Anahtarlama Elemanlari End - Elektronik PDF

T.C.
MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS

ANAHTARLAMA ELEMANLARI
523EO001

Ankara, 2012

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve
retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.
Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.
PARA LE SATILMAZ.

i

AIKLAMALAR ................................................................................................................... iii
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3
1. TRANSSTRLER .............................................................................................................. 3
1.1. Transistrn Salamlk Kontrol ve U Tespiti ........................................................... 3
1.2. Transistrlerin Anahtarlama Eleman Olarak Kullanlmas .......................................... 5
1.3. Transistrn Zamanlayc Olarak Kullanlmas ............................................................ 7
1.3.1. Zaman Gecikmeli Duran Devre (Turn-off) ......................................................... 11
1.3.2. Zaman Gecikmeli alan Devre (Turn on) ........................................................ 11
1.3.3. Rlenin Yaps ve alma Prensibi .................................................................... 12
1.3.4. Rlenin Yk Olarak Kullanlmas ....................................................................... 13
1.4. Transistrl Devrelerde Arza Giderme ...................................................................... 14
1.5. FET ve MOFSETin Yaps eitleri ve alma Prensipleri ..................................... 19
1.5.1. MOSFET ............................................................................................................. 22
1.6. FET ve MOSFETin Salamlk Kontrol ve U Tespiti............................................. 26
1.7. FET ve MOSFETli Devreler ..................................................................................... 26
1.8. FET ve MOSFETli Devrelerde Arza Giderme ......................................................... 27
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 28
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 30
RENME FAALYET2 .................................................................................................. 31
2. TRSTRLER (SCR)......................................................................................................... 31
2.1. Tristrn Yaps, zellikleri ve almas .................................................................. 31
2.2. Tristr Tetikleme Yntemleri ..................................................................................... 34
2.2.1. Ayr Bir DC retecinden Tetikleme Akm Salama .......................................... 34
2.2.2. Ana Besleme Kaynandan Tetikleme Akm Salama....................................... 34
2.2.3. zolasyon Trafosuyla Tetikleme .......................................................................... 35
2.2.4. Optokuplr ile Tristrn Tetiklenmesi ................................................................ 35
2.2.5. Tristrn AnotKatot Arasna Yksek Gerilim Uygulamak ile Tetikleme ......... 36
2.2.6. Yksek Scaklk ile Tetikleme ............................................................................. 36
2.3. Tristr Durdurma (Kesime Sokma) Yntemleri ....................................................... 36
2.3.1. Seri Anahtarla Durdurma ..................................................................................... 36
2.3.2. Paralel Anahtarla Durdurma ................................................................................ 36
2.3.4. Alternatif Akmda Durdurma .............................................................................. 37
2.4. UJTler ........................................................................................................................ 38
2.4.1 alma lkesi ve Kullanld Yerler ................................................................... 38
2.4.2. UJT Transistrl Darbe Osilatr Devresi .......................................................... 40
2.5. Tristrn Ujt ile Tetiklenmesi ..................................................................................... 41
2.6. Tristrn AVO Metre ile Salamlk Kontrol ............................................................ 41
2.7. UJTnin Salamlk Kontrol ve Ularnn Bulunmas ................................................ 43
2.8. Tristrn AVO Metre ile Ularnn Tespiti ................................................................ 43
2.9. Tristrn AC Akmda altrlmas ........................................................................... 44
2.10. Tristrn DC Akmda altrlmas ......................................................................... 44
2.11. Tristrl Devrelerde Arza Giderme ......................................................................... 44
RENME FAALYET3 .................................................................................................. 49
NDEKLER

ii
3. DYAK ............................................................................................................................... 49
3.1. Yaps ve almas ..................................................................................................... 49
3.3. Diyakl Pals retici Devre .......................................................................................... 51
UYGULAMA FAALYET-1 ........................................................................................... 53
RENME FAALYET4 .................................................................................................. 57
4. TRYAK ............................................................................................................................. 57
4.1. Yaps ve almas ..................................................................................................... 57
4.1.1. Triyakn almas ............................................................................................. 58
4.2. zellikleri ................................................................................................................... 59
4.2.1. Triyakn Tetiklenme ekilleri ............................................................................ 59
4.3. Triyakn AVO Metre ile Salamlk Kontrol ............................................................. 60
4.4. AVO Metre ile Triyakn Ularnn Tespiti .................................................................. 62
4.5. AC Motor Hz Kontrol ................................................................................................ 63
4.6. Dimmer Devresi .......................................................................................................... 64
RENME FAALYET5 .................................................................................................. 69
5. KUADRAK ........................................................................................................................ 69
5.1. Yaps ve almas ..................................................................................................... 69
5.1.1. Kuadrakn zellikleri ......................................................................................... 69
5.1.2. Kuadrakn AVOmetre ile Salamlk Kontrol .................................................... 70
5.1.3. LDRli Karanlkta alan Lamba Devresi ......................................................... 70
5.2. Kuadrakl Devrelerde Arza Giderme ......................................................................... 71
MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 75
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 77
KAYNAKA ......................................................................................................................... 80

iii
AIKLAMALAR
KOD 523EO001
ALAN Elektrik-Elektronik Teknolojisi
DAL/MESLEK Dal Ortak
MODLN ADI Anahtarlama Elemanlar
MODLN TANIMI
Anahtarlama zellii olan devre elemanlarn (tristr-triyak
vb.) kullanarak alak akm ve gerilimle yksek akm ve
gerilimlerin nasl kontrol edildikleri ile ilgili bilgi ve
becerilerin kazandrld bir renme materyalidir.
SRE 40/32
N KOUL Bu modln n koulu yoktur.
YETERLK
Anahtarlama ve tetikleme elemanlarn elektronik devrelerde
kullanmak
MODLN AMACI
Genel Ama
Bu modl ile gerekli ortam salandnda, anahtarlama ve
tetikleme elemanlarn tanyarak katalog bilgilerine uygun
olarak elektronik devrelerde kullanabileceksiniz.
Amalar
1. Transistrlerin analog ve dijital l aletleriyle
lmn yapabilecek, transistrl anahtarlama ve
zamanlama elemanlarn devrelerde kullanabileceksiniz.
2. Tristrlerin yapsn ve zelliklerini, UJT ile tetikleme
yntemlerini renebilecek, analog-dijital l
aletleriyle lmn yapabilecek, istenen zellikte
tristr seebilecek ve tristr kullanarak uygulama
devresi yapabileceksiniz.
3. Diyan yapsn ve zelliklerini tanyacak, istenen
zellikte diyak seebilecek ve pals retici devre
uygulamasn yapabileceksiniz.
4. Triyakn yapsn ve zelliklerini, tetikleme
yntemlerini renebilecek, analog ve dijital l
aletleriyle lmn yapabilecek, istenen zellikte
triyak seebilecek ve triyakla uygulama devresi
yapabileceksiniz.
5. Kuadrakn yapsn, almasn ve zelliklerini
tanyacak, istenen zellikte kuadrak seebilecek ve
ACde g kontrol uygulamas yapabileceksiniz.
ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
Ortam: Elektrik-elektronik laboratuvar, iletme, ktphane,
ev, bilgi teknolojileri ortam vb.
Donanm: Bilgisayar, projeksiyon cihaz, izim ve
simlasyon programlar, kataloglar, deney setleri, alma
AIKLAMALAR

iv
masas, AVOmetre, bread board, eitmen bilgi sayfas, havya,
lehim, elektrikli almalar, anahtarlama elemanlar, yardmc
elektronik devre elemanlar, elektrik elektronik el takmlar
LME VE
DEERLENDRME
Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen
lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.
retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test,
doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak
modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri
lerek sizi deerlendirecektir.

1

GR

Sevgili renci,

Gnmzde elektrik ve elektronik alannda meydana gelen ba dndrc gelimeler
herkesi etkilemektedir. nsan yaamnn her aamasnda, bu alann rnleri artk birer ihtiya
olarak kullanlmaktadr. imdi olduu gibi gelecekte de bu alanda srekli gelimeler olacak
ve hepimizi megul etmeye devam edecektir.

Bu modl ile rnein +5 volt gerilimden yararlanarak AC 220 voltta alan bir
elektrik motorunu altrabileceksiniz. Bir amar makinesinin elektronik kart sisteminde
anahtarlama eleman olarak kullanlan triyakn ilevini renebileceksiniz.

Gnlk hayatta kullandmz elektronik cihazlarn almalar hakknda temel
bilgileri bu modl sonunda renmi olacaksnz.

GR

2

3
RENME FAALYET1

Transistrlerin analog ve dijital l aletleriyle lmn yapabilecek, transistrl
anahtarlama ve zamanlama elemanlarn devrelerde kullanabileceksiniz.

Elektronik anahtarlama elemanlarnn kullanm alanlar hakknda aratrma
yapnz.

1. TRANSSTRLER

Transistr, kk akmlar (A-mA) ile byk akmlar (mA-A) kontrol edebilen aktif
devre elemandr.
2.2K
+5V
R1
1K
12V
Kk Akm
R2
LED
Byk
Akm
2.2K
R1
1K
12V
R2
LED
Beyzde
akm yok
LED
zerinden
akm
gemez

ekil 1.1: Transistrn iletim ve kesim durumlar

1.1. Transistrn Salamlk Kontrol ve U Tespiti

Transistrn diyot e deerini gz nne alrsak transistrn salamlk kontrol ve
ularnn tespiti daha kolay olacaktr.

Transistrn ters ynde seri bal iki diyot gibi dnlmesi byk kolaylk salar.
PNP tipi transistr, katotlar birbirine bal iki diyot, NPN tipi transistr ise anotlar birbirine
bal iki diyot gibi dnlebilir.
RENME FAALYET1
AMA
ARATIRMA

4
B
C
E
B
C
E
B
C
E
C
E
B
PNP NPN

ekil 1.2: PNP ve NPN tipi transistrlerin diyot e deeri

ekil 1.3: Transistrn tipinin ve beyz ucunun bulunmas
l aletinin bir probu transistrn bir ayanda sabit tutulurken dier prob ayr ayr
botaki dier iki ayaa dedirilir. l aletinde birbirine yakn, iki deer okununcaya kadar
problar yer deitirmelidir. l aletinin sabit tutulan ucu transistrn beyz ucunu gsterir.
Daha az deer gsteren u kolektr dieri emiter ucunu belirtir.

Beyz ucunda sabit tutulan probun rengi krmz ise transistr NPN tipinde, beyz
ucunda sabit tutulan probun rengi siyah ise transistr PNP tipindedir.

5

ekil 1.4: Transistrn kolektr ve emiter ucunun bulunmas
Test srasnda l aletinde, doru polarma alan transistrn eik gerilim deeri
grlr.
lm srasnda beyzemiter (V
BE
) eik geriliminin beyzkolektr (V
BC
) eik
geriliminden biraz daha byk olduu grlr.

rnein, BC 547 transistrnde
V
BE
= 0,582 volt, V
BC
= 0,576 volttur.
2N3055 transistrnde
V
BE
= 0,455 volt, V
BC
= 0,447 volttur.

Transistrn beyz-emiter ve beyz-kolektr ular ters polarma edilirse l aleti, OL
veya 1 eklinde maksimum gerilim deerini gsterir.

1.2. Transistrlerin Anahtarlama Eleman Olarak Kullanlmas

Transistrler motor, bobin veya lamba gibi yksek gl elemanlarda ve lojik kap
devrelerinde anahtarlama eleman olarak kullanlr.
Transistrlerin alma blgesi vardr: doyum blgesi, kesim blgesi ve aktif blge
Aktif blge, ykseltme (amplifikasyon) ileminde kullanldndan doyum
(saturasyon) ve kesim (cut-off) blgeleri anahtarlama ileminde kullanlr.

6
Ic
VCC
RL
VCE(V)
A
B
Q
Doyum blgesi
transistr tam
iletimde
Kesim blgesi
transistr tam
yaltmda
Ic
(mA)
Aktif blge
VCE=0
olduunda
IC=0 olduunda
VCE=VCC
IB=0
1
VCE(sat)
2 3 4 5 6
0
10
20
30
40
50
60

ekil 1.5: Transistrn 4. blge karakteristii
RL
R
in
VCC
B
C
E
V
out
Vin
RL
VCC
V
out
Anahtar
kapal

ekil 1.6: Transistrn doyum durumunda iletimde olmas
Transistr doyumdayken tamamyla iletkendir. I
C
akm en st seviyede, V
CE
gerilimi
sfrdr.

7
RL
R
in
VCC
B
C
E
V
out
V
in
RL
VCC
V
out
Anahtar
ak

ekil 1.7: Transistrn kesim durumunda yaltmda olmas
Transistr kesimdeyken tamamyla yaltkandr. I
C
akm sfr, V
CE
gerilimi en st
seviyededir.

1.3. Transistrn Zamanlayc Olarak Kullanlmas

Genellikle transistrn beyzine bal kondansatrn arj ve dearjyla transistrn
iletim ve kesim durumunu kontrol ederek zaman gecikmeli alan devrelere transistrl
zamanlayc denir.

Zaman sabitesi

Kondansatr ve bobinin DC gerilim altndaki arj ve dearj sreleri zaman sabitesini
verir. Kondansatr gerilimi bobin akm depo eder.

