u lo go ri ma, e mu Ti ma do pri no si sna nom
in ter pre ta ci jom. Da vid je, pod se ti mo se, u No vom za-
ve tu (Ma ti ja 1, 117) pre dak Isu sa (ko ji je ste Da vi dov
sin na engl. Da vid-son prim. prev.); ova kva sin tak sa
omo gu a va raz mi lja nje o Ho lo ka u stu i smr ti iz ve snog
hri an skog bo ga, Da vi do vog si na, to je ko men tar o
po sle di ca ma Ho lo ka u sta zbog iz ve sne lo e kr te ne
(Frojd) na ci sti ke Ne ma ke.
Ve i ti ka len dar ro ma na omo gu a va nam raz mi-
lja nje o Evro pi po sle Ho lo ka u sta, i o smi slu po sto ja nja
na kon nje ga, opi su ju i isto rij sku si tu a ci ju ko ja je bi la
uvod u Ho lo ka ust, i onih do ga a ja ko ji su se de a va li i
usle di li na kon nje ga.
Na pri mer, po gla vlje Obi ta li ta, dru go u ro ma nu,
opi su je me sta obe le e na, od sa mog po et ka ro ma na,
svo jom re fe ren com na Ho lo ka ust, kao da su sva ona
me to ni mij ske eks ten zi je lo go ra. Se ri je opi sa do mo va
Sre do ja La zu ki a, Ve re Kro ner, Froj lajn, bol ni ce u Za-
u er ka mer mun deu s ma lim gro bljem iza nje, s kr sto-
vi ma bez ime na, gde Mi lin ko Bo i obi ta va, pro e ti
su aso ci ja ci jom sa po sled njim obi ta va li tem u ovom
opi su ko ji je, ko li ko ja znam, je di ni eks pli cit ni opis
Auvi ca u srp skoj knji ev no sti:
Lo gor Osvjen cim kod Kra ko va u Polj skoj.
De se ti ne hek ta ra bo dlji ka vom i com vi so ko
ogra e ne rav ne ze mlje, pre kri lje ne du gu lja-
stim, ni skim ba ra ka ma, uprav nim zgra da ma
na sprat, a a vim ra di o ni ca ma, be lo okre e-
nom pri zem nom jav nom ku om, bol ni com,
za tvo rom sa po dru mi ma za mu e nje i zi do-
vi ma za stre lja nje i ve a nje, sve to nad vi e no
tr klja stim osma tra ni ca ma i ob lim oda kom
fu ru ne sa spa lji va nje kre ma to ri ju mom (Ti-
ma 1980, 22).
Ta ko su pre bi va li ta pro ta go ni sta od sa mog po-
et ka ro ma na do ve de na u ve zu jed no s dru gim, ili is-
pre se ca na bli zi nom ano nim ne smr ti ko ju pred sta vlja-
ju ano nim ni kr sto vi, ili se do ti u sa pre bi va li tem u
Auvi cu, ko je se ta ko mo e na zva ti sa mo iro ni no, gde
ni ko ne obi ta va ni ti pre bi va, i oda kle je di ni iz laz za
mi li o ne vo di kroz og nji te ovog ne mo gu eg, bu kval no
un he i mlich, ne do ma eg do ma, pe i za spa lji va nje.
Ta pre bi va li ta pred sta vlja ju na sta vak Evro pe iz-
jed na iv i ceo kon ti nent Evro pu u jed nu lo go ra ku,
pret njom smr ti uz bu dlji vo za pah nu tu ce li nu. Od te ce-
li ne osta ju, po sle nje nog ras pa da, sa mo tra lje mr nje
(Ti ma 1980, 129). Pre bi va li ta u Ti mi nom ro ma nu
lo ci ra na su na ne ko vre me i pre i po sle Ho lo ka u sta, i
kao na sta vak Auvi ca, uvek su ve ili za u vek obe le e na
oilj ci ma ko je je osta vi lo is ku stvo bo rav ka u lo go ri ma;
ili, ka ko bi Agam ben re kao, i tav mo der ni svet je obe-
le en bi o po li ti kim no mo som lo go ra.
Ve ra Kro ner, de por to va na za jed no sa svo jim
ocem i ba kom, i na si lu sme te na u bor del u lo go ru
na zvan Ku a ra do sti, ka sni je e u ro ma nu raz mi-
lja ti o spo sob no sti ovog me sta da je pro go ni na kon
ra ta.
11
Da, i ovo je lo gor, shva ta, na sta vak lo go ra,
isti lo gor u ko ji je od ve de na i za zi da na pre go di nu
i po da na, ni je iz nje ga po be gla, iako se rat za vr io;
biv i za po ved ni ci po to nu li u krv, u svo ju smrt, pru-
a ju za njom ru ke ova mo do me sta nje nog za ro blja-
va nja (Ti ma, 1980, 144). Dok gle da broj is te to vi ran
na gru di ma (Da, to je ona, Ve ra pre po zna je se be
u is te to vi ra nom bro ju), vo le la bi da je ta mo umr la,
ume sto to na sta vlja da i vi za ro blje na se a njem na
11 Za ana li zu od no sa me u po lo vi ma i fa i zma u de li ma Alek san dra Ti-
me, pre po ru u je se esej Ane An ti, Ero ti ci sa tion and the Ho lo ka ust: Se xu-
a lity, Evil and Fa scism in Alek san dar Ti mas Te Use of Man, Pa ci fc Co ast
Phi lo logy, 44, 1 (2009), 4669. Ne od u zi ma ju i ni ta od ove kri ti ke ana li ze,
pred lo io bih da pro i ta te Ti mi no pi sa nje o od no si ma iz me u po lo va ma-
lo druk i je, kao ana li zu po ten ci jal nih fa i sti kih pret po stav ki bi lo ka kvoj
strikt noj he te ro nor mal noj rod noj po de li, bez ob zi ra na po li ti ki re im.

123
vej
lo gor i bor del, na utih nu lu so bu lju ba vi na ki e nu
cr ve nim pla mi ci ma! (Ti ma 1980, 131).
Ovaj opis do vo di te lo u bli zi nu pla mi a ka, pse-
u do sen ti men tal ne, ro man ti ne de ko ra ci je bor de la;
me u tim, ovo sme ta nje ni je bez na ra to ro ve iro ni je.
Ta ko ro man ti zo va ne lju bav ne so be, na sil no pro sti-
tu i sa nje Ve re i dru gih oda bra nih e na u lo go ru, ne ma-
kim voj ni ci ma ko ji idu na Is to ni front, u ne po sred noj
su bli zi ni lo ma e Ho lo ka u sta u Auvi cu. Te la ko ja go-
re ovom pa ro di ra nom ro man ti nom e ljom ta ko su
ogo re na i spa lje na u ma i ni smr ti, jer ona bu kval no go-
re od po de le rod nih ulo ga na met nu tih od stra ne fa i-
sta, po ko ji ma su e ne zlo sta vlja ne i pri sil ne pro sti tut ke
ko je tr pe ne pre kid na si lo va nja, sve osa ka e ne ste ri li za-
ci jom i tor tu rom, i pret nja ma na te ra ne na po slu nost,
a mu kar ci kao voj ni ci osu e ni su da bu du po sla ti na
Is to ni front sa ko ga ih se ma lo vra a lo u jed nom ko-
ma du, ako bi se uop te vra ti li (pre ko e ti ri mi li o na ih
je u stva ri ta mo stra da lo).
12
U to me se, ta ko e, mo e
pre po zna ti Ti mi na te ko iro ni na in ter pre ta ci ja ulo-
ga po lo va, u opi su oaj ni kih sek su al nih i no va me u
pla mi ci ma, u sen ci pe i za spa lji va nje i oda ka. Dok
je ovaj opis bor de la u lo go ru obe le en iro ni jom, pa
nam ta ko omo gu a va kri ti ku in ter pre ta ci ju sek su-
al no sti i fa i zma, u ne kim tre nu ci ma sub mi siv nost
e na i Ve ri na upu ta nja u sek su al ne od no se sa ne po-
zna ti ma po sle ra ta, opi sa na u ro ma nu, mo gu iz gle da ti
vo a jer ski i pro ble ma ti no (up. Ana An ti). Kom pul-
siv no upu ta nje Ve re Kro ner u sek su al ne od no se pri-
li kom su sre ta sa ne po zna ti ma na kon ra ta i ni se pak
kao na sta vak pri sil ne pro sti tu ci je u lo go ru, ovaj put
po i nje ne do bro volj no. Sto ga se ono mo e i ta ti kao
is pra zno po na vlja nje sek su al nih od no sa ko je op se da ju
du ho vi iz lo go ra, kom pul siv no po na vlja nje mo ti vi sa no
12 Broj po gi nu lih Ne ma ca na Is to nom fron tu u Dru gom svet skom
ra tu mo e se na i, na pri mer, u de lu Ru di ge ra Over man sa, De utsche
militrische Ver lu ste im Zwe i ten Wel tkri eg, Ol den bo urg 2000, 289. Dva
svet ska ra ta u 20. ve ku ne sum nji vo su do ve la do kri ze u opi si va nju smr ti
zbog nje nog oma so vlja va nja na ne ki na in sli nog Ho lo ka u stu. I na rav no,
Ho lo ka ust se de a va za vre me ono ga dru gog. Me u tim, Ho lo ka ust do no si
dru ge, ra di kal ni je po te ko e pri ka zi va nja (ka ko je po ku aj da se uni ti i-
ta va po pu la ci ja, van sva ke voj ne lo gi ke, on ide da lje od ra ta, on je nje gov
iz bi tak i na taj na in do ga aj raz li i tog re da). Ka ko je an-Fran soa Li o tar
re kao u svom de lu He i deg ger and the Jews, Dru gi svet ski rat je bio sa mo
dis trak ci ja, us put ni um ko ji je omo gu io da se Ho lo ka ust iz ve de (Lyotard
1990, 45 i da lje). an-Lik Nan si se sla e: Rat je pri ve den kra ju s lo go ri ma,
to jest, taj rat ni je vi e mo gao da odr i isto zna e nje ko je je pre imao (ili
je to mo gao sa mo na te ak na in) (Nan si, Kin dle Lo ca ti ons, 28522853).
kri vi com zbog pre i vlja va nja, ko ja se da opa zi ti u Ve ri-
nom i ta nju svog iden ti te ta, is te to vi ra nog na gru di ma
(Da, to je ona). Ov de li ze za, ode a za i ta nje, ko ja je
tre ba lo da skrom no po kri je ra me na i gru di Froj lajn u
bol ni kom kre ve tu dok i ta knji ge na po et ku ro ma na,
do bi ja du bo ko tra gi nu, po ra a va ju u re in ter pre ta ci ju.
Ka rak te ri sti no ime ode e za i ta nje, ko je u stva ri zna-
i i ta telj ka, na pi sa no na fran cu skom pot cr ta va vi so ku
kul tu ru ta kvih knji ev nih do i vlja ja, i ta nja ne po e zi-
je, ve Po e sie (ta ko e na pi sa no na fran cu skom, u ori-
gi na lu), do i vljaj knji ev no sti ko ji ka rak te ri e vre me za
od mor i za ba vu, i iz ve sno uz vi e no raz u me va nje nje go-
ve ulo ge. i ta lac, u ovom slu a ju Ve ra, pu tem me ta fo re
ko ja pod se a na Froj laj ni nu li ze zu, i ta na o pa ke te to-
va u na gru di ma svog go log i po vre e nog te la, broj ko ji
je i ni ano nim nom i sa mo jed nom od mno gih, pro du-
e nje mno gih se ri ja li zo va nih smr ti mul ti pli ko va nih u
jed noj. Ova te to va a je bu kval no is pi sa na na nje nom
te lu, i ta ko po sta la na sta vak ili sam osnov, sa mo tki vo
knji ev nog tek sta ko ji je opi su je, sa ma su ti na, tka nje
i tek stu ra knji ev nog sve do an stva. Te to va a, pra vo iz
Kafi ne, ali isto ta ko i iz do slov ne ka zne ne ko lo ni je, i ni
va an in ter tekst ko ji da je ener gi ju Ti mi nom pi sa nju.
Lo gor ski broj is te to vi ran di rekt no na ko i pro ta go ni-
st ki nje otva ra ra nu u tek stu, a uda lje nost unu tar nje
sa me ne do zvo lja va za tva ra nje zna e nja, kon stant-
no i ta ju i u se bi svo je sop stve no ra nja va nje i lo mo ve,
i pred sta vlja go ru i trag Ho lo ka u sta na tek stu ro ma na
ko ji na sta vlja da bi va pi san i i tan po sle Ho lo ka u sta.
Po na vlja nje Ve ri nih sek su al nih i no va mo e
se ta ko i ta ti kao iz nu tra u plje, sa bla sno iz vo e nje
stra sti, oaj ni ko i vo ta re nje li e no e lje i u slu bi na-
go na smr ti, pre i vlja va nje po sva ku ce nu obe le e no
sa bla snom ho lo ka u stov skom igrom bor del skih pla-
mi a ka u te lu li e nom iden ti te ta i vo lje. Ka da od Ve-
re po sle ra ta za tra e da po pu ni upit nik, ona na pi e:
Ime i pre zi me: ni ta. Ime oca: ni ta. Ime i de vo ja ko
pre zi me ma te re: ni ta. Dan me sec i go di na ro e nja:
ni ta. Ona je ni ta i to ni ta pre sa vi ja i spre ma u dep
ka pu ta (Ti ma 1980, 145). Ba kao i Mi lin ko Bo-
i, Ve ra Kro ner je ta ko e opi sa na kao pu ko te lo ko je
na sta vlja da i vi, za stra u ju i pre i ve li ko ji na sta vlja
da i vi u sve do an stvu is pra nje nog, ano nim nog go-
log i vo ta i ko ji se upu ta u kom pul siv ne sek su al ne
od no se li e ne vo lje. Ona ta ko e pi e o ovom ni ta vi lu
na ko ma du pa pi ra, i to ni ta (i ov de tre ba pri me ti ti
124
vej
me ta fo ri ku po du dar nost i za me nu: ni ta na pi sa no
na stra ni ci, kao i ni ta ko je je ona sa ma) ona smo-
ta u dep ka pu ta, tvo re i ta ko pa limp sest, tekst ko ji
sa dr i ni hi li zam Auvi ca za mo tan u okvi re ro ma na
ili pak i ni ro man in ter i o ri zo va nim, unu tra njim,
skri ve nim okvi rom, krip tom, u isto vre me i ma njim
i ve im od ro ma na. On ta ko na ra to ru da je en ski ru-
ko pis i pot pis, i mo da na taj na in e na pro ta go ni sta
stva ra en sko pi smo, i dis kret no ili taj no pot pi su je
ceo na ra tiv da ju i mu en sko obe le je. Zna aj no je
da je di ni li ko vi u ro ma nu ko ji su pi sci, ili oni ko ji su
opi sa ni ka ko ne to pi u, je su u stva ri e ne, Froj lajn i
Ve ra Kro ner. in Ve ri nog pre sa vi ja nja pa pi ra is pi sa-
nog ni ta vi lom u dep an ti ci pi ra nje no sa mo u bi stvo
i sa mo u ni te nje kao eks ten zi ju lo go ra, i me se pre-
ki da da lje pre i vlja va nje jed nog ve uni te nog te la,
u i vo tu sve snom zna ka ni ta vi la ko jim je i go sa na
u lo go ru. Te lo i tekst is pi su ju i i ta ju svo je ni ta vi lo,
pro past i smrt su za u vek pre i ve le, a tekst nam da je
da vi di mo da su i ima nent ne i imi nent ne, i da sa mo
to ni su usle di le.
Ve ri no te lo ste ri li sa no u Auvi cu, nje na pla cen ta,
ma te ri ca, na si lu uklo nje na, ta ko e pre ki da ge ne a lo gi ju
Evro pe. Bez Je vre ja, ko ji su bi li evrop ska ko ra (kho ra),
Evro pa je ne rod na. Ka da vi e ne ma ni jed nog je vrej skog
te la pre o sta log da pri mi bu du nost, Evro pa ti me po sta-
je He ge lo va lo a bes ko na nost. Ko ra je, pod se ti mo,
bes pol na pla cen ta ko ja pri ma ko smos i da je vre me u
Pla to no vom Ti ma ju. Bez pri ma la ca Je vre ja ko ji pre u-
sme ra va ju Evro pu pre ma unu tra njoj ra zli ci u vre me nu
i pro sto ru ko ji do la ze, ko ji je otva ra ju pre ma ne pro gra-
mi ra noj bu du no sti, pre ma adven tu ono ga to do la zi,
Evro pa je lo e bes ko na no po na vlja nje ne plod nih ra-
snih, po li ti kih, na ci o nal nih, kul tur nih itd. isto vet no-
sti, za vi je nih u ni ta. Ono to Ve ra i ta i ta ko pri ma
iz svog sop stve nog te la pre ko tek sta Ti mi nog ro ma na
(ov de se po du da ra ju te to vi ra no te lo i knji ev ni tekst),
ono to je na pi sa no ta no na nje nim gru di ma i ste ri li-
sa noj ma te ri ci, je ste sam ras cep i pre kid em ble ma ti an
za ono ni ta vi lo ko je Evro pa mo e da do bi je i pri mi
od se be i iz se be, od ta da pa na da lje.
Jo jed no me sto za i ta nje, eks pli cit no obe le e no
kao ne ma ka, je ste bi bli o te ka, ko ja pri pa da Ve ri nom
ocu Ro ber tu Kro ne ru, ko ji ta ko e ima ulo gu i ta o ca.
Nje go vo ne ma ko obra zo va nje, ko je je do bio u Be u
kao mla di, je ste to to ga na gna da po a lje Ve ru da ui
ne ma ki sa Froj lajn. U Mi lin ku Bo i u on pro na la zi za-
me nu za si na i sa njim ima bez broj raz go vo ra o ve li i ni
ne ma ke knji ev no sti.
13
Opis Mi lin ko vog obo a va nja
Kro ne ra ni je bez zna e nja za di sku si ju o sud bi ni knji-
ev no sti po sle Ho lo ka u sta, po to se Kro ne rom, ko ji ga
ui ta i ka ko da i ta, Mi lin ko us hi i vao pla me nom pri-
vr e no sti (Ti ma 1980, 100, moj kur ziv D.K.). Tekst
Upo tre be o ve ka na sta vlja da na go re va svo ju sop stve nu
na ra ci ju.
Raz go vo ri Mi lin ka i Ro ber ta Kro ne ra uvek po i-
nju ve o ma zna aj no, Mi lin ko vim pi ta njem: ta da-
nas i ta te? (Ti ma 1980, 94). Oba i ta o ca e po gi nu-
ti, Kro ner je ubi jen u tran zit nom lo go ru na pu tu za
Auvic, Mi lin ko je po gre no iden ti f ko van kao ne po-
zna ti ne ma ki voj nik. Sud bi na evrop ske knji ev no sti
je na taj na in te sno po ve za na sa sud bi nom evrop skih
Je vre ja. Ro bert Kro ner ui Mi lin ka na zi ve ne ma kih
iz da va kih ku a od ko jih da po ru u je knji ge i en ci-
klo pe di je: Brok ha us, Lan gen ajt, Ma jer, Kna ur, svi su
na ve de ni u tek stu, to je prak ti no li sta naj zna aj ni jih
iz da va a u Ne ma koj. Kro ner sa Mi lin kom ras pra vlja o
mno gim pi sci ma ko ji pi u na ne ma kom: na ve de ni su
Ar tur nic ler, Paul Hej ze, Haj ne, Ge te, i ler, kao i te-
fan Cvajg i Lion Foj htvan ger. Ro man po la ko i s po to-
va njem uvo di sva ve li ka ime na knji ev no sti pi sa ne na
ne ma kom, uklju u ju i tu ka ko je vrej sko-ne ma ke, ta-
ko i ne ma ke pi sce. Ro bert Kro ner vo di Mi lin ka u grad
do knji a re u ko joj se pro da ju ne ma ke knji ge, ali ne
ula zi u nju s njim, jer su ve ta da ra sni za ko ni Je vre ji ma
za bra nji va li ulaz u De utsche Buc hhan dlung [na ne ma-
kom, u ori gi na lu]. Ta ko Upo tre ba o ve ka sme ta cen tar
ne ma ke kul tu re u No vom Sa du u ku u jed nog Je vre ji-
na, ko ji e zne za nje nom ne ka da njom ve li i nom.
Go et he [i me je na pi sa no na ne ma kom u
ori gi nal nom tek stu ob ja vlje nom na irilici],
go vo rio je raz vla e i ime sve a no kao ne ku
me lo di ju, to je po ja va ka kvu je mo gao da ti
13 Mi lin ko Bo i je ta ko do bio ulo gu usvo je nog si na jed nog Je vre ji na,
svo je vr snog Da vi do vog si na, ne bez zna a ja za ge ne a lo gi ju u smr ti, us-
po sta vlje nu u po gla vlju Smr ti, iz me u Sa re Kro ner-Da vid son i nje ga,
o ko joj smo go vo ri li ra ni je. Mi lin ko je sin ko ji ni je u sta nju da pri hva ti
sve do an stvo i za vet knji ge (knjig); ili, bo lje re i, pu tem na si lja je uda ljen
od ovog sve do an stva (za ve ta) i za ko pan is pod kr sta bez ime na. Ka ko Sa-
ra Kof man pi e o knji zi Ro ber ta An tel ma Te Hu man Ra ce, ova knji ga
na sta la po sle Auvi ca, po sle gu e nja, sve dok je da je Div na pri a o Hri-
stu kao su per me nu, za jed no sa osta lim div nim pri a ma, za ko pa na is pod
to na pe pe la iz Auvi ca (Kof man 1998, 40).

125
vej
sa mo vek pro sve ti telj stva, taj ve li ki vek o-
ve an stva u kom se ce ni la sve tlost, ja sno a,
rav no te a. Ta kvih lju di, a da bog me ni ta kvih
pi sa ca, da nas vi e ne ma. Za ca ri la je sve tom
mi sti ka, kult kr vi i na si lja, ta me, ud nje za
pro lo u, na ci o na li zma. Mi sli te li da iz te
zbr ke mo e iz ra sti ne to ve li ko i ple me ni to
kao to je ova knji ga? Ne, vi de e te, ovo vre me
e osta ti za be le e no po svo joj su ro vo sti i pu-
sto i (Ti ma, 95).
Ova de kla ra tiv na tvrd nja je ka sni je pot cr ta na opi-
som Kro ne ro ve bi bli o te ke na kon to su ne ma ki agen ti
pre tre sli ku u. I za i sta ba u ovoj is pre tu ra noj bi bli o te ci
Sre do je La zu ki e pro na i dnev nik ko ji je pi sa la Froj-
lajn, i gde ga je Ve ra sa kri la, da bi ga do neo Ve ri ka da se
bu du sre li po sle ra ta.
Ono to se po sled njih me se ci pred nji ma de-
si lo [o bra ti te pa nju ka ko ov de knji ge pre u zi-
ma ju ulo gu sve do ka!] pro tiv re i lo je nji ho vom
slo vu i du gu, i one su po sta le to i je su, ako ih
ne otva ra i ne tu ma i po ve re nje: har ti ja, stva ri.
Gle da le su, svo jim le pim po ve zi ma i nat pi si-
ma, bez iz ra za na lju de ko ji su se pod nji ma
jo kre ta li, da bi usko ro bi li is pod nji ho vih
po gle da iz ve de ni, iz ba e ni iz svo jih le i ta i is-
pre tu ra ni, kao i one to su bi le jed nom za u vek
(Ti ma 1980, 122).
Knji ge u stva ri de le sud bi nu nji ho vog i ta o ca, Mi-
lin ka Bo i a. Kao to nje go vo una ka e no te lo ve ge ti ra
kao ano nim ni go li i vot, ko ji sve do i isti nu o mon-
stru o znom od ra zu i re zul ta tu ne ma kog na ci o nal-so ci-
ja li sti kog bi o lo gi zma i ra si zma, ta ko one le e na po du
u svo joj ogo lje noj osa ka e noj ma te ri jal no sti, sve de ne
na go lo po sto ja nje ne po kret nih stva ri, sve do e i bez
re i o auto de struk ci ji ne ma ke, a za tim i evrop ske kul-
tu re i No ve Evro pe, ko joj je na ci sti ka Ne ma ka te i la.
Kao to je bio est slu aj s ne ma kom kul tu rom uop te,
naj ver ni ji pri ma lac, i ta lac, po to va lac i u var ne ma ke
bi bli o te ke je je dan Je vre jin, ov de Ro bert Kro ner, ko ji i-
ta knji ge s po ve re njem, i ta ko on sam bi va ko ra, pla-
cen ta ne ma ke i evrop ske kul tu re, plo dan ui va lac nji-
ho ve re pro duk ci je i nji ho ve bu du no sti. To po ve re njem
oli e no pri hva ta nje pa limp se sta u stva ri i ta ve Evro pe,
uni te no je ne ma kom oku pa ci jom. U svo joj per tur ba-
ci ji, iz ba e ne iz le i ta i is pre tu ra ne za u vek, me u tim,
knji ge ov de ima ju jed nu bit nu vred nost: ne mo su sve-
do an stvo de por ta ci je Je vre ja i kon fa gra ci je za jed ni ce.
Ta ko knji ev nost po sle Auvi ca, ka ko ju je opi sao
Ti ma, po sta je kao Kro ne ro va bi bli o te ka, jed nom za
svag da, ope e na isto ri jom, ali bi bli o te ka sa da po sta je i
mo ra to ri jum knji ev no sti, sve dok ko ji ut ke sve do i o
isto rij skoj ka ta stro f. Pi ta nje ko je ro man po sta vlja ni je
sa mo ka ko pi sa ti po e zi ju po sle Auvi ca, ne go i ka ko i-
ta ti (ta da nas i ta te?) ce lo kup nu evrop sku knji ev nu
tra di ci ju po sle nje ga. Tekst Ti mi nog ro ma na da je nam
od go vo re na oba pi ta nja, pru a ju i nam svo ju pri po vest
kao sve do an stvo o ne mo gu em is ku stvu, o kon fa gra-
ci ji i iz di sa nju evrop ske kul tu re, jed nom za svag da. U
Upo tre bi o ve ka knji ev nost sve do i o svom kra ju, za u-
vek. Iz ve sno po i ma nje knji ev no sti, nje no pre no e nje,
nje na tran smi si ja, ta ko e su ne sta li u Auvi cu.
U svom de lu Te Con fa gra tion of Com mu nity, Fic-
tion Be fo re and Afer Auvic, D. Hi lis Mi ler pred la e
ono to na zi va Mi le ro vim za ko nom: to su ro ma ni
o Ho lo ka u stu kom plek sni ji, to bu du no si li vi e in te re sa
na ra to lo ki i re to ri ki, to je bli e autor lo gor skom is ku-
stvu, to e u isto vre me pri ka zi va nje kon fa gra ci je za jed-
ni ce po sta ti iz ra e ni je (Mi ler 2012, 223).
Mi ler ka e da je Be sud bin stvo Imre Ker te sa tekst
ko ji je naj bli i za do vo lje nju ta kvog uslo va. Us put no
re e no, i re le vant no za mo ju tvrd nju, pre vod ovog ro-
ma na na srp ski je po sled nje de lo ko je je Alek san dar Ti-
ma pot pi sao i ob ja vio, ne po sred no pre smr ti. Kao da
je Ti ma, ne po sred no pre smr ti, e leo da ob ja vi, sko ro
na de kla ra ti van te sta men ta ran na in, svoj af ni tet pre ma
ovom je vrej sko-ma ar skom pi scu, ko ji i vi u Ne ma koj,
kao i sna nu po ve za nost s onim to e po sta ti je dan od
naj slav ni jih sa vre me nih ro ma na o Auvi cu, na gra en
No be lo vom na gra dom. Ta ko, Ti min pre vod Ker te sa
ta ko e auto ri zu je pri me nu Mi le ro ve ana li ze na sam Ti-
min ro man.
14
Ba kao is pre tu ra na bi bli o te ka Ro ber ta Kro ne ra, ko ja
pred sta vlja sce ne de por ta ci je i ji je sve dok, i kao Ker te so vo
Be sud bin stvo, tekst Ti mi ne Upo tre be o ve ka u stva ri spa ja
14 Ka ri je ra Alek san dra Ti me pred sta vlja jed no du go ba vlje nje pre vo-
e njem del sa en gle skog, fran cu skog, ne ma kog i ma ar skog, za klju no
sa pre vo dom Ker te sa, to je jed na du ga aku mu la ci ja evrop ske knji ev ne
tra di ci je, ko ja je ti me po sta la do stup na na srp skom. Li sta auto ra ko je je
pre vo dio isu vi e je du ga da bih je na veo, i ne bro ji ma nje od ne ko li ko de-
se ti na auto ra (za to za in te re so va ne upu u jem na bi bli o gra f ju, Alek san dar
Ti ma, Ne na pi sa na pri a, 1989).
126
vej
spa lji va nje kni ev nog tek sta i bud no sve do e nje o iz go re loj
za jed ni ci ko ja je ne sta la u ve li kom spa lji va nju u kre ma-
to ri ju mi ma (Mi ler 221). Knji ev nost, pi sa na i pre i po sle
tog isto rij skog do ga a ja, od ta da na da lje sve do i o ta kvom
jed nom po a ru. Ti min ro man skre e pa nju na se be kao
sve do an stvo i uslov sve do e nja pu tem knji ev nog tek sta,
te se u stva ri nu di kao pri po ved na sve dod ba isto vre me ne
kon fa gra ci je u za jed ni ci i knji ev no sti, ko jom od sa da pa
na da lje, jed nom za u vek, go ri knji ev nost.
Na kra ju ro ma na Sre do je La zu ki i Ve ra Kro ner spa-
lju ju dnev nik. Spa lji va nje je osta vlje no kao te sta men tar na
e lja. Spa li te ga!, Froj lajn a pu e Ve ri ne po sred no pre ne-
go to umre na sa mom po et ku ro ma na.
Pro ble mi ko je je po kre nuo Ho lo ka ust zah te va ju da
nje mu svoj stve na de struk ci ja sve do an stva bu de upi sa na u
sam mo dus fk tiv nog, knji ev nog sve do e nja, u sa mo tka-
nje i tki vo tek sta. Kraj Upo tre be o ve ka mo e da ti od go vor
na pi ta nje ka ko knji ev nost i po e zi ja mo gu bi ti mo gu e po-
sle Auvi ca.
Na sa mom kra ju Upo tre be o ve ka, Sre do je:
Va di i bi ce. Pa li jed nu odi e pred nje ko ri ce
knji ge sa zlat nim slo vi ma Po e sie, pa upa lje nu i-
bi cu pri no si pr vom li stu, ko ji se odvo jio za jed no s
ko ri ca ma. Ko na no pla mi ci [podseajui nas
na pla mi ke u Auvi cu iz Ve ri nog svedoanstva]
za hva te sve li sto ve, li znu pre ko ko ri ca iz vi ja ju i ih
i po tam nju ju i, spa ja ju se u je dan je di ni cr ve no-
u ti pla men ko ji su klja i ska e vi so ko, da bi za tim
po la ko po eo da se sti nju je, da to ne ka svom dnu,
da trep ti i ne sta je, osta vlja ju i iza se be ar i pe peo
(Ti ma 1980, 315).
BI BLI O GRA FI JA
1. Ador no, Te o dor. Cul tu ral Cri ti cism and So ci ety, u Prisms.
Pre vod: (ne znat no mo di f ko van u ci ta tu) Sa muel and Shi e-
rry We ber (Cam brid ge, Mass.: MIT Press, 1983).
2. Be nja min, Wal ter. So me Re fec ti ons on Kafa. Il lu mi na ti-
ons. Ur. Han nah Arendt. Pre vod: Ha rry Zohn. New York:
Schoc ken Bo oks, 1968.
3. Blan chot, Ma u ri ce. Te Wri ting of the Di sa ster, New Ed., Pre-
vod: Ann Smock. Lin coln: Uni ver sity of Ne bra ska Press, 1995.
4. Ce lan, Paul. Bre at hturn. Pre vod i pred go vor Pi er re Jo ris.
Green In te ger: Los An ge les, 2006.
5. Se lan, Pol. Fu ga smr ti. Pre vod Bra ni mir i vo ji no vi. Be o-
grad: No lit, 2008.
6. Der ri da, Jac qu es. Te Be ast and the So ve re ign. Vo lu me 1.
Pre vod: Ge ofrey Ben ning ton. Chi ca go: Te Uni ver sity of
Chi ca go Press, 2009.
7. ---- Te Ani mal Tat Te re fo re I Am. Pre vod: Da vid Wills.
New York: Ford ham Uni ver sity Press, 2008.
8. ----. De me u re. Fic tion and Te sti mony. Pre vod: Eli za beth Rot-
ten berg. Stan ford: Stan ford Uni ver sity Press, 2000.
9. ----. Schib bo leth. Po ur Paul Ce lan. Pa ris: Ga lile, 1986.
10. Fel man, Shos ha na, i La ub, Do ri, MD. Te sti mony: Cri ses of
Wit nes sing In Li te ra tu re, Psycho a nalysis and Hi story. New
York: Ro u tled ge, 1991.
11. Frojd, Sig mund. Mo ses and Mo not he ism. Pre vod: Kat he ri ne
Jo nes. New York: Vin ta ge Bo oks, 1967.
12. Kof man, Sa ra. Smot he red Words. Pre vod: Ma de le i ne Do bie.
Chi ca go: Nor thwe stern Uni ver sity Press, 1998.
13. Ker tes, Imre. Be sud bin stvo. Pre vod sa ma ar skog na srp ski:
Alek san dar Ti ma. No vi Sad: Pro me tej, 2002.
14. Kertsz, Imre. Fa te les sness. Pre vod: Tim Wil kin son. New
York: Ran dom Ho u se, 2004.
15. La co ue-La bart he, Phi lip pe. Typo graphy: Mi me sis, Phi lo-
sophy, Po li tics. Pre vod: Chri stop her Fynsk. In tro duc tion Jac-
qu es Der ri da. Stan ford: Stan ford Uni ver sity Press, 1998.
16. ----. He i deg ger, Arts and Po li tics: the Fic tion of the Po li ti cal.
Pre vod: Chris Tur ner. New York: Blac kwell, 1990.
17. La co ue-La bart he, Phi lip pe i Nancy, Jean-Luc, Te Na zi
Myth, Pre vod: Brian Hol mes, Cri ti cal In qu iry, Vo lu me 16,
Num ber 2, (Win ter 1990).
18. Le vi nas, Em ma nuel. Dif cult Fre e dom. Es says on Ju da ism. Pre vod:
Sean Hand. Bal ti mo re: Te Johns Hop kins Uni ver sity Press, 1997.
19. Lyotard, Jean-Franois. He i deg ger and the Jews. Pre vod:
An dre as Mitchel and Mark Ro berts. Min ne a po lis: Uni ver-
sity Of Min ne so ta Press, 1990.
20. Mi ler, Te rez. Isti ni ta pri a. Se a nja ba ke Alek san dra Ti me.
Pre vod sa ma ar skog na srp ski: Dra gi nja Ra ma dan ski. No vi
Sad: Aka dem ska knji ga, 2012.
21. Mil ler, J. Hil lis. Te Con fa gra tion of Com mu nity. Fic tion Be-
fo re and Afer Auvic. Chi ca go: Te Uni ver sity of Chi ca go
Press, 2011.
22. Nancy, Jean-Luc. Te Gro und of the Ima ge. Trans. Jef Fort.
(Per spec ti ves In Con ti nen tal Phi lo sophy, 2005). Ox ford
Uni ver sity Press. Kin dle Edi tion.
23. Ti ma, Alek san dar. Ne na pi sa na pri a [sa kom plet nom do ta-
da njom bi bli o gra f jom ra do va o Ti mi nim de li ma]. Se ri ja
Aka dem ske be se de. No vi Sad: Voj vo an ska aka de mi ja na u-
ka i umet no sti, 1989.
24. ----. Upo tre ba o ve ka. Be o grad: No lit, 1980.
25. ----. Knji ga o Bla mu. Be o grad: No lit, 1972.

