PHM VN HUN

C S
HI DNG HC

NH XUT BN KHOA HC V K THUT

H NI - 1991

MC LC
Li gii thiu ............................................................................................................ 3
Chng 1. HNH THI HC I DNG TH GII......................................... 3
1.1. Phn b lc a v nc trn Tri t ............................................................... 3
1.2. i dng Th gii v cc bin......................................................................... 4
Chng 2. Y I DNG ................................................................................ 6
2.1. a hnh y i dng v cc bin................................................................... 6
2.2. Nhng dng a hnh ln ca y i dng ..................................................... 7
2.3. Trm tch y i dng.................................................................................. 10
Chng 3. NHNG C TRNG VT L CA NC BIN ........................ 12
3.1. Nhng c im ca cc tnh cht l hc ca nc tinh khit......................... 12
3.2. Thnh phn ha hc v mui ca nc bin............................................... 12
3.3. Nhng c trng vt l ca nc bin............................................................. 13
3.4. Nhng c trng m hc ca nc bin v s truyn m trong nc bin...... 20
3.5. Nhng c trng quang hc ca nc bin v s truyn bc x nh sng trong
bin ................................................................................................................. 25
Chng 4. CH NHIT MUI V NHNG QU TRNH XO TRN
TRONG I DNG................................................................................... 32
4.1. Cn bng nhit ca i dng.......................................................................... 32
4.2. Phn b khng gian ca nhit nc trong i dng.................................. 33
4.3. Bin ng thi gian ca nhit nc bin .................................................... 35
4.4. Phn b mui trong i dng.................................................................... 36
4.5. Khi nim v cc khi nc i dng v nhng phng php phn tch cc
khi nc ........................................................................................................ 37
4.6. S xo trn ca nc bin ............................................................................... 41
4.7. n nh ca cc lp nc bin theo phng thng ng............................ 44
Chng 5. SNG BIN ......................................................................................... 46
5.1. Nhng khi nim chung v sng bin.............................................................. 46
5.2. C s l thuyt c in v sng bin ............................................................... 49
5.3. S pht trin ca sng gi................................................................................ 56
5.4. S a dng ca sng gi. Cc hm phn b cc yu t sng gi ..................... 58
5.5. Sng ven b ..................................................................................................... 60
Chng 6. THY TRIU....................................................................................... 62
6.1. Mc nc i dng v bin ng ca n....................................................... 62
6.2. Dao ng thy triu ca mc nc bin .......................................................... 63
6.3. C s l thuyt thy triu ................................................................................ 66
6.4. Khi nim v cc phng php phn tch iu ha v d tnh thy triu ........ 75
6.5. Khi nim v cc phng php tnh phn b thy triu trong khng gian ...... 77

Chng 7. DNG CHY BIN ............................................................................78

7.1. Khi nim chung v phn loi dng chy ........................................................78
7.2. L thuyt dng chy tri ca Ekman ............................................................... 78
7.3. L thuyt dng chy mt .............................................................................82
7.4. L thuyt dng chy graien trong bin ng nht..........................................84
7.5. Hon lu ven b...............................................................................................86
7.6. Dng triu ........................................................................................................87
7.7. S hon lu ngang tng qut ca nc i dng Th gii.......................88
Ti liu tham kho chnh......................................................................................... 91

Li gii thiu
Cun C s hi dng hc c bin son vi mc ch lm
ti liu tham kho cho nhng ngi lm cng tc kh tng thy
vn. N cng p ng c yu cu hc tp ca sinh vin ngnh kh
tng thy vn.
Ni dung cun sch gm 7 chng, chng 1 v 2 khi qut v
hnh thi hc v a hnh y ca i dng v bin, chng 3 v 4
trnh by nhng tnh cht vt l ca nc i dng v cc qu trnh
lin quaqn vi chng.
Phn ng lc nc i dng c trnh by trong cc
chng 5, 6, 7. y ch trng n bn cht v c ch ca cc qu
trnh ng lc c bn trong bin nh sng, thy triu v dng chy,
cn cc phng php tnh ton chng ch dng li nhng khi
nim v c s ca phng php.
S dng ti liu ny kt hp vi cun Bi tp hi dng hc
vt l (Trng i hc tng hp H Ni, 1984), bn c c th nm
c nhng ni dung c bn v hi dng hc.
B mn Hi dng hc
Trng i hc tng hp H Ni

Chng 1. HNH THI HC I DNG TH GII

1.1. Phn b lc a v nc trn Tri t

Hnh tinh ca chng ta gm mt s lp v bao bc. Lp v kh

c gi l kh quyn, lp v nc thy quyn, lp v rn thch
quyn. Ton b s sng tn ti trong cc lp v gi l sinh quyn.
H thng vt cht phc tp gm tt c nhng quyn gi l v a
l ca Tri t.
i dng Th gii l mt hp phn ca thy quyn, chim
94,20 % ton b tng th tch thy quyn.
V mt din tch, trong s 510 triu km2 din tch b mt Tri
t, th i dng Th gii chim 361 triu km2 (71 %). Phn lc a
ch chim 149 triu km2 (29 %).
Mt nhn t quan trng hnh thnh nn nhng c im ca t
nhin trn hnh tnh chng ta l s phn b khng ng u ca lc
a v i dng trn mt a cu. nam bn cu, trong khong 35
n 70o v nam (V.N) i dng chim 95,5 % mt Tri t, phn lc
a ch l 4,5 %. bc bn cu, trong i gia 40 v 70o v bc (V.B)
lc a chim u th hn i dng, y lc a chim ti 56 %
din tch. Nhng nhn chung, c bc bn cu v nam bn cu i
dng u chim u th. bc bn cu t l din tch gia i dng
v lc a tun t l 60,7 % v 39,3 %, nam bn cu l 80,9 % v
19,1 %.
Chnh do s phn b rt khng u ca mt nc i dng
trn a cu m ngi ta c th chia n thnh bn cu lc a v bn
3

cu i dng: bn cu lc a vi 53 % din tch l lc a , u,

Phi, Bc M v phn ln Nam M vi cc khong nc Php, bn
cu i dng vi 90,5 % mt ph nc, cc Niudiln v ch cha
chu lc c, mt phn nh Nam M v chu lc Nam Cc.

20o i qua mi Ho Vng c coi l bin gii gia i Ty

Dng v n Dng. Kinh tuyn 147o i qua o Taxman
pha nam chu c l bin gii ca n Dng v Thi Bnh
Dng. Bin gii ca Thi Bnh Dng v i Ty Dng l ng
ngn nht ni mi Hoocn vi qun o Nam Setlen.

1.2. i dng Th gii v cc bin

i dng Th gii l tp hp nhng thy vc i dng v

bin ca Tri t vi c im quan trng nht l tri rng lin tc.
Tuy nhin s tn ti ca cc lc a ri rc trn mt i dng Th
gii khng th khng lm cho nhng phn no ca i dng Th
gii khc vi nhng phn khc v mt s phng din v cho php
ngi ta phn chia thnh cc i dng, cc bin v nhng b phn
nh hn na. Khi phn chia nhng b phn ca i dng c tnh n
nhng du hiu nh a hnh y, s hin din ca cc qun o, cc
h thng hi lu c lp, hon lu kh quyn, phn b nhit mui, cc
iu kin sinh hc.
H thng phn chia cc b phn ca i dng Th gii do cc
nh khoa hc ln xng thay i nhiu ln trong lch s. n
nay, trong sch bo cc khoa hc a l chp nhn h thng phn chia
thnh Thi Bnh Dng, i Ty Dng, n Dng v Bc Bng
Dng vi mt s c trng hnh thi nh bng 1. bc bn cu,
thng bin gii t nhin ca cc i dng l b cc lc a. Ch
nam bn cu, ti vng nc Nam Cc cc i dng t do n thng
sang nhau, khng c bin gii t nhin. Cc bin gii ca cc i
dng c v theo cc mi t pha nam ca ba lc a: kinh tuyn

Bng 1. Nhng c trng hnh thi ca cc i dng

Din tch
Cc i dng
km2
Thi Bnh Dng
i Ty Dng
n Dng
Bc Bng Dng
i dng Th gii

178,7
91,6
76,2
14,8
361,3

%
49,5
25,4
21,0
4,1
100

Th tch,
106 km3

su
trung bnh,
m

707,1
330,1
284,6
16,7
1338,5

3957
3602
3736
1131
3704

Nhng hin tng v qu trnh din ra trong i dng Th

gii l thng nht v cht ti tt c cc vng ca n, iu ny cng li
l mt nt nhn mnh tnh thng nht ca i dng Th gii.
Nhng v lng, nhng qu trnh v hin tng ny bin i t a
im ny n a im kia ty thuc v tr a l v kh hu ca
nhng b phn ca i dng, nh hng ca lc a k cn v mc
xm nhp ca cc dng lc a cng nh a hnh y v mc
ngn cch ca cc b phn i dng vi vng khi ca n. V vy
ngi ta tip tc phn chia cc i dng thnh nhng b phn chi
tit hn na.
Cc bin v cc vnh bin l nhng khu vc ngoi vi ca thy
4

vc i dng, thng nm vng thm lc a, sn lc a hoc

cc lng cho gia lc a v gia cc o.
Ty thuc cc du hiu hnh thi v thy vn, cc bin c
chia thnh cc bin ven, bin bn trong lc a v gia cc lc a,
bin gia cc o v.v... Chng l nhng khu vc tch bit t nhiu vi
thy vc i dng, c nhng nt khc vi phn cn li ca i
dng. Nhng nt khc bit c th l cu to ca v Tri t
y, thnh phn v cc tnh cht ca nc. mui ca cc bin
thng khc vi mui trung bnh ca i dng Th gii. Chnh
l mt s bin m ngi ta quan trc thy nhng gi tr cc i
hoc cc tiu ca mui. Bin cng khc vi i dng v ch
nhit, tnh cht triu, cc iu kin sinh thi, h thng hi lu, tt c
nhng nt c th l do s tng tc ca bin vi t lin k cn.
Cc bin ven thng nm phn ko di di nc ca lc
a, mt s t trng hp i chuyn tip. Cc bin ven phn cch
khi i dng bi cc chui o, cc bn o hay nhng ngng
ngm. Th d v cc bin ven l cc bin Baren, Kar, Lapchev,
ng Xibri, Chuct (nm phn ko di ca lc a di nc
Bc Bng Dng), Brinh, kht, Nht Bn (nm i chuyn tip,
phn cch vi Thi Bnh Dng bng cc chui o), Hong Hi,
ng Trung Hoa (cc bin thm lc a Thi Bnh Dng).
Cc bin gia cc lc a thng tp trung vo nhng i hot
ng kin to vi cc hin tng a chn v cc qu trnh ni la.
Thy vc bin tip gip vi cc lc a mi pha; cc eo bin tng
i hp ni bin vi i dng; mc trao i nc tng i thp.

a Trung Hi, Hng Hi, vnh Mch Xch l nhng bin in hnh
loi ny. Nhm bin nm gia cc lc a v c cng thuc loi
nhng bin gia cc lc a. su ca cc bin ny thng rt ln
(a Trung Hi ti 4500 m, bin Bnga ti 7400 m, vnh Mch Xch
ti 3600 m...).
Cc bin bn trong lc a c ng vin b thuc cng mt
lc a: bin Ban Tch, Bch Hi, Adp, vnh Htxn v.v... y
thng l nhng bin nng nm gn trong nhng vng thm lc a,
iu kin t nhin gn cht vi t nhin ca t lin bao quanh.
Cc bin gia cc o c bao quanh bng chui o hay
vng cung o tng i kn. Thuc vo s cc bin ny gm c cc
bin nm gia cc lc a v c nh bin Sulavexi, Bnga, Sulu
v mt s bin c lp nh bin Philippin, Phitgi, Xlmn v.v...
Ngoi ra, trong sch bo a l v hi dng hc cn tn ti
nhng tn gi bin nm phn khi i dng khng c bin r rt.
Bin Sagax c o thuc loi , n khng c b, nc rt trong
vi nhit cao v nhng loi ng thc vt c bit. C nhng bin
khng lin quan vi i dng nh Caxpi v Aran, l nhng bin kn,
cng cn gi l nhng bin h. Nc ca nhng bin ny rt khc vi
nc i dng.
Mt s bin thc s, nhng theo tp qun lch s v hng hi
li c gi l vnh nh vnh Htxn, vnh Mch Xch, vnh Pch
Xch..., trong khi mt s vng vi nhng iu kin a l ca mt
vnh bin th li c gi l bin.
5

Vnh l phn i dng hoc bin n su vo t lin. Ngi ta

thng v bin gii vnh mt cch quy c bng ng thng ni cc
mi ca vo hay theo mt ng ng su no , v cc vnh bao
gi cng n thng vi bin hay i dng qua phn ta rng ca
mnh. Ty thuc ngun gc, cu to b v hnh dng m ngi ta gi
mt s vnh khng ln l nhng phit, vng, lagun hay liman.
Nhiu bin v vnh c ni vi i dng hoc ni vi nhau
bng cc eo bin thng l nhng phn hp ca bin hay i
dng nm gia hai khu vc t lin.
Cng nh bin, vnh bin v eo bin c ring ch thy vn
ca mnh, c bit l h thng dng chy.
Khi gi tn cc bin v cc b phn ca chng ngi ta thng
dng cc tn a l. Ch cc vng cc tn gi thng lin quan vi
tn ca nhng ngi pht hin ra chng.
Cc cu hi t kim tra
1) S phn chia i dng Th gii thnh nhng b phn. Bin
gii ca cc i dng.
2) Cc loi bin v vnh.

Chng 2. Y I DNG
2.1. a hnh y i dng v cc bin

Nhng bn o su hin i cho thy a hnh y i dng

Th gii rt a dng. Tnh chia ct ca y i dng khng thua
km tnh chia ct ca a hnh lc a (hnh 1). Cng nh trn cc lc
a, ti y i dng cng c mt nhng bnh nguyn, cao nguyn,
nhng dy ni, nhng hm su v.v... Song a hnh y i dng,
tr nhng vng hot ng ni la, c c im kh n nh so vi a
hnh lc a, v tc ng ca cc qu trnh ngoi sinh yu hn nhiu,
thm ch vng mt hn mt s qu trnh nh gi v phong ha vt l.
ng cong cao ca Tri t (hnh 2) cho thy rng bin
cc su i dng ln hn nhiu so vi bin cc cao trn
t lin (t 0 m n 11034 m rnh su Marian). Di y l t l
phn trm v din tch ca mt s cp su i dng:
su, m
0 200
200 1000
1000 2000
2000 3000
3000 4000
4000 5000
5000 6000
6000 7000
ln hn 7000

Phn trm din tch i dng Th gii

7,6
4,3
4,2
6,3
19,6
33,3
23,3
1,1
0,1

Nhng dn liu v t l phn trm m cc cp su chim so

vi ton b din tch i dng Th gii (hay dng ng cong cao
) c th cho php tnh ton mt s c trng hnh thi ca i
6

dng Th gii. Th tch ca i dng Th gii s bng 1338,5

triu km3. Nu mt trung bnh c k nn ca nc l 1,037
g/cm3, th khi lng nc i dng s l 1,388 1015 tn bng 0,24
% khi lng Tri t.

Hnh 1. Hnh nghing bao qut ca y i dng (theo Lenchep O.). Phn ra
lc a di nc: 1 thm lc a; 2 sn lc a; 3 chn lc a. i chuyn
tip: 4 lng cho bin ven; 5 vng cung o; 6 rnh su. Phn lng y i
dng: 7 bnh nguyn su; 8 dy ni gia i dng; 9 a hnh i di su

lp li ca cc cp su cc i dng khc nhau cng

ging nhau v ging nh lp li ca cc cp su ton i
dng Th gii, iu ny phn no ni ln nguyn nhn hnh thnh
chung ca cc i dng.
Nu san bng b mt Tri t, th i dng s bao ph a cu
bng mt mng nc u khp dy 2700 m, thnh th nu ta hnh
dung Tri t l qu cu ng knh 25 cm, th mng nc i
dng ch l lp nha sn ngoi dy 0,1 mm. T y suy ra rng
nhng kch thc ca nhng chuyn ng theo phng ngang v
phng thng ng trong i dng, m sau ny chng ta s xem xt,
s khc nhau nh th no.
2.2. Nhng dng a hnh ln ca y i dng

Theo nhng quan im hin i, c th phn chia nhng cu

trc v m ca y i dng su: a) ra lc a di nc; b) i
chuyn tip; c) nhng dy ni gia i dng; d) lng cho i
dng.
Ra lc a di nc chim 22,6 % y i dng Th gii,
vin quanh tt c cc lc a, gm nhng dng a hnh ln sau y:

Hnh 2. ng cong cao ca Tri t (theo Lenchep O.)

1) Thm lc a l phn ko di trc tip ca nn lc a. Ni

y y i dng h thp dn u ti su 200 m, c khi su hn,
ti 2000 m nh bin kht, v dc nh, di 2o. a hnh y
thng kh phng, nhng nhiu khi pht hin thy cc dng c phn
nh a hnh nn t lin k cn. B rng ln nht quan st thy
vng thm lc a Bc Bng Dng; b chu u, cc b ng ca
7

chu M, b ng nam Nam M ca i Ty Dng; b ng chu

v vng qun o Dn ca Thi Bnh Dng. Trong khi
vng b ty ca Bc M v Nam M, b chu Phi thm lc a rt
hp.

3) Tip theo sn lc a l chn lc a min bnh nguyn

khng l gm cc trm tch terigen dy ti 3,5 km, mt nghing,
dng sng thoi, b rng k t bin vi sn lc a ra ti vng nc
su ca i dng bng khong vi trm km.

Thi gian gn y cc thm lc a i dng Th gii c gi

tr kinh t to ln, l ni khai thc du kh, pht hin nhng m pht
pht, qung kim loi v tp trung phn ln sn lng nh bt c v
hi sn. ng thi thm lc a lin quan trc tip vi hng hi v
mi hot ng k thut khc ca cc dn tc.

Thm lc a, sn lc a v chn lc a c cu to a cht

ging nhau, c ba lm thnh ra ngp nc ca lc a. V Tri t
ni y thuc loi lc a, tc gm lp tng i xp trm tch,
sau n lp grant cng v sau na l lp bazan cng hn. Di na
l mantia gm cng hn na. chn lc a, dy ca v lc a
vo khoang 5-10 km. Ni y bt u chuyn tip sang loi v i
dng khng c grant.

T pha bin v i dng, thm lc a gii hn bi sn lc

a.
2) Sn lc a l phn di nc ca lc a, nm su t
khong 200 m n khong 2500 m. Ni y y bin c dc ln
hn thm lc a, ti 4-7o, i khi ti 13-14o, thm ch 20-40o, tc
gn nh dc ca sn ni trn t lin, do ti y tnh cht ca
sng bin, hng dng chy bin thay i.
Sn lc a c th th hin di dng mt di nghing u
hoc c tnh cht tng bc, lm thnh nhng bnh nguyn di nc.
Nt tiu biu ca cc sn lc a tn ti cc hm (canhin), l
nhng rnh su ct xuyn sn lc a, dng ch V, su ti 1-2 km,
di vi trm km, b ngoi ging cc hm ln trn lc a. nh ca
cc canhin thng phn nhnh v rt ging cc thung lng sng.
Cc canhin ct xuyn sn lc a, n su vo thm lc a, c khi
vo c i b ca bin.

4) Tnh cht chuyn tip phc tp c quan st thy i

chuyn tip vi 8,5 % tng din tch, rt tiu biu ty Thi Bnh
Dng vi cc dng a hnh nh sau: k cn vi ra lc a di
nc l lng cho bin ven (Nht Bn, kht, Brinh) sau l
min nng cao nhngg hp lm thnh vng cung o cui cng l
rnh nc su. cc vng khc, i chuyn tip c th ch gm mt
hoc hai dng a hnh trong s trn, chng hn ng Thi Bnh
Dng ch c trng bng mt dng a hnh rnh su, cn cc dy
ni tr trn t lin (nh dy ng) ng vai vng cung o.
a hnh ca cc lng cho bin ven c dng ca cc ng bng
vi nhng bc g, nhng ni di nc, nhng thung lng v nhng
g t di nc.
Vng cung o l min nng nh hng thnh tuyn di b
8

chia ct bi nhng t gy ngang vi hot ng ni la v ng t

mnh lit.
Cc rnh su bao gi cng i km vi cc vng cung o hoc
vi cc dy ni un np tr di b lc a v l nhng min ging
su v hp vi sn dc ng. y l nhng khe nt di nc trong
v Tri t. Chnh ti nhng rnh su ny ngi ta o c nhng
su ln nht ca i dng Th gii. n nay pht hin gn
hai chc rnh su, tt c u c b rng khng qu 150 km, thit din
ngang bt i xng, mn cung o hay t lin dc hn mn i
dng, y kh phng ph bng nhiu trm tch, su hn 6 km. Rnh
su Marian c coi l su nht i dng Th gii k t nm 1951
do tu Chellenge II pht hin bng o su vi my hi m v kim
tra bng dy o su vi mu bn su 10863 m trn on ng
t Guam ti Nht Bn, v sau ny theo ti liu ca tu Vitiaz nm
1957, cc i su y l 11034 m.
Cui cng, 68 % din tch cn li ca ton din tch i dng
Th gii thuc v y i dng thc s. Kt qu kho st mi nht
cho thy rng vng rng ln ny cng c cu to ht sc phc tp,
c th cn hn c a hnh lc a. Yu t a hnh ln nht ca lng
y i dng l nhng lng cho i dng vi su t 4-4,5 km
n 6-7 km c ngn cch vi nhau bi nhng dy ni di nc v
nhng min nng, nhng cao nguyn di nc, gi l thnh lng
cho i dng. Nhng dy ni di nc lin kt vi nhau thnh
chui di gn 80 nghn km qua tt c cc i dng c gi l
nhng dy ni gia i dng v l mt dng a hnh ln c lp.

5) Cc lng cho i dng l nhng vng rng ln, thp, kh

phng v ng iu vi dc nh hn 0,001 nghing v pha tm
i dng. Dng bnh nguyn nay ng tr vng y Bc Bng
Dng, i Ty Dng v mt phn n Dng. Tuy nhin,
Thi Bnh Dng li tiu biu dng a hnh i di su: ti y cc
lng cho i dng pht hin thy nhng min nng c lp nh
hng khc nhau, cao t vi chc n vi trm mt, ng knh t
vi trm n vi km. Nhng i ny cu to t ni la v c lp
ph trm tch. Mt s i c dng ni cao nh ln khi mt i
dng hoc to thnh o.
6) Nhng min nng di nc, nhng cao nguyn i
dng l nhng dng a hnh dng c ln y i dng, khng
lin quan ti nhng dy ni gia i dng. l nhng cao nguyn
rng ln nhng khng cao lm (vi trm mt) hoc nhng dy ni
nh hng theo nhng hng khc nhau cng nh nhng ngn ni
di nc ng ring l v nhng gait ni nh phng dng chp
ct. nh ca nhng dng a hnh ny thp di mt nc i
dng n 2 km. Chng c th l nhng o ni la b chm hay
nhng o atn san h chm ( nhit i).
7) Nhng dy ni gia i dng. Nh trn ni, cc dy
ni gia i dng l mt h thng thng nht bao trm ton b hnh
tinh chng ta vi tri di phi thng v chim mt din tch so
snh c vi din tch cc i lc. cao t ti 2-3 km trn mc
y i dng. Trn bnh hnh dng ca h thng ny nh sau:
nam bn cu ti i gia 40o v 60o V.N tn ti mt vng gn kn
9

nhng khi nng di nc bao quanh chu lc Nam Cc. gn o

Tristana-Cunhia ta nhnh v pha bc l h thng ni s nht
dy ni gia i dng i Ty Dng, tri di theo trc ca i
Ty Dng ni lin vi dy Aixlen Ian Maien v dy Mn
qun o Spitbgen. Nhnh th hai ta nhnh t ch lng cho
Crd, chy qua trung tm n Dng di tn gi dy ni trung
tm n Dng, ni lin vi dy ni Arp - n tri di ti vnh
Aen. Nhnh th ba Thi Bnh Dng: bt u bng vng nng
Nam Thi Bnh Dng, tip n l dy ng Thi Bnh Dng ko
di ti vnh Caliphonia v i ln t lin min b Caliphonia nh ni
lin vi cao nguyn Anbatrt.

Hnh 3. Hnh nghing ngang ca dy ni gia i dng i Ty

Dng dc v tuyn 23oV.B: 1 thung lng th ch; 2 nhng dy
ni th ch; 3 cao nguyn chia ct; 4 i sn ni va v ni thp

Hnh nghing ngang ca cc dy ni gia i dng c dng

sng vi b rng hng trm, c khi hng nghn km. gia, dc theo
trc dy l thung lng th ch (rift). Hai bn ca chung lng l hai
dy ni th ch, ri n cc di cao nguyn chia ct. Tt c cc yu t

ny lm thnh i th ch nm gia hai i ni cao va v ni thp

hai bn sn (hnh 3).
2.3. Trm tch y i dng

y i dng v bin l ni lin tc tch t vt liu lng ng.

Trm tch y, ty thuc ngun gc xut sinh, c th gm nhng
nhm: 1) trm tch terigen hnh thnh t nhng sn phm lc a do
ph hy c hc v ha hc t b, cc dng sng mang ra ri c
dng chy mang i rt xa, c th ti nhng ni xa nht i dng,
nhng sn phm nhiu c ht do bng h mang vo i dng, bi do
gi cun i cng nhng bo t phn hoa ca thc vt c; 2) trm tch
biogen gm nhng mnh vn thc v ng vt sng y bin, ch
yu vng nc nng ven b. nhng ni su ch gm nhng mnh
ng thc vt sng gn mt, trong lp nc c nh sng. Phn ln
xc ph du sinh vt ha tan trong khi chm, ch phn kh ha tan
cha canxi v silic mi t y bin su. Theo tn gi ca cc c th
m nhng mnh vn ca chng c nhiu trong bn, ngi ta phn
chia thnh bn glbigerina, pterpa, kclita, raiolaria v
iatm; 3) trm tch vulcangen gm nhng tn than, bi v nhng
sn phm phn xut khi ni la hot ng, nhng phn t mi mn
b o ni la v.v...; 4) trm tch hmgn l nhng thnh to khong
vt xut hin do bo ha cc cht tan, nhng kt hch st mangan
y bin; 5) trm tch csmgen c gp t hn, di dng nhng
vin bi nh cha st t, silicat t v tr i vo bin.
Kch thc ht ca cc trm tch y bin bin i trong mt
10

di rng: tng (ng knh ln hn 20 mm), dm (20-2 mm),

ct ht ln (2-0,5 mm), ct ht va (0,5-0,2 mm), ct ht mn (0,2-0,1
mm), ct bi (0,1-0,02 mm), st (0,02-0,002 mm) v st (nh hn
0,002 mm) ty thuc vo tc chm lng ca cc ht v tc di
chuyn cc ht theo y bin do hi lu gy nn.
vng thm v sn lc a c ht bin i mnh t ni ny
n ni khc, ph thuc vo su bin, tc hi lu, ln triu,
tnh cht b v.v... y su ca i dng cc ht u n hn.
Cng c th ni nh vy v thnh phn ha hc ca trm tch y:
cc trm tch nc nng th a dng hn, cn cc trm tch nc su
ng nht hn.