R-L seri (indktif zellikli) devrelerde zaman sabitesi

Omik diren (R) ile indktif diren (XL) ekil 1.8'de grld gibi seri balanp
akm uygulanrsa devreye seri bal olan ampermetrenin ibresinin aniden maksimum deere
kmad grlr. Bunun sebebi, bobinin oluturduu manyetik alann reteten gelen
akmn artna kar koymasdr.

ekil 1.8: Seri R-C devresi ve R-L seri devreye uygulanan DC akmn "art" ve "azal" erileri

R ve L ile oluturulan seri bir devreden geen akmn, 5.t zaman sonra maksimum
deere ulat, hassas deneyler sonucunda anlalmtr.

8
Buna gre R-L seri bal devrelerin zaman sabitesi t=L/R ile bulunabilir.

rnek 1: 2 ohmluk diren ile 0,2 henrylik bobin seri balanmtr. Devrenin zaman
sabitesini bulunuz.

zm 1: t=L/R = 0,2/2 = 0,1 saniye

Not: Her bobinin mutlaka bir miktar omik direnci vardr. Omik direnci hi olmayan
bobine ideal bobin denir. Gerekte ideal bobin yoktur. deale yakn bobin vardr.

R-L seri bal devreden geen akmn zamana gre deiim grafii izilecek olursa
ekil 1.8'de verilen logaritmik eriler bulunur.

ekil 1.8'deki logaritmik erilerden yararlanlarak e tabanl logaritmik denklem
bulunmutur. Uzun hesaplamalar gerektiren e tabanl denklemin nasl kt zerinde
durulmadan hesaplamalarda kullanlan forml dorudan verilecektir.

arj annda akmn ani deeri:

i = V/R.(1-e
-(R/L).t
) ya da, i = V/R.[1-1/e
(R/L).t
]
Verilen denklemde:

i: Anahtar kapatldktan sonra akmn maksimum deerine ulamadan nce herhangi
bir t anndaki ani deeri,
V: Devreye uygulanan gerilim,
R: Devredeki direncin deeri,
L: Bobinin indktans (henry),
e: Neper logaritma taban (2,71828)

Dearj annda akmn ani deeri:

i = V/R.(e
-(R/L).t
) ya da i = V/R(1/e
(R/L).t
)

rnek 2: ekil 1.8'de verilen devrede R = 2 W, L = 4 H, V = 20 V olduuna gre, R-
L seri devrede anahtar kapatldktan 2 sn. sonra akmn ani deeri nedir? Hesaplaynz.

zm 2: Devreden geebilecek doru akmn maksimum deeri, Imaks = V/R =
20/2=10 A

DC uygulandktan 2 sn. sonra devreden geen akmn ani deeri,

i = V/R.(1-e-(R/L).t) = 20/2(1-1/e(2/4).2) = 10.(1-1/e1) = 10.(1-1/2,7181)
i = 10-10/2,718 = 6,32 A

9
rnek 3: ekil 1.8'de verilen devrede akm maksimum deerde akarken S anahtar 2
konumuna alndktan 2 saniye sonra hangi deere der?

zm 3: i = V/R.(e-(R/L).t)) = 10.1/e(R/L).t = 10/2,718 = 3,68 A

R-C seri (kapasitif zellikli) devrelerde zaman sabitesi

ekil 1.9: R-C seri devre ve R-C seri devreye uygulanan DC akmn "art" ve "azal" erileri
Kondansatrn her iki levhasnda eit derecede elektron bulunduu zaman eleman bo
olarak nitelenir. Kondansatrn dolmas, iki levhadan birinin (+), dierinin (-) yk ile
yklenmesidir.

Kondansatr bir R direnci zerinden arj olurken ularndaki gerilimin U besleme
geriliminin % 63,2'sine kmas iin geen zamana bir zaman sabitesi denir. Baka bir
deyile dolu bir kondansatrn ular arasndaki gerilimin boalma esnasnda ilk gerilim
deerinin % 36,8'ine dmesi iin geen zamana bir zaman sabitesi ad verilir.

Kondansatrler bir DC kaynana balandnda ampermetrenin ibresi nce yksek
bir deer gsterir ve daha sonra 0 A deerine doru iner.

ekil 1.9'da verilen devrede anahtar 2 konumuna alnrsa dearj ilemi
balayacandan ampermetre ters ynde yksek bir akm deeri gsterir, daha sonra ibre sfr
deerine doru der.

Yaplan bu deneylerin elektriksel grafikleri izilecek olursa logaritmik zellikli eriler
bulunur. Erilerden karlan denklemlere gre kondansatrler 5t (tau)lik zaman aralnda
dolar ya da boalr. Omik direnci hi olmayan bir kondansatr, ideal kondansatr olarak
adlandrlr. Gerekte ideal kondansatr yoktur, ideale yakn kondansatr vardr nk arj
olurken akma kar hi diren gstermeyen kondansatr yaplamamtr.Kondansatrn
balant ayaklarnn ve plakalarn yapld metalin belli bir omik direnci sz konusudur.

Herhangi bir kondansatr tek bana retece baland anda hemen dolmaz. Dolma
ilemi belli bir sre alr. Bu sre ok ksa olduu iin ihmal edilebilir.

Kondansatr ekil 1.9da grld gibi bir diren zerinden devreye balandnda
zaman sabitesi denklemi, t = R.C eklinde bulunur.

10
Kondansatr arj olurken geriliminin belirli bir srede ykseldiini, dearj olurken
yine belirli bir srede yksz hle dndn belirtmitik. Bu yaklam nda yaplan
deneylerde bulunan doluluk oranlar u ekilde olmaktadr:

Tablo 1.1: Doluluk oran tablosu
rnek 4: ekil 1.9'da verilen devrede 1000 mFlk kondansatr, 10 kluk diren
zerinden arj olmaktadr.
a. Kondansatrn zaman sabitesini,
b. Kondansatrn tam olarak dolmas iin geen zaman bulunuz.

zm 4: a. t = R.C = 10000.0,001 = 10 sn.
b. Kondansatrn dolma zaman = 5.t = 50 sn.

Kondansatrn plakalarnda biriken enerjinin gerilim ve akm deerinin herhangi bir
andaki seviyesini bulmada kullanlan denklemler:

arj annda akmn ve gerilimin ani deerleri:

Vc = V.(1-e
-t/R.C
)
c = V/R.(e-
t/R.C
)

rnek 5: Deeri 2 M olan bir diren ile kapasite deeri 2 mF olan bir kondansatr
seri balanm ve sisteme 200 V uygulanmtr. Buna gre anahtar kapandktan 2 sn. sonra
kondansatr ularndaki gerilim ka volt olur? Bulunuz.

zm 5:
Vc= V.(1-e-t/R.C)=200.(1-e-2/2.2)=200.(1-e-1/2)=200.[1-(1/e1/2)]=200.[1-(1/ )]=
78,6 V

Dearj annda akmn ve gerilimin ani deerleri:

Vc = V.(e
-t/R.C
) ve c = -V/R.(e
-t/R.C
)

rnek 6: Kapasite deeri 1 F olan bir kondansatre 250 V uygulanarak arj ilemi
yaplmtr. Ardndan rete sistemin dna karlarak kondansatr ularna 1 Mluk
diren paralel olarak balanmtr. Buna gre dearj ilemi baladktan 2 sn. sonra
kondansatr ularndaki gerilim ka volta iner? Bulunuz.

11
zm 6: Vc = V.(e
-t/R.C
) = 250.(e
-1/1.1
) = 250.e-1 = 250.(1/2,718) = 92 V

1.3.1. Zaman Gecikmeli Duran Devre (Turn-off)

Butona basldnda kndaki ykn almasn salayan, buton brakldktan bir
sre sonra ykn almasn durduran devreye turn-off devresi denir.
100R
12 V
R4
1K
R3
LED1
R2
10K
R1
120K
C
1000
Buton
T1
T2

ekil 1.10: Zaman gecikmeli duran devre
Devrede butona basldnda T
1
in B-E ular ksa devre olur ve T
1
kesime gider. T
2

nin beyzi R
2
ve R
3
zerinden gerekli polarmay alr. T
2
iletime geer, led yanar.

Buton serbest brakldnda kondansatr R
1
direnci zerinden arj olmaya balar.
Kondansatr zerindeki gerilim deeri 0,8 olduunda T
1
iletime geer. Bu durumda T
2
nin
beyzi R
3
ve T
1
in C-E si zerinden aseye balanr ve T
2
kesime gider. T
2
kesime gidince led
sner.

1.3.2. Zaman Gecikmeli alan Devre (Turn on)

Normalde kndaki yk altran, buton basldnda ykn almasn durduran,
buton brakldktan bir sre sonra ykn tekrar almasn salayan devreye turn-on devresi
denir.

12
12 V
LED1
R1
120K
C
1000
Buton
T1
R2
330R

ekil 1.11: Zaman gecikmeli alan devre
Devrede butona basl iken transistrn beyzi aseye bal olduundan transistr
kesime gider ve led sner. Buton brakldnda beyz ucu aseden kurtulur. Kondansatr bo
olduundan transistr kesimde kalmaya devam eder. Transistrn iletime geebilmesi iin
kondansatr ularndaki gerilimin, beyz-emiter eik gerilimine ulamas gerekir. Bu eik
gerilimi her transistr iin farkl deerde olmakla birlikte ortalama 0,7 V civarndadr.

1.3.3. Rlenin Yaps ve alma Prensibi

Kk deerli bir akmn oluturduu elektromanyetik alan ile yksek gte veya
akmda alan bir alcy (yk) altrabilmek (anahtarlayabilmek) iin bir ya da daha fazla
anahtar grubunu kontrol eden (anahtarlar aan ya da kapatan) elemana rle denir.

Baz rle eitleri aada verilmitir:
Manyetik rle
Termik rle
Reed rle
Solid state rle (SSR)
Zaman rlesi
Reaktif g kontrol rlesi
Motor koruma rlesi
Sv seviye kontrol rlesi
Akll rle

Resim 1.1: DC gerilimle alan manyetik rlenin grn

13

ekil 1.12: DC gerilimle alan manyetik rlenin i yaps
a
b
O
NA NK

ekil 1.13: DC gerilimle alan manyetik rlenin sembol
Yumuak demir nve zerine sarlan bobin ularna (a,b) gerilim uygulandnda
bobin etrafnda bir manyetik alan oluur. Bu manyetik alann etkisiyle yumuak demir nve
mknatslk zellii kazanarak karsndaki paleti kendisine doru eker. Hareketli kontak,
palet zerinde sabitlenmitir. Palet hareket ettiinde hareketli kontak (O), normalde kapal
kontaktan (NK) ayrlarak normalde ak kontakla (NA) birleir. Bobin ularndaki gerilim
kesildiinde yumuak demir nvenin mknatslk zellii kaybolur. Palet, yay tarafndan
ekilerek yumuak demir nveden ayrlr. Palete bal hareketli kontak, normalde ak
kontaktan ayrlarak normalde kapal kontakla birleir.

1.3.4. Rlenin Yk Olarak Kullanlmas
a
b O
NA NK
AC
S
12V
LAMBA
10K
R
220V
50Hz
1
N
4
0
0
1
TR1
BC548

ekil 1.14: Rlenin yk olarak kullanlmas devresi
ekil 1.14deki devrede S anahtar kapatldnda transistr iletime geer. Rle bobin
ular enerjilenir. Rle kontaklar konum deitirir. NA kontana seri bal olan lamba
devresini tamamlar ve k verir.

14
1.4. Transistrl Devrelerde Arza Giderme

Birok dijital l aletinde transistr test etmek iin uygun bir yol salayan diyot test
konumu mevcuttur. l aletini diyot test konumuna aldnzda l aleti iindeki piller,
transistrn doru (ileri) polarma ve ters polarma gerilimini salar. Bu gerilim deerleri
kullanlan pile gre deiebilir. 1,5V - 3,5V arasnda deerler grlebilir.

NPN transistorn beyz-emiter aras doru polarma aldnda -krmz (pozitif) u
beyze siyah (negatif) u emitere balandnda- l aleti 0,5V - 0,9V arasnda bir deer
gsterir. Ters polarmada ise l aleti pil gerilimine yakn bir deer gsterir. Beyz-kolektr
arasnda da ayn ilemler tekrarlanr.

Resim 1.2: NPN tipi transistrde arza tespiti

PNP transistr iin ilemler pozitif (krmz) ve negatif (siyah) ular yer deitirilerek
yaplr.

Eer transistr ak devre olmusa doru polarmada da ters polarmada da pil
gerilimini gsterecektir. Baz l aletleri OL (Over load) veya Or (over range) gibi
ifadeler de kullanabilir.

Resim 1.3: PNP tipi transistrde arza tespiti
Transistr ksa devre olmusa her iki polarmada da 0 Volt gsterecektir. Bazen hasarl
transistr jonksiyonlar, her iki polarmada da (ynde de) kk bir diren gsterebilir. Bu
durumda l aleti, her iki ynde de pil geriliminden biraz daha az gerilim deeri gsterir.
(1,1V gibi)

15
Baz dijital l aletlerinin n panelinde transistrn h
FE
(
DC
) deerini test etmek iin
bir test soketi bulunur. Transistr sokete uygun olmadan yerletirilirse veya hatal balant
yznden fonksiyonunu dzgn yerine getiremiyorsa 1 veya 0 ekranda gzkecektir.
Transistrn
DC
deeri normal deerler iinde ise transistr dzgn alyor demektir.
Transistrn normal
DC
deeri data kataloglarndan renilebilir.

