You are on page 1of 179

To Be Published In an Extraordinary Issue of the

th
Gazette of India, Part II Section 3(iii) Dated 13
August , 2007.

To be Published In an Extraordinary Issue of the


th
Tamil Nadu State Gazette Dated 13 August , 2007.

DELIMITATION COMMISSION OF INDIA


Nirvachan Sadan, Ashoka Road, New Delhi-110001.
No.282/TN/2007-IV Dated:- 13th August, 2007
22 Sravana, 1929 (Saka)

NOTIFICATION
In pursuance of Sub-Section (1) of Section 10 of the Delimitation Act, 2002 (33 of
2002), the following Order made by the Delimitation Commission under Sub-Section (2)
of Section 9 read with Sub-Section (2) of Section 4 of the Act, in respect of the
delimitation of Parliamentary and Assembly Constituencies in the State of Tamil Nadu is
hereby published.
ORDER NO. 52

WHEREAS, in pursuance of Sections 8 and 4 of the Delimitation Act, 2002 (33 of


2002), as amended by the Delimitation (Amendment) Act, 2003(3 of 2004), the
Delimitation Commission has, by its Order No. 43, dated 5th April, 2007 published in the
extraordinary issue of the Gazette of India and the Tamil Nadu State Gazette on 5th
April, 2007, determined – (i) the total number of seats in the House of the People to be
allocated to the State of Tamil Nadu as Thirty Nine (39); of which, Seven (7) seats, shall
be reserved for the Scheduled Castes and (ii) the total number of seats to be assigned
to the Legislative Assembly of the State as Two Hundred Thirty Four (234); of which,
Forty four (44) seats shall be reserved for the Scheduled Castes and Two (2) seats for
the Scheduled Tribes; and
WHEREAS, in pursuance of Sub-Section (1) of Section 5, read with sub Section
(1) of Section 9 of the said Act, the Delimitation Commission associated with itself the
Associate Members from the State with the proceedings for the delimitation of
Parliamentary and Assembly Constituencies in the State; and
WHEREAS, in pursuance of Sub-Section (2) of Section 9 of the said Act, the
Delimitation Commission published its proposals for the delimitation of Parliamentary
and Assembly Constituencies in the State on the basis of the relevant published figures
1
of 2001 Census, in the extraordinary issue of the Gazette of India and in the Tamil Nadu
State Gazette on 5th April, 2007, for inviting objections and suggestions in relation to the
aforesaid proposals by 18th April, 2007; and
WHEREAS, in pursuance of the said Sub-Section (2) of Section 9 of that Act, the
Commission’s Order No. 43 mentioned above and the above referred draft proposals of
the Commission, were published in the local newspapers on 8th April, 2007 and given
further publicity through radio and television and other media of mass communication;
and
WHEREAS, in pursuance of the said Sub-Section (2) of Section (9) of that Act,
the Commission also issued a Public Notice on 5th April, 2007 specifying the places and
dates of its public sittings to consider all objections and suggestions; and
WHEREAS, in pursuance of the said Sub-Section (2) of Section 9 of that Act, the
Commission held public sittings at Coimbatore on 17th May, 2007, at Madurai on 19th
May, 2007, at Tiruchirappali on 20th and 21st May, 2007 and at Chennai on 22nd May,
2007, as scheduled; and

1. The territorial Assembly Constituencies into which the State of Tamil Nadu
shall be divided for the purpose of elections to the Legislative Assembly of the
State and the extent of each such Constituency shall be as shown in Table-A

2. The territorial Parliamentary Constituencies into which the State of Tamil Nadu
shall be divided for the purpose of elections to the House of the People and
the extent of each such Constituency shall be as shown in Table-B.

3. Where the name of a Constituency as shown in Table-A or Table-B is


distinguished by the brackets and letters “(SC)” the seat in that Constituency is
reserved for the Scheduled Castes.

4. Where the name of a Constituency as shown in Table-A or Table-B is


distinguished by the brackets and letters “(ST)” the seat in that Constituency is
reserved for the Scheduled Tribes.

(HERE PRINT THE ATTACH MATTER)

TABLE – A
ASSEMBLY CONSTITUENCIES AND THEIR EXTENT
S.N. Name of Assembly Extent of the Constituency
Constituency
1. THIRUVALLUR
1. 1 Gummidipoondi Gummidipoondi and Uthukkottai Taluks.

2
2 2 Ponneri (SC) Ponneri Taluk (Part)
Poongulam, Injur, Seliambedu, Mangodu, Keerapakkam, Kallur,
Annamalaicheri, Periaveppathur, Uppunelvoyal, Agaram,
Devampattu, Kanganimedu, Umipedu, Seganyam,
Periakarumbur, Panapakkam, Kumaranjeri, Ilupakkam, Kolur,
Sirulapakkam, Avurivakkam, Kanavanthurai, Pakkam,
Thirupalaivanam, Poovami, Vembedu, Avoor, Vidathandalam,
Sombattu, Paranambedu, Kilikodi, Kattavur, Medur, Asanabudur,
Vanjivakkam, Pralayambakkam, Andarmadam, Pazhaverkadu,
Thangalperumbalam, Sirupazhaverkadu, Kadapakkam,
Thathamanji, Perumbedu, Chinnakavanam, Kuduvancheri,
Kanagavallipuram, Thirupair, Eliambedu, Lingipaiyanpettai,
Somanjeri, Athamananieri, Sirulappancheri, Kattur, Karungali,
Kalanji, Kattupalli, Vayalur, Thiruvellavoyal, Eripillaikuppam, Velur,
Aladu, Kumarasirulapakkam, Kaniambakkam, Kadamanjeri,
Thinaipakkam, Meratur, Devadanam, Thadaperumbakkam,
Vairavankuppam, Peravallur, Durainallur, Vadakkunallur,
Sevittupanapakkam, Pondavakkam, Madhavaram,
Malliankuppam, Chinnambedu, Keelmeni, Thachur,
Anuppampattu, Vellambakkam, Thottakadu, Kalpakkam,
Neithavayal, Nalur, Vannipakkam, Amoor, Panjetty,
Adambakkam, Natham, Ernavakkam, Pandigavanur,
Jaganathapuram, Nandiambakkam, Puzhudivakkam, Vallur,
Seemapuram, Madiyur, Valudigaimedu, Nayar, Mafaskanpet,
Pudupakkam, Periyamullaivoyal, Chinnamullaivoyal, Thirunilai,
Kodipallam, Arumandai, Vichoor, Vellivoyal, Edayanchavadi,
Arasur, Appalavaram and Andavoyal villages.
Arani (TP), Ponneri (TP), Minjur (TP) and Athipattu (CT).
3 3 Tiruttani Pallipattu Taluk
Tiruttani Taluk (Part)
Thalavedu, Ponpadi, Alamelumangapuram, Maddur,
Krishnasamudram, Sirunguni, Veeraganallur, Suryanagaram,
Agoor, Koramangalam, Thadur, Veerakaverirajapuram,

3
Beerakuppam, T.C.Kandigai, V.K.N.Kandigai, S.Agraharam,
Cherukkanur, Chinnakadambur, Periyakadambur,
Karthikeyapuram, Tiruttani, Murukkambattu,
Dharanivaragapuram, Velanjeri, Pattabiramapuram,
Sathranjeyapuram, Gollakuppam, Poonimangadu, Nallattur,
Chivvada, Nemili and Santhanagopalapuram villages.
Tiruttani (TP).
4 4 Thiruvallur Tiruttani Taluk (Part)
Arungulam, Mamandur, Arumbakkam, Kuppam, Arcot,
Nedambaram, Panapakkam, Gulur, Kanchipadi,
Muthukondapuram, Illuppur, Nabalur, Ramapuram,
Kaverirajapuram, Athipattu, Venugopalapuram,
Veeraraghavapuram, Vyasapuram, Thiruvalangadu, Palayanur,
Jagirmangalam, Rajapadmapuram, Manavur, Kapulakandigai,
Marudavallipuram, Harichandrapuram, J.S.Ramapuram,
Perikalakattur, Orathur, Lakshmivilasapuram, Pakasalai,
Chinnamandali and Kalambakkam villages.
Thiruvallur Taluk (Part)
Hudsonpuram, Placepalayam, Gengulukandigai, Allikuzhi,
Greenvelnatham, Sendrayanpalayam, Thomur, Thiruppair,
Arumbakkam, Rangapuram, Krishnapuram, Poondi,
Kannammapettai, Movoor, Neyveli, Ramathandalam,
Cheyancheri, Eraiyur, Monnavedu, Chithambakkam, Ramanjeri,
Karanizampet, Kunnavalam, Pattaraiperumbudur,
Kanagavallipuram, Pandur, Thirupachur, Tiruvallur,
Pirayankuppam, Palliaraikuppam, Karanai, Attupakkam,
Nemiliagaram, Keelvilagam, Melvalagam, Kalianur, Vidaiyur,
Venmanambudur, Kadambathur, Egattur, Melnallathur, Koppur,
Nayapakkam, Papparambakkam, Valasaivettikadu, Elluppur,
Polivakkam, Nungambakkam, Pinjivakkam, Kasavanallathur,
Agaram, Panambakkam, Ramankoil, Madathukuppam, Senji,
Thenkaranai, Chitrambakkam, Kavankolathur, Pudumavilangai,
Satharai, Erayamangalam, Alinjivakkam, Mappedu, Kilacheri,

4
Kondancheri, Perambakkam, Narasingapuram, Irulanjeri,
Kumaracheri, Koovam, Pillaiyarkuppam, Govindamedu, Ulundai,
Thodukadu, Vayalur, Kottaiyur, Karanai, Kallambedu,
Uttarampakkam, Kannur, Pudupattu, Selai and Tirupandiyur
villages.
Thiruvallur (M) and Vengathur (CT).
5 5 Poonamallee (SC) Thiruvallur Taluk (Part)
Arumbakkam, Thirukanacheri, Vilapakkam, Gerugampoondi,
Sembedu, Vengal, Velliyur, Ammanambakkam, Agaram,
Sethupakkam, Guruvoyal, Arkkampattu, Singilikuppam,
Ayalacheri, Pudukuppam, Koduveli, Karanai, Magaral,
Thamaraipakkam, Melakondaiyur, Vathattur, Karikalavakkam,
Vishnuvakkam, Kizhanur, Melanur, Othikkadu, Punnapakkam,
Pullarambakkam, Ikkadu, Kalyanakuppam, Chittathur, Perathur,
Ayalur, Punnapattu, Sivanvoyal, Nallankavanur, Puliyur, Pakkam,
Veppampattu, Ayathur, Sirukalathur, Thottikalai, Kilambakkam,
Thandalam, Thaneerkulam, Kakkalur, Putlur, Thozhur, Sirukadal,
Sevvapettai, Perumalpattu, Veppambattu, Thiruvur and Aranvoyal
villages.
Poonamallee Taluk (Part)
Gudapakkam, Varadarajapuram, Vellavedu, Nemam, Nochimedu,
Meyyur, Padur, Kuthambakkam, Narasingapuram,
Parvatharajapuram, Sembarambakkam, Meppur, Agaramel
Nazarathpet, Kannapalayam, Melpakkam, Soranjeri,
Amudurmedu, Agraharamel, Thiruninravur, Korattur, Voyalanallur,
Kolappancheri, Banaveduthottam, Pidarithangal, Parivakkam,
Senneerkuppam, Korattur, Kilmanambedu, Kattupakkam and
Goparasanallur villages.
Poonamallee (TP) and Thirumazhisai (TP).
6 6 Avadi Poonamalle Taluk (Part)
Nadukuthagai, Nemilicheri and Karunakaracheri villages.
Thirunindravur (TP), Tiruverkadu (TP) and Avadi (M).

5
7 7 Maduravoyal Ambattur Taluk (Part)
Ayappakkam, Nolambur, Adayalampattu and Vanagaram villages.
Ambattur (M) (Part)
Ambattur (M) - Ward No. 35, 36 and 52.
Nerkundram (CT), Maduravoyal (TP), Valasaravakkam (TP),
Karambakkam (CT), Porur (TP) and Ramapuram (CT).
8 8 Ambattur Ambattur Taluk (Part)
Ambattur (M) (Part)
Ambattur (M) - Ward No. 1 to 34 and 37 to 51.
9 9 Madavaram Ambattur Taluk (Part)
Kilkondaiyar, Alathur, Pandeswaram, Arakkambakkam, Morai,
Melpakkam, Kadavur, Vellacheri, Palavedu, Vellanur, Pothur,
Pammadukulam, Theerthagiriyampattu, Palavoyal,
Vilangadupakkam, Sirugavur, Ariyalur, Kadapakkam,
Sadayankuppam, Elanthanjeri, Mathur, Manjampakkam, Kosapur,
Chettimedu, Vadaperumbakkam, Lyon, Payasambakkam, Grant
Lyon, Alinjivakkam, Athivakkam, Vadagarai, Soorapattu,
Kadhirvedu and Puthagaram villages.
Naravarikuppam (TP), Puzhal (TP) and Madavaram (M).
Ponneri Taluk (Part)
Nerkundram, Chekkanjeri, Soorapattu, Sothuperumbedu,
Karanodai, Athur (I), Pudu Erumaivettipalayam, Pazhaya
Erumaivettipalayam, Sholavaram, Orakkadu, Budur, Kandigai,
Marambedu, Kummanur, Angadu, Siruniam, Sembulivaram,
Nallur, Alamathi, Attanthangal, Vijayanallur and Perungavoor
villages.
Padianallur (CT).
10 10 Tiruvottiyur Ambattur Taluk (Part)
Kattivakkam (M), Tiruvottiyur (M), Manali (TP) and Chinnasekkadu
(TP).

2. CHENNAI
11 11 Dr.Radhakrishnan Chennai (M Corp.) (Part)
Nagar
Chennai (M Corp.) Ward No. 3 to 8, 10, 11 and 14.
12 12 Perambur Chennai (M Corp.) (Part)
Chennai (M Corp.) Ward No.1, 2 and 32 to 36.
13 13 Kolathur Chennai (M Corp.) (Part)

6
Chennai (M Corp.) Ward No. 50 to 54 and 62.
14 14 Villivakkam Chennai (M Corp.) (Part)
Chennai (M Corp.) Ward No.55 to 58, 63 and 64.
15 15 Thiru-Vi-Ka-Nagar Chennai (M Corp.) (Part)
(SC)
Chennai (M Corp.) Ward No.37 to 41, 59, 60 and 97 to 99.
16 16 Egmore (SC) Chennai (M Corp.) (Part)
Chennai (M Corp.) Ward No.42, 45 to 47, 61, 71, 72 and 100 to
106.
17 17 Royapuram Chennai (M Corp.) (Part)
Chennai (M Corp.) Ward No.9, 12, 13, 15 to 22 and 31.
18 18 Harbour Chennai (M Corp.) (Part)
Chennai (M Corp.) Ward No.23 to 30, 43, 44, 48, 49 and 80.
19 19 Chepauk- Chennai (M Corp.) (Part)
Thiruvallikeni
Chennai (M Corp.) Ward No.79, 81 to 93, 95 and 111.
20 20 Thousand Lights Chennai (M Corp.) (Part)
Chennai (M Corp.) Ward No.76 to 78, 107 to 110, 112 to 114, 118
and 119.
21 21 Anna Nagar Chennai (M Corp.) (Part)
Chennai (M Corp.) Ward No.66 to 70 and 73 to 75.
22 22 Virugampakkam Chennai (M Corp.) (Part)
Chennai (M Corp.) Ward No.65, 128 to 131.
23 23 Saidapet Chennai (M Corp.) Part
Chennai (M Corp.) Ward No.132 to 136 and 138 to 141.
24 24 Thiyagarayanagar Chennai (M Corp.) Part
Chennai (M Corp.) Ward No. 117, 120 to 127 and 137
25 25 Mylapore Chennai (M Corp.) Part
Chennai (M Corp.) Ward No.94, 96, 115, 116 and 142 to 150.

26 26 Velachery Chennai (M Corp.) Part


Chennai (M Corp.) Ward No. 151 to 155.
3. KANCHEEPURAM
27 27 Shozhinganallur Tambaram Taluk (Part)
Nanmangalam, Kovilambakkam, Medavakkam, Karapakkam,
Perumbakkam, Vengavasal, Chittalapakkam, Ottiambakkam,
Arasankalani, Semmanjeri and Uthandi villages.
Puzhithivakkam (Ullagaram) (TP), Perungudi (TP), Kottivakkam
(CT), Palavakkam (CT), Neelankarai (CT), Injambakkam (CT),
Okkiyamthuraipakkam (CT), Pallikaranai (TP), Madipakkam (CT),
Jalladianpettai (CT) and Shozhinganallur (TP).
7
28 28 Alandur Sriperumbudur Taluk (Part)
Ayyappanthangal, Thelliaragaram, Koluthuvancheri,
Srinivasapuram, Kovur, Chinnapanicheri, Paraniputhur,
Periyapanicheri, Moulivakkam, Madanandapuram, Mugalivakkam,
Kolapakkam, Gerugambakkam, Thandalam, Tharapakkam and
Irandankattalai villages.
Manapakkam (CT).
Tambaram Taluk (Part)
Cowl Bazaar village.
Nandambakkam (TP), St.Thomas Mount-cum-Pallavaram (CB),
Alandur (M) and Moovarasampettai (CT).
29 29 Sriperumbudur (SC) Sriperumbudur Taluk (Part)
Kozhumanivakkam, Malayambakkam, Mevalurkuppam,
Valarpuram, Mannur, Kandamangalam, Sengadu, Sivapuram,
O.M.Mangalam, Pichivakkam, Thulasapuram, Kandivakkam,
Kappankottur, Kottur, Elimiyankottur, Kiloy, Ayakolathur, Nemili,
Irungattukottai, Thandalam, Katrambakkam, Tharavur,
Sirukalathur, Kavanur, Kollacheri, Nandambakkam, Puduppair,
Nallur, Amarambedu, Pennalur, Sirukiloy, Padicheri,
Ettikuthimedu, Gunagarambakkam, Edayarpakkam,
Akkamapuram, Ekanapuram, Mahadevimangalam,
Kannanthangal, Vadamangalam, Pillaipakkam, Vengadu,
Irumbedu, Somangalam, Poonthandalam, Pazhanthandalam,
Thirumudivakkam, Erumaiyur, Naduveerapattu, Puducheri,
Chetthuppattu, Karunakaracheri, Kolathur, Navalur,
Oddankaranai, Kaduvancheri, Pondur, Irungulam, Mambakkam,
Thirumangalam, Molachur, Sogandi, Kanthur, Maduramangalam,
Singilipadi, Kodamanallur, Melmaduramangalam, Koothavakkam,
Sivankoodal, Ramanujapuram, Keeranallur, Podavur, Nandimedu,
Santhavellore, Sirumangadu, Araneri, Vadakal, Sirukalathur,
Valathancheri, Gunduperumbedu, Nallamperumbedu, Alagoor,
Mahanyam, Vellarai, Malaipattu, Mahanyam (RF),
Manimangalam, Varadharajapuram, Karasangal, Thundalkalani,

8
Padappai, Sirumathur, Salamangalam, Nariyambakkam,
Koolangacheri, Perinjambakkam, Vaipoor, Vallam, Mettupalayam,
Echoor, Kunnam, Pappankuzhi, Sendamangalam, Vittaveedagai,
Jambodai, Selvazhimangalam, Panrutti, Mathur, Panapakkam,
Serapanacheri, Karanaithangal, Venjuvancheri, Vellerithangal,
Arambakkam, Athanancheri, Korukkanthangal, Adhanur,
Madambakkam, Neelamangalam, Orathur, Navalur,
Vattambakkam, Oragadam, Sennakuppam, Panaiyyur, Ezhichur,
Poondi, Vadakkupattu, Padarvadi, Valayakaranai,
Umayalparanancheri, Kanchivakkam, Nattarasampattu,
Siruvanjur, Vadamelpakkam, Erivakkam, Keelakalani, Kuthanur,
Kavanur and Kattupakkam villages.
Mangadu (TP), Sikkarayapuram (CT), Kundrathur (TP) and
Sriperumbudur (TP).
30 30 Pallavaram Tambaram Taluk (Part)
Polichalur (CT), Anakaputhur (TP), Pammal (TP), Tirusulam (CT),
Pallavaram (M), Thiruneermalai (TP) and Meenambakkam (TP).
31 31 Tambaram Tambaram Taluk (Part)
Kadaperi, Tiruvancheri, Mudichur, Kasbapuram, Vengapakkam,
Agaramthen, Kovilancheri, Madurapakkam and Moolacheri
villages.
Tambaram (M), Chitlapakkam (TP), Sembakkam (TP),
Madambakkam (TP), Perungalathur (TP) and Peerkankaranai
(TP).
32 32 Chengalpattu Chengalpattu Taluk (Part)
Mannivakkam, Nedungundram, Puthur, Kolapakkam,
Unamancheri, Rattinamangalam, Vengadamangalam,
Nallambakkam, Arungal, Karanaipuducheri, Gudalore R.F,
Kayarambedu, Perumathunallur, Keerappakkam,
Murugamangalam, Kumizhi, Othivakkam, Kannivakkam, Pandur,
Appur R.F, Senthamangalam, Appur, Kalvoy, Hasthinapuram,
Karunilam, Karambur, Kolathur, Dasarikunnathur, Guruvanmedu,
Melmanapakkam, Palur, Villiambakkam, Sasthirambakkam,
Vembakkam, Venkatapuram, Chettipunyam, Kachadimangalam,
Kondamangalam, Anjur, Thenmelpakkam, Veerapuram, Paranur,
Paranur R.F, Kanthalur, Athur, Pulipakkam, Rajakulipettai,
Hanumanthai, Kunnavakkam, Echankaranai, Pattaravakkam,
9
Senneri, Thenur, Ammanambakkam (Guduvanchery firka),
Porunthavakkam, Vallam, Pazhaveli, Ozhalur, and
Ammanambakkam ( Chengalpattu firka) villages.
Melamaiyur (CT), Alapakkam (CT).Vandalur (CT) and Urapakkam
(CT), Nandivaram - Guduvancheri (TP), Maraimalainagar (TP),
Singaperumalkoil (CT) and Chengalpattu (M).
33 33 Thiruporur Chengalpattu Taluk (Part)
Ponmar, Karanai, Thazhambur, Navalur, Kannathur Reddy
Kuppam, Muthukadu, Egattur, Kazhipattur, Siruseri, Polacheri,
Sonallur, Mambakkam, Keelakottiyur, Melakottiyur, Pudupakkam,
Padur, Kunnakkadu, Kovalam, Semencheri, Kelambakkam,
Sathankuppam, Velichi, Kolathur, Panangathupakkam, Kayar,
Thaiyur, Thiruvidanthai, Vadanemmeli, Nemmeli, Sengadu, Illalur,
Vembedu, Nellikuppam, Agaram, Kondangi, Maruderi,
Hanumanthapuram, Melaiyur RF, Kizhur, Kattur,
Krishanankaranai, Thandalam, Kottamedu, Vengur Sirunkundram,
Dasarikuppam, Perunthandalam, Pooiluppai, Karumbakkam,
Viralpakkam, Mailai, Sembakkam, Chettipatturayamankuppam,
Madayathur, Vengaleri, Alathur, Pattipulam, Karunguzhipallam,
Sirudavoor, Acharavakkam, Poondi, Edarkundram, Royalpattu,
Mullipakkam, Valarkundram, Konerikuppam, Reddikuppam,
Kammalampattu, PeriyaIrumbedu, Otteri, Rayamangalam,
Manamathy, Agaram, Amoor, Poranthavakkam, Athigamanallur,
Salavankuppam, Paiyanur, Panchanthiruthy, Kunnappattu,
Dhakshnavarthy, Santhanampattu, Amaiyampattu,
Melkanagampattu, Thirunilai, Periyavippedu, Chinnavippedu,
Kattakhazhani, Amirthampallam, Chinna Irumbedu, Orathur,
Thandarai, Oragadam, Kalanipakkam, Arungundram,
Mannavedudevadanam, Valavanthangal, Karanai, Periyaputheri
and Thiruvadisoolam villages.
Thiruporur (TP),
Tirukkalukundram Taluk (Part)
Nemmeli, Nemmeli RF, Pulleri, Thunjam, Keelavedu,
Meleripakkam, Thirumani, Thirumani RF, Janakipuram,
Alagusamudram, Keerapakkam, Melapattu, Nelvoy,
10
Kuzhippanthandalam, Vadakadumbady, Perumaleri, Kadumbady,
Nallanpethal, Melkuppam, Echur, Pulikundram, Irumbuli,
Thazambedu, Kankeyamkuppam, Sogandy, Adavilagam,
Osivakkam, Pudupakkam, Manapakkam, Othivakkam,
P.V.Kalathur, Veerakuppam, Edaiyur, Kothimangalam, Puliyur,
Egai, Acharavakkam, Pattikadu, Nallur, Manamai, Kokilamedu,
Kunnathur, Amaipakkam, Narasankuppam, Nathamkariamcheri,
Mullakolathur, Echankaranai, Soorakuppam, Ammanambakkam,
Thathalur, Narapakkam, Salur RF, Salur, Ponpathirkoodam,
Venbakkam, Udayambakkam, Punnapattu, Anoor, Korappattu,
Mambakkam, Mudaiyur, Kurumughi, Elumichampattu,
Sadurangapattinam, Neikuppi, Meiyur, Kalpakkam and
Karmarapakkam villages.
Tirukalukundram (TP) and Mamallapuram (TP).
34 34 Cheyyur (SC) Cheyyur Taluk
Tirukkalukundram Taluk (Part)
Kilapakkam, Perumbedu, Amanambakkam RF, Kunnavakkam,
Veerapuram, Vengabakkam, Arambakkam, Poonthandalam,
Kudiperumbakkam, Perambakkam, Aminjikarai,
Periayakattupakkam, Nadurvakkarai, Pakkam, Pandur,
Vellapandal, Vazhuvodur, Thimmur, Vallipuram, Vilagam,
Edayathur, Erumbilicheri, Theppanamapattu, Attavattam,
Nerumbur, Chinnakattupakkam, Angamampattu, Chitlambakkam,
Punnapattu, Somaspattu, Solaikuppam, Ilayanarkuppam,
Vittalapuram I, Vittalapuram II, Merkandai, Lattur,
Sooradimangalam, Kondakarikuppam, Panangattucheri,
Bommarajapuram, Nallathur, Ayapakkam, Vasavasamudram,
Voyalur and Vengadu villages.
Pudupattinam (CT).
35 35 Madurantakam (SC) Madurantakam Taluk
36 36 Uthiramerur Uthiramerur Taluk
Kancheepuram Taluk (Part)
Valluvapakkam, Poosivakkam, Uthukadu, Kattavakkam, Vilagam,
Thalayampattu, Alavur, Varanavasi, Vembakkam,
Chinnamadurapakkam, Ambakkam, Thollazhi, Kosapattu,
Devariyambakkam, Thonankulam, Ullavur, Palayaseevaram,
Nathanallur, Puliyambakkam, Vengudi, Kilottivakkam,
Seeyamangalam, Thimmarajampettai, Bavasahibpettai, Thangi,
Ekanampettai, Naickenpettai, Villivalam, Koyambakkam, Erivoy,
Thimmaiyanpettai, Muthialpettai, Padappam, Chinnaiyankulam,
Kottakkaval, Orikkai, Kolivakkam, Iyangarkulam,
Punjarasanthangal, Valathottam, Kamugampallam, Kuruvimalai,