127

131
vej
PRELIMINARY
Imre Kertsz is a Hungarian Jew who was born in Bu-
dapest on November 6, 1929. At age 14 he was deported
to the death camps along with hundreds of thousands of
other Hungarian Jews, most of whom died in the camps.
Kertsz probably survived, like the hero of his novel,
Fatelessness, by lying about his age, since all those under
sixteen were immediately gassed and cremated. Tose
old enough and strong enough were separated out at the
initial Selektion and sent to work camps instead. Kertsz
was imprisoned at Buchenwald. Afer the liberation of the
camps he returned to Budapest and became a writer.
Kertszs frst novel, Sorstalansg (Fatelessness)
was published in 1975, that is, thirty years afer his
liberation from the camps, though the novel had been
completed earlier.
1
Kertsz has insisted that the novel
is not autobiographical and that it is not even a nov-
el. Nevertheless, the story it tells of a ffeen-year-old
* Te present essay is a shortened version of chapter six from J. Hillis Miller, Te
Confagration of Community. Fiction Before and Afer Auschwitz. Chicago: Te
University of Chicago Press, 2011. Selected and edited by Dragan Kujundi.
1 I accessed an online edition of Sorstalansg in 2007. For the printed original,
see Kertsz Imre, Sorstalansg (Budapest: Szpirodalmi Knyvkiad, 1975), also
published in Budapest by Magvet in 1975 and in more recent editions by Magvet.
For a Kertsz bibliography, see Steven Ttsy de Zepetnek, Bibliography of Works by
and about Imre Kertsz, Nobel Laureate in Literature 2002, CLCWeb: Comparative
Literature and Culture (Library) (2008), accessed January 11, 2011, http://docs.
lib.purdue.edu/clcweblibrary/imrekerteszbibliography. For a collection of essays
about Kertszs work see Louise O. Vasvri and Steven Ttsy de Zepetnek, eds.,
Imre Kertsz and Holocaust Literature (West Lafayette, Ind.: Purdue University
Press, 2005). Further essays about Kertsz and a text by Kertsz are included in
Comparative Central European Holocaust Studies, ed. Louise O. Vasvri and Steven
Ttsy de Zepetnek (West Lafayette, Ind.: Purdue University Press, 2009).
boy from Budapest who is transported to Auschwitz
and survives there obviously bears some relation to
Kertszs own experience. It also looks like a novel to
me, whatever Kertsz says. It employs sophisticated
novelistic techniques, and it is apparently not just a
transcription of history. Fatelessness was frst trans-
lated into English, as Fateless, in 1992, and then, in a
translation by Tim Wilkinson, as Fatelessness in 2004.
I cite the latter translation in this essay.
2
A flm based
on Fatelessness was made in Hungary in 2005, with a
script by Kertsz.
3
Kertsz has published in Hungarian
numerous other works since then, many of which have
been translated into English. Te best-known other
work is probably Kaddis a meg nem szletett gyerme-
krt (1990) (Kaddish for an Unborn Child).
4
Kertszs
work was initially not greatly successful in Hungary.
He moved to Germany and now resides in Berlin,
though he continues to write in Hungarian. In 2002
Kertsz was awarded the Nobel Prize in Literature.
Fatelessness is the story of incarceration and sur-
vival told in his own words by a Hungarian teenager.
Exactly where he is now located as he speaks or writes
in the frst person and to whom he is to be imagined
as addressing his words are uncertain. Te reader, as
in most frst-person narrations, is an overhearer or
2 Imre Kertsz, Fatelessness, trans. Tim. Wilkinson (New York: Vintage,
2004) (hereafer cited by page numbers in the text).
3 Fateless, directed by Lajos Koltai (2005; TinkFilm, 2006), DVD.
4 Imre Kertsz, Kaddish for an Unborn Child, trans. Tim Wilkinson (New
York: Vintage International, 2004).
Joseph Hillis Miller, University of Florida, USA
Imre Kertszs Fatelessness
Fiction as Testimony
*
UDC 316.7: [801.82:821.511.141-31.09 Kertezs I.
132
vej
even someone granted in imagination access to anoth-
er persons interior monologue. Te reader supposes
that this story bears some relation to what the author,
Imre Kertsz, experienced, but it would be a mistake
to identify the two. Kertszs protaoginist, Gyuri, is an
invented personage in a novel.7 Fatelessnesss basis in
Kertszs own experience, nevertheless, makes it the
only one of my four examples that is an almost direct
act of bearing witness, even though it is a fctional one,
while all three of the others, even Maus, in diferent
ways and with diferent degrees of authority, defy Cel-
an by bearing witness for witnesses.
Is it so certain, however, that Fatelessness is no
more than a straightforward autobiography, as some
critics have assumed? Somewhat against what one
might expect, Fatelessness is, even more than Maus, the
most complex and challenging of my four works from a
narratological perspective and from the perspective of
rhetorical criticism. Tis bears out my proposed law
that the closer my examples get to direct witnessing and
the closer to a large-scale confagration of community,
the more complex and subtle they get stylistically and
narratologically. Fatelessness is, in any case, a moving
and distinguished masterpiece. It certainly justifes the
awarding of the Nobel Prize to Kertsz.
IMPEDIMENTS TO BEARING
WITNESS TO AUSCHWITZ
Te obstacles to testifying to Auschwitz are in-
scribed in the novel itself. Tis happens in the dis-
placed form of the difculties Kertszs protagonist,
Gyuri, has in getting his experiences understood by
those he encounters on his way home afer being lib-
erated from Buchenwald and when he frst arrives
back in Budapest. Tese encounters dramatize the
problems Kertsz himself may have felt he faced in
trying, a good many years afer his experience in the
camps, to write a novel that would work as a success-
ful testimony to Auschwitz. Tough these episodes
come at the end of the novel, I need to discuss them
now in order to establish the obstacles to bearing wit-
ness to the Shoah as Kertszs protagonist experienced
those when he returned from Buchenwald afer its
liberation. I hope the reader will forgive my metalep-
sis, putting the cart before the horse. My procedure
may be especially unforgivable, and therefore in need
of forgiveness, because Kertsz himself follows such a
strict chronological order in his narration. Te logic
of my argumentation, the story I am telling, is difer-
ent, however, from that of the novel itself. Expressing
cogently my reading of the novel necessitates turning
at this point to the end of Gyuris story.
My hypothesis is that the choice of writing a work
of fction, rather than a memoir, and the choice of the
narrative strategies Kertsz employs in Fatelessness,
were his solutions to an experience of blank incom-
prehension by other people on his return, such as the
experience he ascribes to Gyuri when he comes home
from Buchenwald afer its liberation. I must now show
how that incomprehension is dramatized by displace-
ment to a fctional protagonist. Afer that, I shall move
on to consideration of the function of irony and other
stylistic features in the novel and then to the way Ker-
tszs narrative strategies are employed in the climactic
episode of the novel, its peripeteia, or turning point:
Gyuris almost becoming what was called in the camps
a Muselmann, that is, someone near death from starva-
tion, overwork, and abuse. Tat episode includes an-
other example of the way Gyuris cool irony serves an
essential narrative function in this fctional testimony. I
shall return fnally to an explanation of the title and the
titles relation to Kertszs choice of a strictly chrono-
logical narration as the right way to testify to the Sho-
ah. Tese sections are approaches from diferent per-
spectives toward giving an account of Fatelessness, that
is, testifying to its efect on me as reader.
At the end of the novel, Gyuri, having miraculous-
ly survived until the liberation of the camps, makes his
way back to Budapest, penniless and still wearing his
prison uniform. Along the way and when he reaches
his native city, he has four confrontations that bring
home to him the difculties of communicating what
he has experienced, fve if you count the meeting with
his mother he is starting toward as the novel ends and
which he anticipates as though it were fated to happen
in a certain way. Te reader is not told how that reunion
comes of, though Gyuri says, My mother was waiting,
and would no doubt greatly rejoice over me (262).
Te frst encounter takes place on the way home,
in an unnamed city where Gyuri hears a lot of Hungar-
ian being spoken as well as Czech (240). A stranger in
the street, as Gyuri waits for the next train, approach-

133
es him and asks whether he personally, however, did
not ascertain this [the existence of the gas chambers]
with your own eyes. When he answers, truthfully,
no, since, as he says, he would be dead if he had, the
stranger says, I see, and walks away unless I was very
much mistaken, satisfed in some manner (242). Un-
less I was very much mistaken is one of those either/
or reservations characteristic of Gyuris narration. Te
signifcance of these is discussed below. Te implication
is that the man who interrogates Gyuri is an Auschwitz
denier whose refusal to believe will now be confrmed.
Tat implication is less explicit in the flm version, since
the sentence I have just quoted about his interlocuters
satisfaction is, naturally, missing, because it is part of
the narrators report of Gyuris thoughts. You cannot
flm thoughts or interior monologue, except by the ex-
tremely awkward and anticinematic device of a disem-
bodied voice-over. In the flm we have only the deniers
facial expression to go by, but that converys a lot.
Te second confrontation is with Bandi Citroms
sister and mother in their apartment on Forget-Me-
Not Road in Budapest. Bandi was Gyuris only true
friend in the camps, though he abandoned Gyuri when
the latter was on the way to becoming a Muselmann.
Bandi had spoken with nostalgia about what a won-
derful place Forget-Me-Not Road was, though Gyuri
fnds it shabby enough when, even before going home,
he goes to Bandi Citroms house to see if Bandi has
survived and made it home. Te painful confrontation
with Bandis sister and mother reveals that Bandi has
not returned and that almost certainly he has died in
the camp. Gyuri makes no attempt to tell Bandis sister
and mother what the camps were like.
Te third confrontation is a most unsatisfac-
tory conversation with a journalist. Gyuri meets this
reporter on a tramcar on his way home from Bandi
Citroms house. Tis man tries, unsuccessfully, to get
Gyuri to acquiesce to a whole set of clichs about the
camps, such as Can we imagine a concentration camp
as anything but a hell? (248). Te journalist is greatly
annoyed when Gyuri says he knows nothing about hell,
but the diference, he guesses, is that it is impossible
to be bored in hell, whereas he was sometimes bored,
even in Auschwitz. He tells the journalist that his pri-
mary feeling, now that he is back home in Budapest, is
hatred (247). Hatred of whom? Everyone (247). Fi-
nally, the journalist says, No, its impossible to imagine
it (250), with which the narrating Gyuri remembers
being in silent agreement. He soon ends the conversa-
tion, though the journalist wants to help him write up
and publish his memories of the camps.
Te implication is that journalistic clichs about
the camps are not a successful bearing witness, while
the narrative strategies Kertsz uses in Fatelessness
may possibly succeed, for example, in the passage
the reader is at that moment reading. Writing a novel
about Auschwitz rather than a factual account within
the constraints of journalistic conventions is here im-
plicitly defended as the right way to bear witness, in
blank contradiction to what Elie Wiesel was later to
assert, as cited in my epigraph.
Te fourth encounter is an equally unsatisfactory
meeting with two members of what is lef of Gyuris
original community. His father has died at Mauthaus-
en, and his stepmother has remarried. An impassioned
speech from Gyuri only angers his Uncle Fleischmann
and his Uncle Steiner. (Tey are apparently not blood
relatives, but are called uncles because they are in-
timate friends and neighbors of his family.) Uncle
Fleischmann asks him about his plans for the future.
Gyuri answers that he has not given it much thought,
whereupon Uncle Steiner tells him, You must put the
horrors behind you . . . in order . . . to be able to live
(256). Live freely, adds Uncle Fleischmann. Gyuri
reacts negatively to these suggestions. For one thing,
he says, he would be unable to forget unless he were
to sufer some injury or disease that would afect his
mind. Moreover, he does not want to forget.
Tis painful confrontation is the climax of Gyuris
discovery that though he feels an obligation to testify
to his experiences, a direct account of them seems to
convey nothing. It confrms, rather, the second half of
Blanchots contradictory injunction in my third epi-
graph: Know what has happened, do not forget, and
at the same time never will you know. Gyuris explan-
atory speech to his uncles just makes them angry. His
visit to them is broken of in a recognition that they
have understood nothing and do not want to under-
stand anything: But I could see they did not wish to
understand anything, and so, picking up my kit bag
and cap, I departed in the midst of a few disjointed
words and motions, one more unfnished gesture and
vej
134
incomplete utterance from each (261). Tis is the hy-
perbolic climax of Gyuris experience of the difculty
of testifying to Auschwitz.
IRONIC NARRATION AS WITNESSING
Te narrative strategies of Fatelessness repay with
interest minute rhetorical and narratological analysis.
Just what is that interest? It comes back as a kind of
supplementary repayment, a plus value, for close at-
tention to the words on the page. Tat plus value may
include a deeper understanding of what is at stake in
trying to bear witness to Auschwitz in a fctional work.
As I said above, a powerful flm of Fatelessness,
with a script by Kertsz, called just Fateless, is available
on DVD. Tis chapter does not give this admirable flm
the extended analysis it deserves. Moving and disturb-
ing as the cinematic version is, however, partly through
putting before the viewers eyes the atrocities and suf-
ferings the reader of the novel must imagine on the ba-
sis of the words on the page, the flm has great difculty
fnding graphic equivalents for the verbal complexities
of Gyuris narration in the novel proper. Tese are es-
sential to the novels meaning. As is always the case,
the juxtaposition of novel and flm has great value as
a means of identifying distinctive features in each me-
dium by way of diferences between one and the other.
Te flm makes intermittent and quite efective use
of the protagonists speech in voice-over. Tat disem-
bodied voice repeats some important things that are
said by the frst-person narrating I or by the experienc-
ing I in the novel. Nevertheless, only part of this level
of discourse is given. Te pervasive irony of the novel
is more or less missing, naturally, from the flm. I say
this is natural because irony is essentially a linguistic
efect, not a visual one, though of course something
like irony can arise from the juxtaposition of images.
What is given in the novel as Gyuris sharp vision of
things, a vision that makes him a kind of camera eye,
becomes in the flm the actual camera eye vision, of-
ten a vision of Gyuris silent and more or less impas-
sive face, seen, naturally, from the outside, something
the novel nowhere presents. Te explicit theme of the
Muselmann, so important in the novel and in my read-
ing of it later in this chapter, is absent, oddly, from the
flm, though the flm powerfully presents Gyuris near
death in a way that closely follows the novel.
I have seen the Hungarian original of the novel.
As I said in a footnote above, it was in 2007 avail-
able online, though the site is now unavailable. Hap-
pily, I downloaded it in time. Te Hungarian original
has been helpful to my reading, as I shall show, even
though I do not know Hungarian. My ignorance means
it is an act of chutzpah to pretend to be able to talk
intelligently about this novel. A painful inability of Gy-
uri to understand what is being said around him in the
camps, since so many diferent languages are spoken
there, is one of the ways the survival of community is
endangered in Fatelessness. To compare great things
with small, my inability to read Fatelessness in the orig-
inal Hungarian may possibly give me a vague idea of
what it must have been like for Kertsz (or Gyuri) to
be surrounded by a Babel of languages he did not un-
derstand. Te diference, and it is a huge diference, is
that a failure to understand in Auschwitz was likely to
be a matter of life or death, whereas nothing more is at
stake in my linguistic inability than my scholarly com-
petence to write about Fatelessness at all.
Kertszs solutions to the aporias I have identifed
included his choice of a frst-person mode of narration
and his use of irony as the basic form of discourse in
that narration. Te narratological presupposition of
Fatelessness is to tell in the frst person the story of a
ffeen-year-old Hungarian Jewish boys experiences
of arrest in Budapest in 1944, near the end of World
War II, his deportation to Auschwitz along with hun-
dreds of thousands of other Hungarian Jews, most of
whom died, and then his survival in the labor camps
at Buchenwald and Zeitz, that is, the Wille subcamp of
Buchenwald, near the town of Zeitz. Zeitz was a labor
camp for work in the synthetic oil factory in that town.
Te story Kertszs hero tells matches closely many de-
tails about life in the camps given, for example, in the
overtly autobiographical accounts by Primo Levi in
Survival in Auschwitz and by Elie Wiesel in Night.
5
Gyuri is presented as a cool, detached, ironic, more
or less afectless teenager, who nevertheless (or perhaps
as a result) has an extremely sharp eye for details of what
5 Primo Levi, Survival in Auschwitz: Te Nazi Assault on Humanity (New
York: Simon & Schuster /Touchstone, 1996); Elie Wiesel, Night, in Te
Night Trilogy: Night; Dawn; Day, trans. Marion Wiesel et. al. (New York:
Hill & Wang, 2008).
vej

135
he witnesses, for example, what other people look like.
He also has an extraordinary ability to put what he has
seen into words, a sharp intelligence devoted to fguring
things out for himself, and a quiet stubbornness (138)
that contributes to his extremely unlikely, and in many
ways fortuitous, survival. Stubborness is an important
word in the novel, as I shall show.
Gyuris experiences are narrated in strict chrono-
logical order. No confusing time shifs for Kertsz. Te
novel narrates one vivid present afer another, in fate-
less sequence. I shall identify later the signifcance of
this narratological choice. Te past is rarely explicitly
remembered in the present by the protagonist whose
story the narrator is telling, the experiencing I, and the
future is almost completely unpredictable to him.
I call the hero then the protagonist, or the ex-
periencing I, and the hero now narrating his past ex-
periences, the narrator, or the narrating I, in this
frst-person novel. Protagonist and narrator are two
aspects of the same person, separated by the gulf be-
tween the unidentifed present of the narration and the
past of what is narrated. Tey are also separated by the
fact that the narrator knows that he survived to return
to Budapest, while the protagonist lived from moment
to moment aware that he was in danger of imminent
death. Te narrator is granted, apparently, the ability
to remember everything, as is a common convention
of frst-person novels. Tese diferences between the
narrating I and the experiencing I require distinguish-
ing, as with most frst-person novels, the language of
the protagonist then, from the language of the narrator
now. Tat may, however, sometimes be difcult or even
impossible to do. Tis is parallel to the ambiguities of
telling whose language is being used in free indirect
discourse, that of the protagonist or that of the narra-
tor who speaks in the third-person past tense on the
protagonists behalf. Periodic use of the present tense in
Fatelessness (as in the opening sentence, I didnt go to
school today [3], discussed earlier) play an important
role in reinforcing the experiencing Is absorption in
the present moment when the events now narrated in
retrospect actually took place.
Gyuri is granted by Kertsz an extremely active
mind. Tat activity is devoted to interpreting what he
sees, hears, and feels, even when starvation and infec-
tions bring him to the brink of death, bring him almost
to the state of the Muselmnner in the camps. Te basic
narrative assumption of Fatelessness is that Gyuri has
no understanding of the details of what he sees and
hears until he fgures them out at frst hand for him-
self. He is fooled into thinking he is leaving Hungary
for work, not to be starved, beaten, and most probably
gassed and cremated. Many other deportees were simi-
larly fooled. Tis is analogous to the navet of Kafas
protagonist in the fnal episode of Te Man Who Dis-
appeared (Amerika). Te reader knows, the retrospec-
tively narrating Gyuri knows, and Kertsz knows, but
the experiencing Gyuri does not at frst know, that the
strange smell at Auschwitz is the burning bodies of the
gassed in the crematoria. He thinks at frst that those
chimneys with billowing black smoke are tanneries. He
does not at frst understand that those sent to the right-
hand group in the initial Selektion at Auschwitz will be
immediately gassed and cremated, including boys in
the group that was arrested with him who are too fat,
or who have poor eyesight, or who have weak muscles.
However, Gyuri fgures all this out by the end of his
frst day in Auschwitz. His understanding is based on
the evidence of his senses and on what he hears other
prisoners say. Part of the force of the novel depends
on presenting these unspeakable atrocities, as under-
standing of them gradually replaces the ignorance and
innocence of an intelligent and observant teenager. Te
reader knows these atrocities already in a general way,
but seeing them in this new form, through the eyes of
someone who was from moment to moment in mor-
tal danger and who only gradually realized this, brings
these horrors home to the reader, proves them on his or
her pulses, in a particularly unforgettable way.
Tree stylistic features dominate Gyuris narration,
or at least may be singled out as of special importance
to the expression of just exactly what is meant by fate-
lessness. A full rhetorical reading of the novel would
require a long, minute, stylistic and thematic analysis.
Tat would be necessary, for example, to decide whether
Gyuris perspective changes in the course of the novel.
It is not at all easy to be sure about that either one way
or the other, though it is an important question. Gyuri
certainly knows more at the end, and he becomes more
eloquent, but does his afective stance really change? I
think it does not change all that much, not enough to ft
Fatelessness easily within the paradigm of all those frst-
vej
136
person novels about growing up and losing innocence
that leave the protagonist at the end a sadder but wiser
man or woman. Such frst-person discourse is governed
by a Ten I was ignorant; now I know.
I limit myself here, however, to brief discussions of
three important stylistic aspects of Fatelessness. Other
important features are omitted, such as Gyuris gif for
grotesque metaphor, as when he says that his grand-
mothers nearly blind eyes, through her thick glasses,
looked just like two peculiar, perspiring insects (24),
or when he describes the hand of an older prisoner hesi-
tantly ofering a bribe as like some big, sparsely haired
spider or, even more, some kind of smaller sea mon-
ster that was, as it were, seeking the crevice that would
allow it to scuttle under the jacket (52), or when he
says Uncle Steiners hand, as the two uncles are about
to tell him his father is dead, slowly lifed and set of
in the air before settling like a cautious, aging bat on
my arm (254). Such metaphors, or, strictly speaking,
similes, are splendid examples of what Kenneth Burke
called perspective by incongruity. Tey also contrib-
ute much to the irony that is my frst stylistic feature.
GYURIS IRONY
Fatelessness is told throughout in a mode of ironic
understatement that matches Gyuris detached observa-
tion. Irony is an aspect of Gyuris teenage coolness. Te
entire stylistic texture of Fatelessness is ironic through-
out, from that frst sentence on: I didnt go to school to-
day. Te irony ofen surfaces overtly, however, as when
Gyuri says of something extremely ominous, the evi-
dence he has that it is dangerous to be in the infrmary
at Zeitz, that these bits of evidence did not exactly boost
ones confdence (173). In another place he disinterest-
edly, as Kant says we should do with artworks, admires
the statue at the entrance to Buchenwald. Tis shows a
prisoner carrying on the run a heavy rock. Gyuri then
draws himself up to think about this further: But then
it crossed my mind that it no doubt also carried a mes-
sage, though that message could not be considered ex-
actly auspicious, if one thought about it (123).
In an extended overt irony, Gyuri says the care-
fully planned procedures of the bathhouses, gas cham-
bers, and crematoria of the camps all somehow roused
in me a sense of certain jokes, a kind of student prank
(111). He goes on, in a passage cited in chapter 2, to
imagine the German ofcials thinking up one by one
the gas chambers, the bathhouses, the soap, the fow-
er beds outside, the soccer feld, the soothing music,
and so on, and congratulating one another for their
inventiveness. Tis is disturbingly close to what must
actually have happened at the famous Wahnsee Con-
ference, in which the fnal solution was worked out
in detail: Some of the ideas may have provoked more
prolonged discussion and amendment, whereas others
would have been immediately hailed with delight, the
men jumping up (I dont know why, but I insisted on
their jumping up) and slapping one anothers palms
this was all too readily imagined, at least so far as I was
concerned. By dint of many zealous hands and much
to-ing and fro-ing, the commanders fantasy then be-
comes reality, and as I had witnessed, there was no
room for any doubt about the stunts success (11112).
To speak of the murder of six million Jews in the
Holocaust as a students prank is a savage irony in-
deed, but it forcefully brings home to the reader what
Hannah Arendt called the banality of evil. Gyuri
has witnessed with his own eyes the results of the
incredibly evil fantasies of the fnal solution as the
Nazi leaders thought it up, smoking cigars, slapping
hands, and laughing at each new diabolical invention.
Irony, however, as everyone knows, or ought to know,
is a two-edged sword. It cuts both ways, and, as Frie-
drich Schlegel asserted, turns especially against those
who presume to have mastered it.22 Tis unmastering
may include Kertsz, who chose to ascribe to his imagi-
nary protagonist a pervasively ironic way of thinking
and talking, as well as that protagonist, Gyuri, and any
reader, such as the author of this essay, who pretends to
explain what Fatelessness means.
Irony exists on several planes in Fatelessness. It
exists as dramatic irony, the clash between what the
reader or the author knows and what the protagonist
knows, as when Gyuri momentarily thinks the crema-
toria chimneys, with their sickeningly sweet-smelling
smoke, are tanneries, whereas the reader, as well as
Kertsz, already know they are the notorious Aus-
chwitz crematoria. Irony also exists as the more or less
controlled irony of Gyuris self-conscious discourse,
his apparent saying one thing and meaning another,
as when he calls the planning for the fnal solution a
student prank. Gyuris ironies, however, do not really
vej

137
vej
just say one thing while clearly meaning another, as
a hypothetical (though never real) controlled irony
or perspicuous irony would do. Gyuris ironies say
both things at once, though those things are logically
incompatible. Te fnal solution, in its hideous moral
irresponsibility, does have a chilling resemblance to a
student prank. To call it that is a brilliant insight into
the banality of evil. It does not take too much imagina-
tion to suppose that similar conferences took place at
the highest levels in Washington, D.C., in recent years,
as Abu Ghraib, Guantnamo Bay, extraordinary rendi-
tion, limitless electronic surveillance, and other such
perfdies were planned in detail.
Kertszs choice of irony as a pervasive mode of
Gyuris discourse turns against the author by render-
ing the novel fundamentally undecidable in mean-
ing. Te novel is an example of what Friedrich Schlegel
called a permanent parabasis, a permanent suspen-
sion of a single identifable meaning. Parabasis is a
Greek rhetorical term for the moment in a stage play
when the illusion is broken by a character who comes
forward and speaks of the play as a play. An example is
the end of Shakespeares Te Tempest. Irony is a per-
manent parabasis, as opposed to a momentary one,
because it suspends the illusion of straightforward rep-
resentation of external events and people from one end
of an ironical discourse to the other. It is impossible
to know, for example, whether Kertsz endorses, as a
proper moral stance, on the basis of his experience, Gy-
uris assertion to the journalist that his primary feeling
on returning home is hatred, hatred not of his cap-
tors, but of everyone, on hearing which the journalist
[falls] silent, this time for a longer period, before start-
ing up again (247). Readers want to know whether or
not Kertsz believes in fate or in fatelessness.
Irony, to put it mildly (or ironically), tends to turn
people of, to perplex, annoy, and even enrage them.
We want clear knowledge and judgment. A good novel
about Auschwitz, we think, ought to provide that. Crit-
ics will go through remarkable contortions to satisfy
their desire for certainty and to resist ironys perma-
nent parabasis of such certainty. Te difculty of reach-
ing such certainty on the basis of the textual evidence,
the words on the page of Fatelessness, may explain the
resistance to this novel and the low marks some critics
give it among Holocaust novels, as in Efraim Sichers
remarks, cited below. I claim, contra Sicher, that irony
is essential in two contradictory fashions to the way
Fatelessness bears witness to Auschwitz. Gyuris ironic
narration provides enough distance from the horrible
events he represents to bring them vividly home to the
reader. Te irony breaks down the readers resistance
to confronting the Shoah. At the same time the un-
certainty or undecidability generated by Gyuris irony
constitutes, in this text, that fssure of absence or ab-
sense, that gap in representation, that Nancy says is an
essential feature of the crisis in representation the Sho-
ah brought about. Another name for that gap is death,
the deaths of those six million victims of the Holocaust.
PERHAPS THIS, PERHAPS THAT
Te irony is related to another salient stylistic feature
of Fatelessness. Tis feature is a discursive counterpart to
the distressing performative uncertainty of the trope that
is not a trope, irony. Irony is a way of doing something
with words, but that something is to put the reader in a
suspended condition of uncertainty. If irony says two in-
compatible things at once, cutting both ways, Gyuris ex-
plicit judgments, though they are based on his stubborn
innate commitment to seeing clearly and to understand-
ing correctly, are also an enunciation in cognitive terms of
ironic suspension, or parabasis. Gyuri registers his cogni-
tive uncertainty as part of his truth-telling testimony.
Gyuri is systematically unwilling or unable to
make any straightforward unequivocal judgment
about anything he sees. He is, moreover, too honest
to pretend otherwise. Even though he more than once
says no two ways about it (154), as if to put an end
to his either/or uncertainty, his judgments are char-
acteristically accompanied by an ofen extraordinary
series of qualifcations, provisos, revisions, contradic-
tions, and assertions of uncertainty. For Gyuri, there
are two ways about more or less anything he sees. A
frequent locution is something like from yet another
angle, though, or from another angle, though (250,
135). Gyuri remains, in James Joyces admirable phrase
in Finnegans Wake, in twosome twiminds.
6
6 James Joyce, Finnegans Wake, 2nd ed. (London: Faber, 1950), pt.
1, episode 6, p. 188, 1ine 14; also at Finnegans Wake Concordex, ac-
cessed December 15, 2010, http://www.lycaeum.org/mv/Finnegan/
fnnegan.cgi?mode=new&simple=boolean&kwor=twosome+twimin
ded&kwnot=.
138
Dozens of examples could be adduced of this habit
of qualifcation, or dubiety, or outright self-contradic-
tion, all forms of twimindedness. I cite a few. Gyuri
speaks of the expression of satisfaction on the face of
the guard who tells him to say he is sixteen (a lie that
saves his life): Another thing I noticed, though it was
more just a feeting observation and perhaps mistaken
at that . . . (86). Te faces of those who have been cho-
sen for the good side in the Selektion at Auschwitz ex-
press success, if I sensed it correctly (86). On a later
occasion he says, Tat was my impression, right then at
least, though that might have been mistaken, of course
(100). About the question of whether their guards are
human beings like Gyuri and his fellow captives, he asks
himself, Were these beings proceeding here by our side
deep down, despite everything, basically similar to our-
selves, fashioned, when it came down to it, from much
the same human material? But then it occurred to me
that my way of looking at it might be fawed, since I
myself was not, of course, one and the same (122).
Later he says, From another angle thoughand this
is also true (135); at least that was my experience . . .
that, by and large, was how I grasped it (13536). Of
the occasional suicide in the Zeitz camp he says it was
in some ways hard to explain, maybe slightly frivolous,
maybe even slightly honorable, but in any case prema-
ture (136). He speaks of the chanting of the Kaddish,
by the assembled lines of witnessing prisoners for their
three hanged fellows, as the fnal, sole, and perhaps, I
could not help realizing, in some ways slightly forced,
I might almost say prescribed and in a certain sense
fxed, so to say imposed, and, at the same time, useless
mode of stubbornness (for it altered nothing up at the
front: apart from the last few twitches of the hanged
men, nothing moved, nothing wavered at these words)
(16162). Gyuri, a little to his regret, cannot participate
in the chanting, since he is not a believer, though in the
flm he does. Two more examples: unless I was mis-
taken (206); I would likewise have been mistaken on
that score, too (207).
Another example of twimindedness is worthy of
slightly extended commentary I noticed that the emo-
tion gratifed them, gave them some sort of pleasure,
the way I saw it. Indeedand I could have been mis-
taken of course, though I dont think so (213). Tis
qualifed assertion is movingly ironic, since it comes
as part of an episode in which one of the doctors who
are treating Gyuri in the camp hospital gets him to tell
the story of how he was arrested and sent to Auschwitz.
Te doctor then passes that story on to other doctors
and patients. Te emotion in question is pity: In the
end, I found that people on all sides were looking at
me, heads shaking, and with a most singular emotion
on their faces, which was a little embarrassing because,
as best I could tell, they were feeling sorry for me. I felt
a strong urge to tell them there was no need for that af-
ter all, at least not right at that moment, but I ended up
saying nothing, something held me back, somehow I
couldnt fnd it in my heart to do so, because . . . (213),
and then follows the passage already cited: I noticed
the emotion gratifed them, and so on.
Gyuri doesnt say anything not because he thinks
pity for him is justifed, but for the strange and ironical-
ly dissonant reason that he cannot bring himself, in this
concentration camp hospital, to deprive the doctors,
orderlies, and patients of the pleasure of feeling sorry
for him. He is not even sure that he is right about the
emotion he thinks they are feeling but says they were
feeling sorry for him, as best I could tell. In saying this
Gyuri is being true to one important law of this frst-
person narration. Tis law decrees that no direct access
is possible to the minds of other people, such as an om-
niscient or telepathic third-person narrator might have.
Te sequence is a good example of the ironic dis-
junction between the language of the experiencing I
and the language of the narrating I. It also exemplifes
the difculties of distinguishing with certainty between
those two languages, particularly in a narrative that is
ironic through and through. I noticed that the emo-
tion gratifed them, gave them some kind of pleasure,
the way I saw it must be, the reader thinks, if she thinks
about it at all, the narrating I reporting in the past tense
what the experiencing I noticed and saw. I could have
been mistaken of course, though I dont think so, the
reader assumes, must be the narrating Is present judg-
ment on the accuracy of the experiencing Is judgment.
But is this absolutely certain, plausible as it seems? I
noticed that the emotion gratifed them, and the rest,
could be either the narrating I putting words in the ex-
periencing Is mouth, or it could be a transposition into
the past tense of Gyuri in the past thinking to himself in
the present tense: Te way I see it, the emotion grati-
vej

139
vej
fes them, gives them some sort of pleasure. I could be
mistaken of course, though I dont think so. Afer all,
the narrating I has earlier in the sentence said in the
past tense about the pity the experiencing I discerned in
those who have just heard his story: as best I could tell.
Tat seems clearly to be a reporting afer the fact of the
experiencing Is evaluation. Still, I dont think so seems
indubitably a statement of the narrating Is judgment in
the present of what the experiencing I saw and judged
in the past. Tis linguistic mixture corresponds to the
psychological or phenomenological mixture within any
persons consciousness at a given moment of features
that belong to the past and features that belong to her
or his present memory of the past. It is hard to tell, in
a given sample of frst-person narration, whether the
words on the page refect the experiencing Is transfor-
mation of perhaps initially wordless thoughts, feelings,
and observations (if there are such things) into words
that accompanied them, in that endless dialogue with
ourselves that we carry on all the time, or whether the
narrating I has given language to what was originally,
then, a wordless event of experiencing.
Gyuris ironic understatement functions power-
fully to generate pity in me too. What has happened to
Gyuri is truly atrocious. Te Aristotelean tragic emo-
tions of pity and fear are appropriate responses. Some-
thing not entirely dissimilar has happened today in re-
sponse to learning about those who have been unjustly
imprisoned in Guantnamo Bay or who have been
subjected to extraordinary rendition and then torture
in a foreign jail. Kertsz has given a name by displace-
ment to the emotion the reader should feel when read-
ing Fatelessness, though he has also warned the reader
against taking too much pleasure in that feeling of pity.
James Phelan, in Living to Tell About It, identifes
three main functions of narrators: reporting, interpret-
ing, and evaluating.
7
Gyuri as narrating I certainly per-
forms all those functions, but it is not always easy to be
sure just which Gyuri is doing the performing of these
linguistic acts, or whose language the reader is encoun-
tering. Kertszs narrating I in this novel appears to be
that happy thing, a reliable narrator. He is restricted,
however, to reporting, interpreting, and evaluating Gy-
7 James Phelan, Living to Tell about It: A Rhetoric and Ethics of Character
Narration (Ithaca, N.Y.: Cornell University Press, 2005).
uris experiences in the camps from Gyuris perspec-
tive. Tis exemplifes another of Phelans narratologi-
cal terms: restricted narration. Kertszs narrator can
only show the way events appeared to other characters
by means of what they say. Direct access to the minds of
others is forbidden. Tis means that both Gyuris may
conceivably be mistaken. Te narrating I may conceiv-
ably have forgotten something important. Te reader
has no way to know for sure, since no other perspective
is given. We do not have access to any outside confr-
mation of the testimony the narrating Gyuri profers.
No way out of this uncertainty is possible within
a frst-person narration. Testimony is a performative
enunciation, not a constative one. Any testimony is,
like that of a witness in a court case, implicitly prefaced
by a performative oath: I swear this is what I saw with
my own eyes and heard with my own ears. Te one
who hears the testimony, a jury member, for example,
must believe, without being able to prove, that the wit-
ness thinks he or she is telling the truth. Even if what
the witness says is demonstrably wrong, that does not
mean she does not think she is right. Te possibility of
forgetting what the camps are like, even by a survivor,
is named in the last sentence of the novel, in a moving
conclusion, to which I shall return.
For Gyuri, in any case, I mean for both the experi-
encing I and the narrating I, in their ofen inextricable
entanglement or superimposition, there ofen are two
ways about anything he experiences. Te ironic sus-
pension of certain knowledge characteristic of Gyuris
narration is expressed in the locutions I have cited.
I complete my repertoire of these discursive equiv-
alents of the trope irony, the spelling out in so many
words, so to speak, of the perpetual uncertainty that an
ironic stance generates, with a slightly more extended
example. Te reader will see how given to circumlocu-
tion Gyuris statement in this example is, how punctu-
ated and delayed by reservations and qualifcations that
resist saying anything defnite and unequivocal: I sus-
pect, one could even say, so to say, so it seemed,
at least the way I saw it. Gyuri is trying to understand
why prisoners from other parts of the camp risk so
much to visit their friends in the hospital, against all
the rules and knowing that rule breakers could be beat-
en, starved, shot, or hanged:
140
Indeed, I suspect, and on the basis of a fair
bit of experience would venture to assert out-
right, that the risk in itself, that stubbornness,
one could even say defiance, was to some ex-
tent part of the event, or at least that is what I
gathered from their expressions, hard to read
as they were but, so to say, lighting up with
the successful completion of some piece of
rule-breaking, as if (or so it seemed) they had
thereby managed to change something after
all, to punch a hole in or chip away at some-
thing, a particular order, the monotony of the
daily routine, to a small extent at nature itself,
at least the way I saw it. (217)
Te kernel of what Gyuri ventures to assert out-
right is the claim that the internal afect, stubborn-
ness or defance, forms, to some extent at least, part
of the event. It is not just what the prisoners do that
counts, but the way that doing actualizes stubbornness
and defance, makes it real, and therefore to a small ex-
tent changes nature itself. Te nature in question is the
implacable rules the Nazis have established, as though
they were laws of nature, not arbitrary human laws. At
least that was the way Gyuri saw it.
Te conceptual climax of this pervasive impossi-
bility of verifable cognition is the incoherent confusion
of Gyuris speech to his uncles about fate and freedom.
I discuss this below. No fnal certainty can be obtained
about these ultimate issues (and what could be more
important to know for sure than whether I am free or
fated?). Even the most immediate and apparently sim-
ple event, the event that is happening right now, before
ones very eyes, is not open to defnitive judgment. As a
result, ironic suspension of judgment before what one
sees from moment to moment is the most appropriate
stance. In addition, irony is the most appropriate mode
of narrative language for writing about Auschwitz. It is
easy to see why some readers are exasperated and dis-
satisfed with what Gyuri says, as is the journalist Gyuri
meets and as are Uncles Fleischman and Steiner.
NATURALLY
Te fnal stylistic feature of Fatelessness I shall dis-
cuss is even more micrological, so to speak, and more
apparently trivial. Nevertheless, it is an essential part
of the novels verbal texture. It is also not all that easy
to read correctly. One word appears over and over in
Gyuris discourse. It is used dozens and dozens of times
(eighty-three, to be exact), almost as an idiomatic tic,
as certain Americans say you know, over and over, in
a kind of verbal hiccough. Gyuris tic is the word natu-
rally, termszetesen in Hungarian. Te word only ap-
pears a couple of times in the flm, much less ofen than
it appears in Gyuris narration in the novel.
I have identifed the Hungarian word for natu-
rally and the number of times it appears in the orginal
text from the online version of Sorstalansg, now no
longer available, alas. One online English to Hungarian
to English dictionary tells me naturally is in Hungar-
ian either termszetnl fogva or termszettl fogva.25
Another online dictionary adds termszetesen to the
list.
8
Te latter, I initially assumed, is most likely the
word Kertsz used, since it sounds (to my untrained
ear) more conversational and idiomatic, less formal and
scientifc. Nevertheless, to use a Gyuri-ism, I thought at
frst I could be mistaken. It was just a guess. A check of
the online version of Sorstalansg, however, shows that
termszetesen is used consistently in the places where
naturally appears in the English translation.
Te word termszetesen is said in the second on-
line dictionary to mean artlessly, naturally, of
course, to be sure, and unconventionally. Un-
conventionally is the odd man out in this list, since
at frst it seems to be the antithesis of naturally, of
course, or to be sure. At frst I thought termszetesen
might be a double antithetical word in Hungarian, like
unheimlich in Freuds famous account, in Das Unhe-
imliche, of the way that German word means both
familiar and strange; homely or homey, and at the
same time uncanny, ghostly, ghastly.27 My Hun-
garian informant, Susan Suleiman, however, frmly de-
nies that this is the case. I conclude that termszetesen
means unconventionally in the sense of artless natu-
ralness, that is, in the sense of acting naturally rather
than acting according to conventions. Nevertheless, I
still stubbornly maintain, it ofen takes a lot of self-con-
sciousness art to act unconventionally. Termszetesen
looks like a complex word to me.
8 [origo] sztaki sztr; English-Hungarian, s.v. naturally, accessed
December 15, 2010, http://dict.sztaki.hu/english-hungarian.
vej

