Sng bin

Sng bin
Bi:
PGS. TS. NGT Phm Vn Hun

5.1. Nhng khi nim chung v sng bin

5.1.1. Nhng yu t sng
Di tc dng ca nhng lc khc nhau, trn mt phn cch nc khng kh bin
lun lun tn ti cc sng. Nu ct mt bin ni sng bng mt mt phng thng ng
theo mt hng no (thng theo hng truyn sng chnh), th giao tuyn ca mt
bin vi mt phng c dng ng cong phc tp gm nhiu sng gi l profin sng
(hnh 18). Nu quan trc dao ng ca mt bin ti mt im c nh no (ghi bng
my ghi sng), th bin i ca v tr mt nc theo thi gian cng c hnh dng phc
tp. Trn profin sng, mi mt sng bao gm phn cao hn mc sng trung bnh gi l
ngn sng v phn thp hn mc sng trung bnh gi l y sng. im cao nht ca
ngn sng l nh sng. im thp nht ca y sng l chn sng.

Profin sng v cc yu t sng

Mc sng trung bnh l ng thng ct profin sng sao cho din tch tng cng phn
trn v phn di ca profin sng bng nhau.
cao sng h l khong cch gia nh sng v chn sng xc nh trn profin sng
dc hng truyn ca sng.
Bc sng l khong cch ngang gia cc nh ca hai ngn sng k cn nhau trn
profin sng dc theo hng truyn ca sng.

1/20

Sng bin

Chu k sng l khong thi gian m hai nh sng k cn nhau i qua mt ng thng
ng c nh.
Vn tc truyn sng hay vn tc pha l vn tc di chuyn ngn sng theo hng truyn.
Khi nim v vn tc truyn sng ch p dng vi sng tin. Ta c cng thc:

c = . (35)

T s cao sng v bc sng h / gi l dc ca sng.

Phn sng t chn sng n nh sng hng v pha gi thi ti to thnh sn n
gi ca sng, phn ngc li t nh n chn sng khut gi gi l sn khut gi ca
sng.
Hng truyn sng trong bin c tnh t hng bc n hng chuyn ng ca sng.
Prn sng l ng ni cc nh sng xc nh trn nhiu profin sng hng theo hng
truyn chnh ca sng. Tia sng ng thng vung gc vi frn sng ti im ang
xt.
5.1.2. Phn loi sng
Ch sng, c trng cc yu t sng, s tc ng ca sng ln b v nhng i tng
khc ph thuc rt nhiu vo loi sng. Theo lc gy nn sng, ngi ta phn bit:
Sng gi c gy nn bi gi v chu tc ng ca gi; nhng sng do gi gy nn
nhng cn duy tr c sau khi gi ngng tc ng hoc i hng c gi l sng
lng. Cng gi l sng lng khi m sng i t ni chng c gi gy nn ti vng ang
xt ang hon ton lng gi.
Sng p xut hin do tc ng ca p sut kh quyn hoc gi lm mt nc lch khi
v tr cn bng.
Sng txunami xut hin do cc hin tng ng t, ni la di nc hoc ven b.
Sng tu gy bi chuyn ng ca tu.
Sng thy triu biu hin s dao ng tun hon ca mc nc bin, gy bi tc ng
ca cc lc to triu ca Mt Trng v Mt Tri.
Theo c im tc ng ca lc sau khi xut hin sng, ngi ta chia cc sng thnh
sng cng bc, nu lc vn tip tc tc ng ln sng v sng t do, nu lc ngng tc
dng sau khi to sng.

