Yalcinkaya Durcan EkonomiVe

Paper presented at EconAnadolu 2011: Anadolu International Conference in Economics II
June 15-17, 2011, Eskiehir, Turkey.

Ekonomi ve Dier Sosyal Bilim Dallar
Perspektifinden Kreselleme Olgusu

Timuin YALINKAYA
Dokuz Eyll niversitesi
e-posta: timucin.yalcinkaya@deu.edu.tr

Nergis Melis DURCAN
Dokuz Eyll niversitesi
e-posta: melisdurcan@yahoo.com

zet
Kreselleme, sosyal bilim dallarnda, tanmlanmas, teoriletirilmesi ve zmlenmesi zor
bir kavram ve olgudur. Bu zorluk, onun ok boyutluluu ve boyutlar arasndaki karmak
balantllktan ileri gelmektedir. Sosyal bilim dallarnda kresellemeye tek yanl bak as
gelitirilmesi; kresellemenin iyi anlalamamas ve sonularnn gereki
deerlendirilememesi sorununu dourabilmektedir. Bu bakmdan, kreselleme teorilerinde
ok boyutluluun ve karmak balantlln ierilmesine gerek vardr. Ekonomi bilimi ve
iktisatlar kresellemeye teorik yaklam konusunda aba iinde grnmemektedirler.
Kresel Kapitalizm Teorisi, kresellemeyi aklamaya dnk, ekonomi bilimine en yakn
teorik yaklamdr. Bu teori, kresellemenin ekonomik boyutuna odaklanmasnn yan sra,
sosyal bilimler arasndaki etkileime de byk nem vermekte; zellikle sosyoloji ve siyaset
bilimiyle ekonomi bilimi arasnda balar kurmaktadr. Bu teorinin bir baka nemli zellii de;
arlkl olarak iktisatlardan ok sosyologlar tarafndan gelitirilmekte olmasdr.

Abstract
It is highly difficult to define, theorize and analyze the concept and phenomenon of
globalization in social sciences because of the multidimensionality of globalization and
complex connectivity between the dimensions. Unilateral insight of a social science may
cause non-functional and non-real analysis on globalization. Hence it is necessary to be
involved multidimensionality and complex connectivity in theorizing globalization. Economics
and economist scholars do not attempt to develop a theoretical approach to globalization.
The theory of global capitalism is a theoretical approach that focuses on economic sphere of
globalization, but also the theory regards the intersectional view between social sciences,
especially between economics, sociology and political science. On the other hand, it is
challenging that the theoreticians of the theory of global capitalism are particularly
sociologist, such as William I. Robinson, Leslie Sklair, Robert J.S. Ross, and so on, rather
than economists.

Anahtar Szckler: Kreselleme Sosyal Bilimler Kresel Kapitalizm Teorisi

Key Words: Globalization Social Sciences The Theory of Global Capitalism

JEL kodlar: A12 F02 P16


Giri
Kreselleme, tanmlanmasndan zmlenmesine kadar pek ok boyutunda belirsizlik
ve paradoks tayan bir olgudur. Bir yandan, farkl alanlardaki uzmanlar tarafndan
kresellemeye farkl tanmlar ve dier alanlar soyutlayan zmlemeler getirilmekte; dier
yandan, kreselleme balamnda birbirinin asimetrisi olan olaylar meydana gelmektedir. Bu
sre, kimi uzmanlarn kresellemeyi herkes iin yararl ve gzel gsterdikleri savlara yol
aarken, kimi reel yaamlar iin varlk ile yokluk arasndaki ince izginin ba nedeni
kreselleme olarak grlmektedir. Bu alg ve anlam farkllklar bir kede dururken,
ekonomik, kltrel, teknolojik ve pek ok boyuttaki e kresel apta yer deitirme,
yerinden etme, yeniden yer edinme gibi deneyimlerden gemektedir.
Kresellemenin tanmlanmasna ve aklanmasna ynelik pek ok yaklam sz
konusudur. Bu yaklamlarda, bir yandan, kresellemeye farkl sosyal bilim dallarnda farkl
tanm ve zmlemeleri ierecek ekilde tek boyutlu bak as getirilmekte, dier bir yandan
da, kresellemenin btnsel, ok boyutlu bir sre olduuna ve bu boyutlar arasnda
karmak balantlln bulunduuna dikkat ekilmektedir. Bu bakmdan, kresellemenin ne
olduu konusunda, tm sosyal bilim dallarna ya da uzmanlk alanlarna uyarlanabilecek
nesnel ve btnsel bir deerlendirmeye gereksinim olduu grlmektedir.
Bu dorultuda, bu almadaki amacmz; kreselleme olgusuna farkl sosyal bilim
dallarndan nasl bakldna ve kresellemenin btnselliine ilikin genel bir ereve
izmektir.
Bu amala birinci blmde, kresellemeye ilikin olarak farkl sosyal bilim
dallarndaki tanmlamalara ynelik bir deerlendirme yaplmaktadr.
kinci blmde, kresellemenin ok boyutlu bir olgu olarak btnselliinin ana hatlar
ortaya konulmaktadr.
Son blmde ise, ok boyutluluu ele alp, arlkl olarak ekonomi bilimi asndan
kreselleme olgusunu aklayan kresel kapitalizm teorisi deerlendirilmektedir.

1. Kreselleme Tanmlar
Kreselleme, pek ok konu ya da kavram zerinde de olabildii gibi, sosyal bilimciler
arasnda tam bir gr birliine varlamayan, bu nedenle de tanmlanmasnda ve
zmlenmesinde belli aksaklklar ieren bir kavramdr. Kresellemenin zellikle sonular
itibariyle daha iyi anlalabilmesinde, tanmndan balayarak nesnellik temelinde betimleyici
bir erevenin ortaya konulmasna gerek vardr. Bu bakmdan, bu blmde, farkl sosyal

bilim dallarnn kresellemeye ilikin znel tanmlarndan ve yaklamlarndan yola karak
nesnel bir tanmlama arayna giriilmektedir.

1.1. znel almalar
Kreselleme, ou zaman, mevcut durumu aklayan bir olgu, eilimleri yanstan bir
sre ya da idealletirilmi bir hedef olarak sunulmaktadr. Sonuta karmak bir sre olan ve
paradoksal eler de ieren kreselleme, herkesin farkl anlam ykledii bir kavram haline
gelmi, bylece kresellemeyi ekonomik ve toplumsal sorunlarn sebebi, sonucu ya da
zm yolu olarak gren birok farkl yaklam gelitirilmitir (Demir, 2001: 74). Bu farkl
yaklamlar, yazarlarn kreselleme iin farkl tanmlar ne srmelerine neden olmaktadr.
Bununla ilgili olarak, Terry Clark ve Lynette Knowlesn farkl disiplinlerden yazarlarn
tanmlarna ilikin yaptklar derleme Tablo 1de grlmektedir.
TABLO 1: KRESELLEME KAVRAMINA LKN BAZI TANIMLAR
YAZAR DSPLN TANIM
Rodrik (1997) Ekonomi Geleneksel pratiklerini deitirme ynnde toplumlara
bask yapan, mal, hizmet ve sermaye piyasalarnn
btnlemesini ieren sre
Dunning (1993) Ekonomi/iletme Firmalarn snr-aan retimlerine etki eden dnya
kaynaklarnn yapsn ve rgtlenmesini deitirecek
ynde, retimin uluslararaslamasndaki art
Giddens (1990) Sosyoloji Uzak yerlerdeki olaylarn yerel olaylar biimlendirdii
ekilde, dnya apnda sosyal ilikilerin younlamas
Robertson (1992) Sosyoloji Bir btn olarak dnya bilincindeki younlama ve
dnyann skmas
Waters (2001) Sosyoloji Sosyal ve kltrel dzenlemelere ilikin corafi snrlarn
geri ekilmesi ve insanlarn geri plana dtklerinin
bilincinde olmalar
Cairncross (1997) Sosyal aratrma Bilginin kresel yaylmas
Worsley (1999) Antropoloji Kltrlerin, snrlar amasyla sonulanan ve kresel
kitlesel topluma katkda bulunan, bilgi sistemlerindeki
eitlilik
Crystal (1997) Dil bilimi Dili kullanan insanlarn saysndan deil, bu insanlarn
kim olduundan kaynaklanan, dilin kresellemesi
Jameson ve
Miyoshi (1998)
Edebiyat Birbirlerinin alternatifi olarak kltrel ya da ekonomik
anlamlar gizleyen ve aktaran iletiimsel bir kavram
Dicken (1998) Ekonomik
corafya
Ekonomik faaliyetlerin corafi olarak ulusal snrlarn
tesine genilemesi ve uluslar arasndaki dank
faaliyetlerin ilevsel btnlemesi
Beyer (1994) Din znel sosyal yaplarla ilikili yeni bir kresel kltrn
yaratlmas
Kaynak: T. Clark ve L. Knowles, 2003: 368.
Grld gibi; farkl sosyal bilim dallarndan yazarlar, kendi uzmanlk alanlarna
uygun tanmlar yapmaktadrlar. Bu tek boyutlu tanmlamalar, dier boyutlarda meydana gelen
kimi olaylarn kreselleme ile ilgili olmad algs yaratabilmektedir. rnein; Tablo 1
itibariyle, Rodrikin, toplumlarn gelenekselliini deitirecek ynde, mal, hizmet ve

sermaye piyasalarnn btnlemesi eklindeki ekonomik kkenli tanmlamas;
Cairncrossun szn ettii, bilginin yaylmas olgusunu iermemektedir. O halde, bilginin
kresel yaylmas kreselleme deil midir? Bir baka adan, Dunningin konu ettii,
firmalarn snr-aan retimi kresellemenin konusu iken, Worsleynin, kltrlerin
snrlar amas sylemi kreselleme ile ilgili deil midir? Bu sorular oaltlabilir.
Sosyal bilim dallar arasndaki bu alg eitlilii Roland Robertsonn kreselleme
tanm nermesi balamnda da gzlenebilmektedir. Robertson, kreselleme tanmnda,
kresel balantllk (global connectivity) ve kresel bilin (global consciousness) olmak
zere iki boyut zerinde durmaktadr (Robertson, 1999: 21-23). Bu boyutlardan hareketle
Robertson, Kathleen White ile birlikte yaynlad almasnda; siyaset bilimcilerin,
uluslararas ilikiler uzmanlarnn ve iktisatlarn, kresellemenin tanmlayc zellii olarak
kresel balantllk zerinde durduklarn; antropolog, sosyolog ve kltr tarihilerinin ise
kresel bilin olgusunu ne kardklarn ileri srmektedir (Robertson ve White, 2007: 56).
Kreselleme alglarnn ve tanmlarnn eitlilii asndan, birbirinden kopuk olarak
yaplan farkl tanmlamalar, birbirinden farkl kresellemeler olduu dncesine yol
amaktadr. Oysa kreselleen bir toplumsal e, bir btn (kre) iinde yerellikten
kresellie ulamaktadr ve rnein bir ekonomik e kreselleirken bir kltrel eyle
iliki iinde bulunmaktadr. Dolaysyla kreselleme tanmnda kresel balamn btnsellik
anlamnn ierilmesine gereksinim vardr.
Kresellemenin tanmlanmasnn yan sra, farkl sosyal bilim dallarnn kreselleme
olgusuna verdii nem dereceleri de farkllk gstermektedir. Buna ilikin deerlendirme
asndan Tablo 2, 3 ve 4teki saysal veriler ipucu vermektedir.
TABLO 2: JSTOR VER TABANINDA BAZI SOSYAL BLM DALLARINDA
KRESELLEME ALIMALARI
1990 1999 dnemi
(adet)
2000 2008 dnemi
(adet)
Deiim
(%)
Ekonomi 30 57 90
Sosyoloji 15 45 200
Siyaset Bilimi 21 64 205
Kaynak: JSTOR veri taban.
JSTOR veri tabannda, ekonomi, sosyoloji ve siyaset bilimi alanlarnda, kreselleme ile
ilgili makalelerin says birbirine yakn grnmekle birlikte, 1990l yllar ile 2000li yllar
karlatrldnda, ekonomi alanndaki makalelerin art orannn, dier alanlara gre yardan
daha fazla oranda dk kald gze arpmaktadr.