Cc cu hi t kim tra
1) M t hnh nghing tng qut ca y i dng.
2) K tn v m t nhng dng a hnh ln ca y i dng.
3) K tn v ngun gc xut sinh ca cc nhm trm tch y
i dng.

Nhng kho st hin i cho thy rng tc lng ng trm

tch y i dng c th bin i trong khong t 1 n 170 cm
mt ngn nm. cc bin th tc y c th ln hn rt nhiu.
dy trung bnh ca lp trm tch y i dng bng khong 2-4
km, mt s ni dy hn, nh vnh Mch Xch lp trm tch dy ti 15
km, bin Catxpi ti 25 km.
Quy lut chung ca s phn b bn y l gn b tch t
nhng trm tch ht ln nh tng, cui, ct, ct bn, ln vi v trai
c, xa b xut hin bn ct v cui cng l bn bin thm. iu kin
vn chuyn trm tch y, s xi mn, tc lng ng, tnh cht
triu lu v sng, nht l a hnh y c th to nn nhng phn b
d thng: vt liu mnh ht v u n tp trung gn i b, cn
trm tch ht th b mang i xa ra ra bn ngoi ca thm lc a.
11

Chng 3. NHNG C TRNG VT L CA NC BIN

3.1. Nhng c im ca cc tnh cht l hc ca nc tinh khit

Trong nc bin, ngoi mt t tp cht, cha 96,5 % nc tinh

khit. Thnh phn ha hc ca nc tinh khit gm oxy v hyro.
c im cu to phn t nc l gc gia hai nguyn t hyro
khng phi bng 180o m ch bng khong 110o. Thnh th cc lc
ni phn t nc khng b tr hon ton, mi phn t nc lm
thnh mt ci lng cc vi m men in ln. Nhng lc lng
cc ny th hin trc ht ch mt s phn t nc t tp thnh
mt h phc tp. Trong nc to ra nhng t hp khc nhau gm t 2
n 8 phn t ring bit. Nng tng i ca cc t hp phn t s
bin i ty thuc vo nhit nc. Nhng tnh cht vt l ni
chung s bin i theo hng ph hp vi nhng hp cht cao phn
t ny.
Chnh hin tng hnh thnh cc t hp nhng phn t v bin
ng nng tng i ca chng c lin quan ti chi ph nng
lng ti to v phn tn cc phn t, xy dng li mng li tinh
th lm cho nc c mt lot nhng tnh cht d thng.
3.2. Thnh phn ha hc v mui ca nc bin

Nh ni, trong nc bin ngoi nc tinh khit cn c cc

mui ha tan, cc cht kh kh quyn ha tan, cc hp cht hu c v
cc ht l lng khng ha tan.
Nh bc hi v ging thy, nc trn mt Tri t, nc t

nhin, trong trng thi tun hon lin tc. Trn ng hnh trnh t
lc a vo i dng Th gii nc c b sung mi nm 5,4 t
tn cc cht tan, cc mui t t lc a. i dng trong qu trnh
lch s a cht lu ngy cng phong ph thm v mui.
Trung bnh trong 1 kg nc bin c 35 g mui (trong nc
sng khong 0,17 g), tc khong 35 %o v ch mt s bin vi nhng
iu kin c bit khi lng mui trong 1 kg nc bin mi t n
40 g (40 %o).
Bng 2 cho thy thnh phn mui c bn ca nc bin vi
mui 35 %o ( clo 19,374 %o).
Bng 2. Thnh phn mui c bn ca nc bin
Cc cation
Natri
Cali
Manh
Canxi
Strnxi

g/kg
10,752
0,39
1,295
0,416
0,013

Cc anion
Clo
Brm
Flo
Sunphat
Bicacbonat
Axit bo

g/kg
19,345
0,066
0,0013
2,701
0,145
0,027

Nh vy l k c oxy v hyro, trong nc bin c 13 nguyn

t c mt vi khi lng ng k nht, chng c gi l nhng
nguyn t c bn trong thnh phn ha hc ca nc bin. Nhng
nguyn t khc ngi ta cho rng l hu ht cc nguyn t cn
li ca bng tun hon Menlep c mt trong nc bin vi khi
lng nh hn 3 mg trong 1 kg nc bin, tc nh hn 1 %o tng
12

mui.
c im na trong thnh phn ha hc nc bin khc vi
nc ngt, nc sng l ch trong nc bin tng quan trng
lng gia cc ion ch yu nht tri ngc vi tng quan trong
nc sng. Trong nc bin:

Cl SO 42 HCO 3 CO 32 ;
Na K Mg 2 Ca 2 .
Ngc lai, trong nc sng:

HCO 3 CO 32 SO 42 Cl ;
Ca 2 Mg 2 Na K .
Trong nc i dng lin tc din ra nhng qu trnh ha hc,
sinh hc v a cht hc lm bin i thnh phn ha hc v hm
lng cc cht ha tan. Nhng qu trnh nh dng chy t lc a,
ging thy, bay hi, qu trnh bng lm thay i nng dung dch
nc bin trong phm vi rt rng. nhng vng nc st b ca
sng c th thy mui xp x bng khng, trong khi nhng
vng nng kh mui nc bin c th t ti 40 %o. Nhng qu
trnh nh quang hp, h hp, phn hy cht hu c c th lm thay
i hm lng, tc t l gia cc cht ha tan trong nc bin. Song
nh dng chy ngang v thng ng trong cc bin v i dng, lm
cho nc bin c xo trn mnh, dn ti mt c im na rt
quan trng l thnh phn ha hc ca nc i dng c tnh n
nh, thay i khng ng k trong qu trnh lch s v gia nhng

phn khc nhau ca i dng Th gii. Tnh n nh v t l cc

ion ch yu nht trong nc bin c gi l quy lut bo tn thnh
phn mui bin.
H qu ca quy lut ny l c th tnh c mui v cc c
trng khc ca nc bin theo hm lng clo l nguyn t cha trong
nc bin vi lng ln hn c. Trong bng hi dng hc hin i,
hm lng clo, hay clo %o, tng ng vi tng lng cc
halgien cha trong 1 kg nc bin. Cn mui c nh ngha l
trng lng tnh bng gam ca tt c cc cht rn ha tan trong 1 kg
nc bin vi iu kin brm v it c thay bng lng clo, tt c
cc cacbonat bin thnh oxit v cc cht hu c b t chy.
Phn tch mt s lng ln mu nc cc vng khc nhau
ca i dng Th gii, ngi ta nhn c h thc tnh d mui

S %o theo clo %o nh sau:

S 0,030 1,8050 Cl .

(1)

3.3. Nhng c trng vt l ca nc bin

Khc vi nc tinh khit, nhng c trng vt l ca nc bin

ph thuc khng nhng vo nhit v p sut, m cn ph thuc c
vo nng mui, mt yu t hi dng hc quan trng ca nc
bin. Di y s xem xt s ph thuc ca mt s c trng vt l
ch yu vo nhit , mui v p sut nc bin.
Mt trong nhng c trng quan trng nht ca nc bin l
mt cng vi nhng i lng lin quan trc tip vi n nh trng
13

lng ring v th tch ring. Phn b mt nc trong bin quyt

nh hon lu ngang v thng ng trong n.
Trong hi dng hc quy c gi mt nc bin l t s

t
ca trng lng mt n v th tch nc nhit quan trc
4

t C trn trng lng mt n v th tch nc ct 4 C . (Khi nim

mt hi dng hc khng ging khi nim mt vt l, v n l
i lng khng th nguyn, nhng c tr s bng mt vt l). V
mt nc bin lun lun ln hn 1, n gin khi vit ngi ta
dng khi nim mt quy c ca nc bin t xc nh theo biu
thc:

Tun t ta cng c nhng cng thc ca trng lng ring quy

c:
17,5
1 10 3 ,
17
,
5

17 ,5 S

0
1 10 3 .
4

0 S

(2)
(3)

i lng nghch o vi mt

t S 1 10 3 .
4

Gi tr ca mt nc bin c xc nh qua gi tr ca
trng lng ring nc bin nhit 17,5o, tc S

17,5
, hoc
17,5

0
(nhit 17,5 oC tng ng nhit phng
4
th nghim, nhit 4 oC c t trng nc cc i).
nhit 0o, tc S

Trng lng ring S

0
l t s gia trng lng n v th tch
4
nc bin nhit 0o v trng lng n v th tch nc ct
nhit 4 oC.
Trng lng ring S

17,5
ca nc bin 17,5o l t s gia
17,5

trng lng n v th tch nc bin nhit 17,5o v trng lng

n v th tch nc ct cng nhit .

t
1

t
4
S
4

gi l th tch ring ca nc bin. V th tch ring ca nc bin

lun lun ln hn 0,9 nn ngi ta cng dng i lng th tch
ring quy c Vt xc nh theo cng thc:

Vt 0,9 10 3 .
4

(4)

Knutxen xc lp nhng h thc tng quan gia trng lng

ring 0o v 17,5o vi clo, hay mui ca nc bin di dng:

0 0,069 1,4708 Cl 0,001570 Cl 2 0,0000398 Cl 3 ,

14

 0 0,093 0,8149 S 0,000482 S 2 0,0000068 S 3 ,

17 ,5 (0,1245 0,490 0 0,000155 02 ) 1,00129 .
Mt quy c ca nc bin t c th tnh theo 17 ,5 bng
cng thc:

t 17 ,5 E ,
trong E hiu chnh, ph thuc vo 17 ,5 v nhit t c cho
sn trong bng hi dng hc (Zubp, 1957) hoc bng mt cng
thc chnh xc hn ca Knutxen:

t t ( 0 0,1324)[1 At Bt ( 0 0,1324)] ,
trong t mt quy c ca nc ct nhit t v cc h s

503,570 t 67,26

p sut p trong nc i dng c xung su thm 10 m th

tng ln 10 6 in/cm2 (gi l 1 ba). Vy c xung su thm 1 m p
sut li tng thm 1 xiba. iu ny cho php d dng chuyn t
su biu th bng mt thnh p sut biu th bng dba.
T s gia bin i th tch ring do tc dng ca p sut
d / dp trn gi tr th tch ring gi l h s nn thc k ca nc
bin. Ta c:

At v Bt tnh bng cc cng thc:

( t 3,98 ) 2 t 283

nhng cng thc y cho php xc nh mt v th tch ring ca

nc bin ng vi p sut kh quyn m trong hi dng hc chp
nhn lm p sut khng. Trong t nhin, nc bin su no
chu tc ng ca p sut thy tnh v b nn. V vy, khi xc nh gi
tr thc ca mt v th tch ring ca nc bin cc tng su
phi tnh n nn ca nc bin.

At t(4,7867 0,98185 t 0,0010843 t 3 )10 3 ,

Bt t(18,030 0,8164 t 0,01667 t )10
2

1 d
.
dp

(5)

Thay th cho gi tr thc ca h s nn khi tnh th tch ring

insitu ngi ta s dng h s nn trung bnh , lin h vi h s nn
thc k bng h thc:

dng chuyn t mt quy c t sang th tch ring quy c Vt

d
dp
k
.
1 p

v dng xc nh trc tip Vt theo nhit v mui.

Th tch ring ng vi p sut p c xc nh qua th tch

Theo mt nc bin ngi ta xc nh th tch ring nh l

i lng nghch o ca mt . Trong Zubp, 1957, cng c bng

Nhng cng thc dn trn y v nhng bng tnh theo

(6)

ring ti mt bin 0 (ng vi p sut khng) v h s nn trung bnh

15

nhit; k h s nn thc; I ng lng c ca nhit.

nh sau:

0 (1 p) .

(7)

Trong thc hnh, khi tnh ton th tch ring quy c insitu

V pts thay cho cng thc trn ngi ta dng cng thc ca Biercnet:
V pts Vt p tp sp stp ,

(8)

trong Vt th tch ring quy c ca nc bin ng vi p sut

V s ph thuc ca nhit dung nc bin vo p sut ca n

c th nhn xt qua nhng s liu sau y: nc bin vi mui
34,85 %o v nhit 0 oC s c nhit dung bng 0,926 di p sut
1000 xiba ( su 1000 m) v 0,872 cal/g. di p sut 10000
xiba ( su 10000 m).
Bng 3. Nhit dung ring C p ca nc bin di p sut kh quyn

khng; p hiu chnh do p sut i vi nhit t 0 , mui

S 35 %o , cn tp , sp , stp l nhng hiu chnh cho p do t v S

S , %o

t, C

khc vi 0o v 35 %o. Nhng hiu chnh ny u cho sn trong bng

hi dng hc (Zubp, 1957).
Trong thc t tnh ton hi dng hc, ngi ta ch n
nn ca nc bin khi tnh dng chy mt , nghin cu s bin i
on ca nhit , n nh, vn tc m v.v...
Nhit dung ring ca nc bin l lng nhit cn lm nng
1 g nc bin ln 1 oC. Bng 3 cho thy s ph thuc ca nhit dung
ring ng p C p ca nc bin vo nhit v mui ca n di
p sut khng. Cn nhit dung ring ng th tch C v ca nc bin

T e 2
,
kI

10

20

30

40

1,009
1,002
0,999
0,998

0,977
0,970
0,967
0,966

0,959
0,953
0,950
0,949

0,947
0,941
0,938
0,937

0,935
0,929
0,926
0,925

Trong tnh ton nhiu khi ngi ta cn bit t s

Cp
Cv

ch khng phi l i lng tuyt i C v .

Theo Ekman, nc bin vi mui 34,85 %o di p sut kh

c tnh qua C p nh cng thc:

Cv C p

0
10
20
30

quyn, s tng t 1,0004 0 oC ln 1,0207 30 oC; cng tng

(9)

trong T nhit tuyt i; th tch ring; e h s dn n

khi p sut tng, th d, ti 0 oC, p sut 1000 db th 1,009 , cn

p sut 10000 db, th 1,0126 .
16

Nhit dung c bit ln ca nc (ch km amniac vi nhit

dung ring 1,2 cal/g. v hyro lng vi nhit dung ring 3,4
cal/g.) lm cho bin v i dng tr thnh c quy nhit khng
l, ng vai tr quan trng trong cc qu trnh nhit v ng lc kh
quyn, iu ha kh hu gia ma nng v ma lnh, gia lc a v
i dng.
dn nhit ca nc bin. dn nhit ca nc bin l
lng nhit truyn trong mt n v thi gian qua mt n v din
tch t vung gc vi hng ca graien nhit khi graien nhit
bng 1 n v. dn nhit c c trng bi h s dn nhit.
Trong nc bin, nu s truyn nhit l do chuyn ng hn lon ca
cc phn t gy nn, th h s dn nhit c gi l h s dn nhit
phn t, nu s truyn nhit c thc hin nh chuyn ng cun
xoy ca nhng khi nc ln, th h s dn nhit c gi l h s
dn nhit ri.
o

H s dn nhit phn t ca nc ct nhit 15 ch bng

1,39 10 3 cal/cm., cn i vi nc bin n c gi tr nh hn mt
t v tng khi nhit v p sut tng. Tnh ton cho thy rng qu
trnh dn nhit phn t khng c vai tr quan trng trong bin. Trong
khi h s dn nhit ri trong bin ln hn h s dn nhit phn t
hng ngn ln. V vy trong khi nghin cu cc qu trnh nhit i
dng ngi ta ch quan tm ti qu trnh truyn nhit ri.
Lng nhit Q chuyn vn qua mt n v din tch vung gc
vi graien nhit trong trng nhit ca bin s l:

QA

dt
,
dz

trong dt / dz graien nhit theo phng z ; A h s dn

nhit ri (nu l h s dn nhit phn t th c k hiu l ). Nh
vy th nguyn ca h s A s l cal/cm. v th nguyn ca Q l
cal/cm2.
Trong cc phng trnh truyn nhit, ngi ta s dng mt i
lng gi l h s dn nhit K lin h vi h s dn nhit A bng
h thc:
K

A
Cp

(10)

trong C p nhit dung ring ng p ca nc bin v mt

nc bin. V C p xp x bng 1 nn K c tr s nh A nhng
th nguyn l cm2/s.
dn n nhit v nhit mt cc i, nhit ng
bng ca nc bin
Bin i nhit lm cho th tch nc bin i theo. i
lng h s dn n nhit (khi) phn nh mc bin i ca th
tch ring ty theo bin i ca nhit c xc nh bng h thc:

1 d
,
dt

1/

(11)

trong th tch ring ca nc bin.

H s dn n nhit ca nc bin ph thuc vo nhit v
17

mui c th hin trn hnh 4. y, nhng im trn ng e 0

s biu th nhng cp gi tr nhit v mui tng ng lm cho
th tch ring t cc tiu, tc lm cho mt t cc i. T suy
ra e 0 chnh l ng cong biu th s ph thuc ca nhit ng
vi mt cc i vao mui ca nc bin. Ta thy rng khi
mui tng, th nhit mt cc i gim.

lun thp hn nhit ng bng, khi nc bin b ngui lnh s

xo trn din ra c trong thi gian ng bng.
Nhit n bay hi. Nhit n bay hi l lng nhit tnh bng calo
cn bin 1 gam nc thnh hi nc cng nhit . Cng mt
lng nhit nh vy s ta ra khi lm ngng t 1 gam hi nc c
gi l nhit n ngng t. i vi nc ct, trong khong nhit t 0
n 30o, nhit n bay hi c xc nh bng cng thc:

L 596 0,52 t ,

cal/g

(12)

trong t nhit ca nc. Cng thc ny cng dng tnh

nhit bc hi ca nc bin.

Hnh 4. H s dn n nhit ca nc bin (e 10 4 ) di

p sut kh quyn ph thuc vo nhit v mui

Cng trn hnh 4 ng gch ni biu th s ph thuc ca

nhit ng bng ca nc bin vo mui ca n. mui 24,7
%o, m ti hai ng cong ni trn ct nhau c ngha quan
trng: nu nc bin c mui nh hn 24,7 th nhit mt
cc i lun lun ln hn nhit ng bng, ch ngui lnh v
ng bng bin s ging nh cc h nc ngt, ngc li, nu
nc bin c mui ln hn 24,7 th nhit mt cc i lun

nht (ma st trong). nht ca cht lng l lc cn

dch chuyn mt ct nc c thit din y v chiu cao n v vi
vn tc n v so vi lp nc bn cnh. nht c trng cho s
trao i ng lng gia cc lp nc k cn nhau. nht hay lc
ma st trong F i vi mt n v din tch xc nh theo cng thc
Newton:

dv
,
dz

trong h s nht phn t; dv / dz graien vn tc theo

phng z ; hng ca lc vung gc vi hng ca graien vn tc.
Trong biu thc trn, h s gi l h s nht ng lc hc v
c n v o l poaz (g/cm.s). Nhiu khi ngi ta dng h s nht
ng hc vi n v o l stc (cm2/s) lin h vi h s nht ng lc
18

hc bng h thc:

,
trong th tch ring ca nc bin. Theo Xtefan v Areniut,
th gi tr nht phn t bng 180 10 4 poaz. Bng 4 cho thy s
ph thuc ca h s nht phn t ca nc bin (tng i so vi h
s nht phn t ca nc ct nhit 0o c coi bng 100) vo
nhit v mui ca n.
Bng 4. Gi tr tng i ca nht (theo Rupin v Griumen)
S , %o
t, C

20

40

1,009
1,002
0,999
0,998

0,977
0,970
0,967
0,966

0,959
0,953
0,950
0,949

thi gian s bng

M D

2 1 2 2
gr ,
9

(13)

trong 1 , 2 t trng cc ht v cht lng; nht; g

gia tc trng trng; r ng knh ca ht.

dS
,
dz

trong D h s t l, gi l h s khuch tn c th nguyn l

nht phn t c ngha quan trng khi nghin cu cc qu

trnh lng ng cc ht l lng, cc c th sng nh b. Chng hn,
h s nht ng lc hc c mt trong cng thc Stc tnh vn tc
lng ng cc ht kch thc nh:

S khuch tn trong nc bin. Trong nc bin khng ng

nht khng gian, nhng cht ha tan nh mui, cc cht kh, cht
phng x c xu hng di chuyn t ni nng cao ti ni nng
thp hn. Lng cc ht vt cht i qua din tch 1 cm2 theo phng
vung gc vi graien nng dung dch dS / dz trong mt n v

0
10
20
30

Khi nghin cu nhng qu trnh ng lc bin, ngi ta

thng b qua u nht phn t v gi tr ca n, cng ging nh
dn nhit phn t, nh hn nht ri hng ngn ln. ngha vt l
v n v o ca nht ri cng tng t nh ca nht phn t.
V cc phng php xc nh h s nht ri s c xem xt mt
trong nhng chng sau.

cm2/s nu S nng cht tan c biu din bng g/cm3. H s

khuch tn D , nu trong qu trnh khuch tn khng c mt nhng
xo trn c hc, m ch c nhng chuyn ng cp phn t, s gi l
h s khuch tn phn t. Trong trng hp gy nn di chuyn cc
ht cht tan l do nhng chuyn ng cun xoy ca nhng khi
nc ln, th h s khuch tn tng ng s c gi l h s khuch
tn ri v c gi tr ln hn gp hng ngn ln. Qu trnh khuch tn
ri l qu trnh ch yu quyt nh s di chuyn ca mui v cc cht
kh, cc cht nhim trong i dng. Vn ny s c xt trong
mt chng sau.
19

3.4. Nhng c trng m hc ca nc bin v s truyn m trong

nc bin

3.4.1. Vn tc truyn m trong nc bin

Vn tc truyn chuyn ng dao ng m t ht nc ny ti
ht nc khc gi l vn tc truyn m. Cng thc l thuyt ca vn
tc m ca cht lng v cht kh l
C

(14)

trong th tch ring sau khi hiu chnh nn; t s

gia nhit dung ng p v nhit dung ng tch ca nc bin; k
h s nn thc ca nc bin.
Trn c s cng thc l thuyt ny, ngi ta lp ra cc biu
bng cho php xc nh vn tc m theo nhit v mui cng
nh cc gi tr hiu chnh p sut. Trong thc hnh, ngi ta cn
dng cc cng thc thc nghim cho chnh xc cao hn, ph bin
nht trong s l cc cng thc ca Del Gross v D. Winson.
Cng thc Del Gross c dng:

c 1448,6 4,618 t 0,0523 t 2 0,00023 t 3

1,25( S 35) 0,011( S 35) t 2,7.10 8 ( S 35) t 4
2.10 7 ( S 35) 4 (1 0,577 t 0,0027 t 2 )

m/s.

tnh nh hng ca p sut ln vn tc m, cn phi thm

hiu chnh C P theo cng thc:

C P 0,0175 P ,

trong p sut P tnh bng xiba, gn bng su biu din bng

mt. Sai s tc m tnh theo cng thc Del Gross khng vt qu
0,5 m/s i vi nc c mui ln hn 15 %o v 0,8 m/s i vi
nc c mui nh hn 15 %o.
Cng thc Winson c chnh xc cao hn cng thc Del
Gross c dng nh sau:

C 1449,14 C t C s C p C pts ,
trong C t hiu chnh do chnh lch nhit so vi 0 oC; C s
do mui so vi 35 %o; C p p sut so vi p sut kh quyn v

C pts hiu chnh tng cng. Tt c nhng hiu chnh ny c xc

nh theo nhit , mui v p sut ca nc bin theo phng
php tng t nh xc nh cc hiu chnh ca cng thc (8).
3.4.2. S hp th v tn x m trong bin
Trong nc bin nng lng m truyn i lun lun km theo
s tt dn do hin tng hp th v tn x nng lng. S hp th m
trong nc l do nht v dn nhit. Ngoi ra mt phn nng
lng m cn b mt i lm bin i ni nng cc phn t nc
trong qu trnh co dn trong sng m. Cng hp th m ca nc
bin c c trng bi h s hp th m ca nc bin.
Trong bin lun lun cha nhng tp cht nh cc bt kh, cc
ht l lng gy nn s tn x nng lng m theo cc phng khc
nhau lm cho nng lng m truyn trn mt phng no b gim.
20

Tng cc tc ng ca s hp th v s tn x lm cho nng

lng m gim dn trn qung ng truyn m.

vi ta tm:

S tt dn m trn khong cch truyn x c biu din bng

cng thc:

I I 0e

C 0 tg

C0

(18)

trong C 0 vn tc m ti ngun pht; c graien vn tc m

,

(15)

trong I 0 cng m ti ngun; I cng m khong

phng ngang.
Nu tia m gp mt lp vi vn tc m bin i mnh th n s

cch x cch ngun; h s tt dn.

Thc nghim cho thy h s tt dn trong khong tn s 7,5-60
kHz lin quan vi tn s dao ng f bng biu thc:

0,036 f 3 / 2 dB/km.

theo phng thng ng; gc i ra ca tia t ngun pht hp vi

(16)

b khc x (hnh 5). Gc khc x c th ln hn hoc nh hn gc

ti i ty thuc vo tng quan ca cc vn tc m trong cc lp, cn
gc phn x i bng gc ti.

Trong cng thc ny f tnh bng kHz.

3.4.3. S khc x m trong nc bin
Trong bin do nhit , mui v p sut khc nhau cc
tng su khc nhau nn tc m trong nhng lp cng khc
nhau. Tia m khi truyn trong cc lp nc s b un cong do
chch hng khi i t lp ny vo lp khc, ngi ta ni rng tia m
b khc x.
Nu chng ta chia b dy ca nc thnh nhng lp m trong
graien vn tc m khng i, th qu o tia m trong mi lp l
vng trn bn knh R bng:
C0
R
c cos

(18)

Hnh 5. S khc x ca tia m

nh lut khc x cc tia m c xc nh bng cng thc:

C
C
C
C
1 2 ... n const ,
sin i sin i1 sin i 2
sin i n

(19)

trong C , C1 , C 2 , ..., C n vn tc m trong cc lp tng ng;

21

i1 , i2 , ..., in gc ti ca cc tia m trn bin phn cch gia hai lp

nc k nhau.
T s sin gc ti v gc khc x c gi l ch s khc x cc

li quay v mt bin. Nhng tia ny c gi l nhng tia nhm 2.

Chng c ng gp ng k trong vic mang nng lng m t my
pht ti im thu trong nc bin.

tia m n . T s ny bng t s vn tc m trong cc lp tng ng.

V vy:

C
sin i
.

C1 sin

(20)

Trn c s phn b vn tc m theo phng thng ng bin

c th phn chia bn loi khc x m nh sau:
- khc x loi 1 khc x cng, quan trc thy khi vn tc m
tng theo su;
- khc x loi 2 khc x tr, quan trc thy khi vn tc m
gim theo su;

Hnh 6. Khc x cng

Nu t my pht c nhng tia i vo nc bin vi gc ln,

- khc x loi 4 knh m ngm, tn ti khi vn tc m gim

theo su lp trn v tng theo su lp di.

ng gch ni trn hnh v, th chng c th t ti y bin, b

phn x tr li vo trong nc bin ri t ti mt bin, b phn x
ri li tip tc i trong nc bin. Chng ng gp khng nhiu
vo vic tng cng m im thyu m, v khi phn x y bin
chng mt hu ht nng lng ch khng gn nh gi nguyn nng
lng nh phn x mt bin.