2/20

Sng bin

Theo cc lc ko ht nc trong sng tr v v tr cn bng, ngi ta cn chia thnh

sng mao dn v sng trng lc. Trong trng hp sng mao dn, lc phc hi l sc
cng mt ngoi, trong trng hp th hai l trng lc.
Theo bin ng ca cc yu t sng vi thi gian, ngi ta chia ra thnh sng n nh
vi cc yu t sng khng bin i theo thi gian, sng khng n nh l sng ang pht
trin, hoc bt u tt dn, vi cc yu t bin i theo thi gian.
Theo s dch chuyn ca dng sng, ngi ta chia ra sng tin c dng dch chuyn nhn
thy c trong khng gian v sng ng c dng nhn thy khng dch chuyn trong
khng gian. Sng ng th hin di dng dao ng mc cc i cc im bng v
cc tiu cc im nt. Cc ht nc trong sng dch chuyn theo ng thng ng
cc im bng v theo ng nm ngang cc im nt. khong cch gia hai im
cc ht nc dao ng trn nhng mt phng lm thnh nhng gc khc nhau vi
mt nm ngang (hnh 19a).
Trong sng tin, cc ht nc chuyn ng theo nhng qu o gn ging ng trn
hoc ellip kn. Dc theo hng truyn sng, cc ht nc nm trn cng mt mt phng
tham gia vo chuyn ng khng ng thi. Trn hnh 19b thy rng nu xung lc bt
u tc ng t pha tri, th u tin i vo chuyn ng l ht nc 1, sau cc ht
nc 2, 3, ..., mi ht sau chm so vi ht trc mt pha (mt gc quay). V tr cc ht
vo thi im u c biu din bng ng cong lin. Vo thi im tip sau, mi
phn t chuyn ng quay thm mt gc na trn qu o ca mnh n nhng v tr
1',2',3'... to nn s chuyn dch v pha trc ca profin sng (ng gch ni).

S chuyn ng ca cc ht nc trong sng ng (a) v sng tin (b) v bin i ca hnh

dng sng vi thi gian

3/20

Sng bin

Khi nghin cu sng bin ngi ta cn phn bit sng hai chiu (sng phng) v sng
ba chiu. Trong sng hai chiu, trn tuyn frn sng khng c s chnh lch cao ca
mc, cc ngn sng ko di mi nh nhng lung nc v truyn i theo hng truyn
sng. Trong sng ba chiu, ngi ta quan trc thy c s chnh lch cao mc dc
theo frn sng. i vi loi sng ny, ngi ta a thm khi nim chiu di ngn sng
ko di ca ngn sng theo hng frn ca n v cao sng ba chiu l hiu
gia mc cao nht ca nh v mc thp nht ca chn sng.

5.2. C s l thuyt c in v sng bin

5.2.1. L thuyt sng bin su
L thuyt sng bin su c in da trn nhng gi thit: bin su v hn, cht lng l
tng bao gm nhiu ht ring bit khng c ma st trong, mt nc khng i, sng
phng, tc dng ca lc to sng s ngng sau khi sng pht trin. Trong trng hp
, cc ht cht lng dao ng di tc dng ca hai lc l trng lc v lc graien p
sut thy tnh. Phng trnh chuyn ng trong trng hp ny s l:
2 x x
t2 a

2 x x
t2 b

(
+(
+

2 z
t2

2 z
t2

)
g)
g

z
a

1 P
a

1 P
b

= 0,

(36)
z
b

= 0.

Phng trnh lin tc c trng cho s bo ton khi lng cht lng trong chuyn ng
c vit nh sau:

x z
t a b

x z
b a

) = 0, (37)

trong x,z ta bin thin ca ht theo cc trc X v Z; a v b ta ban u ca

ht cng theo cc trc X v Z; g gia tc trng trng; t thi gian; mt nc;
P p sut trong cht lng.

Qu o ca ht nc trong sng

4/20

Sng bin

Hng trc X dc theo mt bin trng vi phng truyn sng, trc Z thng ng xung
di. Gi s ht nc chuyn ng theo qu o trn kn vi tm trng vi v tr ca n
trong trng thi ng yn, bn knh r, gc pha tnh t trc thng ng (hnh 20). Theo
hnh v ta c:
x a = rsin,
z b = rcos. (38)
}
Trong cht lng l tng, tt c cc ht trong trng thi ng yn u trn mt ng
thng ng, khi bt u chuyn ng th chng chuyn ng cng pha. Gi s trn
ng thng ng X = 0 tt c cc ht c pha bng khng ti thi im t = 0, khi ht
X = a, ti thi im t s c pha (hnh 21):
=

2
a

2
t,

(39)

( y ly du tr v xem hng quay ca ht theo chiu kim ng h l hng dng).

K hiu
2

= k;

= n,

ta c
= kant . (40)

Bn knh qu o, do nhng gi thit trn, ch ph thuc vo su ca ht, tc ph

thuc vo b, m khng ph thuc a v t.
T cc h thc (38), ta nhn c:
x
a

= 1 + krcos;

x
b

r
z
b sin; b

z
a

= kr sin;

=1

r
b cos.