Tek bir transistr devre iinde veya devre dnda transistr test edici ile test edilebilir.
yi bir arza giderme alkanl, sebeplerinden emin olmadka veya problemi tek bir
elemana indirmedike devreden hibir eleman skmemeyi gerektirir. lk olarak transistor
test edici ile devre iinde kontrol etmelidir. Test sonucu olumsuz ise transistr dikkatlice
sklmeli ve bilinen salam bir transistr ile deitirilmelidir. karlan para devre dnda
da kontrol edilmelidir. Devre ii test sonucu olumlu fakat devre hala dzgn almyorsa
kart (board), zayf balant veya bakr yollardaki krklk iin kontrol edilmelidir. Zayf bir
lehim noktas, ak devreye veya yksek dirence sebep olur. Bu durumda gerilim
ltmz fiziksel nokta nemlidir. rnein kolektrn bal olduu (pad ak devre iken)
bakr uta ak devre varken kolektr ucundan lme yaparsanz V-mV arasnda deien
deerler grrsnz. lmeyi bakr yol zerinden veya R
C
kolektr direncinin ucundan
yaparsanz kaynak gerilimi V
CC
yi okursunuz.

Eer transistrn kolektr ucu ieriden ak devre ise llecek gerilim deeri
V
CC
dir. lme yaptmz noktann nemi buradan ok iyi anlalmaktadr.

Resim 1.4: Transistrde arza tespiti lm
rnek:

ekildeki lm deerleri hangi hatay belirtir?

zm: Kolektr ucunda 10 V lldne gre transistr kesimdedir. Beyz polarma
gerilimi kart zerinde 3 V okunsa da transistrn bacanda deien deerler llmektedir.
Bu durum, transistrn baca ile lm yaplan nokta arasnda ak devre olduunu gsterir.
Beyz noktasndaki lehim kontrol edilmelidir. Ak devre transistrn iinde ise beyz ucunda
da 3V okunur.

16

Resim 1.5: Transistrde polarma gerilimi lm
Sznt akm lme

Btn transistrlerde ok kk sznt akm vardr. Fakat bu akm nA seviyesinde
olduundan ihmal edilir. Transistr devreye beyz polarmas olmadan (I
B
=0) balandnda
(yaltkan) kesimdedir. dealde I
C
=0 olmaldr. Uygulamada ise emiter-kolektr arasnda nA
lekli bir sznt akm (I
CEO
kolektr emiter akm beyz ak) geer. Genelde arzal bir
transistrde ar sznt akm vardr.

Transistrdeki bir baka sznt akm da ters kolektr-beyz akmdr (I
CBO
). Bu akm
emiter ak iken okunur. Bu sznt akm ar ise kolektr-beyz aras ksa devredir.

Kazan lme

Sznt testine ek olarak transistr test cihazlar transistrn betasn (DC) kontrol
ederler. Uygulanan IB deerine gre IC sonucu llr. Okunan deer IC/IB orann belirler.
Test cihazlarnn ou devre iinde beta (
DC
) kontrol salar. Bu yzden pheli eleman
test etmek iin devreden skmeye gerek kalmaz.

1.4.1. Polarmal Transistr Devrelerinde Arza Tespiti

Transistrl polarma devresinde birok arza oluabilir. Polarma direnleri ak devre,
souk lehim veya ksa devre olabilir. Transistorn kendisi ieriden ksa devre veya ak
devre olabilir.

Normalde =200 olan 2N3904 transistrnn zerinde okunmas gereken gerilimler
unlardr:

V
BB
= 3 Volt ve V
CC
= 9 Volt

V
B
= V
BE
= 0.7 V

B
3V 0.7V 2.3V
I 41.1 A
56K 56K

17
I
C
=
DC
I
B
= 200.(41.1 A) = 8.2 mA

V
C
= 9 V I
C
R
C

V
C
= 9 V (8.2 mA).(560 )
V
C
= 4.4 V

ekil 1.15: Transistrde beyz ve kollektr polarmas lm

Arza: Beyz direnci ak devre

Belirtiler: aseye bal olmadndan beyzde V-mV aras deerler okunur.
Transistr kesimde olduu iin kolektrdeki gerilim 9 volt okunur.

ekil 1.16: Beyz direnci ak devre
Arza: Kolektr direnci ak devre

Belirtiler: Kayan noktadan dolay kolektrde V-mV aras deerler okunur. Beyz-
emiter arasna uygulanan ileri polarmadan dolay beyzde 0,5 V-0,7 V gerilim okunur.

ekil 1.17: Kollektr direnci ak devre

18

Arza: Transistorn beyzi ak devre

Belirtiler: Beyz ucunda 3 V, kolektrde ise 9 V gerilim deeri okunur nk
transistr kesimdedir.

ekil 1.18: Transistrn beyzi ak devre

Arza: Transistorn kolektr ak devre

Belirtiler: Beyz-emiter arasna uygulanan ileri polarmadan dolay beyz ucunda 0,5 V-
0,7 V gerilim okunur. Kolektr ucunda 9V gerilim deeri okunur nk ak devre kolektr
akmnn gemesini engeller.

ekil 1.19: Transistrn kollektr ak devre
Arza: Transistorn emiteri ak devre

Belirtiler: Beyz ucunda 3 V, kolektrde ise 9 V gerilim deeri okunur nk kolektr
akm yoktur. Emiter ucundaki gerilim 0 volttur.

ekil 1.20: Transistrn emiteri ak devre

19
Arza: ase balants ak devre

Belirtiler: Beyz ucunda 3 V, kolektrde ise 9 V gerilim deeri okunur nk kolektr
akm yoktur. Beyz-emiter arasndaki doru polarmadan dolay emiter ucundaki gerilim, 2,5
V veya biraz daha fazladr. Voltmetre ile lme yapmak, beyz-emiter arasndaki i diren
zerinden ileri polarma akm yolu oluturur.

ekil 1.21: Transistrn ase balants ak devre
1.4.2. Gerilim Blc Diren Polarmal Transistr Devrelerinde Arza Tespiti

Gerilim blc diren polarmal transistr devrelerinde, transistr veya bazen polarma
direnleri bozulabilir. Birok devrede, ak devre diren, ieriden ak devre transistr ular
ve balantlar veya ksa devre balantlar arzaya sebep olabilir. Genelde bu arzalar
transistr, kesimde (yaltmda) veya doyumda (iletimde) gsterebilir. Devre dzgn
altnda yaklak okunan deerler ekildeki gibidir.

1.5. FET ve MOFSETin Yaps eitleri ve alma Prensipleri

NPN ve PNP tipi olarak adlandrlan klasik tip transistrler (ki Kutuplu Jonksiyon
Transistr - BJT) alak giri empedansna sahiptir. BJT'ler, hem elektron akm hem de delik
(boluk) akmnn kullanld akm kontroll elemanlardr.

FET (Field Effect Transistr - Alan Etkili Transistr) ise yksek giri empedansna
sahip, tek kutuplu, gerilim kontroll bir elemandr. Elektrik alan prensiplerine gre
altndan alan etkili transistrler olarak bilinir. FET'ler, transistrlerin kullanld
yerlerde rahatlkla kullanlabilir.

FET'lerin klasik transistrlere (BJT) gre stnlkleri yle sralanabilir:

Giri empedanslar daha yksektir. (BJT'de 2K iken FET'lerde yaklak 100M
'dur.) Anahtar olarak kullanldnda, sapma gerilimi yoktur. Radyasyon (yaynm) etkisi
yoktur. BJT'lere nazaran daha az grltldr. Issal deiimlerden etkilenmez. BJT'lere
gre daha kktr. Bu nedenle entegrelerde daha fazla kullanlr. Yksek giri empedans
ve alak elektrodlar aras kapasitans zellii ile yksek frekans devrelerinde rahtlkla
kullanlr. BJT'lere gre sakncas ise band geniliklerinin dar olmas ve abuk hasar
grebilmesidir.

20
Alan etkili transistrler (FET) iki ana gruba ayrlr:

JFET (Junction Field Effect Transistor, Eklem Alan Etkili Transistr) MOSFET
(Metal Oxide Semiconductor Field Effect Transistr, Metal Oksit Yar letken Alan Etkili
Transistr)

BJT'lerde olduu gibi JFET'lerde de terminal vardr. Bunlar drain (oluk, aka),
source (kaynak) ve gate (kap, geit)dir. Transistrlerde, kollektrn karl drain,
emiterin karl source, beyzin karl gatedir. Transistrler nasl NPN ve PNP tipi olmak
zere iki tipte ise JFET'ler de; * n - kanall JFET* p - kanall JFET olmak zere iki tipte imal
edilir.

ekil 1.22: N-kanall JFET'in fiziksel yaps ve sembol P-kanall JFET'in fiziksel yaps ve
sembol
ekil 1.22'de grld gibi n-tipi bir maddenin iki yanna p-tipi madde enjekte
edilerek n-kanall JFET elde edilir. ki p-tipi madde birletirilerek gate ucu karlr. n-tipi
maddenin bir ucu drain, dier ucu da source'dur. Burada gvde n-tipi maddeden meydana
geldii iin JFET'in ad n-kanalldr. Gvdenin yapld maddenin ad JFET'in tipini belirler.
JFET'in almasnda n-kanall zerinde durulacaktr.

Ayn ekilde eer gvde p-tipi maddeden oluursa p-kanall JFET elde edilmi olur.
(ekil 1.22) Sembollerden de anlalaca gibi ok yn gate'e doru ise n-kanall, gate'ten
dar doru ise p-kanall JFET'tir.

ekil 1.23: JFET'in almas
ekil 1.23'de n-kanall bir JFET'in uygun alma iin harici g kaynaklarna nasl
irtibatlandrld gsterilmitir. Drain, R
L
yk direnci zerinden V
DD
drain g kaynann
pozitif terminaline, source V
DD
'nin negatif terminaline irtibatlandrlr. Gate, V
GG
g
kaynann negatif terminaline balanr. Bu irtibatla gate-source p-n eklemi ters
bayaslanmtr yani polarmalandrlmtr. Gate p- maddesinden olutuu iin V
GG
g

21
kaynann (-) terminali gate'e, (+) terminali sourcea balanarak ters polarma salanmtr.
Gatenin ters polarmalanmasyla devreden akan gate akm son derece kk deerdeki bir
ters akmdr.

I
D
drain akm, JFET zerinde sourceden draine doru akar (Akmn, g
kaynaklarnn (-) terminalinden, (+) terminale dolat kabul edilmitir.)

lk durumda V
GG
g kaynann olmadn, gate ucunun dorudan aseye bal
olduunu dnelim. Bu durumda V
GG
=0V olduu iin gate-source aras voltaj da (V
GS
) o
volttur. Bu anda I
D
akm, n-tipi maddenin direnci ve R
L
tarafndan limitlenir. JFET
zerinden drain akm (ID) arttka n-madde paras boyunca bu gerilim dm meydana
gelir. Bu gerilim, sourcea gre pozitif olup gate p-n eklemini ters polarmalanmtr.

ekil 1.24: VDD voltaj deiiminin kanal ve drain akmlar zerine etkisi
P-N eklemi ters polarmaland her durumda, eklem civarnda, iinde akm tayclar
bulunmayan bir boluk blgesi (eklem setti) meydana gelir. Bu durum ekil 1.24de P
maddelerinin evresinde gsterilmitir. P maddelerinin evresindeki boluk blgesinde akm
tayclar olmadndan I
D
drain akm akamaz. Bylece, drain akm boluk blgeleri
arasndaki sahada snrlandrlm olur. Bu blge kanal olarak adlandrlr. V
DD
kaynak
voltaj arttka drain akm da artar. Fakat bu art dorusal deildir. Bu artn dorusal
olmamasnn nedeni, gate p-n eklemindeki ters polarmalanmasnn artmasndandr.

ekil 1.24'de V
DD
= 4 Volt iken boluk blgesi ile V
DD
= 6 Volt iken boluk blgesinin
durumu grlmektedir. V
DD
drain kaynak voltajnn daha fazla arttrlmas (V
DD
= 6V), ekil
1.23de grld gibi boluk blgelerinin birbirine daha fazla yaklamasna neden olur.
Byle bir durumda drain kaynak voltajnn daha fazla arttrlmas I
D
drain almnda ok az bir
art meydana getirir.

Bylece drain akm saturasyona (doyum) ulam olur. Drain akmnn saturasyon
deerine ulat noktaya PINCH - OFF noktas denir. Pimch - off nokasna kritik gerilim ad
da verilebilir. V
P
ile gsterilir. Bu deer n-kanall JFET'te negatif, p-kanall da ise pozitif
deerdir.

JFET'te negatif, p-kanall da ise pozitif deerdir.

22

ekil 1.25: n-kanall JFET karakteristik erisi
ekil 1.25de gsterilen karakteristik erinin yatay ekseni drain - source aras voltaj,
dikey ekseni ise I
D
drain akmn gsterir. imdi JFET'in almasn bu karakteristik eri
zerinda tekrar edelim.