Khc x cng (loi 1) c th hin trn hnh 6. Cc tia m b

un cong quay b lm ln pha trn. Trong s nhng tia m, c nhng
tia khi pht ra khi ngun di nhng gc nht nh, lch v pha mt
bin, khng t ti y (phn x ni ton phn). Khi t ti mt bin,
cc tia ny b phn x t mt v mt ln na b phn x ni ton phn

Khc x tr (loi 2) c th hin trn hnh 7. Cc tia m b

un cong quay b lm xung di. ng vi mt s gc no ca
cc tia khi ra khi ngun, cc tia ny b phn x ni ton phn, nn
khng t ti mt bin, m lch xung y v sau phn x t y
li i vo nc bin nhng vi nng lng nh i rt nhiu.

- khc x loi 3 chuyn t khc x cng lp mt, ni vn

tc m tng theo su, sang khc x tr lp di, ni vn tc m
gim theo su;

22

Nhng tia nh vy c gi l nhng tia nhm 3. Vng khng gian

pha sau ti hn, tia phn x ni ton phn mt bin, c gi l
vng ti m (vng gch sc) v trc khi phn x t y tt c cc tia
b khc x u i v pha vng bn tri n. Trong vng ti m, s
truyn m ch xy ra yu t do nhng tia nhm 3 phn x t y hoc
nhng tia nhm 1 (ng nt t).

bin, cn na pha di xung y, to thnh vng ti (vng gch

sc) tng t nh vng ti trong khc x tr. Trong vng ny ch c
th c cc tia nhm 1 v nhm 3 i qua. Nhng do nh hng ca
nhiu x t vng knh m gn mt, nn s suy gim cng m
chm hn so vi vng ti ca khc x tr. V vy vng ti trn hnh
8a c gi l vng bn d.

Hnh 7. Khc x tr

Khc x loi 3. Trong loi khc x ny, ng i ca cc tia

m ph thuc vo su t ngun. Khi ngun m trong lp vi
graien dng ca vn tc m (hnh 8a), th s truyn m trong lp
ny s xy ra do phn x nhiu ln cc tia t mt bin (cc tia nhm
3) to nn knh m gn mt vi bin di l bin di ca lp tng
tc m.
bin di ca lp tng tc m xy ra hin tng tch tia
m phn x ni ton phn, bi v tia ny khi i ti su phn x ni
ton phn th b tch lm i. Na ph trn b un cong ln pha mt

Hnh 8. S chuyn t khc x cng lp trn sang khc x tr lp di

23

Nu gim dy lp graien dng, hay cng nh gim s

thay i vn tc m trong lp gn mt, th hiu ng knh m gn mt

nhiu tia phn x ni nhiu ln, khng t ti mt v y bin (tia

nhm 4). Vng c gi l knh m ngm.

s bin mt. Khi vn tc m trong lp mt khng i (hnh 8b), s

truyn m trn khong cch xa ngun s ch do cc tia phn x t mt
v y (cc tia nhm 1). vng gn ngun pht, s truyn m s xy
ra trong lp mt ging nh trong mi trng ng nht, ng thi
xy ra hin tng khc x tr ca cc tia khi chuyn sang cc lp
di. Phm vi hot ng ca cc my thy m trong trng hp b
hn ch so vi trng hp lp gn mt c graien vn tc m dng.
Khi ngun pht nm trong lp graien m m (hnh 8c), bin
vng ti c to nn bi tia b tch trn bin di ca lp graien
dng. Trong vng ti s truyn m s xy ra ch do cc tia nhm 1
b phn x nhiu ln (cc tia nt t), s suy yu cng m xy ra
mnh nh trong khc x tr.
Knh m ngm. Khi trong phn b vn tc m theo su c
cc tiu su no v ngun pht t gn su , th nhng
tia m i t ngun v pha mt bin s c dng paraboon vi b li
hng ln trn (khc x tr). Khi b phn x ni ton phn, tia s i
xung, t ti tng su cc tiu vn tc m v bt u t tr
xung tia m i theo ch khc x cng vi b li hng xung
di v li b phn x ni ton phn quay ln pha trn. Tip sau,
bc tranh s lp li. Tng t nh vy ta c qu o cc tia i ra t
ngun v pha y (hnh 9). Nh vy s c mt vng truyn m vi

Hnh 9. Khc x loi 4 Cc knh m ngm

Ngi ta phn bit knh m ngm loi I, nu vn tc m trn

mt bin nh hn y (hnh 9a) v knh m ngm loi II, nu vn
tc m trn mt bin ln hn y. Trn cc hnh v ta thy bin gii
knh loi I l mt bin v tng su nm pha di ca trc knh (
24

su cc tiu vn tc m), ni c vn tc m bng vn tc m mt

khong 1000 m chnh l trc ca knh m ngm su.

bin. i vi knh m ngm loi II, th bin gii s l y bin v

tng nm pha trn trc knh, ni c vn tc m bng vn tc m
y bin.
Knh m ngm c lin quan vi hin tng to i hi t. Hin
tng ny xut hin trong trng hp knh m ngm loi I khi ngun
pht nm cao hn trc knh. i hi t l ni m cc tia m t ti
mt bin sau khi b khc x trong knh m ngm. Trn hnh 9a thy
rng rng ca i hi t b gii hn bi cc tia phn x ni ton
phn bin di ca knh m ngm (tia 2) v y (tia 3). Tia 1 gii
hn phm vi truyn m khi khng c i hi t. Gia tia 1 v tia 2 l
mt vng ti m.
Trong i dng, knh m ngm c th thuc mt trong hai
loi: knh m ngm mt v knh m ngm su. Knh m ngm mt
xut hin trong lp nc trn vo ma xun h, khi mt bin b t
nng, cn cc lp di vn duy tr phn b nhit ma ng. Trong
trng hp nhit nc gim dn t mt n mt su nht
nh ri sau tng ln ko theo s bin i ca vn tc m lm xut
hin knh m ngm mt. Thng thng trong cc i dng, vn tc
m lc u gim theo gim nhit nc v t cc tiu su
graien nhit thng ng gn bng khng su 1000 m. Su
hn na nhit cng nh mui khng bin i ng k cho ti
y, nhng p sut thy tnh tng gy nn s tng vn tc m theo
su cho ti y. Trng hp ny cc tiu tc m su

3.5. Nhng c trng quang hc ca nc bin v s truyn bc x

nh sng trong bin

3.5.1. S tn x v khc x nh sng bi mt bin

Mt bin c chiu sng bi nh sng Mt Tri trc tip (gm
phn ph nhn thy 0,380-0,770 , phn ph cc tm 0,0-10-0,38
v hng ngoi 0,770-3,000 cng nh phn ph hng ngoi vi
bc sng ln hn na) v nh sng tn x ca kh quyn v my.
Thng lng nh sng ti mt n v din tch mt bin (gi l ri
ca mt bin) ph thuc vo cao ca Mt Tri. Nu ly ri ng
vi v tr Mt Tri thin nh im quan trc (140 000 lux) lm mt
n v, th ri tng i ng vi cc cao khc nhau ca Mt
Tri c th c biu din bng ng cong M (hnh 10). ng
cong N (hnh 10) l ri ca nh sng tn x t kh quyn khng
my. ri ca mt bin bi nh sng tn x trong cc dng my
khc nhau cng ph thuc vo cao Mt Tri v ng cong ri
ph thuc vo cao Mt Tri trong cc dng my khc nhau cng
khc nhau.
Khi t ti mt bin, dng nh sng mt phn b phn x, phn
khc b khc x v i vo lng bin. T s gia thng lng nh sng
khc x v phn x ph thuc vo cao Mt Tri. Trong quang hc
bin ngi ta quan tm ti t s gia thng lng nh sng phn x
t mt bin v nh sng ti, t s ny gi l anbe mt bin. Vi
bc x trc tip, anbe ph thyuc mnh vo cao Mt Tri, vi
25

 cao Mt Tri 90o, anbe mt bin bng 2 %, cn vi cao Mt

Tri 0o anbe bng 100 %. Vi tn x, anbe mt bin gn nh
khng ph thuc cao Mt Tri v theo s liu quan trc bng
khong 5-6 %.

v t ti su z no phi i qua mt qung ng ln hn

su (hnh 11), c xc nh bng cng thc:

z
zn
,

cos
n 2 cos 2 h

(21)

trong n h s khc x ca mt nc khng kh, ph thuc vo

mui ca nc bin mt cch mnh m (xem bng 5). Chnh s
ph thuc ca h s khc x vo mui ca nc bin c s
dng trong cc phng php quang hc xc nh mui ca n.

Hnh 11. S khc x tia sng mt bin

Hnh 10. Ph thuc ca ri mt bin vo

cao Mt Tri i vi trc xa (M) v tn x (N)

Trong thc hnh tnh bc x bin, ngi ta s dng nhng

mi ph thuc thc nghim ca anbe vo trng thi ni sng ca
mt bin.
Do qu trnh khc x nh sng ti mt phn cch nc khng
kh, tia nh sng khc x i vo trong nc theo mt gc so vi
phng thng ng khc vi gc ti ( 90 h ), h cao Mt Tri,

Bng 5. Ph thuc ca h s khc x nh sng ca nc bin vo mui

Bc sng nh sng,
nm
667,8
587,6
501,6
447,2

mui, %o
0

10

20

35

1,33271
1,33308
1,33635
1,33945

1,33271
1,33491
1,33824
1,34114

1,33452
1,33675
1,34011
1,34329

1,33726
1,33951
1,34293
1,34616

26

T bng 6 thy rng nc ct hon ton trong sut i vi

3.5.2. S hp th nh sng bi nc bin

Khi i trong nc bin, nh sng s suy yu dn v b hp th
bi cc ht nc (chuyn ha nng lng nh sng thnh cc dng
nng lng khc) v tn x.
S hp th nh sng trong nc bin c tnh chn lc: cc tia
ph b hp th mnh nht, cc tia sng ngn (xanh v lc) hu nh
khng b hp th.
Thng lng nh sng su z bt k trong qu trnh hp
th c tnh theo thng lng nh sng trn mt bin I 0 bng cng
thc:

I I 0 e m ( ) z ,

(22)

trong m( ) ch s hp th ph thuc bc sng nh sng v mi

trng nc bin. Trong cng thc ny, nu nh sng i vo nc
bin khng vung gc vi mt bin th su z phi c thay bng
qung ng i ca nh sng theo cng thc (21).
Bng 6. Gi tr h s hp th nh sng ca nc ct

nhng tia vi bc sng nh hn 0,54 .

3.5.3. S tn x nh sng bi nc bin
Nc bin l mi trng bt ng nht, nhng bt ng nht
l cc tp cht l lng vi ch s khc x khc ch s khc x ca
nc v nhng nhm phn t t tp nh ni mc 3.1 ca chng
ny. Nhng bt ng nht ng vai tr nh l cc tm pht x sng
v mi pha trong khng gian xung quanh lm suy yu nng lng
ca chm tia sng theo hng truyn nh sng.
Tnh cht tn x ph thuc kch thc cc ht tn x. V vy
phi phn bit s tn x bi cc ht c kch thc nh hn bc sng
nh sng ti tn x phn t v s tn x bi cc ht ln vi kch
thc cng c bc sng nh sng ti.
Trong tn x phn t ca nc tinh khit, ch s tn x k ( ) t
l nghch vi bc sng nh sng ti:

k ( )

Bc sng,

0,658 0,622 0,617 0,612 0,602 0,579 0,558 0,522 0,491

trong a m un tn x, bng 1,56 10 4 i vi nc ct, v

m( )

0,320 0,239 0,244 0,233 0,173 0,049 0,038 0,002 0,002

thng lng I t ti su z lin quan vi thng lng I 0 trn

H s hp th ca nc ct c cho trong bng 6, cn h s

hp th ca nc bin rt kh xc nh v trong mi trng khng
ng nht nh nc bin, suy yu nh sng chu c nh hng ca
hin tng tn x.

mt bin bng cng thc:

I I 0 e k ( ) z .

(23)

Trong tn x bi cc ht ln, ch s tn x k ( ) ph thuc vo

bc sng theo cng thc:
27

k ( )

gi l di suy yu t nhin ca nh sng.

vi m un tn x a ln hn nhiu ln so vi m un tn x phn t
v s m n nh hn 4 v ph thuc vo kch thc ht tn x (xem
bng 7).
Bng 7. S ph thuc ca s m n vo kch thc ht
ng knh ht,
S m n

0,07

0,1

0,15

0,23

0,3

0,35

3,5

2,5

1,5

suy yu ca nh sng cng tnh theo cng thc (23) nhng

cn ch ly h s tn x cn c vo kch thc cc ht tn x.
3.5.4. S suy yu nh sng bin do kt qu ca hp th v
tn x
Trong t nhin, s suy yu nh sng khi i t mt ti su z
din ra do hiu ng tng cng ca s hp th v s tn x v c
biu din bng cng thc:

I I 0 e (m k ) z .

(24)

Tng ch s hp th v ch s tn x (m k ) c k hiu l C
v gi l ch s suy yu nh sng.
T cng thc (24) c th nh ngha ch s suy yu l i lng
nghch o ca khong cch m trn thng lng bc x ca mt
sng nh sang vi bc sng no b suy yu i e ln.
Khong cch Z 1 / C , trn nh sng suy yu i e ln, c

Phn tch s suy yu nh sng trong cc loi nc bin khc

nhau cho thy rng i vi nc i dng tinh khit, s suy yu nh
sng l nh nht v ch yu do s hp th quyt nh, i vi vng
nc ven b vi c ln hn, s suy yu nh sng cng mnh hn
v do c hai qu trnh hp th v tn x quy nh. Cc tiu suy yu
cng chuyn t vng sng ngn (mu lam) nc i dng tinh
khit sang vng sng di hn. Nh vy s suy yu nh sng trong
nc bin c tnh cht chn lc.
3.5.5. trong sut ca nc bin
T s gia thng lng bc x i qua on ng bng n v
khng i hng trong nc bin v thng lng bc x i vo nc
di dng chm song song gi l trong sut ca nc bin.
T cng thc (24) ta c

I
e ( m k ) z e C z ,
I0
do trong sut ca nc bin lin quan vi ch s suy yu bi h
thc:

e C .

(25)

Trong hi dng hc ngi ta dng mt c trng khc, gi l

trong sut tng i su ni chic a trng tiu chun khng
cn nhn thy na t trn tu. trong sut tng i trong hi
dng hc c th lin h vi trong sut vt l, v c hai khi nim
28

ny u ph thuc vo ch s suy yu.

Bn cht ca vic chic a trng bin mt mt su H l
ch khi dng nh sng i su vo trong nc, n s b suy yu do tn
x v hp th. Suleikin ch r rng cng xung su dng nh sng
tn x v mi pha cng tng. su H dng tn x v cc pha
bng nng lng nh sng ti. Nu th chic a trng xung qu
su ny, th dng tn x v cc pha s ln hn dng chnh i t trn
xung v che khut chic a trng.
Theo tnh ton ca Suleikin, th su m nng lng dng
chnh v dng tn x v cc pha bng nhau ( su bin mt ca
chic a trng), i vi tt c cc bin u bng hai di suy yu t
nhin ca nh sng. Vy

2
.
C

(26)

So snh (25) v (26), chng ta thy rng trong sut vt l

ca nc bin v trong sut tng i quy c trong hi dng
hc H c lin h vi nhau.
Tuy nhin, nu xt ti c im suy yu c chn lc ca nh
sng trong nc, th trong sut tng i ch l khi nim quy
c. N c trng cho suy yu chung ca nh sng a sc. Ngoi
ra khi quan trc, gi tr trong sut tng i cn ty thuc vo
cao quan trc, trng thi mt bin, iu kin chiu sng v.v...
3.5.6. Mu bin
Tnh chn lc trong s suy yu nh sng trong bin nh thy

trong cc mc trn y quyt nh nhiu c im quang hc ca

bin trong c mu bin.
Khi ni v mu bin, cn phn bit hai khi nim: mu bin v
mu nc bin. Mu bin l mu nhn thy ca mt bin khi ngi
quan st ng trn b, trn boong tu. Mu ca bn thn nc bin l
kt qu ca s hp th v tn x c chn lc, tc ph thuc vo tnh
cht quang hc ca nc v dy lp nc, khng ph thuc vo
cc yu t bn ngoi. Khi ni mu nc bin phi quy c l chng
ta ni n mu su no. Chng hn, i vi nc i dng tinh
khit su 25 m, nh sng Mt Tri truyn xung ti cng
b mt hn phn ph mu , su hn mt lun c phn ph mu
vng, nc c mu xanh lc, n su 100 m ch cn li phn ph
mu chm, nc c mu chm.
Khi ngi quan st ng trn boong tu th dng nh sng t
mt bin i n mt ngi gm hai thng lng chnh: thng
lng nh sng Mt Tri v bu tri b phn x ngc li t mt bin
v thng lng nh sng tn x t lng bin. T l gia cc ln v
thnh phn ph ca hai thng lng nh sng s quyt nh mu
bin m ngi quan st nhn thy. Suleikin phn tch l thuyt s
hnh thnh cc thng lng nh sng ni trn ph thuc vo tnh cht
hp th v tn x ca nc bin gii thch mu bin m ngi ta
quan st c.
Thng lng nh sng tn x t lng bin i ti mt bin xut
hin do s tn x v pha trn ca cc lp nc quyt nh. Chng ta
thy rng dng nh sng Mt Tri sau khi b hp th v tn x s i
29

ti mt lp su no v y nh sng b tn x v pha trn,

nhng dng tn x v pha trn i ti mt li phi tri qua s hp
th v tn x ca cc lp nc bn trn. Tng cng cc dng tn x
ln trn t tt c cc lp nc i c ti mt lm thnh thng lng
tn x cp mt bng (trong trng hp ch c tn x phn t):
a

I1

I 0 4
2 m( )

Dng nh sng b cc lp tn x v pha di, v phn mnh,

khi i tip xung di li b cc lp tn x ln pha trn (tn x
th cp), dng tn x th cp ny li tri qua s hp th v tn x
trc khi ln ti mt ng gp thm vo dng I1 . V tng qut,
dng tn x th cp bc n bng:
a
1
4
I n I 0[
]n .
2 m( ) a
4

Tng ca cc dng tn x s cp v th cp t mi lp ca lng

bin s l thng lng tn x ln trn i ti mt bin:

I I1 I 2 I 3 ...
I0

a
1

[ 2
n 1

4
m( )

]n

(27)

1 a
2 4
.
I0
1 a
m ( )
2 4
Trong trng hp ngi quan st nhn thng t trn xung mt
bin th thng lng phn x t mt bin c th coi xp x bng
khng v dng nh sng (cng thc (27)) nh sng tn x (ni) t
lng bin i ln ti mt ngi quan st s quyt nh mu bin. Cn
c vo cng thc (27) c th tnh c nng lng ca cc sng nh
sng ng vi cc bc sng ca ph, bc sng no ng vi nng
lng cc i s quyt nh mu ca bin. i vi nc i dng
tinh khit, cc i nng lng nm khong bc sng o,47 , tc
vng ph mu chm.
Tuy nhin, mu bin cn ph thuc vo iu kin chiu sng
bin bi nh sng Mt Tri trc tip v nh sng tn x t bu tri,
vo gc nhn, sng bin, s tn ti ca cc tp cht l lng v nhiu
nguyn nhn khc.
Nu nh sng phn x t mt bin t ti mt ngi quan st,
th mu bin s l s pha trn di mt t l no ca mu trng
ca nh sng phn x v mu ca dng tn x ni t lng bin. Thnh

30

th, khi ngi quan st nhn vung gc xung mt bin, mu bin s

l mu chm tinh khit, cn khi nhn nghing v pha xa, dng phn
x tng ln lm cho mu bin km thun khit (hi chuyn sang mu
trng) v xa pha chn tri, bin c mu ca bu tri.
Sng gy nn nghing mt bin, to iu kin cho mt ngi
tip thu nh sng ni, lm tng thun khit mu bin.
Nu trong nc c mt cc ht ln, th chng lm thay i
thnh phn ph ca nh sng tn x ni thng qua s hp th v tn
x bi cc ht ln. ng thi chng cn lm ny sinh dng ph vi
thnh phn ph do mu ca chnh nhng ht quyt nh thng qua
s hp th v phn x c chn lc bi cc ht . Nu k hiu ( )
l phn x nh sng c chn lc bi mt ht ln, c trng cho

ln trong nc bin quy nh.

Nhng di mu hng, gch, vng hoc lc nht vi kch
thc ln trn bin m ngi quan st trn tu thy c chnh l
mu ca cc c th sinh vt pht trin t nhng vng nc bin
.

Cc cu hi t kim tra
1) Nhng nguyn t c bn trong nc bin l nhng nguyn t
no?
2) Quy lut bo tn thnh phn mui nc bin v mui ca
nc bin.
3) Nhng c trng vt l ca nc bin.

mu ca ht , v l xc sut m tia sng gp ht, th cng thc

tnh thnh phn ph ca nh sng ni i ln mt c dng:
1 a 1
(1 )
( )
2 4 2
I I0
.
1 a

(1 ) m( )
1 ( )
2 4

(28)

Nh vy l mu bin trong trng hp ny cn ph thuc vo

nng v kch thc ca cc ht ln c mt trong bin (s ht cng
nhiu v ht cng ln th cng ln) v mu ca ht. Do , nng
ca ht mu trong nc bin cng ln th mu bin cng km
thun khit hn so vi trng hp nc i dng tinh khit. Thm
ch, trong nhng vng nc ven b, mu ca bin do mu ca cc ht

4) Vn tc m trong nc bin ph thuc vo t , S , P nh th

no?
5) Ti sao m tt dn khi truyn trong nc bin?
6) Cc loi khc x m trong nc bin.
7) Anbe mt bin l g?
8) S suy yu nh sng khi truyn trong nc bin.
9) trong sut v trong sut tng i ca nc bin.
10) Mu bin ph thuc vo nhng g?

31

Chng 4. CH NHIT MUI V NHNG QU TRNH

XO TRN TRONG I DNG
4.1. Cn bng nhit ca i dng

i dng Th gii l bnh tch nhit khng l trn hnh tinh

chng ta. Nh cc qu trnh ng lc ca nc v kh quyn, lng
nhit ny c phn b li trn mt Tri t.

bin hay i dng, nh lp mt bin, lp hot ng ca bin, mt

vng bin hay ton b bin ni chung. Phng trnh cn bng nhit
biu th s cn bng gia mt bn l cn bng nhit ca b phn bin
cn nghin cu v bn kia l tng cc s hng c trng cho thu chi
nhit.

Ngun nhit c bn m i dng nhn c l bc x Mt

Tri. Nc i dng nhn nhit t hp th pht x sng di ca kh
quyn, mt phn nhit do nc sng mang vo v ging thy. Ngoi
ra ngun nhit vo i dng cn t qu trnh ngng t nc v to
bng, qu trnh ha sinh v a nhit ca y i dng cng ng
gp mt phn no vo ngun thu nhit ca i dng.
Phn nhit c bn l do hp th nng lng bc x ca tia i
vo bin ngay mt i dng: lp nc mt 1 cm hp th gn 25 %
bc x Mt Tri, lp 1 m 65 %. Nu nh khng c s xo trn ri,
th cc tng su thc t khng nhn c nhit.
Trng thi nhit ca i dng b quy nh khng ch bi
nhng ngun nhit m n nhn c, m cn bi c nhng qu trnh
mt nhit. Nhng qu trnh l s pht x nhit sng di, s mt
nhit do bc hi, s dn nhit do tip xc vi kh quyn v chuyn
ng i lu.

Hnh 12. S cn bng nhit

QC lng nhit bin i ca lp nc; Qi lng nhit ni; A1 , A2 lng

nhit c mang bi dng chy v chuyn ng ri ngang; Bo dng nhit

di b mt; Bh dng nhit su h ; Fi s mt nhit do bay hi; Fa
trao i nhit ri gia i dng v kh quyn; FT dng nhit ri thng ng

Khi nghin cu ch nhit ca bin, nht l khi tnh ton d

bo nhit nc bin ngi ta s dng rng ri phng php cn
bng nhit.

Chng hn, c th vit phng trnh cn bng nhit ca mt

bin di dng:

Phng trnh cn bng nhit c th vit cho mt b phn ca

trong B cn bng nhit ca mt bin; LE lng nhit mt do

B R LE P A ,

(29)

32

bc hi hay ta ra khi ngng t ( L nhit ha hi; E tc bay

hi hay ngng t); R dng nhit bc x (cn bng bc x); P
dng nhit i lu gia mt bin v cc lp su hn.
Phng php tnh ton cc thnh phn ca phng trnh cn
bng nhit c cp trong nhiu chuyn kho v cc sch hng
dn. Phn ln nhng phng php da trn vic s dng nhng ti
liu trc x v nhng ti liu quan trc hi vn chun trn tu nghin
cu bin.
4.2. Phn b khng gian ca nhit nc trong i dng

Phn b a l ca nhit mt i dng Th gii l kt

qu ca cn bng nhit v nh hng ca nhng yu t khc nh s
phn b khng u ca lc a, nhng hi lu, nhng khu vc gi n
nh...
c khi nim v s phn b nhit trn mt i dng
Th gii, ngi ta dng nhng bn nhit mt i dng hoc
bn d thng nhit mt i dng. D thng nhit l hiu
gia gi tr trung bnh nm ca nhit v gi tr chun v tuyn (gi
tr chun v tuyn ny c ly bng trung bnh v tuyn i vi na
pha nam ca i dng Th gii.

dng cc v thp v trung bnh: phn pha ty cc i dng

thuc vng v trung bnh quan st thy d thng dng, phn
pha ng d thng m. cc v thp tnh hnh c xu hng
ngc li. Nguyn nhn ca c im ny l do chuyn ng xoy
nghch ch tuyn (cn nhit i) cc i dng to nn;
b) Khc nhau gia phn i Ty Dng - n Dng v
phn Thi Bnh Dng ca vng nc Nam Cc: phn Thi Bnh
Dng d thng nhit dng v phn i Ty Dng v n
Dng d thng m. iu ny c th gii thch l do v tr lch
tm ca lc a Nam Cc;
c) Nhng d thng nhit cao khc thng phn bc i
Ty Dng c nguyn nhn s vn chuyn nhit ht sc mnh m
ca h hi lu Gnxtrim v cc nhnh ca n.
Nhit trung bnh nm trn ton mt i dng Th gii
bng 17,5o (ln hn nhit trung bnh kh hu Tri t 3o). i
Ty Dng nhit trung bnh nm ca mt nc l 16,5o, n
Dng l 17,3o, Thi Bnh Dng l 19,4o, Bc Bng Dng l 0,75o.
Vnh ai nhit xch o ca Tri t khong 5-10 oV.B. Nhng ni
nhit trung bnh cao nht l bin , vnh Pch Xch l 35,6o,
nhng ni nhit trung bnh thp nht l cc bin cc thuc Bc

Trn nhng bn nh vy ni bt ln ba c im sau y

trong phn b a l ca nhit mt i dng, cho php chng ta
kt lun rng phn b nhit mt i dng c tnh cht i khu
vc:

Bng Dng khng nh hn 2 . Bin chnh lch trn ton i

dng Th gii di 40o, trong khi chnh lch ca nhit khng
kh trn lc a ti 140o.

a) Nhng khc nhau gia cc phn ty v ng ca tng i

Cng xung su, nhng khc nhau v nhit gia cc vng

33

cng gim i. y cc i dng nhit nc hu nh bng nhau,

ch thay i t 0o n cc cc n 2o vng xch o.
Trong phn b thng ng (phn b theo su) ca nhit
nc bin c th c nhng nhn xt nh sau: v tng qut cng
xung su th nhit cng gim; tc gim khc nhau nhng v
khc nhau v nhng cp on su khc nhau; s gim su
khc nhau y l do cc nhn t bnh lu quy nh.

phn ln cc vng ca i dng Th gii nm gia 50 oV.B

v 45 oV.N nhit gim theo su ti su 4000 m, trong :
khong 0 500 m gim nhanh, ti 1500 m tc gim nh hn
nhiu, di 1500 m gim rt chm, c khi khng gim, khong
3000 4000 m nhit xp x 2 0 , di 4000 m nhit thng
hi tng do qu trnh on nhit hoc do dng nhit qua y.
cc v trung bnh v v cao bin i nhit theo
su t hn v bn thn nhit trn mt khng cao do mt c nung
nng ma h t hn.
c im bin i nhit theo su cc vng gip cc l
trong khong 0 100 m nhit gim, sau li tng ln do nc
m mn cc v trung bnh c vn chuyn ln v t cc i
200 500 m, sau li gim chm cho ti st y.
Cc tnh ton cho thy nhit trung bnh nm ca c khi
nc i dng l 3,8o, thm ch xch o ct nc t mt ti y
cng ch c nhit trung bnh 4,9o.