141
vej
It is not all that easy for me to get a sense of the
subtle nuances conveyed by naturally, especially, nat-
urally enough, since I am working through the double-
thick fog of translation and my ignorance of Hungar-
ian. I will cite later in a diferent context more examples
of naturally, but here are a few for now: Gyuri says
anything could happen as the next step in a sequence
from the present moment on, but that what happened
did happen, and something diferent in reality . . .
didnt [happen], naturally (258). In answer to his un-
cles question about what they could have done to keep
his father from being sent to his death at Mauthausen,
Gyuri says, Nothing, naturally, . . . or rather anything,
. . . which would have been just as senseless as doing
nothing, yet again and just as naturally (258). Te
reader can see that naturally as a recurrent locution
in Fatelessness is intimately tied to the novels pervasive
irony. To call something as unnatural as the inhuman
depravities in the camps something that occurred nat-
urally is a savage irony. Te word naturally, by way
of its meaning of of course and at the same time un-
conventionally is also tied to the novels rhetoric of an
either/or that is simultaneously a both/and. Te word
termszetesen is also related to the novels constant ver-
sions of some unsublatable expression of a thesis and
an antithesis that are both simultaneously true, though
illogically contradictory, and between which it is im-
possible to choose the right one.
Te word unnaturally is also a kernel expression
of Gyuris cool detachment, his wry lack of afect. It
also concentrates in a single word that theory of fateful
fatelessness and perpetual inalienable human freedom
that gives the novel its name. Neither doing nothing
nor doing anything will have any efect, naturally, since
the father was bound to go to the labor camp, though
something might have conceivably been done to stop
that. Te father could have gone into hiding. Tough
each moment has an absolute openness to an unpre-
dictable future, what happens, naturally, is just what
does happen, fatefully. Even in English, naturally has
this ironic double meaning.
I give now a further cascade of some of the salient
examples of naturally, termszetesen, in Fatelessness.
To count them, as the search engine in the online Hun-
garian version of the novel did for me, would be pedan-
tic, naturally, but there are a great many. Tey recur in a
kind of diabolically ironic refrain, or like a dead sound
or thud at the end of a sentence or phrase. Naturally
exists in two registers, naturally enough. Some are ret-
rospective comments by the narrator speaking or writ-
ing now about something he experienced, did, or felt
then. Some are part of statements made by the protago-
nist in the now of some past event. Naturally occurs
a little more ofen as the novel progresses, as though in
relation to some change in Gyuris discourse, perhaps
in response to his experience of the camps, though
the increase in frequency may just mean that Kertsz
is warming to the task of exploring the nuances of the
word. He does this by showing the strikingly diferent
contexts in which his protagonist can naturally, and at
the same time unconventionally, saytermszetesen.
Following this word through is a way of tracing the tra-
jectory of Gyuris experiences in the camps, from initial
arrest to liberation and return home.
My frst example uses the word natural, not nat-
urally, as occasionally happens. Of the moment when
Gyuri sees his father and stepmother sitting silently side
by side holding hands, looking intently at one another,
the way men and women do, at the family party be-
fore the fathers departure for Mauthausen, Gyuri says:
I have never cared for that, and this time too it made
me feel awkward. Tough the thing is basically quite
natural, I suppose, I still dont like it (14). A little later,
when his father asks him if he will miss him, the father,
Gyuri says only one word: Naturally (19), not exactly
a warm response. When he gets an identifcation card
allowing him to work in an oil refnery outside Buda-
pest, his stepmother is satisfed because the ID testifes
that I am not alive on my own account but am beneft-
ing the war efort in the manufacturing industry, and
that, naturally, puts it in an entirely diferent light (28).
Afer an unsatisfactory visit to his natural mother, he
says, Naturally I could not allow her to go on suppos-
ing that I didnt love her, and Of course I am attached
to my mother, and naturally it bothered me that again I
could do nothing for her today (31).
Here are more examples, taken sometimes out of
context: I also wanted to win the argument, naturally
(36). I could see straightaway that he [the Hungarian
policeman who arrests him and the other boys from
the buses taking them to work, the frst step in their
journey to Auschwitz] had nothing against usnor
142
indeed could he have, naturally (41). When Gyuri
decides to accept the lying invitation to go to work in
Germany, he says, So most people, myself included,
saw it as obvious that we might do better for ourselves,
naturally enough, the frst way (63), that is, by going
now rather than later. He believes they are going to
a more sensible lifestyle more to my liking than the
one here in Hungary, just as was promised and as we
boys, quite naturally, pictured it when we talked among
ourselves (64). When they get to Auschwitz, he says,
I was glad, very naturally (77). When he is entering
Auschwitz and is asked by the Yiddish-speaking Jew-
ish prisoners who meet the train, Willst di arbeiten?
(Do you want to work?), he answers, Natrlich (79).
When he is told about the medical examination that
will decide which prisoners are ft for work, he says, It
was mentioned, though naturally I did not fnd it hard
to appreciate, that this was obviously a matter of grad-
ing, of screening for suitability for work (82). What
he does not yet know is that those who are not judged
suitable for work will be immediately gassed and cre-
mated. Tat the guards all have weapons is only natu-
ral, of course, when it comes down to it (84), though
the leather whips they also carry are a little ominous.
Other boys also arrived [into the good group afer the
Selektion], one afer the next, and now I too was able
to join in the greeting they received, naturally (86).
When he sees Gypsies in Auschwitz, he remembers that
almost everyone back home, naturally enough, was
guarded in their opinion of Gypsies (109). Fancy-
man, who has actually had sex with a girl, is looked at
with a certain measure of respect, which I didnt fnd
so very difcult to understand, naturally (112). He
says ghastly is not the word, that is not precisely the
experiencefor me at any rate, naturallywith which
I would truly characterize Auschwitz (117).
In case the reader has not noticed the recurrence of
the word naturally, Kertsz in one place calls explicit
attention to it and to its ironic double meaning. Tis
happens in the episode of Gyuris conversation with the
journalist, if it can be called a conversation, since the
journalist does not appear to get anything Gyuri says.
Te journalist is exasperated by Gyuris responses and
resists them. Gyuri ofen remains mute, ofering no
response at all to something the newspaperman says.
Te journalists impatience functions as an expression
of the readers own exasperation and resistance, at least
those of some readers. Such readers want clear judg-
ments, naturally, so they can sum up the novel and have
done with it. Te journalist suggests that Gyuri had
undergone a lot of deprivation, hunger, and more than
likely they had beaten [him], to which Gyuri replies,
naturally. Te journalist, on hearing this almost loses
his patience. He exclaims: Why, my dear boy, . . . do
you keep on saying naturally, and always about things
that are not at all natural? When Gyuri replies that in
a concentration camp they were natural, the journalist
replies, Yes, of course, of course, . . . they were there,
but . . . , and he then breaks of, hesitating slightly,
but . . . I mean, a concentration camp in itself is un-
natural (247), to which Gyuri does not bother to say
anything. His silence and the journalists momentary
hesitation before passing a fnal reassuring univocal
judgment express the blankness of an uncertainty that
may not be univocally articulated, but only expressed
in ironic equivocations. What is natural in one context
is, viewed from another angle, unnatural. Naturally is
unnaturally, and vice versa.
Tat might be said to be the last word about Fate-
lessness, though, naturally, I could go on and on expand-
ing my reading more or less indefnitely. One evidence
of the confagration of community brought about by
Auschwitz, it can be argued, is the way it makes impos-
sible from now on any straightforward narrative dis-
course. Auschwitz does something horrible and irrepa-
rable to language. Tis might be taken as one further
meaning of Adornos Afer Auschwitz to write even a
single poem is barbaric. Tis does not mean poetry
is impossible but that Auschwitz imposes something
like Celans almost impenetrable complexity of poetic
language, or Kertszs ironically suspended naturally.
THE CONFLAGRATION OF
COMMUNITY IN FATELESSNESS
Te genius of Fatelessness is the way in which
Kertsz has been able to combine in one person the
Muselmann and his proxy witness, in a novel that bears
witness to something to which it is impossible to bear
witness. Tat something has as one of its components
the confagration of community. Bearing witness de-
pends on the survival of community along with the legal
and conventional forms of obligation and togetherness,
vej

143
vej
or Mitsein, that community entails. No community, no
bearing witness. Te Nazis deliberately destroyed, as
best they could, Jewish communities both in the ghet-
tos and then in the extermination camps. Nevertheless,
Fatelessness and other testimonies report the continu-
ation even in the camps of, for example, clandestine
groups of orthodox Jews who held secret services.
Gyuri experiences, however, the paradox of being
treated as an outsider, as a Gentile, by Jewish groups in
the camps, for example, because he does not know Yid-
dish: Di bisht nisht kai yid, dbisht a shaygets (Youre
not a Jew, youre a Gentile kid) (13940). Te diversity
of languages in the camps made difcult the establish-
ment of even fragile communities among the prison-
ers, many of whom had to betray friends for a scrap
of bread if they were to survive a little longer. When
Gyuri returns to Budapest he fnds that the commu-
nity of family and neighbors he lef behind no longer
exists. Fatelessness itself, however, it might be argued,
creates the community of its readers, those who across
several languages and in diferent national locations
nevertheless come together in their shared experience
of this novels testimony to Auschwitz. Unless we for-
get. I shall return at the end of this essay to my sense
of this communitys limitations. It is no substitute for
what we have traditionally meant by a community, that
is, people who live together in the same place and know
one another by name.
WHY CALL IT FATELESSNESS?
Gyuri at the end of his unsatisfactory encounter
with his uncles develops a striking emblem for the
temporal sequence that makes up a human life. Gyuris
impassioned speech to his uncles about fate just makes
them angry when they understand that he is accusing
them of being responsible in some measure for what
has happened, rather than agreeing that they have been
passive and innocent victims. Gyuri transposes that
to an afrmation of his own responsibility for his fate.
Since this speech and the coda that follows it are the
denouement of the novel, they must be read with care,
micrologically, with close attention to detail. Te fg-
ure of a step-by-step movement through time, with a
new decision being required at every moment, suggests
why Kertsz employs a strictly chronological method
of narration in Fatelessness. It is another example of the
way narrative form follows function and contributes
essentially to meaning, in this novel as in literary texts
in general, and as in this chapter.
Just as those in the lines waiting for the Selek-
tion at Auschwitz move forward step by step toward
the point where it is decided whether it will be gas
immediately or a reprieve for the time being (257),
so I and all the rest of us human beings, Gyuri says
to his uncles, move moment by moment, and step by
step, through life. Tis comparison is shocking to his
uncles and to his so-called aunt, the wife of Uncle
Fleischmann. Tey saw their life in Budapest during
the Nazi occupation as a series of happenings that just
came about. Gyuri argues that each of those mo-
ments was both determined by its contingent contexts,
in that sense fated, and at the same time free, so
that we are responsible for what we make of whatever
situation in which we fnd ourselves. Each moment is
detached from the ones before and afer, and each is
the opportunity for endless new possibilities. Tere
are only given situations and new givens inherent in
them (259). It was not quite true, Gyuri reports
himself as having said, that the thing came about; we
had to go along with it too. Only now, and thus afer
the event, looking back, in hindsight, does the way it
all came about seem over, fnished, unalterable, fnite,
so tremendously fast, and so terribly opaque. And if,
in addition, one knows ones fate in advance, of course
(257). Only by way of the falsifcations of hindsight or
of an impossible foresight does ones life congeal into
a fate: Whether one looks back or ahead, both are
fawed perspectives, I suggested (258).
Life as it is actually lived, from minute to minute,
is always open to an unpredictable future that might
radically change the past: Every one of those minutes
might in fact have brought something new. In real-
ity it didnt, naturally, but still, one must acknowledge
that it might have; when it comes down to it, each and
every minute something else might have happened
other than what actually did happen, at Auschwitz
just as much as, lets suppose, here at home, when we
took leave of my father (258). His family, for example,
might have hidden him and have helped him escape to
another country. His uncles are angered at what Gyuri
says and ask what they could have done on behalf of his
father. Nothing, naturally, he answers, . . . or rather
144
anything, . . . which would have been just as senseless
as doing nothing, yet again and just as naturally (258).
Note the three uses of naturally (termszetesen in
Hungarian) in the two citations just made from what
Gyuri says to his uncles.
It is on the basis of a quite specifc and quite so-
phisticated theory of human time and freedom that
the reader can understand the meaning of the novels
strange title. What Kertsz has Gyuri say is perhaps
infuenced, however indirectly, by Sartrean existential-
ism, but with a twist toward postmodern undecida-
bility, as in what Gyuri says about being neither winner
nor loser, about cause and efect, and about being both
wrong and right. Just what does it mean, fatelessness
(sorstalansg)? Gyuri tries to answer this question in
what he says to his uncles:
Why did they not wish to acknowledge that if
there is such a thing as fate, then freedom is
not possible? If, on the other handI swept
on, more and more astonished myself, steadily
warming to the taskif there is such a thing as
freedom, then there is no fate; that is to say
and I paused, but only long enough to catch
my breaththat is to say, then we ourselves are
fate, I realized all at once, but with a flash of
clarity I had never experienced before. . . . It
was impossible, they must try and understand,
impossible to take everything away from me,
impossible for me to be neither winner nor
loser, for me not to be right and for me not to
be mistaken that I was neither the cause nor
the effect of anything; they should try to see, I
almost pleaded, that I could not swallow that
idiotic bitterness, that I should merely be in-
nocent. But I could see they did not wish to
understand anything. (25961)
Tis passage comes just before the end of the
novel. It is the nearest the reader gets to a conceptual
explanation for the either/or, both/and, neither/nor,
maybe this/maybe that ironic rhetoric that character-
izes Gyuris discourse throughout the novel. It also
helps to explain Kertszs choice of a chronological
recounting of Gyuris life. Anything positive that can
be said can also be plausibly negated, as in the antino-
mies of freedom and fate.
Surely Efraim Sicher oversimplifes, in his other-
wise fne book Te Holocaust Novel, to say that Gyuri
followed a fate given to him, minute by minute, day
afer day, step afer step.31 Tis could be too easily
read as a return to the religious explanation ofered by
Gyuris Uncle Lajos. Tat explanation is clearly repudi-
ated by Gyuris irony. Uncle Lajos, at the beginning of
the novel, tells Gyuri that you too . . . are now a part
of the shared Jewish fate. Tis fate, says Uncle Lajos,
was one of unbroken persecution that has lasted for
millennia. Tis sufering must be accepted with for-
titude and self-sacrifcing forbearance, because God
has meted it out to them for their past sins (20). It is
true that Gyuri says at one point in his eloquent but,
as he puts it, a little incoherent (259) speech to his
uncles that I too had lived through a given fate. It had
not been my own fate, but I had lived through it, and
I simply couldnt understand why they couldnt get it
into their heads that I now needed to start doing some-
thing with that fate, needed to connect it to somewhere
or something; afer all, I could no longer be satisfed
with the notion that it had all been a mistake, blind
fortune, some kind of blunder, let alone that it had not
even happened (259). Note that Gyuri says this was
not his fate, even though it had been given.
Gyuri does not want to break of his life in some
impossible way, and start life afresh, as his uncles coun-
sel, but to go forward step by step in continuity with
what has happened: We can never start a new life, only
ever carry on the old one (259). Tis means accepting
responsibility for the steps you have already taken and
going forward on the basis of those. Gyuris ultimate
resolution is expressed in a Blanchotian or Beckettian
aporetic formulation: I was already feeling a growing
and accumulating readiness to continue my uncon-
tinuable life (262). Gyuris attempt to convey to his
uncles that they were not passive victims but to some
degree responsible for what has happened just makes
them angry: So its us who are the guilty ones, is it?
Us, the victims! I tried explaining to them that it wasnt
a crime; all that was needed was to admit it, meekly,
simply, merely as a matter of reason, a point of honor,
if I might put it that way (260).
Gyuris contradictory formulations, for example,
impossible for me not to be right and for me not to be
mistaken, mark this novel as post-Auschwitz in its
vej

145
vej
suspension of unequivocal assertion. In these days, for
many people, it has become impossible to pass defni-
tive judgment. Everything may be neither this nor that,
or this and that at the same time. Gyuris impassioned
demand that his uncles recognize that no one is just
an innocent victim, that we are all responsible for our
fates, even if our fate is to be sent to Auschwitz, is met
with incomprehension by Gyuris uncles, expressed in
a sentence already cited twice: But I could see they did
not wish to understand anything (261). Te uncles are
clearly proxies for you and me, dear reader. Do we too
perhaps not wish to understand anything, or are we
able to accept Kertszs belief that we are responsible
for our fates, even though we cannot rationally com-
prehend the mixture of freedom and fate in our lives?
An equivocation, one can see, exists in the word
fate, as Kertsz uses it and as it is traditionally used.
Fate can either mean, as in the Homeric epics or in
Uncle Lajoss discourse, a transcendent, divine force
that predestines people to live their lives in a certain
way, or it can mean no more than that in retrospect
one can see that things happened as they did happen,
in a combination of contingencies and free steps taken
one by one, from moment to moment. Tis happens
according to the theory of human time Gyuri so elo-
quently expresses. He took steps in response to the op-
tions that the contingencies he encountered allowed,
such as getting arrested and fnding himself deported
to Auschwitz just because he happened to be on a
certain bus at a certain time. Gyuri seems to be using
more this second sense of fate than Uncle Lajoss when
he says: I took the steps, no one else, and I declared
that I had been true to my given fate throughout
(259). Tis means, as he says on the next page, that
we ourselves are fate.
Fatelessness in the title of Kertszs novel refers,
in my judgment, to Gyuris experience that things hap-
pen as they do happen, in a mixture of randomness
and steps taken as free responses, within the limits of
the given situation, to what happens. We do not have
preordained fates. An example is the steps Gyuri takes
to keep himself alive in the three camps. His survival
is the result of an astonishing series of quite implausi-
ble or even miraculous events. Why did the doctor
believe his lie when he said he was sixteen, not ffeen,
as he actually was, at the preliminary Selektion at Aus-
chwitz? Why, when he was near death from abscess-
es on his knee and hip at Zeitz, was he more or less
tenderly cared for at a succession of hospitals rather
than just allowed to die, since he would be of no more
use for work? Why did the Pfeger (male nurse) Bo-
hoosh, from the building next to the hospital at Bu-
chenwald where Gyuri lay near death, choose to keep
Gyuri alive by bringing him bread and tinned sausage
for no recompense, and at great danger to himself?
Tese events, and many others equally crucial to Gy-
uris survival, against all odds, just do not make sense.
Gyuri makes only highly tentative attempts to explain
them. In one place, when he has reached comparative
safety in a hospital bed in the surgical ward in Buchen-
wald, where he is actually given fairly good medical
attention, he says, Afer all, if I took a rational view of
things, I could see no reason, I was incapable of fnd-
ing any known and, to me, rationally acceptable cause
for why, of all places, I happened to be here instead of
somewhere else (207). I have to say, he comments
near the end of his account, that over time one can
become accustomed even to miracles (225). Tat Gy-
uri survives at all justifes the term miracle, when so
many millions, in just his situation, died.
Te human condition, Gyuris experience con-
frms, is one of fatelessness. You cannot blame any-
thing on fate, at least in the sense of a benign or malign
force pulling strings behind the scenes. Gyuris ulti-
mate wisdom, perhaps, is that every positive judgment
has an equally plausible counterjudgment and that, as
he says of his day-to-day existence in Zeitz, Te main
thing was not to neglect oneself; somehow there would
always be a way, for it had never yet happened that
there wasnt a way somehow. . . . For example, your frst
device is stubbornness (136, 138). Stubbornness
(makacssg in Hungarian) is the name Gyuri gives to
taking such steps as you can take, even when you are
moving forward in the line toward the moment of the
Selektion. Stubbornness is the best explanation Gy-
uri can give, for example, of Bohooshs kindness, since
that kindness is a recalcitrant and extremely risky def-
ance of camp rules.
If there are no atheists in foxholes, there appear
to be relatively few true believers in God, in Kertszs
view, in concentration camps. Te camps appear to
have tended to take away, to some considerable de-
146
gree, shared religious belief as a form of community
togetherness, along with the rest of such forms. In the
flm Gyuri joins in the prayer for the dead when the
prisoners stand at attention watching the escaped and
recaptured prisoners dangle from the gallows, but this
does not occur in the novel. Te narrator in the novel
says, rather, For the frst time, I now somewhat regret-
ted that I was unable to pray, if only a few sentences, in
the language of the Jews (162). Vladek, in Art Spiegel-
mans Maus, hears in Auschwitz a friend in extremity
calling on God. He comments to Artie, when telling
the story in retrospect, But here God didnt come. We
were all on our own.
9
Fatelessness seems to be saying
something similar, in its own way. Apart from the last
few twitches of the hanged men, nothing moved, noth-
ing wavered at these words [the Kaddish] (162). Tat
may be one reason why, as Sicher comments, Kertsz
has not been easily accepted in the canon of Hungar-
ian literature, where critics have not always welcomed
his pessimistic self-irony.33
Pessimistic self-irony does not quite seem to
me an adequate descriptive summing up of Gyuris at-
titude. Fatelessness ends, as does Albert Camuss Te
Stranger, with an appeal to happiness that seems to me
moving and plausible, not pessimistic or self-ironiz-
ing. I suppose self-irony means self-deprecating
irony, irony directed at oneself. Gyuris persistent at-
titude or tone, surfacing explicitly at the end, is rather
9 Art Spiegelman, Te Complete Maus (New York: Pantheon, 1997), 189.
of irony against, for example, the journalistic clichs
that assume the camps were unmitigated hell, that
no one was ever bored or happy there. Anticipating
his future postwar life fulflling his mothers hopes for
him to be an engineer, a doctor, or something like
that (262), Gyuri says, in a powerfully counterintui-
tive formulation, that not fate but happiness will
be watching over his future, as it has watched over
him in the camps:
No doubt that is how it will be, just as she
wished; there is nothing impossible that we do
not live through naturally, and keeping a watch
on me on my journey, like some inescapable
trap, I already know there will be happiness. For
even there, next to the chimneys, in the inter-
vals between the torments, there was something
that resembled happiness. Everyone asks only
about the hardships and the atrocities, where-
as for me perhaps it is that experience which
will remain the most memorable. Yes, the next
time I am asked, I ought to speak about that,
the happiness of the concentration camps. (262)
Tat, however, is not quite the end. Two charac-
teristically qualifying sentences follow, given a separate
fnal paragraph to themselves: If indeed I am asked.
And provided I myself dont forget (262). Such is the
fragility of testimony, based as it is on the vagaries of
memory and on being in a situation in which one is
called upon to bear witness.
vej

151
vej
Let me frst thank you for your invitation. I am
truly honored to be at UC Davis, a campus with the
most infamous campus police. Also, UC Davis of-
ten appears in my course on Progressive Crimes. Te
burning down of the UC Davis veterinary diagnostic
laboratory by Animal Liberation Front on April 16,
1987, was a watershed moment marking the begin-
ning of the ALFs ofcial introduction into the FBIs
terrorist hall of fame. Classifed as a domestic terrorist
organization by the US Congress pressed by corporate
lobbies drastically expanded, Will Potter elaborates in
his book Green is the New Red, the defnition of ter-
rorism to include arson and the destruction of cor-
porate property as a threat to national security. I will
return to this case later.
Tis lecture came about as a response to Kriss
Ravettos inspiring lecture Anonymous Social as Po-
litical given at Columbia University a few months
ago. In the discussion following her lecture, a question
emerged: What is a value of Anonymous? I was the
only one in the audience who seemed to have an an-
swer: Te value, I said, is in the act of transgression,
in the act of criminality. As you can imagine this did
not bode well with the audience; another academic im-
mediately retorted with something like, Crime is al-
ways destructive and has only a negative value.
My paper is strategic rather than a research pa-
per I will discuss how to talk about crime rather than
to tell you what is crime. As evident from the indus-
tries of popular culture crime and criminals, became
more than just a metaphor about the state of society.
As if the inner workings of crime provides the only
key for society to authenticate its own production
and reproduction as a coherent system. In the recent
movie Killing Tem Sofly the hit man Jackie Cogan,
acted by Brad Pitt, provides such a key at the end of
the movie. Demanding of the client to be paid fully as
agreed for the kill and at the moment when Obamas
acceptance speech in Millennial Park in 2008 flls the
empty bar with plethora of hope he said: Tis guy
wants to tell, we are living in a community, dont make
me laugh, I am living in America, and in America you
are on your own, America is not a country, it is just
a business; now you fucking pay me! America is just
a business and business in America is done by way
of professional crime. Or, consider representational
value of the two gangsters from Pulp Fiction who act
as if they are in the movie, who speak as if scripted for
the movie, who get in character before they commit
crime so that flm can reproduce itself as industry by
representing their crimes in terms of these very simi-
lative devices produced by the flm industry itself. Just
Duan Bjeli, University of Southern Maine Portland, USA
Progressive Criminality and Criminal
Legality: Toward the Criminology
of Power as War
UC Davis Lecture (04/23/13)
UDC 316.485:316.754
152
as Hollywoods simulative devices explain the inner
workings of crimes so does crime the inner workings
of Hollywood.
So, to close the gap between the two industries of
representation, media and academia, I will attempt to
elaborate my intervention from Kriss lecture by ref-
erence to Michel Foucaults 1975-1976 lectures pub-
lished as a book titled Society Must Be Defended, his
1977-1978 lectures published as a book Security, Terri-
tory, Population, and his l978-1979 lectures published
as Te Birth of Biopolitics.
I would like to show a part of the speech given
by radical lawyer, William Kunstler, right afer he de-
fended the Chicago 8 this is taken from the flm Wil-
liam Kunstler: Disturbing the Universe made by his two
daughters:
And that is the terrible myth of organized so-
ciety, that everything thats done through the
established system is legal and that word
has a powerful psychological impact. It makes
people believe that there is an order to life,
and an order to a system, and that a person
that goes through this order and is convicted,
has gotten all that is due him. And therefore
society can turn its conscience off, and look
to other things and other times. (http://www.
youtube.com/watch?v=M6QfK4rpNx)
I am taking William Kunstlers notion of aura
of legitimacy as my starting point to argue against
the theory of state of exception (Schmitt, Agamben,
Benjamin), namely that executive power in liberal de-
mocracy operates outside the law in order to sustain
legal order. My point is precisely the opposite; there
was never condition of the state legality in modern
history therefore state of exception is not an excep-
tion but state of the state normality. Law and legal or-
der (the aura of legitimacy) were over supplements
to the conditions of silent war. Te reverse distribu-
tion of wealth and power in relation to the punish-
ments of crime indicate the war-like power relations
grounded in law.
Te Image of Two Pyramids:
ANALYSIS OF THE IMAGE:
At the bottom of the pyramid of wealth and power
are marked the damages produced by the crimes of the
pour (street crimes) in the amount of $17-18 billion
for the year 1993; at the top of the pyramid of wealth
and power are the damages produced by the White
Collar Crimes of 1 trillion for the year 1993. Note that
the concentration of punishment is on the crimes that
produce signifcantly less damage than crimes on the
top that pass unpunished. Is it possible to have a dem-
ocratic distribution of punishment in a society of un-
democratic distribution of wealth and power? No. Ac-
cording to Emile Durkheim, punishment is the cause
of crime, for Michel Foucault, Law is only a diferent
amorphous state of illegalism, but what if law does
not stay within its defnition of a blind distribution of
punishment as the pyramid of punishment indicates,
can causal or any relationship between Law and crime
be sustained? Brecths once asked: If this beer is a real
beer than this cigar is a real cigar; but if this beer is
vej

153
vej
not a real beer than this cigar is not a real cigar. To
ask the same diferently, If this law is not real law, can
this crime be real crime? Te two pyramids seems to
suggest the inverse legal nightmare to one of Joseph K.;
while he was guilty without committing any crime, a
bankster today is not guilty of crime even if he commits
one. Te US Justice Department punished HSBC bank
with 1.5 billion dollars for money laundering for the
Mexican cartel yet nobody went to prison; what may
appear as the workings of justice in this case may in
fact be the use of law by the Government to assure its
cut? If a street criminal ends up doing prison labor for
an American corporation, is this a legal punishment or
economic outsourcing the increasing cost of Chinese
labor? Let me suggest that the collapse of the law/crime
binary, if ever one was in practice, has been an efect of
a structural tremor caused by the forces of fnancial-
military complex breaking bad as we speak. Te task
of academics, if I may suggest, is to catch up with this
modus operandi and start thinking what not do afer
the collapse of liberal state.
Te Greek polis had no ambiguous relation to
crime; all crimes were regarded as political crimes. To
the extent that crime is a violation of social contract,
which is a political document, all crimes are de facto if
not de jure political crimes and all prisoners are politi-
cal prisoners. Te question of crime and punishment
ultimately leads us the question of sovereign power.
To properly understand law-crime relation we
have to turn to Foucaults critique of the juridico-phil-
osophical concept of power authorized by Hobbes. As
we know, Foucault developed his concept of power as a
critique of power as a right and as property anchored in
law and the sovereign state. Tere is, Foucault points
out, therefore an obvious analogy, and it runs through
all these theories, between power and commodities,
between power and wealth (13). He further exposes
the economism of power in Hobbes liberal state, which
had traded war of all against all (bellum omnium con-
tra omnes) for the armistice as if a fair deal. (Even today
we hear that social peace hinges on job creation.)
In Society Must be Defended, Foucault moves
away from an economic model of power to power as
relations of domination and suppression. Two alterna-
tive hypotheses of power emerged afer Hobbes, one
which Foucault calls, Reichs hypothesis: Power is
that which represses nature, instincts, a class, or in-
dividuals (15). Te other, Foucaults more favorable
hypothesis of power, he calls Nietzsches hypothesis:
power is the relation between domination, submission
and resistance. About the second hypothesis, Foucault
further emphasizes three relevant points: a) power re-
lations are anchored in certain relations of forces es-
tablished through history, war and conquest; b) power
silently wages a war by means of civil peace in order
to reinscribe domination into economic inequalities,
language, and even the bodies of individuals; and c)
the solution to war can come only through war, or in
other words a trial by strength in which weapons are
the fnal judges.
Putting these three points together, we arrive at
Foucaults discourse of power as neither an essential-
ized agency nor a fxed center, which constantly shifs
the relation of forces, a kind of calculus which measures
a disturbance of the status quos dissymmetry of force
relations. Te emphasis is not on a mechanistic aspect
of power, on force and its impact on something, on the
material arrangement of prison, asylum or a military
barrack, but on strategy and the symbolic dimension
of force relations. Tat is, power is strategy, opened to
the deployment by the tyrannized as much as by the
tyrannizing. Power as a calculus of force relations is
at its maximum when it exhorts the largest efects on
other force by the smallest physical mass. Consider an
African proverb: Anybody can kill a mosquito, but one
mosquito can keep the strongest man awake all night.
(Bradley Manning is like a mosquito keeping the US
military up all night long) Or, Mohamed Alis defni-
tion of his own boxing strategy: Fly like a butterfy but
sting like a bee. Te US military doctrine of Full Spec-
trum Dominance as it is defned in terms of radical dis-
symmetry of forces, has, on the other hand, 0 strategic
value, like hunting cows (this is why Foucault had no
interest like Agamben to dwell on Auschwitz or Gulag),
and marks for the frst time in human history a poten-
tial loss of power as resistance within a social domain.
Foucaults concept of power as war-relations chal-
lenges liberal investment in civil peace and the loss of
memory about the history of war and conquest. Fou-
cault blames Hobbes and academic discourse for nor-
malizing the originating myth of the liberal state. On
this point Foucault writes: It is an idea that is prob-
154
ably bound up with the whole Western organization of
knowledge, namely, the idea that knowledge and truth
cannot not belong to the register of order and peace,
that knowledge and truth can never be found on the
side of violence, disorder, and war (173).
As contemporary economys persistent myth
about the barter system preceding a monetary econ-
omy, so is the Hobbsean state of law predicated on the
myth of primitive war all against all. Hobbes lo-
cated the conditions for a permanent war, according
to this myth, in the primitive state of equilibrium of
forces, which made everybody weak and on edge, each
ready to strike frst. Te presence of a strong party, the
Monarch, and a vertical distribution of power alleviate
this instability of horizontal distributions of power. But
Hobbes presents no evidence for the existence of an ac-
tual war, he only annotates performative projections of
hostility and intimidation, that is, a certain interplay of
representations. Hence Hobbes could talk only about
a state of war not about an actual war.
From that myth, Foucault continues, Hobbes de-
duces the legitimacy of an absolute monarchy and the
social contract, which replaces the state of war with
a permanent civil peace. Sovereignty for Hobbes be-
gins with the end of the war of all against all, (which
never happened). But then Hobbes undermines his
own myth by explaining diferent types of sovereign-
ty. He diferentiates sovereignty by institution from
sovereignty by acquisition. In the case of sovereignty
by institution subjects make a utilitarian decision to
surrender their power for the common good of civil
peace. Sovereignty by acquisition, on the other hand,
is founded on a real war of Conquest with real winners
and real losersNormans and Saxons, or, Anglos and
Native Americans, or today, Israelis and Palestinians.
Foucault concludes: Here we obviously have a rela-
tionship of domination based entirely upon war and
the prolongation, during peacetime, of the efects of
war.(95) So what is the diference if there is one?
As Foucault advances his analysis Hobbes myth
becomes more and more problematic. Both types of
Hobbes sovereignty rest on the peculiar psychic struc-
ture of a certain radical will to renounce fear and
risk of death, ending in submission common to the
child bound to its mother. Foucault posits: Tat will
is bound up with fear, and sovereignty is never shaped
from above, or in other words, on the basis of a de-
cision taken by the strong, the victor or the parents.
Sovereignty is always shaped from below, and by those
who are afraid. Sovereignty is then a kind of capitula-
tion to the Conquest by Law, but not one that was es-
tablished at the end of the war (which never happened)
but at the beginning of the sovereignty, at the begin-
ning of the peace. Sovereignty is the Conquest of fear
on behalf of civil peace.
Now Foucault is quite aware of the English Civil
War as the context for Hobbes trust in absolute Mon-
archy as the guarantor of civil peace. It is a common-
place to teach Hobbes in a temporal order of civil war
preceding the state. But consider the recent video by
the BBC and Te Guardian James Steel: Americas
Mystery Man in Iraq, about James Steel, the US mili-
tary adviser instrumental in creating civil war between
the Shiites and the Sunnis. What Peter Maass, Te New
York Times correspondent from Iraq, reported in this
video plays right into Foucaults claim about Hobbes
myth about a war all against all preceding legitimate
government. Te clear priority of that time in Iraq,
Maass reveals, was not to have this incredibly shaky
provisional government defeated by the insurgency.
Tat was priority number one to which every other
priority, democracy, human rights, etc., was subordi-
nate. Foucault realized that the liberal state in a way
had stolen the war from the public, or shall I say, pri-
vatized the public war in the same way as Microsof
privatized collective intelligence. Now that the sover-
eign state owns the war it can wage it on all levels of
social life: war on terror, war on drugs, war on obesity,
war on poverty, war on environment, everything ex-
cept war on civil peace, that is war on war. It is pre-
cisely the states ownership of war that has reduced
war exclusively to its military form. Furthermore, this
militarization of war allows the state to manufactures
civil wars and to proft from the war of all against all,
as does the monetary economy over barter.
War-like power for Foucault in no way means
civil war but rather frst and foremost means a model
of strategic deployment of forces in the permanent
war of positions--and not a plea for military confict.
His own writing can be understood as an attempt to
rescue war from guns and civil wars. Consider the fact
that Foucault did not lend his voice of support for the
vej