11
Vitchanthangal, Kalur, Asoor, Avalur, Angambakkam,
Thammanur, Melputhur, Kolathur, Perumanallur, Vedal,
Kalakattur, Thalaiyillaperumbakkam, Arpakkam, Magaral,
Kavanthandalam, Nelveli, Kilputhur, Kambarajapuram,
Elayanarvelur, Chithaathur, Manjamedu, Suramenikuppam,
Ayimicheri, Kovalavedu, Navettikulam, Thiruvenkaranai,
Kunnavakkam, Agaram, Thenneri, Madavilagam, Sirupagal,
Oddanthangal, Naickenkuppam, Sinnivakkam, Vadaveripattu,
Marutham and Puthagaram villages.
Thenambakkam (CT), Ayyampettai (CT) and Walajabad (TP).
37 37 Kancheepuram Kancheepuram Taluk (Part)
Pullalur, Thandalam, Purisai, Valathur, Pullambakkam,
Pondavakkam, Moolapattu, Padunelli, Govindavadi, Uveri,
Putheri, Maniyachi, Kottavakkam, Parandur, Thandalam, Nelvoy,
Podavur, Siruvallur, Siruvakkam, Veliyur, Pudupakkam,
Olakkalpattu, Thaipakkam, Melbangaram, Vathiyur, Kuram,
Periyakarambur, Vishakandikuppam, Sembarambakkam,
Injambakkam, Karai, Seeyati, Poondithangal, Kuthirambakkam,
Thodur, Ariyambakkam, Neervalur, Attuputhur, Illuppapattu,
Vedal, Enadur, Chitterimedu, Thulukkanthandalam,
Ariyaperumbakkam, Sirunaiperugal, Muttavakkam, Damal, Kilar,
Thiruppukuzhi, Melambi, Kilambi, Sirukaveripakkam,
Thimmasamudram, Netteri, Achukattu, Karuppadithattadai,
Sittiyambakkam, Sekkankulam, Singadivakkam, Siruvedal,
Athivakkam, Nummappattu, Thirumalpattu, Alapakkam, Karur,
Murukkanthangal, Olaiyur, Kaliyanur, Vaiyavur, Nallur,
Konerikuppam, Arappanacheri, Putheri, Velinkapattadai,
Kilkadirpoor, Melkadirpoor, Mettukuppam, Melottivakkam,
Musaravakkam, Perumbakkam, Muthavedu, Pitchavadi, Vishar,
Sadathangal, Narapakkam, Alavandarmedu and Vippedu villages.
Kancheepuram (M), Nattapettai (CT) and Sevilimedu (TP).

12
4. VELLORE
38 38 Arakkonam (SC) Arakkonam Taluk (Part)
Sembedu, Chithambadi, Itchiputhur, Kilvanam, Polur, Uliambakkam,
Kilandur, Perungalathur, Krishnapuram, Valarpuram, Mudur, Velur,
Konalam, Anaipakkam, Mulvoy, Kilpakkam, Kavanur, Kilkuppam,
Vadamambakkam, Kainoor, Thandalam, Perumalrajapet, Vedal,
Asamandur, Chitheri, Parithiputhur, Melpakkam, Ammanur,
Puliyamangalam, Ambarishpuram, Mosur, Seyyur, Nagarikuppam,
Uriyur, Anaikattuputhur, Pudukesavaram, Ananthapuram, Athur,
Mangattucheri(Kadambanallur), Arigilapadi, Poyyapakkam,
Kilandurai, Melandurai, Negavedu, Ochalam, Arumbakkam,
Sillamandai, Melkalathur, Sirunamalli, Illuppaithandalam,
Parameswaramangalam, Murungai, Chittoor, Pinnavaram,
Attupakkam, Sayanavaram (Jagir), Kilvenkatapuram, Pallur and
Ganapathipuram villages.
Arakonam (M), Perumuchi (CT) and Thakkolam (TP).
39 39 Sholingur Walajah Taluk (Part)
Somasamudram, Kalpattu, Pandiyanellore, Kallankuppam, Kodakkal,
Pulivalam, Kadappanthangal, Thagarakuppam, Sengalnatham,
Sekkadikuppam, Rendadi, Venkatapuram (Mel), Kesavanakuppam,
Jambukulam, Velam, Kolatheri, Marudalam, Kattarampakkam,
Thalangai, Vanghur, Ponnappanthangal, Ozhughur, Chithathoor,
Melveeranam, Govindacherikuppam and Govindacheri villages.
Sholingur (TP).
Arakkonam Taluk (Part)
Vengapattu, Paravathur, Akkachikuppam, Paranji, Nandi
Veduthangal, Minnal, Vailambadi, Cuddalore, Thalikkal, Ayipedu,
Ariyur, Karikkal, Nandimangalam, Soorai, Ayal, Polipakkam, Tappur,
Pazhayapalayam, Kunnathur, Anverthikanpettai, Kattupakkam,
Banavaram, Mangalam, Koothambakkam, Velithangipuram, Meleri,
Elathur, Kilakalathur, Kizhveedhi, Kodambakkam, Mahendravadi,
Karnavoor, Pudur, Kizveeranam, Panniyur, Pudupattu, Siruvalayam,

13
Perapperi, Uliyanallur, Vepperi, Vettangulam, Asanallikuppam,
Thirumalpur, Nelvoy, S.Kolathur, Reddivalam, Agavalam,
Nedumpuli, Thuraiyur, Peruvalayam, Alapakkam,
Thuraiperumbakkam, Maganipattu, Cheri, Kattalai, Eralacheri,
Uthirampattu, Dharmaneedhi, Nangamangalam, Melapulam,
Poigainallur, Velianallur, Thandalam (Jagir), Melvenbakkam,
Kilvenbakkam, Perumbulipakkam, Avalur, Karivedu, Ayarpadi,
Ocheri, Sirukarumbur, Athipattu, Vegamangalam, Mamandur,
Kalathur and Sankarampadi villages.
Nemili (TP), Kaveripakkam (TP) and Panapakkam (TP)
40 40 Katpadi Katpadi Taluk (Part)
Thengal, Balekuppam, Kondareddipalli, Ponnai, Paramasathu,
Madandakuppam, Keeraisathu, Gollapalli, Ammavaripalle,
Mahimandalam, Perumalkuppam, Erukkambattu, Vallimalai, Melpadi,
Mutharasikuppam, Vinnampalli, Kodukkanthangal, Elayanellore,
Thenpalli, Veppalai, Sripadanallore, Kugaiyanallore, Eranthangal,
Serkadu, Oddanthangal, Karigiri, Kandipettu, Puthur,
Sembarayanallore, Brahmapuram, Sevur, Arumparuthi,
Karnampattu, Ammundi, Vandaranthangal, Karasamangalam,
Unnamalaisamudram, Thalayarampattu, Thandalamkrishnapuram,
Virudampattu and Dharapadavedu villages.
Dharapadavedu (TP), Kalinjur (TP), Katpadi (TP), Kangeyanallur
(CT), Gandhinagar (Katpadi Extn) (TP), Thiruvalam (TP),
and Senur (CT).
Vellore Taluk (Part)
Shenpakkam (TP)
Walajah Taluk (Part)
Vasur, Palleri, Kondakuppam, Marudampakkam, Ekambaranellur,
Sikarajapuram, Mukundarayapuram, Katharikuppam and Lalapettai,
villages.
41 41 Ranipet Walajah Taluk (Part)
Padiyampakkam, Sengadu, Vanapadi, Maniyambattu, Karai,
Manthangal, Pinji, Anandhalai, Musiri, Valluvambakkam,

14
Sumaithangi, Bagaveli, Thenkadappanthangal, Ammananthangal,
Vannivedu, Navlock, Thengal, Kilminnal, Arapakkam, Melakuppam,
Thimmanacherikuppam, Nandiyalam, Veppur, Gudimallur,
Chennesamudram, Kadapperi, Poondi, Thirumalaicheri, Thalanur,
Kathiavadi, Ayilam, Arunkundram, Kilkuppam, Koorambadi,
Sathambakkam, Thiruparkadal and Kalmelkuppam villages.
Ammoor (TP), Chettithangal (CT), Ranipet (M), Walajapet (M),
Narasingapuram (CT) and Melvisharam (TP).
42 42 Arcot Arcot Taluk
Vellore Taluk (Part)
Palamadai, Edayansathu, Adukkamparai, Thuttipattu, Sirukalambur,
Nelvoy, Sathumadurai, Munjurpattu, Pangalathan, Selamanatham,
Kaniyambadi, Veppampattu, Kanikkaniyan, Kathalampattu,
Palathuvannan, Singarikoil, Vallam, Kilpallipattu, Mottupalayam,
Kammasamudram and Mothakkal villages.
43 43 Vellore Vellore Taluk (Part)
Sampanginallore, Venkatapuram, Perumugai and
Alamelumangapuram villages.
Sathuvacheri (TP), Vellore (M), Allapuram (TP), Thorapadi (TP) and
Konavattam (CT).
44 44 Anaikattu Vellore Taluk (Part)
Kandaneri, Kalanipakkam, Erayangadu, Okkanapuram,
Virinchipuram, Seduvalai, Sathiyamangalam, Poigai, Anpundi,
Melmanavur, Kilmanavur, Sadupperi, Sirukanchi, Sembedu,
Abdullapuram, Thellur, Puthur, Elavambadi, Vallandaraman,
Vasanthanadai, Anaikattu, Unai, Kommalankuttai,
Brahmanamangalam, Kilkrishnapuram, Tippasamudram, Odiyathur,
Vaniyambadi, Genganallore, Pulimedu, Budur, Sekkanur, Kuppam,
Murukkeri, Ariyur, Kattuputhur, Usur, Athiyur, Appukal, Karadikudi,
Devichettikuppam, Karunkali, Mahammadapuram, Ongapadi,
Varadalampattu, Alleri, Sholavaram, Sathapalaiyam, Palampakkam,
Thuttikadu, Thellai, Elluparai, Kilkothur, Pinnanthurai,
Nemandapuram, Athikuppam, Madayapattu, Serpadi, Pudukuppam,

15
Peenjamandai, Katharikuppam, Gengasanikuppam, Vannanthangal,
Melarasampattu, Umayampattu, Mullavadi, Periyapanaparai,
Palampattu, Jarthankollai and Kil Arasampattu villages
Pallikonda (TP), Karugampattur (CT), Palavansathu (CT), Ariyur
(CT), Pennathur (TP) Odugathur (TP) and Virupakshipuram (CT).
45 45 Gudiyattam Taluk (Part)
Kilvaithinankuppam
Danakondapalli, Viludonapaliam, Dakshinapathapalayam,
(SC)
Rangasamudram, Paradarami, Puttavaripalli, Veerasettipalli (R.F),
Veerichettipalli, Varadhareddipalli, Chengundram, Modikuppam,
Thattaparai, Chinnalapalli, Mukkundram, Pakkam, Ramalai,
Thattimanapalli, Kallapadi, Kondasamudram, Pichanur, Rajakuppam,
Nellorepettai, Seruvangi, Thalayatham, Chedukkarai, Melalathur,
Melmuttukur, Chettikuppam, Bojanapuram, Sembedu, Singalpadi,
Goodanagaram, Ananganallore, Kothakuppam, Pattu, Olakasi and
Chithathoor villages.
Katpadi Taluk (Part)
Thondanthulasi, Chenji, Panamadangi, Maliyapattu, Melmankuppam,
Melmoil, Kilmuttukur, Kalambattu, Arumbakkam, Latteri, Vilundakkal,
Jaffrapet, Vanjur, Olaiyathur, Annangudi, Bomminayakkanpalayam,
Angarankuppam, Alanganeri, Murukkambattu, Kanguppam,
Devarishikuppam, Nagal, Kilalathur, Sethuvandai,
Ammanankuppam, Veppur, Netteri, Pasumathur, Sennankuppam,
Machanur, Palayakrishnapuram, Kavanur, Kilvaithinankuppam,
Veppanganeri, Thuthithangal, Melvilachur, Pillanthipattu, Melur,
Kilur, Mudinampattu, Kilvilachur, Vaduganthangal, Vikramachi,
Velampattu, Valuvankundram, Vadavirinjipuram, Kothamangalam,
Cholamur and Thirumani villages.
46 46 Gudiyattam (SC) Gudiyattam Taluk (Part)
Aravatla, Mordana, Rangampettai, Gundalapalli, Bathalapalli,
Erukkampattu, Erikuthi, Semballi, Katherikuppam, Moongapattu,
Perumbadi, Agraharam, Rangasamudram, Erthangal, Morasapalli,
Thottithoraimottur, Pernambut, Kothapalli, Chinnadamal Cheruvu,
Masigam, Sarakkal, Kempasamudram, Pallalakuppam, Pugalur,

16
Paravakkal, Pangarishikuppam, Kothamarikuppam, Karkur,
Vasanampalli, Paloor, Machampattu, Melkothakuppam, Rajakkal,
Reddimankuppam, Chokkarishikuppam, Chendathur, Melmurungai,
Alinjikuppam, Melvaithinankuppam, Melpatti, kilpatti, Kulidikai,
Chinnathottalam, Valathur, Karuneekasamudram and Ulli villages.
Pernampattu (TP), Gudiyatham (M) and Seevur (CT).
Vaniyambadi Taluk (Part)
Bairapalli, Kailasagiri, Nariambattu, Sathambakkam, Komeswaram
Kommeswaram, Somalapuram, Bavaravuthampattadai,
Aiyathambattu, Chinnavarikam, Periavarikam, Devalapuram and
Labbaimankuppam villages.
Thuthipattu (CT).
47 47 Vaniyambadi Vaniyambadi Taluk (Part)
Thumberi, Neknamalai, Alangayam R.F, Nimmiyambattu,
Vellakuttai, Kothakottai, Valayambattu, Vaniambadi,
Chiknankuppam, Thimmampettai, Pullur, Simugampattu,
Alasandapuram, Venkatarajasamudram, Narayanapuram,
Javadhiramasamudram, Kollapalli, Guruvanikunda,
Ramanaickenpettai, Vadakkupattu, Kanakapattu, Devasthanam,
Ambalur, Govindapuram, Amburpettai, Vallipattu, Thekkupattu,
Mallankuppam Mallangunta, Reddiyur, Narasingapuram,
Marimanikuppam, Nachiarkuppam, Poongulam, Naickanoor,
Bheemakulam, Andiyappanur, Irunapattu, Perumapattu and
Kurisilapattu villages.
Uthayendram (TP), Jaffrabad (CT), Vaniyambadi (M) and
Alangayam (TP).
48 48 Ambur Vellore Taluk (Part)
Agraharam, Thollapalli, Guruvarajapalayam, Agaram, Arjathi,
Palapadi, Nedumipalayam, Arimalai, Ramanayanikuppam,
Kuppambattu, Veppankuppam, Kuppampalayam, Pakkampalayam,
Pakkam, Chinnapallukuppam, Melpallipattu, Asanampattu,
Thenpudipattu and Kallaparai villages.
Vaniyambadi Taluk (Part)

17
Vadapudupattu, Kilmurungai, Vengili, Kulithigi, Thottalam, Madanur,
Koothambakkam, Agaramcheri, Gollamangalam, Pallikuppam, Palur,
Thirumalaikuppam, Mittalam, Vengatasamudram, Karapattu,
Kathavalam, Parasanapalli, Karumbur, Nayakaneri, Periyankuppam,
Solur, Kammakrishnapalli, Kumaramangalam, Malayambattu,
Thennambattu, Maniyarakuppam, Veerankuppam, Alankuppam,
Kannadikuppam, Kammiyambattu, Nacharkuppam, Vinnamangalam,
Minnur, Vadakarai, Melsanankuppam, Chinnapallikuppam,
Eachampattu, Elayanagaram, Velathigamanibenta,
Chinthagambenta, Madanancheri, Gollakuppam, Vadacheri,
Bapanapalli, Chengilikuppam, Vellakkal and Girisamudram villages.
Ambur (M).
49 49 Jolarpet Vaniyambadi Taluk (Part)
Kalendira, Chinnaveppambattu, Peddakallupalli and Kethandapatty
villages.
Tiruppattur Taluk (Part)
Kothur R.F, Kothur, Soraikayalnatham, Nayanaseruvu,
Thoppalagunda, Kathari, Athurkuppam, Kudiyanakuppam,
Chinnamottur, Mandalavadi, Jolarpettai R.F., Mangalam R.F.,
Mangalam Extension, Elagiri Hills, Nagalathu R.F., Nagalathu
Extension R.F., Ponneri, Elagiri Village, Katteri, Thiriyalam,
Vettapattu, Bandarapalli, Pachoor, Bynapalli, Velakalnatham,
Nandibenda R.F., Mandalanayanagunda, Gollankuttai,
Paniyandapalli, Mallapalli, Agraharam, Ammanankoil, Mookanur,
Achamangalam, Damalerimuthur, Palnankuppam, Pachchal,
Kadirimangalam, Periagaram, Puthagaram, Chandrapuram,
Virupatchipuram, Thokkiyam, Kandili and Chinnakandili villages.
Natrampalli (TP) and Jolarpet (TP).
50 50 Tiruppattur Tiruppattur Taluk (Part)
Thathavalli, Madapalli, Tirupattur, Gummidigampatti, Badanavadi,
Nariyaneri, Elakkinayakkanpatti, Kasinaickenpatti, Pallipattu, Adiyur,
Rachamangalam, Venkatapuram, Konerikuppam, Kadirampatti,
Kudappattu, Pungampattunadu, Inner Javudu R.F, Pudurnadu,

18
Mambakkam R.F, Bommikuppam, Mottur, Matrapalli, Odayamuthur,
Koratti, Elavampatti, Molagarampatti, Kunichi, Chinnakannalapatti,
Periyakannalapatti, Errampatti, Avalnaickenpatti, Krishnapuram,
Sundarampalli, Pudupatti, Natham, Karungalipatti, Naravindampatti,
Chokkananpatti, Ganganayakanpatti, Kakangarai, Sevvathur,
Chinnarampatti, Perampattu, Vishamangalam, Kurumberi,
Simmanapudur, Nellivasalnadu, Govindapuram R.F, Singarapet
R.F and Singarapet Extension R.F. villages.
Tirupathur (M).