Hnh 13. Cc ng c trng bin i nhit theo chiu thng ng

Trong tt c cc dng phn b thng ng va nu trn, ty

thi gian trong nm, u tn ti mt lp nhy vt nhit trong
nhit gim nhanh theo su (ln hn 0,1 /m). Lp nhy vt
nhit thng bt u xut hin vo ma xun, khi lp mt nc b
nung nng, xut hin mt lp t bin nhit gn mt bin (gi l
nm nhit ma). Khi t nng lp nc mt tng ln cng vi s
xo trn sng, nhit c truyn xung cc lp di, lp t bin
nhit cng chm xung su hn v graien thng ng ca nhit
34

 trong lp cng tng ln, i khi ti mt vi trn mt mt.

Lp nhy vt nhit c cng (graien nhit gia lp) ln
nht vo ma h. Ma thu mt bin bt u ngui lnh dn, mt
nc mt tng ln lm pht sinh qu trnh i lu thng ng gy
nn xo trn i lu. Mt bin cng mt nhit mnh vo thi k ma
ng lm cho xo trn i lu t n su 200-300 m. T su
ny tr xung thc t khng c dao ng nhit trong nm. Lp
nc gn mt vi bin di khong su 200-300 m, ni khng
c dao ng nhit nm, c gi l lp hot ng ca bin.

cc lp nc hp th, cng truyn nhit ri theo phng thng

ng, v vng tip gip gia cc hi lu nng v lnh cn ph
thuc vo xo trn ngang. Trng hp n gin nht, nu s truyn
dao ng nhit xung cc lp su ch ph thuc vo s hp th

4.3. Bin ng thi gian ca nhit nc bin

k dao ng bng 12 thng; thi gian) v h s truyn nhit

Trong hi dng hc v d bo bin ngi ta phn bit dao

ng nhit nc bin theo ngy, theo nm v nhiu nm. Dao
ng ngy ca nhit nc trn mt i dng cc vng khi
thng khng qu 1o, tr nhng di ranh gii ca cc dng chy
nng lnh, nhit c th bin i vi , c khi ti 10o trong vng
vi gi. Dao ng ngy cng ch tn ti lp nc mng st mt, lp
xo trn gi.

ri K khng i trong ton lp hot ng, tc trng hp tha mn

phng trnh truyn nhit:

Bin dao ng nm ca nhit nc mt (hiu nhit

gia thng nng nht v thng lnh nht) t gi tr ln ng k, ti
10-18o cc v 40 oV.B v 30-40 oV.N v t gi tr nh hn
cc vng cc v xch o l 2o. Dao ng nm t ti su ln hn
nhiu so vi dao ng ngy, tc n bin di lp hot ng ca
bin. Mc gim bin dao ng v dch pha dao ng (x dch
thi gian cc i nhit ) ty thuc vo lng nhit Mt Tri m

nhit trn mt, tc nhit t0 trn mt dao ng trong nm theo

quy lut n gin:

t0 A0 cos

(trong A0 bin ca bin trnh nhit nm ti mt; 0 chu

t
2t
K 2 ,

(30)

trong z su, th bin trnh nhit nm cc tng su c

th hin bng nghim:
t ( z ) A0e

z
0K

2
cos
z

0
0K

(31)

Nh vy bin dao ng nhit su z gim so vi

bin dao ng nhit mt theo quy lut hm m:

A( z ) A0e

z
0K

(32)
35

4.4. Phn b mui trong i dng

v dch pha dao ng su z so vi mt bng:

0K

z.

(33)

Nhng biu thc trn y s l c s ca mt trong nhng

phng php gin tip tnh h s truyn nhit ri K trong hi
dng hc, nu quan trc c bin i ca bin v pha dao ng
nhit theo cc su bin, chng hn nh phng php PhurieSmit.
Bng cc phng php phn tch nhng chui quan trc nhiu
nm ca nhit nc, cc nh khoa hc pht hin ra nhng dao
ng nhit nc nhng vng khc nhau ca i dng Th gii
vi chu k nhiu nm v nhng nguyn nhn gy nn nhng dao
ng . Chng hn, Suleikin xy dng h thng t dao ng
thy vc Bc Bng Dng Bc i Ty Dng gii thch v d
bo bin ng chu k 3,5 nm ca h thng ny. Cn uvanhin
xc nh c cc chu k dao ng nhit v mc nc 2,5 v 5
nm lin quan ti cng vn chuyn kh quyn Bc i Ty
Dng.
Ngoi nhng bin ng c trung bnh v c ln trn y, trong
i dng cn quan trc c nhng bin ng thi gian c nh v vi
m ca nhit vi nhng bin kh ln trong khong thi gian c
gi v pht. Hin nay vic quan trc, nghin cu nhng bin ng
loi ny c gi tr to ln khng nhng v l thyt m c thc tin.

T chng 3 chng ta bit rng mui trong i dng v

c bn c tnh cht nguyn thy. Ngy nay nh s kt hp gia lng
cht khong do dng lc a mang vo i dng v nhng qu trnh
di chuyn v bin ha phc tp cc hp cht ha hc m trong nc
bin hnh thnh mt ch mui tng i n nh.
Nhng nguyn nhn lm gim mui mt b phn no
c th l dng nc ngt (sng) i vo, s tng lng ging thy trn
mt, tan bng hoc s vn chuyn nhng lng nc t mn hn t
nhng v cao xung bi dng chy. Gp phn lm tng mui
c qu trnh bc hi t mt bin, nht l nhng ni vi nhit
khng kh cao v cng gi ln. S to bng km theo s tri
bng i ni khc, s vn chuyn nc mn hn t cc vng nhit i
cng lm tng mui.
V i th, cc i dng mui lp nc mt phn b
tng i ng nht theo v tuyn, tc c tnh i. phn khi i
dng, mui t cc tiu vng xch o v cc i gn 20
o
V.B v V.N. Cng ln pha cc cc mui cng gim v t nhng
gi tr nh nht vng cc. Quy lut phn b ny c lin h kh cht
ch vi hiu gia bc hi v ging thy.
Tnh cht phn b i b ph hy mt s khu vc do nh
hng ca cc hi lu, c bit l Bc i Ty Dng, ni
Gnxtrim v dng chy Bc i Ty Dng mang nc m, mn
hn t nhit i ln cc v cao.
36

 cc lp su, mui c th rt khc vi mui trn mt i

dng v s bin i theo phng ngang cng c th khng ging
nh s bin i trn mt. Th d, vng xch o i Ty Dng
v Thi Bnh Dng, di lp nc mt, ti su khong 100-200
m quan st thy mt lp nc c mui cao do cc dng chy
nghch tng su vi nc t cc vng ch tuyn mang ti.

S phn b mui theo phng thng ng khng ging nhau

i vi cc v khc nhau. S khc bit ch yu th hin
khong su t mt ti 1500 m. Su hn mui gn nh khng
bin i na v nh nhau i vi mi v tuyn. Ngi ta phn bit
mt s dng phn b thng ng ca mui nh: dng cc, dng
cn cc, dng n nhit i, dng xch o nhit i v.v... Trong s
nhng phn b o ch c dng phn b cc v cn cc l c trng
bi mt lp nhy vt mui gn mt vi graien thng ng t
ti 1-2 %o trn 100 m. Cn nhng dng khc s tng mui theo
su chm hn hoc c th tn ti nhng cc i, cc tiu trong
khong su 0 1500 m.
Dao ng nm ca mui (hiu gia mui trung bnh
thng ca thng vi mui ln nht v thng vi mui nh nht)
khng ng k, khng vt qu 0,2 %o mt v 0,04 %o 2000 m.
Ring vng cc, ni ma h tan bng, dao ng nm t ti 0,7 %o.
Tt c nhng c im nu trn y ch ng vi nhng vng
khi cc i dng. i vi cc bin v nhng vng ven b, st b,
mui c th c bt ng nht khng gian ln hn nhiu v
bin ng thi gian r rt, iu l i tng nghin cu c ngha
thc tin ln trong hi dng hc d bo nh bt hi sn.
4.5. Khi nim v cc khi nc i dng v nhng phng php
phn tch cc khi nc

Hnh 14. Cc ng c trng bin i mui theo chiu thng ng

Trong i dng lin tc din ra nhng qu trnh trao i nng

lng v vt cht, di chuyn v xo trn, lm bin i v hng ti
37

san bng nhng c trng l, ha, sinh hc mi im ca i

dng. Tuy nhin vn tn ti nhng khi nc ln chim khong
khng gian kch thc c i dng hoc bin v duy tr trong mt
thi gian di tnh ng nht tng i ca cc c trng ca n
tng c hnh thnh nhng vng a l nht nh. Nhng c
trng l ha c bn thng c s dng phn bit cc khi nc
vi nhau l nhit v mui ca chng. Nhng yu t khc nh
oxy ha tan, trong sut tng i, cc ch s thy sinh th c
dng t hn.

mui tng ng vi nc xo trn, tc gi tr nhit v mui

nhng im c xc nh theo cng thc xo trn:

T TB S S B mA

,
TA T S A S mB
trong T v S l nhit v mui ca hn hp xo trn t th
tch (hay khi lng) mA ca loi nc A c nhit TA v
mui S A vi th tch (hay khi lng) mB ca loi nc B c nhit
TB v mui S B .

Mt trong nhng phng php phn tch cc khi nc c s

dng nhiu nht hin nay l phng php ng cong T S da trn
biu T S ca cc trm quan trc hi vn. Biu T S l h
trc vung gc c ta l nhit T v mui S , trn ghi cc
su quan trc ng vi nhit v mui quan trc c.
Nu ti mt s im hay mt s tng su gn nhau ch c mt
loi nc (mt khi nc) thun nht ng tr, th nhng im, nhng
tng su quan trc c biu th bng mt im trn biu
T S . Cn nhng im hay nhng tng su khc, ni ng tr mt

khi nc khc, s c biu th trn biu T S bng mt im

khc. Trn thc t, trong bin tn ti ng thi hai hoc mt s khi
nc v chng xo trn vi nhau. Nhng gi tr ca nhit v
mui nguyn thy c trng cho mi khi nc ring bit ch c th
quan trc thy nhn ca n, ni cch xa vi nhn ca khi nc bn
cnh. Cn nhng im nm trong khong gia hai nhn (trong trng
hp c hai khi nc xo trn) s c nhng gi tr nhit v

Hnh 15. Biu xo trn T S

khi xo trn hai khi nc ng nht

Nh vy, mi cp hai khi nc k cn nhau trong khi xo trn

s c biu th trn biu T S bng mt on thng m cc
im mt l cc nhn ca hai khi nc, cn cc im khc vi
38

khong cch ti cc u mt c xc nh theo t s mA / mB l

nhng tng quan trc trung gian nm gia hai nhn (hnh 15).
Nu c ba khi nc chng ln nhau: khi nc A vi nhit
TA , mui S A ; khi nc B vi nhit TB , mui S B ; khi

nc C vi nhit TC , mui S C , trong khi nc B (trung

gian) c b dy nh hn nhiu so vi cc khi nc nm bn trn v
pha di n (trng hp hay gp nht), th giai on khi u
cha xo trn chng s c biu th bng ba im ring bit

A, B, C trn biu T S (hnh 16). n mt giai on xo trn

no , khi nc trung gian s bin i cc c trng ca n trong
khp b dy, kt qu l tng quan T S khng phi l ng gp
khc ABC , m l ng cong nt t, ch ln ca n tng ng
vi cc c trng ca khi nc trung gian.

Mt cch tng qut, bin i ca nhit v mui trong mi

khi nc do trao i ri theo phng thng ng c m t bi cc
phng trnh truyn nhit v tng t vi n l phng trnh khuch
tn mui:
T
2T
K 2,
t
z

S
2S
K 2 ,
t
z

trong t thi gian; z su; K h s trao i ri.

Stcman gii h phng trnh ny vi nhng iu kin ban
u v iu kin bin ca trng hp ba khi nc nh va ni
trn v thu c nhng kt qu quan trng lm c s cho vic
phn tch ng cong T S xc nh nhng c trng ca cc
khi nc xo trn. Sau y l nhng kt lun c bn ca Stcman:
1) Vo thi im u ca s xo trn, ng cong T S l
on thng gp khcgm cc on ni nhn cc khi nc vi nhau;
2) Trn ng cong T S nhng im cc tr s tng ng vi
cc nhn ca cc khi nc trung gian;
3) Ti nhng im trn ng cong T S cch xa cc bin
ca khi nc trung gian, nhng tip tuyn ca cc ng cong
T S thc t trng vi cc on thng ni nhn ca ba khi nc

vo thi im u;

Hnh 16. Biu T S khi xo trn ba khi nc ng nht

4) Nhng im c trng cho tm ca khi nc trung gian ti

cc thi im tip sau nm trn ng trung tuyn ca tam gic xo
trn v t nh tng ng vi khi nc trung gian;
39

5) Nhng im tng ng vi cc bin ca khi nc trung

gian ti thi im xo trn nm trn cc ng thng ni t im
gia ca cnh i ca khi nc trung gian n cc im gia ca hai
cnh kia.

v 2, d thy rng ng cong T S cho biu din bn khi

nc, trong hai khi nc tng ng vi cc on un cong ca
ng cong (nhng im cc tr), cn hai khi nc khc tng ng
vi im u v im cui ca ng cong.
Cc c trng ban u ca cc khi nc xc nh theo kt lun
1 v 3. Mun vy ch cn v cc ng tip tuyn vi nhng on
tng i thng ca ng cong. Ta giao im ca cc tip tuyn
s cho nhit T v mui S ca cc khi nc trung gian trc
khi xo trn.
Dng kt lun 4, v cc tam gic xo trn v cc trung tuyn
ca chng, ta s xc nh c su v cc c trng ca cc khi
nc trung gian. Nhng giao im ca cc trung tuyn vi phn un
cong ca ng cong s tng ng vi cc tm ca cc khi nc
trung gian. T bit cc tr s T v S v su c ni suy gia
cc tng su k cn.

Hnh 17. Th d phn tch ng cong T S

trung tm Bc Bng Dng

Cn c vo nhng kt lun l thuyt trn y c th s dng

nhng quan trc hi vn chun cc trm nc su phn tch cu
trc tng nc v xc nh nhiu c trng quan trng ca cc khi
nc c mt ti cc trm quan trc mt cch tng i n gin.
Di y l mt th d p dng nhng kt lun ca phng
php ng cong T S phn tch cc khi nc mt s trm
vng trung tm Bc Bng Dng (hnh 17). S dng cc kt lun 1

Cc su ca cc bin ca nhng khi nc xc nh theo kt

lun 5. Mun vy ta v cc trung tuyn bn ca cc tam gic xo
trn. Nhng giao im ca chng vi ng cong s tng ng vi
cc bin ca cc khi nc.
Kt qu ta c nhng c trng ca bn khi nc c mt trm
nh sau: khi nc lnh trn mt b nht i nhiu do bng tan vo
ma h vi nhit -1,70 v mui 31,0 ti thi im quan trc,
dy 40 m. Di l lp nc gn mt cng lnh nhng mn hn do
i lu ma ng, c nhn 84 m, bin trn 40 m, bin di 170
40

m, trc khi xo trn c nhit -1,80, mui 34,15, cn vo thi

im quan trc nhit bng -1,65 v mui bng 34,08. Lp nc
m i Ty Dng c nhn 275 m, nm su t 170 n 690 m
vi nhit v mui ban u tng ng la 2,90 v 34,95, cn vo
thi im quan trc 2,12 v 34,85. Loi nc su ca Bc Bng
Dng vi nhit -0,67 v mui 34,85 vo thi im quan trc
chim cc su t 690 m cho ti y.
4.6. S xo trn ca nc bin

cc mc trc chng ta thy rng trong bin v i dng

lun lun din ra nhng qu trnh nh hp th v bc x nhit, ging
thy v bc hi, bin ng dng lc a v.v... v nhng qu trnh ny
li khng ng u cc b phn v cc su khc nhau ca i
dng lm cho cc c trng vt l phn b khng ng u, gy nn
tnh bt ng nht ca cc trng cc c trng vt l, xut hin
graien ca cc c trng c theo phng ngang ln phng thng
ng. Ngc li, trong bin lun lun tn ti cc dng chuyn ng
lm xo trn nc bin, lm cho cc c trng vt l c phn b
li.
Tn ti xo trn phn t, xo trn i lu v xo trn ri.

4.6.1. Xo trn phn t

Nh trc y ni, xo trn phn t do cc chuyn ng hn
lon ca cc phn t trong nc, lm ng u cc tnh cht ca n
theo mi phng. c bit rng xo trn phn t c cng yu,
t ng vai tr ng k trong qu trnh phn b li cc c trng hi

dng hc trong bin.

4.6.2. Xo trn i lu
Trong nc bin xo trn i lu c quy m ln hn nhiu so
vi xo trn phn t. Qu trnh ny ch xy ra khi mt ca nc
bin cc lp nc mt ln hn so vi cc lp di, nc cc lp
mt chm xung, cn nc cc lp di ni ln b li, kt qu l
nc b ha trn v cc tnh cht vt l ca n cng c san bng.
xut hin xo trn i lu, i hi nhit v mui ca
lp mt phi bin i sao cho mt ca n tr nn ln hn mt
cc lp di. Trong khi tnh ton i lu cn ch hin tng c
c khi xo trn do tnh phi tuyn ca mi ph thuc gia mt
nc bin vi nhit v mui.
Nhng vng c hin tng i lu mnh m l thy vc Bc
Bng Dng, cc bin nm nhng v cao, ni y mt nc
mt tng mnh vo cc ma thu ng do mui tng khi to bng
hoc do cng mt lc gim nhit v tng mui lm tng mt
nc rt ng k. cc bin nm v cao v v trung bnh, d
khng to bng mnh m, nhng nhit ma lnh gim mnh cng
ph bin hin tng i lu. vng nhit i v cn nhit i qu
trnh i lu ch xy ra do tng mnh mui khi bc hi.
Nh vy l hin tng xo trn i lu ph bin i a s cc
vng ca i dng Th gii v ch yu vo na lnh trong nm, to
thnh mt ch c bit gi l hon lu thng ng ma ng. Kt
qu ca i lu to ra mt c im quan trng trong ch thy vn
41

ca cc bin v i dng l tn ti lp ng nhit b mt dy c vi

chc n vi trm mt vi nhit ng nht trong ton b dy v
bng nhit trn mt bin. Cng xo trn i lu, th hin qua
su lp ng nhit b mt, cng ln nu lp nc mt b mt nhit
cng nhiu vo thi k thu ng.

bin tr nn ri lon trong khng gian v thi gian. Khi khng th

ni n tnh xc nh ca bt k trng cc c trng no ca nc
bin. Thnh th nghin cu xo trn ca nc bin trong trng hp
ny l nghin cu din bin ca nhng trng trung bnh n nh no
ca cc c trng nc bin trong s nh hng ca ri.

Lp nc di lp ng nhit khng tham gia vo hon lu

thng ng ma ng, v mui ca n thng ln, bt chp nhit
ca n ln hay nh hn lp trn. n ma nng tip theo, lp
nc lnh b mt c th b nung nng dn. Nhng ty thuc vo
lng nhit c truyn xung su, c th c kh nng mt lp nc
lnh di mt khng mt hn vo cui ma nung nng , duy tr mi
ti ma ng tip sau. l nguyn nhn tn ti ca lp nc lnh
trung gian, mt c im thy vn ca rt nhiu bin vng v
trung bnh v v cao ca i dng Th gii.

Theo Reinn, cc thnh phn vn tc thc theo hng ca cc

Trong tnh ton i lu ngi ta s dng rng ri s ca

Zubp da vo phn b nhit v mui ca cc tng su trong
lp hot ng ca bin vo thi k u thu v lng nhit m bin b
mt vo kh quyn thi k thu ng.

4.6.3. Xo trn ri
Trong chuyn ng kiu ny khng tn ti nhng ng dng
r nt, trng vn tc ri lon trong khng gian v thi gian, xut
hin nhng cun xoy li cun s tham gia ca nhng lng nc
nhiu c khc nhau, cc dng lamina tr nn xo trn vi nhau. Kt
qu ca ch chuyn ng nh vy lm cho mi tnh cht ca nc

trc ta x, y, z tun t l u, v, w c th xem l tng ca cc

thnh phn trung bnh (vi du gch ngang trn u) v cc thng
ging ri (vi du phy)

u u u, v v v, w w w ,
trong
T

1
u udt ,
T0

1
v vdt ,
T 0

1
w wdt ,
T 0

vi T l khong thi gian ly trung bnh c ly ln hn nhiu so

vi mi chu k thng ging v
u u ,

v v,

ww,

u v w 0 .

Mun nhn c phng trnh chuyn ng trung bnh, th

ngi ta thay cc i lng thc trong cc phng trnh chuyn ng
Navier-Stocks bng tng ca thnh phn trung bnh v thnh phn
thng ging ri ly trung bnh cc phng trnh . Trong trng hp
ny, ngi ta nhn c nhng phng trnh chuyn ng Reinn
nh sau:

42

 u
u
u
u
P

u
v
w
2u

t
x
y
z
x

trc c tn trng vi ch s th nht v hng theo trc c tn trng

vi ch s th hai trong cc k hiu .

H bn phng trnh trn y cha mi ba n: p sut, ba

thnh phn vn tc trung bnh v chn ng sut ri. loi tr nhng
n mi ny sinh ny, trong l thuyt ri bn thc nghim ngi ta
thng thit lp cc mi lin h gia cc ng sut ri vi cc c
trng dng trung bnh. Chng hn, Buxinet gi thit v s tng
t gia ng sut do nht phn t v ng sut ri php tuyn v biu
din:

u2
uv
uw ;
x
y
z

v
v
v
v
P
u
v
w
2v

t
x
y
z
y

vu
v2
vw ;
x
y
z

w
w
w
w
P

u
v
w
2 w
x
y
z
z
t

uw
vw
w2 ;
x
y
z

u v w

0,
x y z

uv A

u
,
n

trong n phng php tuyn ca mt phng n v c truyn

ng sut theo phng tip tuyn. Cng thc ny, nh ta thy, hon
ton ging nh cng thc lc ma st trong ca Newton mc 3.3
chng 3. H s A c th nguyn nh h s nht phn t trong

trong mt nc bin trung bnh; P p sut trung bnh;

cng thc v do c gi l h s nht ri.

h s nht phn t. So vi cc phng trnh Navier-Stocks, cc

Tuy nhin, h s nht ri A khng phi l hng s vt l ch

phng trnh Reinn c thm nhng thnh phn dng uv biu

ph thuc vo bn cht ca nc bin nh , m cn ph thuc vo

th s nh hng ca cc thng ging ri ln trng trung bnh.