TABLO 3: SCIENCE DIRECT VER TABANINDA BAZI SOSYAL BLM DALLARINDA
KRESELLEME ALIMALARI
1990 1999 dnemi
(adet)
2000 2008 dnemi
(adet)
Deiim
(%)
Ekonomi,
Ekonometri, Finans
68 306 350
Sosyal Bilimler

151 406 170
Kaynak: Science Direct veri taban.
Tablo 3teki Science Direct veri taban incelendiinde; ekonomi-ekonometri-finans
alanndaki kreselleme balkl makalelerin says, sosyoloji, siyaset bilimi gibi sosyal
bilimler alanndaki makalelerin saysndan azdr. Fakat burada 1990lara gre 2000li
yllardaki art oran ekonomi grubunda sosyal bilimler grubuna gre daha fazladr.
TABLO 4: E-BOOK LIBRARY VER TABANINDA YER ALAN,
BAZI SOSYAL BLM DALLARINDAK KRESELLEME ALIMALARI
Kitap says
(adet)
Siyaset Bilimi 158
letme/ekonomi 110
Sosyal Bilim 95
Tarih 26
Hukuk 10
Teknoloji 6
Felsefe 4
Psikoloji/Psikiyatri 2
Kaynak: E-Book Library.
Tablo 4 de iine alacak ekilde, bu tablodaki saysal veriler, ilk olarak, farkl sosyal
bilim dallarnda kresellemeye farkl derecelerde nem verildiini gstermektedir. Bu
bilimsel almalarn saylar her sosyal bilim dalnda olduka farkldr. kinci olarak,
ekonomi dndaki sosyal bilim dallarnda, ekonomi dalndaki makale ve kitap
almalarndan daha fazla yayn gerekletirilmitir ki; bu, zellikle siyaset bilimi
disiplinindeki yazarlarn, kresellemeyi ekonomi disiplinindeki yazarlardan daha ok
nemsediklerine iaret etmektedir
*
.
Oxford University Pressin yaymlad elektronik szlkler kapsamndaki tanmlar da,
farkl disiplinlerin kresellemeye bak hakknda bilgi vermektedir. Ek 2den izlenebilecei
gibi; Oxford kapsamnda yer alan ekonomi (A Dictionary of Economics ve A Dictionary of
Finance and Banking) ve iletme (A Dictionary of Business and Management) alanndaki
kreselleme tanmlar dar ve yzeyseldir. Ancak, sosyoloji (A Dictionary of Sociology),
siyaset bilimi (The Concise Oxford Dictionary of Politics), tarih (A Dictionary of World
History ve A Dictionary of Contemporary World History), corafya (A Dictionary of

*
Bu tabloyla ilgili tarama ltleri Ek 1den izlenebilir.

Geography) ve sosyal bilimler (A Dictionary of the Social Sciences) szlklerinde geni
ierikli tanmlamalar dikkat ekmektedir. Dier yandan, ekonomi ve iletme alanndaki
tanmlamalarda yalnzca ekonomik terimler kullanlrken, dier sosyal bilim szlklerinde
ekonomi terimlerini de iine alan geni lekli bir terminolojiden yararlanlmtr. Buradan da
anlalmaktadr ki; ekonomi biliminde genel olarak, kresellemeye bir n-kabulle
yaklalmakta, kresellemenin ne olduunun ve btnselliinin incelenmesine gerek
duyulmamakta, sonuta disiplinler-aras alma alan oluturulamamaktadr.
Ekonomi bilimi uzmanlarnn nde gelen yayn organlarndan olan National Bureau of
Economic Researchteki almalar (working paper) arasnda yaplan tarama da bu ynde bir
dnce oluturmaktadr
**
. Bu tarama sonucunda, kreselleme szcn ieren balklardan
oluan bibliyografyaya ilikin 40 (krk) alma yapld, tam metin iinde kreselleme
szcnn kullanld almalarn saysnn ise 1020 (bin yirmi) olduu
gzlemlenmektedir. Aradaki fark, ekonomi bilimi uzmanlarnn dorudan kreselleme
zerine deil, kreselleme balamnda dolayl olarak, yani bir n-kabulle almalar
yaptklarn gstermektedir. almann balnda kreselleme szcnn gemesi,
yazarnn kresellemeyi bilinli olarak nemsediini ve almasnda zellikle incelediini
dndrr ve bu ynde bir beklenti yaratrken; kreselleme szcnn balkta olmakszn
metin iinde gemesi ise, sadece bir deinmenin olduunu gstermektedir. Bu durum, veri
tabanlarnn ve szlklerin sunduu bilgilerin de nda, iktisatlarn, baka disiplinlerdeki
tanmlama ve teoriletirme abalaryla ortaya kan bilgi birikimini temel alarak ekonomik
konular inceledikleri eklinde bir dnce uyandrmaktadr; bir baka adan, iktisatlarn
kresellemeyi veri olarak almalar, teorik katklarn olduka kstlamaktadr. rnein;
kresellemenin zellikle ekonomik boyutuna vurgu yapan Kresel Kapitalizm Teorisinin
dahi iktisatlarca kurulmam olmas; iktisatlarn dorudan kreselleme zerine almay
deil, kreselleme balamnda almay yelediklerinin bir baka gstergesi olarak
karmza kmaktadr. Kresel Kapitalizm teorisyenleri arasnda, William I. Robinson, Leslie
Sklair, Phillip McMichael, Robert J.S. Ross, Kent C. Trachte gibi sosyologlar ya da Michael
Hardt, Antonio Negri gibi siyaset bilimi felsefecilerinin yan sra iktisat olarak yalnzca
Robert Went bulunmaktadr. Bu teori son blmde ayrntlaryla ele alnmaktadr.
Kresellemeye farkl anlamlarn yklenmesi ve farkl derecelerde nem verilmesi,
onun doru anlalmasn zorlatrmaktadr. Bu bakmdan, kresellemenin nesnel bir

**
Tarama ile ilgili bilgiler Ek 2den grlebilir.

anlamnn gelitirilmesine gereksinim duyulmaktadr. Bu nesnel tanm, hangi sosyal bilim
dalna ilikin olursa olsun bir kresel olayn zne k tutabilecek ekilde gelitirilmelidir.

1.2. Nesnel Tanm Araylar
Kresellemenin tartmal bir kavram olmasnn nedenlerinden biri, zn hangi
toplumsal srelerin oluturduu konusunda aratrmaclar arasnda bir gr birliinin
olmamasdr (Steger, 2003: 9). Bu balamda eitli sorular akla gelmektedir: Kreselleme
ekonomik srelerle mi belirmektedir; politik sreler kresellemenin ana sreleri midir;
teknoloji retimi kresellemenin neresindedir; dier toplumsal sreler sabit mi
varsaylmaktadr?
Kresellemenin zn hangi toplumsal srelerin oluturduunun aratrlmas, nesnel
bir tanmlama iin nemli ve gereklidir. Yukardaki Tablo 1den de izlenebilecei gibi;
Rodrik ve Dicken kreselleme balamnda ekonomik btnlemeyi ne karrken, Giddens
sosyal ilikilerin younlamasna nem vermekte, Worsley bilgi sistemlerinin eitlenmesine,
Beyer ise kresel yeni bir kltrn yaratlmasna dikkat ekmektedir. Yaklamlardaki bu
eitlilik bakmndan, ayn kavrama farkl anlamlar yklenmesinden kaynaklanan bir karmaa
sz konusudur. Bu karmaann sonucu ise, kresellemenin doru deerlendirilememesi
balamnda, bir tr olarak insann ve toplumlarn dnyasna olumlu anlamlar katp
katmadnn tam anlamyla belirlenememesidir.
Kreselleme kavramna ilikin karmakln almas iin, kresellemenin temelinde
yatan toplumsal olgularn doru deerlendirilmesi gerekir. Bu noktada kreselleme
szcnn biimbilgisine inmek, sz konusu olgular doru anlamaya katk
salayabilecektir.
Siyaset bilimci Manfred Steger, kreselleme szcnn biimbilgisine deinen az
saydaki yazardan biridir. Stegere gre; kreselleme terimi, ilk ortaya kt 1960lardan
beri bir belirsizlik altnda kalm ve farkl yazarlarca, bir sre, bir durum, bir sistem, bir g
ya da bir dnem olarak tanmlanmtr (2003: 7). Kreselleme bu tanmlayc adlardan
hangisiyle badamaktadr? Kreselleme bir sre midir, yoksa bir sistem mi; bir durum
mudur, yoksa bir deiim mi? Steger bu noktada kreselleme szcnn biimbilgisi
alanna girmektedir.
Steger, biimbilgisi asndan -leme (-ization) tretme ekinin, bir sreci ifade ettiini
belirtmektedir (2005: 13). Buna gre kresel-leme, kresel hale gelmeyi ifade eden bir
dinamizm iermektedir: Daha nce kresel olmayan bir ey, bir sre ierisinde kresel hale
dnmektedir. Bu balamda kreselleme teriminin bir sistem yerine bir sreci; bir durum

yerine bir deiimi ifade ettii aktr. Kresel-leme (global-ization) benzeri olarak, modern-
leme (modern-ization), Batl-lama (Western-ization), liberal-leme (liberal-ization),
Amerikan-lama (American-ization) gibi, bir durumdan baka bir duruma geii anlatan baka
baz rnekler de bir sreci anlatmak zere oluturulmu szckler, kavramlardr. Buradan
hareketle sylenebilir ki; kreselleme kavram, iinde bulunulan toplumsal duruma kresel
olma zellii ykleyen toplumsal sreleri ifade etmek iin kullanlmaktadr. Dier rnekler
zerinden dnlecek olursa; bir yaam tarz, modern olma zellii kazanmakta (modern-
le-mekte); bir topluma, Batl olma zellii (Batl-la-ma) biilmekte ya da bir lkenin
ekonomik dzenine, liberal olma zellii (liberal-le-me) yklenmektedir. Bu rneklerde bir
durumdan baka bir duruma geii ifade eden deiim sz konusudur ki; deiim bir sre
iinde meydana gelmektedir.
Kreselleme szc, bir eyin kresel olma durumu kazanmasna, kresel hale
gelmesine ilikin olarak kullanlmaktadr. Sz konusu eyin kresel duruma gelmesi, bir sre
balamnda ortaya kmaktadr. Sreteki ak ve ilikiler bir dinamizmi ifade etmektedir.
Yerel bir enin ya da durumun kresel hale gelme sreci sonunda yeni bir durum
belirmektedir ki; Steger bu yeni duruma kresellik (globality) demektedir. Bu balamda,
kresellemenin (globalization) kresellikten (globality) ayrlmas gerektiini ne srmekte;
yukarda da deinildii gibi, kresellemeyi, bir toplumsal eyi ya da durumu kresellie
dntren sre olarak nitelendirmektedir (Steger, 2003: 8).
Kresellemenin bir sre olduuna deinen bir baka yazar, sosyolog Martin
Albrowdur. Abrow, The Global Age: State and Society Beyond Modernity adl kitabnda;
Stegerin yapt gibi, -leme (-ization) tretme ekinin bir sreci anlatan szckleri
oluturduuna ve kresellemenin de bir sre boyunca ierilen deiime iaret ettiine
deinmektedir (1996: 85-86).
Felsefeci Il B. Bravo da kresellemenin sre oluuna dikkat ekmektedir. Bravo,
kresellemeye; kresel kabul edilene ya da kresel olmas gerektii dnlene, tam
anlamyla kresel bir nitelik kazandrmaya dnk tm abalar ieren bir sre nitelemesinde
bulunmakta; -leme ekiyle tretilen ada-lama, zgr-leme gibi sreler balamnda
bireylerin ada, zgr gibi sfatlar kazanmaya dnk eylemde bulunmalarna dikkat
ekmektedir (2005: 27-28).
Steger, Albrow ve Bravonun deerlendirmelerinden de grlmektedir ki; kreselleme;
birey, rgt, devlet ya da toplumun eylemleriyle bir durumdan baka bir duruma geiin
saland bir sre olarak belirmektedir. Kresellemenin doru deerlendirilmesine ilikin
biimbilgisel ierikli bu deerlendirmeyle ulalan sre tanmlamas, kreselleme

balamnda gr birliine ulaamam iktisatlar, sosyologlar, siyaset bilimciler ve dier
sosyal bilim uzmanlar iin belli bir ortak payda oluturmaktadr. Bu ortak payda, nesnellik ve
btnsellik iin ilk adm niteliindedir.
Yukarda Tablo 1de yer alan tanmlar kresellemeye ilikin aklayc betimlemeler
iermektedir. Ne var ki; bunlar znel dzeyde kalmakta; btnsellii yanstmamakta ve hangi
zsel srelerin ierildii konusuna eilmemektedir. Aadaki Tablo 5te ele alnan
nermeler ise, herhangi bir sosyal bilim dalnn tek-yanl (unilateral) bak asn
artrmakszn, her sosyal bilim dalna ilikin toplumsal gelimelere uyarlanabilecek nesnel
tanm denemeleridir.
TABLO 5: KRESELLEME KAVRAMINA LKN NESNEL TANIM NERMELER
Manfred Steger
(2003: 13)
Dnya leindeki sosyal karlkl bamllklar ve mbadeleleri meydana
getiren, oaltan, yaygnlatran ve younlatran toplumsal srelerin ok
boyutlu kmesi
Roland Robertson
(1999: 23)
Dnyann skmas ve dnyann btnsellii bilincinin younlamas; bir
baka ifadeyle, 20. yzylda ortaya kan somut kresel karlkl bamllk
ve kresel btnlk bilinci
Theodore Cohn
(2003: 10)
Tm dnya apnda olmak zere toplumlar ve devletler arasnda karlkl
eylemlerin ve karlkl bamllklarn genilemesi ve derinlemesi
Terry Clark ve
Lynette L. Knowles
(2003: 368)
Uluslarn ekonomik, politik, kltrel, sosyal ve dier ilgili sistemlerinin
Dnya-Sistem balamnda btnletii sre
Glten Demir
(2001: 74)
Sosyal ve ekonomik ilikilerin, ulusal devletin snrlarnn dna karak
dnyaya genilemesi, lkeleri ve topluluklar birbirine balayan balarn
sklamas ve bylece giderek artan lde bir btnleme sreci