5. KRISHNAGIRI
51 51 Uthangarai (SC) Uthangarai Taluk
Pochampalli Taluk (Part)
Kannandahalli, Bommepalli, Sivampatti, Nagampatti,
Pichugoundanhalli, Batrahalli, Sonarahalli, Rengampatti,
Kondireddipatti, Gendigampatti, Balethottam, Mookkampatti,
Marappanaickanpatti, Parandapalli, Thadampatti and
Jinglekadirampatti villages.
52 52 Bargur Krishnagiri Taluk (Part)
Guruvinayanapalli, Oppathavadi, Salinayanapalli, Chinniamttarapalli,
Varattanapalli, Chinnathimminayanapalli, Palepalli, Madepalli,
Mallapadi, Sigaralapalli, Kondappanayanapalli, Achamangalam,
Balinayanapalli, Orappam, Soolamalai, Chendarapalli,
Jagadevipalayam, Pasinayanapalli, Battalapalli, Guttur, Puligunta,
Ikondamkothapalli, Majeethgollahalli, Modikuppam, Balekuli,
Thallihalli, Marichettihalli, Mottur, Pennaswaramadam and Thatrahalli
villages.
Bargur (TP).
Pochampalli Taluk (Part)
Mahadevagollahalli, Kadappasandampatti, Kattagaram,
Veppalampatti, Peddappanpatti, Alerahalli, Mathinaickenpatti,
Vadamalampatti, Thimminaikanpatti, Veeramalai, Maruderi,
Kudimenahalli, Vilangamudi, Jambukuttapatti, Keelkuppam, Barur,
Chellakuttapatti, Pannandur, Dhamodarahalli, Puliyampatti,

19
Vadamangalam, Bendarahalli and Kottapatti villages.
Nagojanahalli (TP).
53 53 Krishnagiri Krishnagiri Taluk (Part)
Polupalli, Kurubarapalli, Ragimaganapalli, Junjupalli, Byanapalli,
Kothapetta, Kattinayanapalli, Kammaampalli, Boganapalli,
Pethathalapalli, Gangaleri, Kondepalli, Kompalli, Sembadamuthur,
Gooliam, Bellampalli, Chikkapoovathi, Thandegoundanahalli,
Alapatti, Agaram, Marikkampalli, Bellarampalli, Periyamuthur,
Devasamudiram, Agasipalli, Chowttahalli, Sundekuppam,
Timmapuram, Katteri, Gundalapatti, Sokkadi, Velakalahalli,
Chaparthi, Bannihalli, Mittahalli, Errahalli, Kaveripattinam, Paiyur,
Jagadab, Kallukurukki and Karadihalli villages.
Krishnagiri (M), Kattiganapalli (CT) and Kaveripattinam (TP).
54 54 Veppanahalli Hosur Taluk (Part)
Gollapalli, Selavandoddi, Sapparappalli, Gedalandhoddi,
Chinnarendoddi, Malagalakki, Doddagounipalli, Gudisadanapalli,
Koollu, Nerigam, Kariyasandiram, Pannapalli, Meenandoddi,
Sokkapuram, Kottasadanapalli, Muthunaickanpodur, Ramandoddi,
Kumbalam, Peddasigarlapalli, Amuthokondapalli, Athimugam,
Venkatesapuram, Bukkasagaram, Doripalli, Pattakurubarapalli,
Kodiga Timmanapalli, Kalingavaram, Chembarasanapalli, Settipalli,
Addakurikki, Nallaganakothapalli, Maranapalli, Marudandapalli,
Sorakayalapalli, Sagadevapuram, Thoddur, Mattampalli,
Pasthalapalli, Bukkanapalli, Mudipinayanapalayam, Beerapalli,
Bedapalli, Shoolagiri, Thiyagarsanapalli, Kamandoddi, Subbagiri,
Sanamavu, Holekotta, Samanapalli, Enusonai, Chennapalli,
Devarkuttapalli, Gudisalapalli, Errandapalli, Malasandiram,
Balagondarayanadurgam, Chinnagidibala, Immidinayakkanapalli,
Ullatti, Agaram , Agraharam, Thuppuganapalli, Thiyanadurgam,
Uddanapalli, Ayaranapalli, Ulagam, Hosahalli, Sekkalaikottai,
Melumalai, Bukkanapalli and Medithepalli villages.
Denkanikottai Taluk (Part)
Nagamangalam, Udedurgam, Thimijepalli, Muthanhalli, T.Gollahalli,
Karukkanahalli, Sengodachinnahalli, Soolakunda, Rayakotta, Pillari
Agraharam, Nellur, Eachinahalli and Odaiyanahalli villages.
Krishnagiri Taluk (Part)

20
Bathimadugu, Idipalli, Oddapalli, Idipalli, Sigaralapalli,
Kasiruganapalli, Gollapalli, Singiripalli, Ebbirai, Konganapalli,
Sigaramaganapalli, Thottaganama, Gangamadugu, Manavarnapalli,
Seeranapalli, Neralagiri, Balanapalli, Krishnanaickanpudur,
Helekrishnnapuram, Theertham, Ettipalli, Ettipallitalav, Pannapalli,
Boothimutlu, Undiganatham, Ariyanapalli, Nachikuppam,
Thankadikuppam, Ragimanapalli, Kariyasaharamthalav, Alekundani,
Nallur, Nimmalvadi, Devarkundani, Edayanapalli, Kathiripalli,
Kadavarapalli, Veppanapalli, Thallipalli, Dasigowripalli,
Naduvanapalli, Puram, Appinaickankottai, Avalnatham,
Kondappanayanapalli, Viruppachandran, Dasiripalli, Madepalli,
Thattatharai, Bommarasanapalli, Soolaumalai, Pandikurkki,
Chinnakothur, Chennasandiram, Kuppachiparai, Beemandapalli,
Kundapalli, Lakkabethalapalli, Marachandiram, Ponnagoundapalli,
Kodipalli, Naralapalli, Kothigutalapalli, Pethanapalli, Kundarapalli,
Billanakuppam, Gollapalli and Puliyancheri villages.
55 55 Hosur Hosur Taluk (Part)
Sevaganapalli, Kagganoor, Sokkarasanapalli, Singasadanapalli,
Belathur, Bebebalapuram, Deveerapalli, Baliganapalli, Edipalli,
Puram, B.S. Thimmasandiram, Vanamangalam, Kattinaickanduddi,
Eluvappalli, Mahadevapuram, Suligunta, Berigai, Amuthugondapalli,
Mugalpalli, Vathirapalli, Alur, Oddapalli, Alasapalli, Muthuganapalli,
Thinnapalli, Bagalur, Kodiyalam, Kothapalli, Koosthanapalli,
Sokkanathapuram, Egchangoor, Moorthyganadinna, Lingapuram,
Battavarapalli, Mallasandiram, Thumanapalli, Koladasapuram,
Nariganapuram, Seekkalapalli, Kurubarapalli, Advanapalli,
Alenatham, Sudugondapalli, Palavanapalli, Nandimangalam, Attur,
Badathapalli, Nanjapuram, Kembasandiram, Kanimangalam,
Zeemangalam, Nallur, Begepalli, Anumepali, Govinda Agraharam,
Zuzuvadi, Santhapuram, Viswanathapuram, Eluvapalli,
Marasandiram, Kalasthipuram, Siddanapalli, Thattiganapalli,
Karupalli, Peddamuthali, Muthalli, Attur, Dasepalli, Alur, Peddakullu,
Chinnakullu, Kelavarapalli, Punugandoddi, Avalapalli,

21
Mookandapalli, Motham Agraharam, Kothagondapalli, Poonapalli,
Naligabetta Agraharam, Chennathur, Moranapalli, Gollapalli,
Thorapalli Agraharam, Onnalvadi, Achettipalli, Nagondapalli,
Muthuganapalli, Gopanapalli, Mugalur and Panchakshipuram
villages.
Hosur (M) and Mathigiri (TP).
56 56 Thalli Denkanikottai Taluk (Part)
Komaranapalli, Belagundapalli, Kalugondapalli, Madagondapalli,
Saragapalli, Kodiyalam, Anniyalam, Maruthanapalli, Kasi Agraharam,
Thandarai, Jagirkarupalli, Nagappan Agraharam, Hosappuram,
Kundumaranapalli, Bairamangalam, Bodichipalli, Pachappanatti,
Jakkeri, Anekollu, Mallasandiram, Thogarai Agraharam,
Devaganapalli, Periamadakondapalli, Kempatti, Sathanur,
Ulimaranapalli, Gumlapuram, Unisenatham, Binnamangalam,
Doddaubbanur, Kuppatti, Kakkadasam, Ulimangalam, Arasakuppam,
Bethireddi, Bevanatham, Bettamugulalam, Hanumanthapuram,
Rathinagiri, Sandanapalli, Noganoor, Thavarakarai, Gettur,
Ballapalli, Sarandapalli, Daravendram, Thallikothanoor,
Kottamaduvu, Arupalli, Thalli, Chudasandiram, Achubalu,
Chikkaverapalli, Averipally Agraharam, Nallumaru Agraharam,
Kunchan Agraharam, Marupalli, Jawalagiri, Agalakotta, Settipalli,
Palayamkotta, Karandapalli, Andevanapalli, Irudukotta, Belalam,
Kolatti, Salivaram, Malligarjunadurgam, Madakkal, Nandimangalam,
Thaggatti, Manchukondapalli, Kottaiyur, Urigam, Anchetty,
Doddamanchi and Natrapalayam villages.
Kelamangalam (TP) and Denkanikottai (TP).
6. DHARMAPURI
57 57 Palacodu Palacodu Taluk (Part)
Panjapalli, Periyanur, Namandahalli, Chinnagowndanahalli,
Chudanur, Gummanur, Jittandahalli, Mahendramangalam, Maravadi,
Themmarayanahalli, Murukkalnatham, Bikkanahalli, Karukkanahalli,
Velakalahalli, Jakkasamudram, Giddanahalli, Chikkadornabettam,
Samanur, Bodikuttalapally, Athimutlu, Gendanahalli, Marandahalli,

22
Chennamenahalli, Chikkamarandhahalli, Sengabasuvantalar,
P.Settighalli, Dandukaranahalli, Annamalaihalli, Hanumanthapuram,
Elumichanahalli, Mukkulam, Kumbarahalli, Pachchiganapalli,
Kerakodahalli, Karimangalam, Bommahalli, Nariyanahalli, Pulikkal,
Kondachamanahalli, Chikkardanahalli, Jertalar, Karagadahalli,
Palacode, Bolabhaguthanhalli, Kottumaranahalli, Naganampatty,
Periyanahalli, Adilam, Dindal, Thellanahalli, Bandarahalli,
Murukkampatti, Indamangalam, Molappanahalli, Poonathanahalli,
Chennarayanahalli, Donnenahalli, Baisuhalli, Kanavenahalli, Nallur,
Budihalli, Belamaranahalli, Thirumalvadi, Bevuhalli, Sirenahalli,
Errakuttahalli, Boppidi, Erudukuttahalli, Erranahalli, Gujjarahalli,
Upparahalli, Rengampatti and Sirandapuram villages.
Marandahalli (TP), Kariamangalam (TP) and Palacodu (TP).
58 58 Pennagaram Pennagaram Taluk
Palacodu Taluk (Part)
Settihalli, Papinayakanahalli, P. Gollahalli, Pulikkarai, Jagirburgur,
Selliyampatti, Booganahalli, Sekkodi, Kalappanahalli, Begarahalli,
Sitiganahalli, Guthalahalli, Kattanahalli, Karukkamaranhalli,
Modugulahalli, Neralamarudahalli, Bathalahalli, Pothalahalli,
Pumandahalli, Domalahalli and Mallikuttai villages.
59 59 Dharmapuri Dharmapuri Taluk (Part)
Mookkanahalli, Palavadi, Kadagathur, A.Reddihalli,
Pappinaickanahalli, Adagapadi, Dhalavaihalli, Somenahalli,
Pangunatham, Konangihalli, Kumbalapadi, Nathathahalli,
Thadangam, Virupatchipuram, A.Jettihalli, Adiyamankottai,
Balajangamanhalli, Nagarkoodal, Nekkundhi, Errabaiyanahalli,
Echanahalli, Elagiri, Pagalahalli, Nallampalli, Laligam,
Mademangalam, Dhinnahalli, Mittareddihalli, Budanahalli, Sivadi,
Palayam, Dokkubodanahalli, Boalanahalli, Maniathahalli,
Kammampatti, Thoppur, T.Kanigarahalli, K. Thoppur (R.F.),
Annasagaram and Vellegoundan Palayam villages.
Dharmapuri (M).
60 60 Pappireddippatti Dharmapuri Taluk (Part)

23
K.Naduhalli, Nallanahalli, Konanginaickanahalli, Vellalapatti,
Andihalli, Krishnapuram, Pulidikarai, Kondampatti, Kuppur,
Haledharmapuri, Settikarai, Naickanahalli, Akkamanahalli,
Mookanur, Vellolai, Ungaranhalli, Noolahalli, Mukkalnaickanahalli,
Vathalamalai, Thippireddihalli, Veppilaimuthempatti, Kondagarahalli
and Kukkalmalai villages.
Pappireddippatti Taluk (Part)
Maniyabadi, Singirihalli, Kerekodahalli, Chintalpadi, Linginaickenhalli,
Bosinaickenhalli, Nallagudlahalli, Gedakarahally, Kadathur,
Madathahally, Buddireddipatti, Basuvapuram, Gurubarahalli,
Thinnahalli, Balasamudram, Peddur, Sikkampatti,
Gopichettipalayam, Papichettipatti, Annamalaipatty, Allalapatty,
Tenkaraikottai, Thurinjihalli, Rameyanahalli, Pethasamudram,
Thadhanur, Obilinayakkanahalli, Thalanatham, Kettureddipatty,
Mottankurichi, Sunkarahalli, Unisenahalli, Battalamalai, Regadahalli,
Mekalanayakanahalli, Pappambadi, Pudupatti, Alapuram, Menasi,
Pudinattam, Gundalamaduvu, Kadiripuram, Kumbarahalli, Bommidi,
Vellalapatti, B.Pallipatti, Jangalahalli, Bairanatham,
Devarajapalayam, Molayanur, Venkatesamudram, Kolimekkenur,
Adigarapatty, Thadampatti, Kavandampatty, Mookkareddipatti,
Irulapatty, A. Pallipatti, Naranapuram, Gopalapuram, Mangade,
Bothakkadu, Sembiyanur, Ajjampatty and Kadaranampatty villages.
Kadathur (TP), B.Mallapuram (TP) and Pappireddipatti (TP).
61 61 Harur (SC) Harur Taluk
Pappireddippatti Taluk (Part)
Andipatty, Kolagampatty, Nambippatti, Pethathampatti,
Chinnankuppam, Annamalaihalli, Jammanahalli, Parayapatti,
Devarajapalayam, Puludiyur, Kokkarapatty, Malagapadi, Sitteri,
Vachathi, Erumiyampatty, Kombur, Chinnamanjavadi, Manjavadi,
Kallattupatti, Nadupatti, Nonanganur, Elandaikuttapatty,
Pattukonampatty, Nachikutti R.F., Ammapalayam and Kullampatty
villages.
7. TIRUVANNAMALAI
62 62 Chengam (SC) Chengam Taluk (Part)
24
Kuppanatham, Paramanandal, Theethandapattu, Valayempattu,
Pudupattu, Alaputhur, Quilam, Anvarabath, Se.Nachipattu,
Kayampattu, Chennasamudram, Pakkiripalayam, Arasankanni,
Melchengam, Melchengam RF, Andanur, Melpulidiyur,
Perumpattam, Manmalai, Kariyamangalam, Pinjur, Vedankuppam,
Melpallipattu, Melvanakkambadi, Anandavadi RF, Anandavadi,
Kattamaduvu, Naradapattu, Melravandavadi, Karimalaipadi,
Andipatti, Thambunaickenpatti, Manandipatti, Porasapattu,
Thalayuthu, Arattavadi, Ariyakunju, Sorppanandal, Melpennathur,
Uchimalaikuppam, Vinnavanur, Pachal, Nallur, Kannakurukkai,
Chinnakolapadi, Paliyapattu, Aswanagasurunai, Periakolapadi,
Beemanandal, Melkaripur, Kolundampattu, Sathanur, Sathanur Dam,
Neepathurai, Vellalampatti, Elangunni, Kurumapatti, Kalladavi,
Manikkal, Puliyampatti, Karungalipadipatti, Veppurchekkadi,
Veeranam, Tharadapattu, Kanakkandal, Nedungavadi, Agaram (se),
Perumbakkam, Seranthangal, Kilvanakkambadi, Thandarampattu,
Keelravandavandi, Olagalapadi, Keelamanjanoor, Melamanjanoor,
T. Velur, Se.Andapattu, Thanipadi, Chinniyampettai, Reddiapalayam,
Malaiyanurchekkadi, Kilpachar, Melpachar, Mothakkal, Melmuthanur,
Athipadi, Pudurchekkadi, Jambodai, Bondai, Narayanakuppam,
Appunaickanpalayam, Thiruvidathanur, Edathanur, Thenmudiyanur,
Agarampallipattu, Allappanur, Royandapuram, Puthurchekkadi,
Beemarapatti, Melmalachi, Akkarapatti, Semmampatti,
Perunkolathur, Thondamanur, Sadakuppam, Unnamalaipalayam,
Valavachanur, Kottaiyur, Palamarathur, Vannankuttai, Bandirev,
Padapanjamarathur, Melsilambadi, Kilthatiyapattu, Melthathiyapattu,
Puliyur, Urgoundanur, Kilaiyur, Erukampattu, Nellivoy, Athipattu,
Perumuttam, Kallathur, Melpattu, Chinnakilpattu and Kilpattu
villages.
Chengam (TP).
63 63 Tiruvannamalai Chengam Taluk (Part)
Melsirupakkam, Kilsirupakkam, Radhapuram, Vakkilapattu,
Serpapattu, Se.Gudalur, Varagur, Kambattu, Vanapuram,

25
Mazhuvampattu, Thenkarimbalur, Perunduraipattu, Kungilinatham,
Perayampattu and Edakkal villages.
Tiruvannamalai Taluk (Part)
Su.Palliampattu, Malappambadi, Drugainammiyandal, Vengikkal,
Adaiyur, Devanandal, Ayyam Palayam, Adiannamalai, Kosalai,
Nochimalai, Vaniyanthangal, S.O.Kilnachipattu, Chinnakangeyanur,
Sammandanur, Nallanpillaipettral, Pallikondapattu, Kilnathur,
Melathikan, Kilanakkarai, Samuthiram, Anaipirandan, Athiyandel,
Kaveriyampoondi, Pandithapattu, Kananthampoondi, Melchettipattu,
Kilchettipattu, Nallavanpalayam, Sevalpundi, Melputtiyandal,
Su.Kilnachipattu, Nedupattu, Kannapandal, Alaganandal,
Udaiyanandal, Thenmathur, Kilkachirapattu, Melkachirapattu,
Arasudaiyampattu, Manjampundi, Viswanthangal, Meyyur,
Nachanadal, Kolakkudi, Su.Andapttu, Aradapattu, Kattampundi,
Pavupattu, Paraiyampattu, Nariyapattu, Sakkaratamadai,
Talayampallam, Su. Pappambadi, Thatchampattu, Allikondapattu,
Athipadi, Palaiyanur, Kandiyankuppam, Valaiyampakkam, Kallottu,
Navambattu, Appupattu, Pavithiram, Periyakallapadi and
Chinnakallapadi villages.
Tiruvannamalai (M).
64 64 Kilpennathur Tiruvannamalai Taluk (Part)
Kilathur, Meppaturai, Sirukilambadi, Mutharasampundi,
Narthampoondi, Nellimedu, VadaPulithiyur, Agaramsippandhi,
Nayadumangalam, Porkunam, Salaiyanur, Mallappanaicken
palayam, Karkonam, Kovur, Kamalaputhur, Arpakkam,
Budhamangalam, Vairaperiyankuppam, Vedandavadi, Mangalam,
Palanandal, Velunganandal, Sorakolathur, Vada Karungalippadi,
Maruthuvambadi, C. Andapattu, Devanampattu, Periyakilambadi,
Udirampundi, Kattuputhur, Kolakkaravadi, Karunthuvambadi,
Mallavadi, Sorandai, Koothala Vadi, Vadakarimbalore, Medalampadi,
Nookampadi, Randam, Ganalapadi, Kothantavadi, Erumpundi,
Sevarapundi, Keekklur, Kathalampattu, Mekkalur, Valudalangunam,
Kanapapuram, Kazhikulam, Oothampoondi, Namiyandal,

26
Kalasthambadi, Thurinjapuram, Usambadi, Silappandal,
Pichanandal, EnamKariyandal, Muniyandal, Velukanandal,
Sadaianoodai, Sananandal, Thellanandal, Vallivagai, Vatraputhur,
Iyngunam, Karnampoondi, Nariyamangalam, Kalpundi, Sirunathur,
Somasipadi, So.Namiyandal, Kunniyandal, Kumarakudi, Aranji,
Kalitheri, Sirukothan, Kadambai, Kunnankuppam, Rayampettai,
Andalur, Manavaram, Karikilambadi, Kaniyampundi, Vedanatham,
Kolathur, Kattumalaiyanur, Kattuvelanandal, Su.Polakonam,
Kalingaleri, Sorpanandal, Kiranur, Arumbakkam, Velanandal,
Neikuppam, Konalur, Nadazhakanandal, Sanipundi, Erpakkam,
Z.Gudalur, Neivanatham, Avur, Vayalur, Rajanthangal,
Iluppanthangal, NA.Gangupattu, Cheyyaleri, Sellamkuppam,
Thandarai, Isukalikatteri, Kilkaripoor, Kallanai, Venniyandal, Olaipadi,
Anukkumalai, Ponnamedu, Kallayee, Sorathur, Vaippur, Agaram,
Panniyur, Andampallam, Su.Nallur, Thiruvarangam Valavetti,
Tirukalur Valavetti, Veraiyur, Nayarpattu, Thiruvanaimugam,
Angunam, Ananandal, Su.Valavetti, Kalleri, Aruthirapattu,
Perumanam, Devanur, Panaiyur, Porikkal, Kadagaman,
Madurampattu, Virudhuvilanginan, Kiliapattu, Kunnumuringi,
V.Andapattu, Vengayavellore and Naraiyur villages.
Kilpennathur (TP) and Vettavalam (TP).
65 65 Kalasapakkam Polur Taluk (Part)
Amirthi, Neepalampattu, Kalpattu, Irumbili, Kuppam, Kalkuppam,
Vazhiyur, Kalasamudram, Ananthapuram, Kanamalai,
Nammiyampattu, Mandaparai, Veerappanur, Pudupattu, Eriyur,
Kilkanavayur, Puliyankuppam, Padavedu, Senbagathoppu,
Seengadu, Kuttakarai, Odamangalam, Kovilur, Pattarvaikadu,
Thumbakkadu, Kidampalayam, Gengavaram, Melchippili,
Erumaiyanur, Kilthatiyapattu, MelCholankuppam,
Vadakarainammiyandal, Seenandal, Deverayanpalayam,
Kandapalayam, Adamangalam, Kettavarampalayam, Sengaputheri,
Mel Arani, Anaivady, Kappalur, Vanniyanur, Kachirimangalam, Mel
Vilvarayanallur, Ernamangalam, Siruvallur, Arunagirimangalam,

27
Gangalamahadevi, Nallanpillaipetral, Veeralur, Mattavettu, Mel palur,
Kil palur, Kadalady, ThenMathimangalam, Banampattu,
Sholavaram, Kilpotharai, Thenagaram, Pazhan koil, Elathur,
Priyampattu, Poondi, Pillur, Kalasapakkam, ThenPallipattu,
Vinnuvampattu, Kalur, Pathiyavady, Kampattu, Aniyalai, Ladavaram,
Genganallur, Alangaramangalam, Padagam, Seetampattu and
Padiyamputtu villages.
Chengam Taluk (Part)
Veeranandal, Munnuramangalam, Pudurchengam,
Unnamalaipalayam, Karapattu, Pudupattu, Korattambattu, Kanji,
Aridharimangalam, Thamaraipakkam, Nayampadi, Mashar,
Kallarapadi, Endal, Nammiyandal, Alathur, Oravandavadi,
Nandimangalam, Panaiolaipadi, Periyeri, Kottakulam, Muthanur,
Thorapadi, Narasinganallur, Padiagraharam, Alliyandal,
Japthikariyandal, Gengampattu, Kilpadur, Voividanthangal,
Melpadur, Kulalpadi, Nathavadi, Vadamathur, Melnachipattu,
Senthamangalam, Annandal, Melapunjai, Vasudevampattu, Eraiyur
and Melmudiyanur villages.
Pudupalayam (TP).
66 66 Polur Vandavasi Taluk (Part)
Melanur, Soodrakatteri, Anmarudai, Avaniyapuram, Mel
Sathamangalam, Nariyambadi, Vinayagapuram, Konaiyur,
Gengapuram, Kozhappalur, Imapuram, Narayanamangalam,
Marakkunam, Alliyandal, Mahadevimangalam, Melpalayam, Thavani,
Thellarampattu, Namathodu, Semmambadi, Anadimangalam,
Konamangalam, MelaPoondi, Visamangalam, Melathangal,
Jagannathapuram, Arasampattu, Nedungunam, Then
Kadapanthangal, Peranambakkam, Morakkaniyanur, MelVillivalam,
Veppambattu and MelNandiyambadi villages.
Polur Taluk (Part)
Thulavapushpagiri, Vellore, Sedarampattu, Parvathiagaram,
Alliyabath, Eluppagunam, Narayanamangalam, Kangiranandal,
Pushpagiri, Thurunchikuppam, Vilankuppam, Kalvasal,
Muniyanthangal, Sandavasal, Kasthambady, Enthuvambadi,
Mukkurambai, Kilpattu, Vadamathimangalam, Theppanandal,
Chitteri, Kelur, Athuvambadi, Kattipoondy, Palvarthuvendran,
Ettivady, Alampoondy, Othiyanthangal, Rayankuppam, Gudalur,
28
Saduperipalayam, Saduperi, Madavilagam, Jambukonampattu,
Ariyathur, Thirumalai, Sengunam, Potharai, Periyagaram, Athimoor,
Kaliyam, Tindivanam, Renderipattu, Kunnathur, Murugapady, Ogur,
Karikathur, Kilkarikathur, Vambalore, Oothur, Othalavady,
Veerasambanur, Modanapalayam, Thumbur, Indravanam, Appedu,
Ulagampattu, Kothandavady, Kolakkaravady, Narasingapuram,
Modaiyur, Odanagaram, Arumbalore, Manickavalli, Mandakolathur,
Eyakolathur, Venmani, Pappampady, Mampattu, Ezhuvambadi,
Jadatharikuppam, Somanthaputhur, Edapirai, Thiruchur,
Padiyampattu, Su.Nammiyanthal , Kangayanoor, Pudupalayam,
Vasur, Sanikkavady, Karapoondy, Pulivanandal, Otteri, Mattapirayur,
Kozhavur, Koralpakkam, Chothukkani, Semmiyamangalam,
Alliyalmangalam, Athurai, Thatchampadi, Nambedu, Devimangalam,
Cheyyanandal, Chithathurai, Peranambakkam, Randam,
Vilapakkam, Pelasur, Kuruvimalai, Mansurabad, Severapoondi,
Edayankulathur, Maruthuvambady and Gangasoodamani villages.
Kalambur (TP), Polur (TP) and Chetpet (TP).
67 67 Arani Arani Taluk
Cheyyar Taluk (Part)
Kaduganur, Melnagarambedu, Melmattai, Vinnamangalam,
Agatheripattu, Maligaipattu, Melkovalaivedu, Valleripattu, Pudukottai,
Navalpakkam, Korukkathur, Munugapattu, Mel Seeshamangalam,
Thirumani, Melputhur, Devanathur and Pillanthi villages.
68 68 Cheyyar Cheyyar Taluk (Part)
Ariyur, Panamugai, Brahmadesam, Seevaram, Sirunavalpattu,
Vadailuppai, Cheyyanur, Vengalathur, Umaiyalpuram,
Arasankuppam, Chettithangal, Ozhukkavakkam, Thalikkal,
Vellakulam, Thirupanangadu, Vembakkam, Kuthanur, Natteri,
Sunaipattu, Pulivalam, Poonthandalam, Sattuvanthangal,
Munjurpattu, Siruvanjipattu, Irumaram, Randam, Nayanthangal,
Thennampattu, Thandappanthangal R.F., Azhividaithangi, Seleri,
Thiruppanamur, Pillanthangal, Namandi, VadaMavanthal,
Abdullapuram, Kuranganilmuttam, Pallavaram, Kanikiluppai,
Seniyanallur, Kundiyanthandalam, Suruttal, Poonaithangal, Menallur,
Girijapuram, Kizhnaickenpalayam, Vadakalpakkam, Vazhavandal,
Mamandur, Hariharapakkam, Thiruvadirayapuram, Kilnelli, Karandai,
Sumangali, Alanthangal, Kodayambakkam, Perungattur,
Perumanthangal, Thandappanthangal, Vedamanapakkam,