Gate - source gerilimi (V
GS
) V
GG
bataryas ile salanrsa JFET 'ten I
D
akm akar. Gate
- source eklemi V
GG
bataryas ile ters polarmaland iin gate akm I
G
=0 olur. ekil 1.24de
olduu gibi gate - source aras voltaj 0 Volta ayarlandnda I
D
drain akm nemli bir
byklktedir ve I
DSS
olarak adlandrlr. (I
DSS
= gate - source eklemi ksa devre olduunda
drain - source arasnda akan akm) V
DS
, sfrdan itibaren yaklak 4 Volta kadar
arttrldnda I
D
akm da artar. Karakteristik eride V
A
noktas kanal pinch - off noktasdr.
I
DSS
deeri de yaklak 1mA'dr. **Pinch - off noktasndan itibaren V
DS
voltaj deiime
karlk I
D
akm deiimi ok ok azdr. Bu ana saturasyon (doyum) denir.

Eer drain kaynak voltaj daha fazla arttrlrsa, ters polarmal gate ekleminin bozulma
olay (breakdown) meydana gelir. Bu ise yksek bir I
D
akmna neden olarak JFET hasara
urar.

1.5.1. MOSFET

1.5.1.1. MOSFETlerin yaps

JFET'ler klasik transistrlere gre byk bir gelime olmasna ramen baz limitleri
vardr. JFET'lerin giri empedanslar klasik transistrlerden daha fazla olduu iin, JFET'in
giriine balanan sinyal kaynandan ekilen kk miktardaki ters beyz gate akm, sinyal
kaynan ykler. Bu ykleme etkisini azaltmak ve frekans cevabn (respond) gelitirmek
iin JFET'lere gre daha fazla gelimi baka bir alan etkili transistr yaplmtr.

Alan etkili transistrn (FET) gelitirilmi tipi genellikle MOSFET olarak bilinen
metal oksit yar iletkendir. MOSFET kelimesinin alm metal oxide semiconductor field

23
effect transistordr (Metal oksit yar iletken alan etkili transistr). MOSFET, ngilizce
almnn ba harfleri bir araya getirilerek oluturulmutur.

zole edilmi gate zelliinden dolay MOSFET'lerin giri empedans son derece
yksek olup (10
14
) elektrodlar aras i kapasitans ok kktr. Bundan dolay
MOSFET'ler normal transistrlerin, frekans sahasnn ok daha stndeki frekanslarda ve
yksek giri empedansl ykseltelere ihtiya duyulan devrelerde daha fazla kullanlrlar.
Bunun iin MOSFET'ler voltmetre, ohmmetre ve dier test aletlerinde kullanlrlar.
MOSFET'lerde, JFET'lere ve klasik transistrlere nazaran grlt daha az olup, band
genilii daha fazladr.

MOSFET'lerin bu stnlklerine nazaran baz sakncalar vardr. yle ki MOSFET
yapsndaki ince silikon oksit tabakas, kolaylkla tahrip olabilir. MOSFET'e elle
dokunulmas halinde insan vcudu zerindeki elektrostatik yk nedeniyle oksit tabakas
delinerek, kullanlmayacak ekilde harap olabilir. Bundan dolay MOSFET'ler, zel
ambalajlarnda korunmaya alnmal, MOSFET'e dokunmadan nce kullanc, zerindeki
elektrostatik yk topraklayarak boaltmaldr. MOSFET'i devre zerinde montaj yaparken
dk gl havya kullanlmal ve havya mutlaka topraklanmaldr.

MOSFETler u ekilde snflandrlr:

Azalan (Boluk arjl, depletion tipi) MOSFET
oalan (Enhancement) tipi MOSFET
JFET'lerde olduu gibi yine kendi aralarnda, n-kanall ve p-kanall azalan ve oalan
tip olarak ayrlr.

ekil 1.26: MOSFET sembolleri

24
MOSFET sembollerinden grlecei gibi JFET'lerden ayran, MOSFET'lerde
Substrate (SS, Bulk, Altkatman) terminalinin bulunmasdr.

1.5.1.2.MOSFET'in almas

Azalan (boluk arjl, depletion) tip MOSFET

ekil 1.27de taban malzeme (gvde) p-tipi madde alnmtr. Bu p-tipi maddenin
uygun yerlerinde N tipi blgeler oluturulmu ve aralarna ince bir kanal yerletirilmitir. Bu
yapnn st silikon oksit tabakas ile tamamen kaplanmtr. Ancak bu tabakann havadaki
sodyumdan etkilenebileceinden bunun zeri ikinci tabaka olan silikon nitrat ile
kapatlmtr. N-maddelerinden kartlan ularn ad; Drain ve source ular, silikon
tabakalarndan delik alarak metalik irtibat salanmtr. Drain ve source ular, N-tipi blge
ile dorudan irtibatl olduu halde gate ucu yar iletkenden yaltlm, izole edilmi haldedir.
Burada gate ucuna uygulanan gerilim sfr volt olduunda drain ve source ular arasnda
belirli bir akm akar. nk drain ve source birbiriyle irtibatldr. Gate terminaline (+)
gerilim uygulandnda, N-tipi maddeler arasnda mevcut olan kanal genileyeceinden D-S
arasndan geen akm artar. Gate terminaline (-) gerilim uygulandnda kanal daralarak
akm azalr. Kanal N-tipi maddeden yapld iin n-kanall azalan tip MOSFET 'tir. Kanal p-
tipi maddeden de yaplabilir.

25

ekil 1.27: Azalan tip MOSFET'in yaps
D-S arasndan geen akm kanaldan geer. Gate'e uygulanan gerilim ile kanaldan
geen akm kontrol edilir. n-kanall azalan tip MOSFET'te gate ile source (-), drain (+)
polaritedir. Azalan tip MOSFET'te gate voltaj sfr iken drain akm vardr. Gate'e uygulanan
(-) voltajla kanal iletkenlii azalmakta, kanal direnci artmakta dolaysyla kanaldan geen
akm azalmaktadr. Kanal iletkenlii dolaysyla akm azald iin azalan tip MOSFET
olarak adlandrlr.

oalan (enhancement) tip Mosfet:

ekil 1.28: oalan tip MOSFET'in yaps
oalan tip MOSFET'in azalan tipten fark iki N-tipi blgenin arasnda kanal
olmamasdr. Burada da source (S) ve drain (D) ular, N-tipi blgelerle dorudan temas
halinde olduklar halde gate (G) ucu yar iletken malzemeden izole edilmi durumdadr. G
ucuna herhangi bir gerilim uygulanmad srece S ve D ular arasndan bir akm akmaz. G
ucunun bulunduu metal para ile P-tipi gvde bir kondansatr zellii gsterir. nk, iki
iletken bir yaltkan kondansatr meydana getirir. G ucuna (+) gerilim uygulandnda,
kapasite zelliinden dolay P-tipi gvde de iki N-maddenin yannda (-) ykler toplanr.

Bylece iki N-tipi madde arasnda doal olarak bir kanal oluur. Bu durumda akm
ak balar. Gate'e uygulanan (+) gerilimin arttrlmas halinde, iki N-tipi madde arasnda

26
oluan (-) ykler oalarak P-tipi gvde ierisinde oluan bu kanaln genilemesine sebebiyet
verir. Bylece S ve D ular arasnda akan akm, gate'e uygulanan gerilim ile kontrol
edilebilir. Gate ucuna gerilim uygulanmad srece S ve D arasndan akm akmaz.

1.6. FET ve MOSFETin Salamlk Kontrol ve U Tespiti

FET

Salam FET Transistrn Kaynak Oluk ular ( D S ) aras her iki ynde de kk
diren gsterir.
Ayrca salam bir FETin, GATE DRAN ve GATE SOURCE ular arasnda bir
ynde kk diren dier ynde sonsuz diren gstermesi gerekir.

MOSFET

l aleti diren konumuna alnr. + prob drain ucuna prob ise source
ucuna dokundurulur. llen deer yaklak sfr olmaldr ve problar yer
deitirdiinde de ayn deer okunmaldr.
+ prob drain ucuna , - prob gate ucuna balanr ve l aletinde okunan
diren deeri yaklak 7 8 okunmaldr.
+ prob source ucuna , - prob gate ucuna dokundurulur. l altinde 7- 8
ohmluk bir diren deeri okunmaldr.

1.7. FET ve MOSFETli Devreler
MOSFET
IRFZ 14
R1
22K
R2
560
S
LED
E
12V

ekil 1.29: MOSFETli anahtarlama devresi

27
1.8. FET ve MOSFETli Devrelerde Arza Giderme

Kendinden polarmal JFETli devrelerde arza tespiti

Arza 1: V
D
=V
DD
Bu durum iin drain akm I
D
sfr olmaldr. nk R
D

direncinin zerine gerilim dmemektedir. Hangi devre olursa olsun ilk
nce ortada belli olan problemleri kontrol etmek iyi bir arza giderme
uygulamasdr, alkanldr. rnein ak devre veya zayf balantlar,
kmrlemi direnler gibidir. Sonra enerjiyi kesiniz ve pheli direnleri
ak devre tespiti iin lnz. Direnlerde sorun yoksa muhtemelen FET
bozulmutur. Bu belirtinin meydana getirecei arzalar yle sralanabilir:
o R
S
kaynak (source) direncinin aseye balants olmayabilir.
o R
S
direnci ak devre
o Kanal (drain) ucu ak devre
o Kaynak (source) ucu ak devre
o FETin drain-source aras ieriden ak devre
Arza 2: V
D
nemli derecede normalden daha dk. Bu durum iin,
besleme gerilimi azalmadka drain akm I
D
normalden daha fazla
olmaldr. nk R
D
direncinin zerine ok fazla gerilim dmektedir. Bu
belirtinin meydana getirecei arzalar yle sralanabilir:
o R
G
direnci ak devre
o Kap (gate) ucu ak devre
o FETin kap (gate) ucu ieriden ak devre

Bu arzalarn herhangi biri FETteki deplasyon blgesinin kaybolmasna sebep
olacaktr ve kanal genileyecektir. Drain akm I
D
, sadece R
D
, R
S
ve kk kanal direnci ile
snrlandrlr.

28
UYGULAMA FAALYET

Aada ekli verilen FETli uzun zaman geciktirme devresini ilem basamaklarna
gre yapnz.
BF246
BC237
100K
1M
470
F
100K
10K
LED
1K
12V
BUTON

lem Basamaklar neriler
ekildeki devrenin montajn yapnz.
Devredeki malzemeleri balamadan nce
salamlk kontroln yapnz.
Gerilim kaynan devreye balaynz. Enerji vermeden devreyi kontrol ediniz
Devreye enerji vererek butona basnz. Ledin k verdiini gzlemleyiniz.
Potansiyometreyi minumum konumuna
getiriniz.
Butonu brakarak ledin yanma sresini
lnz.
Devrenin arzasn gideriniz.
Arza arama ve giderme yntemlerini
kullannz.

UYGULAMA FAALYET

29
KONTROL LSTES

Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
.
Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1. Transistrn salamlk kontroln ve u tespitini yaptnz m?
2. Transistrn katalog deerlerini incelediniz mi?
3. Transistrl anahtarlama devresi kurdunuz mu?
4. Devreyi altrdnz m?
5. Transistrl zamanlayc devre kurdunuz mu?
6. Zamanlayc devrede rleyi yk olarak altrdnz m?
7. Transistrl devrelerde arza giderdiniz mi?
8. FET ve MOSFETin salamlk kontroln ve u tespitini yaptnz
m?

9. FET ve MOSFETin katalog deerlerini incelediniz mi?
10. FET veya MOSFETli anahtarlama devresi kurdunuz mu?
11. Devreyi altrdnz m?.
12. FET ve MOSFETli devrelerde arza giderdiniz mi?

DEERLENDRME

Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

30
LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen
bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.

1. ( ) Transistr, kk akmlar ile byk akmlar kontrol edebilen aktif devre
elemandr.

2. ( ) Transistrler, motor, bobin veya lamba gibi yksek gl elemanlarda ve lojik
kap devrelerinde anahtarlama eleman olarak kullanlr.

3. ( ) Transistrn beyzine bal kondansatrn arj ve dearjyla transistrn iletim ve
kesim durumunu kontrol ederek zaman gecikmeli alan devrelere transistrl
zamanlayc denir.

4. ( ) Butona basldnda kndaki ykn almasn salayan, buton brakldktan
bir sre sonra ykn almasn durduran devreye turn-on devresi denir.

5. ( ) Normalde kndaki yk altran, buton basldnda ykn almasn
durduran, buton brakldktan bir sre sonra ykn tekrar almasn salayan devreye
turn-off devresi denir.

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

LME VE DEERLENDRME

31
RENME FAALYET2

Tristrlerin yapsn, zelliini, bilecek; l aletleriyle lmn, tristrlerin
tetiklenmesi ve durdurulmas yntemlerini bilecek, istenen zellikte tristr seebilecek,
tristrle uygulama devreleri yapabileceksiniz.

UJTlerin yapsn, zelliini bilecek, istenen zellikte UJT seebilecek ve tristrn
tetiklenmesinde nasl kullanldn uygulama yaparak reneceksiniz.

Tristr ve UJT anahtarlama - tetikleme elemanlarnn kullanm alanlarn
aratrnz.
Yaptnz aratrmalara ait sonular rapor haline getiriniz ve snf ortamnda
sununuz.