155
vej
armed conficts in Latin America during the 70s and
80s, but only to Irans radio-cassette anti-modernist
revolution; he spoke on behalf of prison and gay popu-
lations but not on behalf of colonial subjects and their
armed anti-colonial struggles as Fanon had. Now dif-
ferent people may interpret such a position diferently,
but it is certain that organized armed resistance was
not his cup of tea.
Having claimed this I cant resist and must digress
to address the question of guns, this traumatic kernel
of academic discourse. Fully aware of the fact that in
todays world, guns are not the only weapons for fght-
ing tyranny, Foucault ofen advocated for the estab-
lishment of truth that functions as a weapon (269).
But does this mean that guns do not belong to truth?
Te problem may have been not with guns per se but in
the discourse attached to them.
Let me explore Foucaults possible response to to-
days debate on gun control. For starters he would have
approached guns strategically. For him guns would
have to be neither good nor bad but always dangerous,
in the danger lies their strategic value; depending on a
particular strategy, they could be weapons of domina-
tion and submission as much as weapons of resistance.
Demanding the NRA to give up on its fabulous proft
margins or to appeal to the NRAs mercy for children,
for Foucault, would have zero strategic value. Let us re-
call that one of Foucaults inspirations for moving away
from an economic concept of power was the Black Pan-
thers. Not because they actually used guns but because
they strategized about the use of guns in order to tease
out the dormant Hobbsean state of war in the white
American fantasy apparatus. Not less for the same rea-
son was Foucault impressed by the Iranian Mullah who
addresses the audience having a machinegun next to
his feet not to use it but to indicate that what he speaks
should be understood as a weapon.
On the one hand we have the NRA, which in fact
cashes-in on the Hobbesean notion of the horizontal
equilibrium of power; the NRA is not saying that if we
are all armed there would not be armed attacks. No,
the NRA is saying that precisely because you are going
to be attacked you need guns to protect yourself. Con-
sider now Floridas law of Stand Your Ground, which
is the kind of law the NRA loves, one that actually le-
galizes the very conditions of Hobbes dangerous equi-
librium of forces and allows a person like George Zim-
merman to strike frst before he is gunned down. Once
again, just as barter is not a precursor to a monetary
economy but the economists myth, so is the primi-
tive state of war the myth of the juridico-philosophical
discourse of power.
In short, to Foucault the anti-gun-stand with its 0
strategic value exemplifes a radical will to submission.
Tis is the case, he would have argued, of a discourse
paralyzed by the efects of its own internalized myth.
Let me ofer an example of the strategic use of
guns, which Foucault may have approved of. During
Hurricane Katrina a group of Austin-based anarchists
went to New Orleans to a Black neighborhood to join
Common Ground Relief eforts. Upon their arrival and
to their horror they discovered each morning fresh
dead bodies from their neighborhood on the border
white neighborhoods. Tey armed themselves and be-
gan patrolling the border. Now somebody might jump
and say, Aha, you see this is how war of all against all
begins. Well, frst of all, war did not begin, but the kill-
ing did stop. Second of all, the killing happened under
the watch of the sovereign power of the United States.
And thirdly, we have to ask why did people have to turn
to guns in the wake of FEMAs failed response?
FEMA (Federal Emergency Management Agen-
cy) is an agency of the US government founded by
Jimmy Carters administration in 1978-79. Te agen-
cys primary purpose is to coordinate responses to a
disaster that has occurred in the United States and that
overwhelms the resources of local and state authori-
ties. Afer 9/11 FEMA became part of the Homeland
Security Agency.
Here begins an interesting history worth knowing.
When Regan replaced Carter in the White House he
appointed as the president of FEMA, Louis O. Guif-
frida, a notorious Cold War warrior from the days of
Regans suppression of the student anti-war movement
in California. So, why him? What does ideology have
to do with natural disaster? Now the allegation stands
that while in the US Army War College, Guifrida has
written a paper advocating the forcible relocation of
millions of black Americans to concentration camps
in the event of a national emergency. What we know
for a fact, as it had emerged during the course of con-
gressional hearings during the Iran Contra Afair, was
156
the existence of secret plan a la Guifrida called REX84
developed by Oliver North, which stood as a Readiness
Exercise for the year 1984. Te purpose of this secret
program was to detain through FEMA a half million
Americans who would oppose the US-planned inva-
sion of Nicaragua; the code name of the invasion was
Night Train. (I should add here that in 1933 as soon
as Hitler came to power, Himmler had opened the de-
tention camp Dahau for the purpose of detaining po-
litical opponents to Hitler. As we know, Dahau later be-
came concentration camp.) So we can argue that (then
and now) state security exploits catastrophe to carry
out racial extermination, or bio-political population
management. And in this situation, guns used by the
Austin anarchists remedied the deadly consequences.
Let me now return to my two pyramids and dis-
cuss diferent pyramidal perspectives on crime: top
down, bottom up, and the middle.
To illustrate the top down perspective I will refer to
the legal case of Tomas Drake the NSA whistleblower
charged under the Espionage Act, because of his ex-
posure of NSAs corruption and criminal practices. He
publicly opposed the acquisition of Trailblazer, a multi-
billion-dollar program purchased by the NSA to collect
data about US citizens in order to prevent another ter-
rorist attack. However, even prior to 9/11, there was an
alternative system already in existence which cost only
a few million dollars and which fulflled most of the
requirements of the task. Tomas Drake on Democracy
Now March 21, 2012, reported:
The critical thing that I discovered was not
just the massive fraud, waste and abuse, but
also the fact that NSA had chosen to ignore a
23-year legal regime, which had been estab-
lished in 1978, called the Foreign Intelligence
Surveillance Act, with a Foreign Intelligence
Surveillance Court, () It was thetheFirst
Amendment at NSA, which is, you do not spy
on Americanswithout a warrant. I found,
much to my horror, that they had tossed out
that legal regime, that it was the excuse of 9/11,
which I was told was: exigent conditions now
prevailed, [and] we essentially can do anything.
We opened up Pandoras box. Were going
to turn the United States of America into the
equivalent of a foreign nation for the purpose
of a dragnet, blanket electronic surveillance.
In order to fully understand the top down per-
spective on crime we have to consider the task of the
tops tip of the pyramid to govern. In the book Security,
Territory, Population, and in Te Birth of Biopolitics,
Foucault outlines three components of bio-political
governmentality: Law, Discipline and Security.
Law only in principle prescribes prohibitions
and punishments, but because it is only a speech act
it does not regulate actual conduct. Te regulation of
actual conduct is lef to the disciplinary apparatus-
es. Discussing the task of discipline Foucault points
out that the disciplinary apparatuses ofen suspend
the law silently in order to enforce it loudly. Now I
should mention here that Foucault refrained from
calling this suspension of law the state of exception,
in favor of holding more subtle correlation between
illegalism and laws as if they were two amorphous
states of the same substance.
Te third element of governmentality is security.
Security initially emerged as the new element of liberal
governmentality in the XVI century with mercantil-
ism. According to Foucault, security meant the man-
agement of risk, monitoring the laws of the invisible
hand behind the market and manufacturing freedom
in accordance with its boundaries. While disciplinary
apparatuses intervene to corral the stream of life to a
particular direction preferable to the sovereign power,
security relies on monitoring, surveying, learning about
the ongoing life as a milieu for the purpose of manag-
ing the risk for the system. Stalin to me has provided
the axiom of security when he said, Power should
never listen what people have to say but should always
ease drop what they say. In other words, security did
not refer, then and still now, to the security of a nation
as a people, but rather the security of the sovereign and
of the market. In fact people are the risk for the system.
Consider todays situation in which we are all potential
sleeping cells, each time we pass a check point we are,
so to say, decriminalized from our own social intercon-
nectedness. Consider in this regard, NYPDs stop and
frisk policy targeting African Americans. Te message
of this policy is: stay home, dont socialize, your inter-
connectedness is potentially.
vej

157
vej
FEMAs biopolitical management of risk for the sys-
tem belongs to archaic mechanisms of security in com-
parison to todays techniques of security based in algo-
rithmic models of meta-criminality. Algorithmic mod-
els of patterned behavior constructed on the bases of
electronic surveillance then compressed in time, allow
the government to strike before the target pulls the trig-
ger. Signature assassinations are done this way, now Chi-
cago police proudly announced that it will deploy such
military sofware to predict and control crime in the city
(as if police does not already know where and when will
crime happen). Tis type of security, which is conducted
by private corporations as much as by the state, demon-
strates that the management of risk on behalf of corpo-
rate capitalism is corporate capitalisms own task. Four
points should be considered here. First, as long as the
war on terror remains proftable, as long as the gov-
ernment can generate public wealth to pay for it, the war
on terror has no ending on the horizon; second, here we
have a synthesis of the privatization of collective intelli-
gence and of war, of weaponization of knowledge itself
consider IDFs use of Deleuze for their military strategies
of walking through the walls; or, General Patreaus use
of cultural studies in his US Military Manual for Coun-
terinsurgency; or, weaponization of mathematics and
physics in modeling fnancial derivatives for the circula-
tion of global capital as a weapon; third, the algorithmic
modeling of a signature targeting as a risk management
overlaps with the logic of fnancial derivatives targeting
vulnerable economies as a risk management; and fourth,
by substituting the foundational concept of the modern
criminal justice system, the intention to commit a crime
by the subject, with algorithmic modeling of patterned
actions as crime in itself, erases Law as the authority for
punishment.
One French historian succinctly defned the es-
sence of Nazism by stating that, Nazism was an attack
on evolution. For the Nazis the existence of the Jews
and the Roma people represented a glitch in evolution
that they wanted to correct. Today fnancial-military
capitalism attacks evolution not on some aspects as
the Nazis did, but on all aspect of evolution, including
the very science of it. Te unleashed fnancial-military
forces seem to reach a point beyond any resistance. Te
real relation of forces had been elevated above the so-
cial realm to the confict between the fnancial-military
complex and evolution itself. Here comes an interest-
ing twist, in this cosmic battlefeld natures rage seems
to assume the task of the missing political lef.
In this context we have to evaluate the UC Davis
case of eco-terrorism. In Society Must be Defended
Foucault at one point introduces two artifacts of civi-
lization: the savage and the barbarian. Te savage
is the natural man whom the jurists or theorists of
right dreamed up, the natural man who existed before
society existed, who existed in order to constitute so-
ciety, and who was the element around which the so-
cial body could be constituted (194). Teir relation to
domination is utilitarian submission for the purpose
of freedom to produce, exchange, and to live in peace.
Te barbarian, on the other hand, and here Foucault
refers to the Franks, Germanic Free Warriors, is what
civilization cant integrate, who is not willing to submit,
as one historian put it, A proud brutal people with no
homeland and no law, whose sole purpose is to attack
civilization, to set its property ablaze and to destroy it.
In other words the barbarian is the vector of domi-
nation (195). Foucault also calls barbarian war assem-
blies, Germanic democracy (203). It would not be
difcult to recognize Germanic democracy exercised
today by the Anarchists Black Block, the NLF, the ALF,
or the Anonymous. But if booty motivated the barbar-
ian passion for destruction and plunder, plundering
the war on evolution motivates the so-called eco-ter-
rorists. To the extent that power is a private property
and a right to proft from attacking evolution, this cor-
porate power makes itself stealable. Despite the ALFs
and the ELFs naturalistic rhetoric about being one with
nature, they are one with and in solidarity with each
other as Germanic democrats through the war on the
war on evolution.
B) Te view from the bottom; watch this brief link:
http://www.youtube.com/watch?v=TnAQwNrHR1I
Here we have split perspectives on terrorism in-
herent to diferent fears of terror welded to diferent
positions in the two reversed pyramids. Was 9/11 a
terrorist act on America, or only on the three build-
ings? Why is 9/11 presumed to be an attack on America
but dropping C4 on the Philadelphia MOVE May 13
th

1985 killing 11 people and fve kids and burning over
60 buildings. Not only nobody went to prison for this
158
massacre of Americans but the only surviving member
went to prison for 7 years on the ground for inciting a
riot and resisting arrest. Te above mentioned Tomas
Drake lamented about the suspension of Constitution
by the NSA, but he fails to remember COINTELPRO
and the governments systematic decimation of the
Black Panthers leadership.
C) Te view from the middle:
I suggest that most of us academics play diferent
characters in a legalistic Truman Show. But to quote Dr.
Wolf from Pulp Fiction, Just because you are in charac-
ter does not mean you have a character. To discuss the
middle pyramidal perspective and its lack of character I
would use the Sopranos metaphor. Te Sopranos meta-
phor is applicable here and it also seems to demonstrate
the reality of the legalistic nightmare of the permanent
state of exception. As the pater familias, Tony Soprano
makes sure that his children behave at the dinner table
or that they dont cheat in school, while he, when night
comes, blows up pizza joints to collect insurance, kills
the competitors, and then he goes to the therapist to
normalize his crimes only to return home at the dawn
to act as a good father. Similarly, President Obama, as a
good father of the nation in grief, sheds tears about the
massacred Sandy Hook kids, while shedding no tears
for the 250 kids he has killed by his drones in Afghani-
stan and Pakistan last year alone. While deeply con-
cerned about the lives of his two daughters, he has no
mercy for the American-born Anwar-al-Awlakis son
assassinated in Yemen. It is the Obama-Soprano paral-
lel that inspires some academics to turn to Carl Schmitt
and Giorgio Agambens theories of the state of excep-
tion. I will return to this in a minute.
Te Sopranos metaphor not only compares phe-
nomena but also casts light on the relationships as-
sumed not to exist. Let us ask, what is the relationship
between Tony and his family? Do they know what his
job is? Of course they do, certainly his wife knew, but
they love him anyway, they are loyal to him in spite
of his crimes. Can Tony Soprano be a functional Mob
without the emotional support he receives each day
from the members of his family and from his therapist,
which both represents the civil peace he needs in or-
der to recharge his guns? No. So, are they his accom-
plices in crime? Tonys therapist ofen feels that she is,
and for good reason: she, for example, instructs him on
how to detect the unconscious death wishes of the peo-
ple around him, which he then applies by killing them.
Here we have another aspect of Foucaults radical will
to submission, we have an erotic submission to the
Mob. How else can we explain the fact that perhaps two
most powerful generals today, one that ran CIA and one
that runs the war in Afghanis, spend great deal of time
socializing with the Floridas desperate housewives?
It is precisely this organic link between the legal
and the criminal erotic and criminal that collapses the
law/crime binary and renders the theory of the state
of exception misleading used to delineate legal from
illegal sovereignty. Te todays state of exception in
Schmitts register, is not a withdrawal of sovereign
power from the law in order to sustain its order at the
time of the national security state. Nor is the perma-
nent state of exception in a promising way as in Ben-
jamins and Agambens register, a state of the world
in which the world appears as a good that absolutely
cannot be appropriated or made juridical. Rather, the
state of exception would have to be something pre-
cisely the opposite, the sovereign power acting abso-
lutely according to the law. For example, that the US
government becomes a signatory of the International
Court of Justice and extradites Bush, Cheney, Rums-
feld, Kissinger, and eventually Obama himself, to this
Court; or, something less exceptional, that it extradites
Warren Anderson, the CEO of the former Union Car-
bide Company which is responsible for killing over
20,000 Indian inhabitants of Bhopal with poison gas
as the Indian Court had requested from the US gov-
ernment; or, something even less exceptional, that it
brings Wall Street bankers to our court? How possible
is this scenario? Now, somebody may say, Aha, now
you need sovereign power based in law, is this not a
regress to Hobbsean paradigm? My answer is yes I
would insist on it only in its absolute fulfllment not for
the philosophic but for the pure strategic reason to use
it as an irritant vector of domination. In this regard
Anonymous strategies in doing the police work apro-
pos rape cases should not be understood as criminal
radical submission to legalism but rather as an irritant
vector of power.
An in conclusion let me suggest a diferent world
beyond law and crime. Consider the ritual of the presi-
vej

159
vej
dential pardon of a turkey at the Tanksgiving ceremo-
ny in the backdrop of the Presidential extrajudicial as-
sassinations. What is a symbolic value of this Agambean
intersection of law and bare life, of this ritualistic in-
clusion of bare life into the Polis of good life? How
can bare life to the sovereign be so sacred in a country
in which yearly 9 billion animals are slaughtered by a
highly unregulated industry? Or, how can bare life be
pardoned and made sacred by the same sovereign hand
that signs a death sentence every Tuesday for a child in
Afghanistan? Is it this pastoral gesture, which belongs
to running a farm, at the time when the government
turned Waziristan into a farm opened to harvesting
bare life, just a coincidence? In one of his novels, Ital-
ian writer Curzio Malaparte describes a scene in an ani-
mal lab of a dog crucifed with his guts revealed for the
student to learn animal anatomy. Te silence of the live
dog puzzled him. He learns that dogs vocal cords were
removed for obvious reason. In the light of this image
the presidential mercy of pardoning a turkey is nothing
other but a parody of homo sacer in the backdrop of a
scream choked by the signature dried in blood.
160
vej

161
djaz
f o t o K l a u s L e i d o r f
l u f t b i l d @ l e i d o r f . d e
s t r a n a : 1 5 8 , 1 5 9 , 1 6 0 , 1 6 5 , 1 6 6 , 1 6 7 , 1 6 8 , 1 7 5 , 1 7 6 , 1 7 7 , 1 7 8 , 1 7 9
164
djaz
Kraj dva de se tog ve ka je, za jed no sa ubr za va njem
isto ri je i iza zo vi ma oli e nim u pro me ni svet skog
po ret ka, do neo sa so bom i te ze o ne po ve re nju pre-
ma me ta na ra ci ja ma i kra ju ide o lo gi je. U ta ko
pro men lji vom i ne sta bil nom sve tu, per ma nent no
sa mo re fek siv nom, ne ka da sta bil ni i ja sni od-
no si pre tva ra ju se u kom plek san pro ces u ko jem
se kon ti nu i ra no po ja vlju ju no vi iza zo vi. Da li se,
sa mim tim, ra di kal no me nja ju i pret po stav ke na
ko ji ma po i va ju na a shva ta nja kul tu re, tra di ci je,
iden ti te ta, ide o lo gi je?
Raz mi ljam o Va em pi ta nju kao put nik u avi o nu
i ji su mo to ri pre sta li da ra de, kao ne ka kav na go ve taj
ka ta stro fe. Va em pi ta nju za pra vo pret ho di jed no ne-
is ka za no pra pi ta nje: ta je va no pi ta ti? Po ku a u da
pr vo od go vo rim na to pi ta nje, za to to je to uvek pr vo
pi ta nje. Pret po sta vi mo hi po te ti ku si tu a ci ju da se na
Ti ta ni ku mi nut pre uda ra u gre ben vo di de ba ta o kra-
ju ide o lo gi je, o ubr za nju isto ri je itd., da kle pi ta nja ko je
ste mi Vi po sta vi li, a ne o kra ju i vo ta na nje mu; u tom
mo men tu po sto je dva ni voa zna e nja, pre-ka ta stro fa-
lan, i post-ka ta stro fa lan smi sao po sta vlje nih pi ta nja.
Onog mo men ta ka da se udes de si, sva ta pi ta nja, to li ko
zna aj na mi nut ra ni je, za bo ra vlja ju se zbog oi gled ne
bor be za i vot.
Da na nja si tu a ci ja sli na je Ti ta ni ko voj. Uko li ko
ne uzme mo u ob zir da je pla ne ta na pad nu ta na svim
ta ka ma svog po sto ja nja i ne po vrat no gur nu ta u apo-
ka lip ti ki kraj, on da su pi ta nja ide o lo gi je, iden ti te ta,
isto ri je itd., iz ne kog dru gog sve ta i ne kog dru gog vre-
me na. Ali, ako sa gle da va mo istu si tu a ci ju sa post-ka ta-
stro fal nog sta no vi ta, ta pi ta nja su ne ka vr sta se a nja
na vre me u ko jem smo raz mi lja li na na in ko ji ni je
mo gao da spre i do la ze u ka ta stro fu. U tom smi slu, iz
per spek ti ve ve do go e ne ka ta stro fe, od go vor na pi ta-
nje ta je va no pi ta ti? re le van tan je za da nas.
Haj de da iden ti f ku je mo ele men te ka ta stro fe, da
vi di mo da li se ona za i sta ve de si la! Obi no se Ho lo-
ka ust sma tra ka ta stro fom ko ja se ve de si la, ali je na ci-
zam, kao to je je dan fran cu ski isto ri ar re kao, u stva ri
bio na pad na evo lu ci ju, ne na ce lu evo lu ci ju, ve sa mo
na je dan njen deo. Da nas glo bal ni ka pi ta li zam vr i to-
tal ni na pad na sva ki aspekt evo lu ci je mi ne ral ni, bilj ni,
i vo tinj ski, ljud ski, pa ak i na sa mu te o ri ju evo lu ci je.
Pla ne ta se ubi ja pred na im oi ma i mi to po sma tra mo
kao da je va tro met a ne na kraj. To je sa mo po se bi ve
ka ta stro fal no. Jo ka ta stro fal ni ja je ilu zi ja na de da e
ne ko za u sta vi ti ka ta stro fu, to sa mo po tvr u je da smo
ve mr tvi jer nam vo lja za mo ni je do stup na. Ta na da
je za sno va na na ilu zi ji da e za kon po be di ti kri mi nal,
da e slo bo da po be di ti rop stvo, da e vo lja za pre i vlja-
va nje po be di ti smr to no snu vo lju za pro ft. Em pi rij ski
gle da no, ni jed na od ove tri pret po stav ke ni je na stra ni
na de. Da kle, od kud on da na da? Za ko ga je na da bit na
iz u zev za po li ti a re i ban ka re ko ji nas lo ve kao ri be. Za
ko ga je slo bo da bit na ako ne sa mo za po li ti a re da bi
je bra ni li od nas, i za ban ka re ka ko bi lju di ve ro va li u
slo bo du tr i ta? Za ko ga je za kon bi tan ako ne sa mo za
po li ti a re i ban ka re ko ji nji me le gi ti mi u svo ju oku pa-
ci ju pla ne te? Ka da na sve to do da mo glo bal ni pa nop-
ti kon, to tal no po sma tra nje na ih ko mu ni ka ci ja, je di ni
iden ti tet ko ji nam je ostao, ko ji je re le van tan za na e
raz u me va nje post-ka ta stro fal ne per spek ti ve, je ste gra-
a nin za tvo re nik. Ka da je De re mi Ben tam raz mi ljao
o pa nop ti ko nu kao ide al nom za tvo ru, on ni je imao na
Sa Du a nom Bje li em raz go va ra la Alek san dra u ri Bo sni
Post-ka ta stro fal ne per spek ti ve
UDC 316.42
UDC 316:929 Bjeli D.(047.53)

165
djaz
umu ne vi ne gra a ne ve kri mi nal ce, bu du i da smo svi
u pa nop ti ko nu, to zna i da smo svi za tvo re ni ci iako
ni smo kri mi nal ci. Kao to nas da na nja kri mi no lo gi ja
ui, pri mar na ulo ga za tvo ra ni je iz dr a va nje ka zne ve
oku pa ci ja dru tva pri me nom za ko na. U tom smi slu va-
lja nam re de f ni sa ti pla ne tu kao glo bal ni za tvor a nas
kao glo bal ne za tvo re ni ke. To je re al nost ko ja zah te va
stra te gi ju dru ge vr ste, ko ja is klju u je na du iz ak ci je bu-
du i da se ka ta stro fa ve de si la ona ko ju je Mi el Fu-
ko de f ni sao sa po zi ci je hi per pe si mi sti kog ak ti vi zma.
Ja bih ta kvu stra te gi ju na zvao tam ni kom stra te gi jom.
Tekst na pi san na zi du ku ne tam ni ce jed ne mla de de-
voj ke u gra du u ko jem je Fu ko od ra stao, a ko ju su ro di-
te lji ce log i vo ta dr a li kao ta o ca iz u zev pa co va, u-
bre ta i svog iz me ta, i vo ta ona ni je vi de la uti cao je na
Fu koa da gle da svet kroz nje ne oi, kao svet su ro vo sti.
Ona je na zi du na pi sa la: Stva ra ti le po tu ne iz lju ba vi
i slo bo de ve iz ve ne sa mo e, o vek mo ra i ve ti i umre ti
u tam ni ci. Ko li ko nam je ovo sta no vi te ne pri hva tlji vo,
to li ko smo sle pi za ono to je pred na im oi ma.
Ka ko bi ste ob ja sni li Ba u ma no vu te zu o sa vre me-
nim igra ma iden ti te ta: La ko a i ele gan ci ja do la ze
sa slo bo dom slo bo dom kre ta nja, slo bo dom iz bo ra,
slo bo dom da se pre sta ne bi ti ono to ve je si i slo bo-
dom da po sta ne ono to ve ni si?
Frojd je tvr dio da se iz no ne mo re bu di mo zbog
ne kog spo lja njeg fak to ra re ci mo, sa njam po ar jer
mi go ri pod kre ve tom, i to me pro bu di. La kan je tu te-
zu pre o br nuo, tvr de i da se bu di mo iz no ne mo re jer
u snu su sre e mo svo je za bra nje ne ud nje, se be sa me
ogo lje ne. Za to to ni smo u sta nju da iz dr i mo su sret
sa sa mim so bom, mi se spa sa va mo bu e njem. Dru-
gim re i ma, bud no sta nje je, su prot no Froj do vom mi-
lje nju, bek stvo iz re al no sti sna. U tom smi slu i tam
Ba u ma na. Nje go va te za o pro me ni amorf nog sta nja
mo der ne iz vr stog u te no, sta bil nih iden ti te ta u ne-
sta bil ne, ima svo ju dru gu stra nu, ko ju on zo ve wa sted
li fe, pro er dan i vot . Po nje go vom mi lje nju, da nas
se kroz teh no lo gi ju in stru men tal na ra ci o nal nost do te
me re oslo bo di la od ra ci o nal no sti smi sla i vo ta, da pro-
iz vo di, bu kval no re e no, ma sov no u bre, objek te jed ne
funk ci je ko ji pu ne de po ni je ne sa mo pla sti kom ve i
lju di ma. Ka da se su o i mo sa tom stvar no u, mi be i-
mo kao iz no ne mo re u bud no sta nje de mo kra ti je slo-
bod nog tr i ta i la kih iga ra iden ti te ta, dru gim re i ma,
u de po ni ji na la zi mo spa se nje od ua sa isti ne.
Ono to je da nas pre po zna tlji vo kao trash, tj. stvar
ko ja je is ko ri e na, upra vo je re slo bo da: Ame ri kan-
ci su oslo bo di li Ira a ne, Sr bi su ko na no slo bo dan
na rod itd. Da li je po treb no pod se ti ti na iro ni ju re i
oslo bo di ti? U tom smi slu, slo bo dom da se pre sta ne bi-
ti ono to ve je si i slo bo dom po sta ti ono to ve ni si,
zna i lo bi za pra vo be a nje iz no ne mo re re al no sti u
slo bo du kao u bud nost si mu la ci o nih she ma, ko je go mi-
la ju pro er da ne i vo te kao le e ve iz Auvi ca. Mi slim
da je upra vo ta sli ka vo di la Ba u ma na ka nje go voj te zi.
Na su prot slo bo di, za ko ju je to li ko i vo ta pro er da no,
sto ji vred nost od ri ca nja od slo bo de u ime vo lje za mo.
Bi ti ne to dru go od ono ga to se oe ku je od nas zna i
ne be a ti od no ne mo re u bud nost, u ko joj stva ra mo
le po tu iz lju ba vi i slo bo de, ve je stva ra ti iz usa mlje-
no sti tam ni ce. To je ra di kal ni iden ti tet ko ji ni je stvar
slo bo de iz bo ra ve vo lje za mo. Da li bi ta vo lja za mo
mo gla da za u sta vi ka ta stro fu u to ku, na to ni ko ne mo-
e da od go vo ri, ali ako se kraj ikad de si, ne sta ti sa na-
dom bi la bi pro er da na smrt.
Ka ko tu ma i te sin tag me fu id ni i vot i fu id no mo-
der no dru tvo?
Ba u ma no va for mu la ci ja Li qu id Mo der nity je, po
mo me mi lje nju, pri mer tam ni ke per spek ti ve na post-
mo der ni sti ko dru tvo. Ka pi ta li zam je, pre ma Mark so-
vom mi lje nju, vr sto sta nje pre-mo der ni sti kog dru-
tva is to pi lo svo jim usi ja njem, e sti ce oslo bo dio vr-
stih ve za, i ta ko po kre nuo sve u ne pred vi dlji ve prav ce
i di men zi je. To usi ja nje do la zi od teh no lo gi je i ja se
in stru men tal na ra ci o nal nost u glo bal nom ka pi ta li zmu,
kao to sam ve re kao, pot pu no eman ci po va la od ono ga
to je Maks Ve ber zvao sup stan ci o nal na ra ci o nal nost, to
jest smi sao i vo ta. Ra ni je je sva ka stvar ima la svo je me-
sto, kao knji ga u bi bli o te ci, si stem je bio ka pe tan bro da,
a da nas je glo bal ni ka pi ta li zam brod ko ji funk ci o ni e
bes pre kor no ali ne ma ka pe ta na, te brod sva kog mo-
men ta mo e da uda ri u gre ben. Ta kva si tu a ci ja otva ra
pro stor za apo ka lip ti ki za vr e tak ko ji nam se na me e
kao je di na sup stan ci o nal na ra ci o nal nost. Dru gim re i-
ma, she ma je sle de a: hri an stvo pro ri e kraj pla ne te,
glo bal ni ka pi ta li zam ga is pu nja va, kraj sve ta ima bi blij-
ski smi sao ko ji ne ver ni ci ne raz u me ju. Taj smi sao nas
166
sve, ta ko re i, dr i kao ta o ce jer su mu po treb na i va
te la da se is pu ni u tom smi slu Ba u ma nov ter ming li-
qu id tre ba tu ma i ti kao li qu i da ti on.
Svo je vre me no ste, po zi va ju i se na Gram i ja, pro-
ble ma ti zo va li po jam in ter su bjek tiv na isto ri ja. Na-
pi sa li ste ta da da su bje kat ko ji de lu je sa raz li i tih
ta a ka ot po ra iz van po li ti kih in sti tu ci ja i tra di ci-
o nal nog mark si sti kog re vo lu ci o nar nog raz mi lja-
nja, pre ska e na met nu te po de le i otva ra stra te ke
pri li ke za pru a nje ot po ra he ge mo ni ji... Da li je za-
pra vo mo gu e pru i ti auten ti ni eg zi sten ci jal ni ot-
por na met nu tim, za da tim ti po vi ma in di vi du al nog i
ko lek tiv nog iden ti te ta?
Tre ba spo me nu ti da je Gram i o to me pi sao iz
tam ni ce. o vek ko ji je i vot pro veo u sku e nom pro-
sto ru e li je dru tvo je ana li zi rao ge o graf ski, iz pro sto ra
ko ji ni je imao. Za raz li ku od ve i ne mark si sta na do je-
nih he ge lov skom tem po ral no u, Gram i je na ma pu
ra za peo vre me, tj. isto ri ju. Na sva koj ta ki ma pe upi-
sa na je ne ka isto ri ja, oko sva kog par e ta ze mlje vo di
se ne ka kav rat. Od Bal ka na i Pa le sti ne ne ma bo ljeg
pri me ra za to. Otu da moj in te res za Sa i da i Gram i ja
(ko ji je, uz gred da spo me nem, al ban skog, bal kan skog
po re kla). He ge mo ni ja vla da ju e kla se, pre ma Gram i-
je vom mi lje nju, odr a va svo ju mo pu tem po de lje ne i
hijerarhizovane ge o gra f je; ita li jan ski se ver je in du strij-
ski raz vi jen i mo e da tre ti ra jug Ita li je kao pri mi ti van i
pod re en pro stor. Sa sta no vi ta rad ni ka sa se ve ra i se-
lja ka sa ju ga, Gram i je tvr dio da ta po de la ci vi li zo va-
nog se ve ra i pri mi tiv nog ju ga ne ide u nji ho vu ko rist,
i da se he ge mo ni ja vla da ju e kla se odr a va nji ho vom
po de lom. Gram i je uvi deo da bi je din stvo ge o gra f je,
pu tem pre po zna va nja is pre ple ta nih isto ri ja rad ni ka sa
se ve ra i se lja ka sa ju ga (a sm je bio pri mer ju nja ka
ko ji je stu di rao i po li ti ki de lo vao), uje di ni lo ge o gra f ju
i raz bi lo he ge mo ni ju se ve ra nad ju gom, bur o a zi je nad
rad ni ci ma i se lja ci ma. Ras pad Ju go sla vi je je tra gi an
pri mer pogrene pri me ne Gram i je ve te ze. Slo ve na ka
opo zi ci ja je 80-ih go di na pre u ze la Gram i je vu te zu o
ci vil nom dru tvu, ali ne i te zu o uje di nje nju ge o gra f-
ja za jed ni kih isto ri ja, jer su ci vil no dru tvo ve za li za
se ver i et ni ci tet. Kao to zna mo, ras ce pa na ge o gra f ja
biv e Ju go sla vi je pre tvo ri la je rad ni ke i se lja ke u kmet-
stvo taj ku na. Ni je slu aj no to na ci o na li sti svih bo ja
stra hu ju od ge o graf skog je din stva biv e Ju go sla vi je. Te-
za po nov nog uje di nje na po na ci o na li sti ke he ge mo ni je
opa sna je ak i on da ka da ni je re al na.
U ko joj me ri ap so lu ti zo va ni, oka me nje ni ko lek tiv ni
iden ti te ti u ko ji ma do mi ni ra op ta vo lja pred sta-
vlja ju iz vo ri te to ta li tar nih si ste ma? Dru gim re i-
ma, da li i ta Sta ljin du gu je Ru sou?
Na rav no da se ve za iz me u Ru soa i Sta lji na mo e
po vu i kao ve za to ta li tar nih si ste ma, ali pi ta nje je da li
je re le vant na u vre me nu ka da ni smo si gur ni da dru-
tvo, kao za jed ni ca lju di, po sto ji, jer ni smo si gur ni da
lju di i da lje po sto je. Dis kurs o to ta li tar nim si ste mi ma
pri pa da in ven ta ru hlad nog ra ta, oni su bi li ne ka ver zi-
ja sa mo u lep a va nja li be ral ne de mo kra ti je. Bu du i da je
na kon pa da so ci ja li zma de mo kra ti ja po sta la per ver zi ja
sa me se be, ona je od u ze la i vot to ta li ta ri zmu. Da nas se
to zo ve na ti o nal se cu rity sta te. Marks je bio op ti mi sta
ka da je tvr dio da ka pi ta li zam ko pa ra ku sam se bi, jer
per ver zi ja li be ral ne de mo kra ti je i glo bal nog ka pi ta li-
zma ni je pro iz vod nja svog gro ba ve en tro pi je, cr ne
ru pe kroz ko ju svi mo e mo ne sta ti.
Zna te onu Breh to vu iz re ku: Ako je ova ci ga ra
pra va ci ga ra, on da je i ovo pi vo pra vo pi vo, ali ako je
ova ci ga ra sa mo si mu la ci ja, on da ni pi vo ni je pra vo.
Dru gim re i ma, da bi op ta vo lja bi la re al na, no si o ci
op te vo lje, to jest gra a ni, ta ko e mo ra ju bi ti re al ni,
ali, ako su oni si mu la ci ja, on da je to i op ta vo lja. To je
upa da nje u cr nu ru pu.
DU AN BJE LI
Du an Bje li je ro en u Zre nja ni nu, a u Be o gra du
je stu di rao so ci o lo gi ju na Fi lo zof skom fa kul te tu. Na kon
za vr e ne ma gi stra tu re od la zi u Za pad nu Ne ma ku, a za-
tim se se li u Ame ri ku, gde za vr a va dok tor ske stu di je iz
so ci o lo gi je na Bo ston skom uni ver zi te tu. Od za vr et ka
stu di ja do da nas pre da je so ci o lo gi ju i kri mi no lo gi ju u
Por tlan du, na uni ver zi te tu dr a ve Mejn. Do sa da je ob-
ja vio tri knji ge: Bal kan as Me tap hor; Bet we en Glo ba li-
za tion and Frag men ta tion, sa Ob ra dom Sa vi em; Ga li-
leos Pen du lum; Te Body In stru ment Link; Nor ma li zing
the Bal kans: Ge o po li tics of Psycho a nalysis and Psychi a-
try. Po red knji ga ob ja vlju je stu di je iz obla sti et no me to-
do lo gi je i bal kan skih stu di ja.
djaz