Do , biu thc trong du ngoc ca phng trnh lin tc (37) s c dng:

( br cos) +
r
r
r
+kr b sin2 = 1 + kr b + (kr+ b )cos.

x z
a b

x z
b a

= (1 + krcos) 1 +

5/20

Sng bin

Theo iu kin lin tc (37), o hm theo thi gian ca biu thc ny phi bng khng,
ngha l phng trnh phi khng c cc thnh phn cha t. Nh vy h s ca s hng
cui cng phi bng khng, tc l:
r

kr+ b = 0.

V r ch ph thuc vo b, nn c th vit:
dr
r

= kdb .

Sau khi tch phn, ta c:

lnr = kb + const.

Tm hng s tch phn t iu kin: khi b = 0, tc trn mt bin, r = r0 v do

const=ln r0. T :
r = r0e kb = r0e

2
b

. (41)

Nh vy bn knh qu o ca cc ht gim ph thuc vo khong cch t mt bin theo

quy lut hm m, trong gim cng nhanh khi sng cng ngn.
Chng ta bit cao sng th bng ng knh qu o, nn
h = h0e

2
b

, (42)

trong h0 cao sng trn mt bin. T cng thc ny suy ra rng su bng
na bc sng (b = / 2), cao sng ch cn bng 0,04 gi tr ca n trn mt. Trong
thc t, ngi ta coi su xm nhp ca sng l 0,5.
nhn c quy lut bin i p sut trong sng chng ta s dng cc phng trnh
chuyn ng (36). t cc o hm ring ca x v z theo a,b v t vo cc phng trnh
, c tnh n cc h thc (40) v (41). Sau khi bin i v ly tch phn, ta nhn c:
P

= gb+ 2 n2r20e 2kb

r0 kb 2
(n
ke

kg)cos + const. (43)

Biu thc ny cho php xc nh p sut sng ti su b bt k. c bit vi mt bin

(b = 0):
P0

= 2 n2r20

r0 2
k (n

kg)cos + const.

6/20

Sng bin

V trong l thuyt sng t do, trn mi im ca mt ni sng p sut P0 phi khng i

v khng ph thuc vo gc pha . Ta c ng thc
n2 kg = 0,

hay
n2 = kg. (44)

Chia hai v ca ng thc ny cho k, ta c cng thc vn tc truyn sng

C2 =

g
2

g
hay C = 2
. (45)

Ta thy vn tc truyn sng C trong bin su v hn ch ph thuc vo bc sng.

Theo cc k hiu quy c th C = n / k, vy biu thc (40) c th vit li di dng:
= k(a Ct).

Khi phng trnh biu din bin i ta ca cc ht trong sng (phng trnh (38))
c tnh n (41) c th vit thnh:
x a = r0e kb sink(a Ct),

z b = r0e kb cosk(a Ct).

(46)

Khi cho nhng i lng b v t trong cc phng trnh ny nhng gi tr c nh, chng
ta s tnh c cc ta ca cc ht dc theo hng truyn sng, tc tnh c profin
sng ng vi su b cho. Chng hn, ti b = 0, tc mt bin, (46) tr thnh
x a = r0sin,

z = r0cos.
trong =
x=

(47)

2
(a

Ct). Hay:

+ r0sin + Ct,

z = r0cos.

(48)

7/20

Sng bin

Ta thy rng cc phng trnh ny m t profin sng trn mt bin l ng trocoid (khi
t = 0). Khi cho t nhng gi tr khc khng v tng dn, ta thy profin sng (tc ng
trocoid) dch chuyn v pha chiu dng ca X vi tc C. Cc profin sng trocoid
cc su khc nhau (46), tc ng vi cc gi tr b khc khng c phn bit vi nhau
bi cao sng 2r0e kb gim theo quy lut hm m i vi b. Bc sng, chu k v vn
tc sng khng bin i theo su (hnh 21).

Qu o ca ht nc trong sng

Theo (43) v (44) ta thy p sut sng su bt k gm p sut thy tnh gb v p

sut 12 n2r20e 2kb. Vy gii hn bin i ca p sut su bt k tng ng vi cao
sng su v gim theo su. V nh ta thy, su ln hn bc sng, p
sut sng ch cn bin i rt t. Do , cc cm bin ghi bin i p sut xc nh
sng mt phi c t nhng su khng ln, cn mun chuyn t cao sng o
c su b sang cao sng mt bin th phi tnh n quy lut bin i cao
sng theo su.
Tm li, l thuyt sng trocoid trong bin su v hn cho nhng kt lun sau:
1) Cc ht nc trong sng chuyn ng theo nhng qu o trn vi bn knh qu o
gim theo su bng nh lut hm m (cc cng thc (41) v (42)).
2) Vn tc truyn sng ch ph thuc vo bc sng v khng i theo su. Chu k
sng v bc sng cng khng i theo su.
3) Profin sng l ng trocoid.
4) Gii hn bin i p sut sng gim theo su, t l thun vi gim cao sng.
su bng bc sng, bin i p sut rt nh (v cao sng ch cn bng 1/
535 cao sng trn mt).