2. TRSTRLER (SCR)

2.1. Tristrn Yaps, zellikleri ve almas

Tristrler: Anot, katot, geyt ad verilen ayakl, i yapsnda PNPN olarak drt yar
iletken tabakadan olumaktadr. Tristrler hem DC hem de AC akm ve gerilimlerde alr.
Elektrik-elektronikte G Kontrol ilemlerinde kullanlrlar.

ekil 2.1: Tristrn sembol ve transistr elenii

RENME FAALYET2

AMA
ARATIRMA

32

ekil 2.2: Tristrn madde yaps
Tristr PNPN tipi maddelerin yan yana getirilmesiyle meydana getirilmitir. Deiik
klf ekillerinde anot ve katot ular geyt ucuna gre daha kaln imal edilir. Geyt ucunun
bal olduu maddeye gre N kapl ya da P kapl olarak ikiye ayrlr. Uygulamada daha ok
P kapl olanlar kullanlr. Bu nedenle P kapl tristrler daha ok retilir. Tristr, kk bir
geyt (kap) akmyla byk akmlarn kontroln yapabilen yar iletken sessiz bir
anahtarlama devre elemandr. Anoduna (+), katoduna (-) gerilim verildiinde hemen
almaz. Anot katot arasn iletime geirebilmek iin katoda gre geyte (+) gerilim vermek
gerekir. DC gerilimde, tristr iletken olduktan sonra geyt tetikleme gerilimini kesseniz dahi
tristr almaya devam eder. Ancak bu olay AC gerilimde allrken geyt tetikleme
gerilimi kesildiinde tristrn iletkenlii kaybolur ve yaltkan hale geer.

ekil 1.2: Tristrn alma devresi
ekil 2. 2deki devrede S anahtarna basldnda TR2 transistrnn beyzine (+)
gerilim uyguland iin TR2 iletken olur. letken olan TR2nin emiteri zerinden TR1in
beyzine negatif gerilim uyguland iin TR1 de iletken olur. letken olan TR1in emiteri ve
kolektr zerinden TR2nin beyzine pozitif gerilim uygulandndan bu durum TR2yi
iletimde tutar. ki transistr birbirlerine doyuma gtrerek tristrn anot katot arasndan
akm geiine izin verir.

33
ekil 2.3deki karakteristik erisinde grld gibi anot katot arasndaki gerilim
deeri (+) Vmax deerine kadar arttrlrsa Tristr geytinden tetiklenmeden iletime geer.
Anot katot arasndaki gerilim (-) Vmax deerine ulatnda tristr zerinden ters ynde
maksimum akm geecei iin tristr yrtlr. Tristrn geytine uygulanan akm miktar
arttka anot katot arasna uygulanan gerilim deeri kk olsa da tristr iletime geer.

IG3 > IG2 > IG1

ekil 2.3: Tristrn karekteristik erisi
Tristrlerde yk, anot veya katot ularna balanr. Anahtarlama ilemini yaptracak
dk tetikleme akm ise geyt ucuna uygulanr.

Geyt tetikleme akm uygulanmadnda anotkatot aras direnci ok yksektir. anot
katot arasndan yk akm geemez. Bu durumda tristr yaltkandr ifadesini kullanrz.

Geyt tetikleme akm uygulandnda anotkatot aras direnci ok dktr. anotkatot
arasndan yk akm geer. Bu durumda tristr iletkendir ifadesini kullanrz.

34
2.2. Tristr Tetikleme Yntemleri

Ayr bir DC retecinden tetikleme akm salama
Ana besleme kaynandan tetikleme akm salama
zolasyon trafosuyla tetikleme
Optokuplr ile tristrn tetiklenmesi
Tristrn anotkatot arasna yksek gerilim uygulamak ile tetikleme
Yksek scaklk ile tetikleme

2.2.1. Ayr Bir DC retecinden Tetikleme Akm Salama

ekil 2.4: Tristr srme devresi
Yukardaki devreyi inceleyiniz. Lamba tristrn anotuna baldr. Devrenin u haliyle
lambay altrp k vermesi mmkn m? sorusuna cevabnz tabii ki hayr olacaktr.
Peki, devam ederek A anahtar kapatlrsa, lamba alr m? sorusuna da cevabnz hayr
olacaktr. nk geyt tetikleme akm almamtr. A anahtarnn kapal durumu devam etsin.
G anahtar kapatlp alrsa; yani geyt gerilimi bir anlk uygulanrsa, lambann k vermesi
gerekir.

2.2.2. Ana Besleme Kaynandan Tetikleme Akm Salama

ekil 2.5: Ana besleme kaynandan anahtarlanan tristr srme devresi
Yukardaki devreyi inceleyiniz. Bir nceki devreyle karlatrma yapnz. Geyt
gerilimi ile anot geriliminin ayn kaynaktan salandna dikkat ediniz. Devrenin gerilimi

35
AC veya DC olabilir. G butonunu kapatrsanz, lambann k vermesi kanlmaz olacak.
nk tristr tetiklenerek katot, anot ve lamba zerinden yk akm aktacaktr. Burada da
eer G anahtar, kapatlp aldnda lamba srekli k vermeye devam ediyorsa, uygulanan
gerilim DC gerilimdir, sz gerek olur.

Devrede D diyotu, E gerilimi AC gerilimse, bu gerilimin pozitif alternanslar diyot
tarafndan geirilerek tristrn tetiklenmesini salayacaktr. Bilmelisiniz ki tristrler pozitif
gerilimle tetiklenir.

2.2.3. zolasyon Trafosuyla Tetikleme

ekil 2.6: Darbe trafosu ile tristr srme devresi
zolasyon ne demektir? sorusuna ncelikle cevap vermemiz gerekir. zolasyon, iki
devreyi birbirinden ayrmak demektir. Yukardaki devreye dikkat ederseniz, tristrle darbe
reteci eleman arasnda direkt balant yoktur. Tetikleme akmn manyetik yolla darbe
trafosu, tristrn geytine aktarp srlmesini salar.

2.2.4. Optokuplr ile Tristrn Tetiklenmesi

Kumanda (tetikleme) ksm Yk ksm
ekil 2.7: Optokuplrl tristr srme devresi
Kumanda devresi ile yk devresi arasnda direkt balant yoktur. Anahtarlama bilgisi
kla tanyor. ktaki akm deiiklikleri ve olabilecek arzalar kumanda katlarn
etkilemez.

Tetikleme ileminde optokuplrn (kla bilgi aktarc) kullanm ise, bir nceki
devreyle yukardaki devrenin yapsn karlatrnz. Bu devrede de izolasyon ilemi
yaplm olduunu grnz. G anahtar kapatldnda optokplr enfraruj diyodu k
yayar ve hemen karsndaki fototransistr srer. letime geen fototransistr tetikleyerek
lambay altrr.

36
2.2.5. Tristrn AnotKatot Arasna Yksek Gerilim Uygulamak ile Tetikleme

Tristrn geyt ucu bota iken, anot katot aras gerilimin artrlmasyla iletim salanr.
Tavsiye edilen bir uygulama deildir. nk tristrlerin dayanma gerilimlerinden daha
yksek gerilim uygulamak sakncal olabilir.

2.2.6. Yksek Scaklk ile Tetikleme

Tristrn scakl artrlrsa, anot-katot arasnn iletkenlii salanabilir. Uygulamada
tercih edilmez.

2.3. Tristr Durdurma (Kesime Sokma) Yntemleri

Seri anahtarla durdurma
Paralel anahtarla durdurma
Kapasitif durdurma
Rezonans durdurma
Alternatif akmda durdurma

2.3.1. Seri Anahtarla Durdurma

ekil 2.8: Tristr seri anahtarla durdurma
ekil 2.8de Tristr yaltma gtrmek iin yke ve tristre seri bal S anahtar
alarak anot ve katot ularndaki gerilim kesilir. Sk ama kapama yaplmayan kk bir
gerilimle kumanda edilebilen devrelerde kullanlr. Uygulamada sk kullanlmaz.

2.3.2. Paralel Anahtarla Durdurma

ekil 2.9: Tristr paralel anahtarla durdurma
ekil 2.9da yk zerinden geen akm B2 anahtar zerinden bir sre geirilerek
tristrn anot katot gerilimi kesilir. Bylece tristr yaltma gtrlr. B2 butonuna bir sre
basmak gerekir. Butondan elimizi ektiimizde tristr yaltma geer tekrar iletime geirmek
iin B1 butonuna basmak gerekir. Bu sistemde, grld gibi ok kullanl bir sistem
A
K
G
+
-
S
R
B
A
K
G
+
-
R
B1
B2

37
deildir. B2 butonunun akm ve gerilim deerleri en az tristrn deerleri kadar olmaldr.
Aklnza u sorular gelebilir:

Seri anahtar ve parelel anahtarla durdurma sistemlerinde Tristr deerlerine sahip
anahtarlar kullanlmas zorunlu ise niye tristr kullanlyor? Yukarda deindiimiz gibi seri
ve parelel anahtarla durdurma ilemi sk kullanlan durdurma sistemlerinden biri deildir.

2.3.3. Kapasitif Anahtarla Durdurma

ekil 2.10: Tristr kapasitif anahtarla durdurma
ekil 2.10da grld gibi B1 butonuna basldnda tristr iletime giderek
lambann yanmasn salar. Ayn anda Rc direnci zerinden C kondansatr arj olur.
Tristr yaltma geirmek istediimizde B2 butonuna basarsak C kondansatr tristrn
anot katot ularna ters polarma verecei iin tristr ksa srede yaltma geer. Bu sistem
uygulamada en ok kullanlan sistemdir.

2.3.4. Alternatif Akmda Durdurma

ekil 2.11: Tristr AC akmda durdurma
ekil 2. 11de B butonuna bastmzda tristr pozitif alternasta iletime geer, lamba
yanar ancak negatif alternasta kendiliinden yaltma geer. Tristrn devaml iletimde
kalabilmesi iin B anahtarnn devaml kapal durmas gerekir. B anahtar devaml kapal
durumda kalsa bile tristr, AC akmn pozitif alternaslarnda iletimde, negatif alternaslarnda
yaltmda kalr ve lamba normal AC akmda yand gibi parlak yanmaz. Biz tristrn bu
zelliini lamba karartma devrelerinde yarm dalga yk kontrollerinde kullanabiliriz.

Yukarda rendiimiz gibi tristrle ok byk ykleri devreye almak olduka kolay
olmasna karn, ayn ykleri devreden karmak olduka zordur. Baka bir deyile tristr
geytine uygulanan olduka kk doru polarmal bir gerilimle de iletime geirilebilinir,
ancak geytine uygulanan gerilim kaldrlsa da yaltma geirilemez. Yaltma geirmek iin
yukarda da akland gibi karmak ve maliyet asndan byk sistemler kullanmak
gerekir.

A
G
+
-
RG
B1
B2
K
C
- +
RC
K
G
A
R
B
V1

38
te tristrn bu eksikliini gideren iletime geirmedeki kolayl yaltma gtrrken
de salayabilen elemanlara ihtiya duyulmu ve retici firmalar GTO adn verdiimiz yeni
bir eleman retmilerdir.

2.4. UJTler

ekil 2.12: UJT sembol ve i yaps
UJT ulu bir elemandr. Temel yaps ekil 2.12'deki gibi hafif katklanm (diren
karakteristii ykseltilmi), kalnca bir dilim n tipi silisyum malzemesi zerinde p malzemesi
oluturularak elde edilir (Difzyon yntemi ile transistr retim teknii). Yapsnda tek p - n
eklemi bulunmasndan dolay kendisine uni-junction (tek eklemli) denir. n malzemesinin iki
ucu Beyz1 ve Beyz2 olarak adlandrlr. Bu zellii dikkate alnarak UJTye ift beyzli diyot
da denir. Sembolndeki emitr ucunun eimli olmas UJTyi FETten ayran zelliidir.

Yapsnda tek bir P- N jonksiyonu bulunduu iin dilimize tek bileimli transistr
olarak evrilen

Uni Jonksiyon Transistr kelimelerinin ba harflerini kullanarak UJT adn
almtr.

inde; RB2 olarak adlandrlan sabit deerli diren, RB1 olarak adlandrlan deeri
deiebilen ikinci bir diren ve bir Diyot bulunur. B1 B2 ularndaki diren deeri 5K-10
K arasnda deiir.

UJT'lerin genel zellikleri

h; scaklk deiimlerine kars olduka kararldr -50 derece ile +125 c
arasnda karakteristiindeki farkllama %10'dan kktr.
Scaklk attka h azalr, fakat R
BB
artar.
Ayn tip UJT'ler arasndaki scaklk kararll iyi deildir. h %30 veya
daha fazla olabilir.
h; 0,5 ile 0,8 arasndadr.

2.4.1. alma lkesi ve Kullanld Yerler

UJTnin iletken olabilmesi iin E-B1 ularnn doru, E-B2 ularnn ters polarize
edilmesi gerekir. E ucuna (+) B1 ucuna (-) B2 ucuna (+) gerilim uyguladmzda B2
ucundan B1 ucuna doru geen IB akm RB2 direnci zerinde VRB2; RB1 direnci zerinde

39
de VRB1 gerilim dmlerini oluturur. Emiter ve B1 ular uygulanan gerilime de VEB1
ad verilir.

UJTnin iletimde ya da yaltmda olmas VRB1 VEB1 arasndaki bantya gre
belirlenir.

VEB1 < VRB1 ise UJT yaltkandr.

VEB1 = VRB1 ise UJT yine yaltkandr.