Chng c gi l nhng ng sut ri v thng c k hiu nh
sau:

ch yu vo trng thi chuyn ng ca nc bin. V vy li ny

sinh vn lm sao xc nh n, lin h n vi trng vn tc trung
bnh. lm vic , Prantl gi thit rng, s d ti mt im
no ca dng c thng ging vn tc l do trong chuyn ng ri
ca dng c nhng khi cht lng i ti im t mt khong cch
no trn hng ngang ca dng (gi l khong cch xo trn

u 2 x x ,

uv x y ,

uw x z

v.v... ch ng sut tc ng ln n v din tch mt vung gc vi

43

khong cch m nhng khi cht lng i qua c khng thay i

vn tc trc khi va chm vo khi cht lng im ang xt) mang
theo chnh lch vn tc (c c trng bi graien ca vn tc
trung bnh). Tc l c th vit:

u l1

du
,
dz

v l2

du
,
dz

trong l1 , l2 nhng khong cch xo trn; du / dz graien vn

tc trung bnh theo hng ngang i vi dng. Khi :

du
uv l 2
dz
vi l 2

l1l2 .

nhn mnh rng cc i lng uv v du / dz c cng du,

ngi ta vit di dng:

uv l 2

du du
.
dz dz

Nh vy, nu so snh vi cng thc Buxinet, ngi ta nhn

c:

A l2

du
.
dz

Chng ta thy khong cch xo trn l i lng rt t xc nh

v kh o. Song khc vi A , n khng ph thuc vo vn tc trung
bnh, m ch l hm ca v tr im nghin cu. Th d, nu nghin

cu ri gn bin cng, th c th cho l t l vi khong cch t

im nghin cu ti bin.
Carman li a ra mt lin h khc gia A vi cc c trng
ca dng trung bnh nh sau:
3

du

2 dz
A
,
d 2u
dz 2
trong 2 0,38 hng s Carman.
4.7. n nh ca cc lp nc bin theo phng thng ng

Nu khng c ngoi lc tc ng, nc i dng lun lun

trong trng thi phn tng cn bng: nhng lp nc mt nh hn
bao gi cng nm pha trn, cn nhng lp nc mt ln hn th
nm pha di, ni cch khc, mt nc trong bin tng dn r
mt xung y. Song khi c nhng lc, nhng qu trnh lm xo trn
cc lp nc theo phng thng ng, th cc ht nc c th b dch
chuyn khi v tr cn bng, t tng trn xung tng di hoc t
tng di ln tng trn. Khi b dch chuyn cng bc nh vy, cc
ht nc s bin i mt ca chng do s bin i ca p sut v
s bin i nhit on nhit. Ty thuc vo mc phn tng mt
ca nc bin (do phn tng nhit v mui), m c th xy
ra nhng trng hp sau y:
a) Nu ht nc t mt tng no dch chuyn ln hoc
44

xung mt tng mi, m chnh lch gia mt ca n v mt

tng mi cho php n tip tc dch chuyn theo hng c, th ngi
ta ni rng phn tng ca nc bin l cn bng bt n nh.
b) Nu ht nc t mt tng no dch chuyn ti tng mi,
m chnh lch mt ni trn khng cho php n tip tc dch
chuyn theo hng c, buc phi quay v v tr cn bng tng xut
pht, th ngi ta ni rng phn tng ca nc bin l cn bng n
nh.
c) Nus khi dch chuyn ti tng mi, mt ca n khng
khc bit vi mt ca tng mi, th ht nc s dng li tng
mi hoc tip tc chuyn ng theo qun tnh v ngi ta ni rng
phn tng cn bng phim nh.
Nh vy, mc phn tng c nh hng ti s xo trn.
Trong phn tng n nh, s xo trn b cn tr, ngc li, trong
phn tng bt n nh, s xo trn xy ra d dng hn.
nh gi nh lng iu kin cn bng, cn so snh mt
ca cc ht nc xo trn vi mt ca nc xung quanh.
Gi s su z p sut l p , nc c nhit T , mui
S v mt , cn su z dz p sut l p dp , nc c nhit

T dT , mui S dS v mt bng

dp
dT
dS .
T
p
S

Nu ht nc no t su z dch chuyn ti su z dz

th mt ca n s bin i mt lng bng

tip ca p sut v mt lng bng

dp do tc ng trc
p

d do bin i nhit on
T

nhit mt lng d , do , s bng:

dp
d .
p
T

Hiu gia mt nc xung quanh v mt ca ht nc xo

trn s bng

(dT d )
dS ,
T
S

v cho thy mc cn bng ca phn tng nc. Nu 0 th

cn bng n nh, nu 0 cn bng bt n nh v nu

0 cn bng phim nh.

i lng E bng gi tr ca ny trn mt n v su,
tc:

dz

dT d dS

T dz dz S dz

(34)

trong hi dng hc c gi l n nh ca nc bin theo

phng thng ng.
Tnh n nh, phn tch bin i ca n theo su cc
trm hi vn nc su c ngha to ln khi nghin cu cc khi
nc, pht hin bin gii cc khi nc c ngun gc khc nhau.
45

Thng thng n nh t gi tr ln nht lp nhy vt mt

vo ma nng. Vi su tng ln, n nh gim v gim ti
nhng gi tr rt nh cc su ln. Nhng cc i ph ca n
nh c th thy nhng ni tip gip ca cc khi nc vi nhng
c trng nhit v mui khc nhau.

Cc cu hi t kim tra
1) Vit phng trnh cn bng nhit ca mt bin.
2) Nhng c im tng qut ca s phn b a l ca nhit
v mui.
3) Th no l lp ng nht nhit , lp nhy vt nhit , lp
hot ng v nm nhit?
4) Bin trnh nm ca nhit v mui nc bin.
5) Khi nc i dng l g?
6) Biu T S l g?

Chng 5. SNG BIN

5.1. Nhng khi nim chung v sng bin

5.1.1. Nhng yu t sng

Di tc dng ca nhng lc khc nhau, trn mt phn cch
nc khng kh bin lun lun tn ti cc sng. Nu ct mt bin
ni sng bng mt mt phng thng ng theo mt hng no
(thng theo hng truyn sng chnh), th giao tuyn ca mt bin
vi mt phng c dng ng cong phc tp gm nhiu sng gi
l profin sng (hnh 18). Nu quan trc dao ng ca mt bin ti mt
im c nh no (ghi bng my ghi sng), th bin i ca v tr
mt nc theo thi gian cng c hnh dng phc tp. Trn profin
sng, mi mt sng bao gm phn cao hn mc sng trung bnh gi
l ngn sng v phn thp hn mc sng trung bnh gi l y sng.
im cao nht ca ngn sng l nh sng. im thp nht ca y
sng l chn sng.

7) Cc dng xo trn ca nc bin.

8) Thc cht ca l thuyt ri bn thc nghim.
9) Th no l phn tng n nh, bt n nh v phim nh.

Hnh 18. Profin sng v cc yu t sng

46

Mc sng trung bnh l ng thng ct profin sng sao cho

din tch tng cng phn trn v phn di ca profin sng bng
nhau.
cao sng h l khong cch gia nh sng v chn sng xc
nh trn profin sng dc hng truyn ca sng.
Bc sng l khong cch ngang gia cc nh ca hai ngn
sng k cn nhau trn profin sng dc theo hng truyn ca sng.
Chu k sng l khong thi gian m hai nh sng k cn
nhau i qua mt ng thng ng c nh.
Vn tc truyn sng hay vn tc pha l vn tc di chuyn ngn
sng theo hng truyn. Khi nim v vn tc truyn sng ch p
dng vi sng tin. Ta c cng thc:

(35)

T s cao sng v bc sng h / gi l dc ca sng.

Phn sng t chn sng n nh sng hng v pha gi thi
ti to thnh sn n gi ca sng, phn ngc li t nh n chn
sng khut gi gi l sn khut gi ca sng.
Hng truyn sng trong bin c tnh t hng bc n
hng chuyn ng ca sng.
Prn sng l ng ni cc nh sng xc nh trn nhiu
profin sng hng theo hng truyn chnh ca sng. Tia sng
ng thng vung gc vi frn sng ti im ang xt.

5.1.2. Phn loi sng

Ch sng, c trng cc yu t sng, s tc ng ca sng
ln b v nhng i tng khc ph thuc rt nhiu vo loi sng.
Theo lc gy nn sng, ngi ta phn bit:
Sng gi c gy nn bi gi v chu tc ng ca gi; nhng
sng do gi gy nn nhng cn duy tr c sau khi gi ngng tc
ng hoc i hng c gi l sng lng. Cng gi l sng lng
khi m sng i t ni chng c gi gy nn ti vng ang xt ang
hon ton lng gi.
Sng p xut hin do tc ng ca p sut kh quyn hoc gi
lm mt nc lch khi v tr cn bng.
Sng txunami xut hin do cc hin tng ng t, ni la
di nc hoc ven b.
Sng tu gy bi chuyn ng ca tu.
Sng thy triu biu hin s dao ng tun hon ca mc
nc bin, gy bi tc ng ca cc lc to triu ca Mt Trng v
Mt Tri.
Theo c im tc ng ca lc sau khi xut hin sng, ngi
ta chia cc sng thnh sng cng bc, nu lc vn tip tc tc ng
ln sng v sng t do, nu lc ngng tc dng sau khi to sng.
Theo cc lc ko ht nc trong sng tr v v tr cn bng,
ngi ta cn chia thnh sng mao dn v sng trng lc. Trong
trng hp sng mao dn, lc phc hi l sc cng mt ngoi, trong
trng hp th hai l trng lc.
47

Theo bin ng ca cc yu t sng vi thi gian, ngi ta chia

ra thnh sng n nh vi cc yu t sng khng bin i theo thi
gian, sng khng n nh l sng ang pht trin, hoc bt u tt
dn, vi cc yu t bin i theo thi gian.
Theo s dch chuyn ca dng sng, ngi ta chia ra sng tin
c dng dch chuyn nhn thy c trong khng gian v sng ng
c dng nhn thy khng dch chuyn trong khng gian. Sng ng
th hin di dng dao ng mc cc i cc im bng v cc
tiu cc im nt. Cc ht nc trong sng dch chuyn theo ng
thng ng cc im bng v theo ng nm ngang cc im
nt. khong cch gia hai im cc ht nc dao ng trn
nhng mt phng lm thnh nhng gc khc nhau vi mt nm ngang
(hnh 19a).
Trong sng tin, cc ht nc chuyn ng theo nhng qu o
gn ging ng trn hoc ellip kn. Dc theo hng truyn sng,
cc ht nc nm trn cng mt mt phng tham gia vo chuyn
ng khng ng thi. Trn hnh 19b thy rng nu xung lc bt u
tc ng t pha tri, th u tin i vo chuyn ng l ht nc 1,
sau cc ht nc 2, 3, ..., mi ht sau chm so vi ht trc mt
pha (mt gc quay). V tr cc ht vo thi im u c biu din
bng ng cong lin. Vo thi im tip sau, mi phn t chuyn
ng quay thm mt gc na trn qu o ca mnh n nhng v tr
1, 2, 3 ... to nn s chuyn dch v pha trc ca profin sng
(ng gch ni).

Hnh 19. S chuyn ng ca cc ht nc trong sng ng (a)

v sng tin (b) v bin i ca hnh dng sng vi thi gian

Nh vy l do chuyn ng u n ca cc ht nc theo
nhng qu o kn din ra s di chuyn tnh tin ca profin ca
sng theo hng tc ng ca lc, trong cao sng tng ng
vi ng knh ca qu o. Bn thn cc ht nc, ging nh cc
vt ni trn sng, trong khi chuyn ng quay, khng tham gia vo
dch chuyn tnh tin m dng mt ch.
Khi nghin cu sng bin ngi ta cn phn bit sng hai chiu
(sng phng) v sng ba chiu. Trong sng hai chiu, trn tuyn frn
48

sng khng c s chnh lch cao ca mc, cc ngn sng ko di

mi nh nhng lung nc v truyn i theo hng truyn sng.
Trong sng ba chiu, ngi ta quan trc thy c s chnh lch cao
mc dc theo frn sng. i vi loi sng ny, ngi ta a thm
khi nim chiu di ngn sng ko di ca ngn sng theo
hng frn ca n v cao sng ba chiu l hiu gia mc cao
nht ca nh v mc thp nht ca chn sng.

x z x z

0,
t a b b a

(37)

trong x, z ta bin thin ca ht theo cc trc X v Z ; a

v b ta ban u ca ht cng theo cc trc X v Z ; g gia
tc trng trng; t thi gian; mt nc; P p sut trong
cht lng.

5.2. C s l thuyt c in v sng bin

5.2.1. L thuyt sng bin su

L thuyt sng bin su c in da trn nhng gi thit: bin
su v hn, cht lng l tng bao gm nhiu ht ring bit khng c
ma st trong, mt nc khng i, sng phng, tc dng ca lc
to sng s ngng sau khi sng pht trin. Trong trng hp ,
cc ht cht lng dao ng di tc dng ca hai lc l trng lc v
lc graien p sut thy tnh. Phng trnh chuyn ng trong trng
hp ny s l:

z 1
2 x x 2 z
2 g
2
t a t
a
z 1
2 x x 2 z
2 g
2
t b t
b

P
0,
a
P
0.
b

(36)

Phng trnh lin tc c trng cho s bo ton khi lng cht

lng trong chuyn ng c vit nh sau:

Hnh 20. Qu o ca ht nc trong sng

Hng trc X dc theo mt bin trng vi phng truyn

sng, trc Z thng ng xung di. Gi s ht nc chuyn ng
theo qu o trn kn vi tm trng vi v tr ca n trong trng thi
ng yn, bn knh r , gc pha tnh t trc thng ng (hnh 20).
Theo hnh v ta c:
x a r sin ,

z b r cos .

(38)

Trong cht lng l tng, tt c cc ht trong trng thi ng

yn u trn mt ng thng ng, khi bt u chuyn ng th
49

chng chuyn ng cng pha. Gi s trn ng thng ng X 0

tt c cc ht c pha bng khng ti thi im t 0 , khi ht
X a , ti thi im t s c pha (hnh 21):

t,

kr
(39)

( y ly du tr v xem hng quay ca ht theo chiu kim ng h

l hng dng).

k;

r
r
r
sin 2 1 kr kr cos .
b
b
b

Theo iu kin lin tc (37), o hm theo thi gian ca biu

thc ny phi bng khng, ngha l phng trnh phi khng c cc
thnh phn cha t . Nh vy h s ca s hng cui cng phi bng
khng, tc l:

K hiu

x z x z
r

(1 kr cos )1 cos
a b b a
b

kr

n,

r
0.
b

V r ch ph thuc vo b , nn c th vit:

ta c

ka nt .

(40)

Bn knh qu o, do nhng gi thit trn, ch ph thuc vo

su ca ht, tc ph thuc vo b , m khng ph thuc a v t .
T cc h thc (38), ta nhn c:

x
1 kr cos ;
a

z
kr sin ;
a

x r
sin ;
b b

z
r
1 cos .
b
b

Do , biu thc trong du ngoc ca phng trnh lin tc

(37) s c dng:

dr
kdb .
r
Sau khi tch phn, ta c:
ln r kb const .

Tm hng s tch phn t iu kin: khi b 0 , tc trn mt

bin, r r0 v do const ln r0 . T :

r r0e kb r0e

(41)

Nh vy bn knh qu o ca cc ht gim ph thuc vo

khong cch t mt bin theo quy lut hm m, trong gim cng
nhanh khi sng cng ngn.
Chng ta bit cao sng th bng ng knh qu o, nn
50

h h0e

(42)

trong h0 cao sng trn mt bin. T cng thc ny suy ra

rng su bng na bc sng (b / 2) , cao sng ch cn
bng 0,04 gi tr ca n trn mt. Trong thc t, ngi ta coi su
xm nhp ca sng l 0,5 .

tc truyn sng

C2

g
2

hay

g
.
2

(45)

Ta thy vn tc truyn sng C trong bin su v hn ch ph

thuc vo bc sng.

nhn c quy lut bin i p sut trong sng chng ta s

dng cc phng trnh chuyn ng (36). t cc o hm ring ca
x v z theo a, b v t vo cc phng trnh , c tnh n cc h

thc (40) v (41). Sau khi bin i v ly tch phn, ta nhn c:

P

1
r
gb n 2 r02e 2 kb 0 e kb (n 2 kg ) cos const . (43)

2
k

Biu thc ny cho php xc nh p sut sng ti su b bt

k. c bit vi mt bin (b 0) :

Theo cc k hiu quy c th C n / k , vy biu thc (40)

c th vit li di dng:

k (a Ct ) .
Khi phng trnh biu din bin i ta ca cc ht trong
sng (phng trnh (38)) c tnh n (41) c th vit thnh:
x a r0e kb sin k (a Ct ),
z b r0e kb cos k (a Ct ).

(46)

Khi cho nhng i lng b v t trong cc phng trnh ny

P0

1
r
n 2 r02 0 (n 2 kg ) cos const .
2
k

nhng gi tr c nh, chng ta s tnh c cc ta ca cc ht

dc theo hng truyn sng, tc tnh c profin sng ng vi

V trong l thuyt sng t do, trn mi im ca mt ni sng

p sut P0 phi khng i v khng ph thuc vo gc pha . Ta c
ng thc

su b cho. Chng hn, ti b 0 , tc mt bin, (46) tr thnh

x a r0 sin ,
z r0 cos .

n 2 kg 0 ,

trong

hay
n 2 kg .

Chia hai v ca ng thc ny cho k , ta c cng thc vn

(47)

(a Ct ) . Hay:

(44)
51


r0 sin Ct ,
2
z r0 cos .
x

Theo (43) v (44) ta thy p sut sng su bt k gm p

(48)

Ta thy rng cc phng trnh ny m t profin sng trn mt

bin l ng trocoid (khi t 0 ). Khi cho t nhng gi tr khc
khng v tng dn, ta thy profin sng (tc ng trocoid) dch
chuyn v pha chiu dng ca X vi tc C . Cc profin sng
trocoid cc su khc nhau (46), tc ng vi cc gi tr b khc
khng c phn bit vi nhau bi cao sng 2r0e kb gim theo
quy lut hm m i vi b . Bc sng, chu k v vn tc sng
khng bin i theo su (hnh 21).

1 2 2 2 kb
n r0 e . Vy gii hn bin i ca
2
p sut su bt k tng ng vi cao sng su v
gim theo su. V nh ta thy, su ln hn bc sng, p
sut sng ch cn bin i rt t. Do , cc cm bin ghi bin i
p sut xc nh sng mt phi c t nhng su khng
ln, cn mun chuyn t cao sng o c su b sang

sut thy tnh gb v p sut

cao sng mt bin th phi tnh n quy lut bin i cao sng
theo su.
Tm li, l thuyt sng trocoid trong bin su v hn cho
nhng kt lun sau:
1) Cc ht nc trong sng chuyn ng theo nhng qu o
trn vi bn knh qu o gim theo su bng nh lut hm m
(cc cng thc (41) v (42)).
2) Vn tc truyn sng ch ph thuc vo bc sng v khng
i theo su. Chu k sng v bc sng cng khng i theo
su.
3) Profin sng l ng trocoid.
4) Gii hn bin i p sut sng gim theo su, t l thun
vi gim cao sng. su bng bc sng, bin i p
sut rt nh (v cao sng ch cn bng 1/535 cao sng trn
mt).

Hnh 21. Qu o cc ht nc v profin sng trn mt v cc su khc nhau

Cc kt lun ca l thuyt sng trocoid c p dng nghin

52

cu sng lng i dng, v sng ny gn ging nh sng t do

phng hay sng hai chiu.

5.2.2. Cc kt lun ca l thuyt sng bin nng

Trong bin nng, hin tng ma st y lm thay i cc c
trng hnh hc v ng hc ca sng. L thuyt sng bin nng
nghin cu sng n nh hai chiu di s nh hng ca su
nhn c nhng kt lun sau y:
1) Qu o cc ht nc trong sng l nhng ellip vi trc ln
ko di theo phng truyn sng. Kch thc cc trc ellip qu o
ph thuc vo t s gia bc sng v su ca bin v cng gn
n y cng gim.

hu nh bng nhau, s bin i ca chng xc nh theo biu thc

A B h0 e kb ,
tc ellip bin thnh vng trn v cao sng bng trc B gim theo
su b nh trong trng hp bin su v hn (nh cng thc (42)).
Nu / H 10 , th B bin i tuyn tnh vi su, cn A
gn nh gi nguyn khng i vi su. Quy lut bin i tng t
nh vy c trng cho s truyn sng thy triu c bc sng
khong hng trm kilmt.

Trc ngang ca ellip A bin i theo quy lut cosin hyperbiolic

, cn trc thng ng B - theo quy lut sin hyperbiolic :
chk ( H b)
,
shkH
shk ( H b)
,
B h0
shkH
A h0

(49)

trong h0 cao sng trn mt bin, bng trc ng ca ellip

qu o mt bin; H su bin; b su ca v tr tm qu

Hnh 22. Qu o cc ht nc v profin sng trong sng nc nng

o cc ht tnh t mt sng trung bnh.

T (49) suy ra y, b H , trc ng b 0 , cn trn mt
bin, b 0 , trc ng B h0 .
Nu t s / H 1 , trc ngang v trc ng trong lp gn mt

Profin sng l ng trocoid ellip (hnh 22). Khi / H 1 qu

o cc ht, nh ni, s bin thnh ng trn v profin sng s
c dng trocoid thng thng nh trn hnh 21. Khi / H 10 , qu
o bin thnh cc ellip ko dui di theo trc B , dng profin sng
53

gn nh hnh sin (sng thy triu).

nh hng ti trng lc ca cc ht chuyn ng).

Vn tc truyn sng ph thuc khng ch vo bc sng, m

cn vo su ca bin:

Cn c vo tnh cht ny, ngi ta ra nguyn tc o sng

bng cc cm bin p sut: nu t cm bin su ln hn na
bc sng ngn (sng gi), n s ghi nhn p sut thy tnh do sng
thy triu gy nn. Nu t cm bin su nh hn, n s ghi
nhn c p sut ca sng ngn v sng di. Phi tch ring ly p sut
sng ngn xc nh cao sng ngn ti tng su t my v nh
thc nghim hoc cng thc gn ng (42) m chuyn thnh cao
sng trn mt bin.

g 2
th
H.

(50)

T (50) thy rng khi H / kh ln th cng thc (50) s ging

cng thc (45), khi H / kh nh, ta c cng thc truyn sng di
thy triu:
C gH .

(51)

Thc t, nu H / 1 / 2 , c th thay cng thc chnh xc (50)

bng cng thc (45), cn khi H / 1 / 10 - bng cng thc (51).
Do , i vi cc sng c bc sng nh hn hai ln su
bin, th cc cng thc sng trocoid s ng vi cc yu t sng trn
mt bin, nhng sng nh vy gi l sng ngn, l sng gi ngoi
khi. Cn cc sng vi H / 1 / 10 , th gi l sng di, nh sng
thy triu. Cc sng vi 1 / 10 H / 1 / 2 , gi l sng di chu k
ngn, c xc nh theo cc cng thc y ca l thuyt sng di
(49), (50). Sng gi ven b nc nng v txunami thuc loi ny.
Tnh cht bin i p sut cc su ph thuc vo t s
H / . Vi sng ngn ( H / 1 / 2) , bin i p sut cc su t

l thun vi cao sng cc su . Vi sng di

( H / 1 / 10) p sut mi su bin i nh nhau v t l thun

vi cao sng trn mt (v trong sng di, lc ly tm nh, khng

Cc kt lun ca l thuyt sng bin nng c th p dng

nghin cu sng thy triu v phn no nghin cu sng gi v
sng lng truyn t ngoi khi vo vng b su gim dn.

5.2.3. Vn tc nhm sng

Nhng nhn xt v cc cng thc nu trong mc ny tng
ng vi h sng n c cao, chu k v bc sng nh nhau trn
mt phng bin. Mt trng hp phc tp hn l h sng giao
thoa ca hai sng n vi cc chu k v cao gn bng nhau cng
truyn theo mt hng. Kt qu cng hai sng c th hin trn
hnh 23. y cc ng gch ni biu din hai sng giao thoa,
ng lin m nt sng tng cng, ng lin nt mnh l hnh
bao ca n. Thy rng hnh bao sng tng cng vi cao bin i
t khng n gi tr ln nht trong tp hp sng c gi l nhm
sng. Hnh bao ny cng dch chuyn cng vi sng tng cng vi
vn tc gi l vn tc nhm sng. i vi bin su, vn tc nhm
54

sng xp x bng na vn tc pha trung bnh ca cc sng giao thoa:

Cn

C
.
2

(52)

i vi bin nng, cng thc vn tc nhm sng c dng:

Cn

2
C
1
,
2 sh 2

(53)

trong 2H / .
Khi H / b, vn tc nhm sng tin n gn bng vn tc
pha, iu ny ng vi sng thy triu.

Hnh 23. S giao thoa sng

5.2.4. Nng lng sng

Cc ht nc chuyn ng trong sng c nng lng gm ng
nng do chng chuyn ng theo qu o v th nng do chng c
cao bin i so vi mc bin yn tnh.
ng nng ca ht nc khi lng n v bng:
Ed

v2
,
2

trong v vn tc ca ht, bng r , vi l vn tc gc quay

theo qu o ( 2 / ) . Nu xt cc cng thc (35) v (45), ta c

2
.
g

Do , ng nng ca ht khi lng n v s bng

Ed

gr 2

Trong sng trocoid, mc sng trung bnh ti mi su dng

cao hn mc ca ht nc yn lng mt t. Thnh th trong mt chu
k sng, th nng ca mi ht khng bng khng. Nu tnh hiu ca
cc din tch phn y sng v phn ngn sng trn profin sng ca
mt sng v chia hiu cho bc sng, ngi ta s tm c
dng ca mc sng trn mc yn tnh trung bnh trong mt chu k
sng. dng trung bnh bng

r2
.

Khi th nng ca ht khi lng n v bng

Et g

r 2
.

Nng lng ton phn ca ht khi lng n v s bng tng

ca ng nng v th nng:
E

2gr 2

Nng lng ca ct nc vi dy db , y n v v mt
55

 khng i s l
dE Edb 2 g

r 2
db .

Thay r bng biu thc (41) v tch phn biu thc trn theo
ton b chiu dy t 0 n , ngi ta nhn c nng lng ca
ct nc y n v, tc nng lng ca mt n v din tch mt
sng:

1
E gr02 ,
2
hay

1
gh02 .
8

(54)

Biu thc ny ng vi sng hai chiu. i vi sng gi thc

trong bin, sng ba chiu, nu cao sng dc theo chiu di ngn
sng bin i theo quy lut hnh sin th nng lng sng ba chiu s
lin h vi cao cc i h0 dc theo ngn sng nh sau:

E3

1
gh02 .
16

(55)

5.3. S pht trin ca sng gi

Nhc im ca l thuyt sng c in va xt l khng gii

thch c qu trnh pht trin ca sng, s truyn nng lng gi
cho sng, do , khng cho nhng mi lin h gia cc yu t sng
vi nguyn nhn sinh ra sng.

Mt cch nh tnh, c th gii thch s pht sinh sng gi nh

sau. Khi gi bt u thi trn mt nc yn tnh, nhng cun xoy c
mt trong dng gi s tc ng ln mt nc di dng cc xung p
sut, lm xut hin cc sng ln tn (sng mao dn) c th nhn thy
bng mt (gi khong 0,7 m/s c th lm xut hin cc sng cao 3-4
mm, bc sng 40-50 mm). Nu gi tip tc tc ng th s lm tng
bin sng v sng mao dn bin thnh sng trng lc.
V c ch truyn nng lng t gi cho sng, mt s nh
nghin cu cho rng ng sut tip tuyn ca gi ng vai tr ch yu.
Th d, Makaveev xc nh nng lng m sng nhn t gi bng
tch ca ng sut tip tuyn v vn tc qu o ca cc ht trong
sng di dng biu thc sau:

M A w 2C ,

(56)

trong A h s xc nh t thc nghim; mt khng kh;

w vn tc gi; h / dc sng; C vn tc pha ca sng.

Nhng nh nghin cu khc cho rng c s truyn nng lng

t gi cho sng l do c s chnh lch p sut gia sn n gi v
sn khut gi ca sng. Th d, Suleikin gii thch rng cc ht
nc trn sn n gi, khi chuyn ng theo qu o, c tc
ng bng mt p sut trng vi hng chuyn ng nn cng
chuyn ng c gia tng, cn cc ht trn sn khut gi chuyn
ng trn on i ln ca qu o, b p sut hm li. Nh tnh cht
bt i xng ca p sut trn profin sng, nn sau mt vng quay
theo qu o, hiu s p sut c gi tr dng, ht nc nhn thm
56

nng lng. Kt qu th nghim trn m hnh sng v quan trc trong

1
w
M b C 1 ,
2 20
2

b sng cho cng thc cng sut trung bnh M P m gi truyn cho
sng tnh trn mt n v din tch mt nc nh sau:
M P Ah( w C ) ,
2

(57)

V tng qut, c th cho rng cng sut m gi truyn cho sng

gm c hai phn: M nng lng do ng sut tip tuyn ca gi v
M P nng lng do p sut php tuyn ca gi trn mt n v din

c tip sc bi nhng dng nng lng ny, sng xut hin

trong gi s pht trin, tng c cao v bc sng ca n. Tuy
nhin, nng lng m sng nhn c t gi khng phi hon ton
c dng vo s tng ca cc yu t sng, m mt phn nng lng
b tn mt do ri xut hin trong sng.
Suleikin nh gi s mt mt nng lng do ma st ri di
dng

R2

(59)

nc; dc sng; C vn tc truyn sng; w vn tc gi.