29
Melbooderi, Moranam, Talarapadi, Pulinthai, Pullavakkam,
Kammanthangal, Pootheri, Arathirivellur, Hasanampettai,
Thenkalani, Kunnathur, Kaganam, Chithathur, Kanagambakkam,
Perumpulimedu, Chellaperumpulimedu, Alinjalpattu,
Narasamangalam, Mathur, Sodiyambakkam, Bagavandapuram,
Elacheri, Sithalapakkam, Vayalathur, Arasanipalai, Punnai,
Dharmacheri, Pavoor, Ukkamperumbakkam, Mangal,
Mahajanambakkam, Kunnavakkam, Cholavaram, Karanai,
Pandiyambakkam, Palli, Mangalam, Vadapoondipattu, Mariyanallur,
Perumpoondi, Nedumparai, Jaderi, Thenpoondipattu,
Barathanthangal, Ramakrishnapuram, Sirungattur, Arumparuthi,
Endavadi, Sengattankundil, Pappanthangal, Duli, Periakoil,
Vinnavadi, Perungalathur, Thumbai, Vadaelapakkam,
Vadagampattu, Madipakkam, Edaval, Akkur, Koolamandal, Ukkal,
Nemili, Sirunallur, Pudupalayam, Kil Nethapakkam, Siruvelianalloore,
Velianallore, Kaliyur, Puliyarambakkam, Kilpudupakkam, Painkinar,
Vadathandalam, Arugavoor, Perumpallam, Sundivakkam, Thandarai,
Murukkathampoondi, Vadugapattu, Serampattu, Thozhupedu,
Eraiyur, Kilathur, Cheyyatraivendran, Vellai, Kilmattai, Anakkavoor,
Anapathur, Vada Alapirandan, Athi, Elaneerkundram,
Kilneerkundram, Nedungal, Thethurai, Kurumbur, Narmapallam,
Kilkolathur, Erumaivetti, Thenthandalam, Perumpalai, Vilaripattu,
Thavasi, Nelvoy, Parasur, Madurai, Mukkur, Korukkai,
Kizhapalanthai, Vakkadai, Kazhanipakkam, Naval, Irungal,
Mulagiripattu, Then Mavandal, Chithamur, Arasur, Purisai,
Thenilluppai, Veerambakkam, Melma, Ayyavadi, Vachanur,
Melnarma, Soundariyapuram, Vadanangur, Thirumpoondi, Nallalam,
Kovilur, Sengadu, Mel Kolathur, Vada Thinallur, Mel Nemili,
Kottagaram, Pazhanjur, Echur, Thenelapakkam, Thenkalpakkam,
Paiyur, Alathurai, Alathur and Venkodu villages.
Dusi (CT) and Tiruvethipuram (M).
69 69 Vandavasi (SC) Vandavasi Taluk (Part)
Cholavaram, Nambedu, Anaibogi, Vilanallur, Ayalavadi,

30
Kilkovalaivedu, Sethupattu, Thellur, Pulivai, Thennangur, Karam,
Kosapattu, Ozhapakkam, Ariyathur, Vilangadu, Irumbedu, Kovalai,
Kilnarma, Kilpakkam, Sathanoor, Koilkuppam, Vazhur,
Vizhuthupattu, Thazhuthazhy, Salukkai, Thazhampallam,
Vengunam, Mummuni, Karanai, Thensenthamangalam, Erumbur,
Thenalapiranthan, MelSembedu, Urgudi, Vallam, Vadugamangalam,
Septankulam, Ariyapadi, Injimedu, Chandirambadi, Kattamangalam,
Mosavadi, Thadinolambai, Kothandapuram, Thenkkarai, Vada
Vanakkambadi, Melpathi, Thakkandarayapuram, Arasur, Mampattu,
Kilsathamangalam, Pathiri, Sennavaram, Birudur, Manganallur,
Agaram, MelKodungalur, KilKodungalur, Kavedu, Ulundai, Salavedu,
Mangalam, Mamandur, Marudhadu, Kodanallur, Sedarakuppam,
Sembur, llangadu, Avanavadi, Vengaram, KilVelliyur, Kadambai,
Mazhiyur, Endal, Manickkamangalam, Reddikuppam,
Ragunathasamudram, Kozhipuliyur, Kalyanapuram, Aliyur,
Solaiarugavur, Singampoondi, Kandavaratti, Koothampattu, Ponnur,
Nalleri, Jammampattu, Nadukuppam, Eripattu, Athipakkam,
Navalpakkam, KilVillivalam, Mazhuvankaranai, Punnai, Kottai,
Veliampakkam, KilSeeshamangalam , Garudapuram, Seeyalam,
Ammanampakkam, Badur, Adiyanoor, Adiyankuppam, Osur,
Nelliankulam, Sri Rangarajapuram, Kandiyanallur, Ramasamudram,
Sogathur, Embalam, ThenVanakkambadi, Japthikaranai, Soraputhur,
KilPuthur, Tirakoil, Sathapoondi, Perunkadaputhur, Ariyampoondi,
Madam, Isakolathur, Kottupakkam, Melacheri, Nalladisenai,
Thennathur, Seeyamangalam, Thenthinnalur, Sivanam, Pappanallur,
Thellar, Meesanallur, Nallur, Eramalur, Mudur, Kavaniyathur,
Kalpattu Nainankuppam, Eyppakkam, Venmandai, KilSembedu,
Amudur, Padur, Theyyar, Kodiyalam, Gudalur, Koothavedu,
Agarakorakottai, Goonambadi, Pancharai, Achamangalam,
Chitharugavoor, Kizhangunam, Gengampoondi, Arunthodu,
Vayaloor, Poongunam, Vadakkupattu, Mahamayi Thirumani, Vedal,
Kunnagampundi, Nerkunam, Kilnamandi, Korakkottai, Senal,
Pennattagaram, Irumbili, Pazhaveri, Su.Katteri, Arungunam,

31
Mavalavadi and Sathiyavadi villages.
Peranamallur (TP), Vandavasi (M) and Desur (TP).

8. VILUPPURAM
70 70 Gingee Gingee Taluk (Part)
Edapattu, Vailamur (Mel), Teppirampattu, Nandipuram,
Paruttipuram, Periyanolambai, Pinnanur, Kammantangal,
Devandavadi, Kaividantangal, Modipattu, Peruvalur, Marakonam,
MelNemili, Chinnanolambai, Eyyal, Mel Sevalambadi,
Unnamanandal, Naranamangalam, Talankunram, Paraiyanpattu,
Kappalambadi, Kottaipoondi, Sangilikkuppam, Paraiyantangal,
Palampoondi, Sindagampoondi, Kilavampoondi, Kuduvampoondi,
Pappantangal, Chokkapalam, Sevalambadi (Kil), Mel Karanai,
Vadavetti, Arukkampoondi, Sathambadi, Sirudalaipoondi,
Kodukankuppam, Sindipattu, Nochaloor, Kundalampattu,
Kodambadi, Vaduganpoondi, Kadapanandal, Avalurpet,
Kovilporaiyur, Tayanur, Mel Malaiyanur, Valathi, Devanur,
Gangapuram, Chitteri, Samathankuppam, Annamangalam,
Sathanandal, Kannalam, Sattaputhur, Melmambattu, Torappadi,
Siyappundi, Manandal, Puduppattu (Mel.), Vadapalai, Eyyakunnam,
Embalam, Turinjippundi, Mannur (Mel.), Porkunam, Kadali,
Mavanandal, Vanakkambadi, Melacheri, Sevalapurai, Siruvadi R.F.,
Alampundi, Tenpalai, Chokkanandal, Kalathambattu, Melarangunam,
Melathipattu, Kuzhapalur, Pappambadi (Mel), Semmedu,
Viramanallur, Satyamangalam, Nayampadi, Bharatantangal,
Pasumalaitangal, Perungappur, Muttakadu R.F., Singavaram,
Uranitangal, Anjancheri, Idayalam (Mel), Ponpatti, Jayankondan,
Narasingarayanpettai, Konai, Sennalur, Odiyathur,
Chinnaponnampundi, Manalapadi, Periyamur, Devadanampettai,
Sorattupperiyankuppam, Pullipattu, Pudupalayam, Pakkam, Pettai
(Gingee), Puttagaram, Kamagaram, Tadanguppam, Kattuchittamur,
Madappundi, Kanjur, Nagalampattu, Nallampillaipetral, Uliyampattu,
Settavarai, Tadagam, Pothuvoy,Palavalam, Malarasankuppam,
Malavantangal, Gangavaram, Kanakkankuppam,

32
Tandavasamudram, Padippallam, Tachchampattu, Attiyur,
Sittampundi, Sirunampundi, Appampattu, Kavarai, Kadagampundi,
Minamur, Jambodi, Kommedu, Tenpuduppattu, Mavattambadi,
Palappattu, Karai R.F., Karai, Varikkal, Melarungunam, Mullur,
Tandavasamudram R.F., Tuttipattu, Ponnankuppam, Konalur,
Anaiyeri, Pulivandi, MatturTirukkai, Oddambattu, Thiruvadikunnam
and Mattaparai villages.
Gingee (TP) and Ananthapuram (TP).
71 71 Mailam Gingee Taluk (Part)
Udaiyantangal, Kallapuliyur, Irumbuli, Kandamanallur, Cholangunam,
Perumpundi, Damanur, Buderi, Tondur, Chinnagaram, Pennagar,
Sandisakshi, Mahadevimangalam, Illodu, Karunguli, Eachur,
Mukkunam, Melolakkur, Viranamur, Neerperuthagaram, Ethanemili,
Melathipakkam, Edaimalai, Bondai, Agalur, Neganur,
Kariyamangalam, Chellapiratti, Kalavay (Mel), Perumpugai, Anathur,
Virpattu, Seturayanallur, Puttur (Vada), Anangur, Aviyur,
Nangiyanandal, Arugavur, Pallikulam, Kuttapakkam (Mel),
Indirasankuppam, Chittamur (Mel), Melathur, Panappakkam,
Nattarmangalam, Koravanandal, Kalaiyur, Kadambur, Servilagam,
Vadavanur, Nangilikondan, Rajampuliyur, Kurinjipai, Tuduppakkam,
Modaiyur, Vallam, Maruderi, Kongarappattu, Sevur (Mel), Kilaiyur,
Maniyampattu ,Kammandur, Taiyur, Sorattur, Pappambadi (Kil),
Vadataram, Kilmambattu, Thiruvambattu, Kappai, Kallalipattu,
Dalavanur, Vilvamadevi, Errambattu, Anilady, Vowalkunram,
Koodaloor (Mel), Kizh Vailamur, Kalladikuppam, Marur, Nagandur,
Dalavalappattu, TenPuthur , Perampattu and Amur villages.
Tindivanam Taluk (Part)
Mambakkam, Sembakkam, Konalur, Siviri (Mel), Attipakkam,
Neduntondi, Vellimedupettai, Puttanandal, Dadapuram,
Singanikuppam, Kilmalayanur, Meladhanur, Ammanambakkam,
Vairapuram, Tengapakkam, Purangarai, Kilkaranai, Evalur, Sattanur,
Sitteripattu, Melpakkam, Neykuppi, Pulaiyur, Kodiam, Kilmavilangai,
Mel Mavilangai, Nagavaram, Siruvalur North, Taniyal, Puliyanur,

33
Kalpakkam, Kirandipuram, Vadampundi, Perapari, Karuvapakkam,
Ural, Pattanam, T. Panchalam, Mel Palakuppam, Venmaniyathur,
Kattusiviri, Pampundi, Naduvanandal, Mannampoondi, Ilamangalam,
Vilukkam, Deevanur, Agoor, Mel Peradikuppam, Salai, Kollar,
Vempundi, Nettiyur, Peramandur, Asur, Vengandur, Rettanai,
Avayakuppam, Muppuli, Kodima, Padamangalam, T. Kenipattu,
Nallamur, Kolliyankunam, Chinnanerkunam, Kutteripattu,
Chinnavalavanur, Soliasokkulam, Alagrammam, Nedumozhianur,
Senjikothamangalam, V. Nallalam, V. Panchalam, Sendiyampakkam,
Chendur, Velangampadi, Mailam, Thenkulapakkam, Taludali,
Kanniyam, Tennalapakkam, Kuralur, Padirapuliyur, Palapattu,
Perani, Periathatchur, Chittani, Ezhaoi, Athikuppam, Anganikuppam,
Vidur, Konamangalam, Ganapathipattu and Kadur (S) villages.
72 72 Tindivanam (SC) Tindivanam Taluk (Part)
Koochikolathur, Padiri, Kambur, Karikambattu, Ongur,
Annambakkam, Kattupunjai, Vada Kalavoi, Kadavambakkam,
Avanipur, Panaiyur, Pangalathur, Nangunam, Nallathur, Saram,
Salavadi, Melpettai, Vittalapuram, Kilgudalur, Ichcheri, Nolambur,
Mangalam, Kiladanur, Pallipakkam, Eppakkam, Andapattu, Kilpasar,
Atchipakkam, Naramagani, Sendamangalam, Nallur, Pantodu,
Nagalpakkam, Rayanallur, Nagar, Asappur, Kuramparam R.F.,
Kandadu, Vada Agaram, Pudupakkam, Kurumparam, Alathur, Vada
Kodipakkam, Siruvadi, Vaidapakkam, Vada Nerkunam, Kilnemili,
Vandarampundi, Keezh mannur, Karuppur, Kilsevur, Kilsevur R.F.,
Kattalai, Endiyur, Attur, Vada kulapakkam, Manur, Molasur,
Guruvammapettai, Janakipettai, Perumukkal, Kilarungunam,
Kulapakkam (Vada), Senalur, Keel Buderi, Kunnappakkam,
Tennampundi, Mandaperumpakkam, Madavantangal, Endur, Kurur,
Vepperi, Murukeri, Kulathur, Nadukuppam,
Kesavanayakkampalayam, Tirukanur, Urani, Alapakkam, Atchikadu,
Panichamedu, Kilpettai, Anumandai, Omipper, Adasal,
Adavallikuttam, Sattamangalam, Singanandai, Alanguppam, Manoor,
Vanniper, Bramaddesam, Ariyantangal, Chokkantangal, Nalmukkal,

34
Alagaipakkam, T. Nellalam, Kilsiviri, Palamukkal, Elavalapakkam,
Then Nerkunam, Kovadi, Ommandur, Annamputhur, Varagapattu,
Iraiyanur, Karanavur, Jaggampettai, Singanur, Then Pasiyar,
Avanampattu, Then Kalavay, Vengai, Kilsithamur, Sorapattu,
Seyyankuppam, Chettikuppam, Koonimedu, Ariyankuppam,
Veliyanur, Kallakolathur, KilPeradikuppam, Kiledayalam,
Kilpudupattu, Olakkur Kilpadi and Olakkur Melpadi villages.
Tindivanam (M) and Marakkanam (TP).
73 73 Vanur (SC) Vanur Taluk
Viluppuram Taluk (Part)
Kodukkur, Chittalambattu, Tirumangalam, Muttarampattu,
Kaliingamalai, Valudavur, Pakkiripalayam, Nerkunam,
Kurampalaiyam, Vadanur, Mathur, Seshanganur, Kalittirambattu,
Ammanankuppam, Periyababusamudram, Chinnababusamudram,
Pallittennal, Navamalkapper, Kandamangalam, Aazhiyur,
Pallineliyanur, Kotthampakkam, Pallicherry, Pallippuduppattu, Mitta
Mandagappattu, Navamal Marudur, Kondur, Chokkambattu,
Mettupalaiyam, Kongambattu, Sorappur, Viranam, Pakkam,
Krishnapuram, Rampakkam, Sornavur (Kilpadi), Sornavur (Melpadi),
Kalanjukuppam and Perichchambakkam villages.
74 74 Viluppuram Viluppuram Taluk (Part)
Ayyankovilpattu, Kakuppam, Poyyapakkam, Madirimangalam,
Sengadu, Vaduganathankuppam, Melpadi, Maharajapuram,
Erumanthangal, Salaiagaram, Koliyanur, Kallappattu,
Peddureddikuppam, Illangadu, V.Pudur, Mudaliyarkuppam,
Kumulam, Manakkuppam, Malarajamkuppam, Kudumiyankuppam,
Naraiyur, Pananguppam, Todandanur, Panampattu, V. Marudur,
Puntottam, Nannadu, Vedambattu, Perumbakkam, Konur, Teli,
Venmaniyathur, Kottammangalam, Venkatesapuram, Sattipattu,
Orukodi, Tokavadi, Kondangi, Valudureddi, Salamedu, Anangur,
Nannattampalaiyam, Malavarayanur, Salayampalayam (East),
Gangarampalaiyam, Arpisampalaiyam, Vengatadriagaram, Pillur,
Kavanippakkam, Kulathur, Kandamanadi, Kandambakkam, Kappur,

35
Maragathapuram, Kandiyamadai, Pedagam, Ariyalur (Villupuram),
Chittatur (Tirukkai), Athiyur (Tiruvadi), Veliyambakkam,
Kongarakondan, Dalavanur (Tiruvadi), Tiruppachchanur, Serndanur,
Panchamadevi, Siruvandadu, Mokshakulam, Parasureddipalaiyam,
Puvarasamkuppam, Arasamangalam, Then Kuchipalaiyam,
Kallippattu and Vadavambalam villages.
Viluppuram (M) and Valavanur (TP).
75 75 Vikravandi Viluppuram Taluk (Part)
Nallapalayam, Kadayam, Karuvakshi, Chennappanayakkanpalayam,
Panamalai, Sangitamanagalam, Nangathur, Nagar, Senjipudur, Senji
kunnathur, Thirunandipuram, Pidaripattu, Ennayiram, Brahmadesam,
S. Kolapakkam, Muttatur, Salavanur, Vellayaimbattu, Kulirsunai,
Udaiyanatham, Vengamur, Hanumanthapuram, Thirukkunam,
Anniyur, Perunkalapundi, Kannandal, Kaliyanampundi,
Arasalapuram, Mandagapattu, Echchanguppam, Esalam, Tenpair,
Nandivadi, Nemur, Melkaranai, Porur, Attiyur Thirukkai, Velleripattu,
Sitheri, Elusembon, Koralur, Vengayakuppam, Narasinganur,
Chinnatachachur, Konkarambundi, Salai (Vikravandi), Kuttampundi,
Melkondai, Asur, Vembi, Kanjanur, Veliyandal, Pundi,
Olagalampundi, Pungunam, Kundalappuliyur, Kunnathur Thangal (I),
Siruvalai, Semmedu, Kakkanur, Ariyalur Thirukkai , Viramur,
Arumbuli, Adanur, Kasbakaranai, Thumbur, Kottiyampundi, Sattanur,
Avadaiyarpattu, Reddikuppam, Pillaiyarkuppam, Kayattur,
Vettukkadu, Toravi, Panappakkam, Pappanapattu, Orathur,
Surappattu, Valappattu, Kedar, Palliyandur, Kolippattu,
Malligappattu, Kangiyanur, Agaram Chittamur, Vengandur,
Asarakuppam, Cholaganur, Tennamadevi, Ayyur Agaram,
Mundiyambakkam, Panaiyapuram, Radhapuram, Maduraipakkam,
Seyyaduvinnan, Siruvallikuppam, Kappiyampuliyur, Vada
Kuchchippalaiyam, Thiruvamattur, Cholampundi, Ariyur, Kuppam,
Mambalapattu, Kalpattu, Siruvakkur, Karingalippattu, Kanai,
Vailamur, Idappalaiyam, Alathur, Virattikuppam, Villupuram, Vakkur,
Pagandai, Tennavarayanbattu and Mungilpattu villages.