8/20

Sng bin

Cc kt lun ca l thuyt sng trocoid c p dng nghin cu sng lng i

dng, v sng ny gn ging nh sng t do phng hay sng hai chiu.
5.2.2. Cc kt lun ca l thuyt sng bin nng
Trong bin nng, hin tng ma st y lm thay i cc c trng hnh hc v ng
hc ca sng. L thuyt sng bin nng nghin cu sng n nh hai chiu di s nh
hng ca su nhn c nhng kt lun sau y:
1) Qu o cc ht nc trong sng l nhng ellip vi trc ln ko di theo phng
truyn sng. Kch thc cc trc ellip qu o ph thuc vo t s gia bc sng v
su ca bin v cng gn n y cng gim.
Trc ngang ca ellip A bin i theo quy lut cosin hyperbiolic , cn trc thng ng B
- theo quy lut sin hyperbiolic :
A = h0

chk(H b)
shkH ,

B = h0

shk(H b)
shkH ,

(49)

}
trong h0 cao sng trn mt bin, bng trc ng ca ellip qu o mt bin;
H su bin; b su ca v tr tm qu o cc ht tnh t mt sng trung bnh.
T (49) suy ra y, b = H, trc ng b = 0, cn trn mt bin, b = 0, trc ng B = h0.
Nu t s / H < 1, trc ngang v trc ng trong lp gn mt hu nh bng nhau, s
bin i ca chng xc nh theo biu thc
A = B = h0e kb ,

tc ellip bin thnh vng trn v cao sng bng trc B gim theo su b nh trong
trng hp bin su v hn (nh cng thc (42)).
Nu / H > 10, th B bin i tuyn tnh vi su, cn A gn nh gi nguyn khng i
vi su. Quy lut bin i tng t nh vy c trng cho s truyn sng thy triu
c bc sng khong hng trm kilmt.

9/20

Sng bin

Qu o ca ht nc trong sng

Profin sng l ng trocoid ellip (hnh 22). Khi / H < 1 qu o cc ht, nh ni, s
bin thnh ng trn v profin sng s c dng trocoid thng thng nh trn hnh 21.
Khi / H > 10, qu o bin thnh cc ellip ko dui di theo trc B, dng profin sng
gn nh hnh sin (sng thy triu).
Vn tc truyn sng ph thuc khng ch vo bc sng, m cn vo su ca bin:
C=

2g th 2 H. (50)

T (50) thy rng khi H / kh ln th cng thc (50) s ging cng thc (45), khi H /
kh nh, ta c cng thc truyn sng di thy triu:
C = gH. (51)

Thc t, nu H / > 1 / 2, c th thay cng thc chnh xc (50) bng cng thc (45), cn
khi H / < 1 / 10 - bng cng thc (51).
Do , i vi cc sng c bc sng nh hn hai ln su bin, th cc cng thc
sng trocoid s ng vi cc yu t sng trn mt bin, nhng sng nh vy gi l sng
ngn, l sng gi ngoi khi. Cn cc sng vi H / < 1 / 10, th gi l sng di, nh
sng thy triu. Cc sng vi 1 / 10 < H / < 1 / 2, gi l sng di chu k ngn, c xc
nh theo cc cng thc y ca l thuyt sng di (49), (50). Sng gi ven b
nc nng v txunami thuc loi ny.
Tnh cht bin i p sut cc su ph thuc vo t s H / . Vi sng ngn
(H / > 1 / 2), bin i p sut cc su t l thun vi cao sng cc su .
Vi sng di (H / < 1 / 10) p sut mi su bin i nh nhau v t l thun vi
cao sng trn mt (v trong sng di, lc ly tm nh, khng nh hng ti trng lc ca
cc ht chuyn ng).