VEB1 > VRB1 ise UJT iletken olur.

ekil 2.13: UJT alma devresi
Bu durumda emiter ucundan B1 ucuna doru IE akm geer. VEB1 gerilimi VP tepe
gerilimine ulatnda IE akm UJT yi iletime gtrr. Bu durum UJTnin yaltm noktas
olan VV vadi gerilimine kadar devam eder.

ekil 2.14: UJTnin karekteristik erisi
UJTler anahtar, pals jenaratr, testere dii jenaratr olarak; ounlukla osilatr,
zamanlayc devrelerinde; tristr, triyak gibi elektronik anahtarlarn tetiklenmesi ileminde
kullanlr. UJT tetiklemeli tristrn yarm dalga yk kontrol ve UJT tetiklemeli tristrn
tam dalga yk kontrol ska karlaacanz uygulama devreleridir.
D
E
B1
B2
IE
RB2
IB
VRB1
VRB2
VBB
V EB1
RB1
VRB1
VEB1
IE
VV
IP Iv
VP
Tepe noktas
Vadi noktas

40
2.4.2. UJT Transistrl Darbe Osilatr Devresi

ekil 2.15: UJT ile yaplan osilatr devresi
Osilatr devresine gerilim uygulandnda kondansatr R1 direnci zerinden arj
olmaya balar.

( =R1 . C) arj olmaya balayan kondansatr ularndaki gerilimin deeri t1 annda
VP tepe deerine ulatnda UJTyi iletime sokar. Kondansatr UJT ierisinde bulunan RB1
direnci ve R3 d devre direnci zerinden t1- t2 zaman dilimleri arasnda dearj olur( d= (R
B1+R3) . C).

UJT iletken olduunda kondansatr dearj olaca iin kondansatr ularndaki
gerilim Vv deerine kadar der, bu durumda UJT tekrar yaltkan olur. UJTnin tekrar
iletken olmas iin emiter geriliminin tekrar V
P
deerine ulamas gerekir. UJT iletken
olduunda grafik zerinde de grld gibi B
1
ucundan pozitif darbe elde edilir. Bu darbe
genellikle tristr ve triyak gibi elektronik elemanlar tetiklemek iin kullanlr.

UJT ile ilgili I
P
, Iv, Vv ve gibi byklklerin deerler kataloglarda verilmitir.
Osilasyonun iyi olabilmesi iin d devre direnlerinin ve uygulanmas gereken gerilimin
hesaplanarak uygun seilmesi gerekir.

B2
E
B1
+
C
-
R3
R2 R1
V
VB1
IDearj
VC
Iarj
IB
VB2

41

ekil 2.16: UJT ile yaplan osilatr devresine ait dalga ekilleri
2.5. Tristrn Ujt ile Tetiklenmesi

ekil 2.17: UJT ile tristr srme devresi
Osilaskopta stteki dalga ekli UJTnin emiterindeki kondansatrn arj-dearj
erisini, alttaki ine eklindeki darbeler ise UJTnin B1 ayandaki k darbeleri olup
tristr tetiklerler. S anahtar kapatlnca C1 kondansatr arj olmaya balar. Bu arj
gerilimi UJTnin iletim gerilimine ulat an, UJT aniden iletime geer. R3 zerinde oluan
ine eklindeki darbeler tristr tetikler. Tristr, AC 220 voltta alan lambay altrr. (P)
potansiyometresi kondansatrn dolma, boalma (arj ve dearj) sresini ayarlar. Buna bal
olarak tristrn iletimde kalma sresi deiir, dolaysyla lambann parlakln ayarlam
olursunuz. Tetikleme olduu srece yk olarak kullanlan lamba etrafna k saacaktr.

2.6. Tristrn AVO Metre ile Salamlk Kontrol

AVO metrenin diren konumunda yaplan lmlerde A G her iki ynde de yksek
diren llmelidir.

K G aras yaplan her iki ynl lmde bir ynde yksek dier ynde dk diren
llmelidir. Dk diren okunduu anda AVO metrenin krmz probunun dokunduu u
geyt ucu, siyah probunun dokunduu u katot ucudur.
arj
dearj
VV
arj
dearj
arj
VR3 = IB . R3
VP
V - I . R2
t4 t3 t2 t1 t5
VC
VB1
VB2
t
t
t

42

A K aras yaplan her iki ynl lmde yksek diren llmelidir.
.
Tristrn zerindeki yazlar okuyacak gibi bize evirdiimizde bacaklar aaya
gelecek ekilde srasyla;
1. bacak =K; 2. bacak= A; 3.bacak=G (geyt) eklindedir.

Soutucu balanabilen klf ekillerinde soutucuya temas edecek plak ksm anot
ucu olarak da adlandrlr. Bu yzden 220 voltla almalarda tristrn bal olduu
soutucuya dokunmak olduka tehlikelidir.

D grnleri ayn olan tristr ve triya birbirinden ayrt etmek iin eleman ular
A1 - G aras iki ynl lmde dk diren llrse eleman triyaktr. Bir ynde dk
dier ynde yksek diren llrse eleman tristrdr.

ekil 2.18: (a) Geyt katot aras yaplan lmde bir ynde yksek diren dier ynde dk
diren okunmal

ekil 2.18: (b) Geyt anot aras yaplan her iki ynl lmde yksek diren okunmal

ekil 2.18: (c) anot katot aras yaplan her iki ynl lmde yksek diren okunmal
ekil 2.18: Tristrn AVOmetreyle kontrol

43
2.7. UJTnin Salamlk Kontrol ve Ularnn Bulunmas

ekil 2.19: (a)B1 Emiter lm
AVO metrenin diren konumunda, E - B1 arasnda yaplan lmde bir ynde yksek,
dier ynde dk diren llr.

ekil 2.19: (b) B2 Emiter lm
AVO metrenin diren konumunda, E - B2 arasnda yaplan lmde bir ynde yksek,
dier ynde dk diren llr.

ekil 2.19: (c) B1 B2 lm
AVO metrenin diren konumunda, B1 - B2 arasnda yaplan lmde her iki ynde
dk diren llr ( yaklak 5 10 K ).

UJTnin ular bulunurken ncelikle emiter ucu tesbit edilir. kierli lmlerde her iki
ynde dk diren okunan grup B1 B2 ulardr. Kalan dier u emiter ucudur. Emiter
ucu bulunduktan sonra E ucuyla dier iki u arasnda yaplan lmde daha byk okunan
u B
1,
daha kk llen u B
2
ucudur. Emiter ucuyla dier B
1
ve B
2
ularnn lmnde
diren okunduu andaki AVO metrenin probunun krmz ucu sabit tutuluyorsa n kanal
UJT, AVO metrenin siyah ucu sabit tutuluyorsa p kanal UJT demektir.

2.8. Tristrn AVO Metre ile Ularnn Tespiti

AVO metrenin problarn srayla tristrn ayaklarna dediriniz. Sadece iki ayak
arasnda bir ynde sapma olacaktr. Sapma olduu anda siyah probun dedii ayak geyt,
dieri ise katottur diyebilirsiniz. Geri kalan dier ayak ise anot olur.

44
2.9. Tristrn AC Akmda altrlmas

ekil 1.20: ACde tristr srme devresi
Yukardaki devrede AC 12 Voltta alan bir lambann tristrle altrlabilmesi iin
G anahtarn kapatmanz gerekir. R direnci zerinden gelen AC gerilimin pozitif alternanslar
D diyodu tarafndan geirilerek tristrn tetiklenmesini salayabilirsiniz.

Neden diyot kullanld? sorusuna cevap ararsanz, tristrlerin pozitif gerilimlerle
tetiklendiini hatrlamanz yeterli olacaktr. Burada tetikleme akm, diren, anahtar, diyot
zerinden geerken, yk akm ise lamba, tiristr ve AC kaynak zerinden geecektir.

2.10. Tristrn DC Akmda altrlmas

ekil 1.21: DCde tristr srme devresi
Yukardaki devrede, tristr DC 12 Volt ile beslenmekte ve yk olarak LED diyot
kullanlmaktadr.

Tetikleme gerilimi, R1 ve R2 gerilim blc direnlerle salanmtr. G anahtarn bir
kez kapatp amanz yeterli olacaktr. Tristr tetiklenecek, LED etrafna k verecektir.
Ancak A anahtarnn kapal olmas koulunu unutmaynz. LEDin k vermesini
istemediinizde ise A anahtarn amanz ve tristr kesime getirmeniz yeterli olacaktr.

2.11. Tristrl Devrelerde Arza Giderme

Tristrl devrelerde aada belirtilen arzalar meydana gelebilir.
Tristrn geyt tetiklemesi alamamas
Trisrr tetikleycek devre elamann arzal olmas

45

46
UYGULAMA FAALYET

Aadaki uygulama faaliyetini ilem basamaklarna gre yaparak sonucunu
yorumlaynz.
R1
1K
12V
R2
560R
S2
SCR
BT151
S1
B1
LED

ekildeki devreyi kurunuz.
Devredeki malzemeleri balamadan nce
salamlk kontroln yapnz.
Gerilim kaynan devreye balaynz. Enerji vermeden devreyi kontrol ediniz.
S1 ve S2 anahtarn kapatnz. Ledin durumunu gzlemleyiniz.
S2 anahtarn anz. Ledin durumunu gzlemleyiniz.
S1 anahtarn anz. Ledin durumunu gzlemleyiniz.
S1 ve S2 anahtarn kapatnz. Ledin durumunu gzlemleyiniz.
B1 butonuna basnz. Ledin durumunu gzlemleyiniz.

UYGULAMA FAALYET

47
KONTROL LSTES

deerlendiriniz.

1. Tristr tetikleme yntemlerini bilip devrelerini kurdunuz mu?

2. Tristr durdurma yntemlerini bilip devrelerini kurdunuz mu?

3. Devrenin giri ve k gerilimlerini ltnz m?

4. Elemanlarn salamlk kontroln yaptnz m?

5. UJT ile tristr tetikleyebildiniz mi?

6. Tristr AC akmda tetikleyebildiniz mi?

7. Tristr DC akmda tetikleyebildiniz mi?

DEERLENDRME


48
LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmleleri dikkatlice okuyarak bo braklan yerlere doru szc
yaznz.
1. Tristr, kk akmla..kontrol edebilir.
2. Tristrn ..ular bulunur.
3. Tristrde..ucu tetikleme ucudur.
4. Tristrde yk ..arasndan geer.
5. Tristr tetiklendiinde, srekli iletimde kalyorsa
tristr..gerilimde altrlyordur.
6. letimdeki tristrn anot gerilimi seri bir anahtarla kesilirse,
tristr..olur.
7. letimdeki tristrn anoduna kapasitif yolla ters bir gerilim verilirse,
tristr..olur.
8. Tristr geyt ucu ak tutulup anotkatot arasna yksek gerilim
uygulanrsa..olur.
9. Tristr tekniine uygun altrrsanz, tristr..olursunuz.
10. ok gl tristrleri kullanrken..balanmaldr.
11. AVO metrenin ohm kademesinde, salam bir tristrn anot-katot aras her iki ynde
de ..diren gstermesi gerekir.
12. Tristrn AC akmda anoduna bal yk (lambay) srekli altrabilmesi
iingerekir.
13. Tristrn anotkatot ular arasna balanan paralel anahtara
baslrsa..olur.
14. letimdeki bir tristrn, anot-katot i direni ok..olur.
15. UJT transistr..iin kullanlr.
16. UJT ile..tetiklenebilir.
17. UJTnin k darbeleri..eklindedir.
18. UJTnin..ular bulunur.
19. UJT ile yaplan darbe osilatrnde, emiter aya..iin kullanlr.
20. UJTli osilatrle .. saydrlabilir.

LME VE DEERLENDRME

49
RENME FAALYET3

Diyakn yapsn, zelliklerini bilecek, istenen zellikte diyak seebilecek ve darbe
reteci devre uygulamasn yapabileceksiniz.

Diyaklarn zelliklerini, katalog bilgilerini, kullanm alanlarn aratrnz.
Yaptnz aratrmalara ait sonular rapor haline getiriniz ve snf ortamnda
sununuz.
3. DYAK
3.1. Yaps ve almas

ekil 3.1: Diyak sembol ve diyak i yaps
Her iki ynde akm geirecek ekilde iki adet pnpn diyodun birbirlerine ters ynl
olarak paralel balanmasyla oluturulmu tetikleme elemandr. Diyak ift ynde de ayn
grevi gren bir zener diyot gibi alr.

Diyakn krlma ( geirme ) gerilimi 24 36 volt aralndadr. Bu gerilimlerin altnda
diyak yaltmdadr. Yani akm geirmez. A1 A2 olarak adlandrlan ularnn devreye
balanma ekli nemli deildir. Her iki ekilde de balanabilir. Diyak zerinden geecek
maksimum akm deeri Imax = 2 amper dolayndadr. Diyak zerinden geecek akm deeri
Imin deerinin altna dtnde diyak yaltma geer yani akm geirmez.

zerinden sadece sznt akm geer. zerine uygulanan gerilim diyak geriliminin
stne ktnda ise diyak iletime geer. Fakat iletime geer gemez. Diyakn ularndaki
gerilimde bir d grlr. Bu d deeri diyak geriliminin yaklak %20'si kadardr.
Diyakn zerine uygulanan gerilim diyak geriliminin altna da dse diyak yine de iletimde
kalr. Fakat diyaka uygulanan gerilim d anndan sonraki gerilim seviyesinin altna
drldnde diyak yaltma geer. Diyak iki yndeki uygulanan polarmalarda da ayn
tepkiyi verecektir. Diyakn bu zellikleri alternatif akmda kullanlabilmesine olanak verir.