36
Vikravandi (TP).

76 76 Tirukkoyilur Tirukkoyilur Taluk (Part)


T. Athipakkam, Kodukkapattu, Velakulam, Vasanthkrishnapuram,
Adhichanur, Veerapandi, Puzhikal, Kallandal, Arunapuram,
Oddampattu, Thandarai, Adukkam, Thruinjikadu RF,
Veerangapuram, Kandachipuram, Melvazhai, Kilvazhai, Othiyathur,
Oduvankuppam, Sithathur, Sengamedu, Madavilagam,
Pudupalaiyam, Vedalam, Appanandal, Pulrampattu, Thirumalaipattu,
Vellamputhur, Arasankuppam, Nayanur, Kottamarudur, Alur
Kolapakkam, Sadaikatti, Nedungampattu, Kolundriampattu,
Sorayapattu, Kottagam, Kalumalam, Vizhandai, Agastiyarmoolai,
Kuladeepamangalam, Kudamurutti, Manampoondi, Devanur,
Vadagaraithayanur, Kollur, Andili, Nerkunam, Emapper, Arumalai,
Melakondur, V.Puthur, Kadaganur, Kingilivadai, V.Chithamur,
Thanikelampattu, Alambadi, Sathiyakandanur, Kasbakaranai,
Perichanur, Sitheripattu, Sennakunam, A. Gudalur, Ayandur,
Kodungal, Mugaiyur, Paranur, Keelakondur, Athandamarudur,
Vadakkunemili, Aviyur, Deviagaram, Kolapakkam (Aviyur), Mudalur,
Vadamarudur, Sithalingamadam, C. Meyyur, Veerashozhapuram,
Arcadu, Arulavadi, Kongarayanur, Paiyur, Andarayanur,
T.Pudupalayam, Veeranampattu, Kodiyur, T. Kunnathur, Elrampattu,
Kattupaiyur, Vadamalaiyanur, Villivalam, Arungurukkai, T.
Konalavadi, Pennaivalam, Akkanur, Pavandur, Panapakkam,
Elandurai, Manakkuppam, T.Edaiyur, Chinnasevlai, T.
Mazhavarayanur, Siruvanur, Sirumadurai, Marangiyur,
Enathimangalam, Eralur, Valaiyampattu, Melamangalam, Semmar,
T. Sathanur, Emappur, Malaiyampattu and Thaduthatkondur villages.
Arakandanallur (TP), Tirukkoyilur (TP) and Thiruvennainallur (TP).
77 77 Ulundurpettai Ulundurpettai Taluk
78 78 Rishivandiyam Tirukkoyilur Taluk (Part)
Melendal, Kangaiyanur, Pallichchandal, Jambai, Athiyandal,
Murukkambadi, Konganamur, Devaradiarkuppam, Sellankuppam,
Chithapattinam, Sangiyam, Ja. Sithamur, Koovanur, Melaripattu,
Arumbappakkam, Keelathayanur, Melathayanur, Kanakanandal,
T.Keeranur, Karadi, Poomari, Mudianur, Thagadi, Edaiyur,
Aruthangudi, Madampoondi, Irumbalakkurichi, Deviyandal,
Nariyandal, Tirupalapandal, Thurinjipattu, Nedumudaiyan,
Thanakanandal, Vinmar, Eravalam, Periyanur, Vengur, Ariyur,
Thimmachur, Sivanarthangal, Kolaparai, Paradapattu, Swamimalai
RF, Padiyandal, Po.Meyyur, Ponniyandal, Komalur, Panapadi,
Konnakkalavadi, Thathanur, Sholavandipuram, Senganankollai,
Memalur, Kadiyar, Palangur, Alur, Mohalar and Kachikkuvachan
37
villages.
Manalurpet (TP).
Sankarapuram Taluk (Part)
Lakkinayakkanpatti, Pavunjipattu, Manalur, Vadakeeranur,
Ulagalappadi, Melsiruvalur, Moongilthuraippattu, Poruvalur,
Erudayampattu, Mangalam, Adanur, Porasapattu, Suthamalai,
Arkkavadi, Sripadanallur, Jambadai, Tiruvarangam, Kallippadi,
Maniyandal, Sirupanaiyur, Sirpanandal, Arumbarambattu,
Vadamamandur, Arulambadi, Vadaponparappi, Rayasamudram,
Bramakundam, Ravathanallur, Puduppattu, Rangappanur, Pakkam,
Tholuvanthangal, Kanankadu, Periakolliyur, Chinnakolliyur,
Eduthanur, Kadambur, Odiyanthal, Vanapuram, Nagalkudi, Athiyur,
Kaduvanur, Ariyalur, Endal, Marur, La-Gudalur, Aviriyur,
Porppalampattu, Yal, Periyapagandai, Maiyanur, Melapalangur,
Noorolai, Kilpadi, Pasar, Munivalai, Pirividayampattu, Aliapath,
Mandagappadi, Muttiyam, Vengalam, Pavandur, Sathaputhur, Peral,
Chithal, Chitherippattu, Palayasiruvangur, Soolankurichi, Pallippattu,
Velanandal, Peelamedu, Rishivandiyam, Kalaiyanallur and
Pallagachcheri villages.
79 79 Sankarapuram Sankarapuram Taluk (Part)
Gudaram, Alannur, Kurmbalur, Moolakkadu, Vazhakuli, Vanjikkuli
(P), Sirukkalur (P), Serapattu, Perumanatham (P), Kilakkadu (P),
Kalliparai, Vilvathi, Pacheri, Perumbur, Purthirampattu, Mookkanur,
Sivapuram, Ulagudaiyambattu, Sittanthangal, Urangani, Poottai,
Poottai RF, Arasambattu, Pudupalapattu, Vellarikkadu, Vengodu (P),
Keelnilavur, Melnilavur, Aravankadu, Maniyarpalayam (P),
Keelathukkuli, Melathukkuli, Innadu (P), Erukkambattu (P),
Pannipadi (P), Kallipattu, Kosappadi, Sembarampattu (P),
Thyagarajapuram, Soundaravallipalayam, Devapandalam,
Agraharapandalam, Kulathur, Varagur, Arasarambattu, Viriyur,
Sellakkakuppam, Timmanandal, Arur, Kidangudaiyambattu,
Vadasiruvalur, Poykkunam, Karuvelampadi(P), Nochchimedu (P),
Mavadipattu, Kariyalur(P), Mozhipattu, Vellimalai, Vezhappadi,
Kondiyanatham, Seshasamudram, Nedumanur, Cholampattu,
Vadachettiyandal, Ramarajapuram, Manjaputhur, Valaiyampath,
Palaiyanur, Kallerikuppam, Keelapattu, Melapattu, Paramanatham,
Murarbad, Malliampadi, Kandikkal, Mo. Vannanjur, Arampundi(P),
Uppur (P), Erukkambattu, Vandagappadi (P), Thoradipattu(P),
Mundiyur, Pottiyam (P), Tirukkanangur, Ponbarapattu, Alathur,
Agarakottalam, Anaikkaraikkottalam, Thandalai, Vaniyanthal,
Ariyaperumanur, Vannanjur, Somandarkudi, Mohur, Alambalam
38
(Kallakurichi), Sembadakurichi, Naranampattu (P), (Mel) Pacheri,
Ezhuthur, Thorangur, Mallapuram and Varam (P) villages.
Sankarapuram (TP)
Kallakkurichi Taluk (Part)
Sellampattu, Karadichittur, Manmalai, Eduthavoinatham, Parigam,
Mathur, Palrampattu, Thavadippattu, Madavachcheri,
Eruvaipattanam, Kadathur, Padarampallam (I), Thengiyanatham,
Thagarai, Paithanthurai, Eliyathur, Thottiyam, Thenchettiyandal,
Kallanatham, Timmapuram, Pandiyankuppam, Maravanatham and
Vettiperumalagaram villages.
Vadakkanandal (TP) and Chinnasalem (TP).
80 80 Kallakurichi (SC) Kallakurichi Taluk (Part)
Anthiyur, Kunniyur, Melvizhi, Thennerikuppam, Thimmalai,
Vadathorasalur, Siruvangur, Ka. Mamanandal, Sadaiyampattu,
Mattigaikurichi, Nallathur, Kudiraichandal, Karanur, Peruvangur,
Neelamangalam, Madur, Veeracholapuram, Pridivimangalam,
Vilakkur, Chinnamampattu, Valavandankuppam, Sirunagalur,
Poraiyur, Siruval, Thiyagai, Chithalur, Virugavur, Mudiyanur, Madam,
Kurur, Niraimathi, Thenkiranur, Thachur, Ulagamkathan,
Namasivayapuram, Bangaram, Indili, Porpadakurichi, Vilambar,
Malaikottalam, Kanangur, Porasakurichi, Nagalur, Vadapoondi,
Vengaivadi, Kudiyanallur, Somanathapuram, Ninnaiyur, Kottaiyur,
Chittathur, Gurupeedapuram, Koondalur, Kachakudi, Eranji,
Koothakudi, Udaiyanachi, Konagarayapalaiyam,
Kandachimangalam, Varanjaram, Velakurichi, Chitteri, Sathanur (P),
Vanavaretti, Thenthorasalur, Kattananthal, Lachiyam, Eravar, Melur,
Kilpoondi, Vinaitheerthapuram, Kaniyamur, Moongilpadi, Elavadi,
Poosappadi, Thenponparappi, Melnariyappanur, Rayappanur, A.
Vasudevanur, Ammaiyagaram, Poondi, Thottapadi, Rayarpalayam,
Pethanur, Siruvathur, Varadappanur, Pukkiravari, Sirumangalam,
Kilnariyappanur, Ogaiyur, Eyyanur, Asakalathur, Magarur,
Perumangalam, Nallasevipuram, Eriyur, Karunguli, Ammakalathur,
Ulagiyanallur, Nattarmangalam, Thensiruvalur, Esandai,
Nainarpalaiyam, Pethasamudram, Thathathiripuram, Kalasamudram,
Thagamtheerthapuram, Kural, Alambalam (Vridhachalam),
V.Krishnapuram, Kilkuppam, Anumanandal, Sembakurichi,

39
Karunthalakurichi, Virabayankaram, Pakkampadi, Koogaiyur and
V. Mamandur villages.
Thiagadurgam (TP) and Kallakkurichi (TP).

9. SALEM
81 81 Gangavalli (SC) Gangavalli Taluk
Attur Taluk (Part)
Unathur, Veppanatham, Varagur, Siruvachur, Maniviluthan,
Kattukkottai, Sadasivapuram, Sarvoy, Deviakkurichi, Talaivasal,
Pattuthurai, Navakkurchi, Puthur, Nathakkarai, Periyeri, Aragalur,
Thiyaganur, Arathi Agraharam, Mummudi, Kamakkapalayam,
Vadakumarai, Thenkumarai, Sathapadi, Panavasal, Navalur, Sitheri,
Govindampalayam and Pallipalayam villages.
82 82 Attur(SC) Attur Taluk (Part)
Edaiyappatti, Panaimadal, Sekkadipatti, Kumarapalayam,
Kalyanagiri, Kalleripatty, Mannur RF, Mannur, Koilputhur,
Kariakoilvalavu, Kunnur, Soolankurichi, Adiyanur,
Ramanayakkampalayam, Kottavadi, Belurkaradipatti,
Mettudaiyampalayam, Periakriashnapuram, Chinnaksrishnapuram,
Vadakuttampatti, Puthiragoundampalayam, Veeragoundanur,
Olaipadi, Kalpaganur, Mettupalayam, Jarikothambadi, Attavanai
Kothambadi, Alagapuram, Appamasamudram, Kilavarai, Pattimedu ,
Extension RF, Muttal, Ammampalayam, Kallanatham,
Thenmangudipalayam, Akkichettipalayam, Palaniyapuri,
Thalavaipatty, Oddapatty, Thennampillaiyur, Muthagoundanur,
Ariyapalayam, Umayalpuram, Ettapur Karadipatti, Thamayanur,
West Rajapalayam, Kalarampatty, Rangappanaickenpalayam,
Gopalapuram, MalliakKarai, Echampatty, Chockkanathapuram,
Thandavarayapuram, Thulukkanur, Manjini, Pungavadi, Paithur,
Seeliampatty, Arasanatham and Valayamadevi villages.
Keeripatti (TP), Ethapur (TP), Pethanaickenpalayam (TP), Attur (M)
and Narasingapuram (TP).
83 83 Yercaud (ST) Yercaud Taluk
Vazhappadi Taluk
Salem Taluk (Part)
Udayapatti, Vedapatti, D.Perumalpalayam, Sukkampatti, Thathanur,

40
Mookkanur, Kathiripatti, Achanguttapattipudur, Aramanur,
Achanguttaipatti, Kuppanur, Vellaiyampatti, Valasaiyur, Pallipatti,
Dasanayakkanpatti, Valaiyakkaranur, Mettupattithathanur,
Chinnanur, Tailanur, Athikarapatti, Veeranam, Korathupatti and
Karpagam villages.
Attur Taluk (Part)
Neyyamalai, Tumbal, Malayalapatti, Aruna RF, Chinnakalrayan Hills
Therkkunadu, Chinnakalrayan Hills Vadakkunadu, Tumbal,
Extension RF and Tumbal RF villages.
84 84 Omalur Omalur Taluk (Part)
Sekkarapatti, Veppilai, Kedunaickenpatty pudur, Kanavaipudur,
Lokkur R.F., Gundikkal, Kongupatti, Mookanur, Elathur, Naduppatti,
Kadayampatti, Yerimalai R.F., Palappallikombai, Danishpet,
Karuvattuparai R.F., Deevattipatti, Dasagasamudram, Poosaripatti,
Marakkottai, Kanjanayachanpatti, Pannapatti, Kookuttapatti, Kaniyeri
R.F., Tumbipadi, Pottipuram, Sikkanampatti, Darapuram,
Semmandapatti, Thathayampatti, Kamalapuram, Gobinathapuram,
Sakkarachettipatti, Thathayangarpatti, Kaminaickanpatti.,
Jagadevampatti, Vellalapatti, Mailapalaiyam, Naranampalayam,
Kottaimettupatti , Balbakki, Karuppanampatti, Panjakalipatti,
Kattaperiyampatti, Umbilikamaramangalam, T.Maramangalam,
Manathal, Mallikuttai, Amarakundhi, Tholasampatti,
Thondumaniyam, Vedappatti, Periyerippatti, Reddipatti,
Tindamangalam, Pachanampatti, Omalur , Kullamanickenpatti,
Sekkarapatti, Ettikuttapatti, Collappatti, Thenkkampatti, Mungilpadi,
Sangitapatti, Puliyampatti, M.Cheetipatti, Sikkampatti, Arurpatti,
Ramireddipatti, Ariyampatti and Selavadi villages.
Karuppur (TP), Kadayampatti (TP) and Omalur (TP).
85 85 Mettur Mettur Taluk (Part)
Kaveripuram, Singiripatti, Thinnappatti, Konur, Koonandiyur,
Pallipatti, Mallikundam, Thethagiripatti, Vellar, Pukkampatti,
Amaram, M.Kallipatti, Pottaneri, Virudasampatti, Alamarathupatti,
Lakkampatti, Kannamuchi, Moolakkadu, Samballi, Palamalai,
Navappatti, Koppam, Koppampatti, Panapuram, Periyasattappadi,
Chinnasathappadi, Aranganur, Olaipatti, Manathal,
41
Nallakavundampatti and Kulanayakkanpatti villages.
Mecheri (TP), Kolathur (TP), Veerakkalpudur (TP), Mettur (M) and
P.N.Patti (TP).
86 86 Edappadi Edappadi Taluk
Mettur Taluk (Part)
Veerakkal, Kuttapatti, Mallikuttappatti, Chinnasoragai, Periyasoragai,
Dasagappatti, Vanavasi, Soorappalli, Thoramangalam and
Karikkapatti villages.
Nangavalli (TP), Vanavasi (TP), Avadattur (CT) and Jalakandapuram
(TP).
87 87 Sankari Sankari Taluk
Omalur Taluk (Part)
Illavampatti, Panikkanur, Idaiyapatti, Pappambadi, Desavilakku and
Kurukkapatti villages.
Tharamangalam (TP).
88 88 Salem (West) Omalur Taluk (Part)
Muthunaickenpatti, Chellapillaikuttai, Pagalpatti, Manguppai,
Saminayakkanpatti, Kottagoundampatti, Anaigoundampatti,
Vellakkalpatti, T.Konagapadi, Alagusamudram and Karukkalvadi
villages.
Salem Taluk (Part)
Sarkar Gollappatti, A.Ayyamperumalpatti, Chettichavadi,
Kondappanayakkanpatti, M.Palapatti and Selathampatti villages.
Thalavaipatti (CT) and Mallamooppampatti (CT).
Salem (M Corp.) Ward No.1 to 5 and 17 to 25.
89 89 Salem (North) Salem Taluk (Part)
Salem (M Corp.) Ward No.6 to 16 and 26 to 36.
Kannankurichi (TP).
90 90 Salem (South) Salem Taluk (Part)
Salem (M Corp.) Ward No.37 to 60
91 91 Veerapandi Salem Taluk (Part)
Keeraipappambadi, Majaragollappatti, Vattamuthampatti,
Mallaravuthampatti, Pumandapatti, Muduthurai, Kullanpatti, Sittanur
Gollapatti, Ariyakoundanpatti, Murungapatti, Nayakkanpatti,

42
Nallampatti, Tirumalagiri, Vattamuthampatti, Andipatti-Sowdapuram,
Erumapalayam, Puthur Agragaram, Kottanur, Perumampatti,
Thumbathulipatti, Pethampatti, Luguvanpatti,
Perumakkavundampatti, Ramapuram, Reddipatti, Kalparaipatti,
Savampalayam, Periyaseeragapadi, Chinnaseeragapadi,
Veerapandi, Ariyampalayam, Uthamasolapuram, Agraharapoolaveri,
Attavanaipoolaveri, Thammanayakkanpatti, Nilavarapatti,
Jerugumalai, Jalluthuppatti, Gajallnayakkanpatti, Nallikkalpatti,
Parappatti, Erruchannampatti, Sittaneri, Akkaraipalaiyam,
Palampatti, Nallarayampatti, Kombadipatti, Anaikuttaipatti,
Vembadithalam, Selliampalayam, Senaipalayam,
Ettimanaickampatti, Rakkipatti, Kadathur Agraharam, Pethempatti,
Rajapalayam, Nayinampatti, Marulayampalayam, Chennagiri, Bairoji,
Vaniyampadi, Eruvadipettampatti, Pasuvanathampatti,
Valakuttapatti, Erumanayakanpalayam, Mukkuthipalayam,
Ammapalayam, Sandiyur, Sandiyur Attayampatti, Pallitherupatti,
Tippampatti, kuralnatham, Konamaduvu, Vadapatty,
Noolathukombai, Sambakuttaipatti, Adimalaipatti, Thumbalpatti and
Kammalapatti villages.
Maramangalathupatti (CT), Kondalampatti (CT), Neykkarappatti
(CT), Panaimarathupatti (TP), Ilampillai (TP), Attayampatti (TP),
Papparapatti (CT) and Mallur (TP).

10. NAMAKKAL
92 92 Rasipuram (SC) Rasipuram Taluk (Part)
Ponparappipatti, Minnakkal Agraharam, Anandagoundampalayam,
Kumarapalayam, Annamalaipatti, Keeranur, Pallavanaickenpatti,
Malayampalayam, Kuttaladampatti, Melur, Keelur, Kidamalai,
Ayilpatti, Navalpatti, Mangalapuram, Eswaramoorthipalayam,
Thimmanaickenpatti, Naraikinaru Block IRF, Muthuruttu, Ayiepatti,
Naraikinaru, Naraikinar South R.F., Karkoodalpatti, Moolapallipatti,
Malayampatti, Pudur Malayampatti, Kallankulam, Pudupalayam,
Thengalpalayam, Alampatti, Alavaipatti, Nachipatti, Madiampatti,
43
Porasalapatti, Akkaraipatti, Semmandapatti, Nadupatti,
Sowdapuram, Mattuvelampatti, Palanthinnipatti, Mulakkadu,
Muthukalipatti, Kattanachampatti, Koneripatti, Kakkaveri, Vadugam,
Muniappampalayam, Pattanam Muniappampalayam, Vadugam,
Mulakkadu, Kariyampatti, Unanthangal, Moolakurichi, Periakurichi,
Mavar, Perappansolai, Periakombai, Pudupallapatti, Mulaikurichi,
Periasekkadi, Varagurkombai, Pachagoundampatti, Kolakkamedu,
Thottiampatti, Chandrasegarapuram Agraharam, Rasipuram,
Andagalore, Anaikattipalayam, Koonavelampatti, Ellapalayam,
Ponkurichi, Koppampatti, Ayeepalayam, Komarapalayam,
Kurukkapuram, Anaipalayam, Murungapatty, Singalandapuram,
Molapalayam and Chinnasekkadi villages.
Vennanthur (TP), Athanur (TP), R.Pudupatti (TP), Pattanam (TP),
Rasipuram (M) and Pillanallur (TP).
93 93 Senthamangalam Rasipuram Taluk (Part)
(ST)
Pachudayampalayam, O.Jedarpalayam, Perumagoundampalayam,
Chinnakkapalayam, Thoppapatti, Tho.Jedarpalayam, Tho.
Pachudayampalayam, Perakkarinadu, Bailnadu, Chithurnadu,
Edappulinadu, Thiruppulinadu, Pelappadinadu, Alathurnadu,
Gundaninadu and Adakkampudukombai villages.
Seerapalli (TP) and Namagiripettai (TP)

Namakkal Taluk (Part)


Kalkurichi, Eachampatti, Valayappatti, Pallipatti, Belukkurichi,
Kalappanayakkanpatti, Uthirakadikaval, Nadukombai,
Vazhavandikombai, Gundurnadu, Valappurnadu, Ariyurnadu,
Valavanthinadu, Pallamparai, Akkiyampatti, Periyakulam,
Pachudayampatti, Kondamanayakkanpatti, Pudukombai,
Thinnanurnadu, Devanurnadu, Selurnadu, Selur R.F., Gajakombai,
Bodinayakkanpatti, Sarkarpalayapalayam, Muthugapatti, Reddipatti,
Perumapatti, Thusur, Pottireddipatty, Thottamudayampatti,
Pavithiram, Varagur, Ponneri, Pudukkottai, N.Puduppatti,
Vasanthapuram, Valaiyapatti, Thipramadevi, Kavakkarampatti,
Muttanchetti, Varadarajapuram, Sevindipatti, Vadavathur, Agrahara
Valavanthi and Mettupatti villages.
Kalappanaickanpatti (TP), Senthamangalam (TP) and Erumapatti
(TP).
94 94 Namakkal Namakkal Taluk (Part)
Sarkarnattamangalam, Agrahara Nattamangalam, Kalyani,
44
Ananthakrishnarayasamudram, Gejalnayakkanpatti, Pachal,
Pidaripatti, Kadanthapatti, Ramanayakkanpatti, Kadiranallur,
Thirumalaipatti, Kannurpatti, Podangam, Thattaiyangarpatti, Navani,
Lakkapuram, Elur, Thathathiripuram, Thathathiripuram Karadipatti,
Karadipatti Thanathampatti, Karadippatti, Thanathampatti, Agrahara
Uduppam, Kalangani, Karaikurichi, Minnampalli, Pottanam,
Sellappampatti, Thalambadi, Sarkar Uduppam, Aniyar,
Seiluvampatti, Kadappalli, Pappinayakkanpatti, Marurpatti,
Vettampadi, Veesanam, Nallipalayam, Thummankurichi,
Eranapuram, Thaligai, Naravalur Thottipalayam, Thindamangalam,
Keerambur, Vallipuram, Periyapatti, Kondichettipatti, Namakkal,
Vagurampatti, Ladduvadi, Thottippatti, Rasampalayam, Konur,
Kilsathambur, Tholur, Aniyapuram, Parali, Arur, Andapuram,
Arasanatham, Kumaripalayam, Ariyur, Pettaipalayam, Rasipalayam
and Oruvandur villages.
Namakkal (M), Periyapatti (CT) and Mohanur (TP).
95 95 Paramathi-Velur Paramathi-Velur Taluk
Tiruchengodu Taluk (Part)
Agaram, Konnayar, Periyamanali, Kokkalai, Illuppili,
Punjaipudupalayam, Koothampoondi Agraharam,Pullagoundampatti,
Koothampoondi, Lattivadi, Manathi, Mavureddipatti, Thondipatti,
Musiri, Puthur East and Bommanpatti villages.
Namakkal Taluk (Part)
Illaiyapuram village.
96 96 Tiruchengodu Tiruchengodu Taluk (Part)
Karuveppampatti, Rajapalayam, Karuppagoundampalayam,
Thirumangalam, Karumapuram, Koothanatham, Shenbagamadevi,
Pallakkuli Agraharam, Mangalam, Sappayapuram, Mamundi
Agraharam, Mallasamudram (West), Kolankondai,
Goundampalayam, Sembampalayam, Karumanur, Pillanatham,
Vattur, Kottapalayam, Thirumangalam Pudupalayam, Andarapatti,
Chinnathambipalayam, Neikkarappatti, Kailasampalayam,
Thokkavadi, Varagurampatti, Goundampalayam,
Sathinayakkanpalayam, Kuppandapalayam, Oduvampalayam,
Kovilpalayam, Elaiyampalayam, Goundampalayam, Vandinatham,
Avinashipatti, Ramapuram, Paruthipalli, Kottaipalayam, Palamedu,
Karungalpatti, Morangam, Sundangipalayam, Munjanur,
45
Kallupalaiyam, Minnampalli, Mettupalayam, Kilapalayam, Molipalli,
Unjanai, Pokkampalaiyam, Athipalaiyam, Andipalaiyam,
Thottiyapalayam, Emappalli, T.Goundampalayam, Patlur, Attavanai
Iraiyamangalam, Molasi, Sengodampalayam, Elaiyampalayam,
Kumarapalayam, Pirithi, Animur, Sirumolasi, Vettuvampalayam,
Vattapparappu, Puduppuliyampatti, Chittalandur, Marapparai and
Nallipalayam villages.
Mallasamudram (TP), Tiruchengode (M) and Devanankurichi (CT).