10/20

Sng bin

Cn c vo tnh cht ny, ngi ta ra nguyn tc o sng bng cc cm bin p sut:

nu t cm bin su ln hn na bc sng ngn (sng gi), n s ghi nhn p
sut thy tnh do sng thy triu gy nn. Nu t cm bin su nh hn, n s
ghi nhn c p sut ca sng ngn v sng di. Phi tch ring ly p sut sng ngn
xc nh cao sng ngn ti tng su t my v nh thc nghim hoc cng thc gn
ng (42) m chuyn thnh cao sng trn mt bin.
Cc kt lun ca l thuyt sng bin nng c th p dng nghin cu sng thy triu
v phn no nghin cu sng gi v sng lng truyn t ngoi khi vo vng b
su gim dn.
5.2.3. Vn tc nhm sng
Nhng nhn xt v cc cng thc nu trong mc ny tng ng vi h sng n c
cao, chu k v bc sng nh nhau trn mt phng bin. Mt trng hp phc tp
hn l h sng giao thoa ca hai sng n vi cc chu k v cao gn bng nhau
cng truyn theo mt hng. Kt qu cng hai sng c th hin trn hnh 23.
y cc ng gch ni biu din hai sng giao thoa, ng lin m nt sng tng
cng, ng lin nt mnh l hnh bao ca n. Thy rng hnh bao sng tng cng vi
cao bin i t khng n gi tr ln nht trong tp hp sng c gi l nhm sng.
Hnh bao ny cng dch chuyn cng vi sng tng cng vi vn tc gi l vn tc nhm
sng. i vi bin su, vn tc nhm sng xp x bng na vn tc pha trung bnh ca
cc sng giao thoa:
C

Cn = 2 . (52)

i vi bin nng, cng thc vn tc nhm sng c dng:

Cn =

C
2

2
(1 + sh2
), (53)

trong = 2H / .
Khi H / b, vn tc nhm sng tin n gn bng vn tc pha, iu ny ng vi sng
thy triu.

Qu o ca ht nc trong sng

11/20

Sng bin

5.2.4. Nng lng sng

Cc ht nc chuyn ng trong sng c nng lng gm ng nng do chng chuyn
ng theo qu o v th nng do chng c cao bin i so vi mc bin yn tnh.
ng nng ca ht nc khi lng n v bng:
Ed =

v2
2,

trong v vn tc ca ht, bng r, vi l vn tc gc quay theo qu o ( = 2 / )

. Nu xt cc cng thc (35) v (45), ta c
=

2g .

Do , ng nng ca ht khi lng n v s bng

Ed =

gr2
.

Trong sng trocoid, mc sng trung bnh ti mi su dng cao hn mc ca ht nc

yn lng mt t. Thnh th trong mt chu k sng, th nng ca mi ht khng bng
khng. Nu tnh hiu ca cc din tch phn y sng v phn ngn sng trn profin
sng ca mt sng v chia hiu cho bc sng, ngi ta s tm c dng ca
mc sng trn mc yn tnh trung bnh trong mt chu k sng. dng trung bnh bng
=

r2
.

Khi th nng ca ht khi lng n v bng

Et = g

r2
.

Nng lng ton phn ca ht khi lng n v s bng tng ca ng nng v th

nng:
E =

2gr2
.

Nng lng ca ct nc vi dy db, y n v v mt khng i s l

dE = Edb = 2g

r2
db.

12/20

Sng bin

Thay r bng biu thc (41) v tch phn biu thc trn theo ton b chiu dy t 0 n
, ngi ta nhn c nng lng ca ct nc y n v, tc nng lng ca mt
n v din tch mt sng:
1

E = 2 gr20,

hay
1

E = 8 gh20. (54)

Biu thc ny ng vi sng hai chiu. i vi sng gi thc trong bin, sng ba chiu,
nu cao sng dc theo chiu di ngn sng bin i theo quy lut hnh sin th nng
lng sng ba chiu s lin h vi cao cc i h0 dc theo ngn sng nh sau:
E3 =

1
2
16 gh0.