Kresellemenin nesnel olarak tanmlanmas abasn gsteren bu nermelerde,
yazarlar; btnsellik ilkesini n planda tutarak nesnellik araynda bulunmaktadrlar. Burada
nesnellik iki adan yarar salamaktadr: lk olarak, nesnel bir tanmlama; znelliin getirdii
tek-yanllk (unilateralism) yerine, geree daha yakn zmlemeye temel oluturacak ok-
yanllk (multilateralism) ilkesine deer katmaktadr. Dikkat edilecek olursa; Tablo 5teki
nesnel nermelerin hibiri, yalnzca bir toplumsal alana zg deildir; ekonomik, politik ya
da kltrel tm boyutlarda dnya leinde geerli gelimeler bu tanmlar temelinde
deerlendirilebilmektedir. kinci olarak ise, nesnel tanmlar sayesinde, kresellemeye ilikin
iyi/kt gibi yarglayc sfatlar yerine, betimleyici (tasvir edici) nermeler nem
kazanmaktadr.
Nesnel tanmlar balamnda; kreselleme srecinin ileyiinde belirleyici olan ve karar
birimlerinin yerel ya da kresel lekteki eylemlerini aklayan drt alt sre sz konusudur.
Bunlar; dnya apnda yaylma, karlkl bamllama, younlama ve btnleme
sreleridir.

Ana sre olan kresellemeyi aklayc bu alt sreler, ekonomik, politik ya da
kltrel herhangi bir enin ya da durumun kresellik kazanmasnda gzlemlenebilmektedir.
Kreselleme, ilk bakta, bir maln/hizmetin, finansal sermayenin, bir iinin, bir
paradigmann, bir yntemin, bir tarzn, bir bilginin, bir kavramn, ksacas herhangi bir
toplumsal enin ya da durumun dnya apnda yaylmasna dayanmaktadr. Kresellemenin
betimlenmesi bununla snrl kalmamakta, bu yaylma/yaygnlama srecinde eler ya da
elerin mlkiyetine sahip olanlar arasnda bir etkileim ve karlkl bamllk domaktadr.
rnein; bir emeklilik fonunun mlkiyetini elinde bulunduranlar ya da bu fonun yneticileri,
dnya apnda getiri ve sermaye birikimi aray iin yatrm alanlar ararken, tasarruf
aklarn kapama arayndaki firmalar ya da devletler de bu tr fonlara bamldrlar. Bu gibi
karlkl bamllama eilimleri kresel boyutta bir a eklinde i ie gemi durumdadr:
Ayn anda saysz balant noktasnda ekonomik, politik ya da kltrel tm alanlara ilikin
karar birimleri arasnda balantllk sz konusu olmaktadr. Karlkl bamllk
erevesinde elerin bir araya gelii zaman iinde sklamakta; balantllk
younlamaktadr. Sonunda da, elerden biri ya da bazlarnn baskn e(ler) tarafndan
ikame edilirliine tank olunmakta ve bu toplu deiim, btnleme sreciyle
tamamlanmaktadr.

2. Kresellemenin Boyutlar
Kreselleme olgusunun tanm, teorisi ve tarihi itibariyle farkl grler ortaya atld
gibi, ayrntlarna inildiinde yaplan zmlemelerde de yazarlar arasnda bir gr birliinin
olmad grlmektedir. Ayrntl zmlemede karlalan farkl alglamalar zerine eitli
sorular akla gelmektedir: Kreselleme ekonomik ierikli midir, politik ya da kltrel midir?
Yoksa kreselleme bunlarn hepsini kapsayan btnsel bir sre midir?
Yukarda kresellemenin tanmlarna ilikin nermelerde grld gibi;
kresellemeye tek bir boyuttan bakp onu tanmlamaya almak, baka bir boyuttan
bakldnda yaplan tanmlar gz ard etme sorununa yol aabilmektedir. Bu nedenle, Tablo
5teki gibi nesnel tanm nermelerinin ekonomik, politik ve kltrel tm srelere
uyarlanabilecek yaps yol gsterici niteliktedir. Bu balamda, kresellemenin
zmlenmesinde iki noktann akla kavuturulmasna ihtiya vardr: Birincisi,
kresellemenin tek boyutlu mu, yoksa ok boyutlu mu olduu; ikincisi de, ok boyutlu ise bu
boyutlar arasndaki ilikilerin hiyerarik mi, yoksa karmak m olduu konusudur.

Pek ok yazarn kresellemeyi kendi uzmanlk alanlarna gre tanmlayp tek boyutlu
bir sre ya da olgu olarak gstermeleri, yukarda Tablo 1de verilen znel tanmlamalardan
da anlalmaktadr. Bu tek yanl bak alarnn her biri kresellemeye ilikin yerinde
belirlemeler iermektedir; ancak, dier uzmanlk dallarnn nermelerini dladklar ya da
ikincil grdkleri iin eksik kalmaktadrlar. Bu noktada, yukarda znel almalar
balnda da verildii gibi, Robertson ve White; iktisatlar, siyaset bilimciler ve uluslararas
ilikiler uzmanlarnn kresellemeyi tanmlayc zellik olarak kresel balantllk
zerinde dururken; antropologlar, sosyologlar ve kltr tarihilerinin kresel bilin
olgusuna nem verdiklerini belirtmektedirler (2007: 56). Bu bakmdan, kresellemenin tek
boyutlu olduu ya da tek bir boyutun egemenliinde biimlendii izlenimi ortaya
kmaktadr. Ekonomik kreselleme, kltrel kreselleme, politik kreselleme gibi ayrmlar
da bu tek yanll vurgulayan sylemler olmaktadr.
John Tomlinson, sosyal bilimcilerin tek yanl kreselleme yorumlarn temelsiz ve
sakncal bularak eletirmektedir. Tomlinsona gre; sosyolog Kenichi Ohmae, Japon
genlerinde kresellemenin etkisiyle beliren giriimcilik, yaratclk, cesaret gibi yeni
kltrel deerlerden sz ederken, aslnda irket deerlerine (bir anlamda kapitalizmin
deerlerine) atf yapmakta ve kresellemenin ok boyutluluunu deil, yalnzca ekonomik
ierikli olduunu ifade etmeye almaktadr. Tomlinson; iktisatlar Paul Hirst ve Grahame
Thompsonun da, ekonomik alan dier alanlarn lokomotifi gibi gstermelerini, indirgemeci
ve arasalc sylemlerinin bir sonucu olarak deerlendirmektedir (2004: 26-32).
Kreselleme, yalnzca ekonomik, yalnzca politik ya da yalnzca kltrel deildir.
rnein, pek ok iktisatnn ne srd gibi; kresellemeyi, Ghainin ifadesiyle, yapsal
uyum temelinde mallarn ya da sermayenin dnya apnda yaygnlamasyla ortaya kan bir
ekonomik btnleme olarak alglamak (1995: 40), bu sreci destekleyen ya da bu srecin
paralelinde yaanan politik ya da kltrel gelimeleri yok saymak demektir. Oysa bu
ekonomik yaygnlama ve btnleme eilimi, bir ideoloji olarak liberalizmden ve bir kltrel
anlay olarak modernizm ve onun kurumlarndan, hatta post-modernizmden g almaktadr.
Bu erevede, kresellemenin, ekonomik, politik, kltrel, teknolojik ve benzeri farkl
boyutlar ieren tek bir sre olduu grlmektedir (Robertson ve White, 2007: 57).
Kresellemenin bu farkl boyutlarnda birbirleriyle e-zamanl pek ok gelime
meydana gelmektedir. Bir yandan ulus-tesi irketlerin kresel apta pek ok yerel noktada
grlebilen retim balantlar (ekonomik kreselleme), dier yandan belli baz dilleri
renme eiliminin yaygnlamas (kltrel kreselleme), baka bir yanda da ulusal
sendikalarn kresel apta federasyonlar kurmalar (politik kreselleme) gibi olaylara tank

olunabilmektedir. Bunlarn her biri iin ayr ayr kresellemeler nitelemesinin yaplmas,
kreselleme kavramnn alglanmasn zorlatrabilmektedir. rnein, bir ulus-tesi irket
kreselleirken kr gdsyle hareket etmektedir; bir birey yaygn dillerden birini renmeyi
dnya vatandalyla badatrabilmektedir; sendikalar emekilerin kresel dayanma
ihtiyacn ne srebilmektedirler. Bu rnekler zerinden dnlecek olursa, kreselleme;
kr, dnya vatandal ya da dayanma gdlerinden hangisiyle aklanmaktadr? Bu
noktadaki eitlilik birden fazla kreselleme tanm yaplmasna yol amaktadr.
Bu ynde farkl deerlendirme tarzlarn gelitirenler kresellemeye deer bierken
kendi alanlarndan trettikleri sfatlar kullanmaktadrlar. Dolaysyla ekonomik kreselleme,
kltrel kreselleme, politik kreselleme gibi sfat tamlamalar ortaya kmaktadr. Bu
tamlamalar ise ekonomik kreselleme, kltrel kreselleme gibi adlarda farkl
kresellemeler varm gibi bir dnce yaratmaktadr ki; bu dnce, kresellemenin
tarihsellik ve toplumsallkla rl btnselliinin yok sayld izlenimini dourmaktadr. Bu
saknca nedeniyle, kresellemenin ekonomik boyutu, kresellemenin kltrel boyutu,
kresellemenin ideolojik boyutu gibi ifadelere yer vermek daha gereki olacaktr.
Kresellemenin boyutlar arasndaki ilikiler hiyerarik midir, karmak mdr?
Tomlinson, bu ok boyutlulukla ilgili olarak karmak balantllk (complex connectivity)
kavramn, kresellemenin ne olduunun belirlenmesine ilikin temellendirmesinin ana
bileeni olarak tantmaktadr (2004: 12). Bu kavramla aklamak istedii; yerelde
konumlanm (bireysel, rgtsel ya da toplumsal) karar birimlerinin dnya apnda bir a
sayesinde birbirleriyle balantda olmalar srecidir. Bu balamda, karar birimlerinin
davranlarnn ideolojik, kltrel, ekonomik, politik ve benzeri boyutlarnn kreselleme
balamnda birbirleriyle karmak ilikileri vardr. rnein; ekonomik boyutta, bir tketim
malnn dnya apnda pazarlanabilmesi, ayn zamanda kltrel boyutta bu maln dnya
apnda bir tketim kltrnn paras olmasn gerektirebilir. Paralel olarak, bu tketim
malnn ithalat, bir lkenin politik iktidar tarafndan kltrel gerekelerle engellenebilir.
Yabanc sermaye ekimi, yksek dviz rezervleri, byk apl ihracat potansiyeli gibi
zellikleriyle kreselleme srecini pek ok ynyle tecrbe eden inde, hkmetin, ABD
yapm sinema filmlerinin ine giriine ahlaki gerekelerle snrl olarak izin vermesi
karmak balantlla bir rnektir. Bir baka rnek, ABD hkmetinin, deniz limanlarnn
zelletirilmesini, Arap yatrmclarn tekliflerine kar oluan ulusal muhalefetten dolay iptal
etmesidir. Bunlar gibi rnekler, kresellemenin boyutlar arasndaki karmak balantlla
iaret etmektedir.