97 97 Kumarapalayam Tiruchengodu Taluk (Part)


Kumarapalaiyam Agraharam, Komarapalayam, Pallakkapalaiyam,
Sowdapuram, Modamangalam, Modamangalam Agraharam,
Anangur, Elandakuttai, Kalaiyanur, Kalaiyanur Agraharam,
Samayasangili Agraharam, Pallipalaiyam Agraharam, Odappalli
Agraharam, Kadachanallur, Pappampalayam and Kokkarayanpettai
villages.
Kumarapalayam (M), Padaiveedu (TP), Pallipalayam Agraharam
(CT), Alampalayam (TP), Pallipalayam (TP) and Pudupalayam
Agraharam (CT).
11. ERODE
98 98 Erode (East) Erode Taluk (Part)
Brahmana Periya Agraharam (TP), Erode (M) and
Veerappanchatiram (TP).
99 99 Erode (West) Perundurai Taluk (Part)
Vadamugam Vellode, Pungampadi, Kavundachipalayam,
Thenmugam Vellode and Mukasi Pulavampalayam villages.
Erode Taluk (Part)
Karai Ellapalayam, Elavamalai, Mettunasuvanpalayam, Perodu,
Nochipalayam, Gangapuram, Ellapalayam, Villarasampatti, Thindal
(Mel), Thindal (Kil), Kadirampatti, Rayapalayam, Modakarai,
Koorapalayam, Thottani, Puthur Pudupalayam, Nanjanapuram,
Pavalathampalayam, Veppampalayam and Muthampalayam
villages.
Suriyampalayam (TP), Chithode (TP), Nasiyanur (TP), Periyasemur
(TP), Surampatti (TP) and Kasipalayam (E) (TP).
100 100 Modakkurichi Erode Taluk (Part)
Punjailakkapuram, Pudur, Thuyyampoondurai, Kanagapuram,
Velampalayam, Punduraisemur, Avalpoondurai, Modavandi
46
Sathyamangalam, Nanjaiuthukuli, Kangayampalayam,
Nanjaikalamangalam, Punjai Kalamangalam, Injampalli,
Thanathampalayam, Elumathur, Velampalayam, Mukasi Hanuman
Palli, Attavanai Hanuman Palli, Kagam, Kulavilakku, Palamangalam,
Nanjaikolanalli, Kolathupalayam, Kondalam, Ellaikadu, Vilakethi,
Kongudayampalayam, Murungiyampalayam, Anjur, Vallipuram,
Ichipalayam, Vadivullamangalam, Ayyampalayam,
Elunoothimangalam, Devakiammapuram, Avudayaparai and
Nagamanaickenpalayam villages.
Avalpoondurai (TP), Modakkurichi (TP), Pasur (TP), Arachalur (TP),
Vadugapatti (TP), Kilampadi (TP), Vellottamparappu (TP), Sivagiri
(TP), Kollankoil (TP), Unjalur (TP), Vengampudur (TP), Kodumudi
(TP) and Chennasamudram (TP).
101 101 Dharapuram (SC) Dharapuram Taluk
102 102 Kangayam Kangayam Taluk
Perundurai Taluk (Part)
Murungatholuvu, Pudupalayam, Nanjai Palatholuvu, Punjai
Palatholuvu, Kodumanal, Orathupalayam, Ellaigramam,
Ekkattampalayam, Basuvapatti and Kuppuchipalayam villages.
Mukasipidariyur (CT), Ottapparai (CT) and Chennimalai (TP).
103 103 Perundurai Perundurai Taluk (Part)
Pudupalayam, Mettupalayam, Nalligoundanpalayam,
Komaragoundanpalayam, Kurichi, Nettichipalayam, Setti Kuttai,
Valayapalayam, Ganapathipalayam, Thoranavavi, Madathupalayam,
Vettaiankinaru, Sungakarampalayam, Thingalur, Karukkapalayam,
Nichampalayam, Pandiampalayam, Singanallur, Olapalayam,
Mullampatti, Kandampalayam, Periyavilamalai, Sinnavilamalai,
Thiruvachi, Poovampalayam, Palakarai, Chinnamallanpalayam,
Nimittipalayam, Unjapalayam, Kallakulam, Sellappampalayam,
Talayampalayam, Polanaickampalayam, Karandipalayam,
Pappampalayam, Chinnavirasangili, Periyaveerasangili, Velliravalli,
Sinniampalayam, Velampalayam, Navakkadu, Karumanchirai,
Kammalakuttai, Edayapalayam, Chinnagoundanvalasu,
Vattalapathy, Velliampathy, Sundakkampalayam,
Virumandampalayam, Muthampalayam, Chengappalli, Thenmugam
Kangayapalayam, Vadamugam Kangayapalayam, Sengalipalayam,
Kavuthampalayam, Erumaikkarampalayam, Koonampatti, Attavanai
Pallagoundanpalayam, Mukasipallagoundanpalayam,
Marappanaickampalayam, Moongilpalayam, Mettupudur,
47
Ayegoundanpalayam, Seenapuram, Thuduppathi, Sullipalayam,
Pattackaranpalayam, Kullampalayam, Ponmudi, Ingur,
Kambiliampatti, Varapalayam, Kongampalayam, Nadupatti, Puthur
Pallapalayam, Punjaithalavaipalayam, Reddipalayam,
Vadugapalayam, Kavandampalayam, Morattupalayam,
Agraharaperiapalayam, Sircar Periapalayam, Anaipalayam,
Pallavarayanpalayam, Agrahara Kathaganni, Ichipalayam, Sircar
Kathaganni, Sirukkalanchi, Kuthampalayam, Voipadi and
Chennimalai villages.
Pethampalayam (TP), Pallapalayam (TP), Kanjikoil (TP), Karumandi,
Chellipalayam (TP), Nallampatti (TP), Kunnathur (TP), Vijayapuri
(CT), Perundurai (TP) and Uthukuli (TP).
104 104 Bhavani Bhavani Taluk (Part)
Illippili, Kannapalli, Attavanaipudur, Mukasipudur, Patlur,
Oddapalayam, Paruvachi, Punnam, Mylambadi, Kalbavi, Kurichi,
Poonachi, Boothapadi, Singampettai, Padavalkalvai, Kadappanallur,
Kesarimangalam, Sanyasipatti, Varadanallur, Thalakulam, Bhavani,
Oricheri, Vairamangalam, Alathur, Kavandapadi, Odathurai,
Andikulam, Urachikottai, Chinnapuliyur, Periyapuliyur and
Settipalayam villages.
Nerunjipettai (TP), Ammapettai (TP), Olagadam (TP), Appakudal
(TP), Jambai (TP), Bhavani (M) and Salangapalayam (TP).
105 105 Anthiyur Gobichettipalyam Taluk (Part)
Punjaithoraiyampalayam, Kondayampalayam, Kanakampalayam,
Perumugai, Savandapur, Ammapalayam, Mevani, Perundalaiyur,
Kugalur, Puthukkarai, NanjaiPuliampatti, Polavakalipalayam,
Kadukkampalayam and Chandrapuram villages.
Vaniputhur (TP), Kuhalur (TP) and P.Mettupalayam (TP).
Bhavani Taluk (Part)
Burgur, Komarayanur, Pudur, Chennampatti, Ennamangalam,
Sankarapalayam, Anthiyur, Nagalur, Kuppandampalayam,
Brammadesam, Pachampalayam, Gettisamudram, Mathur,
Vellithiruppur, Vembathi, Moongilpatti, Kilwani and Kuthampoondi
villages
Anthiyur (TP) and Athani (TP).
106 106 Sathyamangalam Taluk (Part)
Gobichettipalayam
Karapadi, Kavilipalayam, Varapalayam and Sellapampalayam
villages.

48
Gobichettipalyam Taluk (Part)
Pullappanaickenpalayam, Arrakkankottaigramam, Kongarpalayam,
Kavandampalayam, Akkaraikodiveri, Singiripalayam, Alukuli,
Kalingiam, Kottupullampalayam, Karattupalayam,
Odayagoundanpalayam, Kadathur, Sundakkampalayam,
Gudakkarai, Andipalayam, Kurumandur, Ayalur, Vellankovil,
Siruvalur, Talguni, Koshanam, Irugalur, Anjanur, Lagampalayam,
Vemandampalayam, Polavapalayam, Mottanam, Emmampoondi,
Olalakovil, Kadasellipalayam, Sinnaripalayam, Santhipalayam,
Avalampalayam, Pariyur, Vellalapalayam, Nanjaigopi,
Kullampalayam, Nathipalayam, Modachur, Nagadevampalayam and
Nichampalayam villages.
Periyakodiveri (TP), Lakkampatti (TP), Kasipalayam (G) (TP),
Gobichettipalayam (M), Elathur (TP), Kolappalur (TP) and Nambiyur
(TP).
107 107 Bhavanisagar Sathyamangalam Taluk (Part)
(SC)
Arulavadi, Mallankuli, Dhoddahajanur, Chikkahajanur, Talavadi,
Marur, Iggalore, Thingalur, Koothampalayam, Gundri, Guthiyalathur,
Hassanur, Neithalapuram, Theiginarai, Karalavadi, Madahalli,
Byannapuram, Panahahalli, Erahanahalli, Dhoddamudukkarai,
Gettavadi, Kongahalli, Talamalai, Dasaripalayam,
Chikkarasampalayam, Pattavarthiayyampalayam, Rajan Nagar,
Pudupeerkadavu, Punkar, Kothamangalam, Ikkaraithathapalli,
Baguthampalayam, Ikkarainegamam, Komarapalayam,
Malayadipudur, Alathucombai, Sadamugai, Konamoolai,
Akkarainegamam, Boosaripalayam, Akkaraithathapalli,
Dhoddampalayam, Mudukkanthurai, Thoppampalayam,
Karidoddampalayam, Shenbagapudur, Indiampalayam,
Makinancombai, Arasur, Ukkaram, Vinnappalli, Kurumbapalayam,
Ayyampalayam, Periyakallipatti, Panayampalli, Sunkakaranpalayam,
Pungampalli, Thatchuperumapalayam, Nallur, Marayeepalayam,
Madampalayam and Punjaipuliampatti villages.
Kembanaikkenpalayam (TP), Sathyamangalam (M),
Ariyappampalayam (TP), Bhavanisagar (TP) and Punjaipuliampatti
(TP).
12. THE NILGIRIS
108 108 Kundah Taluk
Udhagamandalam
Udhagamandalam Taluk (Part)
Kadanad, Ebbanad, Kukkal, Kagguchi, Thuneri, Hullathi, Nanjanad,
Udhagamandalam and Thummanatti villages.
Sholur (TP) and Udhagamandalam (M).
Coonoor Taluk (Part)

49
Ketti (TP).

109 109 Gudalur (SC) Panthalur Taluk


Gudalur Taluk
Udhagamandalam Taluk (Part)
Masinagudi village.
Naduvattam (TP).
110 110 Coonoor Kotagiri Taluk
Coonoor Taluk (Part)
Eddapalli, Burliyar, Coonoor and Melur villages.
Aravankad (TS), Wellington (CB), Coonoor (M), Hubbathala (CT),
Adikaratti (TP) and Hullickal (TP).

13. COIMBATORE
111 111 Mettuppalayam Mettuppalayam Taluk
Coimbatore North Taluk (Part)
Bilichi village.
Veerapandi (TP) and Gudalur (TP).
112 112 Avanashi (SC) Avanashi Taluk
113 113 Tiruppur (North) Tiruppur Taluk (Part)
Pattampalayam, Sokkanur, Merkupathi, Thoravalur, Vallipuram,
Perumanallur, Ettiveerampalayam, Pongupalayam,
Kanakkampalayam, Kalipalayam and Mannarai villages.
Chettipalayam (CT), Neripperichal (CT), Thottipalayam (CT) and
Velampalayam (TP).
Tiruppur (M) Ward Nos.1 to 20.
114 114 Tiruppur (South) Tiruppur Taluk (Part)
Tiruppur (M) Ward Nos. 21 to 52.
S.Nallur (TP).
115 115 Palladam Tiruppur Taluk (Part)
Mudalipalayam, Nachipalayam, Peruntholuvu, Muthanampalayam,
Iduvai, Ugayanur, Thonguttipalayam, North Avanashipalayam,
Alagumalai, Kandiankoil, South Avanashipalayam, Pongalur,
Madappur, Kattur, V. Kallipalayam, Elavanthi, Kethanur,
Vavipalayam and V. Vadamalaipalayam villages

50
Andipalayam (CT), Mangalam (CT), Muruganpalayam (CT) and
Veerapandi (CT)
Palladam Taluk (Part)
Poomalur, Velampalayam, Naranapuram, Karaipudur,
Ganapathipalayam, Palladam, Sukkampalayam, Ichipatti,
Kodangipalayam, Panickkampatti, Vadugapalayam, Chittambalam,
Anuppatti, Kasba Ayyampalayam, Karadibavi, Paruvai,
Mallegoundenpalayam, Puliampatti and K.Krishnapuram villages.
Semmipalayam (CT) and Palladam (TP).

116 116 Sulur Palladam Taluk (Part)


Paduvampalli, Kaduvettipalayam, Giddampalayam,
Semmandampalayam, Kaniyur, Arasur, Nilambur, Mylampatti, Irugur,
Rasipalayam, K.Madapur, Kadampadi, Appanaickenpatti, Kalangal,
Peedampalli, Pattanam, Kallapalayam, Pappampatti,
Edayampalayam, Sellakkarichal, Vadambacheri, Varapatti,
Vadavalli, Bogampatti, Pachapalayam, Poorandampalayam,
Kumarapalayam, Vadavedampatti, Kammalapatti, Jallipatti,
Senjeripudur, Senjeri Ayyampalayam, Malappalayam, Thalakkarai
and J.Krishnapuram villages.
Moppiripalayam (TP), Karumathampatti (TP), Irugur (TP),
Samalapuram (TP), Kangayampalayam (CT), Sulur (TP),
Pallapalayam (TP) and Kannampalayam (TP)
117 117 Coimbatore North Taluk (Part)
Kavundampalayam
Vellamadai, Kondayampalayam, Agraharasamakulam,
Naickenpalayam, Thadagam R.F., Anaikatti (North), Anaikatti
(South), Veerapandi, Chinnathadagam, Nanjundapuram,
Somayampalayam, Pannimadai, Keeranatham, Kallipalayam and
Vellanaipatti villages.
Periyanaicken-palayam (TP), Narasimhanaicken-palayam (TP),
Idigarai (TP), Sarcarsamakulam (TP), Kalapatti (TP), Vilankurichi
(CT), Saravanampatti (TP), Chinnavedampatti (TP), Vellaikinar (TP),

51
Ashokapuram (CT), Kurudampalayam (CT), Thudiyalur (TP) and
Kavundampalayam (TP).
118 118 Coimbatore Coimbatore North Taluk (Part)
(North)
Veerakeralam (TP).
Coimbatore South Taluk (Part)
Vadavalli (TP).
Coimbatore (M.Corp.) Ward Nos. 57 to 72.
119 119 Thondamuthur Coimbatore South Taluk (Part)
Boluvampatti (Block I), Thennammanallur, Devarayapuram,
Jagirnaickenpalayam, Vellaimalaipattinam, Narasipuram,
Madvarayapuram and Ikkaraiboluvampatti villages.
Vedapatti (TP), Dhaliyur (TP), Thondamuthur (TP), Alanthurai (TP),
Puluvapatti (TP), Thenkarai (TP), Perur (TP) and Kuniyamuthur (TP).
Coimbatore (M.Corp.) Ward Nos. 48 to 56.
120 120 Coimbatore Coimbatore South Taluk (Part)
(South)
Coimbatore (M.Corp.) Ward Nos. 21 to 47.
121 121 Singanallur Coimbatore South Taluk (Part)
Coimbatore (M.Corp.) Ward Nos. 1 to 20.
122 122 Kinathukadavu Coimbatore South Taluk (Part)
Madampatti, Theethipalayam, Perur Chettipalayam, Mavuthampathi,
Pichanur, Palathurai, Thambagoundenpalayam,
Karunchamigoundenpalayam, Seerappalayam, Malamachampatti,
Myleripalayam, Nachippalayam, Arasipalayam and Valukkupparai
villages.
Kurichi (TP), Vellalur (TP), Madukkarai (TP), Ettimadai (TP),
Thirumalayampalayam (TP), Othakalmandapam (TP) and
Chettipalayam (TP).
Pollachi Taluk (Part)
Solavampalayam, Vadaputhur, Kuthiraialampalayam,
Pottaiyandiporambu, Sokkanur, Sangarayapuram, Muthur and
Kodangipalayam villages.
Kinathukadavu (TP).
123 123 Pollachi Pollachi Taluk (Part)
Arasampalayam, Panappatti, Mettubavi, Vadasithur, Kondampatty,

52
Kothavadi, Kurunallipalayam, Periakalandai, Kattampatti,
Andipalayam, Chettiakkapalayam, Nallattipalayam, Devarayapuram,
Govindapuram, Sulakkal, Poravipalayam, Servakaranpalayam,
Vadakkipalayam, Mettupalayam, Mullipadi, Kaniyalampalayam,
Devanampalayam, Kappalankarai, Sirukkalandai, Chandrapuram,
Sinna Negamam, Vaguthampalayam, Kakkadavu, Sholanur,
Santhegoundanpalayam, Kullichettipalayam, Poosanaickendhali,
Devambadi, Ramapatinam, Thalakkarai, Chikkarayapuram,
Kabilipalayam, Okkilipalayam, Kurumbapalayam, Kulakkalpalayam,
Varadanur, Vellalapalayam, Thoppampatti, Rasakkapalayam,
Puliampatti, R. Ponnapuram, Kittasuarampalayam, Anupparpalayam,
Z. Muthur, Ayyampalayam, Nallathukuli, Kumarapalayam, Manur,
Thimmanguthu, Rasichettipalayam, Bodipalayam, Kulathur and
Servaikaranpalayam villages.
Periya Negamam (TP), Achipatti (CT) and Pollachi (M).
124 124 Valparai (SC) Valparai Taluk
Pollachi Taluk (Part)
Naickenpalayam, Ambarampalayam, Athupollachi,
Marchinaickenpalayam, Singanallur, Vekkampalayam,
Pethanaickanur, S. Nallur, Pillchinnampalayam, Somandurai,
Thensithur, Periapodu, Kaliyapuram, Thensangampalayam,
Kariyanchettipalayam, Kambalapatti, Arthanaripalayam, Jallipatti,
Thorayur and Angalakurichi villages.
Anaimalai (TP), Odaiyakulam (TP), Vettaikaranpudur (TP) and Kottur
(TP).
125 125 Udumalaipettai Udumalaipettai Taluk (Part)
Kosavampalayam, Veedampatti, Moongiltholuvu, Amandakadavu,
Kuppampalayam, Periapatti, Poolavadi, Athukinathupatti,
Kondampatti, Anikkadavu, Virugalpatti, Iluppanagaram,
Kongalnagaram, Pudupalayam, Pannaikinar, Dhoddampatti,
Gudimangalam, Somavarapatti, Vadugapalayam, Periakottai,
Udumalpet, Kurunjeri, Chinnaveerampatti, Kottamangalam, Ponneri,
Vagatholuvu and Pukkulam villages.
Udumalaipettai (M).

53
Pollachi Taluk (Part)
Seelakkampatti, Nallampalli, S. Malayandipatnam, Gomangalam,
Gomangalampudur, Sinjuvadi, Koolanaickenpatti, Kolarpatti,
Kanjampatti, Thenkumarapalayam, Veeralpatti, Thondamuthur,
Dhalavaipalayam, S. Ponnapuram, Unjavelampatti, Solapalayam, Z.
Kottampatti, Kondegoundenpalayam, Mulanur, Avaleppampatti,
Gollapatti, A. Nagoor, Poosaripatti, Boligoundenpalayam, Eripatti,
Thippampatti, Kallipatti, Makkinampatti, Nathukkalpalayam and
Palayur villages.
Samathur (TP), Chinnampalayam (CT), Suleeswaranpatti (TP) and
Zamin Uthukuli (TP).
126 126 Madathukulam Udumalaipettai Taluk (Part)
Sellappampalayam, Pungamuthur, Udukkampalayam,
Periapappanuthu, Sinnapappanuthu, Pappankulam, Andigoundanur,
Thumbalapatti, North Boothinatham, R. Velur, Periavalavadi,
Sarkarpudur, Thinnapatti, Devanurpudur, Ravanapuram,
Erisinampatti, Kodingiam, Jilobanaickampalayam, Arasur,
Reddipalayam, Chinnavalavadi, South Boothinatham,
Bogigoundendasarapatti, Kolumam, Elayamuthur,
Guruvappanaickanur, Alampalayam, Pallapalayam, Modakkupatti,
Deepalapatti, Krishnapuram, Valayapalayam, Jallipatti, Lingamavoor,
Venkitapuram, Chinnakumarapalayam, Kurichikottai, Manupatti,
Kallapuram, Amaravathi R.F., Anamalai R.F., Kudiraiar & Kukkal
R.F., Manjampatti R.F., Sholamadevi, Vedappatti,
Kannamanaickanur, Kuralkuttai, Bodipatti, Myvadi, Jothampatti,
Kadathur, Karatholuvu, Thungavi, Metrathi, Thanthoni, Mukkudu-
Jallipatti, Venasapatti, Ganapathipalayam, Poolankinar, Anthiyur and
Ragalbavi villages.
Kanakkampalayam (CT), Kaniyur (TP), Madathukulam (TP),
Sankaramanallur (TP), Komaralingam (TP) and Dhali (TP).
14. DINDIGUL
127 127 Palani Kodaikanal Taluk
Palani Taluk (Part)

54
Ayyampalayam, Thathanaickenpatti (N), Sithraikulam, R.Vadipatti
(North), Pappampatti, Velasamudram, Andipatti, Chinnammapatti,
Reddiampadi, Kavalapatti, R. Vadipatti (South), Sitharevu,
Thathanaickenpatti (S), Sukkamanaickenpatti, Pethanaickenpatti, A-
Kalayamputhur, Neikarapatti, Chinnakalayamputhur, Iravimangalam,
Periyammapatti, Thamaraikulam, Kalickanaickenpatti,
Kothaimangalam, Pachalanaickenpatti, Kombaipatti, Palani,
Sivagiripatti and Tattankulam villages.
Palani (M), Balasamudram TP, Ayakudi TP and Niekarapatti TP.
128 128 Oddanchatram Oddanchatram Taluk
Palani Taluk (Part)
Vembanvalasu, Melakottai, Amarapoondi, Erramanaickenpatti,
Kanakkampatti, Marichilambu, Thumbalapatti, Pudur, Akkaraipatti,
Mettupatti, Velampatti, Thoppamapatti, Vagarai, Manoor,
Vilvathampatti, Puliampatti, Mollampatti, Kottathurai, Melakaraipatti,
Rajampatti, Muthunaickenpatti, Midapadi, Pushpathur,
Kolumakondan, Kovilammapatti, Korikadavu and Thalaiyuthu
villages.
Keeranur (TP).
129 129 Athoor Dindigul Taluk (Part)
Sullerumbu, Gurunathanaickenur, Palakkanuthu, Nilamalakottai,
K.Pudukottai, Alagupatti, Silvarpatti, Kothapulli, Kamachipuram,
Tettupatti, Mangarai, Ammapatti, Kuthathupatti, Anaipatti,
Sindalagundu, Tamaraikulam, Kasavanampatti, Panrimalai, Adalur,
Chattirapatti, Palayakannivadi, Virakkal, Kummampatti, Pithalaipatti,
Pillayarnatham, Alamarathupatti, Vakkampatti, Munnilakottai,
Panjanpatti (N), Paraipatti, Manalur, Attur, Jivalsaragu,
Kalikkampatti, Palayamkottai, Bodikamanvadi, Sitharevu, Kilakottai,
Toppampatti, Ambathurai, and Aiyampalayam villages.
Agaram (TP), Thadikombu (TP), Sriramapuram (TP), Kannivadi (TP),
Chinnalapatti (TP), Sithayankottai (TP) and Ayyampalayam (TP).
130 130 Nilakkottai (SC) Nilakkottai Taluk
131 131 Natham Natham Taluk
Dindigul Taluk (Part)
55
Tottanuthu, Rajakkapatti, Madur, Siluvathur, Vanganmanuthu,
Markkampatti, Vajraservaikarankottai, Vathilathoppampatti,
Thetthampatti, Ragalapuram, Koovanuthu, Adiyanuthu, A.Vellodu,
Viralipatti, Vadakattupatti, Shanarpatti, Virasinnampatti, Avilipatti,
Maranuthu, Jothampatti, Pudupatti, Sakkiliankodai, Timmananallur,
Vembarpatti, Anjukulipatti, Konapatti, Emakkalapuram, Tavasimadai,
Sirumalai, Kombaipatti, Sengurichi, Kambiliampatti, and Kanavaipatti
villages.
Panjampatti (TP).
132 132 Dindigul Dindigul Taluk (Part)
Settinaickenpatti, Alukkuvarpatty, Silapadi, Mullipadi,
Ammakulathupatti, Tamaraipadi, Kovilur, Periyakottai and
Kurumbapatti villages.
Pallapatti (CT), Dindigul (M) and Balakrishnapuram (CT).
133 133 Vedasandur Vedasandur Taluk
15. KARUR
134 134 Aravakurichi Aravakurichi Taluk
Karur Taluk (Part)
Vettamangalam (West), Vettamangalam (East), Kombupalayam,
Thirukkaduthurai and Nanjaipugalur villages.
TNPL Pugalur (TP), Punjaipugalur (TP) and Punjai Thottakurichi
(TP).
135 135 Karur Karur Taluk (Part)
Nanjai Kadambankurichi, Punjai Kadambankurichi, Nanniyur,
Kuppuchipalayam, Vangal, Nerur North, Nerur South,
Achamapuram, Somur, Panchamadevi, Minnampalli, Manmangalam,
Athur, Andankoil (West), Kadaparai, Thirumanilaiyur and Andankoil
East villages.
Inam Karur (TP), Karur (M) and Thanthoni (TP).
136 136 Karur Taluk (Part)
Krishnarayapuram
Koyampalli, Sanapiratti, Melapalayam, Emur, Karuppampalayam,
(SC)
Appipalayam, Pallapalayam, Thalapatti, Puthampur, Kakkavadi,
Manavadi, Jegadabi, Vellianai (North), Mookanankurichi,
Paganatham, K.Pichampatti and Vellianai (South) villages.
Puliyur (TP) and Uppidamangalam (TP).
56
Krishnarayapuram Taluk (Part)
Balarajapuram, Renganathapuram (North), Renganathapuram
(South), Mayanur, Thirukkampuliyur, Manavasi, Chithalavai,
Kammanallur, Mahadhanapuram (North), Sengal and
Muthurengampatti villages.
Krishnarayapuram (TP) and P.J. Cholapuram (TP).
Kulithalai Taluk (Part)
Pappayambadi, Vadavambadi, Manjanaickenpatti, Pannapatti,
Vellapatti, Keeranur, Thennilai, Varavanai, Melappaguthi,
Kalayapatti, Devarmalai, Adhanur, Sembianatham, D.Edayapatti
(West), D.Edayapatti (East), Palaviduthi, Mullippadi, Mavathur,
Keelappaguthi and Valvarmangalam villages.
137 137 Kulithalai Krishnarayapuram Taluk (Part)
Chinthalavadi, Pillapalayam, Kallapalli, Karuppathur R.F., Vayalur,
Veeriyapalayam, Panjapatti, Pothuravuthanpatti, Pappakkapatti,
Sivayam (North), Sivayam (South), Kosur, Mathagiri and
Thondamanginam villages.
Kulithalai Taluk (Part)
Karuvappanaickenpettai, Vadhiyam, Manathattai, Vaiganallur
(North), Vaiganallur (South), Rajendram (North), Rajendram (South),
Kumaramangalam, Poyyamani, Sooriyanur, Mudalaipatti, Seplapatti,
Neidalur (North), Neidalur (South), Thalinji, Kallai, Inungur, Nallur,
Eranyamangalam, Sathiyamangalam, Chinniyampalayam, Gudalur,
Puthur, Alathur, Rachandarthirumalai, Puluderi, Vadaseri, Kalladai,
Thogamalai, Kalugur, Naganur, Porundalur, Pathiripatti, Uthuppatti
and Pillur villages.
Kulithalai (M), Marudur (TP) and Nangavaram (TP).