Nh vy, tng cng cc dng nng lng va xt trn tr i
dng nng lng m sng mang i theo hng truyn sng s to nn
s bin i nng lng sng ca mt ct nc din tch y n v
cao t y n mt bin. Chng ta vit

E
( EvC ) M P M E ,
t
x

tch mt ni sng xc nh bng cc cng thc (56) v (57).

E 0,07 gr

trong b h s thc nghim khng th nguyn; mt

trong A h s thc nghim.

(58)

trong r bn knh qu o ca ht trong sng n nh; chu

k sng n nh; R / 2 , bc sng n nh; mt
nc.
Theo Crlov th phn nng lng mt mt trong ri bng

(60)

trong E nng lng ca sng tnh cho c ct nc c xc

nh bi cng thc (54); vC vn tc mang nng lng, i vi sng
ngn bng na vn tc pha (xem cng thc (52)). Thnh phn

( EvC ) c trng cho dng nng lng m ct nc b mt i do

x
sng mang i theo hng dng ca trc x . Phng trnh (60), ln

u tin do Makaveev nhn c, gi l phng trnh cn bng nng

lng ca sng gi. Ta thy phng trnh cn bng nng lng sng
gi lin h nhng yu t sng ( h v ) ti thi im bt k vi cc
yu t to sng nhng c trng ca dng gi gy nn sng. Khc
vi l thuyt sng c in, vic gii phng trnh ny s cho php
ngi ta tnh c cc yu t sng qua cc yu t to sng, l mt
bc khc phc c nhc im ca l thuyt sng c in.
57

Khi gii phng trnh cn bng nng lng sng, mt vn

quan trng l tm mi lin h gia bc sng v cao sng hai n
trong phng trnh , tc tm phng trnh th hai khp kn h.
gii quyt vn ny, nhiu nh nghin cu c xu hng
tm n nhng quan h thc nghim thng qua chnh l cc quan trc
sng.
Suleikin gii bi ton ny bng con ng l thuyt, nh s
dng nh l v m men ng lng ca cc ht nc chuyn ng
trong sng theo qu o trn v nhn c quy lut tng bc
sng di tc dng ca gi. iu cho php ng tm c phng
trnh th hai di dng:

0,278 0,722
h0
0
0

1/ 3

(61)

trong h0 , 0 cao v bc sng khi bt u to sng.

5.4. S a dng ca sng gi. Cc hm phn b cc yu t sng gi

Trn thc t ngi ta thy sng gi thc rt a dng. Trn bng

ghi sng bin, cc yu t sng din bin nh l nhng i lng ngu
nhin. V vy phng php hiu qu nht nghin cu s a dng
ca sng bin l p dng l thuyt v qu trnh ngu nhin. Trong hi
dng hc, nhim v chnh theo hng ny l xc nh cc c trng
c bn ca cc yu t sng vi t cch l nhng qu trnh ngu nhin,
trc ht l mt phn b ( lp li) v hm phn b ( m
bo).

Hin nay trong hi dng hc ngi ta kho st hai loi hm

phn b cc yu t sng: loi th nht m t tnh a dng ca cc yu
t sng vi cng xc nh gi tt l hm phn b hay hm
m bo; loi th hai m t tnh a dng ca cc yu t sng ca
vng bin no trong ch nhiu nm gi l hm phn b ch
hay hm m bo ch .
Hm phn b cao sng ti mt im. Chng ta bit sng
gi thc trong bin c tnh cht ba chiu nn cao ca n dc theo
ngn sng thng bin i. Ngi ta gi cao sng ln nht dc
theo ngn sng l cao sng ba chiu. cao sng ghi c bng
dng c o ti mt im xc nh trn bin, gi l cao sng ti
mt im, s khc cao sng ba chiu.
Vic quan trc v nghin cu l thuyt cao sng ti mt
im chng minh rng vi sng n nh phn b cao gn vi
quy lut phn b chun v khng ph thuc vo cng (cp sng).
Hm lp li ca cao sng ti mt im biu din qua
cao sng trung bnh c dng:
h 2
f ( h)
exp .
2h h
4 h

(62)

Hm m bo ca cao sng ti mt im bng:

h 2
F (h) f (h)dh exp .
4 h
0

(63)

T (63) c th d dng biu din cao tng i qua m

58

bo ca n:

h
ln F (h) 1,712 lg F (h) .
h
4

L 2
L
F ( L) exp hoc
1,712 lg F ( L) (66)
L
4 L

(64)

xc nh cao sng tuyt i t tp hp sng c th, trc

ht phi tnh cao trung bnh ca tp hp , sau xc nh
cao tng i ng vi m bo cho trc theo cng thc (64) ri
nhn n vi cao trung bnh ca tp hp sng, ta nhn c cao
tuyt i cn tm.
H s chuyn tip t cao sng ti mt im sang cao
sng ba chiu cng m bo c cho trong bng 8.

Trong sng ba chiu, mi lin h gia bc sng trung bnh v

di ngn sng trung bnh c biu din nh sau:

L 2 .
Hm phn b ca chu k v vn tc sng. Hm phn b ca
chu k sng xc nh theo hm phn b bc sng da theo mi lin
h gia chu k v bc sng

Bng 8. H s chuyn tip t cao sng ti mt im v cao sng ba chiu

2
,
g

s c dng
F%

h3 F
hF

0,1

10

20

30

40

50

60

70

80

90

95

F ( ) exp 0,9064

1,07 1,10 1,14 1,18 1,20 1,23 1,27 1,30 1,34 1,42 1,51 1,73 1,98

Hm phn b khng th nguyn ca m bo ca bc sng

v di ngn sng hon ton trng vi hm khng th nguyn
m bo cao sng ti mt im. V vy, trong cc biu thc (63)

hoc

1,36 4 lg F ( ) .

V vn tc truyn sng C t l vi chu k sng ( C g / 2 ),

hoc (64) nu thay h / h bng / hoc L / L chng ta s c

nhng hm phn b cn tm:
2

F ( ) exp hoc
1,712 lg F ( ) (65)

(67)

nn i vi C c biu thc tng t

C
1,36
C

lg F (C )

hoc
59

C
F (C ) exp 0,9064
C

(68)

Hm phn b cc yu t sng bin nng. Hm phn b cao

sng ti mt im i vi trng hp nc nng ph thuc vo t s

h h / H c dng

F (h) exp

h 1h

h h
1

P 0,09 2 ,

(69)

Cc hm phn b ca chu k tng t nh trong trng hp

bin su. Hm phn b bc sng bin nng xc nh theo hm phn
b chu k, cn c vo biu thc lin h gia chu k v bc sng
nc nng:

tn/m2

trong chu k tnh bng giy.

hoc

h
2,923 (1 0,4h ) lg F (h)
h

Nu sng i vo vng b dc ng v su, th sng khng bin

i cc yu t ca n cho n tn st b. Khi t ti thnh b n b
phn x tr li. Kt hp sng ti v sng phn x s to thnh sng
ng vi bng sng thnh b, bin dao ng nng ln v h
xung ca mt sng bng khong hai ln cao sng ti.
Suleikin nh gi p lc ca sng ln b qua chu k sng
nh sau:

1 h
2

ca a hnh y.

2
2H
.
cth
g

5.5. Sng ven b

Khi sng bin truyn vo vng ven b, n b bin dng v khc

x do gim su v tng ma st. Cc yu t ca sng bin i. Din
bin ca sng ven b ph thuc vo ng b v tnh cht bin i

nhng vng b su nhng b chia ct mnh hoc nhng mm

nh ra bin sng khng phn x m nho, t ph hy. Trong
trng hp p lc ln n mc c th ph hy b v cc cng
trnh ven b.
B thoi b tc ng yu hn v sng thng b ph hy trc
khi t ti b. Nhng trn ng i vo vng ven b thoi cc c
trng sng b bin i nhiu nht.
Khi i vo vng ven b thoi mt sng tr nn trt t hn do s
tt dn nhanh ca cc sng b, mt sng c xu hng tr thnh ging
nh nhng lung song song kh u n.
V truyn trong vng ven b nc nng, nn sng c tnh cht
nh nhng sng di, vn tc truyn ph thuc su ca bin (xem
cng thc (51)). Cc on frn gn b chuyn ng chm hn so vi
60

cc on cn xa. Do frn sng c xu hng quay dn dn tin

ti song song vi ng b.
Theo Suleikin gc gia frn sng v ng song song b ti
im c su H ph thuc vo gc 0 tng ng su H 0
ngoi khi v vo chu k (hnh 24) theo h thc

0,05 2
H0
sin
sin 0 .
0,05 2
1
H
1

(70)

h2

h02

H0
.
H

(72)

S gim bc sng v ng thi tng cao sng s lm tng

dc sng. Nu dc sng t ti gi tr ti hn th ngn sng s
b ph hy, to thnh sng nho hay sng v b. Hin tng sng
nho c th xy ra ngay mp nc hoc ngoi xa ty thuc c
vo nhng iu kin nh dc sn y bin, hng gi i vi
b, dng chy v.v...

Ngoi hin tng i hng truyn sng (khc x sng) nh

trn, cc tham s sng cng bin i. Nu ch rng chu k sng khi
vo nc nng gn nh khng bin i, trong khi vn tc truyn
ph thuc su di dng (51), th bc sng phi gim so vi
ngoi khi theo quy lut

H
.
H0

(71)

Mt cch gn ng, nu gi thit rng nng lng ca mt con

sng khng i khi truyn t ngoi khi vo b nc nng, th
cao sng do bin i bc sng s bin i theo quy lut
h 2 0

h02

v nu ch ti (71) th quy lut bin i cao sng khi su

bin i s l:

Hnh 24. S khc x sng trong nc nng

Cc cu hi t kim tra
1) Th no l nhng yu t sng, nhng yu t to sng?
2) Sng ng v sng tin khc nhau nh th no?
61

3) Nu nhng kt lun ca cc l thuyt sng bin su v bin

Chng 6. THY TRIU

nng.
4) Th no l sng ngn, sng di, sng di chu k ngn?

6.1. Mc nc i dng v bin ng ca n

5) Biu thc ca nng lng sng.

V trung bnh nhiu nm, mt nc i dng Th gii c th

coi xp x trng vi mt geoit (mt trung bnh ca Tri t). Nhng
mt i dng thc t ti nhng thi im b lch khi v tr trung
bnh ny, v lun lun bin ng do b nh hng ca nhiu lc,
nhiu qu trnh. Nhng nhm lc v cc qu trnh c bn sau y lm
bin i mc nc i dng:

6) Gi truyn nng lng cho sng nh th no?

7) Phng trnh cn bng nng lng sng gi gm nhng s
hng g, lin h nhng i lng g vi nhau?
8) m bo ca sng l g?
9) Nhng g s xy ra vi sng khi n truyn t khi vo b?

a) Cc lc to triu v tr;
b) Cc hin tng a ng lc v a nhit v Tri t (ng
t, ni la, thng ging ca lc a v chuyn ng kin to hin
i);
c) Nhng tc ng c hc v l ha gy bi bc x Mt Tri v
kh quyn (cc qu trnh nhit trong i dng, bin i p sut kh
quyn, gi, ma, dng b...).
Trong s nhng lc v qu trnh nu, cc lc to triu v tr
gy nn nhng dao ng lin tc nht, tun hon u n nht ca
mt bin. Dng dao ng ny c nghin cu k v s c trnh
by trong nhng mc sau y.
Tc ng ca cc lc v cc qu trnh khc gy nn nhng dao
ng khng c tnh cht tun hon nh:
a) Nhng dao ng dng rt mc nc lin quan vi hon lu
nc do gi trong bin nhng i gn b;
62

b) Nhng dao ng mc nc do s bin i p sut kh quyn

(khi p sut kh quyn tng 1 mb mc nc gim 10 mm v ngc
li;
c) Nhng dao ng mc nc lin quan ti tnh khng ng
u trong chu trnh tun hon nc (tc chnh lch ca cc thnh
phn bc hi, ging thy, dng b trong cn bng nc);
d) Nhng dao ng mc nc do s bin i ca mt nc
gy nn. Khi mt tng th mc nc gim, ngc li khi mt
gim th mc nc tng. Mt nc bin ph thuc vo nhit v
mui.
V tt c cc c trng hnh thi ca i dng v bin c lin
quan vi v tr mt nc i dng (mc i dng) nn ngi ta
phi tin hnh quan trc mt cch lin tc v y v ch dao
ng ca n ti nhng a im c trang b cc my ghi mc nc
hoc cc cc o mc nc, gi l nhng trm mc nc. Da vo
nhng s liu o ngi ta tnh kc nc trung bnh ngy gi tr
trung bnh ca tt c cc quan trc trong ngy, trung bnh thng gi
tr trung bnh ca cc mc trung bnh ngy v trung bnh nhiu nm,
hay mc trung bnh gi tr trung bnh ca cc mc trung bnh nm.
Mc trung bnh c tnh da trn nhng quan trc nhiu nm
bao qut tt c nhng cc tr ca mc (nhng mc thp nht v cao
nht). S lng nm cn tnh mc trung bnh ph thuc vo quy
m cc dao ng ca mc v t l thun vi lch cc i so vi
mc trung bnh ti vng bin.

Mc bin trung bnh hin nay c chp nhn lm mt mc

tnh cc cao tuyt i trn lc a v cc su tuyt i cc
bin, cc thy vc, v vy n c gi l s khng tuyt i. Mi
quc gia quy c chp nhn lm s khng tuyt i mc bin trung
bnh mt trm mc nc no . Trong cc bin c thy triu, mt
mt mc c ngha hng hi, c gi l s khng hi c chp
nhn. l mc bin thp nht c th c do nhng iu kin thin
vn. mi trm mc nc, ngi ta quy c ly mt mc o
cao mc nc sao cho cc s o nhn c l nhng s dng v
mc c gi l s khng trm.
6.2. Dao ng thy triu ca mc nc bin

Do tc ng ca cc lc to triu c tnh cht tun hon m

trong bin v i dng hnh thnh ch chuyn ng tun hon
ca nc gi l hin tng thy triu. Hin tng thy triu th hin
hai qu trnh biu l rt r bin l:
a) Dao ng tun hon ca mc nc bin m ngi ta quan st
thy ti cc trm mc nc;
b) Dao ng tun hon ca dng chy ngang quan trc c
bng cch o dng chy bin ti cc trm hi vn.
Dng chy tun hon do cc lc to triu gy nn gi l dng
triu v c xem xt ti phn no cc mc sau v c bit trong
chng 7 v cc hi lu. chng ny ch ch trng nghin cu dao
ng triu ln xung ca mc nc.
63

Mt c im quan trng trong ch dao ng triu tun hon

ca mc nc l chu k dao ng khc nhau ti nhng vng bin
khc nhau. Nu trong mt ngy, ti mt vng no quan trc thy
mt ln nc dng ln cao n cc i nc ln v mt ln nc
rt xung thp n cc tiu nc rng, th ngi ta gi thy triu
vng l thy triu ton nht, tc mt ngy c mt chu k dao
ng v chu k dao ng bng mt ngy Mt Trng (24 h 50 ph).
Nu trong mt ngy, ti vng quan trc thy hai chu k dao ng
triu, tc hai ln nc ln v hai ln nc rng, th thy triu vng
l thy triu bn nht v chu k triu bng na ngy Mt Trng
(12 h 25 ph). mt s vng bin ngi ta quan trc thy thy triu
hn hp, tc trong mt s ngy ca thng th tn ti ch thy triu
ton nht, trong s ngy cn li th tn ti ch thy triu bn nht.
Nu trong mt thng m s ngy vi triu ton nht nhiu hn s
ngy vi triu bn nht, th vng nghin cu c gi l vng nht
triu khng u, trong trng hp ngc li vng bn nht triu
khng u.
Trong mt chu k triu, khong thi gian nc dng t nc
rng n nc ln gi l thi gian triu ln, khong thi gian nc
rt t nc ln n nc rng gi l thi gian triu rt. Hiu gia
cao ca nc ln hay nc rng v mc triu trung bnh gi l bin
triu.
Ngoi chu k triu, so snh quy m chuyn ng dao ng
mc nc nhng vng bin khc nhau, ngi ta cn dng mt c
trng gi l ln thy triu tnh bng hiu gia cao nc ln v

cao nc rng k tip nhau.

Nu lin tc quan trc bin thin mc nc triu trong khong
thi gian di, th c th d dng thy rng thi gian triu ln, thi
gian triu rt, thi gian xut hin nc ln v nc rng cng nh
ln thy triu bin i t ngy ny sang ngy khc. Hin tng
c gi l triu sai; hin tng triu sai lin quan ti bin i thi
gian ca lc to triu m v phn mnh li ph thuc vo v tr tng
h ca Mt Trng, Mt Tri v Tri t.
Ngi ta phn bit cc loi triu sai sau y:
Triu sai ngy c th hin s sai khc v cao ca hai
nc ln lin nhau v hai nc rng lin nhau trong mt ngy v s
sai khc v khong thi gian triu ln v triu rt trong ngy. Thnh
th do nh hng ca triu sai ngy, trong mt ngy ngi ta thy c
nc ln cao v nc ln thp cng nh nc rng cao v nc
rng thp. Triu sai ngy th hin mnh nht nhng vng triu hn
hp, c bit nhng vng bn nht triu khng u: khi xch v
Mt Trng t gi tr ln nht th nc thp v nc rng cao c th
khng cn quan trc thy na v bn nht triu chuyn thnh nht
triu.
Triu sai na thng do pha Mt Trng c trng cho nhng
vng bn nht triu. Loi triu sai ny th hin ch vo k sc vng
(nhng ngy trng non, trng trn) th thy triu t ln triu ln
nht (gi l triu sc vng), vo k trc th - ln triu nh nht
(gi l triu trc th). Tuy nhin, do nh hng ca iu kin a l
64

ca trm nghin cu, triu sc vng khng xy ra ng vo k sc

vng m mun sau mt s ngy gi l tui bn nht triu.
Triu sai na thng do xch v Mt Trng c trng cho
nhng vng nht triu, th hin ch khi xch v Mt Trng ln
nht, th ln thy triu ln nht (triu ch tuyn), cn khi xch
v Mt Trng nh nht, th ln thy triu nh nht (triu nht
phn), (hay triu xch o). Do nh hng ca iu kin a l, triu
ch tuyn xy ra mun hn thi im Mt Trng t xch v cc
i mt khong thi gian gi l tui nht triu.
Triu sai thng (triu sai th sai) biu hin s bin i ln
triu vi chu k thng ty thuc s bin i khong cch t Tri t
n Mt Trng (gc th sai Mt Trng): khi khong cch nh nht th
thy triu t ln ln nht, khi khong cch ln nht ln triu
nh nht. Triu sai thng cng cn biu hin c s bin i cc
nguyt khong, tc l khong thi gian gia thi im thng nh
ca Mt Trng trn kinh tuyn ni quan trc v thi im xut hin
nc ln gn nht.
Nhng triu sai chu k di na nm, mt nm trc ht l do
nhng bin i ca xch v Mt Tri v khong cch Tri t
Mt Tri trong nm gy nn. Triu sai chu k 18,6 nm do bin i
chm ca xch v Mt Trng do qu o Mt Trng lc so vi mt
phng hong o.
Hin tng thy triu i dng c nguyn nhn thin vn,
song nhng iu kin a l ca nhng vng bin ring bit c nh

hng ln n c im v ln ca dao ng triu ti . V vy

nhng vng bin khc nhau th c im v ln triu rt khc
nhau.
Hin nay, nhng s liu quan trc trc tip mc nc khp
cc vng b i dng Th gii cho php nhn xt v phn b khng
gian ca thy triu cc vng b. Nhn chung bn nht triu chim
u th, n c quan st thy hu khp cc b i Ty Dng, n
Dng v Bc Bng Dng. Thi Bnh Dng thy triu hn
hp chim u th. y, nhiu ni c th tn ti thy triu ton nht
trong bin ng l mt th d in hnh.
ln triu rt khc nhau. Nhng bin ni vi i dng qua
cc eo hp thy triu thng yu, ln triu ch t c mt vi
ximet, thm ch c nhng bin c xp vo loi bin khng c
thy triu nh Ban Tch, Hc Hi. Ngc li, nhng vnh v vng
bin n thng vi i dng vi nhng c trng hnh dng ng
b, a hnh y, kch thc thy vc ph hp iu kin truyn triu,
thuy triu c th ln hn nhiu so vi nhng di b thong trc i
dng. Vnh Phani bc Canaa l mt th d in hnh vi ln
triu t ti 18 m. Vnh Bc B cng l ni c thy triu mnh vi
ln triu 45 m pha bc.
c bit ng ch l nhng vng b nc nng, nhng vng
ca sng (estuary), nhng sng ln vo nhng bin vi ch
triu mnh. Ni y xy ra nhng hin tng triu rt l th nh thy
triu nc nng bin dng, sinh con nc, bor... trong ch dao
ng mc nc. V cng chnh nhng ni ny cng biu l mnh
65

s nh hng ca hin tng triu n nhiu qu trnh khc trong

bin v hot ng sinh sng, sn xut ca con ngi.
c khi nim v phn b thy triu cc vng khi i
dng v bin, ngi ta phi dng nhng phng php tnh ton kt
hp vi mt s nhng quan trc cha nhiu v mc v dng chy ti
nhng ni . Nhng bn triu, trn th hin nhng ng
ng ln thy triu v gc pha nhn c bng cc phng php
, cho php nhn xt bc tranh lan truyn sng triu trong i
dng. c im ni bt l trn cc i dng u tn ti nhng
im v triu, ti ln triu bng khng hoc rt nh, cc sng
triu chy vng quanh nhng im v triu ch yu theo chiu ngc
vi kim ng h bc bn cu v theo chiu kim ng h nam bn
cu.
6.3. C s l thuyt thy triu

gii thch s xut hin ca lc to triu, chng ta xt tc

dng ca cc lc ln mi phn t ca Tri t trong trng hp Tri
t tham gia chuyn ng trong h thng Tri t Mt Trng
(trng hp chuyn ng ca h thng Tri t Mt Tri cng
hon ton tng t).
Tc ng ln mi phn t ca Tri t gm cc lc: trng
trng ca Tri t, hp dn ca Mt Trng, ly tm xut hin khi h
thng Tri t Mt Trng quay xung quanh trng tm chung ca
chng. Trng lc i vi cc im ca Tri t l nh nhau, khng
i, c th b qua. Cc lc hp dn ti nhng im ring bit ca Tri

t khng bng nhau, m ph thuc vo khong cch t mi im

n Mt Trng. Trong khi h thng Tri t Mt Trng quay xung
quanh trng tm chung ca chng khong cch 0,71 bn knh Tri
t trn ng thng ni tm Tri t vi tm Mt Trng, th ti mi
thi im, cc lc ly tm mi im ca Tri t u bng nhau v
ln v hng song song vi ng ni tm Tri t v tm Mt
Trng v pha ngc li vi chiu ti Mt Trng. Trn hnh 25 im

M l tm Mt Trng, O l tm Tri t v P l im bt k trn b

mt Tri t. Cc lc hp dn ca Mt Trng ln cc phn t ca
Tri t O v P c biu din bng nhng mi tn mnh hng
v pha tm Mt Trng. Cc lc ly tm ti cc im c biu din
bng nhng mi tn m cng hng v pha xa Mt Trng c ln
bng nhau v bng lc hp dn ca Mt Trng ln im tm Tri
t. Tng ca lc hp dn v lc ly tm mt im P bt k s l
lc to triu:

F PP FC ,
hay

F PP P0 .

(73)

Nh vy lc to triu c biu din bng hiu gia lc hp

dn ca Mt Trng ln im ang xt v lc hp dn ca Mt Trng
ln tm Tri t. Biu thc cui cng cho php d dng tnh c
lc to triu cho mi im trn mt Tri t. Kt qu tnh cho thy,
cc im gn Mt Trng nht v xa Mt Trng nht trn ng thng
ni Mt Trng Tri t, cc lc to triu xp x bng nhau v
66

ln, hng theo bn knh ra khi tm Tri t, cc im trn vng

sng Tri t, cc lc to triu c ln nh hn v hng vo pha
tm Tri t, cn nhng im trung gian th cc lc to triu c
hng v ln chuyn tip t hai trng hp trn.

vi mt phng xch o (hnh 26), trong x, y, z l ta ca

im P ; , , l ta ca Mt Trng. Hnh chiu ca lc to
triu ln trc OX s bng

Hnh 26. tm th v ca lc to triu

Hnh 25. Cc lc tc dng ln nhng phn t ca Tri t trong
chuyn ng quay ca h thng Tri t Mt Trng v bin
dng ca v nc ca Tri t di tc dng ca lc to triu

Nu nh mt Tri t c bao ph bi mt lp nc dy u,
th di tc dng ca cc lc to triu nh vy, cc ht nc s
chuyn dch t ni cc im trn vng sng Tri t n nhng im
trn ng ni Tri t Mt Trng to thnh mt v nc bin
dng c hnh dng mt ellipxoit trn xoay hng trc ln theo ng
ni Tri t Mt Trng.
tm biu thc ton hc ca lc to triu chng ta dng h
ta vung gc XYZ vi gc tm Tri t v mt XOY trng

KM
KM
cos( D, x) 2 cos(r , x)
2
D
r
KM x KM
x
2
2
KM 3 3 ,
r
D
D
r r
D

FX PPX POX

g 2
hng s hp dn ca Tri t; E khi lng
trong K
E
Tri t; g gia tc trng trng Tri t; bn knh Tri t;

M khi lng Mt Trng; r khong cch t Tri t ti Mt

Trng; cn khong cch D bng:
67

t, nhng cho trng hp Mt Tri.