RENME FAALYET3

AMA
ARATIRMA

50

ekil 3.2: Diyakn karakteristik erisi
Imax = Diyak zerinden geirilebilecek maksimum akm
Imin = Diyak iletimde tutacak en az akm
Umax = Diyakn iletime geecei (krlma ) gerilim
Umin = Diyakn yaltma geecei gerilim snr

Diyaklar, darbe osilatr olarak, tristr ve triyaklarn tetiklenmesi ilemlerinde
kullanlr.

3.2. AVO Metre ile Salamlk Kontrol

AVO metre ile diyakn salamlk kontrolnde, l aletinin omaj kademesinde her iki
ynde yaplan lmde yksek diren gsterir. Diyak arzal ise her iki ynde de dk
diren llr. Gvenilir salamlk kontrol ancak diyak devrede, iletimde ve yaltmda iken
yaplacak lmle ya da basit bir triyak tetikleme devresindeyken deneyerek yaplabilir.

ekil 3.3 Diyakn AVO metre ile kontrol
Her iki ynl lmde yksek diren okunmaldr.
Imin
-Imin
Imax
- Imax
UMAX
-UMAX

51
3.3. Diyakl Pals retici Devre

ekil 3.4: Diyakla yaplan osilatr devresi kondansatrn arj an

ekil 3.5: Diyakn DC akmdaki kondansatrn arj anndaki dalga ekilleri

ekil 3.6: Diyakla yaplan osilatr devresi kondansatrn dearj an

R1
A1 A2
R2
+
C
-
Vc
V2
DC
v
C
Cj
Cdj
V2
R1
A1 A2
R2
-
C
+
Vc
V2
DC

52

ekil 3.7: Diyakn DC akmdaki kondansatrn dearj anndaki dalga ekilleri
ekil 3.4te ve 3.6da diyakla yaplan osilatr devresinde DC akmn kutbuna gre
Diyak pozitif ve negatif darbeler meydana getirir. Devredeki kondansatr R1 direnci
zerinden arj olur. Kondansatr ularndaki gerilimin deeri Diyak iletim gerilimine eit
olduunda diyak iletime geer ve kondansatr R2 direnci zerinden dearj eder.
Kondansatr zerindeki gerilim deeri diyak iletim geriliminden kk olduu anda diyak
yaltma geer, bu ekilde pozitif ve negatif darbeler meydana gelir.

Yukarda akland gibi diyak darbeler reterek tetikleme eleman olarak kullanlan
bir yar iletkendir.

3.4. Diyakl Devrelerde Arza Giderme

Diyakl devrelerde diyakn krlma ( geirme ) gerilimi 24 36 volt aralnda
olduunda bu gerilimin salanmas durumunda diyak iletime geemeyecektir. Arza halinde
bu gerilimin llmesi tavsiye edilir.

Cj
Cdj
- Vdo
Vdi
Vc

53
UYGULAMA FAALYET-1
Diyakl osilatr devresini yapnz.
100nF
400V
POT
1M
10K
AC 220 V
50 Hz
100R
IKI

Diyakl pals osilatr devresini kurunuz. Malzemeleri lerek devreye balaynz.
Devreye 220 volt 50 Hz lik ebeke
gerilimi uygulaynz.
Devrenin yaltmnn iyi olmasna dikkat
ediniz.
ka osilaskop balayp k sinyalini
grnz.
Potansiyometrenin deerini minimum ve
maximuma getirerek k sinyalini
gzlemleyiniz.
Arza ararken nce ebeke gerilimini
kesiniz.

UYGULAMA FAALYET

54
KONTROL LSTES

Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna (X) iareti koyarak kontrol ediniz.

1. Diyakn alma prensibini renebildiniz mi?


3. Diyakl darbe osilatrn yaptnz m?

4. Osilaskopta dalga ekillerini osilakopla lebildiniz mi?

DEERLENDRME

Evet ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

55
LME VE DEERLENDRME
VE DEERLENDRME
Bu faaliyet sonunda kazandklarnz aadaki sorular cevaplandrarak lnz.

Aadaki sorular dikkatlice okuyarak doru seenei iaretleyiniz.

1. Diyak ka ulu bir devre elemandr?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
2. Diyak ka ynde akm geirir?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
3. Diyak hangi gerilim deerlerinde iletime geer?
A) 2 ile
B) 5 ile 10
C) 10 ile 15
D) 20 ile 45
4. AVO metrenin Ohm () kademesinde diyak ularnda ne kadarlk bir diren deeri
llr?
A) 10
B) 1K
C) 80K
D) 1.5M
5. Diyak hangi eleman tetikler?
A) Direnci
B) Transistr
C) Tristr
D) LED diyodu
LME VE DEERLENDRME

56
6. Diyaka uygulanan gerilimi krlma gerilimine kadar artrrsanz ne olur?
A) Diyak iletime geer
B) Diyak delinir
C) Diyak yanar
D) Deiiklik olmaz.
7. Diyak ularndaki gerilim hangi gerilim deerinin altna derse yaltkan olur?
A) 60V
B) 5V
C) 25V
D) 10V
8. Diyak sembol aadakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)

DEERLENDRME


57
RENME FAALYET4

Triyakn yapsn, zelliklerini, tetikleme yntemlerini bilecek, analog ve dijital l
aletleriyle lmn yapabilecek, istenen zellikte triyak seebilecek ve triyakl uygulama
devreleri yapabileceksiniz.

Triyaklarn nerelerde, niin ve nasl kullanldklarn aratrnz. Yaptnz
aratrmalara ait sonular rapor haline getiriniz ve snf ortamnda sununuz.

4. TRYAK

4.1. Yaps ve almas

N kapl ve P kapl iki adet tristrn ters parelel balanmasyla oluturulmu alternatif
akmda her iki ynde akm geiren yar iletken anahtarlama elemandr.

ekil 4.1: Triyak sembol ve Triyakn i yaps
RENME FAALYET4

AMA
ARATIRMA

58

ekil 4.2: Triyakn karekteristik erisi
4.1.1. Triyakn almas

Triyak alternatif akmda alrken pozitif alternasta bir tristr negatif alternasta ise
dier tristr iletime geer. yapsnda da grlecei gibi iki tristr birbirine ters olarak
paralel balanmtr. Bylece balant noktalar anot - katot diye deil A2 - A1, kontrol ucu
da geyt (G) olarak adlandrlmtr.

Triyakn karekteristik erisinde grld gibi A1 A2 ularna uygulanan gerilim
Vmax deerini atnda triyak tetiklenmeden kendi kendine iletime geer, fakat bu durumda
triyak i gremez hale gelir.

Triyak grafiin I. ve III. blgelerinde kararl olarak alr bu blgeler 1.ve 2. tristrn
iletimde olduu blgelerdir. Vmax gerilimi almad srece geyt ucundan bir tetikleme
darbesi uygulanmadan triyak yaltmdadr. Yani akm geirmez. Geyt ucuna (eksi) ya da (
art ) gerilim uygulandnda triyak iletime geer ve zerinden akm geirir. Triyak
zerinden geecek akm Imax ve Imin deerlerinin dna kmamaldr. Imax snr alrsa
triyak yrtlr yani i gremez hale gelir. Imin altna dtnde ise triyak yaltma geer.

Triyak DC akmda da kullanlabilir, DC akmda tristr gibi alr.

59
Triyakn letim Halleri

1. hal; I. blge almas A2 (art) A1 (eksi) G (art) kararl iletim
2. hal; III. blge almas A2 (eksi) A1 (art) G (art) kararsz iletim
3. hal; I. blge almas A2 (art) A1 (eksi) G (eksi) kararsz iletim
4. hal; III. blge almas A2 (eksi) A1 (art) G (eksi) kararl iletim

1. ve 3. hallerde A
2
ucuna uygulanan gerilimin yn geyt ucuna uygulanan gerilimin
ynyle ayn olduu iin Triyak kararl iletimdedir. Kararsz iletimin olduu 2. ve 4. hallerde
triyakn iletime geebilmesi iin geyte uygulanan gerilim dier hallerde uygulanan
gerilimden daha byk olmaldr.

Alternatif akmda altrlacak triyakn kararl alma halinde olabilmesi iin A2
ucu ile geyt ucu ayn polariteden beslenmelidir.

4.2. zellikleri

Triyaklar genellikle alternatif akm devrelerini kumanda etmede kullanlr. Yksek
akmlar kk akmlarla kontrol edebilir olmas kullanm alanlarn artrmtr. Ayrca sessiz
almas bakm gerektirmemesi problemsiz ve rlelere gre olduka hzl ama kapama
yapmas, ama kapama esnasnda ark olumamas triyaklar stn klan zellikleridir.
Triyaklar, 220 volt altnda 10 amper gibi yksek bir akm geirirken ularnda bulunan
gerilim 1,5 volt civarndadr. Bu anda triyak zerindeki harcanan g 15 wat dolaynda iken
yk zerinde harcanan g 2200 wattr. Triyaklar uygun ekilde soutulurlarsa zerlerinde
harcanan g kaybnn oluturaca s datlarak mrlerinin uzun olmas salanr.

Triyak ile AC akmlarn DC akmlarla da kontrol salanabilir.

4.2.1. Triyakn Tetiklenme ekilleri

ekil 4.3: DC akmla tetikleme

60

ekil 4.4: AC akmla tetikleme
Devre Elemanlar:

R1 = 68 C1 = 1000 (30 v)
R2 = 10 K C2 = 0,1 F(400 v)
R3 = 3,3 K T1 = 2N3702
R4 = 100 T2 = IRT84
D = 1N4001

ekil 4.5: AC akmda transistorle tetikleme
Aklanan tetikleme yntemlerinin dnda triyak, UJT SBS SUS - diyak gibi
devre elemanlar ile de tetiklenebilir.

4.3. Triyakn AVO Metre ile Salamlk Kontrol

AVO metrenin diren konumunda yaplan lmlerde A
1
G aras ift ynl tristr
olduu iin her iki ynde de dk diren llmelidir.

A
2
G aras yaplan her iki ynl lmde yksek diren llmelidir

61
A
1
A
2
aras yaplan her iki ynl lmde yksek diren llmelidir

A
1
A
2
aras lm yaplrken AVO metrenin ularndan herhangi biri geyt ucuna
dokundurulup ekildiinde okunan diren deeri dyorsa triyak iletime geiyor demektir.
AVO metrenin ular deitirilip ilem tekrarlandnda ayn ekilde diren dyorsa triyak
her iki tetikleme halinde de iletime getii iin salamdr.

Yukardaki anlatlanlardan biri gereklemezse ya da A
1
A
2
aras dk diren
deeri gsteriyorsa triyak arzaldr.

Triyakn bacaklarn aaya, yazsn okuyacak ekilde bize evirdiimizde; soldan
1. bacak = A
1
; 2. bacak= A
2
; 3.bacak=geyt eklindedir.

D grnleri ayn olan tristr ve triyak birbirinden ayrt etmek iin eleman ular
A1 - G aras yaplan iki ynl lmde dk diren llrse eleman triyaktr. Bir ynde
dk dier ynde yksek diren llrse eleman tristrdr.

ekil 4.5: (a) Geyt - A
1
aras lm (Her iki ynl lmde dk diren okunmal)

ekil 4.5: (b) Geyt A
2
aras lm (Her iki ynl lmde yksek diren okunmal)

62

ekil 4.6: (c)A1 A2 aras lm (Her iki ynde yaplan lmde yksek diren okunmal)

Resim 4.1: Triyak eitleri
4.4. AVO Metre ile Triyakn Ularnn Tespiti

Triyaklarn ularn tespit ederken ya AVO metre ile aadaki gibi lerek ya da
kataloglardan bakarak bulacaksnz.

AVO metrenin problarn srayla triyakn ayaklarna dediriniz, l aletinde bir
sapma grlnceye kadar ilemi srdrnz. bre saptnda skalada ki diren deerini
okuyunuz. Problar ters eviriniz, tekrar diren deerini okuyunuz. Bu iki deer arasnda ok
kk bir deer fark vardr. Kk diren okunduunda AVO metrenin siyah probunun
bal olduu u G (Geyt), krmz probun bal bulunduu u ise A1 (Anot1) dir. Geri kalan
dier u ise A2 ( Anot2) dir.

63
4.5. AC Motor Hz Kontrol

Aadaki devreyi board zerine kurarak, motorun dnme hzn P
potansiyometresiyle ayarlamaya alnz.

ekil 4.7: AC Motor kontrol devresi
Yukardaki devreyle AC seri motorlarn devir ayar yaplabilir.

Kondansatrn dolma zamann potansiyometre ile deitirebilirsiniz. Kondansatrn
dolma zaman deitiinden triyakn tetiklenme an da deiir. Bu motordan geen akm
ayarlayarak hz deitirir.

Triyakn parazit sinyallerden etkilenmemesi iin iki adet filtre kullanlmtr. Triyaka
bal RC filtresi yksek frekansl sinyalleri kendi zerinden geirerek triyakn etkilenmesini
engeller. Motora seri balanan bobin, yksek frekansl sinyalleri zerinden geirmeyerek
bastrr. Motorun dnme hz sizin elinizdedir.

64
4.6. Dimmer Devresi

imdi de lambann parlakln dilediiniz seviyede ayarlamaya alnz. Bunun iin
aadaki devreyi kurmanz gerekecektir.

ekil 4.8: Tetiklemeli dimmer devre emas
Yukardaki devrede lambann parlakl P potansiyometresiyle ayarlanabilir.