171
Sa Eri kom Gor di jem raz go va ra li Alek san dra u ri Bo sni i Din ko Gru ho nji
Nacionalistika pria
je vrlo pogodna za lenje ljude
Dru tvo u Sr bi ji 90-ih ak tu el ne so ci o lo ke, po li ti-
ko lo ke i kul tu ro lo ke vi zu re ozna a va ju kao oko-
va no, tri bal no dru tvo, de spo ti ju... Svo je vre-
me no ste, ba ve i se kul tu rom vla sti u Sr bi ji 90-ih,
pi sa li o gu e nju al ter na ti va, po li ti kih, me dij skih,
umet ni kih, a po re dak u ko jem je ovo od su stvo
isto vre me no zna i lo ide o lo ku i po li ti ku si gur nost
re i ma, na zva li ste na ci o na li sti kim au to ri ta ri-
zmom... Ko li ko na ci o na li zam i au to ri tar nost i da-
nas obe le a va ju dru tvo u Sr bi ji?
Raz dvo jio bih dru tvo od zva ni ne po li ti ke sce-
ne. Po li ti ka sce na sva ka ko ima au to ri ta r ne ka rak te-
ri sti ke, kao to ih je ima la i u ra ni jem pe ri o du. Ne ke
cr te su sli ne i u sa da njem i u ra ni jem pe ri o du, a ve ro-
vat no je naj vi dlji vi je na sto ja nje stra na ka na vla sti (ko je
god da su) da kon cen tri u svu vlast u svo je ru ke. Bit na
raz li ka ko ja do la zi us po sta vlja njem re dov nih iz bo ra i
me nja njem stran ke na vla sti je u to me to ume sto mo-
no pol ske kon cen tra ci je po sto ji oli go pol ska kon cen tra-
ci ja. Ali te stran ke, ko je su u toj ma loj gru pi, po na a ju
se kao nji ho vi pret hod ni ci. Ne po sto ji cir ku la ci ja eli ta
ne go se isti lju di stal no po ja vlju ju na istim po lo a ji ma.
Ne po sto ji lo kal ni uti caj ili ak tiv nost pri pad ni ka stra-
na ka od o zdo, ne go o sve mu od lu u ju par tij ski el ni ci
ko ji uglav nom ope ri ra ju sa mo u glav nom gra du. Ne ma
pro sto ra da gra a ni ili gra an ska udru e nja di rekt no
uti u na rad skupti ne, ne go se za ko ni pred la u i iz gla-
sa va ju po pred lo gu Vla de, uz par tij sko jed no u mlje. I ko
god osva ja vi i ni vo vla sti, je dva to le ri e kon ku ren ci ju
ili po sto ja nje ve i ne dru gih par ti ja na ni im ni vo i ma
ta stran ka ko ja dr i re pu bli ku Vla du po ku a va da
us po sta vi kon tro lu nad svim od bo ri ma, u svim grad-
skim vla da ma itd.
Sve bi se to mo glo tu ma i ti kao in di ka ci je da su ne-
ke au to ri tar ne cr te zva ni nih po li ti kih struk tu ra osta le
ne pro me nje ne. Ali na dru tve nom ni vou ta kav au to ri-
ta ri zam je mno go ma nje vi dljiv. ak i ka da je po li ti ka
si tu a ci ja bi la naj go ra, dru tva ovog re gi o na bi la su ak tiv-
na. Ne sa mo da po sto ji kri ti na ma sa lju di ko ji su ko mu-
ni ka cij ske spo sob no sti ste kli u vre me ka da je Ju go sla vi ja
bi la ze mlja otvo re na pre ma sve tu, ne go su se i u ka sni jem
pe ri o du raz vi ja le pre po zna tlji ve al ter na ti ve sa sta vo vi ma
i me dij ska gla si la ko ji ih re dov no pred sta vlja ju. To me se
mo e do da ti kul tur na pro duk ci ja ko ja je pri li no ra zno-
li ka i ak tiv na u svim sfe ra ma, kao i e lja za ko mu ni ka ci-
jom sa osta lim ze mlja ma re gi o na, ko ja osta je i va upr kos
po li ti kim pri ti sci ma. Tu po ma u i kul tur ne ten den ci je
za kre a tiv nost, dru tve nost, iro ni ju i hu mor. Zna i, bez
ob zi ra na to ko li ko se to ma lo re fek tu je u po li ti kim
struk tu ra ma, ipak op sta je dru tvo ko je je ra zno li ko, kri-
ti ki na stro je no i ko je ni je sklo no kon for mi zmu. Ako je
ve ro va ti is tra i va nju Du brav ke Sto ja no vi, taj sin drom
je kon stan ta u Sr bi ji: po sto ji po li ti ka eli ta ko ja re a gu je
na pro me ne u re al nom sve tu zna aj no spo ri je od dru gih
de lo va dru tva.
djaz
UDC 316.334.3:323.1
UDC 316:929 Gordy E.(047.53)
172
djaz
to se ti e na ci o na li zma, ta ide o lo gi ja je ste ve o ma
pri sut na. Ali je si tu a ci ja sli na sko ro svu gde u sve tu,
o e mu sve do i uspeh ra si sti kih stra na ka i ini ci ja ti va
u go to vo svim ze mlja ma Evro pe. To ne bi tre ba lo da
pred sta vlja ve li ko iz ne na e nje, s ob zi rom na to da je
to pri a ko ju for si ra ju i po li ti ke i ver ske i obra zov ne
in sti tu ci je. Uo sta lom, na ci o na li sti ka pri a je vr lo po-
god na za le nje lju de, ne zah te va ni zna nje ni ener gi ju,
a pri tom nu di ne ku vr stu jefi ne sim bo li ke sa tis fak-
ci je. Je dan od bit nih raz lo ga zbog ko jih na ci o na li zam
za dr a va svo ju po pu lar nost je taj to kom pen zu je lo u
re pu ta ci ju ko ju je Sr bi ja ste kla de ve de se tih go di na, ali
mi slim da je glav ni pro blem u to me to je ta ko ma lo
al ter na ti va po nu e no. Ni je da in te lek tu al na al ter na ti-
va na ci o na li zmu ne po sto ji, na pro tiv, ali ni na vod no
ne na ci o na li sti ke stran ke, ka da su bi le na vla sti, ni su
smo gle sna ge da ar ti ku li u od go vor.
Upra vo is ku stvo 90-ih u ze mlja ma biv e Ju go sla vi-
je upu u je nas na i nje ni cu da me u od nos kul tu re i
ide o lo gi je pod ra zu me va dvo stru ku tvo ra ku i de lat nu
re la ci ju. Ide o lo ki go vor kul tu re u tom smi slu je svo-
je vr sni za a ra ni krug, jer po sto ja nje od re e nog ide-
o lo kog okvi ra svo je tra ja nje du gu je pra te em kul-
tur nom mo de lu... Ko li ko je i po et kom 21. ve ka pri-
me nji vo Al ti se ro vo (Alt hus ser) vi e nje kul tu re kao
jed nog od do mi nant nih dr av no-ide o lo kih apa ra ta
i ko li ko su po li ti ke eli te sve sne ovog po ten ci ja la
kul tu re?
Al ti ser je po nu dio usko vi e nje kul tu re, jer se
uglav nom ni je ba vio kul tu rom ko ja ni je bi la do mi nant-
na. Za nje ga je kul tu ra ovla e na sfe ra oda kle se na mer-
no na me e pro pa gan da od o zgo. Ni je da se to ne de a va
u kul tu ri, ali ni je to je di na stvar ko ja se de a va. Is klju i va
kon cen tra ci ja na ide o lo ke funk ci je kul tu re je me ha ni-
sti ki pri stup ko ji da ti ra od ra nih go di na XX ve ka sa-
vre me nik je ula sku ve i ne glav nih me dij skih teh no lo gi ja
u sva ko dnev ni i vot. Me ha ni sti ka pri ro da tog pri stu pa
je kon zi stent na sa po zi ti vi zmom ko ji je bio do mi nan tan
u na u ci u to vre me, ali u isto vre me od go va ra i stra hu
ko ji je pra tio na sta nak teh no lo gi ja ma sov nih me di ja.
Na ro i to su i ra dio i flm bi li ja ko us pe no ko ri e ni u
rat noj mo bi li za ci ji i kon so li da ci ji to ta li tar nih re i ma.
Taj pri stup ima dve glav ne sla bo sti. Pr va je pret-
po stav ka da je kul tur na pro duk ci ja jed no li na i uvek
ide o lo ka. Dru ga je pret po stav ka da su kul tur ne pu-
bli ke jed no li ne i pa siv ne. Ko god ozbilj ni je po sma tra
kul tur nu pro duk ci ju, od mah e pre po zna ti da je pr va
pret po stav ka ne ta na, ma da se uvek i svu da vo di bor ba
oko to ga ko li ko ne za vi sna i kri ti ka kul tu ra mo e bi ti
pri sut na. Dru ga pret po stav ka je po e la da pa da im su
lju di po e li da pra ve is tra i va nja o uti ca ju me di ja. Ka-
da je He dli Ken tril (Ha dley Can tril) is pi ti vao lju de ko ji
su slu a li u ve nu emi si ju Or so na Vel sa (Or son Wel les)
In va zi ja s Mar sa, ko ja je na vod no pro u zro ko va la pa-
ni ku jer su slu a o ci tu ma i li nje gov ra dio-ve rit stil
kao znak da su van ze malj ci do i sta iz vr i li na pad na dr-
a vu Nju Der zi, is pa lo je da u stva ri ni su svi slu a o ci
re a go va li pa ni no. Stan dard ne dru tve ne va ri ja ble su
od i gra le oe ki va nu ulo gu i pa ni ka je bi la vi e pri sut na
kod lju di ko ji su ima li in kli na ci ju da ve ru ju da je pri a
isti ni ta, ili su ima li re li gi o zna uve re nja u ve zi sa kra-
jem sve ta, ili su bi li neo bi no za bri nu ti zbog ta da nje
po li ti ke si tu a ci je. Sli ni su bi li na la zi u is tra i va nju o
to me ka ko su ame ri ki voj ni ci re a go va li na pro pa gand-
ne fl mo ve ko je je Frenk Ka pra (Frank Ca pra) ra dio za
voj sku ka ko bi ob ja snio ame ri ke ci lje ve u Dru gom
svet skom ra tu fl mo vi su bi li naj u ver lji vi ji vojnicima
ko ji su ve ima li ne ka zna nja o svet skoj po li ti ci, ko ji
su ima li is ku stvo sa do ku men tar nim fl mo vi ma, i i ji
su po li ti ki sta vo vi bi li u skla du s ci lje vi ma ame ri ke
Vla de. Osta li voj ni ci su ili od ba ci li ide o lo ki sa dr aj ili
do i ve li fl mo ve kao do sad ne.
Uglav nom sve do kra ja e zde se tih, is tra i va nja u
po lju ko je je na sta lo kao Pro pa gan da stu di es, po bi ja la
su tu te zu da ide o lo ki sa dr aj nu no sa so bom do no si
pred vi dlji ve po sle di ce. Ka sni ja uve re nja se jed no stav no
ne mo gu pret po sta vi ti od sa mog sa dr a ja ko mu ni ka ci-
je. Re ci mo, ja sva ke go di ne svo jim stu den ti ma pri ka-
zu jem flm Tri jumf vo lje Le ni Ri fen tal (Le ni Ri e fen-
stahl) kao pri mer kul tur ne pro pa gan de, a ko li ko znam,
ni je dan od mo jih stu de na ta ni je po stao na ci sta.
No, ka sni je se u me dij skim stu di ja ma vra a kon-
cept o uti ca ju na pu bli ku. Uo a va se da je mo gu nost
za uti caj ve a ka da su no ve te me u pi ta nju (ili u smi slu
da pri ma lac po ru ke ne ma in for ma ci ju o pi ta nju ili u
smi slu da ne ma ve for mi ran stav), kao i ka da je sa-
dr aj je di na op ci ja ko ja je po zna ta. To mo e da slu i
kao opis ce lo kup ne do mi nant ne me dij ske kul tu re, ako
kul tu ru sma tra mo ne kao se ri ju ne po ve za nih po ru ka
ne go kao am bi jent ko ji je ve for mi ran ka da se oso ba

173
djaz
ro di, od no sno ka da ue u nje ga. On da kul tu ra ma nje
li i na gru pu in ci de na ta a vi e na ide o lo gi ju. S ta kvim
vi e njem je lak e ob ja sni ti ot por nost ne kih du go ro-
nih ide o lo kih ori jen ta ci ja, kao to su na ci o nal ni i rod-
ni iden ti te ti i oni se me nja ju, ali u sva kom po gle du
me nja ju se spo ri je ne go pri pad nost po li ti kim stran ka-
ma, na pri mer. Za to se s tom ide jom ta kva ide o lo gi ja
po la ko vra a u taj kul tur ni dis kurs.
Ali ni kad ne tre ba za bo ra vi ti da su lju di raz li i ti,
kre a tiv ni, ko mu ni ka tiv ni, i da ra do pra ve no va tu ma-
e nja, ili da sta re sa dr a je sta vlja ju u no ve kon tek ste.
Zbog to ga mi slim da Al ti se ro vu kon cep ci ju tre ba uze ti
kao mo da naj ve ro vat ni ji ali ne i je di ni po gled na ide-
o lo ku ko mu ni ka ci ju. Po gle daj te sa mo sve te raz ne pa-
ro di je ko je su lju di pra vi li oko po se te Alek san dra Vu-
i a Fe ke ti u, i po ku a ja da se od to ga iz gra di kult li-
no sti, i oi gled no je ka ko kul tu ra pru a i ve li ki ar se nal
pro tiv pro pa gan de i ide o lo gi je.
U jav nom, pre sve ga po li ti kom dis kur su, ve o ma
e sto se spo mi nje man tra o Sr bi ji, a na ro i to o Voj-
vo di ni, kao mul ti kul tu ral nom, mul ti kon fe si o nal-
nom, mul ti et ni kom, mul ti je zi kom, mul ti za vi-
aj nom dru tvu. Ko li ko je to sa mo po se bi kva li tet
jed nog dru tva, a ko li ko su tin ski mo e da bu de i
opa snost po dru tvo ko je ne ne gu je in ter kul tu ral-
nost, in ter kon fe si o nal nost, in ter et ni nost, in ter je-
zi nost, in ter za vi aj nost?
Isto ri ja i ta vog Bal ka na je vi e mul ti kul tu ral na ne go
na ci o nal na. To je po sle di ca kom plek sne isto ri je re gi o na,
kao i po sle di ca to ga to re gion ni je sa mo sta lan u eko nom-
skom smi slu pa su lju di uvek pu to va li, emi gri ra li i imi gri-
ra li. Iz ugla stra nog po sma tra a re kao bih da se u to me
na la zi i le po ta Bal ka na. Mul ti kul tu ral nost i ra zno vr snost
pred sta vlja ju osnov ne uslo ve i vo ta, i raz ne kul tu re su se
su sre le, ali se ni su sa svim uto pi le jed na u dru gu.
Ali, mo glo bi se re i da je dva da po sto ji ne ko dru-
tvo na sve tu ko je ni je u iz ve snoj me ri mul ti kul tu ral no.
Ia ko su Island ili Ja pan re la tiv no ho mo ge ni u na ci o nal-
nom smi slu, ni su u kul tur nom. Taj na ci o nal ni san da
gra ni ce na ro da i dr a ve bu du kon gru ent ne po ka zao se
neo stva ri vim, ak i uz pri me nu na si lja. Jo u slu a ju da,
re ci mo, u Sr bi ji bu du sa mo Sr bi, to ne bi bio kraj dru-
tve ne ra zno li ko sti. Mo ra lo bi da bu de sa mo Sr ba od-
re e nog ti pa, a taj san je jo neostvarljiviji.
Sva ko mul ti kul tu ral no dru tvo, na ro i to ako je
de mo krat sko, su o a va se sa sli nom di le mom. S jed-
ne stra ne, ni jed no dru tvo ne e la ko op sta ti bez od re-
e ne me re uni form no sti. Kao mi ni mum, po elj no je
da lju di ima ju za jed ni ki je zik, da de le ne ke osnov ne
vred no sti, ve ro vat no i da ko ri ste istu va lu tu. S dru ge
stra ne, isto e dru tvo te ko op sta ti bez iz ve sne me re
raz li i to sti. Po sto ja nje raz li i tih ve ra, tra di ci ja, je zi ka i
men tal nih na vi ka ne pred sta vlja sa mo bo gat stvo sa mo
po se bi, ne go slu i i kao iz vor ide ja za re a va nje pro ble-
ma i za da lji raz voj dru tva.
O opa sno sti pre te ra ne uni form no sti mi slim da
ne tre ba tro i ti re i, to je do volj no oi gled no. Me u-
tim, to kom ovih go di na mno go re i je po tro e no o
opa sno sti raz li i to sti uglav nom, re kao bih, u po gre ne
svr he. Ka da po li ti a ri po put Ka me ro na (Ca me ron) ili
Mer ke lo ve (Mer kel) kri ti ku ju mul ti kul tu ral nost, oni
uglav nom pri a ju o jed noj kul tu ri kao pret nji dru goj.
Ta kav dis kurs je di no mo e da slu i ra si zmu, i mi slim
da ga ova kvi po li ti a ri lan si ra ju s ci ljem da pri svo je
po li ti ki pro stor od eks trem ni jih na ci o na li sta. Ozbilj-
ni ji pro blem je u to me da ko eg zi sten ci ja ra znih kul-
tur nih i na ci o nal nih za jed ni ca mo e da se pre tvo ri
u ne ra zu me va nje, pa even tu al no i u su kob, uko li ko
dru tvo ne uzi ma i ne gu je ra zno li kost kao vr hun sku
vred nost. Opa snost se kri je u ten den ci ji pri pad ni ka
jed ne gru pe da gle da ju na dru ge kao iz vo re pro ble ma
ume sto kao na deo re e nja.
Po sto ji ten den ci ja da se po zi ti van po gled na raz-
li i tost re du ci ra na re li gi ju, hra nu i mu zi ku. Evrop-
ski cen tar za ma nji ne (EC MI) ak da je ve i nu svo jih
do na ci ja manjinskim grupama za pro jek te kao to su
knji en vi a so pi si ili folk-fe sti va li. S jed ne stra ne, to
mo e da iz gle da kao tri vi ja li za ci ja, na me ta nje kul tur-
nog sa dr a ja ta mo gde su naj va ni ja pi ta nja po li ti ke
pri ro de. Ali s dru ge stra ne, mo da je ipak u pi ta nju
ne ka su ti na shva ta nje da je za sva ko dru tvo ra zno-
li kost iz vor i vo ta i ui va nja.
Ono to ma ni pu la tiv ne stra te gi je, bez ko jih je ne-
za mi sli vo us po sta vlja nje i kon zer vi ra nje za tvo re nih
dru ta va, i ni us pe nim i de lo tvor nim, je ste na in
na ko ji ma sa mi sli, a ona, pre ma Le Bo no vom
(Le Bon) mi lje nju, mi sli u sli ka ma, tj. per ce pi ra
sa mo po jed no sta vlje ne, sve de ne i pri stu pa ne ide je
i in for ma ci je, to sve do i o od su stvu kri ti kog mi-
174
djaz
lje nja. Da li po sto je iz ve sni so cio-kul tur ni simp to-
mi na osno vu ko jih je mo gu e pro po zna ti po e tak
ide o lo ke uzur pa ci je, na me re da se kri ti ka jav nost
pre tvo ri u is to mi lje ni ku ma su?
Ko god ka e da obi an na rod ne raz mi lja du bo-
ko se va ra. Dis kurs o jed no u mlju se svo di uglav nom na
pri u o ne ak tiv nim in sti tu ci ja ma. Da su in sti tu ci je ne-
ak tiv ne, vi e je ne go oi gled no. Za to su po sta le po pu-
lar ne te o ri je kao ona o post de mo krat skim dru tvi ma,
ko jom Ko lin Kra u (Co lin Cro uch) tvr di da se dok
for mal no funk ci o ni u de mo krat ske pro ce du re (iz bo ri
itd.) ve e od lu ke o bit ni jim stva ri ma do no se iz van
de mo krat skih in sti tu ci ja, od stra ne ne re gu li sa nih eks-
pe ra ta ili u ne for mal nom od no su iz me u iz vr nih vla-
sti i f nan sij skih kru go va.
Me u tim, re kao bih da po li ti ki i vot ni ka da ne
pre sta je, ni ti u au to ri tar nim sre di na ma pa ni u post-
de mo krat skim uslo vi ma. i ni mi se da sve vi e lju di
re a gu je na post de mo krat ske pri li ke sa post po li ti kim
(a po ne kad i s an ti po li ti kim) po kre ti ma. An ti po li ti-
ki po kre ti su u naj ve oj me ri, na ro i to u Ita li ji, na sta li
kao re ak ci ja na ne e f ka snost i ko rup ci ju po li ti kih eli ta,
ali su uglav nom po pu li sti kog ka rak te ra i krat kog ve ka.
Ali su post po li ti ki po kre ti, kao na pri mer Oku pi raj,
ko ji je u jed nom pe ri o du pro iz veo sli ne po ku a je u ve-
li kom de lu sve ta, za ni mlji vi ji, naj vi e zbog to ga to se
kon cen tri u na kon kret ne po sle di ce od su stva pra vog
po li ti kog i vo ta u po li ti kim in sti tu ci ja ma.
Tu sva ka ko tre ba uvr sti ti ple nu me ko ji su na sta-
li na kon prvih pro te sta u Bo sni i Her ce go vi ni. Ta mo
su lju di re a go va li na od bi ja nje po li ti kih zva ni ni ka
da uzi ma ju u ob zir nji ho ve kon kret ne pro ble me kre i-
ra njem dru gog ti pa po li ti ke in sti tu ci je ko ja di rekt no
po sta vlja zah te ve lo kal nim skupti na ma. Ja sno je da
po li ti ke stran ke ni su oba vlja le svo ju funk ci ju da bu-
du me ha ni zam da gra a ni ko mu ni ci ra ju s eli tom, pa su
gra a ni na li svoj me ha ni zam da za o bi u stran ke. Mi-
slim da e u bli oj bu du no sti bi ti mno go vi e ta kvih
po ku a ja i u dru gim de lo vi ma sve ta.
Ka da je re o ma ni pu la tiv nim stra te gi ja ma, ne-
mo gu e je za o bi i ulo gu po li ti ke pro pa gan de kroz
me di je. U Sr bi ji se su sre e mo sa fe no me nom ta blo-
i di za ci je me dij ske sce ne, a pre ko nje i ta blo i di za ci je
stvar no sti. Ko ja je svr ha po sto ja nja ova kvih me di ja
i u ko jem prav cu se kre e dru tvo ko je ima ta kve
me di je i ta kve po li ti a re, ko ji u tra di ci o nal nim me-
di ji ma pre po zna ju nu nu ka ri ku za ob ma nji va nje
jav nog mnje nja?
Ni je ta blo i di za ci ja sa mo lo kal ni fe no men, na rav no,
ve glo bal ni. Mo e se na ta blo i di za ci ju gle da ti kao na re-
ak ci ju ve li kih me dij skih ku a na dve i nje ni ce. Pr va je da
se pro sto in for ma tiv no no vi nar stvo uglav nom pre se li lo
iz dnev nih no vi na na in ter net, gde je pro tok in for ma ci ja
da le ko br i, i po ne kad su iz vo ri in for ma ci je di rekt ni ji.
Dru ga je da je ozbilj no no vi nar stvo sku po a da je mno go
jefi ni je ob ja vi ti raz ne tra e ve i pre pi sa ti ra zna sa opte-
nja za me di je. To zna i da je ta bloid je dan od mo gu ih
na i na da me dij ske kom pa ni je od go vo re na opa da ju i
uti caj tam pe kao i na zah te ve za pro f ta bil nost.
Ali po sle di ce ta blo i di za ci je su u to me to je jav-
nost sla bi je in for mi sa na, to je in for mi sa na o ma nje
re le vant nim stva ri ma, i to ni jed na te ma ne za dr a va
pa nju ni pu bli ke ni sa mih me di ja na du i rok. Sva ka ko
se otva ra pro stor za sve po vr ni ji po li ti ki mar ke ting,
kao to se ve vi di u ze mlja ma gde ovaj fe no men ne to
du e tra je. Na isti na in se otva ra pro stor da ne ke te me
bu du po ko pa ne, zbog sla bog in te re sa no vi na ra i zbog
krat kog ro ka tra ja nja bi lo ko je slo e ni je te mat ske pri e.
No, mi slim da ve u opa snost pred sta vlja estra di za-
ci ja ko ja do la zi za jed no sa ta blo i di za ci jom. Ne ra di se o
pro pa gan di u kla si nom smi slu, ne go vi e o od vra a nju
pa nje s jav nog i vo ta. Tu bi se mo glo za klju i ti da je ta-
blo i di za ci ja u slu bi da lje post de mo kra ti za ci je dru tva.
Uko li ko pri hva ti mo stav da se sav pa ra doks li-
nog iden ti te ta kri je u i nje ni ci da se on iz ra a va
kroz pri pad nost gru pa ma i go to vo po li fo nij sko
pre pli ta nje sa ko lek tiv nim iden ti te tom, isto vre-
me no smo pri hva ti li i te zu o, i ni se, ne iz be noj
do mi na ci ji ko lek ti va nad in di vi du om, to je uvek
i pri rod ni pro stor za raz vi ja nje ma ni pu la ci ja. Ka-
ko je za pra vo mo gu e u sa vre me nim dru tvi ma
i kul tu ra ma raz re i ti ten zi ju na re la ci ji ko lek tiv-
no in di vi du al no?
Mo da je ve a ten zi ja ne to li ko na re la ci ji ko lek tiv-
no in di vi du al no ne go na li ni ji ko lek tiv no ko lek tiv no.
U ovom smi slu: sva ki je po je di nac u isto vre me pri pad-
nik vi e gru pa. Ima rod, po ro di ni sta tus, re li gi ju, pro-

175
djaz
fe si ju, kla su, et ni ki ili na ci o nal ni iden ti tet i ta ko da lje.
Uglav nom ka da go vo ri mo o gru pa ma, na ro i to na Bal-
ka nu, pri mo ra ni smo na pret po stav ku da je na ci o nal-
na ili et ni ka pri pad nost naj va ni ja od svih mo gu ih
pri pad no sti. I po ne kad i je ste, dok je po ne kad ma nje
bit na, ili skroz ne bit na. To za vi si od pri ti sa ka i od si tu-
a ci je. Ali ono to jo vi e ote a va stvar je i nje ni ca da
se svi iden ti te ti ne po kla pa ju ba naj bo lje u svim tre nu-
ci ma. Va a re li gi ja mo e da se su ko bi s va im kla snim
iden ti te tom, ili va rod s va om na ci o nal no u.
U nor mal nim uslo vi ma, ka da o vek ima slo bo du
da se iz ra zi i da se po na a na vi e na i na, ta se mul ti pli-
cit nost iden ti te ta ne do i vlja va kao pro blem. Vr lo e-
sto, ba na pro tiv! Re ci mo, le po je bi ti u isto vre me i Bri-
ta nac i lju bi telj in dij ske ku hi nje. Po ne kad ti su ko blje ni
iden ti te ti tra e ili od lu an od go vor ili sin te zu, re ci mo
u slu a ju da se ne i ja sek su al na ori jen ta ci ja ne po kla pa
sa nje go vom ili nje nom re li gi jom. Me u tim, ta kvi su
pro ble mi in di vi du al ne pri ro de i pri ti sak ko ji stva ra ju je
psi ho lo kog ka rak te ra.
Pro blem po sta je po li ti ki ka da se nje go vi ele-
men ti pre ba cu ju na in sti tu ci o nal ni ni vo zna i ka da
ne ko mo ra, ka ko bi do bio pra vo na re pre zen ta ci ju ili
so ci jal ne be ne f ci je, da iza be re je dan iden ti tet kao pri-
mar ni i da po ti sne sve dru ge. o vek ko ji je gra a nin
sa mo po jed nom prin ci pu ne mo e bi ti pu no prav ni
gra a nin. Jo te e mo e bi ti o vek ako bu de pri mo-
ran ne sa mo da gla sa kao pri pad nik na ci o nal ne gru pe
ne go i da ra di i da je de i da spa va kao pri pad nik na ci-
o nal ne gru pe. Ono to je naj te e ka da su lju di re du ci-
ra ni na sa mo je dan iden ti tet je ste pre po zna ti ono to
je ljud sko u dru gim lju di ma.
Kad smo ve kod ko lek tiv nog i in di vi du al nog, ka ko
gle da te na ve spo me nu te pro te ste u Bo sni i Her ce-
go vi ni, dr a vi ko ja se na la zi u la vi rin tu ko lek tiv ne,
pre sve ga et ni ke, a na vod no i ver ske dru tve ne sve-
sti, ko ja to dru tvo dr i u svo je vr snom za tvo ru? Da
li je uto pi ja mi lje nje da ta kvi pro ce si za pra vo pred-
sta vlja ju nu kle us za bor bu za in di vi du al na pra va
du bo ko obes pra vlje nih, oplja ka nih i iz ma ni pu li sa-
nih gra a na?
To li ko je do mi nant na ta pri a o Bo sni kao dr a vi
tri et ni ke gru pe i osta lih, u ko joj et ni ke gru pe ima ju
pra vo na po li ti ku re pre zen ta ci ju a gra a ni ne ma ju, da
je po sta lo ja ko te ko pre po zna ti bi lo ko ju dru gu vr stu
jav ne ak tiv no sti u njoj. Ne ki do ma i po sma tra i su is-
ko ri sti li to po pu lar no raz u me va nje da pro mo vi u pri u
o to me ka ko je po bu na re i ra na i upe re na pro tiv (za vi-
sno od to ga ko go vo ri) Hr va ta ili Sr ba. No, ta kav stav
ni je te ko raz u me ti, pri li no je oi gled no da se ra di o
ide o lo gi ji i in stru men ta li za ci ji. Ono to je bi lo ma lo te-
e raz u me ti je to to su ra zni stra ni po sma tra i, ne ki
no vi na ri, ne ki ana li ti a ri, sko ro svi biv i vi so ki pred-
stav ni ci me u na rod ne za jed ni ce, go vo ri li o pro te sti ma
u kon tek stu po li ti kih par ti ja, en ti te ta, pri stu pa nja EU,
ustav nog ure e nja Bo sne zna i pot pu no su pro ma i-
li te mu, ni su pre po zna li ne za do volj stvo gra a na ka da
im se po ja vi lo is pred li ca. Gru pa nas je po mi sli la da je
mo da uzrok to me to to stran ci sla bo ima ju kon takt s
obi nim lju di ma i mo da ne zna ju je zik, pa smo po-
kre nu li pro je kat da im po mog ne mo ta ko to e mo pre-
vo di ti na en gle ski je zik do ku men te ve za ne za pro test.
Tu su sa opte nja sa ple nu ma, ana li ze iz do ma e tam-
pe i sli no. Ko lek ci ja pre vo da na la zi se na saj tu http://
bhpro test f les.wor dpress.com .
Je dan od glav nih pro ble ma sa tzv. Dej ton skim usta-
vom je u to me to nig de ne po sto je gra a ni kao po li ti ki
su bjek ti. Po li ti ki su bjek ti u BiH su tri et ni ke gru pe, a
u Usta vu se ma nje-vi e pod ra zu me va da e (za u vek?)
bi ti pred sta vlje ni na ci o na li sti kim stran ka ma.
Na ci o na li sti ke stran ke su us pe le da is ko ri ste tu
for mu la ci ju za sop stve nu ogrom nu do bit, ali uglav nom
na ve li ku te tu gra a na. I zbog to ga, i zbog bo ja zni da bi
se pro te sti mo gli pre tvo ri ti u su ko be, gra a ni su, po ev-
i u Tu zli, pro na li na in da bu du pre po zna ti kao po li-
ti ki su bjek ti. Za sa da, u ne do stat ku al ter na ti ve iz gle da
da su po sti gli de li mi an uspeh. Us pe li su da na te ra ju
ne ke ko rum pi ra ne po li ti a re na ostav ke, i ne ki zah te vi,
kao to su uki da nje pre ko mer nih be ne f ci ja za po li ti a-
re i pre i spi ti va nja sum nji vih pri va ti za ci ja, pri hva e ni
su. U tom smi slu mo da se mo e go vo ri ti o pro te sti ma
u Bo sni kao o pr vom po ku a ju gra a na da ra de ono to
je vi e vi so kih pred stav ni ka zah te va lo da uzmu sud bi-
nu ze mlje u svo je ru ke od lo po va i et no kra ta.
Da li je to nu kle us ne ke ve e i traj ni je bor be po-
ka za e vre me. Do ok to bra, ka da su za ka za ni iz bo ri,
ue sni ci ple nu ma mo ra ju da na u na in da svo ju vi zi-
ju bu du e de mo kra ti je po nu de gla sa i ma. To zna i da
mo ra ju odr a ti ni vo ener gi je i en tu zi ja zma jo ne ko li ko
me se ci, i da po tom uu u kon ku ren ci ju sa po li ti kim
176
djaz
stran ka ma ko je upr kos osla blje noj po zi ci ji i da lje dr e
po lu ge vla sti, bu de te i po li ci ju, kao i me di je. Ni je uto-
pi ja, ali ne e ii la ko.
Da li je mo gu e oe ki va ti da se pro ce si iz Bo sne i
He r ce go vi ne pre li ju i na i tav re gion biv e Ju go sla-
vi je, s ob zi rom na ve li ke sli no sti ovih tran zi ci o no-
po strat nih-post ge no cid nih dru ta va?
U svim dr a va ma biv e Ju go sla vi je ozbilj ni ji pre-
kid sa na sled stvom de ve de se tih spre a va ju dva osnov-
na pro ble ma: od su stvo ja sne sli ke o pro lo sti i odsustvo
so ci jal ne prav de. Mo da je dr a va sla bi ja u BiH jer joj
ne do sta je le gi ti mi tet, ali su kon kret ni pro ble mi svu da
sli ni. Svu da ima ba ha tih i pa ra zit skih po li ti kih eli ta
ko je sla bo ko mu ni ci ra ju sa gra a ni ma, svu da je neo li-
be ral na eko nom ska po li ti ka do ve la do ru e nja so ci jal-
ne si gur no sti, svu da su plja ka ke pri va ti za ci je do ve le
do ve e sto pe ne za po sle no sti... Raz lo ga za ne za do volj-
stvo ima na pre tek. I ve je bi lo sli nih pro te sta u dru-
gim dr a va ma, ma da nig de do te me re ko li ko u BiH.
Ma da ne oe ku jem ne mi re ve li kih raz me ra, na-
dam se da e svim po li ti a ri ma po sta ti ja sno da ri zik
ne e bi ti sma njen kon so li da ci jom ili re pre si jom. Su-
tin ska pi ta nja tra e su tin ske od go vo re.
ERIK GOR DI
Erik Gor di (Eric Gordy) pro fe sor je na Ko le du
Uni ver zi te ta u Lon do nu (Uni ver sity Col le ge Lon don),
na Od se ku za dru tve ne na u ke, od no sno u ko li za slo-
ven ske i is to no e vrop ske stu di je. Dok to ri rao je so ci-
o lo gi ju na Ber kli ju (Ber ke ley), Uni ver zi tet Ka li for ni ja
(Uni ver sity of Ca li for nia), a go stu ju i je pro fe sor i na
ma ster stu di ja ma na be o grad skom Fa kul te tu po li ti kih
na u ka. Ob ja vio je knji ge Gu ilt, Re spon si bi lity and De-
nial: Te Past at Sta ke in Post-Mi lo e vi Ser bia, Te Cul-
tu re of Po wer in Ser bia: Na ti o na lism and the De struc-
tion of Al ter na ti ves (ko ja je pre ve de na i na srp ski je zik,
pod na slo vom Kul tu ra vla sti u Sr bi ji, u pre vo du Bi lja ne
Lu ki). Ame ri ka nac je ko ji i vi u Lon do nu, a e sto bo-
ra vi i na Bal ka nu.
182

183
krdnte
f o t o H a r i s P a n a g i o t a k o p o u l o s
x a r i s - p @ h o t m a i l . c o m
s t r a n a : 1 8 0 , 1 8 1 , 1 8 2 , 1 9 3 , 1 9 4 , 1 9 5 , 1 9 6 , 2 0 3 , 2 0 4 , 2 0 5 , 2 0 6
186
Preparing my presentation, it came to my mind
that it is actually the frst time I do not have to pro-
vide my public with some basic details regarding the
historical and cultural complex background of Former
Yugoslavia. Tis background, I believe, is inseparable
from the magnitude and the specifc weight of the post
Holocaust Jewish literature in this country. Before pro-
ceeding let me say that afer so many years of trans-
lating and researching Yugoslav literature I am very
happy about our getting together and thank Dr. Mia
Rajner for her outstanding devotion and determina-
tion in realizing the initiative of our meeting.
I shall frst shortly refer to the general context of
the post Holocaust Jewish literature written in Former
Yugoslavia, then present the specifc contribution of
the Jewish women writers.
At the end of WWII, upon the establishment of
the Yugoslav Federation, in addition to all-Yugoslav
major losses inficted on the population in the pro-
cess of fghting the Germans and local forces fghting
each other, the surviving Jews were confronted with
the hard fact of their particular loss: 80% of the Yugo-
slav Jewry (that before the WWII amounted to about
75,000) perished. Tose who survived to write about
this calamity had to fnd ways of expressing the impact
of this monstrous fact on the continuation of their lives
in the new circumstances. For the young generation,
those who were either children or teenagers in the
years of WWII, or even born afer the war, it meant
wrestling with the meaning of having remained few
and rare descendants of a community who sufered a
major breakage in the continuity of Jewish life.
Te relatively numerous Yugoslav Jewish writers
in the postwar era, who difer from each other in every
way, seem to have one thing in common: it appears
to be a dominant feeling that life was composed of
fragments of remembrances invoking authentic expe-
riences and particles of memories, marked by a major
sense of loss and fear of disappearance in a changed
and fast changing world. On the other hand, ancient
Jewish Wisdom, Mahshevet Israel, was recognized by
individual writers as an important resource providing
profound insights. Te complex relation to the origins
of Jewish wisdom focused on philosophical aspects
and moral values, that could be re-interpreted and ap-
plied to a diferent context of life in another times and
circumstances. Tus Jewish literature meaning litera-
ture dealing with Jewish issues and thinking, written
in modern post Holocaust era by astonishingly great
number of Yugoslav writers, manifested a need to re-
defne the fateful connection to a crucial heritage that
could be no longer taken for granted.
Dina Katan Ben Zion, Kiryat Ono, Israel
The Feminine Voyage in the post
Holocaust Jewish Literature
in Former Yugoslavia
(2013 , )
(Conference on Yad Vashem, June 2013)
krdnte
UDC 316.728(=134.28): [801.82:821.163.41-055.2