1/ 2

D r 2 2 2r cos Z r 1 2 cos Z
r

Nu khai trin nh thc ca biu thc ca D thnh chui v gi

li nhng thnh phn u, ta c

D 3 r 3 1 3 cos Z
r

v FX s bng:
FX

cao mc triu trong trng trng Tri t. Nh vy nu l cao

gM 2

x3
cos Z .
3
Er
r

mc triu trn mc trung bnh, th

g Vm Vs

Tng t, cc hnh chiu ca lc to triu ln cc trc OY v

OZ tun t bng:

FY

gM

y3
cos Z ,
3
Er
r

FZ

gM

z3
cos Z .
3
Er
r

gi ca Mt Trng t v ca Mt Tri t theo nhng cng thc ca

lng gic cu bit:
(74)

Tng t, hm th v ca lc to triu ca Mt Tri:

Vs

(76)

Nu biu din cosin ca gc thin nh Z qua v a l im

quan trc , xch v ca Mt Trng v ca Mt Tri v gc

gM 4
(3 cos 2 Z 1) .
3
2r E

hay
M 4
M 4
2
3 (3 cos Z 1) 3 (3 cos 2 Z 1) .
2r E
2r E

Hm th v ca lc to triu ca Mt Trng s bng:

Vm

Newton l ngi u tin tm ra biu thc th v nh trn v

xy dng thuyt tnh hc thy triu (thuyt thy triu cn bng),
trong gi thit rng nc i dng bao ph Tri t bng mt
lp v dy u v ti mi thi im, mc nc triu phi gi mt v
tr cn bng sao cho th ca lc to triu bng cng nng tng ht
nc khi lng n v t mc trung bnh (coi l mc khng) ln

gM
(3 cos 2 Z 1) ,
2r 3 E

cos Z sin sin cos cos cos t ,

cos Z sin sin cos cos cos t ,
th biu thc cao triu tnh hc ca Mt Trng v Mt Tri s l:

trong nhng k hiu c du phy bn trn ch cc i lng tng

3 M 4 (1 3 sin 2 )(1 3 sin 2 ) 1

sin 2 sin 2 cos t
2 Er 3
6
2

68

4
2
2
1
3 M (1 3 sin )(1 3 sin )
cos 2 cos 2 cos 2t
3
2
6
2 Er

1
1

sin 2 sin 2 cos t cos 2 cos 2 cos 2t .

2
2

(77)

S hng u trong du ngoc vung th nht s bin thin ph

thuc vo s bin i vi chu k na thng ca xch v Mt Trng

. Cc s hng th hai v th ba bin thin nhanh hn do gc gi

Mt Trng bin i vi chu k ngy. Tng t nh vy chng ta c
th nhn xt v cc s hng trong du ngoc vung th hai c trng
cho cao triu Mt Tri.
Nh vy dao ng ca cao thy triu s bao gm nhng dao
ng vi chu k ngy, na ngy v chu k di. Mi dao ng ng vi
mt chu k nht nh c gi l mt sng thy triu.
Biu thc cao thy triu trn y cho thy rng nu nh Mt
Trng hoc Mt Tri tc ng c lp, th tng thin th s to cho
mt i dng c dng ellipsoid trn xoay vi cc trc ln hng v
pha n. Di tc ng ng thi ca c hai tinh t, mt nc i
dng s l tng hnh hc ca cc ellipsoid trn xoay ca triu Mt
Trng v triu Mt Tri.
Nu phn tch v tr tng h ca cc ellipsoid thy triu Mt
Trng v Mt Tri vo nhng k sc vng v trc th, chng ta s
gii thch c nguyn nhn ca triu sai na thng do pha Mt
Trng. Nu phn tch s ph thuc ca cao triu vo bin i ca
xch v Mt Trng, chng ta c th gii thch c triu sai ngy

v triu sai na thng do xch v Mt Trng. Triu sai thng c

ngun gc s bin i ca khong cch Tri t Mt Trng trong
cng thc cao thy triu tnh hc.
Nh vy thuyt tnh hc thy triu cho php gii thch mt s
c im thy triu v mt nh tnh. Song nhng tnh ton theo cng
thc thy triu tnh hc ch cho nhng gi tr gn ng vi gi tr
quan trc i vi nhng vng khi i dng, cn i vi nhng
vng ven b cc gi tr ln thy triu quan trc c ln hn rt
nhiu. L do ca iu ny l hai gi thit c bn ca thuyt thy
triu tnh hc ca Newton: gi thit v s tn ti lp v nc bao ph
khp Tri t khng c lc a khng cho php tnh n nh hng
ca iu kin a l ln thy triu; gi thit v s cn bng tc thi
ca trng lc v lc to triu khng ph hp vi s bin ng nhanh
vi thi gian ca lc to triu.
Trong thuyt ng lc hc thy triu ca mnh Laplace lun
chng rng s bin ng nhanh ca lc to triu vi thi gian s dn
ti ph hy c tnh chu k s cn bng v ko cc khi nc vo dao
ng vi vn tc v gia tc ln. Cc khi nc c qun tnh ln
khng th tr nn cn bng tc khc vi bin i ca lc to triu.
Do tc dng ca lc to triu tun hon, cc phn t nc chuyn
ng n nhng v tr cn bng mi, c xu hng vt qu v tr cn
bng ri dao ng bn n. Nu lc to triu ngng tc ng, th
dao ng ca cc phn t nc s tt dn do ma st. V lc to triu
c chu k xc nh, nn dao ng mc bin khng tt dn v cng c
chu k bng chu k ca lc cng bc. Mc bin khi khng cn
69

c trng bi mc triu thy tnh na m bng mc triu thc ,

cao thc ca mc nc trn mc trung bnh.
Tm li, nu xem xt hin tng thy triu theo quan im
ng lc nh vy, th phi k n cc lc lin quan vi bn cht ng
lc ca hin tng, o l cc lc graien p sut ngang, cc lc
qun tnh, lc Coriolis v cc lc ma st (y v bn).
Trong thy triu, p sut c coi l p sut thy tnh, nn lc
graien p sut ngang c biu din qua graien ca mc nc
thc, tc bng

g grad .
Ngoi lc y l lc to triu c biu din qua graien ca
mc triu tnh vi du ngc li. Do , ngoi lc v lc graien p
sut c th c lin kt li di dng graien p sut hiu dng:
g grad( )
ni nn ci phn ca graien p sut thc khng bi9j cn bng bi lc
to triu.
S cn bng ng ca cc lc trn i vi tng trc ta
chnh l nhng phng trnh chuyn ng, nhng phng trnh ny
cng vi phng trnh lin tc lm thnh mt h lin kt ba yu t
ca chuyn ng thy triu l v cc vn tc u, v ( u, v khng ph
thuc vo z ). V tng qut, h phng trnh ny c dng:

fv g ( ) r u ,
t
x
v

fu g ( ) r v,
t
y

u v
h ,
t
x x

(78)

trong f 2 sin tham s Coriolis; h su i dng;

r h s ma st y; cc thnh phn vn tc u, v l trung bnh theo
su.
Vo thi mnh, Laplace xy dng mt h phng trnh
tng t, trong ch c mt cc lc qun tnh, lc Coriolis v lc
graien p sut hiu dng v gii cho trng hp i dng l lp v
nc khng su lm bao ph xung quanh Tri t. cao triu tnh
hc c trng cho ngoi lc c Laplace xt theo tng dao ng
ton nht v bn nht ring bit. Nhng kt qu gii h phng trnh
cho php gii thch mt s c im ca hin tng thy triu nh s
ng tr ca triu bn nht a s cc vng i dng, tui triu v
nguyt khong.
Thuyt ng lc hc thy triu ca Laplace tuy vn khng cho
c mt phng php tnh dao ng mc nc p dng trong thc
t, song n m ra mt hng mi nghin cu hin tng: ch c
s dng cc phng trnh chuyn ng mi c kh nng tnh n
nhng yu t a hnh ca thy vc, m nh thc t cho thy, nh
hng rt ln n hin tng thy triu. V sau ny nhiu nh khoa
70

hc khc nh Airy, Taylor, Praudman, Lamb tip tc hng

nghin cu m Laplace ra, h gii cc bi ton ng lc thy
triu cho nhng trng hp cc knh c nhng c trng hnh thi
nht nh, tnh n nhng lc Coriolis, lc ma st y hoc b.
Chng ta s kho st thm mt vi bi ton theo hng gii tch
lm r nh hng ca nhng yu t nh lc quay ca Tri t v
lc ma st y ln hin tng thy triu.

nh hng ca lc Coriolis ti truyn sng triu. Nh

thy, khi nghin cu thy triu m ch ch ti lc qun tnh v
graien p sut ngang, th cc kt qu nhn c ch m t cc sng
phng di dng sng tin hoc sng ng.
Lc Coriolis tc ng vung gc vi hng chuyn ng s to
nn s quay phi ( bc bn cu) hoc quay tri ( nam bn cu) ca
dng chy triu.

dc knh vn ging nh trong trng hp khng c lc Coriolis, tc

tng quan gia dng chy dc knh v nghing mc dc knh
vn nh trong trng hp sng phng. Phng trnh th hai (79) biu
th s cn bng tnh gia lc Coriolis v graien p sut do
nghing ngang ca mc. T phng trnh ny c h thc a chuyn:
2 sin u

y
g

(89)

Nh vy sng tin trong knh hp by gi khng th gi

nguyn l sng phng, n phi c chnh ngang cn bng lc
Coriolis v chnh ngang ny t l thun vi vn tc dng chy
dc. Nu nhn theo hng truyn sng tin, th bc bn cu mc
nc nh sng phi nng, cn y sng phi h thp dn t tri
sang phi (quy tc a chuyn), lm tng bin triu b phi v
gim bin triu b tri, mc d trn hng trc x sng vn l
hnh sin. Nhng s t l gia mc v dng u trong sng tin c

Chng ta s xt nh hng ca lc ny trc ht trong trng

hp n gin: s truyn sng triu trong knh hp, khng c chuyn

ngha l dng chy dc b phi cng ln hn b tri, do

ng ngang knh, tc l nu trc x hng dc theo trc knh theo

dc ca chnh ngang / y cng tng t b tri sang b phi.

hng truyn sng, trc y hng sang bn tri, th cc phng trnh

Tt c nhng lp lun trn cng th hin nghim gii tch ca

h c gi l sng Kelvin:

chuyn ng s l:

g
,
t
x

fu g
.
y

He my cos(t kx) ,
(79)

Phng trnh th nht (79) cho thy tnh cht ca chuyn ng

g
He my cos(t kx) ,
h

(81)

trong m f / C , C gh vn tc truyn sng ging nh

71

trng hp khng c lc Coriolis; H bin mc nc; vn

tc gc ca sng; k s sng. Hnh 27 minh ha nhng c im
ca sng Kelvin: a) a hnh mt knh c th hin bng nhng
ng ng cao (ng nt lin cao hn mc trung bnh, ng
nt t thp hn mc trung bnh); nhng mi tn ch dng chy; b)
cc thit din mt nc dc cc b tri v phi; c) cc thit din mt
nc ngang knh; cc mi tn m ch hng truyn sng, du
ch sng hng vo pha trong mt giy.

S giao thoa ca hai sng Kelvin truyn ngc chiu nhau

trong knh s to thnh cc im v triu Taylor.
Nu gc ta t ti mt im trn trc knh ni hai sng
ngc pha nhau, th mi sng c vit di dng:

He my cos(t kx) ,
nHe my cos(t kx) ,
trong n t s bin ca hai sng ngc chiu nhau. Cc biu
thc tng t cng c th vit cho dng chy u v u . Chuyn
ng tng cng s l , u u .
Dng chy vn l thun nghch, hng dc theo x . Trn knh
xut hin mt lot cc im v triu, cc ng ng triu mc nc
v dng chy c phng trnh l:
tgt NL
tgt D max

e my ne my
tgkx,
e my ne my
e my ne my
my
tgkx,
e ne my

(82)

trong t NL thi gian nc ln; t D max thi gian dng chy t

cc i.
Honh ca cc im v triu xa xc nh t iu kin ngc
pha ca cc sng ngc nhau:
Hnh 27. c im chuyn ng trong sng Kelvin

xa 0 ,

/2,

...

(83)

vi bc sng.
72

Tung y a xc nh t iu kin bng nhau ca cc bin

ca cc sng ngc nhau gp nhau ngc pha:
ya

gh ln n
ln n

.
2m 4 sin

(84)

Trn hnh 28 minh ha s xut hin ca lot im v triu vi

h thng ng ng triu cng quay ngc chiu kim ng h. Bin
dao ng mc nc tng dn t im v triu ti cc cnh knh,
t gi tr ln nht cc gc knh. Nu nhn theo hng truyn sng
ln hn trong hai sng, th cc im v triu dch khi trc knh v
bn tri. Nu hai sng bng nhau, tc n 1 , cc im v triu s nm
trc gia knh (trng hp Taylor tnh cho Bc Hi). Khi mt sng
rt nh, tc n 1 , cc ng ng triu ta tia qut t pha b tri
bo hiu s tn ti im v triu tng tng trn lc a b tri.

phng rng v tn:

u

,
fv g
t
x

fu 0.

(85)

Trong trng hp ny, lc Coriolis tc ng ln sng tin

truyn dc trc x s gy nn dng chy ngang khng gp b cn tr
nn khng to chnh mc ngang, cc nh sng triu vn nm
ngang dc trc y . Nghim nhn c, gi l sng Sverdrup, cho
thy u v v lch pha 1 / 4 chu k, t s bin ca chng

V / U f / . Dng chy quay theo chiu kim ng h ( bc bn

cu), hodograph c dng ellip nh hng theo hng chuyn ng
sng.
Nh vy l, do nh hng ca lc quay ca Tri t, ty thuc
vo iu kin truyn sng trong thy vc, m c th hnh thnh ch
chuyn ng sng phng hay hnh thnh nhng h thng v triu,
ch dng chy thun nghch hay dng triu xoay m ngi ta quan
trc thy trong t nhin.

nh hng ca lc ma st ti truyn sng triu c kho st

bng cch nghin cu h phng trnh chuyn ng dng:
Hnh 28. S hnh thnh h thng v triu khi
hai sng Kelvin truyn ngc nhau trong knh

Sverdrup kho st trng hp sng tin truyn vo thy vc

g
r u ,
t
x
v

g
r v,
t
y

(86)

73

trong lc ma st c cho di dng cc s hng tuyn tnh, h s

ma st c th xem nh cho trc t l thun vi vn tc cc i v t
l nghch vi su thy vc.
Trong trng hp truyn sng phng vo thy vc ch dc theo
hng x v r const , th nghim ca h phng trnh trn:

Ae x cos(t k x) Be x cos(t k x) ,

(87)

trong

k k 2 2 ;

gh

2 r
2

s m t hai sng chy ngc nhau vi tc pha:

C

gh

2
2

2 r

(88)

ph thuc vo vn tc gc ca sng v h s ma st. Bin sng

gim theo hm m vi vn tc gim c trng bi h s .
Biu thc cho vn tc dc hng truyn sng:

uA

g x
e
h

2 k2

cos(t k x ) ,

(89)

vi arctg( / k ) .
lch pha gia mc nc v dng chy t l vi cng tt
dn ca sng, cc i dng xy ra sm hn cc i ca mc nc.

Hnh 29. Cc ellip dng triu v bin i tc

dng triu theo su khi c ma st

Nhng quan trc thc t cho thy rng nh hng ca ma st

th hin ch yu cc lp st y (lp ma st), b dy ca lp y ph
thuc vo chu k triu v h s ma st ri. trn cao hn lp ma st,
triu lu c c im ging nh trong trng hp khng c ma st,
74

hodograph triu lu hng trc ln theo hng truyn sng v tc

cc i t vo lc nc ln v nc rng (hnh 29a). lp ma st
ellip triu hp hn, trc ln quay v pha bn phi (bc bn cu) so
vi hng truyn sng v tc cc i t sm hn lc nc ln v
nc rng (hnh 29b). ng cong bin i tc dng triu theo
su c dng nh trn hnh 29c, y s 0 ng vi thi im nc
ln, s 1 ng vi 1 h sau nc ln v.v... R rng, nhng lp trn,
dng t bin i vi su, khi gn n y th gim t ngt.

ca triu tnh v thi gian cc i mc nc, tc thi gian nc

ln khng xa ra vo lc Mt Trng thng nh trn kinh tuyn
cng. T , ng a vo cng thc tnh cao mc nc triu tnh
hc nhng hiu nh cho bin v pha ca cc thnh phn dao ng
chu k ngy v na ngy m ng cho rng chu nh hng ca v tr
a l cng nhiu nht.
Nh vy cng thc cao triu s c dng:

6.4. Khi nim v cc phng php phn tch iu ha v d tnh thy
triu

Nh nhn xt, dao ng mc nc triu trong bin l mt

qu trnh phc tp. Nhng l thuyt thy triu xt khng cho php
p dng thc t tnh ton thy triu ti nhng a im c th ca
bin. Trong khi thc tin hng hi v nhng hot ng khc i
hi con ngi phi bit c dao ng mc nc nhng cng,
nhng vng c th vi chnh xc cn thit v nht l phi d bo
c mc nc triu cho tng lai. Nhng phng php thc
nghim, trong phng php phn tch iu ha v d tnh thy
triu l quan trng nht, cho php gii quyt vn ny.
T tng xut pht ca cc phng php phn tch iu ha v
tnh trc thy triu thuc v Laplace. Khi nghin cu cch d bo
mc nc cng Brest, laplace thy rng cng thc cao thy triu
tnh ca Newton khng cho kt qu ph hp. Do nh hng ca iu
kin a l ca cng, bin dao ng ca mc nc khc vi bin

3 M 4 (1 3 sin 2 )(1 3 sin 2 )

2 Er 3
6

P1 sin 2 sin 2 cos(t 1 ) P2 cos 2 cos 2 cos(2t 2 ).

Nhng hiu nh bin v pha P1 , P2 , 1 , 2 c xc nh

trc t chui quan trc mc nc thc t.
L thuyt tng qut v phn tch iu ha c Doodson xy
dng, ng khai trin biu thc th v ca lc to triu ca Newton
(hay cao triu tnh hc) thnh chui gm 386 s hng, trong 99
s hng chu k di, 158 s hng chu k ngy v 115 s hng chu k
na ngy. Mi s hng trong biu thc khai trin l mt dao ng
iu ha n gin, gi l mt sng thy triu, c c trng bng
bin khng i trong ngy v mt i s gm hai phn: mt phn
khng i trong ngy gi l i s thin vn ban u v mt phn
bin i u n trong ngy, t l vi thi gian Mt Tri trung bnh.
Mi sng iu ha n gin nh vy c k hiu bng mt ch ci
km theo tn gi v cc c trng khng i ca n c tnh trc
75

theo gi tr ca cc thng s thin vn c mt trong v lp thnh

bng. Bng 9 di y th hin mt s c trng ca nhng sng
thy triu c bn c ng gp nhiu nht vo dao ng triu ca mc
bin. Ct bin trung bnh ni nn phn ng gp ca mi sng vo
tng bin chung ca dao ng ca cao triu tnh hc.
Bng 9. Nhng sng thy triu c bn
K
hiu

Tn sng

Bin
trung bnh

Vn tc
gc,
/gi

Chu
k, gi

iu ha n gin dng:
fH cos[qt (V0 u ) g ] ,
trong fH gm hai phn: H bin trung bnh chu nh hng
ca iu kin a l v khng thay i i vi mt a im c th;

f h s suy gim, phn nh s bin i ca bin sng theo thi

gian ph thuc vo cc iu kin thin vn c tnh trc cho tng
ngy ca nm, phn i s ca sng nm trong hm cosin gm hai
phn: phn bin i u n theo thi gian qt v phn pha ban u,
trong (V0 u ) khng i i vi mt ngy nht nh v c tnh

Nhng sng bn nht

M2

Mt Trng chnh

0,454

28,984

12,420

trc cho tng ngy ca nm theo cc thng s thin vn ca mi

S2

0,212
0,088
0,058

30,000
28,440
30,082

12,000
12,658
11,967

ngy; cn g phn chm pha do nh hng ca v tr a l, i vi

0,189
0,088
0,036
0,266

13,943
14,959
13,399
15,041

25,819
24,066
26,868
23,934

M4

Mt Tri chnh
Ellip Mt Trng ln
Lch gc Mt Trng Mt Tri
Nhng sng ton nht
Mt Trng chnh
Mt Tri chnh
Ellip Mt Trng ln
Lch gc Mt Trng Mt Tri
Nhng sng nc nng
Mt Trng phn t ngy

57,968

6,210

M6

Mt Trng phn su ngy

86,952

4,140

MS 4

Mt Trng Mt Tri phn t ngy

Ph thuc
mnh vo
iu kin
a phng

59,016

6,100

N2
K2
O1
P1
Q1
K1

mt im c th th khng i.
Nhng i lng H v g ca mi sng c gi l nhng

nh hng ca iu kin a l im nghin cu c a vo

bng cc hiu nh cho bin v pha ca mi sng. Nh vy, biu
thc ca cao mc nc thc o s c dng tng ca nhng sng

hng s iu ha thy triu ti nhng a im nht nh.

Bn cht ca cc phng php phn tch iu ha thy triu l
s dng cc chui quan trc mc nc mt trm no tnh
c cc hng s iu ha ca mt s sng c bn gp phn quan
trng to nn dao ng mc nc ti trm . Ty thuc vo di
ca chui mc nc thc o m ngi ta tnh c cc hng s iu
ha ca cng nhiu sng thnh phn. Chng hn, phng php phn
tch iu ha ca Darwin dng chui quan trc tng gi ca mc
nc di 15 hoc 30 ngy xc nh c 8 hoc 11 sng c bn
trong bng 9 hin nay c coi l phng php chnh phn tch
76

quan trc mc nc.

Trn c s nhng hng s iu ha tnh c cho mi cng
bin, ngi ta d tnh mc nc triu cho nhng cng trong tng
lai. Nhng s liu d tnh mc nc c cng b hng nm di
dng cc bng thy triu, trong ghi cc cao mc tng gi v
thi gian cng cao ca nc ln, nc rng ca mi ngy trong
nm d tnh thy triu.
6.5. Khi nim v cc phng php tnh phn b thy triu trong
khng gian

Nhng phng php phn tch iu ha v d tnh thy triu

ch cung cp nhng c trng thy triu cho tng im c th c
chui quan trc mc nc di ngy. c c khi nim v s
phn b ln v pha dao ng ca mc nc ca ton vng bin
hoc i dng, ngi ta phi gii cc phng trnh chuyn ng ca
thy triu nh nu mc 6.3. Hin nay thnh hnh cc phng
php s tr gii cc phng trnh trn my tnh in t. c
im ca cc phng php s tr, khc vi nhng kho st l thuyt
dn trn, l chng cho php gii cc bi ton chuyn ng triu
trong nhng thy vc thc bng cch tnh n nhng nh hng ca
bin thc di dng nhng lc ma st, su thy vc v iu kin
bin nh nhng quan trc dng triu hoc mc triu ti . Kt qu
gii cc phng trnh chuyn ng triu s cho thy phn b bin
v bin i pha dao ng t im ny n im khc trn bin, tc
lp c cc bn thy triu c gi tr ln trong vic phn tch qu

trnh truyn triu vng nghin cu v rt cn cho cng tc tnh ton

thit k cng trnh trn bin. Trong s cc phng php s tr tnh
thy triu, th gn y phng php Hansen c s dng rng ri,
bng phng php ny ngi ta lp cc bn triu cho hu ht
cc i dng v bin trn th gii.

Cc cu hi t kim tra
1) Nhng nguyn nhn no lm mc nc bin bin i?
2) Hy m t hin tng thy triu trong bin.
3) Lc to triu hnh thnh nh th no?
4) Vit biu thc th v ca lc to triu.
5) Thc cht ca cc thuyt tnh hc v ng hc thy triu.
6) Lc quay Tri t gy nn nhng c im g trong s
truyn sng triu?
7) Cc hng s iu ha ca thy triu l g?

77

Chng 7. DNG CHY BIN

7.1. Khi nim chung v phn loi dng chy

S di chuyn ngang ca nc t ni ny ca bin hay i

dng n ni khc gi l dng chy bin hay hi lu. Dng chy
bin c vai tr to ln trong i sng i dng: lm tng s trao i
nc, phn b li nhit , mui, bin i b, di chuyn bng
bin, ng thi nh hng mnh ti hon lu kh quyn v kh hu
cc vng ca Tri t.
ngoi khi i dng di chuyn nc do dng chy bin din
ra trn hng nghn kilmet, li cun vo chuyn ng nhng khi
lng ln nc. nhng su ln hoc gn y chuyn ng nc
chm hn, thng ngc hng vi cc hi lu mt. Cc dng chy
ngang cng vi chuyn ng thng ng ca nc to thnh chu
trnh chung hay hon lu nc i dng Th gii. cc bin v
thm lc a quan trc thy nhng dng chy quy m nh hn.
Nng lng ch yu ca cc dng chy bin l gi, ng sut
tip tuyn ca n to nn v duy tr s chuyn ng ca nc mt
i dng. Cng do gi, thng qua dng chy gi lp mt, trong
i dng c th hnh thnh nghing mt do hin tng dng rt,
t sinh ra graien ngang ca p sut thy tnh v hnh thnh dng
chy graien. To ra graien ngang v dng chy graien cn do cc
nguyn nhn nh chnh lch p sut kh quyn gia cc vng, dng
nc sng. Mt loi dng chy graien c bit, gi l dng chy mt
, c gy nn bi s chnh lch mt nc bin do phn b

khng u ca nhit v muid. Dng chy lin quan ti chuyn

ng thy triu c gi l dng triu, n c tnh cht tun hon v
c ni ti mt phn chng thy triu. Dng chy quan trc
thy sau khi cc lc gy nn n ngng tc ng c gi l dng
chy qun tnh.
Cch phn loi dng chy bin nh trn theo nguyn nhn gy
nn chng l cch phn loi chnh, v n quyt nh cc phng php
tnh dng chy .
Khi nghin cu thy vn bin, ngi ta cn phn bit dng
chy c nh, nu hng v tc t bin i, dng chy tun hon
(dng triu) v dng chy tm thi gy bi tc ng tm thi ca gi.
Ty theo su phn b m ngi ta c th phn bit dng chy mt
trong lp nc hng hi, dng chy su trong lp nc gia lp mt
v lp st y, v dng chy st y. Nu nhit ca nc trong
dng chy cao hn nhit nc xung quanh, th dng chy c
gi l dng chy nng, nu ngc li dng chy lnh. Da vo tnh
cht chuyn ng, ngi ta chia dng chy thnh dng un khc,
dng chy thng, dng chy xoy thun (chuyn ng ngc chiu
kim ng h bc bn cu) v dng chy xoy nghch (chuyn ng
theo chiu kim ng h).
7.2. L thuyt dng chy tri ca Ekman

Ekman gii bi ton dng chy tri trong iu kin bin su

v hn, khng c hin tng dng rt nc, mt nc v h s
nht khng i theo su bng cch gii h phng trnh chuyn
78

ng c dng:
2u
2 sin v 0,
z 2
2v
2 2 sin u 0,
z

e a z sin az ,
4
a 2

v
e a z cos az .
4
a 2

(90)

trong h s nht ri; th tch ring ca nc bin;

(93)

Phn tch nghim trn y cho thy rng mt bin m un ca

vn tc dng chy bng:

vn tc gc quay ca Tri t; v ; u, v cc thnh phn vn

U0

tc ngang theo cc trc x, y trong h ta oxyz c gc trng vi

,
a 2

(94)

mt bin, trc z hng xung di.

cn hng th lch mt gc 45 v bn phi so vi hng gi. Ti

Trong iu kin trng gi u khng i trn mt bin th cc

vn tc ch ph thuc vo su, nn c th vit li h phng trnh:

cc su z , gc gia vect dng chy v hng gi tng dn:

d u
2a 2 v 0,
2
dz
d 2v
2a 2u 0,
2
dz

(91)

az

U U 0e a z

(95)

(96)

gim theo quy lut hm s m. Ti su

Gi s bin su v hn, trn mt bin gi thi hng theo

trc y , th iu kin bin trn mt bin s l:

du
dv
0,

dz
dz

tc vect dng chy cng xung su cng quay v pha bn phi so

vi vect dng chy trn mt. M un vn tc:

sin
.
vi a

ti z 0 ,

(92)

Nghim ca h phng trnh chuyn ng v iu kin bin

trn y c dng:

sin

D su ma st) gi tr vn tc ch cn bng 1/23

gi tr vn tc trn mt v c hng ngc vi dng chy trn mt.