Potansiyometrenin deeri minimum iken kondansatr arj olur. Kondansatr
ularndaki gerilim, diyak ateleme gerilimi deerine ulat zaman diyak iletken olur ve
kondansatr diyak zerinden dearj olur. Dolaysyla triyak tetiklenerek lambann en parlak
ekilde yanmas salanr. Potansiyometrenin deeri maksimum iken kondansatrn arj olma
sresi uzar. Dolaysyla triyak tetiklenmediinden lamba snktr.

Devrede yk olarak lambadan baka, motor vb. amalar kullanlabilir. Triyak
zerinden geen akm, tetikleme gerilimine baldr.

4.7. Triyakl devrelerde arza giderme
Triyakl devrelerde; triyakn geyt tetiklemesi yaplmamas ya da tetikleyen eleman
arzal ise almayacaktr. Arza halinde tetikleme ksmnn llerek devre takibinin
yaplmas tavsiye edilir.

65
UYGULAMA FAALYET
Triyakl Dimmer devresini yapnz.
100nF
250V
POT
250K
1K
AC 220 V
50 Hz
LAMBA
100nF
250V
5K6 DYAK
TRYAK
BT137

Triyakl dimmer devresini kurunuz. Malzemeleri lerek devreye balaynz.
Devreye 220 volt 50 Hz lik ebeke
gerilimi uygulaynz.
ediniz.
Potansiyometreyi minumun pozisyonuna
getiriniz. Lambann durumunu
gzlemleyiniz.
Sonucu tabloya yaznz.
Potansiyometreyi maximun pozisyonuna
getiriniz. Lambann durumunu
gzlemleyiniz.
kesiniz.

UYGULAMA FAALYET

66
KONTROL LSTES

deerlendiriniz.

1. Triyak DCde tetikleyebildiniz mi?

2. Triyak ACde tetikleyebildiniz mi?

3. Triyak AVO metre ile salamlk testini yapabildiniz mi?

4. Triyak AVO metre ile bacaklarn tespit edebildiniz mi?


6. Triyakla motor hzn deitirebildiniz mi?

7. Triyakla dimmer uygulamasn yaptnz m?

DEERLENDRME


67
LME VE DEERLENDRME

yaznz.

1. Triyak,........................................gerilimlerle kontrol edilebilir.

2. Triyakn ............................................ular bulunur.

3. Triyakta.................... ucu tetikleme ucudur.

4. Triyakta yk akm .................................... arasndan geer.

5. Triyak tetiklendiinde srekli iletimde kalyorsa ...............gerilimde altrlyordur.

6. Triyaklar...........................ynde akm geirir.

7. letimdeki triyakn A2 ucuna balanan anahtar aarsanz, triyak......................olur.

8. Triyak geyt ucu ak tutulup,A1A2 aras diren llrse..............................gzlenir.

9. Triyak tekniine uygun altrrsanz, triyak.......................olursunuz.

10. Triyaklar kullanrken..........................balanmaldr.

11. AVO metrenin ohm kademesinde, salam bir triyakn A1-G aras her iki ynde de
...................diren gstermesi gerekir.

12. Triyakn AC akmda anoduna bal yk (lambay) srekli altrabilmesi
iin.................gerekir.

13. Triyakl devrelerde yk genelde........................balanr.

14. letimdeki bir triyakn, A1-A2 i direnci ok..................olur.

15. Triyaklar, bir entegre kna direkt.......................

16. Triyaklar, bir transistr tarafndan..........................

17. Triyak tetiklenmedii halde, A2 zerine bal yk srekli alyorsa triyak.

DEERLENDRME

LME VE DEERLENDRME

68

69
RENME FAALYET5

Kuadrakn yapsn, zelliklerini bilecek, analog ve dijital l aletleriyle lmn
yapabilecek, istenen zellikte kuadrak seebilecek ve AC akmda kuadrakl uygulama
devreleri yapabileceksiniz.

Kuadraklar nerelerde, niin ve nasl kullanlm aratrnz.

letmelerde, sanal ortamlarda, okullarda, binalarda ve bilgi toplayacanz her
yerde aratrma yapabilirsiniz.
Topladnz bilgileri rapor haline getiriniz.
Hazrladnz raporu snf ortamnda sununuz.

5. KUADRAK

5.1. Yaps ve almas

Kuadrak, bir triyak ile bir diyakn tek bir yap iinde beraber olarak retilmesiyle
meydana getirilmitir. Triyak tetikleyici eleman olarak genellikle diyak kullanld iin bu
iki eleman yerine tek eleman olarak Kuadrak tasarlanmtr. Triyakn kullanld btn
devrelerde diyak kullanmadan tek eleman olarak Kuadrak kullanmak mmkndr.

ekil 5.1: Kuadrakn sembol ve yaps
5.1.1. Kuadrakn zellikleri

Kuadrak triyakn kullanld devre tasarmlarnda uygulama kolayl ve sadelik
salar. Bunun dnda kuadrakn soutucuyla soutulmas ileminde diyakn da soumas
salanm olur. Bylece lehimleme ileminden ve olas eklem sorunlarndan uzaklalm
olunur.
RENME FAALYET5

AMA
ARATIRMA

70

5.1.2. Kuadrakn AVOmetre ile Salamlk Kontrol

AVO metreyle yaplan salamlk kontrolnde u arasnda yaplan her iki ynl
lm sonucu yksek diren llr bunun nedeni triyakn geytine diyak eklenmi
olmasdr.

5.1.3. LDRli Karanlkta alan Lamba Devresi

Aadaki devreye gerilim uygulandnda LDRye k dt anda LDR nin
direnci decei iin akm R1, P ve LDR zerinden devresini tamamlar, kondansatr
ularnda diyak iletime gtrecek 30 voltluk gerilim olumad iin diyak triyak
tetikleyemez ve lamba yanmaz.

Devre elemanlar:

R1= 47 Triyak = TIC 216
P = 500 K LDR - Lamba = 220 volt 100 wat
C = 0,1 F 400 volt G kayna = 220 volt 50 Hz
Diyak = mcr 10
100nF
400V
POT
500K
47K
AC 220 V
50 Hz
LAMBA
LDR
KUADRAK
A2
A1
G

ekil 5.2: LDR kontroll lamba karartma devresi
t2 annda LDR zerine den engellediimizde LDRnin direnci ykselir ve akm
R1, P ve C kondansatr zerinden devresini tamamlar. C kondansatrnn ularndaki
gerilim, diyak iletime geirmeye yeter. letime geen diyak alternasn t3 annda pozitif
darbe uygulayarak triyak tetikler, triyakn iletime getii anda lamba yanar. Bu durum
alternasn sona erdii t4 anna kadar srer. t4 annda kondansatr negatif ynde sarj olmaya
balar. Kondansatrn ularndaki gerilim deeri 30 voltu atnda diyak iletime geer ve
negatif darbe reterek Triyak tetikler ve Triyak iletime geerek t6 annda alternasn sona
ermesine kadar lambay yakar. Devredeki pot ayarlanarak triyakn tetikleme as ve bu
yolla da lambann parlakl deitirilebilir.

71

ekil 5.3: LDR kontroll dimmer dalga grafisi (sar blge lambann yand an)
5.2. Kuadrakl Devrelerde Arza Giderme

Kuadrakl devrelerde arza halinde kuadran salamlak tespiti yaplmas, eer
salamsa tetikleyen devre elemannn yada balant noktalarnn kontrol edilmesi tavsiye
edilir.

72
UYGULAMA FAALYET
LDRli k kontroll kuadrak uygulama devresini yapnz.
100nF
400V
POT
500K
47K
AC 220 V
50 Hz
LAMBA
LDR
KUADRAK
A2
A1
G

Kuadrakl devreyi kurunuz. Malzemeleri lerek devreye balaynz.
Devreye 220 volt 50 Hzlik ebeke
gerilimi uygulaynz.
ediniz.
LDRnin zerini k almayacak ekilde
kapatnz. Lambann durumunu
gzetleyiniz.
LDRnin zerini k alacak ekilde
anz. Lambann durumunu gzetleyiniz.
kesiniz.

UYGULAMA FAALYET

73
KONTROL LSTES

deerlendiriniz.

1. Kuadrakn alma prensibini renebildiniz mi?
2. LDRli Karanlkta alan Lamba uygulamasn yapabildiniz mi?

3. Kuadrakn salamlk kontroln yapabildiniz mi?

4. Montaj bitiminde, devrenizi kontrol ettiniz mi?

5. Ikla kontrol yapabildiniz mi?

DEERLENDRME


74
LME VE DEERLENDRME
yaznz.

1. Kuadrak, ........................................... gerilimlerle kontrol edilebilir.

2. Kuadrakn ............................................ ular bulunur.

3. Kuadrakta ....................ucu tetikleme ucudur.

4. Kuadrakta yk akm .................................... arasndan geer.

5. Triyaklar ........................... ynde akm geirirler.

6. letimdeki kuadrakn A2 ucuna balanan anahtar aarsanz, kuadrak ......................
olur.

7. Kuadrak geyt ucu ak tutulup A1A2 aras diren llrse ............................
gzlenir.

8. Kuadrak tekniine uygun altrrsanz, kuadrak .......................olursunuz.

9. Kuadraklar kullanrken .......................... balanmaldr.

10. AVO metrenin ohm kademesinde, salam bir kuadrakn A1-G aras her iki ynde
................... diren gstermesi gerekir.

DEERLENDRME

Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME

75
MODL DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
DEERLENDRME
1. Aadakilerden hangisi anahtarlama elemandr?
A) Diren
B) Diyot
C) Tristr
D) Foto pil

2. Tristrn tetikleme ucu aadakilerden hangisidir?
A) Katot
B) Geyt
C) Anot
D) Emiter

3. Aadakilerden hangisi UJTnin ayaklarndan biridir?
A) Emiter
B) Kollektr
C) Anot
D) Katot

4. Diyaklar aadaki hangi eleman tetikler?
A) Role
B) UJT
C) Transistr
D) Triyak

5. Aadakilerden hangisi tiryakn ularndandr?
A) A2
B) Katot
C) Emiter
D) Beyz

6. Triyaklar hangi utan tetiklenir?
A) A1
B) A2
C) Katot
D) Geyt

yaznz.

7. Tristrlerde yk .. zerine balanr.

8. Salam tristrde anot katot aras..diren llr.
9. UJT transistr .. osilatr olarak kullanlr.
MODL DEERLENDRME

76

10. Diyaklar . ynde akm geiren tetikleme elemanlardr.

11. Diyak ile yaplan darbe reteci k dalga ekli .. grlebilir.

12. Diyaklar tetikleme elemanlardr.

13. Triyaklar . ynde tetiklenebilir.

14. Kuadrak, triyaktan daha gerilimde tetiklenir.

15. Kuadrak iinde .............. kullanlmtr.

DEERLENDRME

Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

77
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI

1 Doru
2 Doru
3 Doru
4 Yanl
5 Yanl

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 Byk Akmlar
2 AnotKatotGeyt
3 Geyt
4 Anot-Katot
5 Dc
6 Yaltkan
7 Yaltkan
8 letken
9 Korumu
10 Soutucu zerine
11 Yksek
12 Srekli Tetiklenmesi
13 Yaltkan
14 Dk
15
Darbe retmek
16
Tristr
17
ne
18
EB1B2
19
Giri
20
Sayc Devrelerinde Saylar

CEVAP ANAHTARLARI

78

1 B
2 B
3 D
4 D
5 C
6 A
7 C
8 A


1 AC ve DC
2 A1A2 ve G
3 G
4 A1A2
5 Dc
6 ki
7 Yaltkan
8 Yksek Diren
9 Korumu
10 Soutucu zerine
11 Dk Diren
12 Srekli Tetiklenmesi
13 A2
14
Dk
15
Balanmaz
16
Srlebilir
17
A1- A2 Aras Ksa Devre

79

1 AC ve DC
2 GA1-A2
3 G
4 A1-A2
5 ki
6 Yaltkan
7
Yksek
8
Korumu
9
Soutucu zerine
10
Yksek

MODL DEERLENDRME CEVAP ANAHTARI

1 C
2 B
3 A
4 D
5 A
6 D
7 Anot
8 Sonsuz
9 Gevemeli
10
ki
11
Osilaskop le
12
Tristr Ve Triyak
13
ki Ynde (+ Ve -)
14
Yksek
15
Diyak Ve Tiryak

80
KAYNAKA

ZDEMR Ali, End. Elektronik Eitim CD leri.
ASLAN Muzaffer, Elektronik Devre Uygulamalar, ( 1-2-3), 1999.
DUTAR Celal, End. Elektronik, zden Ofset, zmir.
Tubitak Popler Bilim Kitaplar, Haziran, 2000.
Deney Ve Uygulamalar, Akaabat PL Elektronik blm.
TUNCAY Ersoy, Endstriyel Elektronik, Kocaeli, 2004.
GLGN Remzi,AKADUR Emre, zel Tristrler Y. Tek..,stanbul, 2000.
TRKMEN Yavuz, GENTAN Ceyhan, Kumanda Devreleri -2
KARAYAZI Blent, leri Kumanda Teknii

KAYNAKA

Anahtarlama Elemanlari End - Elektronik PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Anahtarlama Elemanlari End - Elektronik PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

MLL ETM BAKANLII

You might also like