16. TIRUCHIRAPPALLI

57
138 138 Manapparai Manapparai Taluk (Part)
Pudur, Vaiyamalaipalayam, Vellalapatti, Aniyappur, Veeramalai RF,
Seegampatti, Usilampatti, Poigaimalai RF, Vadagupatti,
Vengaikurichi, Amayapuram, Amayapuram RF, Nallampillai,
I.Kovilpatti, V.Periapatti, Dhavalaveeranpatti, Mohavanur (North),
Mohavanur (South), Sekkanam, Palayankottai, I.Reddiapatti,
Chettiapatti, Malayandipatti, Poigaipatti, Sampatti, Sooliapatti,
Athampatti, F.Keelaiyur, Thottiapatti, Thathanur, Amanakkampatti,
Kannivadugampatti, Pannapatti (East), Pannapatti (West),
Ayanreddiapatti, Vaiyampatti, Mookureddiapatti, Kumaravadi,
Nadupatti, Puduvadi, Pudukottai, Ponnambalapatti, Elamanam,
Kannuthu, Kumarikatti Hills RF, Karuppur, Puthanatham,
Thirunellipatti, Vellayakonepatti, Pirampatti North, Pirampatti
(South), Thenur, Ayanpudupatti, Uthukuli, Vembanur, Kannukuli,
Kodumbapatti, Pallakurichi, Kalingapatti East, Kalingapatti West,
Ayamporuvai, Valanadu, Paluvanji East, Paluvanji West,
Muthalvarpatti, Karumalai, Ammachtram, Endapuli,
Kanjannaickanpatti, Velakurichi, Venkatanayakanpatti, Marungapuri,
T.Idayapatti, Yagapuram, Nallur, Karaipatti, Sevalpatti,
Ikkaraikosakurichi, Akkiyampatti, Alagapuri, Lekkanayakanpatti,
Thethur and Sevandampatti villages.
Manapparai (M) and Ponnampatti (TP).
139 139 Srirangam Tiruchirappalli Taluk (Part)
Tiruchirappalli (M Corp.) Ward No.1 to 6
Srirangam Taluk (Part)
Paneyapuram, Uthamsevi, Kilikoodu, Malliampathu,
Somarasampettai, Kumaravayalur, Mullikarumbur, Koppu North,
Koppu South, Podavur, Puliyur, Adavathur (West), Adavathur (East),
Nachikurichy, Sholanganallur, K.Kallikudy North, K.Kallikudy South,
Thayanur, Navalurkottapattu, Ariyavoor-Ukkadaiariyavoor,
Periyanayakichatram, Ammapettai, Kulathur, Mathur, Sethurapatti,
Alundur, Paganur, Nagamangalam, Kottapattu, Mekkudi,
Mudikandam, Kolakkattagudy, Thorakkudy, Thirumalaisamudram,

58
Olaiyur, Palur, Mutharasanallur, Kambarasampettai,
Marudankakurichi, Pettavathalai, Perugamani, Tirupparaithurai,
Andanallur, Kodiyalam, Kulumani, Periakaruppur, Tiruchendurai,
Kadiyakurichy, Mekkudy, Allur and Perur villages.
Sirugamani (TP)
Manapparai Taluk (Part)
Thoppampatti, Mandipatti, K.Periapatti North, Edayapatti,
Chettichatram, Chithanatham, K.Periapatti South, Samudram,
Sathirapatti, Kannudayanpatti, Kalingapatti and Madampatti villages.
Iluppur Taluk (Part)
Komangalam village**.
[**Although Komangalam village is in Pudukkottai revenue district, it
is physically and geographically located within boundaries of 139
Srirangam AC]
140 140 Tiruchirappalli Tiruchirappalli Taluk (Part)
(West)
Tiruchirappalli (M Corp.) Ward No.39 to 42 and 44 to 60.
141 141 Tiruchirappalli Tiruchirappalli Taluk (Part)
(East)
Tiruchirappalli (M Corp.) Ward No.8 to 26, 33 to 35, 37, 38 and 43.
142 142 Thiruverumbur Srirangam Taluk (Part)
Panayakurichy, Kilamullakudy, Kuvalakkudy, Vengur,
Natarajapuram, Arasangudy, Kiliyur, Pathalapattai, Agaram,
Ellakudy, Alathur, Kilakurichy, Kilakalkandarkottai, Sholamadevi,
Valavandankottai, Tirunedunkulam, Asur, Elandapatti, Kumbakudy,
Gundur, Sooriyur and Kandalur villages.
Tiruchirappalli Taluk (Part)
Tiruchirappalli (M Corp.) Ward No.7, 27 to 32 and 36.
Pappankurichi (CT), Thiruverumbur (TP), Koothappar (TP),
Krishnasamudram (CT), Thuvakudi (TP), Navalpattu (CT) and
Palaganangudy (CT).
143 143 Lalgudi Lalgudi Taluk
144 144 Manachanallur Manachanallur Taluk
Musiri Taluk (Part)
Pulivalam, Vengaimandalam, Moovanur, Peramangalam,

59
Kattukulam, Komangalam, Neiveli, Thinnakonam, Ayyampalayam,
Evur, Kodunthurai, Sithambur, Amoor, Gunaseelam, Thiruthalaiyur,
Thuraiyur pudupatti, Karattampatti, Thinnanur, Manparai,
Sukkampatti, Thiruthiamalai, Mangalam, Thulayanatham,
Jeyankondam (T.Puthur), Perur, Valavandhi East and Valavandhi
(West) villages.
145 145 Musiri Thottiyam Taluk
Musiri Taluk (Part)
Pillapalayam, Karikali, Vadamalaipatti, Karkudi, Urakkarai,
Mahadevi, Jambumadai, Valasiramani, Anjalam, Konappampatti,
Devanur, Arachi, Valaiyeduppu, Paithambarai, Serugudi,
Poolancheri, Soorampatti, Mavilipatti, Thumbalam, Sittilavai,
Muthampatti, M.Pudupatti West, M.Pudupatti East, Kamatchipatti,
T.Puthur, Mooveli I, Sevanthilingapuram, Umaiyalpuram and Vellur
villages.
Morupatti (TP), Thathaiyangarpet (TP) and Musiri (TP)
146 146 Thuraiyur (SC) Thuraiyur Taluk
Musiri Taluk (Part)
Kottathur, Puthanampatti and Abinimangalam villages.
17. PERAMBALUR
147 147 Perambalur (SC) Veppanthattai Taluk
Perambalur Taluk
Kunnam Taluk (Part)
Sirugavayal, Nakkaselam, Elandalapatti, T.Kalathur,
Puduammapalayam, Kannapady, Thenur, Mavilingai,
Naranamangalam, Nattarmangalam, Chettikulam, Irur, Padalur
(West) and Padalur (East) villages.
148 148 Kunnam Sendurai Taluk
Kunnam Taluk (Part)
Thirumandurai, Pennakonam (South), Ogalur (West), Aduthurai,
Ogalur (East), Athiyur (North), Athiyur (South), Agaram Sigoor,
Vasistapuram, Keelaperambalur, Vayalapadi, Kilumathur (South),
Kilumathur (North), Vadakalur, Perumathur (North), Sirumathur,
Keelapuliyur (North), Keelapuliyur (South), Perumathur (South), Andi
Kurumbalur, Nannai (West), Nannai (East), Olaippady (West),

60
Olaippady (East), Thungapuram (North), Thungapuram (South),
Paravai (East), Paravai (West), Malavarayanallur, Elumur (East),
Elumur (West), Asur, Sithali (East), Sithali (West), Perali (North),
Perali (South), Othiyam, Periyammapalayam, Kunnam, Varagur,
Kolapady, Puduvettagudi, Kadur (North), Kadur (South),
Periavenmani (East), Periavenmani (West), Melamathur,
Alagiripalayam, Thondappadi, Koothur, Adhanur (South), Adhanur
(North), Kottarai, Sathanur, Sirukanpur (East), Sirukanpur (West),
Varagupadi, Karai (East), Karai (West), Therani, Ayinapuram,
Kolakkanatham, Kolathur (West), Kolathur (East), Thimmur, Gudalur,
Bhujangarayanallur, Nochikulam, Athur, Sillakudi (North) and
Sillakudi (South) villages.
Labbaikudikadu (TP).
149 149 Ariyalur Ariyalur Taluk
Udayarpalayam Taluk (Part)
T.Sholankurichi (North), Thathanur (East), Thathanur (West),
Managethi, Venmankondan (West), Venmankondan (East), Parukkal
(West), Parukkal (East), Naduvalur (East), Naduvalur (West),
Suthamalli, Uliyakudi, Ambapur, Udayavarthiyanur, Keelanatham,
Kadambur, Sathambadi, Govindaputhur, Sripurandan (North) and
Sripurandan (South) villages.
150 150 Jayankondam Udayarpalayam Taluk (Part)
Olaiyur, Authukurichi, Sriraman, Rangiyam, Siluvaicheri,
Alagapuram, Silambur (North), Silambur (South), Edayakurichi,
Ayyur, Andimadam, Vilandai (North), Vilandai (South),
Periakrishnapuram, Thirukalappur, Vangudi, Pappakudi (North),
Pappakudi (South), Eravangudy, Anikuthichan (North), Anikuthichan
(South), Koovathur (North), Koovathur (South), Kattathur (North),
Kattathur (South), Kuvagam, Kodukkur, Marudur, Variyankaval,
Devanur, Melur, Thandalai, Keelakudiyiruppu, Pirancheri,
Vethiyarvettu, Kundaveli (West), Kundaveli (East), Kattagaram
(North), Kattagaram (South), Muthuservamadam,
Elayaperumalnallur, Pitchanur, Amanakkanthondi, Periyavalayam,
Sooriyamanal, Elaiyur (West), Elaiyur (East), Edayar, Angarayanallur
61
(East), Devamangalam, Ulkottai (North), Ulkottai (South),
Guruvalapparkovil, Kulothunganallur, Thaluthalaimedu, Vembukudi,
Udayanatham (West), Udayanatham (East), Kodalikaruppur,
Cholamadevi, Anaikudam, Vanathirayanpattinam, Pilichikuzihi,
T.Sholankurichi (South), Nayaganaipriyal, Kodangudi (North),
Kodangudi (South), Edanganni, Thenkatchiperumalnatham, T.Palur,
Karaikurichi, Irugaiyur and Valaikurichi villages.
Varadarajanpettai (TP), Jayankondam (TP) and Udayarpalayam
(TP).
18. CUDDALORE
151 151 Tittakudi (SC) Tittakudi Taluk
152 152 Vriddhachalam Vriddhachalam Taluk (Part)
Setuvarayankuppam, A. Marur, Maligaimedu, Kothanur
(Pandavanpattu), Aathiyur, Kolapakkam (Eranji), Iyvathukudi,
Elangiyanur, Valasai, Siruvambur, T. Maveetanathal, Kattuparur,
Visalur, Karnatham, Kovilanur, Pallipattu, Rubanarayananallur,
Puvanur ko, Kattiyanallur, Pavalangudi ko, Puliyur, Palakkollai,
Nadiyapattu, Mudappuli, Iruppu, Irulakkurichi, Manakkollai, Aladi,
Mattur, Periyavadavadi, Vijayamanagaram, Agaram, Parur,
Edaichchithur, Pinjanur, Memathur, Vannathur, Nallur, Nagar,
Seppakkam, Kattumayilur, Keelakurichi, Melakurichi, Periyanesalur,
Sirunesalur, Veppur, Naraiyur, Tirupeyur, Ko. Kothanur, Chittur,
Sathiyam, Kachiperumanatham, Chinnaparur, Erumanur,
Chinnavadavadi, Sembalakkurichi, Kavanai, Chitterikuppam,
Irusalakuppam, Palaiyapattinam, Kotteri, Periyakappankulam,
Chinnakappankulam, Kolliruppu, Ammeri, Mudanai, Narimanam,
Kachirayanatham, Gopurapuram, Kanadukandan,
Chinnapandarankuppam, Kuppanatham, Pudukuraipettai,
Manavalanallur, Komangalam, Paravalur, Thoravalur, Vilangattur,
Padukalanatham, Kirambur, Mannampadi, T. Poudaiyur,
Varambanur, Kaliyamedu, Poolambadi, Niramani, Idaiyur,
Perambalur, Kodukkur, Mukundanallur, Sathukudal {Melpathi},
Sathukudal [Kilpathi], Ka.Elamangalam, Alichikudi, Nemam,
Karuveppilankurichi, Peralaiyur, Alanduraipattu, Sathiyavadi,

62
Pu.Kollathankurichi, Therkuvadakkuputtur, Vettakudi,
Vannankudikadu, Rajendirapattinam and Chinnathukurichi villages.
Mangalampet (TP) and Virudhachalam (M).
153 153 Neyveli Panruti Taluk (Part)
Panikkankuppam, Maligampattu, Siruvathur, Elandampattu,
Tiruvamur, Visur, Karukkai, Semmedu, Meliruppu, Kiliruppu,
Talambattu, Kadampuliyur, Melmambattu, Purangani, Kilmambattu,
Alagappasamudram, Silambinathanpettai, Puliyur (West),
Koranapattu, Madanagopalapuram, Vegakollai, Marungur, Vallam,
Nadukuppam, Perperiyankuppam, Kilkangeyankuppam,
Melkangeyankuppam, Virasingankuppam, Kattugudalur, Sorathur,
Vengadampettai, Peikanatham, Annadanampettai, Kilur, Vadakuthu,
Vadakkumelur, Vanadirayapuram and Tenkuthu villages.
Neyveli (TS).
154 154 Panruti Panruti Taluk (Part)
Paithambadi, Kavanur, Ulundamabattu, Enadirimangalam, Kurathi,
Akkadavalli, Kandarakkottai (North), Pulavanur,
Melkumaramangalam (South), Pagandai, Kongarayanur,
Kolipakkam, Maligaimedu, Thirasu, Poondi, Thiruthuraiyur,
Kayapakkam, Karumbur, Aviyanur, Alagapperumalkuppam, Oraiyur,
Varinjipakkam, Panapakkam, Poongunam, Melkavarapattu,
Kilkavarapattu, Perumalnaickenpalayam, Chittarasur, Palur,
Elumedu, Lakshminarayanpuram, Kanisapakkam, Kottambakkam,
Pandarakkottai, Manamthavizhnthaputhur, Sirugramam, Natham,
Melarungunam, Rayarpalayam, Manappakkam, Anguchettipalayam,
Sanniyasipettai, Eidanur, Ariyirundamangalam, Sundaravandi,
Kilarungunam, Kilakuppam, Pallavarayanatham, Palappattu,
Sirunangaivadi, Sathippattu, Semakottai, Kolapakkam and
Veerapperumanallur villages.
Melpattampakkam (TP), Nellikuppam (M), Panruti (M) and Thorapadi
(TP).
155 155 Cuddalore Cuddalore Taluk (Part)
Cuddalore Port, Melakuppam, Nallathur, Thukkanampakkam,
Tennambakkam, Chellancheri, Pudukkadai, Vadapuram kilpadi,

63
Kilinjikuppam, Singirikkudi, Madalpattu, Kil Alinjipattu, Nagappanur,
Melalinjippattu, Udalappattu, Kilkumaramangalam, Karanapatu,
Pallippattu, Malaipperumal, Agaram, Ullerippattu, Karaimedu,
Tiruppanambakkam, Kalaiyur, Alagiyanatham, Irandayiravilagam,
Vellapakkam, Marudadu, Nattapattu, Velisemmandalam,
Chinnakanganankuppam, Subauppalavadi, Gunduuppalavadi,
Uchimedu, Periyakanganankuppam, Kondur, Tottappattu,
Senjikumarapuram, Varakalpattu and Karamanikuppam villages.
Cuddalore (M) and Padirikuppam (CT).
156 156 Kurinjipadi Cuddalore Taluk (Part)
Kunamangalam, Pillali, Tiruvandipuram, Karuppadithundu,
Arisipperiyankuppam, Kumarapettai, Otteri, Tirumanikkuli,
Vanamadevi, Vilangalpattu, Naduvirappattu,
Chennappanayakkanpalayam, Vellakarai, Ramapuram,
Mavadipalayam, Karaiyeravittakuppam, Vettukkulam,
Ponnaiyankuppam, Pachchyankuppam, Kudikkadu, Karaikkadu,
Annavalli, Gangamanayakkankuppam, Valudambattu,
Tondamanatham, Sedappalayam, Tiyagavelli, Sembankuppam,
Kodandaramapuram, Ambalavanampettai, Toppukollai,
Thimaravuthankuppam, Krishnankuppam, Thambipalayam,
Ayikuppam, Agaram, Anukkambattu, Tiruchchepuram, Kayalpattu,
Kambalimedu, Alappakkam, Puvanikuppam, Idankondambattu,
Akgatimmapuram, Ranganathapuram, Kesavanarayanapuram,
Tambipettai, Peddunayakkankuppam, Kanjamandanpettai,
Thaiyalgunampattinam, Tirttanagari, Adinarayanapuram, Tanur,
Andarmullippallam, Sirupalaiyur, Karuveppambadi, Kannadi,
Adurkuppam, Virupakshi, Rajakuppam, Karunguli, Kolakkudi,
Nayinakuppam, Maruvay, Arangamangalam, Kurinjipadi, Kalkunam,
Guruvappanpettai, Poothampadi, Melapuduppettai, Aduragaram,
Kothavacheri and Kundiyamallur villages.
Kurinjipadi (TP) and Vadalur (TP).
157 157 Bhuvanagiri Vriddhachalam Taluk (Part)
Ponneri (Ko), Karkudal, Mavaidandal, Sathamangalam,