(55)

5.3. S pht trin ca sng gi

Nhc im ca l thuyt sng c in va xt l khng gii thch c qu trnh pht
trin ca sng, s truyn nng lng gi cho sng, do , khng cho nhng mi lin h
gia cc yu t sng vi nguyn nhn sinh ra sng.
Mt cch nh tnh, c th gii thch s pht sinh sng gi nh sau. Khi gi bt u thi
trn mt nc yn tnh, nhng cun xoy c mt trong dng gi s tc ng ln mt
nc di dng cc xung p sut, lm xut hin cc sng ln tn (sng mao dn) c th
nhn thy bng mt (gi khong 0,7 m/s c th lm xut hin cc sng cao 3-4 mm, bc
sng 40-50 mm). Nu gi tip tc tc ng th s lm tng bin sng v sng mao
dn bin thnh sng trng lc.
V c ch truyn nng lng t gi cho sng, mt s nh nghin cu cho rng ng sut
tip tuyn ca gi ng vai tr ch yu. Th d, Makaveev xc nh nng lng m
sng nhn t gi bng tch ca ng sut tip tuyn v vn tc qu o ca cc ht trong
sng di dng biu thc sau:
M = A'w2C, (56)

trong A h s xc nh t thc nghim; ' mt khng kh; w vn tc gi;

= h / dc sng; C vn tc pha ca sng.
Nhng nh nghin cu khc cho rng c s truyn nng lng t gi cho sng l do c
s chnh lch p sut gia sn n gi v sn khut gi ca sng. Th d, Suleikin
gii thch rng cc ht nc trn sn n gi, khi chuyn ng theo qu o, c tc
ng bng mt p sut trng vi hng chuyn ng nn cng chuyn ng c
13/20

Sng bin

gia tng, cn cc ht trn sn khut gi chuyn ng trn on i ln ca qu o, b p

sut hm li. Nh tnh cht bt i xng ca p sut trn profin sng, nn sau mt vng
quay theo qu o, hiu s p sut c gi tr dng, ht nc nhn thm nng lng.
Kt qu th nghim trn m hnh sng v quan trc trong b sng cho cng thc cng
sut trung bnh MP m gi truyn cho sng tnh trn mt n v din tch mt nc nh
sau:
MP = Ah(w C)2, (57)

trong A h s thc nghim.

V tng qut, c th cho rng cng sut m gi truyn cho sng gm c hai phn: M
nng lng do ng sut tip tuyn ca gi v MP nng lng do p sut php tuyn
ca gi trn mt n v din tch mt ni sng xc nh bng cc cng thc (56) v (57).
c tip sc bi nhng dng nng lng ny, sng xut hin trong gi s pht trin,
tng c cao v bc sng ca n. Tuy nhin, nng lng m sng nhn c t gi
khng phi hon ton c dng vo s tng ca cc yu t sng, m mt phn nng
lng b tn mt do ri xut hin trong sng.
Suleikin nh gi s mt mt nng lng do ma st ri di dng
E = 0,07gr

R2

, (58)

trong r bn knh qu o ca ht trong sng n nh; chu k sng n nh;

R = / 2, bc sng n nh; mt nc.
Theo Crlov th phn nng lng mt mt trong ri bng
2

[ (1 + )] , (59)

M = b23C2

1
2

w
20

trong b h s thc nghim khng th nguyn; mt nc; dc sng;

C vn tc truyn sng; w vn tc gi.
Nh vy, tng cng cc dng nng lng va xt trn tr i dng nng lng m sng
mang i theo hng truyn sng s to nn s bin i nng lng sng ca mt ct
nc din tch y n v cao t y n mt bin. Chng ta vit
E
t

x (EvC)

+ MP + M E, (60)

trong E nng lng ca sng tnh cho c ct nc c xc nh bi cng thc

(54); vC vn tc mang nng lng, i vi sng ngn bng na vn tc pha (xem cng
14/20

Sng bin

thc (52)). Thnh phn x (EvC) c trng cho dng nng lng m ct nc b mt
i do sng mang i theo hng dng ca trc x. Phng trnh (60), ln u tin do
Makaveev nhn c, gi l phng trnh cn bng nng lng ca sng gi. Ta thy
phng trnh cn bng nng lng sng gi lin h nhng yu t sng ( h v ) ti thi
im bt k vi cc yu t to sng nhng c trng ca dng gi gy nn sng. Khc
vi l thuyt sng c in, vic gii phng trnh ny s cho php ngi ta tnh c
cc yu t sng qua cc yu t to sng, l mt bc khc phc c nhc im
ca l thuyt sng c in.
Khi gii phng trnh cn bng nng lng sng, mt vn quan trng l tm mi lin
h gia bc sng v cao sng hai n trong phng trnh , tc tm phng trnh
th hai khp kn h.
gii quyt vn ny, nhiu nh nghin cu c xu hng tm n nhng quan h
thc nghim thng qua chnh l cc quan trc sng.
Suleikin gii bi ton ny bng con ng l thuyt, nh s dng nh l v m men
ng lng ca cc ht nc chuyn ng trong sng theo qu o trn v nhn c
quy lut tng bc sng di tc dng ca gi. iu cho php ng tm c phng
trnh th hai di dng:
h
h0

( )

= 0,278 + 0,722
0

1/3

, (61)

trong h0,0 cao v bc sng khi bt u to sng.