187
krdnte
Jewish authors in Former Yugoslavia lived and
wrote, as we know, in a secular life environment, where
in the frst period elements of religious heritage were
conceived mostly as a cultural heritage, rather than as
a strict religious code regulating the mode of every-
day life. In this context, the writings of Jewish authors
bears testimony to an astounding phenomenon: Jews,
dispersed among countries, peoples and languages, un-
der changing circumstances, were still able to preserve
some of their common codes originating in the Bible
and the Talmud. Jewish writers, each of whom integrat-
ed in their works in a diferent way elements of Jewish
thought and tradition, thus recognized themselves as
descendants of an age old tradition of Wisdom and
metaphorically speaking as carriers of remnants of
the broken Tables of Testimony.
As a literary and cultural phenomenon, the Jewish
literature in Former Yugoslavia is amazing not only in
terms of quantity, but rather and especially as it refects
great variety of subject matter and a wide scope of life
experience, conveyed to the reader in diferent genres,
including new prosodic patterns. Te post Holocaust
Jewish literature in Former Yugoslavia includes novels
and short stories, as well as articles and studies (much
less poetry)
1
. In portraying the suferings caused by the
Holocaust it raises crucial questions concerning present
problems of identity and a great concern as to the pros-
pects of a Jewish future in those countries.
Danilo Ki, Aleksandar Tima, David Albahari
and Filip David are well known writers not only in
their country. Each one of them is unique in terms
of both subject matter and poetics. Each represents a
unique face in the mirror refecting the versatility of
Jewish post-holocaust existence as well as the diversity
of forms that characterize Jewish non-religious think-
ing and discourse. Tose are the best known writers
who dealt with Jewish destiny; however, it should be
noted that there are many other Yugoslav writers who
in their novels and short stories dealt with the same
issues, as Jewish origin, identity and destiny, some of
them very well known in their country (as Erih Ko,
1 Many of them published in the the issues of Alamanh and Zbornik,
other in collections of articles, as for instance Danilo Ki in Gorki talog
iskustva, 1997 (Te Bitter Sediment of Experience); Filip David Teze
za prouavanje Jevrejskog identiteta (Teses for the study of Jewish
Identity); David Albahari in Teret (A Burden), 2004.
Oskar Davio, ak Konfno, Isak Samokovlija, and
many others; (actually, including Jewish writers and
journalists, I have counted in ex-Yugoslavia through-
out the 20
th
century altogether about 70 published Jew-
ish authors and more than 40 women writers; the list is
not complete ).
For almost each one of the signifcant Jewish writ-
ers in this country the question of understanding what
does it mean to be Jewish afer the Holocaust serves
a criterion and touchstone in terms of fundamental
existential questions with which a Holocaust survivor
was confronted in the new post Holocaust era. Some
of these are: Who am I as one of few and rare survi-
vors, as well as: Who were my parents, grandparents
and other relatives? How can I get to know important
things about their life? How can I build a bridge across
the abyss of their brutal disappearance? What does
the recent absurd violence against them mean to my
generation? Will I and can I continue to exist as a Jew,
and in what way? What does it mean being a Jew in
the new circumstances? What does the feeling of dou-
ble belonging, as David Albahari put it, mean for me?
How does Jewish wisdom and learning apply to my life
as one of few survivors of the calamity that befell my
family and my people, while in my case life continues
in the same place where my ancestors were in many
cases betrayed by their neighbors, or in other cases
saved by them? What does it mean being Jewish in a
completely diferent, altogether secular environment?
Tose are some of the questions dealt with, whether di-
rectly or implied by many and diferent authors.
In that sense, in each case the way of possible
belonging to Judaism and Jewish heritage as well as
dealing with those issues is in a way basically paradig-
matic. However, we should remember that this gen-
eral outstanding course of creative thinking and writ-
ing took place in a reality of assimilation, decreasing
and a feeling of disappearance. Te urge to fnd a way
of connecting to the roots of Jewish entity on the one
hand, and the general feeling of doubt with regard to
the future on the other hand, produced a basically par-
adoxical frame of reference that characterizes almost
all writings about Jewish themes in the post Holocaust
literature and endows it with profound insights.
All of you are probably familiar with works of lit-
erature written in this country by well known literary
188
masters. All of them wrote a great deal about the post
Holocaust life experience and the state of mind of the
survivors, about issues of memory, patterns of continuity
and sense of belonging of Yugoslav Jews whose parents
chose to remain in the country, on the same soil where
they were not long ago persecuted and exterminated by
Germans or by their local collaborators. All of the Jew-
ish writers dealt with those issues writing about the pain
of loss, the harsh facts of past horrors and the impact of
past suferings on the daily life of the survivors, express-
ing a need for new patterns of continuity. Endeavoring to
portray on the one hand the remembrance of the past, in
times when all of a sudden a Jew was excommunicated
and outlawed, and on the other hand the sense of be-
longing to the new order of declared equality, liberalism
and sense of brotherhood of all Yugoslav nations, each of
those writers eventually experimented with new literary
forms; actually each one of them created a new form, in
a way inventing his own literary vocabulary, as a kind
of new language enabling him to convey the specifc cir-
cumstances of the Jewish post Holocaust trauma as well
as the long term consequences of his diferent mode of
existing in a fast changing world.
Te same issues were dealt by Jewish women writ-
ers in this country, who with great talent brought in
their works the specifc feminine experience, both dur-
ing the Holocaust and in the context of the new-born
federative state. Teir novels deal with the peculiar
feminine perspective regarding the impact of the huge
loss on the lives of the survivors, the agonizing pres-
ence of memory versus the agony of oblivion and the
anxiety of disappearance, as well as with tangled ele-
ments of Jewish identity in the post Holocaust era.
Te feminine voyage in the Jewish literature of For-
mer Yugoslavia starts with two writers, both of them born
in 1891: Laura Papo Bohoreta from Sarajevo and Paulina
Lebl Albala from Belgrade; eventually, in both cases a col-
lection of their respective writings was published in 2005.
2

2 In the frst case it is the book Sefardska ena u Bosni (A Sefardi woman
in Bosnia, translated from Ladino by Muhamed Nezirovi). Tose are per-
sonal observations of Bohoreta, published in 2005. Bohoreta was a poet,
a playwright and collector of Sefardi folklore, who lived in Sarajevo and
her plays were put on stage. In the other case, the personal memories of
Paulina Lebl Albala from Belgrade, a teacher, scholar and feminist activist,
were published in 2005 in a book named Tako je nekad bilo, edited by the
journalist Alexandar Lebl, a member of the family who lives in Belgrade.
My presentation based on my recent Ph.D the-
sis relates to the works of four Jewish women writ-
ers: Frida Filipovi (1913-2003), Ana omlo (1934),
Gordana Kui (1942) and Judita algo (1941-1996). Te
four writers were chosen owing to their talent, unique
style and literary synopsis. Each of them brings the fe-
male outlook with regard to Jewish destiny and identi-
ty in the context of the post-Holocaust life environment
in Former Yugoslavia . As each one of them is unique in
terms of her origin, biography and poetics, their work
refects the diversity of culture, of linguistic heritage as
well as patterns of thought and traditions characteriz-
ing the heterogenic Yugoslav Jewry composed of both
Sephardim and Ashkenazim. I shall mention some of
their writings and dwell in short on the specifc contri-
bution each one has made in terms of her thematic syn-
opsis, individual outlook, the qualities of her specifc
style and the basically feminine Jewish post Holocaust
life experience as portrayed in her writings.
Basically , the feminine experience of life in their
writings is conceived and conveyed to a great extent
in terms of the meaning each one of them has found
in her Jewish origin and sense of identity, as well as
in their personal view of what it means to be a Jewish
woman in her lifetime. Furthermore, I would say that
in each case, in so many diferent ways, the individual
sense of Jewish identity and its meaning appears as
inseparable from the feminine life experience of their
heroines. Moreover, women portrayed by men writers
appear in some ways fundamentally diferent from her-
oines portrayed by women writers, who always convey
frst and foremost the authentic feminine experience,
generating a basically diferent outlook with regard to
pretty same issues.
Frida Filipovi (1913-2003) was one of the frst
women writers in her country to publish as early as in
1937 a collection of short stories, all of which concern-
ing women and their life conditions in the patriar-
chal world of the Balkan (Prie o eni[Stories about
a woman], 1937). However, her specifc contribution
as one of the pioneer women writers who boldly pre-
sented the reader of her time with the basic circum-
stances of womens lives in a patriarchal environment
was never truly recognized or acknowledged. Afer
WWII she published a few months before her death
in 2003 Gorke trave (Bitter Herbs) based on a nov-
krdnte

189
krdnte
el she published in 1973 (in the collection of novels
Razilaenja), describing the trauma of women survi-
vors from the specifc aspect of their sexual exploitation
and political oppression. It was interesting to fnd out
that Frida Filipovi was the frst to present the tragic
destiny of a concentration camp survivor who sufered
sexual exploitation, in the screen-play she wrote for the
flm Gorke trave produced in 1967, eventually few
years before Aleksandar Tima published his famous,
heartbreaking novel Upotreba oveka (Te Use of
Man), where he described a similar tragedy. Further-
more, a comparison between those two heroines of a
similar destiny reveals a profound diference between
the writers treatment and view of the heroines charac-
ter as a component of her cruel destiny. Vera Kroner,
Timas heroine in the novel Te Use of Man, is por-
trayed as a confused young woman of ambiguous ori-
gin, high sex-appeal and rather weak personality, who
following the trauma of her sexual exploitation remains
unable to make anything of her life, succumbing to sex
greedy men who never stop chasing her, until by com-
mitting suicide she gets rid of her unbearable life. Te
destiny of Sonja Hirsh, the heroine of Frida Filipovi
in the Nazi camp was in many ways similar to that of
Vera Kroner, Timas heroine. Both of them were vic-
tims of sexual exploitation in the case of Sonja Hirsh
including medical experiments that lef her barren;
both of them committed suicide. However, in spite of
apparent similarity, the heroine of Filipovi is charac-
terized by a strong character, a remarkable capacity of
personal growth along with determination and power
of endurance, as well as a clever mind and outspoken
standpoint; even her suicide is comprehended as an
outcome of the domination of the same elements that
brought about her personal calamity, i.e., the Neo Na-
zis, who never stopped persecuting her until she was
eventually pushed to her suicidal act. In the other case,
Vera Kroners tragedy is portrayed by Tima as the
outcome not only of the disaster that befell her, but in
many ways rather as a life condition in which she is en-
trapped owing a great deal to her initial and essential
frailty. While the heroine of Filipovi Sonja Hirsh, de-
scribed as a smart, self reliant individual whose voice
is clearly heard, in spite of her initial strength loses in
the combat with an Evil that happens to be stronger,
Vera Kroner is initially conceived and described as the
human embodiment of the ultimate victim . Tere is al-
most no doubt in my mind, that the diference between
those two feminine characters, who share a similar des-
tiny, refects in a nutshell a major diference between
the outlook of a man writer on his victimized heroine,
and the way a woman writer describes similar destiny.
In the frst case the author focuses on the feminine
frailty of a heroine who remains actually mute; in the
second case, the writer points out the political Evil that
happens to be strong enough to bring about the death
of a woman who survived Nazi crimes, whose voice is
signifcant enough to threaten Nazi war criminals.
Ana omlo, born 1935, presented in her novels
Lea traser and in its extended edition named uti
prkos (A Yellow Spite) a heroine in search of the
truth about her family lost in the Holocaust, and the
difculty of attempting to preserve her integrity in the
complicated new reality of her life as a young journal-
ist. Her heroine strives to combine her destiny as a
Jewish orphan, the sole survivor of her family, with
her position as a talented ambitious young journalist
at the beginning of her career. In her novel Glasovi
dijaspore (Voices of Diaspora) omlo combined life
stories of Jews in past times on the same soil with ac-
tual life experiences of characters living in postwar Yu-
goslavia. Her heroine contacts her own Jewish roots
by studying about the history of Jews, the Hebrew
language and the cultural legacy of her people, while
managing the confict between her two identities the
Jewish and the Serbian in terms of her professional
activity and personal engagement in life.
omlos heroine is in principle an intelligent young
woman, endowed with scholarly capacities, intellectual
curiosity and courageous initiatives. In many cases
she openly confronts feminist issues as she describes
with great talent the evils against women practiced by
men who came to power by depriving women of their
rights, their professional honor and sense of equality in
a world that claims to the opposite. Te same holds for
her portraying the character of Milena Jesenska in her
epistolary novel Letters to Kafa, answering on behalf
of Milena on the letters of Frantz Kafa; it appeared
frst in 1988, and in a new edition, including Kafas
original letters, in 2005. Practicing diferent styles,
omlo presents her view of the feminine high capaci-
ties yet low position, in a world dominated by patterns
190
of patriarchal culture which fails to get rid of the age
old idea of androcentric supremacy.
In seven novels that Gordana Kui (1942) has
published since her famous frst best seller Te Scent
of Rain in the Balkans, she has created a literary opus
at the heart of which is the story of Jews expelled from
Spain in 1492 and their journey as individuals and a
community on the ex-Yugoslav soil. Kui is described
by Prof. Palavestra as writing (I quote) in a light and
simple manner, conversationally, and without any tight
structure or density [] linear story line, direct expo-
sition abounding in a variety of characters and numer-
ous life stories [end of quote]. Furthermore, Palaves-
tra notes that her novels (I quote) link two important
Sephardic centers in the Balkans, Sarajevo and Bel-
grade, as well as that in her novels, Jews are presented
as representatives of traditional, bourgeois and urban
values and of those noble commonalities which link
people with shared identical misfortunes on the same
ground for a very long time ([end of quote].
3

Kui, as you may know, has had a great success as a
writer whose novels became best sellers. However, beyond
such description of her themes and the basic qualities of
her literary profciency, we shouldnt overlook a most in-
teresting phenomenon that characterizes all of her writing:
Gordana Kui has defnitely succeeded in materializing in
her novels a daughters returning to her mother-tongue, in
this case the returning of a daughter born to a Serb father,
to Ladino, the almost-forgotten mother tongue of her Jew-
ish mothers ancestors. By this I mean not only the frequent
use of Ladino expressions, sayings and proverbs, but more
important, in terms of the writers outlook on so many
themes she deals with, as well as in portraying her hero-
ines as strong individuals greatly difering from each other,
mostly as self conscious and determined women, who by
and large found a way to live as independent individuals in
their lifetime, in spite of deeply rooted ways of patriarchal
thinking and values which characterized their family and
social surroundings. Teir wisdom and strength of char-
acter is manifested in many ways in times of peace as well
as in the days of the calamity that befell the Jewish heroine
and her family in the time of the Holocaust.
3 Jewish Writers in Serbian Literature, translated by George Nikolic,
ASWA, Belgrade, 2003, pp. 126-127
Judita algo (1942-1996) who lived in Novi Sad,
was a highly sophisticated writer, who in a similar way
to the above mentioned important Jewish writers in her
country, experimented in each one of her works with
the literary form. She used archetypes of European
culture, reversing their meanings in a way intended to
bring about a change of age old deeply rooted attitudes.
algo did not deal with the ideological atmosphere or its
disturbing consequences, but rather turned to primary
myths in the western culture as to the origins of distorted
views about women, responsible for their age old oppres-
sion. In a similar way Danilo Ki described his father,
who perished in Auschwitz, as the image and symbol
of a Jew persecuted and doomed to perish, stating that
Jew is the symbol of all the excommunicated outlaws
in history, Judita algo found analogy between Wom-
en and Jews as human groups sufering from age-old
discrimination and persecution. In her last novel Te
Way to Birobidjan, she dealt with those issues in terms
of their universal historical and mythological dimen-
sions. Opposite to any messianic creed, yet in the spirit
of the age old dream of the Promised Land, Birobidjan
is envisioned by algo as a utopian image embodying a
place that provides refuge for all the universally perse-
cuted creatures as women and Jews a shelter where
the age old dream of implementing Justice and morality
is achieved; indeed a dream which is at the very core of
Mahshevet Israel throughout history.
In conclusion, literature dealing with Jews and Ju-
daism in Former Yugoslavia in the second part of the
20th century grew in the postwar anthropocentric and
atheist world of growing assimilation of the few survi-
vors and a fear of disappearance, mingled with a strong
need to assert their Jewish identity. One can understand
the profound need of the remnants to acknowledge their
belonging to Judaism not merely as to an ancient na-
tional religious legacy, but rather in terms of a specifc
cultural identity of the surviving Jew in the new and very
diferent world from that of his fathers and forefathers.
Authors difer in plots, contents and style as well
as in the emphasis and personal idiosyncrasies; how-
ever, their works refect in each case a facet of Jewish
authenticity theme. Te consciousness of Jewish iden-
tity is expressed in their works in terms of its partial
and varied nature. It is ofen torn between awareness
of its abundant origin and the impact of the major loss.
krdnte

191
krdnte
It seems that in each case their writings strive to bridge
by means of style and imagery over the abyss of disap-
pearance, whether the major loss due to the Holocaust,
or the gradual diminishing in the postwar era.
Te specifc feminine voyage in the literature
written by Jews in Former Yugoslavia in the post
Holocaust era contributes to our understanding
important yet long neglected issues. It throws light
on the profound connection between being Jew-
ish and a woman as a specifc destiny in a world
fundamentally based upon masculine ideology and
practices.
192
Da li ne ko po re klom iz Sr bi je mo e pi sa ti o Fin-
skoj i o Fin ci ma? I da li iko, ko do la zi s dru ge ge o-
graf ske i ri ne, mo e raz u me ti taj nu auro re bo re a lis i
duh po lar nih no i? Ma da, pi ta nje je i da li mo e mo
pi sa ti o sop stve noj na ci ji, o ono me to nas okru u je,
i ji smo deo po sta li i na ta smo pre sta li da obra a-
mo pa nju.
Ne ka kva neo bja nji va si la pri vla i la me je po-
sled njih go di na u da le ke, se ver ne pre de le. Naj pre na
Island, po tom u Nor ve ku, na Gren land i u Fin-
sku. Da li zbog Mi lo a Cr njan skog i nje go vih Hi per-
bo re ja ca? Zbog Pi sa ma iz Nor ve ke Isi do re Se ku li?
Ili zbog to ga to i sa ma i vim na se ve ru (ba kao to
su i Isi do ra i Cr njan ski i ve li), isti na, jed ne bal kan-
ske ze mlje, u ko ju se s vre me na na vre me, ka ko je to
Cr njan ski pi sao, pre li va me lan ho li ja se ver nih gle e ra?
U Fin skoj sam do i ve la pr vo maj sku svet ko vi nu u
Tur kuu, in som ni ju let njih no i na za pa du ze mlje, ali
i le de ne da ne pod sne gom u Ka re li ji, na do mak ru ske
gra ni ce. S pla nin skih vr ho va Ko li ja po sma tra la sam
isto ono je ze ro ko je je, de ce ni ja ma ra ni je, in spi ri sa-
lo Si be li ju sa da stvo ri u ve ne sim fo ni je. U Ala jer vi ju
sam, se de i u bi bli o te ci ko ju je pro jek to vao zna me ni ti
Al var Al to, iz no va i i ta va la Ka le va lu, dok sam u Hel-
sin ki ju ose ti la di o ni zij sku at mos fe ru No i umet no sti i
bo em ski duh lo ka la Aki ja Kaurismakija. No, mo ja sli-
ka o ze mlji Ka le va le, je ze ra i sa u na ni je in spi ri sa na sa-
mo su sre ti ma sa fn skom pri ro dom i nje nim lju di ma,
ve i pro u a va njem kli ea i ima go lo kih ste re o ti pa o
fn skom na ci o nal nom iden ti te tu, ana li zom be le tri sti-
ke i pu bli ci sti kih tek sto va. Ujed no, mo ja pred sta va
o Fin ci ma (o Dru gom) je i sli ka o ze mlji iz ko je po ti-
em, jer raz li it na in i vo ta u od no su na onaj na ko ji
sam bi la na vi kla na u io me je da sop stve nu ze mlju i
se be sa mu po sma tram na dru ga i ji na in: u Fin skoj
sam po e la da ce nim pri ro du i tra di ci o nal ne obra sce
i vlje nja. U njoj sam se pod se ti la da je le po ta u jed no-
stav no sti i uz dr a no sti. Fin ska je u me ni stvo ri la no vi
do i vljaj pri ro de i sve ta u njoj sam pr vi put za e le la
da odem iz gra da i za po nem dru ga i ji i vot.
Ima go lo ki por tret Fin ske je, u ve li koj me ri, mi to-
lo ge ma. Pred ra su de (kao i fl mo vi Aki ja Kaurismakija)
ka zu ju da Fin ci naj e e u te, da su aso ci jal ni i da ko-
lek tiv no bo lu ju od de pre si je. Ste re o ti pi po ka zu ju Fin ce
kao sti dlji vu, in tro vert nu i ge o graf ski izo lo va nu na ci ju,
sklo nu me lan ho li ji. I sa ma sam, na po et ku svo je fn ske
odi se je, po ve ro va la u niz pred ra su da u ve zi sa ovom
ze mljom no, bez ob zi ra na to to ovi ci vi li zo va ni, na si-
gur noj dis tan ci skri ve ni Fin ci ve o ma li e na svo ju ze mlju
i do mo ve ko je su stvo ri li u njoj, jer ono to stvar no po se-
du ju i ono to oni je su, uvek se na la zi u du bo koj po za di ni
na kon ne ko li ko me se ci bo rav ka u Fin skoj ste kla sam
is kre ne pri ja te lje u i jim sam ku a ma do i ve la to pli nu i
iskre no go sto prim stvo.
Ljiljana Maletin Voj vo di, Novi Sad, Srbija
Finski imagoloki portret
Ne razumem, Srbine. Kako moe osim svoje zemlje, voleti i drugu?
Te tako daleke, puste, ledene predele?
teim se lepotom polarnih predela... da nije sve na svetu, besmisleno.
Milo Crnjanski, Kod Hiperborejaca
krdnte
UDC 316.7(480)

193
krdnte
Zbog nji ho ve pri ro de, kli me, na sle e nih i na u e-
nih kul tu ro lo kih obra za ca, Fin ce e mo naj bo lje ra-
z u me ti uko li ko upo zna mo nji hov eti ki ko deks. i ni
se da sa dr i na poj ma si su naj bo lje de f ni e spe ci f an
kom pleks ka rak ter no-psi ho lo kih oso bi na ko je i ne
ko lek tiv no ne sve sno ove na ci je fn ski na ci o nal ni ar he-
tip. U srp skom je zi ku ne po sto ji jed na re ko ja bi ob-
je di nja va la i tav ras pon oso bi na ko je ova lek se ma ka-
zu je, iako ele men te ova kvog sta va uoa va mo i u na em
men ta li te tu. Si su je inat, men tal na sna ga, iz dr lji vost i
tvr do gla vost. Si su je i po te nje, skrom nost, rad na eti ka,
li ni in te gri tet, sna no na ci o nal no ose a nje, po ve re nje
u zdrav ra zum i ne za vi snost. Si su je pla a nje sop stve-
nih du go va, skri va nje ose a nja, spo sob nost da se funk-
ci o ni e u sa mo i, sum nja u ver ba li zam ili u do pa dlji-
vost na pr vi po gled.
Ve pr vi su sre ti sa Fin ci ma po sve do i e vam ko-
li ko su oni po no sni na svo ju ze mlju, pri ro du, na ci ju i
je zik. Ko li ko ce ne mu zi ku Ja na Si be li ju sa, isto rij ski ro-
man Si nu he Egip a nin Mi ke Val ta ri ja, ar hi tek tu ru i di-
zajn Al va ra Al ta, no be lov ca Si lan pea, f mo ve Aki ja Ka-
u ri sma ki ja, Mu mi na Tu ve Jan son i, na da sve, Len ro to vu
Ka le va lu. to ni je neo bi no, bu du i da je obra zo va nje
je dan od naj va ni jih pri o ri te ta u ze mlji. Fin ski obra-
zov no-vas pit ni si stem je dan je od naj funk ci o nal ni jih i
naj u spe ni jih u sve tu, ne za sni va se na tak mi e nju (u
ni im raz re di ma ne ma oce nji va nja), a naj ve a pa nja
se po kla nja kre a tiv no sti i raz vo ju in di vi du al nih zna nja
i ve ti na, kao i mo ral nom aspek tu pod u a va nja. U fn-
skom dru tvu ui te lji i na stav ni ci su po to va ni i ugled ni
gra a ni (i Mar ti Ah ti sa ri, do bit nik No be lo ve na gra de za
mir, naj pre je bio ui telj), a bu du i da i nji ho vi ro di te-
lji mno go i ta ju, fn ska de ca ima ju vi sok ni vo i ta la ke
pi sme no sti. Fin ci su za i sta pa si o ni ra ni i ta o ci i po ho de
bi bli o te ke e e ne go dru gi Evro plja ni. U pro se ku, sva ki
Fi nac go di nje po zaj mi 20 knji ga. U ze mlji po sto ji vi e
od 1.000 bi bli o te ka, ko je pred sta vlja ju ve o ma zna a jan
deo fn ske kul tu re. Hel sin ka grad ska bi bli o te ka po se-
du je oko 2,1 mi lion iz da nja, a Uni ver zi tet ska 2,6 mi li o-
na, i slu i kao na ci o nal na bi bli o te ka. In te re sant no je da
u ovoj ze mlji po sto je i bi bli o te ke na to ko vi ma, mo bil ni
auto bu si bi bli o te ke, sa kva li tet nim iz bo rom li te ra tu re,
fl mo va i mu zi ke, ko ji se jed nom ne delj no po ja vlju ju u
naj za ba e ni jim kra je vi ma ze mlje. Uz to, bo le sni i ne po-
kret ni knji ge mo gu iz naj mi ti pu tem po te, a po sto je i
bi bli o te ka ri ko ji knji ge raz no se po ku a ma.
Upr kos to me to li te ra tu ra u Fin skoj za u zi ma po-
a sno me sto, i to se go di nje iz da vi e od 100.000 knji-
ga, fn ski pi sci, za raz li ku od nor ve kih, ni ka da ni su bi li
in ten ziv no pre vo e ni ni ti i ta ni u Sr bi ji. No, li te rar ne
srp sko-fn ske ve ze oi gled no su po sto ja le. u ve ni ep
Ka le va la ko ji je, sa ku piv i fn ske usme ne pe sme, stvo-
rio Eli jas Len rot (18021884), in spi ri san na ci o nal nom
ide jom i fol klo rom, jo dav no je pre ve den na srp sko-
hr vat ski je zik, a ve li ki fn ski pe snik Jo han Lu dvig Ru-
nen berg (18041877), u pr voj po lo vi ni XIX ve ka, pre-
veo je na fn ski 60 srp skih na rod nih pe sa ma iz zbir ki
Vu ka Ste fa no vi a Ka ra di a. Karl Ko lan, fn ski na u nik
sa Hel sin kog uni ver zi te ta, 1860. go di ne dok to ri rao je
na srp skim na rod nim pe sma ma, ko je je upo re i vao sa
Odi se jom, Ni be lun zi ma i Ka le va lom. Pre ma mi lje nju
Kar la Ko la na, ko sov ski ci klus srp skih na rod nih pe sa ma
sim bol je i naj vi i do met te nji jed nog na ro da da sa u va
svo ju ne za vi snost, a naj vi i sim bol te bor be je car La zar.
Na srp sko hr vat skom je zi ku je ob ja vlje no i ne ko li ko zna-
aj nih an to lo gi ja sa vre me ne fn ske po e zi je, u ko ji ma pe-
sni ci na dah nu to pe va ju o do mo vi ni, u ma ma, je ze ri ma,
me lan ho li ji i usa mlje no sti, lju ba vi, i vo tu, pro la zno sti i
smr ti, a po zna va o ci knji ev no sti sva ka ko zna ju za Alek-
si sa Ki vi ja, Mi ku Val ta ri ja, Pa va Ha vi ka, Pen ti ja Sa ri ko-
ski ja, Da ni je la Ka ca, Le nu Kron, So f Ok sa nen, Boa Kar-
pe la na i dr. Za ni mljiv je i po da tak da je strip o Mu mi nu
bio ve o ma i tan u ne ka da njoj Ju go sla vi ji, bu du i da je
19681961. go di ne iz la zio u Ilu stro va noj po li ti ci. De ce-
ni ja ma po sle to ga ni je ga bi lo u na oj ze mlji, dok 2001.
go di ne, srp ski iz da va i, uz po mo Fin skog knji ev nog
in for ma tiv nog cen tra, ni su ob ja vi li pet al bu ma naj po pu-
lar ni jeg fn skog stri pa. De set go di na ka sni je, ob ja vljen
je i srp ski pre vod svet ski po zna tog ro ma na Mi ke Val ta-
ri ja Si nu he Egip a nin, iz 1945. go di ne, ko ji ot kri va sta ri
Egi pat, spo lja i iz nu tra, iz ugla bo ga ta a i si ro ma ha, iz
ugla su ro vog voj sko vo e i neo bi nog fa ra o na, ka kav je bio
Eh na ton. U po sled nje vre me kod nas su se po ja vi li i pre-
vo di kri mi na li sti kih ro ma na, ko ji su ve o ma po pu lar ni
u Fin skoj, po put Gra da du ho va An ti Tu o maj ne na i sl.
Na rav no, u Sr bi ji je po znat no be lo vac Frans Emil
Si lan pe. Bo ri slav Mi haj lo vi Mi hiz u dru gom de lu Auto-
bi o gra f je o dru gi ma opi su je ka ko se po to nji srp ski no-
be lo vac, Ivo An dri, kod Isi do re Se ku li ras pi ti vao za
Si lan pe o vo de lo:
Ka da je Si lan pe do bio No be la, bio je kod nas ne po-
zna to ime i jo ni ta od nje ga ni je bi lo pre ve de no. An dri
194
re i da se ras pi ta kod go spo e Isi do re (Se ku li), ko ja e,
ako iko zna, ne to zna ti o nje mu.
Je ste li mo da i ta li Si lan pea?
Raz u me se du snu se sve zna ju a.
Ima te li da mi po zaj mi te ne to od nje ga da pro-
i tam?
Imam, ka e go spo a Se ku li e va, go spo a Strem-
nic ka.
Usta de, brk ne po po li ci, i sa za go net nim osme hom
na li cu, pru i mu knji gu. Pre o kre e, obr e An dri Si lan-
pe o vu knji gu i vi di da je ob ja vlje na u Hel sin ki ju.
Zar vi i ta te na fn skom? u di se An dri.
A za to ne bih i ta la na fn skom? ne sta osme ha i
ljut nu se Srp ki nja ko ja je mo gla da i ta na svim je zi ci ma
Skan di na va ca.
Iako je sva ko ge ne ra li zo va nje ba nal no, upr kos to-
me to je fn ski obi aj ni kd u osno vi sli an dru gim
skan di nav skim ze mlja ma, Fin ci se ipak raz li ku ju od
svo jih su se da. Ve o ma e sto, oni se be ne do i vlja va ju
kao Skan di nav ce. Ve ro vat no je je dan od raz lo ga za to
nji hov ge o graf ski po lo aj. Uosta lom, i sa mo ime ze-
mlje upu u je na to da se ona na la zi ne gde na kra ju sve-
ta (franc. Fin land ze mlja na kra ju).
Kao pri pad ni ci tzv. re ak tiv nih kul tu ra, po put Ja pa-
na, Ki ne, Taj va na i Ko re je, i Fin ci su naj e e in tro ver-
t ni, a e lje ni mo du si ko mu ni ka ci je su mo no log, pa u ze i
in tro spek ci ja (jo je ne ma ki dra ma ti ar Ber told Breht
tvr dio da Fin ci u te na dva je zi ka, na fn skom i na ved-
skom). Na osno vu sve ga mo e mo tvr di ti da je za Fin ca
ti i na omi lje ni vid dis kur sa. Sta nov ni ci ove nor dij ske
ze mlje ne raz u me ju bu ne i dra ma ti no-esk tro vert ne
lju de, ne tru de se da sa go vor ni ka im pre si o ni ra ju na pr-
vi po gled ili to ne i ne na na in na ko ji smo mi na vi kli.
Fin ci ni su na u e ni da da ju kom pli men te ni ti ih nji ma
mo e te za va ra ti, go vo re ono to za i sta i mi sle, pa i od
vas oe ku ju di rekt ni od go vor. Iz be ga va ju for mal ne raz-
go vo re i kur to a zna pi ta nja, ne upa da ju jed ni dru gi ma u
re i po tu ju sva kog sa go vor ni ka.
Ka u da Fin ci ni ka da ni su do volj no si gur ni ko li ko
je svet upo znat sa nji ho vim us pe si ma i dostignuima,
pa sa za do volj stvom i ta ju ono to su dru gi o nji ma
na pi sa li. Zbog to ga e vas oba ve zno upi ta ti da li vam
se do pa da nji ho va ze mlja, a va e po zna va nje fn skih
spor ti sta ili umet ni ka iz ma mi e nji hov osmeh. Fin ce je
pri li no te ko upo zna ti, ali, ka da vas pri hva te, nji ho vo
pri ja telj stvo tra je do kra ja vo ta.
Sta nov ni ci ze mlje Ka le va le i saun tru de se da i-
ve u skla du sa tra di ci jom ne gu ju kult po ro di ce, bar
jed nom ne delj no bo ra ve u sa u ni, a le tu ju na obo di-
ma u ma, na oba la ma mo ra ili mno go broj nih je ze ra,
u brv na ra ma ko je su jo nji ho vi pre ci sa gra di li. Iako
ih mno gi do i vlja va ju pe si mi sti nim, oni su pre sve ga
re a li sti ni jer ne obe a va ju ono to ne mo gu is pu ni ti.
Ali, upr kos to me to ra ci o nal no i prak ti no pro mi lja ju
svoj i vot i sva ko dne vi cu, ne bi tre ba lo za bo ra vi ti da je
upra vo ova ze mlja po stoj bi na De da Mra zo va.
Fin ska je ze mlja kon tra sta, ze mlja iz me u is to ka i
za pa da, Ru si je i ved ske, no kie i kr te ko mu ni ka ci je. U
ovoj ze mlji zi mi mo e te do i ve ti mi nus 30 ste pe ni Cel-
zi ju so vih, ali i plus tri de set to kom le ta, ka da na kraj-
njem se ve ru sun ce ne za la zi 73 da na, kao to za vre me
zi me ono 51 dan osta je is pod ho ri zon ta. I po red to ga to
i u ovoj nor dij skoj ze mlji po sto ji ve li ki broj me lan ho li-
nih lju di, ili onih ko ji ute hu tra e u al ko ho lu, Fin ci, za
raz li ku od Sr ba, mno go vi e i ta ju i ko re spon di ra ju sa
svo jim unu tra njim ja. Iako iz nad sve ga po tu ju pri vat-
nost, pred pri ja te lji ma i po ro di com ski nu e se na gi u sa-
u ni. Bez ob zi ra na vi sok stan dard, Fin ci ra ci o nal no tro-
e svoj no vac i mno go im je bit ni ja funk ci o nal nost ne go
po tre ba da dru ge za di ve spo lja njo u. Zbog to ga e te
u fn skim do mo vi ma uz oba ve znu po li cu sa knji ga ma
i ve o ma po pu lar ne ejpl kom pju te re za te i se kend hend
na me taj. I na rav no, oba ve zno ne ki pred met do ma eg
di zaj na bren do va kao to su ara bia, iital la i ma ri mek-
ko, ili Sa voy va zu i tro no ac Stool 60 Al va ra Al ta.
I za to, uko li ko ste se ne ka da pi ta li za to bi iko i-
veo u Fin skoj, po sle ne kog vre me na pro ve de nog u ovoj
ze mlji, mo da e te se bi po sta vi ti pi ta nje: Za to bi ne ko
i veo bi lo gde, osim u Fin skoj? Rav no prav nost pred za-
ko nom, od su stvo ko rup ci je, ve ra u obra zo va nje i kul-
tu ru, po to va nje sva kog po je din ca i nje go ve pri vat no sti
i vi sok stan dard isu vi e su zna aj ne pri vi le gi je da bi,
po slu i u se osnov nom i f gu ra tiv nom se man ti kom,
ne kog mu i la fn ska hlad no a.
krdnte