Btn bu balamda, kresellemenin boyutlarnda e-zamanl yaanan ve aralarnda
karmak balantlar bulunan alt srelerden olutuu; paradokslar ve kart gler ierdii
grlmektedir. Bu dorultuda, kresellemenin, yerel-kresel, tikel-tmel gibi birbirine zt
ilke ve eilimleri ieren diyalektik bir sre olduu ileri srlebilmektedir (Tomlinson, 2004:
31).
Karmak balantllk gerei gz ard edilmeksizin, kresellemenin boyutlar arasnda
neden-sonu ilikisi balamnda bir sistematik olduu grlmektedir. rnein; ekonomik
boyutta, kresel apta bir rn ve/veya retim faktr akkanlnn gerekleebilmesinin n
koullar, bu akkanl kolaylatracak olan ideoloji (liberalizm), kurum (ulus-st
dzenlemeler) ve kltr (yaknlaan anlay ve davran tarzlar) boyutlardr. Yine, kresel
akkanl ve balantlar kolaylatracak olan bilimsel-teknolojik boyuta (rnein internete)
ihtiya vardr. Benzer nedensellik, yerel politik dnce ve uygulamalarn kresellik
kazanmasnn n koullar olarak akkanl kolaylatrc aralara (belli bir ideolojiye,
kuruma, kltre ve bilim-teknolojiye) dikkat ekmektedir. Kar ynden bir perspektif
oluturulmaya alldnda ise, rnein; liberalizm ideolojisinin, Birlemi Milletler gibi bir
ulus-st kurumun, bir halk dansnn, bir hitap tarznn ve benzeri olgu ya da olaylarn kresel
apta yaygnlaabilmesinin n koullarnn, ulus-tesi irketler ya da sa/sol partiler-
hkmetler olmad grlmektedir. Bu irketlerin ya da partilerin-hkmetlerin amac;
liberalizmi (bu balamda ideolojiyi), ulus-st kurumlar, halk danslarn (bu balamda
kltr), bilgisayarlar (bu balamda bilim-teknolojiyi) yaymak deildir; onlar, kresel
ekonomik ve politik gc amalamaktadrlar. deoloji, ulus-st oluumlar, kltr ya da
bilim-teknoloji, insanolunun ve uygarln doas gerei kendiliinden kresel hale
gelebilmektedirler ve bunlarn oluumu ve yaylm daha ok felsefi, bir baka deyile
soyuttur; somut bir ekonomik ya da politik gce dorudan gereksinimleri yoktur. te yandan,
bu boyutlarn kreselleme balamnda ekonomik ve/veya politik gten ok, kendi ilerinde
birbirlerine n koul olmalar ve birbirlerini beslemeleri sz konusudur. rnein; bireysellii
temellendiren liberalizm ideolojisi ile kltrel alanda post-modernizmin dnya apnda
yaygnlamalar e-zamanl gelien olaylardr.
Kresellemenin boyutlar arasndaki bu nedensellik mantkl grnmekle birlikte;
altyap-styap ayrm ya da katmanlatrma abasnda ak bir tanmlama ve ayrtrma
yapmak olduka gtr. Kimi yazarlar Hegelci bir izgide kltr altyap esi, ekonomik
alan ise styap esi olarak temellendirirken; kimileri de Marksist anlayla retim
ilikilerini altyap, kltr ise styap olarak grmekte; kresel sistemi bu dorultuda
aklamaya almaktadrlar. Bu adan, altyap-styap ayrmnda hangi boyuta ncelik

verilebilecei belirsizdir; boyutlar arasnda bir hiyerariye gitmek sakncaldr. Ancak,
kreselleme olgusunu anlamay kolaylatrmak adna belli bir mantksal dzene de ihtiya
vardr. Bu balamda, karmak balantll gz ard etmeksizin, u mantk izlenebilir:
Bireylerin, rgtlerin, toplumlarn ya da bunlara ait somut ve soyut varlklarn kresellik
kazanmasn kolaylatran ve bunun evresel koullar olma eilimindeki boyutlar olarak
ideolojik, kltrel ve bilimsel-teknolojik boyutlar ncelikle deerlendirilebilir. Bu nc
boyutlarn izdii dnsel ve arasal ynde olmak zere ekonomik ve politik boyutlar ise,
ikinci aamada incelenebilir.
Kresellemenin ok boyutlu yaps ve bu boyutlar arasndaki karmak balantllk;
teoriletirme almalarn ve kresel olaylarn zmlenmesini zorlatran bir etmendir. Bu
zorluu dikkate alarak gelitirilen btnsel yaklamlar daha gereki ve anlamay
kolaylatrc olmaktadr. Kresel kapitalizm teorisi bu tr bir yaklam olarak zellikle
kresellemenin ekonomik boyutu balamnda, fakat disiplinler-aras deerlendirmeye k
tutma ynnde nem kazanmaktadr.

3. Kresellemenin Teorik Temeli
Kresellemenin ok boyutlu bir yapda olmas ve bu boyutlar arasnda karmak
balantlln bulunmas, kresellemenin aklanmasna ynelik bir teori gelitirmeyi de
gletirmektedir. leri srlebilecek bir teorinin, ok boyutluluk ve karmak balantllk
nedeniyle disiplinler-aras bir ierikte olmas gerekmektedir. Bu bakmdan, yalnzca kresel
piyasalar dikkate alabilecek bir iktisat bak as, yalnzca kresel sosyal ilikileri
inceleyebilecek bir sosyolog yaklam ya da yalnzca kresel politikalar konu edinebilecek
bir siyaset bilimci deerlendirmesi; bir kreselleme teorisi gelitirmeye yetebilecek midir?
ndirgemecilik (reductionism) ve belirlenimcilik (determinism) kolaylna bavurmadan bir
kreselleme teorisi nasl gelitirilebilir?

3.1. Kreselleme Teorileri
Sosyal bilim dallar asndan kreselleme algsndaki farkllklar ve grlerdeki
eitlilik bir gereklik olarak sz konusuyken, belli noktalarda da farkl sosyal bilim
dallarndaki uzmanlarn ortak bir paydada bulutuklar grlmektedir. Sosyolog William
Robinsona gre; sosyal bilimcilerin gr birliine vardklar nokta sz konusudur: 1)
20.yzyln ikinci yarsnda toplumsal yaamda ok hzl ve nemli bir deiim, hatta
dnm yaanmtr. 2) Toplumsal deiim, dnya apnda balantllk ve bu karlkl
balantlla ilikin bilin boyutlarn iermektedir. 3) Kresellemenin ekonomik, sosyal,

politik, kltrel, ideolojik tm etkileri ayn anda her yerde (ubiquitous) var olmaktadr
(Robinson, 2007: 126-127).
Robinson, bu ortak gr noktalarndan ncsnn, kresellemeyi tanmlama ve
teoriletirme tartmalarnn ana noktas olduu dncesindedir. Buradan hareketle,
kresellemenin iyi anlalabilmesi bakmndan nesnellii salayabilecek baz temel sorularn
(domain questions), teoriletirme denemeleri iinde sorulmas gerektiini belirtmekte; ortaya
koyduu u temel sorularn, her bir teorinin varsaym ve ilkelerini oluturmas bakmndan
nem kazandn ileri srmektedir (2007: 127):
1. Kreselleme ne zaman balamtr?
2. Kreselleme srecinin merkez esi ekonomik midir, politik midir, kltrel midir?
Bu noktada maddeci ya da dnsel bir kesinlik var mdr?
3. oklu bir belirlemeden sz edilebilir mi ve bu okluluk nasl dzenlenmelidir?
4. Kreselleme bir sre midir, bir koul/durum mudur?
5. Modernlik ve post-modernlik kresellemeyle nasl bir iliki iindedir?
6. Kreselleme ile ulus-devletin ilikisi nedir? Ulus-devlet zayflamakta mdr;
nceliini korumakta mdr ya da yeni biimlere mi dnmektedir? Kreselleme; ulus-
devletler arasndaki mbadelelerin younlamas olarak uluslararaslamay m
(internationalization) iermektedir; yoksa ulus-devlet sistemini aan yeni yaplar, sreleri ve
olgular ortaya karan ulus-tesileme (transnationalization) ile mi badamaktadr?
7. Kreselleme tarafndan yeniden tanmlanan egemenlik snr ile toplumsal yap
arasnda ne derecede bir iliki vardr? Kreselleme srecinde sosyal ilikilerde egemenlik
alan snrlamas sz konusu mudur? Yerel ile kresel arasndaki iliki nedir? Zaman ve
mekan nasl yeniden ekillendirilmektedir?
Bu sorular balamnda grlmektedir ki; daha ok bir sosyolog mantna uygun bir
ekilde, toplum btnne ilikin ekonomik, kltrel ve politik olgu ve sreleri gz nne
alarak gelitirilecek bir kreselleme teorisi, daha gereki ve daha iyi aklayc olabilecektir.
Toplumun kltrel ve politik alanlaryla balantl olarak ekonomik alannn incelendii
ekonomi sosyolojisi ya da politik ekonomi zerine alan iktisatlar da, kresellemenin
btnselliini ve karmak balantlln aklayabilecek teorik yaklamda
bulunabileceklerdir.
Robinsonn, teoriletirme abalar iin gerekliliini ileri srd bu sorular,
btnsellie ve nesnellie yakn almlar iin bir temel oluturmaktadr. Teorilerdeki paral
yap srmekteyse de, mevcut teorik almalarda bu sorulara yant verilmeye allmaktadr.
Kresellemeyi aklayan teorik yaklamlar snflandran almalarn says ok azdr. Bu

almalardan ikisi; Robinsonn Theories of Globalization ve Leslie Sklairin Competing
Conceptions of Globalization balkl makaleleridir.
Robinson, Theories of Globalization adl almasnda, kresellemeye ilikin teorik
yaklamlar yedi balk altnda toplamaktadr (2007: 128-141):
1. Dnya-Sistem Teorisi (World-System Theory)
2. Kresel Kapitalizm Teorileri (Theories of Global Capitalism)
3. A Toplumu Yaklam (The Network Society)
4. Mekan, Yer Teorileri ve Kreselleme (Theories of Space, Place and Globalization)
5. Ulus-tesilik ve Ulus-tesicilik Teorileri (Theories of Transnationality and
Transnationalism)
6. Modernlik, Post-modernlik ve Kreselleme (Modernity, Postmodernity and
Globalization)
7. Kresel Kltr Teorileri (Theories of Global Culture).
Robinson, Immanuel Wallersteinn Dnya-Sistem Teorisini kreselleme teorileri
arasnda saymann salam bir nerme olmadn belirtmektedir. Robinsona gre; Dnya-
Sistem teorisi ulus-devletler-aras bir sistemi betimlemektedir; oysa kreselleme srecinde
ulus-devletlerin g ve nemi azalmaktadr. Dnya-sistem iinde Merkez (core), evre
(peripheral) ve Yar-evre (semi-peripheral) lkelerin uluslararas iblm erevesinde
rolleri vardr ve bu roller zerinden devletler-aras rekabet sz konusudur. Robinson, Dnya-
Sistem yaklamnn bu ulus-devlet merkezli vurgusunun kresellemeyle badamadn
iddia etmektedir. Ayrca, Robinsona gre; Dnya-Sistem teorisi, yaklak 500 yl nce
kklenen kapitalist genilemeci tarihsel sreci incelemektedir (2007: 128-129).
Robinsonn, bir dnce okulu olma yolunda olduunu ileri srd kresel kapitalizm
yaklam (2004: 2), kresellemenin ekonomik boyutunda ileri gelen gelimelerin teorik
aklamas olmas balamnda etkin bir yaklamdr. Robinson da kendi teorik nermeleriyle
bu yaklam iinde yer almaktadr. Robinson, kresel kapitalizme ilikin teorisini dayanak
noktas zerine yerletirmektedir. Bu noktalar, ulus-tesi retim (transnational production),
ulus-tesi kapitalistler (transnational capitalists) ve ulus-tesi devlet (transnational state)
olarak belirmektedir (Robinson, 2007: 130). Kresel Kapitalizm Okulu; Robinsonn yan
sra, Leslie Sklair, Phillip McMichael, Robert Ross, Kent Trachte, Michael Hardt, Antonio
Negri, Robert Went gibi baka yazarlarn da almalaryla meydana gelmektedir.
Robinsonn teorik almalar snflamasnn nc srasnda, Manuel Castellsin The
Rise of Network Society adl kitabyla simgelenen, kresellemenin biimlenmesinde