5.4. S a dng ca sng gi. Cc hm phn b cc yu t sng gi

Trn thc t ngi ta thy sng gi thc rt a dng. Trn bng ghi sng bin, cc yu
t sng din bin nh l nhng i lng ngu nhin. V vy phng php hiu qu nht
nghin cu s a dng ca sng bin l p dng l thuyt v qu trnh ngu nhin.
Trong hi dng hc, nhim v chnh theo hng ny l xc nh cc c trng c bn
ca cc yu t sng vi t cch l nhng qu trnh ngu nhin, trc ht l mt phn
b ( lp li) v hm phn b ( m bo).
Hin nay trong hi dng hc ngi ta kho st hai loi hm phn b cc yu t sng:
loi th nht m t tnh a dng ca cc yu t sng vi cng xc nh gi tt l
hm phn b hay hm m bo; loi th hai m t tnh a dng ca cc yu t sng
ca vng bin no trong ch nhiu nm gi l hm phn b ch hay hm m
bo ch .
Hm phn b cao sng ti mt im. Chng ta bit sng gi thc trong bin c
tnh cht ba chiu nn cao ca n dc theo ngn sng thng bin i. Ngi ta gi

15/20

Sng bin

cao sng ln nht dc theo ngn sng l cao sng ba chiu. cao sng ghi c
bng dng c o ti mt im xc nh trn bin, gi l cao sng ti mt im, s
khc cao sng ba chiu.
Vic quan trc v nghin cu l thuyt cao sng ti mt im chng minh rng
vi sng n nh phn b cao gn vi quy lut phn b chun v khng ph thuc
vo cng (cp sng).
Hm lp li ca cao sng ti mt im biu din qua cao sng trung bnh c
dng:
f(h) =

h

2h h

[ ( ) ]. (62)

exp

h
4
h

Hm m bo ca cao sng ti mt im bng:

[ ( ) ]. (63)

F(h) = f(h)dh = exp

0

h
4
h

T (63) c th d dng biu din cao tng i qua m bo ca n:

h

4 lnF(h) = 1,712 lg F(h). (64)

xc nh cao sng tuyt i t tp hp sng c th, trc ht phi tnh cao

trung bnh ca tp hp , sau xc nh cao tng i ng vi m bo cho
trc theo cng thc (64) ri nhn n vi cao trung bnh ca tp hp sng, ta nhn
c cao tuyt i cn tm.
H s chuyn tip t cao sng ti mt im sang cao sng ba chiu cng m
bo c cho trong bng 8.
Bng 8. H s chuyn tip t cao sng ti mt im v cao sng ba chiu
F

0,1

10

20

30

40

50

60

70

80

90

95

h3F

hF 1,07 1,10 1,14 1,18 1,20 1,23 1,27 1,30 1,34 1,42 1,51 1,73 1,98

Hm phn b khng th nguyn ca m bo ca bc sng v di ngn sng

hon ton trng vi hm khng th nguyn m bo cao sng ti mt im. V

vy, trong cc biu thc (63) hoc (64) nu thay h / h bng / hoc L / L chng ta s
c nhng hm phn b cn tm:

16/20

Sng bin

[ ( ) ] hoc

= 1,712 lg F() (65)

[ ( ) ] hoc

= 1,712 lg F(L) (66)

F() = exp

F(L) = exp

L
4
L

Trong sng ba chiu, mi lin h gia bc sng trung bnh v di ngn sng trung
bnh c biu din nh sau:

L = 2.