Ti su z D / 2 vect dng chy hng vung gc vi dng
chy trn mt v ti su z 2 D , vect dng chy li cng hng
vi dng chy mt v v gi tr ch cn bng 1/536 dng chy mt.
79

Nu chiu cc vect vn tc ti cc su khc nhau ln mt

phng nm ngang v ni cc im mt li, th ta c ng xon c
loga gi l ng xon c Ekman (hnh 30).

du

0,

dz

dv
;

dz

(98)

- ti y bin z H , H su bin:
u v 0.

(99)

Nghim s l:
u Asha cos a Bcha sin a ,

v Acha sin a Bsha cos a ,

(100)

trong

H z,
Hnh 30. ng xon c Ekman

D chaH cos aH shaH sin aH

,

ch2aH cos 2aH

D chaH cos aH shaH sin aH

.

ch2aH cos 2aH

Cc thnh phn dng ton phn theo trc x v y tun t bng:

U
S x udz 0 ,
a 2
0

S y vdz 0.

(97)

Trong trng hp bin su hu hn phng trnh chuyn

ng (91) c gii vi cc iu kin bin sau:
- ti mt bin z 0 :

T nghim ny thy rng dng chy tri trong bin su hu hn

ph thuc v aH . Vect dng chy tri trn mt U 0 c th to vi
hng gi (trc y ) nhng gc lch v pha phi khc nhau ty thuc
vo t s gia H v su ma st D . Gc gia hng gi v hng
dng chy mt c xc nh bng cng thc:
sh 2aH sin 2aH
u
tg
v z 0 sh 2aH sin 2aH

(101)
80

chm theo su. Trng hp H 0,1D , ti mi tng su cc vect

ty thuc vo t s H / D c cho trong bng sau y:

H/D

0,1

0,25
21,5

0,5

0,75

45,5

45

45

1,5

45

Thy rng, khi t s H / D tng th cng tng: khi tng

su ca bin, lc u tng, t gi tr 45,5 , sau gim chm n
gi tr ti hn 45 .

dng chy gn nh trng vi hng gi v gim ln theo quy lut

tuyn tnh vi su.
cc v trung bnh, vi tc gi trung bnh, su ma st
D 100 m. Khi gim th D tng v ti xch o D . V vy

khng th p dng l thuyt Ekman i vi bin su v tn cho cc v

thp.
T nghim c th tnh c dng ton phn:

D 2 ch 2aH cos 2aH 2chaH cos aH

S x udz

2 2
ch 2aH cos 2aH

0
H

shaH sin aH
D 2
.
S y vdz
2

2
ch
2
cos
2

aH
aH
0
H

(102)

Tnh ton cho thy rng trong trng hp bin su hu hn,

dng ton phn theo hng trc y c gi tr hu hn, nhng cng rt
nh so vi dng ton phn theo hng trc x . Khi H / D 1 th thc
t dng ton phn tng cng xp x bng
Hnh 31. Cc ng ni u mt cc vect
dng chy tri trong bin su hu hn

Trn hnh 31 biu din u mt ca cc vect dng chy tri ti

cc tng su t mt ti y bin cch nhau 1/10 su H ca bin.
Thy r rng nu su bin H ln hn su ma st D , th
hodograph vn tc gn nh trng vi trng hp bin su v hn.
Nu su bin nh hn su ma st, hng dng chy bin i

U0
.
a 2

i lng ng sut tip tuyn ca gi ln mt bin rt kh

xc nh, nn trong thc hnh tnh dng chy tri ngi ta hay tm
nhng mi lin h thc nghim gia vn tc dng chy ti mt v
vn tc gi, mt trong s c dng:
U0

0,0127W
,
sin

(103)
81

trong W vn tc gi o bng cng n v o vi dng chy.

7.3. L thuyt dng chy mt

Trong cht lng phn tng cc mt ng p, ng mt v

ng th s nm ngang v song song vi nhau nu cht lng bt ng
(cht lng chnh p barotrop). Nhng nu mt thay i (do nung
nng mt bin khng u, bc hi, mui, ging thy khc
nhau) th xut hin nghing ca cc mt ng mt v ng p
sut (cht lng nghing p barocline) v cc ht nc bt u
chuyn ng.

thnh phn g sin tip tuyn vi mt ng p lm cho phn t nc

m di chuyn theo hng t M n N . Ngay lc xut hin lc

Coriolis K1 (hnh 32b) lm cho m di chuyn theo hng ca lc

tng hp R1 vi vn tc VT1 . Nhng vi s bin i hng ca vect

Ly hai mt ng p: mt P0 trng mt bin, mt P nm

su khng c dng chy mt , n song song vi mt ng th
tng ng (hnh 32a). Gi s pha bn phi mt nc nh hn,
cn bn tri ln hn. Khi khong cch gia cc mt ng p P0
v P bn phi s ln hn, bn tri nh hn, tc H M H N .
V cc mt ng th D1 , D2 ... ct mt ng p P0 v xt tc
dng ca cc lc ln phn t nc m c lc trng trng hng
thng ng xung di vung gc vi mt ng th v lc graien p
sut thy tnh

hng theo php tuyn vi mt ng p P0 v

dn
pha trn. Cc lc khc xem l khng tn ti.
Trn hnh v ta thy thnh phn vung gc vi mt ng p P0
ca trng lc g cos cn bng vi lc graien p sut thy tnh, cn

Hnh 32. Gii thch s hnh thnh cn bng a chuyn

dng chy, th hng ca lc Coriolis cng bin i theo, gy nn s

quay v bn phi ca lc tng hp R1 v tip tc quay vect dng
chy.
82

R rng vect dng chy VT s quay v bn phi cho n khi

n vung gc vi lc g sin , v ch khi lc Coriolis s hng
theo cng mt dng thng vi g sin nhng v pha ngc li.
Xut hin s cn bng a chuyn v dng chy tr nn n nh.
Do :

l VT0 , cn mt ng p P l VT1 , th cng thc (105) s c dng:

g sin K 2 sin VT .

VT VT0 VT1

T :
VT

mt ng p P dng chy bng khng, mt ng p P song sng vi

mt ng th. Nu mt ng p P nghing so vi mt ng th, th
ti su ca mt ng p P dng chy s khc khng v cng thc
(105) khng cho vn tc tuyt i, m vn tc tng i (so vi mt
ng p P ). Nu k hiu vn tc tuyt i ca dng chy mt bin

g sin
.
2 sin

(104)

(106)

Trn hnh 32b v cc giao tuyn ca cc mt ng p v cc

mt ng th D1 , D2 , ... trn bnh . Ngi ta gi nhng ng l

Trn hnh v ta thy rng:

sin

DM DN
.
2L sin

nhng ng ng mc ng lc, v chng chnh l nhng ng

HM HN
,
L

ng tr cao ng lc ca mt P0 so vi mt P , c trng a hnh

ca mt ng p P0 . R rng dng chy hng theo ng ng mc

nn

ng lc. Nu nhn theo hng dng chy, th nhng cao ng lc

nh hn s v pha bn tri (bc bn cu).

gH M gH N
VT
.
2 sin L
Cc tch gH M v gH N chnh l cng chuyn dch mt n

Khi mt ng p P0 c dng phc tp hn, nh trn hnh 33, th

cc ng ng mc cng c dng phc tp hn. Thnh phn

v khi lng nc bin i nhng qung ng H M hay H N chng

g sin hng dc mt t do vn vung gc vi ng ng mc

li trng lc, thng c gi l nhng khong cch ng lc, v

ng lc ti im nghin cu v hng theo chiu dc ln nht ca

mt ng p, do , dng chy s hng theo tip tuyn ca ng
ng mc ng lc. Nh vy cc ng ng mc ng lc l nhng
ng dng v khi chuyn ng n nh, th chng l nhng qu o
ca cc ht nc.

c k hiu l DM v DN . Vy:
VT

DM DN
.
2 sin L

(105)

Khi chng minh cng thc trn, chng ta gi thit rng ti

83

P0

P0

P0

D P vt 10 3 P 0,9P .

V khi tnh dng chy, chng ta cn hiu cc cao ng lc

gia cc mt ng p, nn s hng th hai c th b qua v cng thc
tnh ton c dng:
P0

D vt 10 3 P .

(108)

Trong cng thc ny, nu p sut tnh bng xiba (tng

ng 1 m khong cch gia hai ng ng p), th D tnh c
bng mt ng lc. Nu b 10 3 v phi, th D tnh c s biu
din bng milimet ng lc.

Hnh 33. Nhng ng ng mc ng lc ca mt bin

tnh cao ng lc ti mt trm th vn no ngi ta

tch phn phng trnh thy tnh:

dP gdz
t P n P0 :
P0

dP gdz gz D ,

(107)

trong z khong cch gia mt ng p P v mt ng p P0 .

Trong thc hnh hi dng hc, ngi ta hay dng th tch
ring quy c vt thay cho , do , thay tch phn bng tng, ta c

Mt trong nhng vn thc tin t ra khi tnh ton dng

chy mt trong bin l vic xc nh mt khng ng lc, ti
mt ng p nm ngang v dng chy mt trit tiu. Tuy nhin,
y l vn i hi nhng nghin cu su, nn chng ta khng xt
ti trong phn ny. Ngi ta bit c rng, thng thng mt khng
ng lc nm su 1000-1500 m i dng, cn i vi cc
bin v vng gn b, th n nm su nh hn.
7.4. L thuyt dng chy graien trong bin ng nht

Chng ta xt trng hp trng dng chy graien gy bi

nghing mt nvs do dng rt, do bin i p sut kh quyn trn
bin hay do dng b v mt ng nht theo phng ngang, b qua
lc ni ma st, ma st y ch ng k lp st y v dng chy n
84

nh. Khi gc nghing ca cc mt ng p cng nh ca mt

VT

thong ca bin nh nhau mi su (hnh 34a).

g sin
.
2 sin

(109)

Dng chy ny s tn ti t mt ti su D . Gc y
khng th xc nh nh trong dng chy mt , m phi xc nh t
quan trc mc nc. Nh vy dng chy c tc khng i t mt
ti D v hng vung gc vi dc ln nht ca mc nc v
pha bn phi. cc v trung bnh D c gi tr khong 100 m.
trong lp ma st y, g sin cn bng vi R (tng hp lc
ca lc Coriolis K vung gc vi dng chy v lc ma st T hng
ngc dng chy) (hnh 34c).
Xt s cn bng lc, nu chiu cc lc ln hng dng chy
v hng vung gc vi n, ta c

g sin cos T ,
g sin sin K
v suy ra:
tg

Hnh 34. Gii thch s hnh thnh dng chy graien

Nu su ca bin ln hn su ma st di
( D

sin

, h s ma st ri gia cc lp), th trn mt

VT

K 2 sin

g sin

(2 sin ) 2
2

(110)
.

(111)

Ta thy cng gn y, h s tng, gc lc v ln ca

bin thnh phn g sin cn bng lc Coriolis, ging nh trng hp

VT cng gim. R rng, trong lp ma st y, t bin trn D ti y,

dng chy mt xt (hnh 34b):

vect dng chy quay v bn tri tin n trng vi hng ca

85

dc ln nht ca mc nc, cn v tr s th gim dn v tin ti

bng khng y.

su t lch so vi hng dc ln nht ca mc nc v gi tr

vn tc gim tuyn tnh theo su. Bin cng su ( H 0,5D)

Bi ton dng chy graien trong bin ng nht c th c

gii mt cch chnh xc hn nu s dng h phng trnh chuyn
ng i vi cht lng nht ca Navier-Stocks. Kt qu cho thy bin
i ca vect dng chy graien theo su ph thuc vo t s gia
su bin H v su ma st di D . Trn hnh 35 biu din cc
ng cong ni cc im mt ca cc vect dng chy cc su

dng chy mt bin cng lch nhiu hn v bn phi so vi hng

dc ln nht ca mc nc v khi xung su, th quay dn sng
pha tri, tc gim khng cn theo quy lut tuyn tnh na. i
vi bin su ( H 1,25 D ), th ton b b dy nc bin c th chia

cch nhau 0,1H cho ba trng hp t s gia su ca bin v

su ma st di khc nhau. im cui cng ca cc ng cong ng
vi mt bin, im gc ng vi y bin.

lm hai lp: trong lp nm trn su D , dng chy graien khng

i theo su, lch v bn phi mt gc vung so vi hng dc
ln nht ca mc nc v gi tr vn tc c tnh theo cng thc
(109); lp st y, vi dy D , dng chy bin i c v hng
ln ln, bin trn ca lp, n bng dng chy lp trn, cn
di bin trn, th quay tri v gim gi tr n bng khng y.
7.5. Hon lu ven b

b su ( H D ) gi thi song song vi b pha bn tri

ng b s gy nn hin tng nc dng b do dng ton phn
hng v bn phi hng gi. Nu gi thi vung gc vi b, dng
ton phn s chuyn ng dc b.
Thnh phn dng ton phn php tuyn i vi b s to nn
nghing mc lm xut hin dng chy graien.
Hnh 35. Cc ng ni u mt cc vect
dng chy graien trong bin ng nht

Thy rng, i vi bin nng ( H 0,25D ), dng chy mi

Khi nghing mt cn nh, dng chy graien cng yu so

vi dng chy tri. Dn dn vi s tng ca nghing mc, dng
chy tri v dng chy graien tin ti trng thi cn bng, hon lu
tr nn n nh, vng ven b bin hnh thnh dng chy tri
86

graien tng cng.

Nu H ( D D) , th b dy nc chia lm ba lp:
- Lp st y t y n D , s ng tr dng chy graien vi
vn tc tng dn t khng y ti cc i su D , cn hng
th quay dn t hng xp x vi hng nghing cc i ca mc
nc ( cc tng st y) n vung gc vi nghing cc i (
su D );

n s tn ti ca dng nc tri hoc nc chm m ngi ta vn

thng quan st thy mt s vng b. Trn hnh 36 th hin s
ca hon lu ven b vng b ty bc chu Phi ni ting nh l mt
vng khai thc c ln ca th gii.

- Lp su nm gia su D v D , ni y quan trc thy

dng chy graien su, khng b nh hng ca ma st, khng b nh
hng ca gi, hng dng chy song song b (vung gc vi hng
nghing cc i ca mc), cn vn tc th khng i;
- Lp mt (lp ma st) t mt ti su ma st trn D ni
y quan trc thy dng chy mt tng cng ca dng chy su
khng i v dng chy tri bin i theo su c v tc v
hng.
Nu su bin H D D , th lp su vi dng chy su s
mt i. Nu su bin gim hn na, th vng b bin s c ch
dng chy tri v graien cng chu tc ng ca ma st y.
vng b nc nng thoi, su H D , s dng v rt
nc s do gi thi vung gc b gy nn, cn dng chy graien th
hng theo dc mc. Thnh th, lp mt s quan trc thy dng
chy gi vung gc b, lp st y s l dng chy graien hng
ngc li vi dng chy trn mt.
R rng s hon lu ven b nu trn y lun lun dn

Hnh 36. S hon lu ven b trong vng b ty bc chu

Phi: a) hng tn phong; b) hodograph vn tc cc dng chy gi
v dng chy graien; c) hng dng chy v s tri nc b
7.6. Dng triu

chng ni v thy triu, chng tqa xt n mt s c

im ca loi dng chy c tnh cht tun hon ny ca i dng.
Dng triu c c trng bi chnh nhng quy lut ring c ca dao
ng triu ca mc nc. Chng ta cng xt nhng iu kin trong
87

 hnh thnh ch dng triu thun nghc hay dng triu xoay.
Trong t nhin, dng triu thun nghch c quan st thy
nhng di ven b, vng ca sng, cc eo bin. Nu nh sng thy
triu lan truyn di dng sng tin, th vn tc dng triu t cc i
vo lc nc ln, nc rng v i dng, tc bng khng, vo thi
im mc nc i qua v tr trung bnh. Nu nh sng thy triu l
sng ng, chng hn nh trng hp phn x sng triu nh cc
vnh, th dng triu t cc i khi mc nc trung bnh v bng
khng khi nc ln v nc rng.
Dng triu xoay quan trc c nhng vng khi xa b.
Hodograph ca dng triu xoay thc t c dng ellip vi bn trc ln
hng theo hng truyn sng, cc vect dng triu thng thng
quay theo chiu kim ng h bc bn cu.
Nh bit trong chng thy triu, nhng l thuyt dng triu
cha c th s dng vo vic d tnh n trong tng lai. Trn thc t,
ngi ta phi s dng nhng quan trc trc tip thu c nhng
c trng c bn ca dng triu.
Dng chy m chng ta quan trc c bng nhng dng c o
trc tip l dng tng cng ca cc dng chy gi, graien v dng
triu. Khi nghin cu nhng dng chy khng tun hon, chng ta c
th d dng loi tr c dng triu tun hon t chui quan trc
dng chy thc bng nhng php ly trung bnh khc nhau. Vi
nhng chui quan trc dng chy ngy, cch n gin nht l loi tr
cc dng triu bng cch cng tt c nhng hnh chiu tc trong

ngy nhn c dng d (dng chy gi hoc dng chy graien);

mun nhn c gi tr tc dng triu tng gi, ch cn ly dng
tng cng tng gi tr i dng d.
Vi nhng chui quan trc di ngy, c th p dng cc
phng php phn tch iu ha x l v cng nhn c nhng
hng s iu ha dng triu tng t nh nhng hng s iu ha ca
mc nc dng d bo cc dng triu.
7.7. S hon lu ngang tng qut ca nc i dng Th gii

H thng cc dng chy trn mt i dng Th gii c

hnh thnh di s tc ng ca kh quyn, bc x Mt Tri, cc lc
to triu v lc Coriolis. Trn cc bn a l thng ch cung cp
nhng s tng qut ca cc dng chy graien v cc dng chy
gi tng cng. Bc tranh cc dng chy nhn chung phn nh trng
gi tng qut lp khng kh st mt nc. y biu l tc ng
ca p thp xch o, cc xoy nghch cn nhit i, nhng dng tn
phong; phn bc n Dng chu s nh hng ca cc gi ma.
V tng th, hon lu nc mt i dng Th gii c th th
hin bng nhng h thng xoy thun v xoy nghch khng l.
phn ty i cn nhit i bc v nam bn cu c nhng h thng
xoy nghch tng ng vi nhng xoy nghch cn nhit i ca kh
quyn. cc v trung bnh (bc bn cu) v nhng v cao hon
lu xoy nghch ca nc c thay th bi hon lu xoy thun v
sau , Bc Bng Dng, li thay th bi hon lu xoy nghch.
Nhng kch thc ngang ca cc h thng hon lu c o bng
88

hng nghn kilmet.

i xch o tng quan gia hon lu i dng v kh
quyn b ph v, ni y hnh thnh nhng vng tun hon nc
xoy nghch c trung bnh, phn ng ca cc v nhit i c
thay th bi nhng h thng hon lu v m xoy thun. Chuyn
ng quay vng ca nc y i ngc vi s di chuyn ca cc
khi khng kh v ngi ta gii thch bng s bt ng u ca
vn tc cc dng tn phong.
Nhng h thng xoy nghch cn nhit i l nhng khu pht
trin mnh nht ca hon lu nc i dng. Chng hnh thnh nh
sau: nhng dng tn phong c nh to nn bc v nam bn cu
nhng dng chy mu dch c nh rt bn vng, chy qua cc i
dng t ng sang ty v to nn phn ngoi vi pha nam ca vng
quay xoy nghch bc bn cu v phn ngoi vi pha bc ca vng
quay xoy nghch nam bn cu. cc b i Ty Dng, di nh
hng lc a v s bt ng u ca cc tn phong, nhng dng
chy mu dch chia nhnh. Mt b phn nc khng ln ngot v
xch o, b li cun vo chuyn ng xoy nghch v tham gia
hnh thnh dng chy nghch xch o, cn nhnh chnh, di dng
hi lu nhit i mnh m, chuyn ng v pha cc v cao lm
nn phn ngoi vi pha ty ca hon lu xoy nghch. ng lc ca
chuyn ng ny l s dng nc do nhng hi lu mu dch mang
n b ng cc lc a v hon lu kh quyn trong cc xoy nghch
cn nhit i.

c nh, dng chy quay ngot li v ct qua i dng t ty sang

ng di dng nhng hi lu cn nhit i m mang nc nng v
mn ca cc v thp, lm thnh cc phn ngoi vi pha bc ( bc
bn cu) v pha nam ( nam bn cu) ca cc h thng xoy nghch
trong i dng.
phn pha ng ca i dng, do nh hng ca lc a,
nhng hi lu bc i dng v nam i dng ny li chia nhnh.
Mt nhnh, di tc ng ca xoy nghch cn nhit i ca kh
quyn, ngot v xch o hon li lng nc rt mt do cc dng
tn phong v khp kn h thng hon lu xoy nghch i dng.
l nhng hi lu b tr nhit i lnh. Khi chuyn ng n xch o,
chng c nung nng dn v do c cc dng tn phong thu ht,
lch v pha ty khi b v ha nhp vo nhng hi lu mu dch.
Mt b phn nc khc i chch v pha cc v cao, b thu
ht vo h thng xoy thun v m v cao bc bn cu v vo
chuyn ng xoay trn quanh nam cc nam bn cu.
Cc h thng xoy thun v cao (cc h thng xoy thun
cn cc bc hoc cn cc nam) bc bn cu v nam bn cu khc
bit nhau mt cch ng k.
H thng xoy thun cn cc bc hnh thnh vng p thp
Iceland v Aleut trong qu trnh chuyn ng tin ln pha bc ca
dng chy bc i dng. Khi tin n bin Bc Bng Dng hi lu
phn nhnh: mt nhnh hng vo Bc Bng Dng (nh mt dng
chy m v mn), nhnh khc bm dc bin i v pha ty n ti lc

cc v trung bnh, trong i tc ng ca cc dng gi ty

89

a, ha nhp vi nc cc lnh c mang ti t Bc Bng Dng,

to nn on khi u ca dng chy cn cc b tr lnh (nh hng
ca nc cc lnh c bit mnh i Ty Dng).

Phn ngoi vi pha bc ca cc xoy nghch ca h thng xch

o hnh thnh mt dng chy nghch xch o b tr vng cc tiu
vn tc gi, n nh v cng ca n tng dn v pha ng.

Khi gp hi lu nhit i nng, nc ca hi lu b tr lnh

quay sang pha ng, khp kn h thng xoy thun bc bn cu.

Cc h thng xoy thun nhit i c l lin quan ti s hnh

thnh xoy v bt ng u ca trng gi v c th lan rng sang
pha ty. Chng c hnh thnh phn pha ng nhit i ca i
dng khong gia b ty ca lc a v cc phn ngoi vi ng
nam v ng bc ca cc h thng cn nhit i v xch o (tun t
bc v nam bn cu). Nhng h thng xoy thun nhit i c l
cu to t nhng xoy thun quy m trung bnh, phn ln lp nc
mt v ch i khi l ln trn mt.

H thng xoy nghch cn nam cc v kch thc v s pht

trin km xa h thng cn bc cc. N hnh thnh gia hi lu vng
quanh Nam Cc (hi lu gi ty) v hi lu st b Nam Cc ca cc
gi ng nam do cao p trn lc a Nam Cc. H thng xoy thun
di nh hng ca hnh dng ng b, a hnh y, baqt ng
u trng gi v mt s nguyn nhn khc b phn d thnh mt s
vng chuyn ng xoy thun vi quy m trung bnh.
Trong vng quay xoy nghch din ra s dn nc v pha tm
km theo s dng nc phn ngoi vi v chm nc vng trung
tm. Trong xoy thun, qu trnh dng nc xy ra trung tm, cn
s chm nc xy ra phn ngoi vi.
H thng xoy nghch Bc Bng Dng l mt xch chnh ca
hon lu nc Bc Bng Dng. N chu s nh hng ca cao p
cc phn st Thi Bnh Dng ca thy vc Bc Bng Dng v
h thng hon lu xoy thun v cao.
H thng xch o nm pha bc xch o n khong 10-12
V.B, n t c s pht trin mnh nht vo ma h ca bc bn
cu, khi m hi lu mu dch nambn cu tng cng, cn hi lu
mu dch bc bn cu yu i,

S hi lu nu trn y c tnh cht ph bin cho c i

Ty Dng, Thi Bnh Dng v phn nam n Dng. Phn bc
n Dng nm trong i cc gi ma, cc hi lu y c tnh
ma v c im gi ma. Nhng mt xch chnh ca hon lu nc
y ch pht hin vo thi k ma ng, khi hng ca gi ma
trng vi hng ca gi tn phong ng bc.
Nh vy l s trao i nc ngang ca nc i dng c
thc hin ch yu dc theo cc v tuyn. S trao i gia cc v
din ra bng cch mang nc t mt h thng hon lu v m ny
sang mt h thng khc nhng phn ngoi vi pha ng v pha ty
ca chng. Cn s lin quan gia bn cu bc v bn cu nam c
thc hin thng qua nhng xoy quy m trung bnh ca h thng
hon lu xch o. Trong hon lu lin tc ny ca nc i dng,
hay nh ngi ta ni, trong trng vn tc lin tc ny, vi mt mc
90

 quy c nht nh, ngi ta tch ra nhng dng chy ring bit v
cho chng nhng tn gi nh ghi trn nhng bn dng chy cc
i dng.

Cu hi t kim tra
1) Phn bit nguyn nhn ca dng chy tri, dng chy mt
v dng chy graien.
2) Bin i ca vect vn tc theo su trong cc loi dng
chy trn.
3) su ma st trn, su ma st di l g?

Ti liu tham kho chnh

1. .. . ., , 1979
2. .. . ., , 1974
3. .. . ., , 1976
4. .. . . ., , 1947
5. .. . ., , 1957
6. .. . ., , 1968
7. . . . ., ,
1975
8. . . . ., , 1974
9. .. . ., , 1965
10. .. . .: , 1968

4) Cn bng a chuyn l g?
5) V s bin i ca vect vn tc dng chy theo su
mt im gn b su dc ng trong cc trng hp, chng hn, a)
gi thi song song vi b pha bn tri b; b) gi thi t b ra to
vi b mt gc 45o.
6) Nhng nhn t no quyt nh hon lu mt i dng? Nu
nhng h thng hon lu v m ca mt i dng.

91