teknolojik gelimelere nem ykleyen bak as yer almaktadr (2007: 132). Endstri-
sonras toplum (post-industrial society) ya da bilgi toplumu (informational society) gibi
kavramlarla incelenen, genel olarak kinci Dnya Sava sonrasnn toplumsal sistemi,
Castellsin anlayndaki gibi bir toplumu anlamlandrmaktadr.
Robinson, mekan (space) ve yer (place) balamndaki kreselleme teorilerinde
Anthony Giddens, David Harvey, Saskia Sassen, Roland Robertson gibi yazarlarn
yaklamlarn ne karmaktadr. Giddens, kresellemeyi, zaman-mekan ayrmas (time-
space distanciation) kavramyla incelerken, dnyann ok uzak yerlerinde meydana gelen
yerellikleri biimlendiren, dnya apndaki sosyal ilikilerin younlamasna vurgu
yapmaktadr (The Consequences of Modernity, 1990). Harvey, Giddensn grne benzer
ekilde, zaman-mekan skmas (time-space compression) kavramlatrmasna gitmekte;
ekonomik krizler karsnda, kapitalist sistemde esnek birikim modelleri gelitirilerek,
mekansal snrlarn azaltldna ve zamann yeniden dzenlendiine dikkat ekmektedir (The
Condition of Postmodernity, 1990). Robinsona gre kresel ehirler (global cities)
sylemiyle kresellemeye ilikin kalc ve gl bir alma alan yaratm olan Sassen ise,
uluslararas iblm iinde, kresel apta olmak zere retimin yerelletii
(decentralization) ve kresel retim sisteminin gdm ve kontrolnn merkeziletii
(centralization) dncesindedir. Bu eksende mekansal dalm (spatial dispersal) ve kresel
btnleme (global integration) bileiminin, birbirlerine bal kresel ehirler yarattn ne
srmektedir (The Global City, 1991). Son olarak, Robertson, yerel (local) ve toplulua ait
(communal) anlam ve deerlerin dnya apnda yaylmas ve nem kazanmasyla yerelliin
kreselletiini ifade eden kresel-yerelleme (glocalization) kavramn ortaya atmaktadr
(Glocalization: Time-Space and Homogeneity-Heterogeneity, 1995) (Robinson, 2007: 133-
135).
Robinsonn, kreselleme teorileri snflamasnn beinci grubunda ulus-tesi
(transnational) balam deerlendiren almalar yer almaktadr. Ulus-tesilik
(transnationality) ve ulus-tesicilik (transnationalism); insanlar, topluluklar, kurumlar
birbirine balayan oklu balar ile karlkl eylemler temelinde, ulus-devletlerin snrlarn
aan sreler ve pratikler anlamna gelmektedir. Ulus-tesi sosyal ilikiler, sadece ii g
(immigration) balamnda deil, pek ok alt sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel topluluun
snr aan balantlaryla domaktadr. leri ve ucuz iletiim ve ulam olanaklar ulus-tesi
ilikileri gelitirmektedir. Robinson, bu alanda, Transnationalism and Cosmopolitanism
(2005) adl almasyla Roudometof, Servants of Globalization (2001) adl kitabyla Parrenas

ve Nations Unbound (1994) adl kitaplaryla Basch ve meslektalarn ne karmaktadr
(2007: 136-137).
Robinson, snflamasnn altnc balnda, kresellemenin temelinde modern ya da
post-modern anlay gren yaklamlar ele almaktadr. Globalization: Social Theory and
Global Culture (1992) adl kitabyla Roland Robertson, The Consequences of Modernity
(1990) adl kitabyla Anthony Giddens ve World Society and Nation-State (1997) adl
makaleleriyle John Meyer ve meslektalar, genel olarak kresellemenin modernizm
kltrne dayandn ileri srmektedirler. Bu gruptaki yazarlar, kreselleme olgusunun;
ulus-devlet, kapitalizm, eitim ve hukuk sistemi gibi modernizm deerleri, pratikleri ve
kurumlarnn evrensellemesinden kklendii savn tamaktadrlar. The Global Age (1996)
adl kitabyla Martin Albrowun ban ektii bir grup yazar ise, modern toplumdan post-
modern topluma geiin kresellemeyi tanmlayan ana zellik olduu dncesindedir
(2007: 138-139).
Robinsonn snflandrmasndaki yedinci ve son grup yaklam ise kresel kltre
ilikin teorik almalardan olumaktadr. Kresel kltrle ilgili almalar, genellikle
kreselleme ile din, ulusal kimlik, tketim ya da iletiim arasndaki balantya yneliktir.
Kreselleme olgusunun gzlemlenmesini, tecrbe edilmesini aklayan Roland Robertsonn
kresel bilin sylemi ve George Ritzerin Toplumun McDonaldslatrlmas (The
McDonaldization of Society) (1993) tezi, kresel kltr yaklamlarnn ne kan
rnekleridir. Globalization and Culture (1999) adl kitabyla John Tomlinson ve
Globalization and Culture: Global Melange (2004) adn tayan kitabyla Pieterse Nederveen
de kresel kltr zerine alan dier yazarlar olarak gze arpmaktadrlar (2007: 139-141).
Kreselleme ile ilgili teorik almalar snflandran bir baka yazar olan Leslie Sklair,
bu snflandrma konusunda balca iki yaklamn olduunu belirtmektedir. Bu yaklamlarn
birincisinde; kresellemeyi tek nedenli (mono-causal) olarak aklayan almalarla, ok
nedenli (multi-causal) aklama getiren almalar karlatrlmaktadr. kinci tr
yaklamlarda ise, farkl disiplinlerin (sosyal bilim dallarnn) kresellemeyi ele al biimleri
karlatrlmaktadr ve bu yaklam kreselleme sosyologlarna zgdr (Sklair, 1999: 148-
149). Sklair, bu ikinci gruptaki yaklamlara benzer ekilde, kresellemeye ilikin disiplinler
itibariyle drt balk altnda teorik snflandrma yapmaktadr. Bunlar srasyla Dnya-Sistem
(World-System), Kresel Kltr (Global Culture), Kresel Toplum (Global Society) ve
Kresel Kapitalizm (Global Capitalism) yaklamlardr.
Dnya-Sistem yaklam; Wallersteinn 1974 ylnda yaynlad The Modern World-
System ve 1979 ylnda yayna verdii The Capitalist World-Economy adl kitaplar temelinde

oluan alma alan erevesinde belirmitir. Bu yaklam; temelde, kapitalist dnya-sistem
tarafndan biimlendirilen uluslararas iblm iinde Merkez, evre ve Yar-evre
lkelerin deien rollerine dayanmaktadr. Sklair, bu balamda, Wallersteinn kreselleme
deil, uluslararas iblm zerine odaklandn ne srmektedir (1999: 149-150). Sklair,
ayrca, Dnya-Sistem yaklamnn tam anlamyla kreselleme yaznnn bir paras
olamayacan, fakat sosyal bilimlerde kreselleme almalar iin bir temel
oluturabileceini ne srmektedir. Dnya-Sistem yaznnda kresel kavramna zel bir
nem yklenmemi olmas Sklairin bu noktadaki dayanaklarndan biridir (1999: 149).
Gerekten de, Wallerstein, kitaplarda zel nem verilen kavramlarn sraland indeks
blmnde kresel ya da kreselleme szcklerine yer vermemitir (Wallerstein, 1974:
398 ve Wallerstein, 1979: 298). Sklairin deerlendirmesine Robinsonn yukarda deinilen
gerekeleri de eklendiinde; Dnya-Sistem teorisinin kresellemeyi aklayan bir teori
olmad nermesi belirginlemektedir.
Sklair, kreselleme yaklamlar snflamasnn ikinci grubunda kresel kltr ile ilgili
almalara deinmektedir. Sklaire gre kresel kltr yaklam; ulusal kimlik zerinde
tanmlama sorunlar yaratan kitlesel medya eksenli homojenleme kltrn temel
almaktadr. Bu grupta yer alan yazarlar, Dnya-Sistem yaklamnda olduu gibi belli bir
dnce okulu oluturamasalar da, birbirleriyle tutarl almalar gelitirmektedirler.
Buradaki tutarllk, kresel dzeyde herkesin yz yze geldii kitlesel medya aralarnn
salad btnlk balamnda ortaya kmakta; McLuhann nceki blmlerde deinilen
kresel ky kavramna younlamaktadr. Kresel kltr almalarnn dikkat ektii
homojenleme ve btnlk eilimi, kltrn kresellemesi (globalization of culture)
balamnda zellikle Bat tarz ekonomik, politik ve kltrel oluumlarn Batl olmayan
toplumlar zerindeki etkisini ne karmaktadr. Bunun yan sra, yerel kltr ile kresel
kltr arasndaki balantya dikkat eken bir baka alma alan da kresellemenin kltrel
boyutunda sk tartlan konulardan biridir (Sklair, 1999: 151-153).
Sklairin snflamasndaki kresel toplum yaklamlar, yalnzca modern aa zg
bilim, teknoloji, endstri ve evrensel deerler temelinde ykselen kresel bilin (global
awareness, planetary consciousness) dncesine dayanmaktadr. Kresel toplum
dncesini oluturan kresel bilin; 20. yzylda ulus-devletlerin gc ve nemi azalrken,
ulus-st (supra-national) ve kresel olan kurum ve inanlarn neminin artmasyla
ekillenmektedir (Sklair, 1999: 154-155).
Sklairin snflamasndaki son grup ise kresel kapitalizm modellerinden olumaktadr.
Kresel kapitalizm yaklam, bu almann teorik dayanaklarnda nemli bir yer tutmaktadr.

Sklair, modelindeki dayanaklarn boyutta; ekonomik alanda ulus-tesi sermaye
(transnational capital), politik alanda ulus-tesi kapitalist snf (transnational capitalist class)
ve kltrel-ideolojik alanda da kltrel sekinler (transnational elites) olgularyla beliren
ulus-tesi pratiklerle (transnational practices) kurgulamaktadr. Sklaire gre; bu ulus-tesi
pratikler, ekonomik alanda ulus-tesi irket (transnational corporation), politik alanda ulus-
tesi kapitalist snf (transnational capitalist class) ve kltrel-ideolojik alanda tketimcilik
(consumerism) olarak ayr kurum tarafndan biimlendirilmektedir (Sklair, 1999: 157).
Robinson ve Sklairin derledii teorik yaklamlarn her biri kendi izgisinde nesnel
nermeler ortaya koyarken, bunlar arasndan kresel kapitalizm yaklam; gerek ekonomik
eksenli olmasndan, gerekse dier teorik almlarla yaknlama eiliminden dolay biraz daha
ne kan bir konumdadr. Kresel kapitalizm teorisi; hem retimin hem de tketimin ulus-
tesilemesi srelerini iermekte; ulus-tesi snf ilikilerini ve bu snf ilikilerinin yn ve
biim verdii ulus-tesi devlet anlayn aklamaktadr. Modernizmin retime, post-
modernizmin tketime dnk yaplar balamnda kltrel boyutla; ulus-devletin ulus-tesi
devlete dnm balamnda da politik boyutla yakn anlamlar ve aklamalar, kresel
kapitalizm teorisinin dier teorik yaklamlarla sk balar ierdiini gstermektedir.
Robinsonn ve Sklairin makalelerinde konu ettikleri, kresellemeye ilikin teorik
eitlilik kreselleme olgusunun btnselliinin ve ok boyutluluunun bir sonucudur.
Kreselleme olgusunun btnsellii, boyutlar arasndaki geikenlilikle birlikte teoriletirme
abalarn gletirmektedir. Ancak, kresellemenin iyi anlalabilmesi asndan da
teoriletirme ve kavramlatrma giriimlerinde ok tarafl (multilateral) ve/veya ok boyutlu
(multidimensional) baka ihtiya vardr. Kresel kapitalizm teorisi, bu bak salayabildii
ve yalnzca ekonomik odakl olmayp dier disiplinlerle balantl olarak kresellemeyi
aklayabildii iin ilevsel bir konuma ve neme sahiptir.