Hm phn b ca chu k v vn tc sng. Hm phn b ca chu k sng xc nh theo

hm phn b bc sng da theo mi lin h gia chu k v bc sng
=

2g ,

s c dng

( )]
4

F() = exp 0,9064

hoc

= 1,364 lg F(). (67)

V vn tc truyn sng C t l vi chu k sng ( C = g / 2), nn i vi C c biu thc

tng t
C

= 1,364 lg F(C)

hoc

( ) ] (68)

F(C) = exp 0,9064

Hm phn b cc yu t sng bin nng. Hm phn b cao sng ti mt im i vi

trng hp nc nng ph thuc vo t s h = h / H c dng

F(h) = exp

4 1+

)(

h 1h

]
17/20

Sng bin

hoc
h

= [ 2,923(1 + 0,4h)lgF(h)]

1h
2

. (69)

Cc hm phn b ca chu k tng t nh trong trng hp bin su. Hm phn b

bc sng bin nng xc nh theo hm phn b chu k, cn c vo biu thc lin h
gia chu k v bc sng nc nng:
=

2g cth 2H .

5.5. Sng ven b

Khi sng bin truyn vo vng ven b, n b bin dng v khc x do gim su v
tng ma st. Cc yu t ca sng bin i. Din bin ca sng ven b ph thuc vo
ng b v tnh cht bin i ca a hnh y.
Nu sng i vo vng b dc ng v su, th sng khng bin i cc yu t ca n
cho n tn st b. Khi t ti thnh b n b phn x tr li. Kt hp sng ti v sng
phn x s to thnh sng ng vi bng sng thnh b, bin dao ng nng ln v
h xung ca mt sng bng khong hai ln cao sng ti.
Suleikin nh gi p lc ca sng ln b qua chu k sng nh sau:
P = 0,092, tn/m2

trong chu k tnh bng giy.

nhng vng b su nhng b chia ct mnh hoc nhng mm nh ra bin sng
khng phn x m nho, t ph hy. Trong trng hp p lc ln n mc c th
ph hy b v cc cng trnh ven b.
B thoi b tc ng yu hn v sng thng b ph hy trc khi t ti b. Nhng trn
ng i vo vng ven b thoi cc c trng sng b bin i nhiu nht.
Khi i vo vng ven b thoi mt sng tr nn trt t hn do s tt dn nhanh ca cc
sng b, mt sng c xu hng tr thnh ging nh nhng lung song song kh u
n.
V truyn trong vng ven b nc nng, nn sng c tnh cht nh nhng sng di,
vn tc truyn ph thuc su ca bin (xem cng thc (51)). Cc on frn gn b
chuyn ng chm hn so vi cc on cn xa. Do frn sng c xu hng quay
dn dn tin ti song song vi ng b.

18/20

Sng bin

Theo Suleikin gc gia frn sng v ng song song b ti im c su H ph

thuc vo gc 0 tng ng su H0 ngoi khi v vo chu k (hnh 24) theo h
thc
1+

0,052
H0

1+

0,052
H

sin =

sin0. (70)

Ngoi hin tng i hng truyn sng (khc x sng) nh trn, cc tham s sng cng
bin i. Nu ch rng chu k sng khi vo nc nng gn nh khng bin i, trong
khi vn tc truyn ph thuc su di dng (51), th bc sng phi gim so vi
ngoi khi theo quy lut

H
H0 .

(71)

Mt cch gn ng, nu gi thit rng nng lng ca mt con sng khng i khi
truyn t ngoi khi vo b nc nng, th cao sng do bin i bc sng s bin
i theo quy lut
h2
h2
0

v nu ch ti (71) th quy lut bin i cao sng khi su bin i s l:

h2
h2
0

H0
H.

(72)

S gim bc sng v ng thi tng cao sng s lm tng dc sng. Nu dc

sng t ti gi tr ti hn th ngn sng s b ph hy, to thnh sng nho hay sng
v b. Hin tng sng nho c th xy ra ngay mp nc hoc ngoi xa ty
thuc c vo nhng iu kin nh dc sn y bin, hng gi i vi b, dng
chy v.v...

S khc x sng trong nc nng

19/20

Sng bin

Cc cu hi t kim tra
1) Th no l nhng yu t sng, nhng yu t to sng?
2) Sng ng v sng tin khc nhau nh th no?
3) Nu nhng kt lun ca cc l thuyt sng bin su v bin nng.
4) Th no l sng ngn, sng di, sng di chu k ngn?
5) Biu thc ca nng lng sng.
6) Gi truyn nng lng cho sng nh th no?
7) Phng trnh cn bng nng lng sng gi gm nhng s hng g, lin h nhng i
lng g vi nhau?
8) m bo ca sng l g?
9) Nhng g s xy ra vi sng khi n truyn t khi vo b?

20/20