199
SRCE VS PUPAK
Ni ma lo slu aj no za na slov tek sta uzi mam epi log
Ni ne i van e vi Iz ve taj iz pup ka mog sve ta iz knji ge
Umet nost hva ta nja bu me ran ga. Sin tag ma pu pak mog
sve ta sa i ma u se bi i pu to va nje, i mar gi nu ko ja je ste ili bi
hte la da bu de sre di te, i en ski prin cip, i po e ti ku bo di-
art umet no sti, i vi e nje sa vre me ne ci vi li za ci je. Po sla ni-
ce, pu to pi si, dnev ni ke be le ke, za pi si sa iz lo bi, ek fra-
ze, dra me, ele men ti pro znog dis kur sa i ese ji su tin ski
su ele men ti po et skog pi sma Ni ne i van e vi, autor ke
pre bo ga tog is ku stva i du gog pre e nog knji ev nog, i i-
re umet ni kog (ako pod umet no u pod ra zu me va mo
sin kre ti zam) pu ta, na ko jem is tra ja va, ve tri de se tak
go di na kao pe sni ki nja, ese ji st ki nja, spi sa telj ka ro ma na,
pre vo di telj ka, an to lo gi ar ka... Ve i sa ma i nje ni ca da
vam se obra a e na ko ja je na knji ev noj ve e ri ta ko-
re i is pro vo ci ra la Su zan Zon tag pi ta njem za to je po-
zva la sa mo Du brav ku Ugre i da go vo ri o gra an skom
ra tu u biv oj SFRJ, a ni je ni jed nu spi sa telj ku iz Sr bi je;
ne ko ko je pri ja te lje vao sa a nom Bo dri ja rom, Pje rom
Burdijeom, Ju li jom Kri ste vom, sa ple ja dom fran cu skih
umet ni ka, sa ame ri kim pe sni ci ma po put Ale na Ginz-
berga, Fren ka OHa re itd., ali i sa Du a nom Ma ti em i
dru gim srp skim nad re a li sti ma, u i je ju je dru tvo uveo
otac, go vo ri o to me da bi Ni na i van e vi, i bez po et-
ske prak se, za vre di la va no po gla vlje ne sa mo u isto ri ji
isto ri je srp ske kul tur ne di ja spo re, ko ju je, bo ra ve i u
SAD i Fran cu skoj, do stoj no re pre zen to va la, ne go i sa-
vre me ne srp ske pe sni ke sce ne, obo ga tiv i istu is ku-
stvi ma pe sni ka sa ko ji ma je te sno sa ra i va la, ko je je
pre vo di la i i je je uti ca je tr pe la, pri re u ju i pe for man-
se, bi va ju i deo Li ving te a tra
Na kon avan gar di sta, ko ji su u do ma u knji ev nost
sme lo uno si li is ku stva ste e na u evrop skim pre sto ni ca-
ma, po naj pre u Pa ri zu, na kon nad re a li sta, ko ji su svo je
po e ti ke po stu la te, svo je ma ni fe ste ba zi ra li na sno vi-
e nji ma, auto ma ti zmu, ali i na po li ti kom ak ti vi zmu
(mi slim na onaj pre Dru gog svet skog ra ta) kao spe ci-
f noj po bu ni pro tiv po sto je eg po ret ka a u okvi ru
ge ne ra ci je ko ja je sta sa va la na is ku stvi ma ra nih neo-
a van gar di sta, kon cep tu a li sta, po bor ni ka traj nog a sa
umet no sti i usva ja nja umet ni kog kon cep ta i vo ta, ko ji
ni je bio tek ula zni ca za zdrav stve no osi gu ra nje ili na ci-
o nal nu pen zi ju Ni na i van e vi je iz gra di la vla sti ti
an rov sko hi brid ni, pa limp sest ni svet u ko jem se su-
ve re no kre e ve vi e od tri de ce ni je. Neo a van gard no-
post mo der ni sti ki kon cept ko ji je for si ra la ni je iao u
sme ru tra ve sti ra nja za da tih obra za ca i dvo stru ko sti iz-
ra za kao kod do sled nih post mo der ni sta, iako se, pre ma
vla sti tom pri zna nju, na la osam de se tih go di na u SAD
u sr cu post mo der ni zma; na pro tiv, od po et ka de kla ra-
tiv na, okre nu ta ka per for ma tiv nom kao jed nom od vi-
Dragana Beleslijin, Novi Sad, Srbija
Pupak sveta
Nina ivanevi, Umetnost hvatanja bumeranga, izabrane
i nove pesme, priredio Vladimir Kopicl, Povelja, Kraljevo, 2013.
A ti, ruo, zato mi na usne
Prilepljuje cigaretu umesto osmeha
krdnte
UDC 316.48: [801.82:821.163.41-1.09 ivanevi N.
200
do va is po lja va nja po et skog pi sma, a i i re, umet ni kog
sin kre ti zma ko ji je ob u hva tao i mu zi ku, po seb no ri tam,
cr te i dru ge ob li ke vi zu e li za ci je raz li i tih me di ja, ona
je osta la po bor ni ca ne sa mo umet ni ke auto no mi je ve
i onog pra va umet ni ka da ra su u je po li ti ke i nje ni ce
i da su di, po bor ni ca one ra to bor ne umet no sti ko ja ima
za da tak da se umet no u ti pa krik (Mi klo Sa bol i)
za la e za bo lji svet ski po re dak. Dok u pe smi Mi sao o
ra tu iz ne na da u pro kla ma ci ju uvo di Gan di ja: Mi sao o
ra tu je glu pa ali neo p hod na/ Mi sao o ra tu o hva la ti
di ja lek ti ko / Uvek po vla i svo ju su prot nost, mi sao o
mi ru,/ ka da mi sli mo o mi ru, u mi ru smo sa so bom/ I
osta li ma,/ Bo lje da ga pra vi mo, a ma nje da/ Mi sli mo o
nje mu,/ Re e Gan di. //, Ni na i van e vi ne ret ko za vr-
a va obr tom ko ji nu no uklju u je iro ni ju. I ni je va no
da li se pe smom i nje nom gro mo gla sno u jer, ne za-
bo ra vi mo, ra di se o slem pe sni ki nji ko ja ret ko do pu-
ta dru gi ma da ka zu ju u nje no ime e li is pro vo ci ra ti
mi sao o rat nim ra za ra nji ma u Mo sta ru, na Ko sme tu, u
Pa le sti ni: pat nja je uni ver zal na, ba kao i pe sni a re nje:
U naj ve oj be di is tra je ljud ski duh/ I zbog nje ga pi em
ovu pe smu/ Ja dan moj na rod ko ji je oslu ku je I drh ti/
Jad ni ovi na ro di pod i zmom in ter na ci o nal nih ma f ja/
Ja dan ovaj svet ko ji ne shva ta/ Da e mu oru je do ne ti
jo ma nje hle ba i/ Si vu ka me nu pe sni cu kroz e ljust pa-
kla// (Ukor mr zo volj ni ma).
E MU AKRO BA TA
U PO LI TI KOM VRE ME NU?
Po sle sve ga re e nog, ne iz ne na u je to to se iz ve-
sna pre po zna tlji vost u te mat skom i for mal nom smi slu
oi tu je i u iz bo ru (po srod no sti) pe sa ma ko je Vla di mir
Ko picl kao pri re i va uvr ta va u knji gu Umet nost hva-
ta nja bu me ran ga. Iako ne to za o ku plje ni ja pro la zno-
u, fe no me nom sta re nja i smr ti ne go u ra ni jim zbir ka-
ma, Ni na i van e vi osta la je re vo lu ci o nar ka, he ro i na
is tra i va nja zna e nja re i i nji ho ve svr sis hod no sti, mu-
ka bi lin gval nog pi sa nja, eg zi la, otu e nja, de te ri to ri ja li-
za ci je ko ju De lez i Ga ta ri vi de kao jed nu od nu no sti
ma le knji ev no sti, te pri stan ka da f gu ri ra u ve in skoj
knji ev no sti, ali da u njoj ni po ko ju ce nu ne pred sta-
vlja mi nor nu, spo red nu li te rar nu i nje ni cu, ve da istu
sa mar gi ne po me ri bli e sred tu. Go to vo kao mi si o nar-
ka li mi nal no sti u raz li i tim ob li ci ma (en sko, ma njin-
sko, vi e stru ko ugnje ta va no i dr.), ko ja upor no pod se a
na svo je po re klo i ko ren, na svoj je zik, i je ne pre vo di ve
le po te na sto ji da po de li sa ame ri kom ili fran cu skom
i ta la kom pu bli kom, pe sni ki nja zna sa mo za re ver-
zi bil ni od nos stra nopo zna to, tu esvo je, u ko jem se
en gle ski i fran cu ski iz ra zi, fo sku le, pa i na i ni gra e nja
re i i re e ni ca, na ka le mlju ju na srp ski pra vo pis, mor fo-
lo gi ju, sin tak su, ali i pri ma ju srp ske uti ca je.
i ta o ci ma, ba kao i pri snim pri ja te lji ma, ali i no-
si o ci ma mo i, Ni na i van e vi ne pre sta no a lje po-
sla ni ce, po sve te, raz gled ni ce, so ne te i dru ge pe sni ke
ob li ke sa ra znih, vi e ili ma nje eg zo ti nih de sti na ci ja
ko je obi la zi, sa pri vre me nih adre sa, iz avi o na i dru gih
pre vo znih sred sta va, da bi ih pod se ti la na pra i skon sku
ve zu umet no sti i pu to va nja, ali i umet no sti i po vrat ka
svo me do mu. Ona opo mi nje pe sni ke: Mo ra mo da bu-
de mo ti gro vi/ a po ne kad i la vo vi/ da re i mo u gu stim
i mra nim u ma ma/ (Pe sma za pe sni ke), dok po e zi ji
da bi op sta la njoj stvar no ne tre ba ni ko/ osim obla ka
i opet obla ka (ta je to?). Jer, o svom po et skom pro-
sto ru, ko ji u se be pri ma f lo zo f ju, raz li i te re li gi je i po-
gle de pred stav ni ka po je di nih na ro da (npr. niz krat kih
za pi sa o na ro di ma iz knji ge Mi no ta ur i la vi rint), ko ji
go vo re o se bi iz per spek ti ve dru gog, ko ji li kov ne i mu-
zi ke im pre si je gru pi e u za se ban a nr knji ev no sti
(oni bi se pro iz volj no mo gli na zva ti za pis na mar gi ni
ka ta lo ga iz lo be Na vr lja no na kra ju ka ta lo ga Nan
Gol din dok sam po la ko pro la zi la a lju di se ukla nja li;
uti sak sa kon cer ta; re cen zi ja knji ge; po le mi ka i
dr.), Ni na i van e vi go vo ri nam ne po sred no, ona ko
ka ko od i stin ski ume, da pe sma je ste od go vor, re ak ci ja,
is pro vo ci ra na ak tiv nost. Pri tom, i nje ni ca da li je od-
go vor kraj nje li an (da kle, na tu ra li zu je se na fo nu tu-
ma e nja od no sa sa jed nom, mo gu no ve o ma bli skom
oso bom) ili pak tran spa ren tan, pot pu no je ne va na, jer
pe sni ki nja, po put an ti kih lju di, o ko ji ma ra do pe va,
ali i pred stav ni ka bit ni kih i neo a van gard nih umet ni-
ka, svo je pri vat no i jav no ja, ci ga re tu i osmeh, po sta-
vlja, ta ko re i in sta li ra, u istu ra van. Ona s jed na kim
ma rom pe va Mo joj kra lji ci mo joj naj bo ljoj dru ga ri ci,
za tim pro sto Da bi (Za Da bin ro en dan) s jed ne stra ne,
i Cve ta je voj s dru ge: A sa da je do ao na as, Ma ri na./
Po ho di me no u, usa mlje nu,/ sa a om vi na u ru ci/
te bi bar ne tre ba klju / za te be su naj skro vi ti ja vra ta
mo je so be/ uvek otvo re na. (Pi smo Cve ta je voj). Sve je
to i ni bud nim akro ba tom, ko ji je oba ve zan da go vo ri u
ime pod re e nih. Pe snik je, za Ni nu i van e vi mo da
vi e no za ijed nog dru gog pe sni ka, jav ni de lat nik.
krdnte

201
krdnte
U svom ro ma nu-ese ju Uspo ra va nje Mi lan Kun de-
ra po re di po li ti a ra i akro ba tu, vi de i onog dru gog kao
ne kog ko se oba ve zu je na mo ral nu i sto tu: akro ba ta je
ne pre sta no iz lo en po gle di ma jav no sti, on je sto ga uvek
bu dan i na opre zu, nje mu se ne opra ta, jer je nje go va
mi si ja, ve li i Ni na i van e vi, igra, a la, Can ta re sur do.
S dru ge stra ne, umet nost je cir kus, u ko me ve i ti akro-
ba ta lju lja se, na tra pe zu na pred-na zad,/ A is pod nje ga
po ce pa na mre a. (e mu cir kus? Za V. Ko pic la). U po-
e ti ko-pro kla ma tiv noj, sim bo li koj raz me ni u ko joj sva-
ko do bi ja pre ma se de em po lo a ju knji ev no sti Ju di te
al go: Ja Va ma ne ko li ko ide ja za ko je bi Vam se mo glo
ui ni ti da su Va e. Vi me ni ne to po ve re nja za ko je bi mi
se mo glo ui ni ti da je mo je (67 mi nu ta, na glas) i Ni na
i van e vi sa po sve e ni kom pro bu e no u pri hva ta
svo ju mi si ju i oda i lje po ru ke: Pa ta ko i ja a ljem va-
ma/ kroz va zduh, ovu a lu, igru na vre me/ da stig ne na
vir tu el ni ru ak/ gde gu ta ju ne du ne mi sli/ kao ovu sa-
da/ na pi sa nu od ni ne, i van e vi e ve,/ ovo ga ve se log da-
na,/ u cir ku su ljud skom,/ na ko nop cu spret nom (Bud ni
akro ba ta). Jer, mo on gli ra nja, umet nost hva ta nja bu-
me ran ga, odr a va nja rav no te e i pro vo ka ci je dis kur sa
po li ti ke i nje go vih pred stav ni ka, ni je za pot ce nji va nje.
Ni jed na mo, ma do la zi la iz sre di ta, sr ca, iz vi deo-ka-
me re upe re ne u na e li ce (Ovo ni je pe sma) mo da ba
u WC-u ne kog mu ze ja ili re sto ra na br ze hra ne, ka ko to
mla e ge ne ra ci je vo le i ni ti ili iz pup ka, jem ca i vo ta
ko ji doc ni je (ne) bi va sa mo oi ljak, ni je za pot ce nji va nje.
202
Knji ga ta je to isto ri ja ide ja?, ko ju pot pi su je nor-
ve ki autor Trond Berg Erik sen, pred sta vlja vi e stru ko
ko ri stan pri ru nik za raz u me va nje raz vo ja ide ja unu tar
raz li i tih hu ma ni sti kih di sci pli na. Ve od Pred go vo ra,
Erik sen i ta o ca upli e u broj ne pro ble me ko je ba vlje nje
isto ri jom ide ja do no si. Ni je la ko re i ta je ta no po lje
isto ri je ide ja, ni ti ko jom se me to do lo gi jom slu i. Ipak,
mo e se us tvr di ti da je raz u me va nje pro lih ide ja jed-
na vr sta pre vo e nja, kroz ko je uvi a mo u ko joj me ri
aso ci ja ci je i sa dr a ji poj mo va iz pro lo sti ne ma ju svo je
ide al ne ekvi va len te u sa da njo sti. Mo ra mo da po ja nja-
va mo, ko ri sti mo me ta fo re, pri bli a va mo smi sao. Ali ni
tu ni je kraj mu ka ma. Ba vlje nje isto ri jom ide ja pod ra-
zu me va pri hva ta nje re fek siv ne pri ro de ovog po lja is-
tra i va nja. Na e nor me, mo ti vi, vred no sti i uto pi je, nu-
no su uklju e ni u kon tek stu a li za ci ju idej nih sve to va.
Da kle, ne u tral nost ni je mo gu a. Mno go je lak e uvi de-
ti ogra ni e nja kon tek sta u ko me se is tra i va ide ja na-
ao ka da po sma tra mo pro lost, ne go ka da raz ma tra mo
sop stve ne ana li ze.
Pi ta nja ta je to isto ri ja ide ja? pre ili ka sni je e
se do ta i stu den ti ili na stav ni ci u da toj usta no vi.
U pr vom se me stru stu dent e po sta vi ti to pi ta nje
na iv no ve ru ju i da na nje ga po sto ji od go vor. A
sta ri ji na stav ni ci e ga se se ti ti uz uz dah kad se
osvr nu na ono i me su se ba vi li. Da li je isto ri ja
ide ja pred met ili pu ki hir? (str. 15).
Mno gi bi se sa gla si li da je ba vlje nje isto ri jom ide-
ja ka pric, iz mi lja nje na u no sti. U vre me nu ka da na u ka
te i sve ve oj spe ci ja li za ci ji, po tre ba za sa gle da va njem
op te sli ke mo e iz gle da ti ve o ma ud no. I za i sta, isto ri ja
ide ja za rad se be sa me ne ma mno go smi sla. Sto ga va lja
raz mo tri ti u e mu je svr ha ovog po lja is tra i va nja. Erik-
sen uka zu je na to da se isto ri ja ide ja mo e shva ti ti kao
isto ri ja poj mo va, gde se pre i spi tu je poj mov ni sa dr aj
ozna ka, ka kve su sek su al nost, pri ro da ili jav nost u raz li-
i tim kon tek sti ma i raz do blji ma. Isto ri ja ide ja mo e bi ti
isto ri ja ide o lo gi ja. Ovaj aspekt pod ra zu me va raz u me va-
nje raz vo ja npr. so ci ja li zma, li be ra li zma ili na ci o na li zma.
Tre a mo gu nost je pre i spi ti va nje i ro ko ras pro stra nje-
nih pred sta va u od re e nom do bu ili sta le u, to Erik sen
na zi va isto ri jom men ta li te ta. Isto ri ar ide ja mo e se ba vi-
ti i isto ri jom in te lek tu al nog ra da, isto ri jom mo ti va ili raz-
u me va njem re fek siv no sti isto ri o graf ske de lat no sti.
Po lje isto ri je ide ja ko je vre di iz dvo ji ti po zna a ju je
so ci o lo gi ja zna nja. Su ti na ova kvog iz u a va nja je kon-
tek stu a li za ci ja. Od no sno, ide je se ne mo gu raz u me ti
uko li ko se ne raz ot kri je nji ho va ulo ga na od re e nom
Monika Milosavljevi, Beograd, Srbija
Fragmenti i ruevine
Trond Berg Eriksen, 2013. ta je to istorija ideja?
(sa norvekog prevela Jelena Loma). Karpos: Loznica. 175 str.
Istorija ideja moe se zadrati i na sitnim objektima: nekom zaboravljenom autoru, previenoj
promeni u znaenju rei, fragmentu teksta koji nijednom itaocu do tada nije pao u oi. Istoriji
ideja svojstveno je da trai ono to je reprezentativno, to jest minijature koje nam mogu pomoi da
razumemo krupne obrise pejzaa (str. 161).
krdnte
UDC 316.74:130.2:[801.82:821.113.5-96.09 . .

203
krdnte
po lo a ju u dru tve nom si ste mu. Da kle, so ci o lo gi ja
zna nja nas ui ka ko se ide je pre no se, ka ko se za bo ra-
vlja ju i gu be, ili ka kva je ulo ga auto ri te ta u ogra ni a-
va nju pro duk ci je zna nja. Erik sen sma tra da se va lja
kri ti ki od no si ti pre ma po ku a ji ma isto ri a ra ide ja da
po ka u da je ne ki fe no men od u vek bio ka kav je da nas
ili pak da je ne to za ta se mi sli da je pra sta ro za pra vo
no vi jeg da tu ma. Isto ri ja ide ja ne pro ce nju je is prav nost
po je di nih ide ja. Na pro tiv.
Da na nje pro u a va nje isto ri je ide ja u Nor ve-
koj pred sta vlja re ak ci ju pro tiv spe ci ja li za ci je
hu ma ni sti kih na u ka na i tav niz za seb nih di-
sci pli na. Osim to ga, po sto ji te nja da se iz beg ne
po zi ti vi sti ka ne u tral nost i od su stvo vred no va-
nja. Na sta la je ta ko e i kao vid po bu ne pro tiv
po sle rat nih fo bi ja usled ko jih se u ovoj ze mlji
naj vi e po la ga lo na kon tro lu, ad mi ni stra ci ju i
na pre dak, kao pod se a nje na sud bi nom od re e-
no isto rij sko na sle e (str. 20).
Raz u me va nje ide ja iz pro lo sti ui nas ka ko smo po-
sta li ono to je smo, od no sno ko jim je pu te vi ma ljud ski
rod sti gao do sa da njo sti. i ta ju i tek sto ve iz dav nih vre-
me na, po sta je uo lji vo ma ni pu li sa nje je zi kom ili for mi ra-
nje ne u pit nih obra za ca mi lje nja u pro lo sti. Po re e njem
uvi a mo da ni na e vre me ni je li e no raz li i tih mi to va i
dog mat skih ori jen ta ci ja. to vi e ui mo o me ha ni zmi ma
pre no sa zna nja, sve sni ji smo ta od na ih pred sta va ni-
je po sle di ca slo bod nog iz bo ra i raz ra e ne ar gu men ta ci je.
Raz u me va nje mit skih na ra ti va u na oj sa vre me no sti, ko ji
se naj e e po zi va ju na ute me lje nje u pro lim vre me ni-
ma, i ni nas ka drim da mi sli mo kri ti ki i da do pri no si mo
otvo re no sti dru tva.
Za hu ma ni sti ke di sci pli ne u Sr bi ji, uvod knji ge ta
je to isto ri ja ide ja?, ko ji je na zvan Re fek si je, va an je pod-
set nik na ko je na i ne se ovim pi ta njem mo e mo ba vi ti.
Sa jed ne stra ne pro lost se mo e pri ka zi va ti kao ne to na-
ma sli no, kroz iz grad nju raz li i tih vr sta kon ti nu i te ta, ili
od re e na raz do blja po svo jim idej nim sklo po vi ma mo gu
bi ti po sta vlje na kao tu a i raz li i ta. Svr ha iz u a va nja raz-
vo ja ide ja, sti lo va mi lje nja, pa ra dig mat skih pro me na ni je
u po tra zi za auten ti nim i pra vim smi slom, ve pro i-
re nje kon glo me ra ta ide ja kroz ko je pro mi lja mo dru tvo.
Ba on da ka da mi sli mo da je ne ka po ja va
naj a u ten ti ni ja, ona je za pra vo naj mo der-
ni ja, jer po tre ba za auten ti no u ne po ti e
iz do ba gr ke tra ge di je, ve iz na eg vre me na.
Sim bo li ko ustroj stvo pro lo sti ne to je to na-
sta je u po gle du, a ne u po stro ja va nju gru pi ce
pred me ta. Svi mi ko ji vo li mo sta re pred me te,
i ni kad nam ih ni je do sta, ve smo pri pre mi li
pro stor za no va ot kri a u jed noj sa gle di voj sli ci
pro lo sti. A one to i ve bez isto ri je a sve ih
je vi e mo ra mo pr vo ospo so bi ti da vi de i da
se ra du ju kon struk ti ma pro lo sti, a tek po tom
mo e mo oe ki va ti i da po de le na e odu e vlje-
nje onim to e li mo da ou va mo (str. 64).
Cen tral ni deo knji ge na zvan Pri me ri, kroz est po-
gla vlja, nu di za ni mlji ve stu di je slu a ja. Kroz njih sa zna-
je mo za to je an ti ka gr ka kul tu ra me ri lo ci vi li za cij skog
do me ta, ka ko se ide je o kla si noj sta ri ni iz no va i iz no va
ak tu e li zu ju i pre no se; na ko ji na in nam grad Rim pri-
ka zu je pro lost kao pa limp sest, da li se u ovom gra du
mo e po be i od isto ri je i vra ti ti u na e vre me, ka ko se
spo me ni ci u va ju kroz pro me nu funk ci je; da li kul tu re
ima ju po e tak i ka ko po tra ga za ko re ni ma ni je ni ma lo
na iv na stvar; kao i za to je bor ba za sim bo le i me ta fo re
od ve li kog zna a ja u pro ce si ma gra e nja sli ke pro lo sti.
Isto ri ju ide ja na ro i to za ni ma ju iz ra zi kao to
su ra zum no i pri rod no jer po pra vi lu po zi-
va ju ko ri sni ka da pri hva ti i tav niz ide o lo kih
pred u slo va. im se u ras pra vi o ne koj kon tro-
verz noj te mi upo tre be re i po put ra zum no,
nor mal no ili pri rod no, tre ba lo bi da se ogla si
alarm. Upo tre ba ta kvih iz ra za uobi a jen je na-
in da se su zbi je kri ti ka i da lja ras pra va. ()
Ne ta ko dav no pra vo gla sa za e ne i e ne sve-
te ni ci pred sta vlja li su ne ra zum ne i ne pri rod-
ne stva ri. Da nas su ne ke dru ge stva ri pre u ze le
ulo gu sred sta va za kon tra sti ra nje. No su ti na je
ista. Uz ne ti svo je, eta bli ra ne pre mi se iz van do-
me na ras pra ve. Jer ko bi se bo rio pro tiv ra zu ma
ili pri ro de? Isto ri ja ide ja se me u tim na o ru a va
za ta kve di sku si je i u obla sti ma gde su uglav-
nom ne po elj ne (str. 119).
Is tra i va nje pro lo sti ne mi nov no je po ve za no
sa iden ti tet skim od red ni ca ma u sa vre me no sti. Sto-
ga, Erik sen u tre em de lu knji ge Iden ti te ti ras pra vlja o
pro ble mi ma isto ri je ide ja u kon tek stu nor ve ke na ci je.
204
Uka zu je nam da se Nor ve ka, sa stva ra njem na ci o nal-
ne dr a ve, pred sta vlja kao drev na, ne sa lo mlji va ze mlja,
i da pod jed na ko pred sta vlja i ze mlju u ge o lo kom smi-
slu, kao i na rod. Idej na is ku stva na ci je ima ju ve ze i sa
raz li i tim for ma ma u ko ji ma su dr a ve po sto ja le od 19.
ve ka pa do da nas. Srod nost je zi ka e sto po sre du je u is-
ku stvi ma spa ja nja i raz dva ja nja na ci o nal nih dr a va, te
ovi pro ce si sna no uti u na pre o bra a je sve to va ide ja.
Me u tim, ono e mu nas isto ri ja ide ja na ro i to do-
bro mo e po u i ti je da san o to ta li te tu i kon ti nu i te tu
pred sta vlja stran pu ti cu, o ko me god kon tek stu da go vo-
ri mo. Ova kvo shva ta nje po i va na po la znoj ilu zi ji da po-
sto ji je din stve na isti na u pro u a va nju pro lo sti, a ne da se
na i uvi di sa sto je od po je di na nih pri a i da su po svom
ka rak te ru frag men tar ni. Kon tek stu a li zo va ne isti ne naj-
bo lje od sve ga sve do e o pro me na ma u na u ci i f lo zo f ji.
krdnte

209
Da li se gra di jer po sto ji po tre ba za tim ili se gra di
da bi se stvo ri la po tra nja i pri vu kli in ve sti to ri? Ovo je
pi ta nje ko je pro i ma sve seg men te pro iz vod nje po sle
pre la ska iz for di zma u post for di zam. Dok je pe riod for-
di zma ka rak te ri sa la se rij ska pro iz vod nja za do vo lja va-
ju eg stan dar da, post for di zam u cen tar svog de lo va nja
po sta vlja po tro a a, ko jem nu di na sto ti ne raz li i tih
va ri jan ti istog pro iz vo da. Sa sta no vi ta isto ri je ar hi tek-
tu re, gra e vi nar stva i ur ba nog raz vo ja, sa o bra aj na in-
fra struk tu ra je bi la ona ko ja je pod sti ca la ur ba ni raz voj,
ko ji bi da lje ge ne ri sao raz voj pri vre de i kul tur nih sa dr-
a ja. Ta ko je u slu a ju iz grad nje Mo sta slo bo de u No-
vom Sa du, Mo sta na Adi u Be o gra du, ali i re gi o nal ne
Ja dran ske ma gi stra le, ko ja je omo gu i la raz voj tu ri zma
na se ver noj oba li Ja dra na. Sa dru ge stra ne, cen tri gra-
do va osta ju pri ma mlji ve lo ka ci je za ko je va e sve po-
pu stlji vi ji pro tek tiv ni pro pi si, to re zul ti ra pro me nom
vi zu el nog iden ti te ta gra do va. Ovo se de a va ve li kim
gra do vi ma u tran zi ci o nim dru tvi ma, ali i No vom Sa-
du, i je ur ba no na sle e i neo stva re ni pro jek ti mo der ni-
za ci je pa da ju u za bo rav pod na le tom kre a tiv nih in du-
stri ja i ko mer ci ja li za ci je ko je one uslo vlja va ju.
AR HI TEK TU RA KAO OGLE DA LO
SO CIO-PO LI TI KIH PRO ME NA
Dok se po jam post mo der na ar hi tek tu ra od no si na
stil sko od re e nje re a li zo va nih ar hi tek ton skih obje ka ta
i kom plek sa u isto ri ji za pad ne ar hi tek tu re od po et ka
se dam de se tih go di na XX ve ka, pro me ne u ar hi tek tu ri
i ur ba ni zmu bi le su one ko je su ta no od re di le po e tak
post mo der ni zma i glo ba li za cij ske tran zi ci je, kao no-
vih eko nom skih i so cio-po li ti kih pro ce sa. Pri me rom
iz ar hi tek tu re, post mo der ni zam ilu stru je Fre de rik Dej m-
son, opi su ju i We stin Bo na ven tu re Ho tel kao nje go vu
ale go ri ju. Sta kle na re fek tu ju a po vr i na na ko joj se
ogle da ubr zan raz voj gra da i po kret ne ste pe ni ce u unu-
tra njo sti, ko je se kre u u svim prav ci ma i sme ro vi ma,
osnov ne su od li ke ho te la kao i sta nja o ve ka post mo-
der ni zma, ko ji e uvek sa na po rom, ili ni ka ko, mo i
da sa gle da svo ju po zi ci ju u od re e nom tre nut ku.
1
Sa
1 * Rad je adap ti ra ni seg ment ma ster ra da Grad kao otvo re no de lo: ur ba-
no lo ki pri kaz No vog Sa da kao kan di da ta za Evrop sku pre sto ni cu kul tu re,
od bra nje nog na Fa kul te tu po li ti kih na u ka, 6. mar ta 2013.
Vi de ti: Fre de rik Dej mson, Post mo der ni zam ili kul tur na lo gi ka ka snog
ka pi ta li zma, u zbor ni ku: Je le na or e vi, Stu di je kul tu re, Be o grad: Slu-
be ni gla snik, 2008, 489528.
Sonja Jankov, Novi Sad, Srbija
Urbanizam/kultura:
tranzicije naslea i vizij modernizma
Arhitektura je od starog veka do pada Berlinskog zida bila neposredna ideoloka manifestacija i svesna
demonstracija smenjivanja drutvenih i politikih reima. Od poetka globalizacije i tranzitivnog perioda
ka neoliberalizmu, sve je vei udeo kulturalne istorije i teorije u urbanistikim planiranjima, koje poseban
akcenat stavljaju na socio-politike aspekte urbanizma. Ovaj rad ukazuje na promene koje urbana struktura
Novog Sada moe pretrpeti usled teorija i praksi proimanja simbolikog i ekonomskog kapitala u konste-
laciji kreativnih gradova Evrope, kao i na negativne posledice po kulturalni ivot grada, koje mogu izazvati
promene u urbanoj strukturi.
krdnte
UDC 316.733:[316.422:71/72
210
sta no vi ta isto ri je, post mo der ni zam je po eo 15. ju la
1972. go di ne u 15:32, ka da je u Sent Lu i su sru en kom-
pleks od 37 mo der ni sti ki gra e nih blo ko va, ko ji su po
prin ci pu Le Kor bi zjea, a pro jek to va ni od stra ne Mi no-
ru Ja ma a ki ja, omo gu a va li do mo ve lju di ma sa is pot-
pro se nom za ra dom. Ma sov no pro iz ve de ni blo ko vi za
ko lek tiv no sta no va nje pru a li su sme taj ve li kom bro-
ju lju di, ali je s vre me nom sto pa kri mi na la nad ma i la
eko no mi ne pred no sti ma i ne za mo der no sta no va nje.
Sa dru ge stra ne, plan ski raz voj gra do va, uklju u ju i i
pro iz vod nju blo ko va za ma sov no sta no va nje, isto ri ja
po ve zu je sa to ta li ta ri sti kim po li ti kim si ste mi ma ko-
ji su pre va zi e ni, te se plan skoj iz grad nji, kao i nji ma,
ret ko vra a. U svet skoj ar hi tek tu ri bi lo je vi e ide o lo-
kih usme re nja ne go te o rij ski pot kre plje nih pro gra ma.
Upra vo je od lu na kri ti ka sta nja u stru ci i dru tvu, vi-
e od spe ku la tiv nih te o rij skih te za ugled nih este ti a-
ra, odr a la ak tu el nim ide o lo ke stru je Lu ja Sa li ve na,
Fren ka Lojd Raj ta, Adol fa Lo sa, bra e Ve sin, Val te ra
Gro pi ju sa, Le Kor bi zjea i dru gih ute me lji va a mo-
der ne ar hi tek tu re.
2
Kul tu ral no i ide o lo ko od re e nje ar hi tek ton skih
prak si po sto ji i po sle so ci ja li sti kih i ko lo ni jal nih dru-
ta va, ali pre u obr nu tom od no su, gde su pro me ne u
ar hi tek tu ri, a po go to vo u ur ba ni zmu, po ka za te lji pro-
me na u dru tvu. Ar hi tek tu ra glo ba li zu ju e tran zi ci-
je po sta je oli e nje ka pi ta la ko ji jav ne pro sto re i jav ne
sfe re ur ba nog i vo ta pre tva ra u pri vat ne i po lu pri vat ne
svo ji ne, me u ko ji ma to kom po sled nje de ce ni je pred-
nja e tr ni i po slov no-stam be ni cen tri. Pro me ne su
naj i zra zi ti je pri sut ne u dru tvi ma u tran zi ci ji, u ve zi sa
ko ji ma se mo e go vo ri ti o tran zi cij skoj ar hi tek tu ri kao
kul tu ral no dru tve nom vi du ar hi tek tu re glo ba li zma.
3

Sa po li ti kim, eko nom skim, dru tve nim i kul tu ral nim
pre o bra a jem iz so ci ja li sti kog dru tva u neo li be ral-
no, lo kal ne ar hi tek ton ske kul tu re po sta ju in te gri sa ne
u di stri bu ci ju glo bal nog eko nom skog i sim bo li kog
ka pi ta la. Kul tu ral no i ur ba no na sle e, kao pri mer sim-
bo li kog ka pi ta la, kroz pro ce se den tri f ka ci je po sta je
2 Alek san dar Ka di je vi, Ide o lo gi je i ar hi tek tu ra u kon tek stu du ha vre-
me na, u: Lju bi ca Mi lo vi (ured nik), Ide o lo gi je i ide a li: pri lo zi is tra i va nju
ar hi tek tu re XX ve ka u Voj vo di ni, No vi Sad: Mu zej sa vre me ne umet no sti
Voj vo di ne, 2010, 9.
3 Za op ir ni ju ana li zu di stink ci je iz me u poj mo va tran zi cij ska ar hi tek-
tu ra i ar hi tek tu ra glo ba li zma vi de ti Poj mov nik te o ri je umet no sti, Mi ko
u va ko vi, Be o grad: Orion art, 2011.
deo eko nom skog ka pi ta la i kul tu ral ne po li ti ke ko ja ga
uz no vo grad nju i de f ni sa ni stil i vo ta po sta vlja kao ro-
bu na glo bal nom tr i tu. Ar hi tek ton ska pro iz vod nja i
po tro nja u tom kon tek stu po sta je in stru ment ge ne ri-
sa nja po tra nje kod po tro a a, a ova si tu a ci ja je ka rak-
te ri sti na ka ko za pre na se lje ne gra do ve Da le kog is to ka,
ta ko i za evrop ske gra do ve, po go to vo one u tran zi ci ji.
U pro ce si ma spek ta ku la ri za ci je i te ma ti za ci je, iden ti-
te ti gra do va sa nji ho vim kul tur nim na sle em po sta ju
bren di ra na ro ba ko ja oja a va ak tu el ne po li ti ke pro jek-
te. Glo ba li za cij ska tran zi ci ja do no si sa so bom i pro ces
pri va ti za ci je, ko ji je po stao naj o i ti je obe le je ur ba ne
tran sfor ma ci je u post ko mu ni sti kom pe ri o du, de gra-
di ra ju i jav nu sfe ru gra do va na svim ni vo i ma, a po go-
to vo njen kul tur ni sta tus.
GLO BA LI ZA CI JA DE IN DU STRI JA LI ZA CI JA
I NE STA NAK IN DU STRIJ SKOG NA SLE A
Pro gram Mar se lja kao Evrop ske pre sto ni ce kul-
tu re 2013. go di ne ob u hva tio je ne ko li ko re ge ne ra ci ja i
re vi ta li za ci ja sta rih in du strij skih obje ka ta i zo na gra da.
Pa no ra ma je sta ra fa bri ka du va na, ko ja je adap ti ra na u
umet ni ki cen tar sa 2400m
2
iz la ga kog pro sto ra, dok
je osta tak pro sto ra pri me ren pre zen ta ci ji per for man sa,
ko ji je pri mar na di sci pli na ko joj je cen tar po sve en. J1
je sta ri ve li ki han gar u sta roj lu koj zo ni Mar se lja, ko-
ji ima tri ga le ri je, uz pro stor za iz vo a ke umet no sti
i pro sto ri je ugo sti telj skog sa dr a ja. U sta roj zo ni gra-
da, u ko joj se pro iz vo di lo ma sli no vo ulje, re a li zo van je
Grad uli nih umet no sti, svo je vr stan cen tar per for ma-
tiv nih umet no sti sa ve li kim pro sto rom na me nje nim
umet ni ci ma i akro ba ta ma. Osim to ga, re vi ta li zo van je
i sta ri si los, ko ji je bio iz gra en 1926. go di ne po na-
cr ti ma ar hi te ka ta Eri ka Ka stal di ja i Ro la na Kar ta, da
bi 2004. bio pro gla en za spo me nik kul tu re i od ta da
pred sta vljao sim bol in du strij ske isto ri je Mar se lja. Re-
ge ne ri san je u pro stor za sta no va nje i ui va nje u kul tur-
nim sa dr a ji ma, ko je omo gu a va kon cert na dvo ra na sa
2000 se di ta, tri ve li ke te ra se sa po gle dom na mo re,
dok je tre i na pro sto ra na me nje na kan ce la ri ja ma kom-
pa ni ja za teh no lo gi ju i or ga ni za ci ja ma za kul tu ru. Kao
deo pro gra ma Evrop ske pre sto ni ce kul tu re, u Mar se lju
su or ga ni zo va ni broj ni pro gra mi bo rav ka umet ni ka u
ur ba nim obla sti ma ko je su u pro ce su re vi ta li za ci je.
Na po et ku dru ge de ce ni je XXI ve ka, pro ces glo ba-
li za ci je di rekt no uti e na de in du stri ja li za ci ju gra do va.
krdnte