3.2. Kresel Kapitalizm Teorisi
Kapitalizm, bilinenin aksine ilk kez Marx ve/veya Engelsin deil, Proudhon, Leroux,
Blanqui gibi Fransz sosyalistlerinin ortaya att, kendi dnemlerinin ekonomik ve toplumsal
sistemini betimlemek iin kullandklar bir kavramdr. Marx ve Engels, kapitalist retim
tarz ya da burjuva ekonomisi kavramlarn kullanrken, Turgot ve Smith yatrm yapmak
iin sermayeyi elinde bulunduranlar tanmlamak zere giriimci kapitalistler kavramn
tretmilerdir. Bu erevede, kapitalizm kavram, sonundaki -izm ekine karn, bir teorik
sistem olarak domamtr (Jessua, 2005: 7-8). Kapitalizmin dnsel, tarihsel ve corafi

perspektifte yatay ve dikey gelime gstermesiyle birlikte, kapitalizmi zellikle 20.yzylda
teorik erevede inceleyen yazarlar ve almalar da yaygnlam ve belirginlemitir.
Dnya-sistem yaklam, kapitalizmin arlkl olarak 20.yzyln ikinci yarsna kadar
olan yaylmn teorik temelde deerlendiren bir yaklamdr. Bu yaklamn oluumunda
1970lerde deerlendirmelerini ortaya koyan Immanuel Wallersteinn almalar ba
ekmektedir. Wallersteinn sregelen almalarnn yan sra, Christopher Chase-Dunn,
Giovanni Arrighi, Andre Gunder Frank, John Urry gibi sosyal bilimcilerin de katks
olmaktadr. Dnya-sistem yaklam erevesindeki dnceler gnmzde kreselleme
balamnda younlamaktadr; ancak, yukarda kreselleme teorileri bal altnda ele
alnd gibi, Robinson ve Sklair gibi yazarlarca, dnya-sistem yaklam bir kreselleme
teorisi ortaya koymamaktadr. Bu yaklamda temel olan; dnya apnda var olmu, uluslar ya
da ulus-devletler arasndaki ilikilerle gelimi kapitalist sistemin incelenmesidir.
Wallersteina gre; tarihsel olarak uzun sre yaam tek dnya-ekonomi, modern
dnya-sistem olmutur ve ite bu nedenle modern dnya-sistemin tanmlayc zellii olarak
kapitalist sistem kk tutmu ve glenmitir. Tersinden dnlrse, kapitalist bir sistem de
ancak bir dnya-ekonomi erevesi iinde var olabilirdi (Wallerstein, 2004: 46). Bu
balamda, modern dnya sisteminin kapitalist temele dayand ve kapitalizmin dnya
apnda yaylma eiliminde olduu grlmektedir ki; bu da tam anlamyla kreselleme
demek olmasa da, kreselleme tartmalarna k tutmaktadr.
Kresel kapitalizm yaklam; kreselleme kavramyla aklanan dnemin, kapitalizmin
evrimindeki yeni bir aama olarak meydana geldiine iaret etmektedir. Gerek kavram olarak
kullanlmaya balamasnn daha eski zamanlara deil de, ancak 1960larn sonlarna
dayanmas, gerekse Wallersteinn inceledii ulus-devletler aras dnya-sistemden niteliksel
olarak farkl olmas balamlarnda, kreselleme; kkleri uzun bir tarihi kapsayan sreteki
grece yeni bir olgu eklinde ortaya kmtr. Kresellemenin bu yeni olma zellii,
kapitalizmin tarihinde daha nce grlmemi nitelikleri iermesi anlamna gelmektedir. Bu
erevede, kresellemeyi kapitalizmin yeni aamasnn ad olarak sunmak mantkl
grnmektedir. O halde, kresellemeyi biimlendiren, kapitalizmin bu yeni aamasnn
zellikleri nelerdir?
Kresel kapitalizm teorisine katk salayan yazarlardan Robert Ross ve Kent Trachte;
bir sosyal sistem olarak kapitalizmin dzeyde zmlenebileceini ileri srmektedirler: lk
dzey, Adam Smith ve Karl Marxn ortaya koyduklar, kapitalizmin mantn iermektedir.
kincisi, kapitalizmin tarihsel geliimini aklayan Paul Baran, Paul Sweezy, Joseph
Schumpeter gibi yazarlarn oluturduu dzeydir. Son dzey ise, kapitalizmin bugnk

durumunu betimleyen zgn sosyal oluum olarak kresel kapitalizmdir (Ross ve Trachte,
1990: 4-5).
Ross ve Trachte, kresel kapitalizmi, ekonomik dngler (cycles), eilimler (trends) ve
yapsal deiimler (structural changes) eklindeki zmsel kavrama ilikin ayrmdan
hareketle aklamann yararl olduu dncesindedirler. Dngler; tekrar eden genileme ve
daralma dnemleridir. Eilimler; dnglerin dzenledii birikimli niceliksel deiimlerdir.
Yapsal deiimler ise; eilimler tarafndan tretilen niteliksel farkllamalardr. Ross ve
Trachteye gre; bu kavramsal erevede, 1950lerle birlikte yaanan genileme ve ardndan
1970lerdeki daralma dngsnn yaratt eilim, bir yapsal deiim yaratmtr. Bu
deiim, tekelci kapitalizm teorilerindeki ulusal oligopoller sistemine ya da dnya-sistem
yaklamnda incelendii gibi uluslararas mbadele hiyerarisi iindeki uluslara ilikin
olmayp, kapitalizmin dnya leinde meydana gelen yeni bir biimine ilikindir (Ross ve
Trachte, 1990: 5).
Ross ve Trachteye gre; piyasada mbadele etme amal meta retim biimi ve buna
dayal retim ilikileri olarak kapitalizm, kresel lekte birtakm niteliksel farkllklar
eliinde yeni bir aamada bulunmaktadr. Kresel kapitalizmi biimlendiren bu niteliksel
farkllamalar, ulusal snrlarn iinde etki gc olan tekelci ya da rekabeti firmalardan
kresel firmalara kayan nemi ve bu balamda kresel retim ilikilerinin izdii sosyal
yapy ifade etmektedir (Ross ve Trachte, 1990: 23-25).
William Robinson da, Ross ve Trachte gibi; kresellemenin, kapitalizmin yeni
evresiyle biimlendiini ileri srmektedir. Robinsona gre; kapitalizm iki balamda
yaylmac bir yapya sahiptir. lk olarak, kapitalist meta retimi, kapitalizm-ncesi (pre-
capitalist) retim biimine sahip olan yerlerde yaygnlamaktadr. Robinson bu srece yatay
genileme (extensive enlargement) demektedir. Yatay genileme, 19.yzyln ikinci yarsnda
ve 20.yzyln ilk yarsnda Afrika ve Asyada srdrlen smrgeletirmeyle belirginlemi;
1990larda eski Sovyetlerde ve nc Dnya lkelerinde kapitalist meta retiminin
yaygnlamasyla kresel lee ulamtr. Robinson, yatay genilemeyi tamamlayc
nitelikteki dikey genileme yoluyla da kresel kapitalizmin kkletiini belirtmektedir. Dikey
genileme (intensive enlargement); daha nce kr amac tanmakszn salanan eitim, salk
gibi hizmetlerin kapitalist retim biimine sokulmas ve piyasa koullarnda karlanmasn,
bir baka deyile piyasalatrmay (marketization) ifade etmektedir. Robinson, kapitalizmin
yzyllarca sren niceliksel younlamasnn (quantitative intensification) zerinde ykselen,
bu dikey genileme balamnda ortaya kan niteliksel younlamann (qualitative
intensification) kresellemeyi betimledii dncesindedir. Btn bu erevede,

kreselleme; kapitalist retimin yzyllar boyunca dnya apnda yaygnlamas srecinin
doruu olarak belirmektedir (Robinson, 2004: 6-9).
Ross ve Trachte ile Robinsonn bu aklamalar erevesinde grlmektedir ki;
kreselleme sreci, tarihsel olarak 1970lerle balatlabilen dneme ilikin, kresel lekli
niteliksel-yapsal dnmlerle biimlenmekte, anlam kazanmaktadr. Kresel kapitalizm
yaklam da, bu niteliksel dnmleri aklama iddias tamaktadr.
Kresel kapitalizmin teorisyenlerinden Leslie Sklair, kresellemeyi tanmlayan yapsal
deiimler olarak ulus-tesi pratiklere (transnational practices) vurgu yapmaktadr. Sklaire
gre; kresel sisteme, devlet merkezli uluslararaslama (internationalization) deil, ulus-
tesileme (transnationalization) olgusu nitelik kazandrmaktadr. Ulusal/yerel karar
birimlerinin ulus-tesi pratiklerinin oluturduu yap iinde kresellemenin kapitalist
nitelikli olduu grlmekte; kresel sistemi tanmlayan kavram olarak kresel kapitalizm
ne kmaktadr (Sklair, 1995: 4-7).
Kresel kapitalizm olgusu, kreselleme srecinin ekonomik boyutunu tanmlayan bir
sylem olmasnn tesinde, belli bir akademisyenler topluluunun almalaryla bir teori ve
bu balamda oluan bir okul temelinde nem kazanmaktadr. William Robinson, kendisinin
de iinde olduu bu okulu meydana getiren yazarlar ve temel yaptlarn yle derlemektedir
(2004: 2):
Global Capitalism: The New Leviathan (1990) adl kitaplaryla sosyologlar Robert J.S.
Ross ve Kent C. Trachte,
Sociology of the Global System (1991), The Transnational Capitalist Class (2001) ve
Globalization: Capitalism and Its Alternatives (2002) adl kitaplaryla sosyolog Leslie
Sklair,
Development and Social Change: A Global Perspective (1996) adl kitabyla sosyolog
Phillip McMichael,
The Enigma of Globalization: A Journey to a New Stage of Capitalism (2002) adl
kitabyla iktisat Robert Went,
Empire (2000) ve Multitude (2004) adl almalaryla siyaset bilimi felsefecileri
Michael Hardt ve Antonio Negri,
A Theory of Global Capitalism: Production, Class and State in a Transnational World
(2004) adl kitabyla sosyolog William I. Robinson.

Bu yazarlar dnda, kresel kapitalizm teorisi zerine almayp, kresel sistemi politik
ekonomi balamnda inceleyen Dani Rodrik, Saskia Sassen, Peter Dicken, Manuel Castells
gibi sosyal bilimciler de kresel kapitalizm yaklamna paralel bir alanda almaktadrlar.
Kresel kapitalizm teorisyenlerinden Robinson ve Sklairn ortaya koyduklar ayakl
modeller, teorinin dier yazarlarnn yaklamlarna gre daha sistematik ve kapsamldr. Bu
noktada bu iki yazarn modellerinden hareketle kresel kapitalizm teorisine bakmak yeterince
ilevseldir.
Sklair, kresel kapitalizmin toplumsal alanda oluan ulus-tesi pratiklerle
ykseldiini ileri srmektedir. Bunlar; ekonomik alanda ulus-tesi sermayeye dayal pratikler;
politik alanda ulus-tesi kapitalist snfn pratikleri ve kltrel-ideolojik alanda sekinlerin
pratikleri olarak meydana gelmektedir. Sklaira gre; bu alandaki ulus-tesi pratikler
temel kurumla tanmlanmaktadr. Bu kurumlar; ekonomik alanda ulus-tesi irket; politik
alanda ulus-tesi kapitalist snf ve kltrel-ideolojik alanda tketimcilik olarak belirmektedir
(Sklair, 1999: 157).
Robinson da Sklair gibi kresel kapitalizm yaklamn dayanak zerine
yerletirmektedir. Sklairin grnden biraz farkl olarak, ulus-tesi retim, ulus-tesi
kapitalist snf ve ulus-tesi devlet dayanaklarna deinmektedir (2007: 130).
Sklair ve Robinsonn modellerindeki dayanaklar ve kavramlar birbirinden ok farkl ve
birbirine alternatif deildir. Birbirleriyle i ie gemi ve birbirlerini tamamlayc nitelikte
olup kresel kapitalizmin dier teorisyenlerinin aklamalaryla da balantl ve btnlk
iindedir.
Kresel kapitalist sistemin boyutlarndan biri olan ulus-tesi retim ulus-tesi irketler
eliyle iletilmektedir ve iki dayanak zerinde ykselmektedir. Ulus-tesi retim; yeni
teknolojiler ve yeni organizasyon biimleri olarak iki ynde gelien bir esnek birikim modeli
(post-Fordizm) iinde gereklemektedir. Buna gre yeni teknolojiler, iletiimde
bilgisayarlama, internet, dev kasalarda tamaclk (containerization), tamaclk trleri
arasnda balant (intermodal transport), dondurarak saklama (refrigeration), robotlatrma
(robotization), bilgisayar destekli tasarm (computer-aided design, CAD), bilgisayar destekli
imalat (computer-aided manufacturing, CAM) ve benzeri yenilikler olarak belirmektedir.
Post-Fordist yapnn yeni retim organizasyonlar ise; dikey dalm (vertical disintegration),
tam zamannda retim (just-in-time), kk ynl retim (small-batch production),
szlemeli retim (subcontracting), dardan hizmet alma (outsourcing), kurumsal ya da
kurumsal olmayan ulus-tesi i anlamalar gibi rgtlenmelerdir (Robinson, 2004: 17).

Ulus-tesi irketler, esnek retim anlaynn gstergeleri olan yeni teknolojiler ve yeni
organizasyon biimleri yoluyla ulus-tesi retim a oluumunun temel oyunculardr. Ulus-
tesi irketlerin kresel lekte sermaye birikimi ilevleri ve srekli bymelerini salayacak
kresel stratejiler gelitirme nitelikleri sz konusudur (Sklair, 1995: 49). Ulus-devlet
yaplanmasn zayflatacak ekildeki ulus-tesi irket faaliyetlerinin grld srete;
irketlerin kararlar, kken ya da ev sahibi olarak devletlerin kararlarndan bamsz ve onlar
zerinde baskn olmaktadr. Ayrca ulus-tesi retimin esnek organizasyon trleri de kresel
irketlerin birden fazla lkede yapt yatrmlarn tesinde gelimelere neden olmaktadr:
Kresel irketler, farkl lkelerde fabrikalar kurmalarnn yan sra, hatta bunun tesinde; ky-
tesi d hizmet alm, szlemeli retim yaptrma, retim ayrcal verme gibi esnek
yntemlere ynelmektedirler. Dolaysyla kresel irketler, kendi dev fabrikalar olmakszn
da dnya retiminde ynlendirici bir konumda olabilmektedirler. Bu da onlara ulus-tesi olma
nitelii yklemektedir. Teknoloji de irketlerin ulus-tesi olmasn anlaml klmaktadr. Bu
noktada Sklair, alan says, satlar, ekonomik varlklar gibi alardan kk olan bir
irketin teknolojik etkinlikle rakiplerine kar stnlk kurarak ulus-tesi olabildiine
deinmektedir (1995: 50).
Fordist birikim modelinin, bir baka deyile tekelci kapitalizmin, esnek birikim rejimine
ya da kresel kapitalizme dnmesi sermaye-emek ilikisinde dengeyi sermaye lehine bozan
bir yap yaratmtr. Esnek sermaye birikimi, emein de esnek koullarda ilemesini
salayacak birtakm yeni organizasyonlar gndeme getirmitir.
Kresel kapitalizm teorisyenlerinden Phillip McMichael, emein esnek almasn
ierecek ekilde, kresellemenin temelde drt ayak zerinde yrtlen bir proje olduunu
ileri srmektedir. Bu ayaklar; dardan hizmet alma (outsourcing), yer deitirme
(displacement), kurumsalln bozulmas (informalization) ve yeniden smrgeletirme
(recolonization) olgulardr (McMichael, 2008: 192). Dardan hizmet alma ncelikle
sermaye zerinde belirleyici iken, yer deitirme ve kurumsalln bozulmas emekle ilgili bir
eilimdir. Yeniden smrgeletirme ise kresellemenin makro lekte nem kazanan bir
eilimidir.
Kresel kapitalizmin ulus-tesi retim boyutunda, pek ok yazar, dardan hizmet alma
biimine zel bir nem vermekte; bu yntemin dierleriyle balantl olmasndan ve
dierlerini ynlendirici yapsndan sz etmektedirler. Bu yazarlardan biri olan, kresel
kapitalizmin teorisyenlerinden Philip McMichael, dardan hizmet almann, retimin
kresellemesi balamnda iki srecin iaretisi olduunu ileri srmektedir. Bu srelerden
ilki, snrlayc dzenlemelerin kaldrlmasyla (deregulation) sermaye akkanlnn ar

hzlanmas (hypermobility of capital); ikincisi de, geici ii altrma (casualization)
biiminde istihdamn dntrlmesidir (McMichael, 2008: 192).
Yer deitirme olgusu, kreselleme srecinde alma koullarnn iki eilimi ile
birlikte ortaya kmaktadr. Bunlar, emein geiciletirilmesi (causalization) ve ihtiya fazlas
iilerin yaratlmas (redundancy) eilimleridir. Esnek retim ve birikim modeli, sermaye
snfnn esnekliine uyumlu esneklikte emek snfn gerektirmekte ve geici ii
altrlmas eklindeki bir esneklik, altrlabilecek ii saysn ve alma srelerini
arttrmaktadr. Bylelikle ortaya kan ii fazlal nedeniyle iiler baka yerlerde ya da
sektrlerde i aramaktadrlar. Bu sre zellikle krsal kesimde grlmekte, modern ehirlerde
ve sanayilerde kyllerin iiletirilmesi (depeasantization) yoluyla yerinden etme ya da yer
deitirme sreci yaanmaktadr (McMichael, 2008: 200). Bu esneklik, sermayenin ulus-
tesilemesi iin ekici bir kouldur.
Yer deitirme srecinin kreselleme balamnda nem kazanmas, ihtiya fazlas
iilerin alma olana bulabilecekleri yeni yerlere yasal ya da yasal olmayan yollarla
ynelmesi, bir baka ifadeyle yeni ihra rn olmas sonucunu dourmaktadr. stelik
gemiin smrgeletirme srecinden farkl olarak bu kresel yer deitirenlerin drtte
kadn ve ocuklardan olumaktadr (McMichael, 2008: 205). Bu dorultuda hem emek arznn
yksek olduu az gelimi ya da gelimekte olan lkelerde, hem de bu lkelerin ii ihrac
yoluyla emek arz artan gelimi lkelerde cretler, bir baka boyutuyla igc maliyetleri,
dme eilimine girmektedir. Geici alma eilimi de dikkate alndnda, ulus-tesi
sermayenin emek karsndaki stnl daha ak olarak grlebilmektedir.
Esnek alma koullarnn, yer deitirme benzeri bir baka eilimi, alma
koullarnda kurumsalln bozulmas (informalization) olgusudur. Bu konuyla ilgili olarak
McMichael, bir yandan piyasalarn kurumsal kltrn, dier yandan da, kurumsal olmayan,
marjinal yaplanmalar ieren iki-yzl kreselleme projesinden sz etmektedir.
Kurumsalln bozulmas, dier ifadeleriyle marjinalleme ya da kayt-dlama; iktisatlar
ve hkmetler tarafndan retken ekonominin dnda tutulsa da, dolaysyla makro ekonomik
deerlendirmelerde ierilmese de, az gelimi ya da gelimekte olan lkelerde sosyal yeniden
retimin (social reproduction) ok nemli bir parasn oluturmaktadr (McMichael, 2008:
210-211).
McMichael, kurumsalln bozulmasnn iki sre ierdiini belirtmektedir. Bunlardan
biri, irketlerin yeniden yaplanmasnn bir sonucu olarak emein geicilemesi; ikincisi de,
bireysel ya da kolektif olarak yeni geinme yollarnn gelitirilmesidir. Bu eilimler
balamnda, emein marjinallemesi irket kresellemesinin ayrt edici zelliklerinden biri

olarak belirmektedir. Yer deitirme olgusuyla da balantl olarak, marjinalleme, ehirlerde
soyutlanm kenar mahallelerin ortaya kmasna neden olmakta; neo-liberal sylemler altnda
marjinallik ne devletin ne de makro ekonominin sorumluluu altnda kabul edilmektedir.
Hatta geinme yollarnn bireysellemesi asndan olumlu bile grlmektedir (McMichael,
2008: 212-215).
Ulus-tesi retim srecinde emein esnek alma koullar eitli hak ve ayrcalk
kayplarn ortaya karrken, ulus-tesi sermaye dolamnn da etkisiyle kapitalist snf g
kazanmakta ve ulus-tesi pratikler sergilemektedir. Bu srete kresel kapitalizmin sermaye-
emek ilikisi; kresel sermayenin kresel emek zerindeki ynlendiriciliiyle
biimlenmektedir. Bu da, Sklair ve Robinsonn kavramlaryla ulus-tesi kapitalist snf
oluumu anlamna gelmektedir.
Sklairgre; ulus-tesi kapitalist snf oluumu, geleneksel Marksist dncede
grld gibi yerel/ulusal dzlemde retim aralarnn mlkiyeti ve kontrolne dayal
snflamadan teye bir anlam tamaktadr. Bu yeni snf tezinde; ulus-tesi kapitalist snf,
kresel karlar gerektirmekte ve bireysel karlar kresel apta kapsam iine almaktadr.
Kendilerinin ve sistemin karlarnn dnya apnda yerel ve ulusal noktalara ulatrlabilecei
koullar oluturmaktadr. Sklair, ulus-tesi kapitalist snfn balamda ulus-tesi olma
zellii kazandn belirtmektedir: Bu snfn yeleri;
Pek ok konuda, yerel perspektiflerden ok, kresel perspektiflere sahiptir,
Kendilerini dnya vatandalar olarak grmektedirler ve
zellikle lks tketime dayal olarak benzer yaam tarzlarn sergilemektedirler.
Sklair, bu balamda oluan ulus-tesi kapitalist snfn u sosyal gruplardan
olutuunu ileri srmektedir:
Ulus-tesi irket yneticileri ve onlarn yerel temsilcileri,
Kreselleen brokratlar,
Kapitalist zihniyetli politikac ve profesyoneller,
adamlar ve medyadan oluan tketimci sekinler (Sklair, 1995: 70-72).
Sklair, ulus-tesi kapitalist snfn iki balamda politik tutum ve davranlarda
bulunduu grndedir. lk olarak, sermaye ile emek arasndaki politik mcadelenin
doasn deitirmeye abalamakta; ikinci boyutta ise, yeni ve gz kamatrc ulus-tesi
pratikler karsnda yurtii pratikleri nemsizletirmeyi ve yurtiinde ibirliki
(comprador) zihniyeti oluturmay amalamaktadr (Sklair, 1995: 72).

Robinson da Sklair gibi ulus-tesi kapitalist snf kresellemenin politik boyutunun
ana oyuncusu olarak grmektedir. Robinsona gre; ulus-tesi kapitalist snf, kendini dnya
apnda yeni yneten-snf olarak konumlandrma ve ykselen ulus-tesi devlet aralar eliyle
kendi kurallarna tutarllk ve sreklilik kazandrma giriimlerinde bulunmaktadr. Robinson,
Sklairin gruplandrmasna benzer ekilde u gruplarn ulus-tesi kapitalist snf meydana
getirdiini ileri srmektedir:
Ulus-tesi irketlerin ve finansal kurulularn sahipleri ve yneticileri,
Ulus-tesi sermayeyi yneten dier kapitalistler,
Ulus-tesi devletin, ulus-tesi forumlarn ve Kuzey ve Gneyin devletlerinin
birimlerini yneten brokrat ve teknisyenlerden oluan kadro,
Politikaclar ve karizmatik yzler,
deolojik meruluk ve teknik zmler salayan organik aydnlar.
Robinson, btn bu erevede, kapitalist ekonomik sisteme sahip lkelerdeki bu
gruplarn birbirlerine eklemlenerek ulus-tesi egemen g oluturduklarn dile getirmekte; bu
ynyle Antonio Gramscinin egemenlik anlaynn kresel kapitalizm balamndaki
nemine dikkat ekmektedir (2005: 5-7).
Robinson ve Sklair, ulus-tesi kapitalist snf oluumunun zerinde benzer grler ne
srmelerine karn, iki yazar arasnda kk bir farkllk gze arpmaktadr. Sklair, bu ulus-
tesi egemenlie araclk eden enin tketimcilik kltr/ideolojisi olduunu ne srerken
(1995: 70), Robinson bu egemenliin kurulmasnda ulus-tesi devletin rol zerinde
durmaktadr (2005: 7).
Sklair, ulus-tesi egemenliin arac olarak tketimcilik olgusunun, kresel kapitalizmin
kltrel-ideolojik boyutunun temel esi olduunu ve tketimciliin kresel kltrel
sekinler tarafndan kurumsallatrldn ileri srmektedir (1995: 60). Sklaire gre;
herhangi bir toplumsal sistemde egemenlik balaml kontrol ne ekonomik ne de politik
dzlemde uzanmakta; kltrel-ideolojik alanda meydana gelmektedir ve bu kontrol,
tketimcilik kavram zerinden salanmaktadr. nsanlar; medya, reklamclk sektr ve
tketim mallar reticileri eklindeki l tarafndan tketimcilie zorlanmaktadr. Bu
zorlama, insanlarn ihtiyalarnn maniple edilmesi ve tketim nesnelerinin ekonomik
anlamdan ok, sekinlii artran kltrel anlam iermesiyle gereklemektedir (Sklair,
1995: 84-90). Tketimcilik, ulus-tesi kapitalist snf mantnn oluumunda bir ara olarak
konumlanmakta ve tketim kavramndan ok daha fazla bir anlam tamaktadr.