211
krdnte
In du strij ske par ce le se pre na me nju ju, ur ba ni sti ki pla-
no vi se me nja ju, ne sta ju jav ni fon do vi sa ade kvat nom
na me nom, dok de in du stri ja li zo va ne zo ne ne po sta ju
jav no do bro ne go pri vat no vla sni tvo ili lo ka ci je za no-
ve po slov ne pro sto re. Dr av na upra va se u glo ba li za ci ji
pre no si na nad na ci o nal nu, ali i na lo kal nu, ka ko po pi-
ta nju upra vlja nja ka pi ta lom, ta ko i po pi ta nju ou va nja
kul tur nog na sle a, u ko je spa da i in du strij sko na sle e.
Ti me do la zi do ne u jed na e nih od lu ka ko je se spro vo de
na lo kal nom ni vou, jer ve i na pro ble ma ne pre va zi la zi
na ci o nal ni zna aj, a one po ga a ju ar hi tek ton sko na sle-
e gra do va, sa mim tim i in du strij sko na sle e No vog Sa-
da. Ra na in du strij ska fa za isto ri je No vog Sa da ob u hva-
ta la je fa bri ku ko i ja i fa bri ku svi le, liv ni cu, gvo a ru,
fa bri ku ma i na i fa bri ku na me ta ja, fa bri ku e sto kih pi-
a, pi va ru, sir e ta nu, tam pa ri ju i fo to graf ske rad nje.
Oko njih, kao ni u bi lo ko joj dru goj in du strij skoj zo ni
u Voj vo di ni, ni su se stva ra le si ro tinj ske e tvr ti, kao to
je to bio slu aj u raz vi je nim evrop skim re gi ja ma. Upr-
kos i nje ni ci da su se fa bri ke u Voj vo di ni e sto gra di le
u ne po sred noj bli zi ni grad skih cen ta ra, uslo vlja va ju i
plan ski ur ba ni raz voj u nji ho voj bli zi ni, one ni su me-
nja le dru tve ni i vot u sa mim cen tri ma gra do va, ni ti su
ne ga tiv no uti ca le na nje go vu struk tu ru.
Evropski in du strij ski cen tri, sa dru ge stra ne, od
po et ka XIX ve ka bi li su me sta dik ti ra na rit mom ma i-
na, svr sis hod no u, me ha ni kim auto ma ti zmom i po-
ret kom ko ji stva ra me ha ni za ci ja. Kao glav ni po kre ta ki
po gon dru tve nih od no sa i in te li gen ci je, si ste mat ska
me ha ni nost je de lo va la na iz grad nju gra do va, li nu
kul tu ru i umet nost, gu e i i vi iz raz har mo ni nog me-
u ljud skog od no sa i pre tva ra ju i ga u me ha ni ku or-
ga ni zo va nost lju di i ide ja bez ko re na i kon ti nu i te ta sa
to kom isto ri je.
Dva glav na ele men ta u no vom ur ba nom kom-
plek su bi li su fa bri ka i si ro tinj ska e tvrt. One su sa me
po se bi i ni le ne to to se zva lo grad. [...] Ta kve ur ba ne
ma se mo gle su se i ri ti sto ti nu pu ta, i to su i i ni le, a pri
to me su sti ca le sa mo sen ku in sti tu ci ja ko je ka rak te ri u
grad u so ci o lo kom smi slu od no sno, me sto u ko jem
se kon cen tri e lo kal no na sle e i u ko jem mo gu no sti
za po sto ja nu dru tve nu in ter ak ci ju po di u de lat no sti
lju di na vi i po ten ci jal.
4
4 Lu is Mam ford, Kul tu ra gra do va, No vi Sad: Me di ter ran Pu blis hing,
2010, 181.
Na pod ru ju No vog Sa da, ne ka da nja fa bri ka Al-
bus, sta ra ran ir na sta ni ca i sir e ta na u Uli ci Jo va na
Su bo ti a, sa mo su ne ki od in du strij skih obje ka ta ra ne
mo der ni za ci je i po znog mo der ni zma ko ji bi mo gli po-
sta ti no ve lo ka ci je za kul tur no-obra zov ne do ga a je ili
pri vat no vla sni tvo, pod uslo vom da se sklo pi ugo vor o
re vi ta li za ci ji tih obje ka ta. Sta ra fa bri ka sa pu na Al bus
zna aj na je sa aspek ta gra di telj skog na sle a No vog Sa-
da. Zgra da je sa gra e na 1927. go di ne po pro jek tu ar-
hi tek te Da ni la Ka an skog, ko ji je sa Bra ni sla vom Ri-
sti em pro jek to vao i No vo sad ski sa jam 1940. go di ne,
ali je bi la te ko ote e na to kom Dru gog svet skog ra ta,
ta ko da je is crp nu ana li zu i do grad nju po ru e nih de lo-
va iz veo ar hi tek ta or e Ta ba ko vi. Po je di ni seg men ti
kom plek sa su po ru e ni, na i me, dve jed no sprat ni ce u
Rad ni koj uli ci, iako su bi le u do brom sta nju i re dov no
odr a va ne, kao i kri lo jed no sprat ne fa bri ke ko tlar ni ce,
ko je je pri pa da lo sta roj ce li ni iz 1904. go di ne. Po ru e ne
de lo ve za me nio je, plan ski ili im pro vi zo va no, pro stor
za par ki ra nje.
Ne dav no je je dan od sta rih sim bo la in du strij skog
pre po ro da No vog Sa da bio ta ko e ne po treb no po ru en
sta ri dim njak fa bri ke Da nu bi us, ko ji je bio lo ci ran
u Rad ni koj uli ci, je din stve noj ur ba ni sti koj ce li ni, u
ko joj je bi lo ou va no na sle e iz ra ne in du strij ske fa-
ze gra da. Ru e nje dim nja ka za po tre be iz grad nje no vog
objek ta Pred kol ske usta no ve Ra do sno de tinj stvo,
po vr i ne 3.500m
2
, na lo ka ci ji iz me u Rad ni ke uli ce,
Stra i lov ske i Bu le va ra ca ra La za ra, pri vu klo je ve li ku
pa nju jav no sti. U gra do vi ma Za pad ne Evro pe te i se
osta vlja nju dim nja ka kao sim bo la se a nja na rad ni ku
kla su ko ja je ne ka da iz gra di la taj grad, bi lo u slu a je vi-
ma ka da se oko njih iz gra dio po slov ni cen tar, kao na
pri mer u Da bli nu, ili kol ska usta no va, to je prak sa
ko ja pre va zi la zi evrop ske okvi re. Po seb no dru go re e-
nje ni je neo bi na po ja va, jer se te i ukla pa nju na sle a iz
isto ri je sa obra zo va njem ko je gle da u bu du nost. Je dan
od naj bo ljih pri me ra ova kvog re e nja je pro je kat ko ji je
ura dio Vin sent Pa re i ra za osnov nu ko lu u Sen-De ni-
su, ne ka da iz ra zi to in du strij skom cen tru Pa ri za, u ko-
jem su hi lja de rad ni ka pro vo di le de ce ni je svog i vo ta.
5

Sen-De nis je i da nas zo na sa iz ra zi to po slov nim sa dr-
5 Za opis pro jek ta i nje go vih pred no sti, po gle da ti An drew Ayers, Fren ce
Twist: AAVPs Pa ris School, Te Ar chi tec tu ral Re vi ew, 30
th
Ja nu ray 2012,
<http://www.ar chi tec tu ral-re vi ew.com/bu il dings/fren ce-twist-aavps-pa-
ris-school/8625676.ar tic le>, pri stu plje no 23. 12. 2012.
212
a jem, ali ak ni ta ur ba ni sti ka kon cen tra ci ja sti ca nja
i pro to ka ka pi ta la ni je te i la da iz bri e se a nje na isto-
ri ju nje go vog raz vo ja. Re e nje Pa re i re je ujed no i lep
pri mer osve a va nja me mo ri je gra da i nje go vog po nov-
nog osmi lja va nja. Ma da pri zi va ju dru ga i je se a nje i
od no se se na dru gi aspekt isto ri je, ni osta ci Ber lin skog
zi da ni su po ru e ni, ve su po sta li deo tu ri sti kog sa dr-
a ja Ber li na. Pad Zi da jo uvek se sim bo li no od re u je
kao po e tak tran zi tiv nog pe ri o da u Evro pi.
Iako po je di ni auto ri sma tra ju da je kul tur ni iden-
ti tet voj vo an skih gra do va mno go ra zu mlji vi ji stran-
ci ma ne go to je to slu aj sa gra do vi ma u osta lim de-
lo vi ma Sr bi je,
6
po ka zu je se da se in du strij sko na sle e
No vog Sa da e sto pre vi di kao bi tan ele ment grad skog
iden ti te ta. Sa ga e njem in du stri je, u gra du je osta lo bo-
ga to in du strij sko na sle e jav ne zgra de iz gra e ne za
po tre be in du stri je, objek ti u ko ji ma su i ve li in du strij-
ski rad ni ci, ma i ne i dru ga sred stva za rad, tran sport na
sred stva i so bra aj na in fra struk tu ra ko ja je u funk ci ji
in du stri je, kao i pro me ne na i na sva ko dnev nog i vo ta,
ko je je do ne la in du stri ja li za ci ja. Bri sa nje tog de la isto-
ri je No vog Sa da ima lo bi zna aj no dru ga i je po sle di ce
po kul tu ral nu isto ri ju ne go to je to slu aj sa evrop skim
gra do vi ma ko ji, uz obe le ja tran zi cij ske ar hi tek tu re,
odr a va ju se a nje na kom plek se ko ji su uslo vi li grad-
ski raz voj. U No vom Sa du je po seb no iz ra e na raz li ka
iz me u ne ka da njeg zlat nog pe ri o da fa bri ka ko je su
funk ci o ni sa le u bli zi ni grad skog je zgra i sta nja u ko jem
se one sa da na la ze, ali upra vo je taj pe riod ne ta ko dav-
ne isto ri je uslo vio raz voj kul tu re u sa mom gra du.
PRI VA TI ZA CI JA IDEN TI TE TA GRA DA
Go vo re i o gra du kao o me ta fo ri metafor, Bog-
dan Bog da no vi is ti e da su gra do vi za ne ma re nog,
za tu re nog, za bo ra vlje nog iden ti te ta, obi no gra do vi
bez bu du no sti, ili bar sop stve ne bu du no sti.
7
U gra-
do vi ma u tran zi ci ji, in du strij sko na sle e e sto bi va re-
vi ta li zo va no u ci lju ou va nja mor fo lo kih struk tu ra
gra da i se a nja na pr vo bit nu na me nu ko je su ima le, ali
se to spro vo di u pro ce su den tri f ka ci je ko ja auten ti ne
6 Vi de ti Mi le na Dra gi e vi-e i, Stva ra nje mi ta o gra du: raz voj grad-
skih kul tur nih po li ti ka grad ski mar ke ting, u: Bi lja na Mic kov (ured nik),
Evrop ski mo de li me nad men ta u sa vre me noj umet no sti i kul tu ri, No vi Sad:
Mu zej sa vre me ne umet no sti Voj vo di ne, 2009, 5866.
7 Bog dan Bog da no vi, Grad i bu du nost, Za greb: Na kla da Mli na rec-Pla-
vi, 2001, 2122.
grad ske zo ne pre tva ra u ro bu, to jest u spek ta ku lar nu
pred sta vu sa mog ka pi ta la. Spek ta ku la ri za ci ja i te ma-
ti za ci ja su in stru men ti za ma ni pu la ci ju iden ti te tom
gra do va od ko jih se stva ra bren di ra na ro ba, po seb no
po god na za stra ne in ve sti to re u neo li be ra li zmu, ko ji
ka rak te ri e vi sok po rez na do ho dak i ni zak po rez na
ne kret ni ne. Sa po ra stom in ve sti ci ja, bi lo da su to u pi-
ta nju stra ni ili lo kal ni iz vo ri, u svim ve li kim gra do vi ma
tran zi tiv nih dru ta va do la zi do pri va ti za ci je jav nih po-
vr i na (pre tva ra nje tr go va i par ko va u par king me sta,
iz me u osta log) i do re lak si ra nja pro tek tiv nih pro pi sa
ko ji se ti u iz me na za ti e nih gra e vin skih obje ka ta ili
onih ko ji su pri me ri zna aj nog pe ri o da isto ri je ar hi tek-
tu re i ur ba ni zma.
Za vre me so ci ja li zma, cen tral no se upra vlja lo
stan dar di za ci jom ur ba ne grad nje, mo bil no u ko ri sni-
ka i po sma tra a, kva li te tom i opa da njem ce na ma sov ne
for di sti ke pro iz vod nje gra e vin skih ele me na ta uz raz-
voj in du strij skih po go na, in te gri sa njem sta nov ni tva
gra da i od re i va njem pri o ri tet nih me sta rad ni kih na-
se lja i dru gih stam be nih pro gra ma, da bi sa glo ba li za-
ci jom do lo do uki da nja cen tral nog upra vlja nja, a ti me
i do de gra da ci je gra do va i sti hij skog ur ba nog raz vo ja.
Na pod ru ju No vog Sa da, ur ba ni sti ka zo na Mi e luk
po ka zu je u ko joj je me ri mo der ni zam ne do vr en pro-
je kat i ka kva je pro me na na sta la na stu pa njem tran zi -
cionog pe ri o da. Sa ra dom na Mi e lu ku se za po e lo e-
zde se tih, to jest de ta ljan plan je ura en sre di nom se-
dam de se tih go di na XX ve ka i po e lo se sa iz grad njom
sa o bra aj ne in fra struk tu re 1981. go di ne sa za vr et kom
Mo sta slo bo de, na e mu se i sta lo sa ra do vi ma usled
pro me na po li ti kog sta nja.
8
Bilo je planirano da to bu-
de ur ba na zo na ko ju bi na se li lo 50.000 lju di. Na kon
ob na vlja nja Mo sta slo bo de, tom pro jek tu bi se mo glo
po no vo vra ti ti, po go to vo ima ju i u vi du da je po kre nut
po stu pak za pro jek to va nje no vog mo sta ko ji bi bio deo
obi la zni ce sa auto-pu ta Be o gradSu bo ti ca. Njim bi se,
pu tem Bu le va ra Evro pe, iz bi ja lo u cen tar Srem ske Ka-
me ni ce, a za vr e tak pro jek ta i otva ra nje oe ku ju se oko
2021. go di ne.
8 Za de ta ljan pri kaz isto ri je ur ba nih pla no va za Mi e luk po gle da ti Alek-
san dar Be de, Mi e luk no mo re: Com ple men tary in fu en ces of na ti o nal
and in ter na ti o nal fac tors aga inst city stra te gi es of ur ban de ve lop ment,
<http://car go col lec ti ve.com/an dre a pa la sti/MI SE LUK-PRO JECT-ZO-
NE>, pri stu plje no 22. 11. 2013.
krdnte

213
krdnte
Kon trast no pla nu iz grad nje sa o bra aj ni ce ko ja
bi ini ci ra la ur ba ni raz voj, ka kav je slu aj i sa Mo stom
na Adi u Be o gra du, u grad skom pro jek tu za al ma ki
kraj Pod ba re 2005. go di ne pred la ga lo se ru e nje znat-
nog de la struk tu re ra di iz grad nje no vih stam be no-po-
slov nih obje ka ta i saobraajne pe tlje ko ja bi ras te re ti la
dru ge ula ze u grad. Plan bi, da je spro ve den do kra ja,
uni tio spe ci f ne uli ce kra ja, me u ko ji ma je La ar ska,
jed na od naj u ih uli ca u No vom Sa du, a ve ro vat no bi
osi ro ma io i i ri jav ni pro stor cen tra gra da, i ji naj ve i
deo i ne upra vo uli ce. Udeo uli ca u ukup noj grad skoj
po vr i ni u evrop skim gra do vi ma pre va zi la zi tre i nu,
ka kav je slu aj i u Bar se lo ni, za ko ju je jav ni pro stor
za tit ni znak. Iz grad nja vi e sprat ni ca u al ma kom kra-
ju uni ti la bi tra di ci o nal nu kul tu ru i vlje nja u tom de-
lu gra da, u ko jem su to kom isto ri je i ve li Sr bi, Je vre-
ji, Nem ci, Jer me ni, Gr ci i Cin ca ri. Po ka za lo se, pu tem
sa mo i ni ci ja tiv nog osni va nja i de lo va nja gru pe gra a na
Al ma a ni sa mo po vo dom ovog pla na, da bi uvo e-
nje sa o bra aj ne pe tlje stvo ri lo jo ve e op te re e nje u
sa o bra a ju, po go to vo to bi iz grad nja no vih stam be nih
je di ni ca uve a la na se lje nost tog de la gra da i na ru i la
nje go vu mor fo lo ku po ve za nost sa stro gim cen trom
gra da. Pla ni ra na pe tlja ne bi ima la funk ci ju kru nog
to ka ko ji se pri me nju je u Sa ra je vu, Pa ri zu, Bu dim pe ti,
ra di ras te re e nja sa o bra a ja iz sta rog je zgra gra da, ko je
bi osta lo za ti e no kao pe a ka zo na.
Go di ne 2010. gra a ni iz udru e nja Al ma a ni
ima li su ide ju da se cen tar gra da par ter no po ve e sa tim
kra jem Pod ba re i iz ra di li su sop stve ni pred log ko ji je u
ve oj me ri usvo jen 26. no vem bra 2010. na za se da nju
Skup ti ne gra da. Ka ko su na ve li me di ji jo ju la 2005.
go di ne, Al ma a ni kao ci lje ve svog de lo va nja is ti u
ou va nje auten ti nog isto rij skog am bi jen ta svog kra ja
i nje go vo po ten ci jal no ure e nje u tu ri sti ke svr he.
9
Na-
i me, al ma ki kraj po i nje Uli com zlat ne gre de, ko ja je
pa ra lel na sa Uli com Jo va na Jo va no vi a Zma ja, jed nom
od uli ca stro gog cen tra No vog Sa da. Ovim pro i ri va-
njem cen tra na deo ko ji je isto rij ski, ar hi tek ton ski i kul-
tu ro lo ki naj sli ni ji stro gom cen tru, otva ra se mo gu-
nost da i tav taj deo gra da po sta ne tu ri sti ko-kul tur no
na se lje sa broj nim re sto ra ni ma do ma e ku hi nje, u i-
9 Al ma a ni: tvrd orah za grad, pre u ze to iz pu bli ka ci je Ce ment: re gi star
ur ba nog spo ti ca nja, No vi Sad: Cen tar za no ve me di je_ku da.org, de cem bar
2010/ ja nu ar 2011, str. 11.
joj bi ne po sred noj bli zi ni bi li i Aka de mi ja umet no sti,
Ma ti ca srp ska, Ma la por ta, Fran cu ski kul tur ni cen tar,
Fo to-ki no sa vez Voj vo di ne itd. Od ba ci va nje pla na za
iz grad nju sa o bra aj ne pe tlje u ovom sta di ju mu den-
tri f ka ci je bi lo je od ne po sred nog zna a ja za kon tro lu
no vo grad nje i odr i vo sti gra da.
Pr vo bit ni plan za re kon struk ci ju al ma kog kra ja
pri mer je ka ko se ur ba na re ge ne ra ci ja pred sta vlja kao
vi zi ja re in ven ci je gra da za bu du nost, ko jom se obe-
a va do bro bit za sve.
10
Me u tim, kon stant no se po ka-
zu je njen ne u speh jer je u pi ta nju di ja lek ti ki od nos
iz me u ur ba nog op ti mi zma i re van i sti kih stra te gi ja
sa agen dom omo gu a va nja ur ba nog pri vat no-jav nog
pred u zet ni tva, a ne ostva re nja op te dru tve ne do bro-
bi ti (a ka mo li jed na ko sti).
11
U ve zu sa no vi jom isto-
ri jom al ma kog kra ja do vo de se tip ski mo der ni sti ki
pro jek ti stam be nih zgra da Ke le men i al ma ki tip,
ar hi tek te Alek san dra Ke le me na, jer je pr va zgra da po
ko joj je ovaj tip na zvan po dig nu ta u tom kra ju. To su
zgra de i stih fa sa da, jed no stav nih kon struk ci ja sa ve-
im bro jem stam be nih je di ni ca, uglav nom jed no sob-
nih i dvo sob nih (3550 m
2
), pro jek to va ne po prin ci pu
ko ji je omo gu a vao ve u pro duk ci ju stam be nih zgra da
ko je su ka sni je mul ti pli ci ra ne i rom Voj vo di ne (na se-
lje De te li na ra u No vom Sa du, Pan e vo, Zre nja nin, Ba-
ka Pa lan ka, Ba ka To po la itd.).
12
Utvr e ne gra ni ce Tvr a ve vest je ko ja je osva nu-
la 21. av gu sta 2012, i me su stvo re ni uslo vi da Tvr a va
do bi je naj vi i ste pen za ti te kao spo me nik kul tu re od
na ci o nal nog zna a ja, iako je ova pro stor na kul tur no-
isto rij ska ce li na pod za ti tom gra da od 1948. i 1991.
go di ne. Gra di, to jest pod gra e Pe tro va ra din ske tvr-
a ve, ta ko e bi mo gao da se u pot pu no sti ob no vi i pre-
tvo ri u pe a ku zo nu, ka da bi re gu li sa nje sa o bra a ja
omo gu a va lo da se taj pro stor od Be o grad ske ka pi je do
mo sta Va ra din ska du ga ogra ni i po pi ta nju mo tor nog
sa o bra a ja. U tom slu a ju, most ne bi bio za tvo ren za
kol ski sa o bra aj, ne go bi u Pe tro va ra din mo ra lo da se
ide ne znat no du im pu tem, skre ta njem le vo pri si la sku
sa mo sta, a ti me bi se ou va la lo ka ci ja od iz u zet ne kul-
tu ro lo ke va no sti.
10 Ana Vi le ni ca i Cen tar za no ve me di je_ku da.org, Na ru e vi na ma kre a-
tiv nog gra da, No vi Sad: Cen tar za no ve me di je_ku da.org, 2012, 7.
11 Ibid., 10.
12 Vla di mir Mi tro vi, Ar hi tek tu ra XX ve ka u Voj vo di ni, No vi Sad: Mu zej
sa vre me ne umet no sti Voj vo di ne i Aka dem ska knji ga, 2010, 254.
214
Po sled nji plan za re ge ne ra ci ju Gra di a uklju u je
iz grad nju elit nog na se lja, ko je bi vre me nom zah te va lo
sma nje nje okol nih ze le nih po vr i na u pod no ju Tvr a-
ve i pre tva ra nje jav nog pro sto ra u par king me sta. Elit no
na se lje bi mo glo da ogra ni i kre ta nje, ka ko je to slu aj
u den tri f ko va nim blo ko vi ma, po sta vlja njem ogra da i
pri vat nog obez be e nja na for mal no jav ne uli ce, i me
bi se po ja a la dru tve no-pro stor na stra ti f ka ci ja, to jest
gru pi sa nje sta nov ni ka sli nog imov nog sta tu sa. Ono to
se de a va u ve li kim gra do vi ma u tran zi ci ji, de a va se i u
No vom Sa du pri va ti za ci ja di rekt nog pri stu pa jed nom
od naj ve ih jav nih pro sto ra u gra du Tvr a vi. Sli ne
pri me re na la zi mo i u re gi o nu. Grad ska upra va Pu le je
na me ra va la da spro ve de pro je kat Bri ju ni ri vi je ra, ko jim
bi se e tvr ti na gra da, od no sno sav pro stor oko za li va,
pre dao naj vi e tri ma vla sni ci ma, kom pa ni ja ma ili fon-
do vi ma za ostva ri va nje svog in te re sa pu tem tu ri zma.
Ta ko bi se sto ti ne hek ta ra kon cen tri sa le na jed nu je di nu
na me nu, a grad bi iz gu bio mo gu nost sop stve nog raz-
vo ja. Po vo dom tog do ga a ja, or ga ni zo va na je gra an-
ska ini ci ja ti va ko ja se iz bo ri la da ne do e do re a li za ci je
pro jek ta ko ji ne od go va ra naj ve em de lu gra a na.
Sta nov nik gra da se u re gi o nu i ve li kim gra do vi ma
u tran zi ci ji po sma tra kao naj va ni ji po li ti ki i ni lac ko ji
ima pra vo na grad i da di rekt no uti e na sre di nu u ko joj
i vi. Pre ma mi lje nju An ri ja Le fe vra, prak ti no bo ra vlje-
nje u gra du, to jest pri pa da nje ur ba noj za jed ni ci, va ni ja
je od li ka od na ci o nal nog i et ni kog iden ti te ta. Ne ga tiv ne
stra ne Le fe vro vog sta no vi ta su mo gu nost da sta nov ni-
ci bu du kon cen tri sa ni sa mo na pro ble me gra da u ko jem
i ve i in di fe rent ni pre ma i rim so ci jal nim i po li ti kim
pro ble mi ma, kao i mo gu nost in ter pre ti ra nja pra va na
grad kao pra va na pri vat no pri sva ja nje gra da. Sa dru ge
stra ne, de gra da ci jom jav nih pro sto ra raz li i tih ti po lo kih
ka rak te ri sti ka ne sta je si stem okru e nja u ko jem svi slo je vi
dru tva i sve ma njin ske gru pe mo gu da ostva re ko mu-
ni ka ci ju sa osta lim pri pad ni ci ma za jed ni ce, i me se gu bi
de mo kra ti nost gra do va.
13
U ne do stat ku jav nih pro sto ra,
pro ce som den tri f ka ci je, ko jem su iz lo e ni spe ci f ni de-
lo vi gra do va u tran zi ci ji, stva ra ju se objek ti i zo ne pri vat-
nog vla sni tva ko je, ume sto jav nog pro sto ra ko ji ne sta je,
pri vla e lju de sa stra ne, i kao gra do vi po sta ju me sta gde
13 Ovom pro ble ma ti kom se is crp no ba vi Iskra Kr sti u ma ster ra du De-
gra da ci ja jav nih pro sto ra evrop skih gra do va u tran zi ci ji, Fa kul tet po li ti-
kih na u ka Be o grad, 2013.
se lju di i ide je me a ju i kom bi nu ju. To su me sta gde se
zna nja i ide je stva ra ju, is pro ba va ju, ob li ku ju, pri la go a-
va ju i i re.
14
Cilj program ko je je Mar selj spro veo kao
Evrop ska pre sto ni ca kul tu re 2013. go di ne bio je da kroz
ar hi tek tu ru, pri vre me ne in sta la ci je, sa stan ke, pro jek ci je i
pre zen ta ci je uklju i gra a ne u pro me ne ko je se ti u gra da
u ko jem i ve i uka e im na zna aj jav nog pro sto ra i in du-
strij skog na sle a za ostva ri va nje tog di ja lo ga.
BI BLI O GRA FI JA
1. Ayers, An drew, Fren ce Twist: AAVPs Pa ris School, Te
Ar chi tec tu ral Re vi ew, 30
th
Ja nu ray 2012, <http://www.ar-
chi tec tu ral-re vi ew.com/bu il dings/fren ce-twist-aavps-pa ris-
school/8625676.ar tic le>, pri stu plje no 23. 12. 2012.
2. Be de, Alek san dar, Mi e luk no mo re: Com ple men tary in fu en-
ces of na ti o nal and in ter na ti o nal fac tors aga inst city stra te gi es
of ur ban de ve lop ment, <http://car go col lec ti ve.com/an dre a pa-
la sti/MI SE LUK-PRO JECT-ZO NE>, pri stu plje no 22. 11. 2013.
3. Bog da no vi, Bog dan, Grad i bu du nost, Za greb: Na kla da Mli-
na rec-Pla vi, 2001.
4. Ce ment: re gi star ur ba nog spo ti ca nja, No vi Sad: Cen tar za no ve
me di je_ku da.org, de cem bar 2010/ ja nu ar 2011.
5. Dra gi e vi-e i, Mi le na, Stva ra nje mi ta o gra du: raz voj grad-
skih kul tur nih po li ti ka grad ski mar ke ting, u: Bi lja na Mic kov
(ured nik), Evrop ski mo de li me nad men ta u sa vre me noj umet-
no sti i kul tu ri, No vi Sad: Mu zej sa vre me ne umet no sti Voj vo di-
ne, 2009, 5866.
6. Dej mson, Fre de rik, Post mo der ni zam ili kul tur na lo gi ka ka-
snog ka pi ta li zma, u: Je le na or e vi, Stu di je kul tu re (zbor nik),
Be o grad: Slu be ni gla snik, 2008, 489528.
7. Har tli, Don, Kre a tiv ne in du stri je, Be o grad: Clio, 2007.
8. Kr sti, Iskra, De gra da ci ja jav nih pro sto ra evrop skih gra do va
u tran zi ci ji, neo bja vlje ni ma ster rad, Fa kul tet po li ti kih na u ka
Be o grad, 2013.
9. Mam ford, Lu is, Kul tu ra gra do va, No vi Sad: Me di ter ran Pu blis-
hing, 2010.
10. Mi lo vi, Lju bi ca (ured nik), Ide o lo gi je i ide a li: pri lo zi is tra i va nju
ar hi tek tu re XX ve ka u Voj vo di ni, No vi Sad: Mu zej sa vre me ne
umet no sti Voj vo di ne, 2010.
11. Mi tro vi, Vla di mir, Ar hi tek tu ra XX ve ka u Voj vo di ni, No vi
Sad: Mu zej sa vre me ne umet no sti Voj vo di ne i Aka dem ska
knji ga, 2010.
12. u va ko vi, Mi ko, Poj mov nik te o ri je umet no sti, Be o grad: Orion
art, 2011.
13. Vi le ni ca, Ana i Cen tar za no ve me di je_ku da.org, Na ru e-
vi na ma kre a tiv nog gra da, No vi Sad: Cen tar za no ve me di-
je_ku da.org, 2012.
14 arls Led bi ter i Kejt Oukli, Zbog e ga su kre a tiv ni pred u zet ni ci bit-
ni, u: Don Har tli, Kre a tiv ne in du stri je, Be o grad: Clio, 2007, 443444.
krdnte
216
Mo li mo sa rad ni ke da tek sto ve i dru ge pri lo ge do-
sta ve u di gi tal noj for mi na e-mail adre su Ured ni tva
zkvrazvoj@nscable.net, opremljene na sledei nain:
1. OPTE ODREDNICE
Tekstovi treba da budu pisani latinicom, font
Times New Roman, veliina slova 12, prored 1.5, na
stranici A4 formata.
Svaki tekst, ukoliko je vien kao doprinos In-
terkulturalnim istraivanjima, treba da sadri podatke
o autoru teksta: ime i prezime, pun naziv i sedite
ustanove u kojoj je autor zaposlen, ili naziv ustanove
u kojoj je autor obavio istraivanje (u sloenim or-
ganizacijama navodi se ukupna hijerarhija, npr. Uni-
verzitet u Novom Sadu, Filozofski fakultet Odsek
za srpsku knjievnost, Novi Sad), naslov, saetak na
srpskom i engleskom jeziku (do 250 rei), kljune rei
(do 7 na srpskom i isto toliko na engleskom jeziku),
osnovni tekst i popis literature. Tekst ne treba da pre-
lazi obim od 24 kompjuterske stranice, a 16 stranica
je minimum. Ukoliko je tekst namenjen Vienjima
(eseji, ogledi), treba da sadri saetak na srpskom i en-
gleskom jeziku (do 250 rei) i popis literature, a obim
teksta moe biti od 10 do 24 kompjuterske stranice.
2. OBELEAVANJE U TEKSTU
Imena dela treba da budu navedena u kurzivu.
Prilikom citiranja ili pozivanja na izvor, on treba,
u osnovnom tekstu, da bude naveden na sledei
nain: prezime autora, godina izdanja, dvotaka i
strana u zagradi, a na kraju, u popisu literature,
da bude naveden sa svim podacima.
U popisu literature, ako je re o monografskoj
publikaciji, navodi se prezime i ime autora, na-
slov teksta u kurzivu, mesto, izdava i godina
izdanja. U popisu literature, ako je re o serijskoj
publikaciji, navodi se prezime i ime autora, naslov
teksta pod navodima, ime serijske publikacije u
kurzivu, broj sveske ili toma (godina ili potpuni
datum), posle dvotake strane na kojima se tekst
nalazi. Tekstovi preuzeti sa interneta navode se na
sledei nain: monografske publikacije prezime
i ime autora, naslov u kurzivu, internet-adresa
sa koje je tekst preuzet, datum preuzimanja.
Periodine publikacije ime i prezime autora,
naslov teksta pod navodima, naslov periodine
publikacije kurzivom, broj i datum publikacije
(ukoliko nije sadrana u internet-adresi), inter-
net-adresa, datum preuzimanja.
UPUTSTVO AUTORIMA

217
U popisu literature bibliografske jedinice treba
da budu pisane na jeziku i pismu na kojem su i
objavljene, poreane po abecednom redu.
Napomene (fusnote) daju se na dnu strane i ko-
riste se za propratne komentare. Numeracija
kontinuirano ide arapskim brojevima od 1 na-
dalje, iza znaka interpunkcije.
Strana imena i termini piu se u transkripciji
prilagoenoj srpskom jeziku (prema pravilima
Pravopisa srpskog jezika), a kada se strano ime
ili termin prvi put navode, u zagradi se daje iz-
vorno pisanje. Kada se sledei put pominju u
tekstu, treba da budu dosledno, istovetno tran-
skribovani, bez pominjanja u originalu. Izuzetak
su latinski termini, koji se piu u originalu. Kod
navoenja stranih izraza prevod treba da se nae
u odgovarajuoj napomeni (fusnoti).
* Fotografije koje autori prilau uz rad treba slati
kao fotografije visoke rezolucije u jpeg ili tiff for-
matu, sa potpisima autora i godinom nastanka.
NAPOMENA
Radove objavljene u asopisu nije dozvolje-
no pretampavati ni u delovima, ni u celosti, bez
saglasnosti izdavaa. Rukopisi se recenziraju i ne
vraaju autorima.
STRUKTURA ASOPISA
Molimo saradnike da svoje priloge prilagode
tematskoj i formalnoj strukturi asopisa, kao i da
na poslatim prilozima naznae za koju su rubriku
pisani.
trkltrna strivanj
nauno-istraivaki tekstovi iz oblasti filozo-
fije, antropologije, sociologije, muzikologije,
teatrologije, kulturne politike, knjievnosti i
umetnosti...
vej eseji, ogledi
djaz nauni intervju
krdnte prevodi, prikazi
ASOPIS IZLAZI DVA PUTA GODINJE
(MART, OKTOBAR).
ASOPIS ZA PODSTICANJE I AFIRMACIJU INTERKULTURALNE KOMUNIKACIJE / MART 2014 / BR. 07
trkltrlnst
CIP -
,
316.72
TRKLTRLNST : asopis za podsticanje i afirmaciju
interkulturalne komunikacije / glavni i odgovorni urednik
Aleksandra uri Bosni. - 2011, br. 1 (mart)- . - Novi
Sad : Zavod za kulturu Vojvodine, 2011-. - Ilustr. ; 30 cm
Dva puta godinje.
ISSN 2217-4893 = Interkulturalnost
COBISS.SR-ID 261430535
220