Robinsonn modelinde, ulus-tesi kapitalist snfn meydana gelmesinde ara olarak
ulus-tesi devlet karmza kmaktadr. Robinsona gre; ulus-tesi devlet, birbirleriyle
ilikili ana nermeyi iermektedir:
Kresellemenin ekonomik boyutundaki gelimeler, ulus-tesi snfn ve kresel
ynetici snf iin kolektif yetke olarak ulus-tesi devletin oluumunu
desteklemektedir,
Ulus-devlet, ne nceliini korumakta ne de ortadan kaybolmaktadr; fakat ulus-tesi
devletin yapsnda ierilmekte ve dntrlmektedir,
Ykselen ulus-tesi devlet, kresel sermaye ve kresel emek arasnda yeni snf
ilikilerini kurumsallatrmaktadr (Robinson, 2004: 88).
Bu nermeler erevesinde ulus-tesi devlet; kresel burjuvazi ve onun yeni bir kresel
kapitalist blok ina etme giriiminin zerinde ykselmektedir. Ulus-tesi kapitalist snf; ulus-
tesi devletin ikiz aygtlar olarak, ilevsel adan dntrlm bir ulus-devlet ve
kendilerinin politik gcn kurumsallatracak ulus-st (supranational) ekonomik ve politik
kurumlar yaratmaktadr. Btn bu balamda, ulus-devlet ve ulus-st kurumlar; devletin ulus-
tesilemesinin iki boyutu olarak biimlenmektedirler. Bu yap iinde, kreselleme srecinde
ulus-devlet kurumu ortadan kalkmamakta; ulus-tesi devletin bir bileeni olarak ilevsel
dnm geirmektedir (Robinson, 2004: 100).

Sonu
Kreselleme, sosyal bilimciler iin olduka zor bir alma alan olarak nitelik
kazanm toplumsal bir olaydr. Toplumun btnn ilgilendiren, ekonomik, kltrel ve
politik alt-sistemlerin her birinde birbirleriyle etkileimli olarak meydana gelen dnya
apndaki sosyal olaylar, kresellemenin yapsn belirlemektedir. Kresellemenin bu ok
boyutlu ve karmak yaps sosyal bilimcilerin karlat zorluun temel nedenidir.
Sosyal bilimcilerin kendi alanlarna dnk terminolojiyle tanmlama, teoriletirme ve
zmleme yapmalar durumunda, kresellemenin ok boyutluluu ve karmak
balantll atlanmaktadr. Dolaysyla kresellemenin ierdii gereklik gz ard
edilmektedir. Bu sorunun yaanmamas, kresellemenin deerlendirilmesinde disiplinler-
aras bir sistemin yerletirilmesiyle olanakl grnmektedir.
Bu noktada ekonomi bilimi asndan iki zellik dikkat ekmektedir. lk olarak,
kresellemeye ilikin disiplinler-aras almaya iktisatlarn scak bakmad gze
arpmaktadr; iktisatlar dier disiplinleri ceteris paribus alannda dondurmaktadrlar. kinci

olarak da, iktisatlar kresellemeye ilikin teorik bir yaklam gelitirme abasnda
bulunmamaktadrlar. ktisatlar, Robertson ve Whiten da belirttii gibi, kresellemenin
yapsal bir zellii olan kresel balantllk ile ilgili olarak, mal ve hizmetlerin ya da retim
faktrlerinin dnya apnda dolam ve bunun sonucundaki ekonomik btnleme ile
ilgilenmektedirler. Bu bak as iktisatlarn uluslararas iktisat alannda kalmalar anlamna
gelebilmektedir. Oysa kreselleme, uluslararas mantn deil, ulus-tesi mantn
biimlendirdii bir yapdadr. Ayrca ulus-tesi pratiklerin meydana gelmesinde belirleyici
olan baz kurumlar vardr. Ulus-tesi irketler, ulus-tesi kapitalist snf, tketimcilik, ulus-
tesi devlet gibi kurumlarn varl kresellemenin ve/veya kresel kapitalizmin yap
talardr.
Kresel kapitalizm teorisi, yukarda Robinson ve Sklairn snflandrmalarnda da
grld gibi, ekonomik odakl bir teorik yaklamdr. Fakat ekonomik alanla snrlanmadan
kresel kapitalizm teorisinin iki temel niteliini grmek gerekmektedir: ncelikle, kresel
kapitalizm teorisini gelitirme giriiminde bulunan sosyal bilimciler genellikle sosyologlardr.
Robinson, Sklair, McMichael, Ross ve Trachte sosyologdur. Hardt ve Negri siyaset bilimi
felsefecileridir. Teoriye katkda bulunan tek iktisat Went olup, almalarnn klasik
ekonomi bilimi (economics) alannda deil, politik ekonomi (political economy) alannda
olduunu sylemek gerekir. Kresel kapitalizm teorisinin ikinci zellii de; tketimcilik,
sosyo-ekonomik snf ilikileri, ulus-devlet gibi balamlarda sosyoloji, kltr almalar,
siyaset bilimi gibi alanlarla ekonomi bilimi arasnda kesiim alanlar yaratlarak nermelerin
ortaya konulmasdr. Bu da disiplinler-aras almann nemini gstermektedir.
Kresellemenin iyi tanmlanabilmesi ve sonularnn gereki deerlendirilebilmesi
iin btnsel bir bak asna gereksinim vardr. Bu bakmdan bilimsel alanda disiplinler-
aras almay, toplumsal alanda ise sosyal olaylarn ok nedenli yapsn gz nnde
bulundurmak, sosyal bilimcilerden beklenen bir nitelik olmaktadr.


Kaynaka

Kitaplar

ALBROW, Martin, (1996), The Global Age: State and Society Beyond Modernity, Polity
Press, Cambridge.
BRAVO, Il B., (2005), Tarihin Sonu Fikri ile Kreselleme Arasndaki liki
zerine Bir nceleme, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara.
HARDT, Michael ve NEGRI, Antonio, (2000), Empire, Harvard University Press,
Massachusetts-ABD.
JESSUA, Claude, (2005), Kapitalizm, eviren: Ik ERGDEN, Dost Kitabevi Yaynlar,
Ankara.
McMICHAEL, Philip, (2008), Development and Social Change: A Global Perspective,
Pine Forge Press, 4. bask, Los Angeles.
ROBERTSON, Roland, (1999), Kreselleme: Toplum Kuram ve Kresel Kltr,
eviren: mit Hsrev YOLSAL, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara.
ROBINSON, William I., (2004), A Theory of Global Capitalism: Production, Class and
State in a Transnational World, The Johns Hopkins University Press, Maryland-ABD.
ROSS, Robert J.S. ve TRACHTE, Kent C., (1990), Global Capitalism: The New Leviathan,
State University of New York Press, New York.
SKLAIR, Leslie, (1995), Sociology of the Global System, Prentice Hall Harvester
Wheatsheaf, 2. bask, Birleik Krallk.
SKLAIR, Leslie, (2002), Globalization: Capitalism and Its Alternatives, Oxford
University Press, New York.
STEGER, Manfred B., (2003), Globalization, Oxford University Press, New York.
TOMLINSON, John, (2004), Kreselleme ve Kltr, eviren: Arzu EKER, Ayrnt
Yaynlar, stanbul.
WALLERSTEIN, Immanuel, (2004), Dnya Sistemleri Analizi, evirenler: Ender
ABADOLU ve Nuri ERSOY, Aram Yaynclk, stanbul.
WENT, Robert, (2002), The Enigma of Globalization: A Journey to a New Stage of
Capitalism, Routledge, Londra.


Makaleler

CLARK, Terry ve KNOWLES, Lynette, (2003), Global Myopia: Globalization Theory in
International Business, Journal of International Management, Volume:9, Issue:4.
DEMR, Glten, (2001), Kreselleme zerine, Ankara niversitesi SBF Dergisi, Cilt:56,
Say:1, Ankara.
GHAI, Dharam, (1995), Yapsal Uyum, Kreselleme ve Sosyal Demokrasi, Piyasa
Gleri ve Kresel Kalknma (Editrler: Renee PRENDERGAST ve Frances
STEWART), eviren: dil ESER, Yap-Kredi Yaynlar, stanbul.
ROBERTSON, Roland ve WHITE, Kathleen, (2007), What Is Globalization?, The
Blackwell Companion To Globalization (Editr: George RITZER), Blackwell
Publishing, ABD.
ROBINSON, William I., (2005), Gramsci and Globalization: From Nation-State to
Transnational Hegemony, Critical Review of International Social and Political
Philosophy, Vol.8, No.4.
ROBINSON, William I., (2007), Theories of Globalization, The Blackwell Companion to
Globalization (Editr: George RITZER), Blackwell Publishing, ABD.
SKLAIR, Leslie, (1999), Competing Conceptions of Globalization, Journal of World-
Systems Research, Volume:2, Summer 1999.
STEGER, Manfred B., (2005a), Ideologies of Globalization, Journal of Political
Ideologies, Volume:10, Issue:1.

EK 1
KRESELLEME KAVRAMI LE LGL
MAKALE ve KTAP TARAMASI LTLER

JSTOR veri taban (2 Aralk 2008 tarihli tarama)
Veri tabannn kapsam African American Studies (14 journals)
African Studies (22 journals)
Anthropology (35 journals)
Archaeology (17 journals)
Asian Studies (26 journals)
Business (94 journals)
Economics (54 journals)
Education (64 journals)
Feminist & Women's Studies (8 journals)
Finance (10 journals)
Folklore (16 journals)
Geography (17 journals)
History (73 journals)
History of Science & Technology (14 journals)
Language & Literature (93 journals)
Latin American Studies (9 journals)
Law (58 journals)
Linguistics (3 journals)
Middle East Studies (24 journals)
Philosophy (36 journals)
Political Science (58 journals)
Population Studies (17 journals)
Psychology (8 journals)
Public Policy & Administration (19 journals)
Religion (33 journals)
Sociology (47 journals)
Statistics (24 journals)
Dnem 1950-1959, 1960-1969, 1970-1979, 1980-1989, 1990-1999 ve 2000-
2008 dnemleri.
Szcn getii yer Balk ile tam metin.
Dil ngilizce.

Science Direct veri taban (2 Aralk 2008 tarihli tarama)
Veri tabannn kapsam Social Sciences and Humanities
Arts and Humanities
Business, Management and Accounting
Decision Sciences
Economics, Econometrics and Finance
Psychology
Social Sciences
Dnem Ocak 1950-Aralk 1959, Ocak 1960-Aralk 1969, Ocak 1970-Aralk
1979, Ocak 1980-Aralk 1989, Ocak 1990-Aralk 1999 ve Ocak 2000-
Aralk 2007 dnemleri.
Szcn getii yer Balk/zet/anahtar szckler ile tam metin.
Dil Tm diller.

SAGE Journals Online veri taban (2 Aralk 2008 tarihli tarama)
Veri tabannn kapsam Aging and Gerontology
Agricultural, Biological and Food Sciences
Anthropology and Archeology
Area and Ethnic Studies
Arts and Humanities
Business and Management
Communication and Media Studies
Counseling and Psychotherapy
Criminology and Criminal Justice
Cultural Studies
Economics and Development Studies
Education
Engineering
Environmental Sciences
Family Studies
Gender and Sexuality Studies
Geography and Environmental Science
Health Sciences
History
Interpersonal/Domestic Violence
Materials Science
Mathematics and Statistics
Politics and International Relations
Psychology
Research Methods and Evaluation
Social Work and Social Policy
Sociology
Theology and Biblical Studies
Vocational and Professional Studies
Dnem Ocak 1950-Aralk 1959, Ocak 1960-Aralk 1969, Ocak 1970-Aralk
1979, Ocak 1980-Aralk 1989, Ocak 1990-Aralk 1999 ve Ocak 2000-
Aralk 2008 dnemleri.
Szcn getii yer Balk/zet/anahtar szckler ile tam metin.
Dil Tm diller.

E-book Library veri taban (5 Aralk 2008 tarihli tarama)
Veri tabannn kapsam 334 elektronik kitap
Dnem Birikimli kitap saysn ierecek ekilde veri tabannn kurulduu
tarihten itibaren.
Szcn getii yer Yalnzca balk.
Dil Tm diller.

EK 2
NATIONAL BUREAU OF ECONOMIC RESEARCHTE
KRESELLEME KONULU ALIMALARA YNELK
TARAMA LTLER

Veri tabannn kapsam 1920den bugne ekonomi ierikli akademik aratrma ve yaynlar
yapan ABD merkezli bamsz aratrma kurumu.
Kapsam 1
Dnem Tm zamanlar.
Szcn getii yer Balk.
Ayrnt Bibliyografyaya ynelik tartma bildirileri taramas.

Kapsam 2
Dnem Tm zamanlar.
Szcn getii yer Balk.
Ayrnt Tam metinli tartma bildirileri taramas.

Yalcinkaya Durcan EkonomiVe

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yalcinkaya Durcan EkonomiVe

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Paper presented at EconAnadolu 2011: Anadolu International Conference in Economics II

June 15-17, 2011, Eskiehir, Turkey.

You might also like