64
U.Kolappakkam, Arasakuli, U.Agaram, Uthangal, Kunankurichi,
U.Mangalam, Vadakkuvellur, Periyakurichi, Sepalanatham,
Kottagam, Uyyakondaravi, Kilpathi, Managathi, Melpathi,
Melpappanapattu, Neyveli, Veppankurichi, Mummudicholagan,
Kammapuram, Keeranur, Gopalapuram, Kumaramangalam,
Ko.Adhanur, Sottavanam, Karmangudi, Sakkaramangalam,
Valliyam, Melapalaiyur, Keeranur, Marungur, Tholur, Kodumanur,
Keelapalaiyur, Devangudi, Puttur Ka., Siruvarappur, Sattapadi,
U.Adhanur, Tharmanallur, Vilakkapadi, Peruvarappur, Kottumulai,
Kavanur, Keeramangalam, Perundurai, Pavalangudi and Ottimedu
villages.
Gangaikondan (TP).
Chidambaram Taluk (Part)
Kathazhai, Velayamadevi kilpathi, Turinjikollai, Pinnalur, Kulakudi,
Ellaikudi, Kummadimulai, Jayankondam, Nathamedu, Chokkankollai,
Sattappadi, Vadukkuthittai, Krishnapuram (Vada), Marudur,
Thalaikulam (Vada), Prasannaramapuram, Ambapuram, Nallikollai,
Erumbur, Valayamadevi (Melpathi), Agara Alambadi, Adanur
(Bhuvanagiri), Periya Nerkunam, Chinna Nerkunam,
Viramudaiyanatham, Anaivari, Miralur, Manjakkollai, Uluttur,
Thalaikulam (Then), Krishnapuram (Then), Melmanakkudi, Sitheri,
Therkuthittai, Pootharayanpettai, Alambadi(Kasba), B.Udaiyur,
Siyappadi, Sattamangalam, Vatharayanthethu, Kilavadinatham,
Azhichikudi, Vandarayanpattu, Vayalur, Keerapalayam,
Tiruppaninatham, Vada Harirajapuram, Thathampettai, Ayipettai,
Kiliyanur, Orathur, Paradur, Buthangudi, Velliyakudi,
Palayancherthangudi, Sakkangudi, Puliyagudi (Harirajapuram), Then
Harirajapuram, C.Melvanniyur, Ennanagaram, Kannangudi,
Kizhnatham, Edayanpalacheri, Mathuranthaganallur, Poonthottam,
Vakkur, Vadappakkam, Veyyalur, Vazhakollai, Odakakkanalur,
Tharasur, Devangudi, K.Adoor, C.Virasezhagan, Tuniseramedu,
Poongodi, Pannapattu, Ayyanurakkaramangalam,
Manakudiyaniruppu, Vilagam, Sethiyur, Kulappadi,
Vadakkuviruthangam, T.Manalur, Therkuviruthangan,
T.Madappuram, Sirugalur, Esanai, Sengalmedu, Kodiyalam,
Mugaiyur, Perungalur and T.Neduncheri villages.
Sethiathoppu (TP) and Bhuvanagiri (TP).
158 158 Chidambaram Chidambaram Taluk (Part)
Vaiyalamur, Poovalai, Alamelumangapuram, Palvathunnan,
65
Manikollai, Periyapattu, Silambimangalam, Villiyanallur, Kothattai,
Ariyakoshti, Chinnakummatti, Velangippattu, Sendirakillai,
Kizhamanakudi, Tachchakkadu, Manjakuzhi, Periyakumatti,
Nanjaimaghattuvazhkai, B.Maduvankarai, Mutlur, B.Mutlur,
B.Adhivaraganallur, B.Arunmozhidevan, Ayipuram, Kuriyamangalam,
Melmungilladi, Kozhamungiladi, Punjimangattuvalkkai,
Thillaividangan, Pinnattur, Kezhanuvampattu, Melanubavambattu,
Palunthankarai, Melchokkanathanpettai, Lalpuram,
Tillainayakanpuram, Kovilampundi, Kodippallam, Radhavilagam,
Uthamasozhamangalam, Pichavaram,
Thandavarayancholanganpettai, Kanakkarapattu,
Nakkaravanthangudi, Chidambaranathanpettai, Meethikudi,
Pallippadai, Parameswaranallur, C.Thandeswaranallur,
C.Kothangudi, Kumaramangalam, Vasaputhur, Kavarapattu,
Kezhaperambai, Thirukazhipalai (Kezh), Chittalappadi, Usuppur,
Chidambaram, Nanjalur, Chittimuttu, Kadavacheri, Sivapuri, Pettai,
Varagur, Thirukazhipalai (Mel), Ambigapuram, Jayankondapattinam,
Perampattu, Saliyantoppu, Koothankoil, Elanangur, C.Vakkaramari,
Sivayam, Pulamedu, Thavarthampattu, Kattukudalur, Vaiyur,
Agaranallur, Vallampadugai, Kezhakundalapadi and
Erukankattupadugai villages.
Parangipettai (TP), Killai (TP), Chidambaram (M) and Annamalai
Nagar (TP)
159 159 Kattumannarkoil Kattumannarkoil Taluk
(SC)
19. NAGAPATTINAM
160 160 Sirkazhi (SC) Sirkazhi Taluk (Part)
(Except 3 villages I.e. Keezhaiyur, Mezhaiyur and Vanagiri).
161 161 Mayiladuthurai Mayiladuthurai Taluk (Part)
Siddamalli, Kurichi, Kaduvangudi, Elanthoppu, Pattavarthi,
Kadambakkam, Mudikandanallur, Tiruchitrambalam, Kadalangudi,
Attur, Kesingan, Kiloy, Thiruvalaputhur, Varadampattu, Talainayar,
Talainayar II Bit, Sethur, Ponmasanallur, Melanallur, Villiyanallur,
Thalancheri, Namasivayapuram, Budangudi, Kali II Bit, Kali –I,
Ivanallur, Korukkai, Aruvappadi, Keelamarudandanallur,
Dharmadanapuram, Mozhaiyur, Anathandavapuram, Nidur,
66
Kanganamputhur, Arulmolithevan, Pandur, Thirumangalam,
Murugamangalam, Alangudi, Thirumanacheri, Ponnur,
Maharajapuram, Thiruindalur, Ulunthukuppai, Manakkudi,
Vellalagaram, Pandaravadaimappadugai, Sholampettai,
Vanadirajapuram, Kadalangudi, Villiyanallur, Kshetrapalapuram,
Anaimelagaram, Muvalur, Sitharkadu, Pattamangalam,
Mayiladuthurai, Nallathukudi, Seridiyur, Mannampandal, Kulichar,
Kodangudi, Agarakkirangudi, Kovangudi and Maraiyur villages.
Manalmedu (TP), Mayiladuthurai (M) and Kuthalam (TP).
162 162 Poompuhar Tharangambadi Taluk.
Sirkazhi Taluk (Part)
Keezhaiyur, Mezhaiyur and Vanagiri villages.
Mayiladuthurai Taluk (Part)
Asikkadu, Tholuthalangudi, Thulasenthirapuram, Melaiyur,
Senniayanallur, Inam Senniyanallur, Mekkirimangalam,
Madhirimangalam, Tiruvalangadu, Inam Tiruvalangadu,
Tiruvaduthurai, Palayagudalure, Kokkur, Maruthur, Perumalkoil,
Keelaiyur, Sengudi, Valuvur, Thirunalkondacheri, Arivalur,
Peruncheri, Kazhanivasal, Thathangudi, Pandaravadai, Manganallur,
Kappur, Kozhaiyur, Ananthanallur, Komal - East, Komal - West,
Peravur, Karuppur, Kanchivay, Palaiyur, Srikantapuram, Kothangudi,
Gangadharapuram, Porumbur, Elumagalur, Nakkambadi, Mandai,
Kilaparuthikudi, Melaparuthikudi, Nallavur, Kodimangalam,
Melagalangan, Konerirajapuram I Bit, Sivanaragaram and
Konerirajapuram II Bit villages.
163 163 Nagapattinam Nagapattinam Taluk (Part)
Kongarayanallur, Ambal, Kottapadi, Ervadi, Kidamangalam,
Idaiyathangudi, Seshamulai, Arunmozhidevan, Alathur, Tenpidagai,
Pandaravadai, Kuruvadi, Polagam, Porakudi, Tirupugalur, Kayattur,
Madirimangalam, Puttagaram, Adalaiyur, Enangudi, Pudukkadai,
Tirumarugal, Siyathamangai, Kattumavadi, Kothamangalam,
Agarakondagai, Iravancheri, Segal, Tiruchengattangudi,
Tirukkannapuram, Kottur, Vadagarai, Rarantimangalam, Tenkarai,
Virkudi, Pillali, Melabudanur, Kilabudanur, Marungur,
Gopurajapuram, Panangudi, Uttamacholapuram, Narimanam,
Kuttalam, Turaiyur, Neykuppai, Periyakannamangalam,

67
Kottarakkudi, Kilathanjavur, Tiruppayathangudi, Karaiyur, Vazhkkudi,
Kangalancheri, Perungandambanur, Vadakudi, Nagore (Kottagam),
Thethi, Palaiyur, Ilamkadambanur, Themangalam, Sirangudipuliyur,
Sengamangalam, Sellur, Ivanallur, Andanapettai, Poravacheri, Sikkal
and Ponveli villages.
Thittacheri (TP) and Nagapattinam (M).

164 164 Kilvelur (SC) Kilvelur Taluk


Nagapattinam Taluk (Part)
Aabaranadari, Pappakovil, Vadakkupoigainallur, Karuvalangadai,
Orathur, Agaraorathur, Puduchery, Alangudi, Vadugachery,
Mahadanam, Vadavoor, Therkupoigainallur, Kurichi, Agalangan and
Sembiyanmahadevi villages.
Thirukkuvalai Taluk (Part)
Thenmarudur, Aadhamangalan, Anakkudi, Vadakkupanaiyur,
Therkupanaiyur, Valivalam, Kodiyalathur, Paangal, Panangadi,
Kolappadu, Kargudi, Thirukuvalai, Melavazhakarai, Madapuram,
Meenamanallur, Vazhakarai, Esanur, Thiruvaimur, Ettugudi, Vallam,
Keeramber, Mutharasapuram, Katchanagaram, Kothangudi,
Tholuthur and Sithaimur villages.
165 165 Vedaranyam Vedaranyam Taluk
Thirukkuvalai Taluk (Part)
Nathapallam, Puthur, Manakkudi, Vadugoor, Neermulai,
Thiruvidaimaruthur, Koothangudi, Pannatheru and Aaimoor villages.
20. THIRUVARUR
166 166 Thiruthuraipoondi Taluk
Thiruthuraipoondi Mannargudi Taluk (Part)
(SC)
Renganathapuram, Panaiyur, Nokkam Ukkadai, Kottur Thottam,
Kottur, Puzhuthikudi, Alathur, Karuppukilar, Vattar, Paingattur,
Orathur, Nallur, Akkarai Kottagam, Thirukkalar, Kuruchimoolai –I,
Kuruchimoolai –II, Narayanapuram Kalappal, Venkathangudi,
Kezhuvathur, Manankathankottagam, Palaiyur, Peruvidamaruthur,
Terkkunanalur, Naruvalikkalappal, Kulamanickam, Devadanam,

68
Mannukkumundan, Perugavaazhnthaan, Perungavalandan,
Serukalathur, Sithamalli, Nochiyur, Puthagaram, Malavarayanallur,
Kunniyur, Pallivarthi, Vikrapandiam, Sendamangalam, Nemmeli
(Kottur Firka), Adichapuram and Irulneekki villages.
167 167 Mannargudi NidamangalamTaluk (Part)
Koilvenni, Nagar, Kaattusannavur Pannimangalam,
Chittamallimelpadi, Adhanur, Munnaval Kottai, Munnaval Kottai
(Part), Chettichatram, Pullavarayankudikadu, Rayapuram, Kalacheri,
Parappanamedu, Poovanur, Vaiyakalathur, Olimathi, Ottagudi,
Palangalathur, Hanumanthapuram, Perambur, Rishiyur, Athangudi,
Vellakudi, Keelalavandhacheri, Melalavandhacheri, Annavasal,
Annavasal Thenpathi, Pududevangudi, Arichapuram, Sithambur,
Sekarai and Aaikudi villages.
Needamangalam (TP).
Mannargudi Taluk (Part)
Kandamangalam, Nalamsetthi, Nemmeli (Talayamangalam Firka),
Kuruchi, Moovarkottai, Vaduvur Melpathi, Vaduvur Agraharam,
Vaduvur Vadapathi, Eda Melaiyar – I, Eda Melaiyar –II, Eda Melaiyar
–III, Eda Keezhiyur – I, Eda Keezhiyur – II, Paruthi Kottai,
Kalanjimedu, Vadakkaravayal, Pamini, Karnavur, Savala Karan,
Aravathur, Rajalikudikkadu, Moovanallur, Kallar Embethi,
Edayarembethi, Melavasal, Kumarapuram, Vaduvur Thenpathi I,
Vaduvur Thenpathi –II, Karakottai, Peraiyur – I, Peraiyur II, Peraiyur
–III, Peraiyur IV, Athikottai, Serumangalam –I, Serumangalam –II,
Karikottai, Neduvakkottai, Gopiralayam, Ramapuram,
Kailasanatharkoil, Mudal Sethi, Moonam Sethi, Maravakkadu,
Serankulam, Asesham, Thirupalakudi I, Thirupalakudi II,
Thirupalakudi-III, Nemmeli (Ullikottai Firka), Karuvakuruchi –I,
Karuvakuruchi –II, Thalikottai, Mahadevapattinam I,
Mahadevapattinam II, Ullikottai –I, Ullikottai –II, Koopachikkottai,
Rajasambal Puram, Paravakkottai-I, Paravakkottai-II, Painganadu,
Thulasenthirapuram, Sundarakkottai, Edayarnatham, Thenpathi,
Vadapathi, Ethakkudi, Talayamangalam, Radhanarasimmapuram,

69
Vallur, Thirumakkottai –I, Thirumakkottai – II, Melanatham,
Thenparai, Palayakottaiparasapuram and Elavanur villages.
Mannargudi (M).
168 168 Thiruvarur Thiruvarur Taluk
Kodavasal Taluk (Part)
Kappanamangalam, Arasavanangadu, Deepangudi, Keerangudi,
Pulavanallur, Vadakandam, Mannakkal, Engan, Karaiyappalaiyur,
Neikuppai, Keelapalaiyur, Uthirangudi, Elaiyur, Thirukkalambur,
Sellur, Melaathichamangalam, Arpar, Aaykudi, Ammaiyappan,
Thirukkannamangai, Agarathirunallur, Kattur, Elavangargudi,
Anaivadapathi, Kavanur, Nattuvakkudi, Athicholamangalam,
Krishnankottagam, Urkudi, Valavanallur, Pathur, Abivirutheeswaram,
Kamukakudi, Viswanathapuram, Perumalagram, Naalilondru,
Melathirumathikkunnam, Thiyagarajapuram, Kulikkarai,
Peruntharakkudi, Devarkandanallur, Kamalapuram, Erukattur,
Paruthiyur, Kankoduthavanitham, Melaradhanallur, Thittanimuttam,
Vidayapuram, Musiriyam, Thiruvidavasal and Kalathur villages.
Koradacheri (TP).
NidamangalamTaluk (Part)
Vakranallur, Sithanakudi, Vengaramberaiyur, Punavasal,
Poonthalangudi, Keelamanali, Ohaiperaiyur, Agaravelukudi,
Palaiyanur, Kothangudi, Vadagovanur, Thengovanur,
Thirurameswaram, Manchanavadi, Overchery, Verkudi, Sathanur,
Kakkaiyadi, Vadapathimangalam, Harichandrapuram,
Pullamangalam, Kiliyanoor, Periyakothur, Manakkarai, Palakurichy,
Chithraiyur, Sendangudi, Kulamanickam, Mavattakkudi, Seruvamani
and Marangudi villages.
Koothanallur (M).
169 169 Nannilam Valangaiman Taluk
Nannilam Taluk
Kodavasal Taluk (Part)
Vayalur, Vadamattam, Anniyur, Serugudi, Thiruppampuram,
Suraikkayur, Alathur, Killiyur, Vadugakkudi, Vilagam,
Thiruvizhimizhalai, Paravakkarai, Kadalangudi, Sarguneswarapuram,
Vishnupuram, Sarabojirajapuram, VellaiAdambar, Thethiyur,
Manavalanallur, Maruthuvakkudi, Koonthalur, Pudukkudi,
Kandiramanickkam, Prathabaramapuram, Melaramansethi,
Seethakkamangalam, Sethinipuram, Vikkirapandiyam, Puliyancheri,
Paruthiyur, Sithadi, Adippuliyur, Serukalathur, Vadaver,
70
Thiruvidacheri, Naranamangalam, Neduncheri, Neikkuppai,
Semmangudi, Perumpannaiyur, Sengalipuram, Perumangalam,
Annavasal, Manapparavai, Aladikaruppur, Melapalaiyur, Thirukkudi,
Manjakkudi, Pudukkudi and Simizhi villages.
Kodavasal (TP).
21. THANJAVUR
170 170 Thiruvidaimarudur Taluk
Thiruvidaimarudur
Kumbakonam Taluk (Part)
(SC)
Pangal, Sivapuram, Mangudi, Vittalur, Elandurai, Mallapuram,
Katchukattu, Vilangudi, Ammangudi, Puthagaram, Irandankattalai,
Poundarigapuram, Thandanthottam, Villiyavarambal, Krishnapuram,
Sembiavarambal, Thukkatchi, Kumaramangalam, Kothangudi,
Kovanur, Thiruppandurai, Natchiarkoil, Thirunariyur, Enanallur,
Thandalam, Mathur, Kattur (Koohur), Perappadi, Keeranur,
Semmangudi, Varvankarai Semmangudi, Velangudi, Vanduvancheri,
Andalur, Nagarasampettai, Thirucherai, Injikollai, Paruthicheri, and
Visalur villages.
171 171 Kumbakonam Kumbakonam Taluk (Part)
Athiyur, Vilandakandam, Kovilacheri, Kumarankudi, Uthamadani,
Devanancheri, Neerathanallur, Kothangudi, Kothangudithattimal,
Thirunallur, Kallur, Kallapuliyur, Koranattu Karuppur I, Agarathur,
Kadichambadi, Valapuram, Thiruppurambiyam, Innambur,
Eraharam, Asur, Inam Asur, Koranattu Karuppur II, Ammachatram,
Muppakoil, Melakaveri, Bapurasapuram, Palavathankattalai,
Miruthiyanchapadaiveedu, Ammathottam, Srinivasanallur,
Malayappanallur, Mathi, Chidambaranatha Muthali Thootam,
Thirumaignanam, Annalagraharam, Sholanaligai, Ariyapadaiveedu,
Melakorukkai, Keelakorukkai, Palaiyanallur, Sakkottai, Karuppur,
Marudanallur, Seshambadi, Thenampadugai, Udaiyalur,
Thillaiyambur, Thippirajapuram, Madhavapuram, Thimmakudi,
Thenam Padugai Thattimal, Sarangapanipettai, Darasuram and
Marutadi villages.
Cholapuram (TP), Ullur (CT), Perumandi (CT), Kumbakonam (M),
Thirunageswaram (TP) and Dharasuram (TP).
172 172 Papanasam Papanasam Taluk
Kumbakonam Taluk (Part)
Nagagudi, Valaiyapettai, Thiruvalanjuli, Sundaraperumalkoil-
Thenpathi, Vellalapillayampettai, Thiruvalanjuli Thattimal,
Patteeswaram and Vaniyakarambai villages.
Swamimalai (TP).

71
173 173 Thiruvaiyaru Thiruvaiyaru Taluk
Thanjavur Taluk (Part)
Indalur, Kadambangudi, Sholagampatti, Maraneri, Kangeyampatti,
Kotrapatti, Thondarayampadi, Budalur, Kovilpathu, Chitrakudi Addl.,
Chitrakudi Chief, Rayanthur, Kalvirayampettai, Perumbur IInd Sethi,
Perumbur Ist Sethi, Pillaiyarnatham, Seeralur, Vennalodai,
Sakkarasamandam, Palliyeri, Velur, Narasanayagipuram,
Thiruvedhikudi, Manangorai, Thandangorai, Mathur, Nallicheri,
Thottakadu, Kondavattanthidal, Ramapuram, Thittai, Kudalur,
Kurungalur, Melavelithottam , Ramanathapuram Chief,
Ramanathapuram Addl., Vannarapettai Chief, Vannarapettai Addl.,
Alakudi Chief, Sellappanpettai, Veeranarasanpettai, Avarampatti,
Nandavanapatti, Muthuveerakandiampatti, Vendayampatti,
Surakudipatti, Rayamundanpatti, Pudukudi North, Manaiyeripatti,
Sanoorapatti, Pudupatti, Marudakkudi, Kuruvadipatti, Vallam
Pudursethi, Thirumalai Samudram, Sengipatti, Palaiyapatti
Therkkusethi, Palaiyapatti Vadakkusethi, Pudukudi (S)and
Achampatti villages.
174 174 Thanjavur Thanjavur Taluk (Part)
Pudupattinam, Avusahibthottam, Kadakadappai, Melachittakadu,
Pinnainallur, Pulianthoppu and Pillaiyarpatti villages.
Thanjavur (M), Neelagiri (CT), Nanjikottai (CT) and Vallam (TP).
175 175 Orathanadu Thanjavur Taluk (Part)
Vilar, Kandithampattu, Soorakkottai, Kulichapattu, Valamarakkottai,
Kattur, Madigai, Pudur, Kollangarai, Kollangarai Vallundanpattu,
Inathukanpatti, Nanjikottai Vallundanpattu, Thirukanurpatti,
Sennampatti, Kurungulam Melpathi, Kurungulam Keelpathi and
Marungulam villages.
Orathanadu Taluk (Part)
Karaimeendarkottai, Vandayarriruppu, Raghavambalpuram Part,
Raghavambalpuram (Sadayarkoil), Moorthiambalpuram,
Moorthiambalpuram (Panayakottai), Neivasal South (S) (Arasapattu),
Neivasal South, Ponnappur (East) I, Ponnappur (East) II, Keelaulur,

72
Ulur West, Kattukuruchi, Nadur, Karukkakottai, Panjanathikottai,
Alivoikkal, Paruthikottai, Paruthiapparkovil, Ponnappur (West),
Thalayamangalam, Kulamangalam, Kavarapattu, Okkanadukeelayur
(Chief), Okkanadukeelayur (Addl.), Okkanadumelayur (Part),
OkkanadumelayurSamayankudikadu, Kannathangudi East,
kannathangudi East addl., Kannathangudi West addl.,
Kannathangudi West urachi, Thennamanadu North, Thennamanadu
South, Eachankottai, Samipatti, Poyyunddarkottai-I, Vadakkur North,
Vadakkur South, Cholapuram, Vadukkukottai, Ayangudi,
Mandalakkottai, Kovilur, Pudur, Palampudur, Kakkarai, Poovathur,
Poovathur (Pudhunagar), Arumulai, Tirumangalakottai East,
Tirumangalakottai East(colony), Tirumangalakottai West,
Tirumangalakottai West(colony), Peikarambankottai, Pulavankadu,
Thelungan kudikadu, Pinnayur East, Pinnayur West, Kakkarakottai,
Thekkur, Adanakottai, Pachiyur, Sillathur, Pugal Sillathur, Tirunallur,
Poyyundarkudikadu, Vellur, Thondarampet West, Thondarampet
East, Kannugudi (West) Chief, Kannugudi (West) Addl., Kodiyalam,
Vadaseri North, Vadaseri South, Paravathur, Kannugudi East,
Vedavijayapuram, Avidanalla Vijayapuram, Nemilithippiakudi,
Sankaranar Kudi Kadu, Vadakkukottai, Krishnapuram, Chinna
Ammankudi, Illupaividuthy, Ammankudi, Thoppuviduthy, Akkarai
Vattam, Surimurthypuram(Akkaravattam), Therkukottai,
Cholagankudikadu, Vedanayagipuram, Ambalapattu North,
Ambalapattu South, Ambalapattu South Sivakollai, Mullurpattikadu,
Gopalapuram, Ramapuram, Medayakottai, Kilamangalam,
Yoganayagipuram, Palankundarkudikadu, Keelavannipattu,
Unjividuthy and Panikondaviduthy villages.
Orathanadu (Mukthambalpuram) (TP).
Alangudi Taluk (Part) (Pudukkottai District)
Kalyaranviduthy, Kavalipatti, and Kaduvettividuthy villages**.
[**Although Kalyaranviduthy, Kavalipatti and Kaduvettividuthy
villages are in Pudukkottai revenue district, they are physically and
geographically located within the boundaries of 175- Orathanadu
AC.]

73
176 176 Pattukkottai Pattukkottai Taluk (Part)
Nemmeli, Keelakurichi West, Keelakurichi East, Avaikkottai,
Bavajikkottai, Balajireguramasamudram, Kalichankkottai,
Kaniyakurichi, Olayakunnam, Mohur, Andami, Karuppur, Pulavanji,
Mahadevapuram, Musiri, Alathur, Vadugankuthagai, Sembalur,
Ettupulikkadu, Karambayam, Veppankkadu Ukkadai, Veppankkadu,
Enathi, Palamuthi, Aladikkumulai, Sukkiranpatti, Veerakurichi,
Sendankadu, Thittakudi, Talikkottai, Alanpallam, Veppankulam,
Madukkur, Gopalasamudram, Periyakkottai, Chokkanavur,
Puliyakudi, Kadathankudi, Madurabashanipuram, Vikkiramam,
Vadiakkadu, Moothakurichi, Nattuchalai, Athikkottai, Soorapallam,
Santhankadu, Karagavayal, Nainankulam, Mudalcheri, Anaikkadu,
Ponnavarayankottai, Ponnavarayankottai Ukkadai, Vendakkottai,
Kasangadu, Regunathapuram, Vattakudi Ukkadai, Vattakudi,
Athivetti West, Athivetti East, Ponkundu, Elangadu, Karappankadu,
Siramelkudi, Reguramasamudram, PalayeeAgraharam,
Kalyanaodai, Palaverikadu, Mannankadu, Thuvarankurichi North,
Thuvarankurichi South, Pallikondan, Sendakkottai, Pudukkottai Ullur,
Palanjur, Thamarankottai North, Thamarankottai South,
Parakakalakottai, Krishnapuram, Thambikottai Melakkadu,
Thambikottai Maravakad, Sundaram, Thambikottai Vadakadu,
Pudukkottagam, Soundaranayakipuram, Narasingapuram, Chinna
avadayar Koil, Mahilankottai, Chatramthokkalikadu, Thokkalikkadu,
Adirampattinam, Eripurakarai and Rajamadam villages.
Madukkur (TP), Pattukkottai (M) and Adiramapattinam (TP).
177 177 Peravurani Peravurani Taluk
Orathanadu Taluk (Part)
Thaligaividuthi, Pandipalamavikadu, Vettuvakottai II, Vettuvakottai I,
Senniaviduthy, Neivelivadapathy, Neiveli Thenpathy, Vengarai
Periakottainadu, Vengarai Thippanvidudhi and Vengarai villages.
Pattukkottai Taluk (Part)
Nambivayal, Kollukkadu, Anandagopalapuram Vadapathi,
Anandagopalapuram Thenpathi, Padirankottai Thenpathi,
Padirankottai Vadapathi, Adambai North, Adambai South,

74
Naduvikkottai, Kayavoor, Poovalur, Valuthalaivattam, Vattathikkottai
Kollukkadu, Vattathikkottai U.Bimapuram, Edayathi North, Edayathi
South, Sooriyanarayanapuram, Seruvaviduthi Vadapathi,
Krishnapuram, Seruvaviduthi Thenpathi, Madathikkadu,
Thuravikkadu, Punavasal West, Punavasal East, Kurichi,
Neivaviduthi, Ananteswarapuram, Alivalam, Kondikulam, Manavayal,
Thuvaramadai, Kalugapulikkadu, Pillankuli, Palathali, Ennaivayal,
Eduthanivayal, Pannaivayal, Paingattuvayal, Kotthadivayal,
Chokkanathapuram, Poovanam, Kattayankadu Ukkadai,
Madampattavur, Ottankadu, Tiruchitrambalam West,
Tiruchitrambalam East, Kalathur West, Kalathur East, Ottankadu
Ukkadai, Naduvikurichi, Kattaiyankadu, Pukkarambai, Pallathur,
Marudangavayal, Kullukkadu, Velivayal, Pudupattinam, Andikkadu,
Ettivayal, Udayamudaiyan, Aladikkadu, Alaginayagipuram,
Eralivayal, Karisavayal, Thandamaraikadu, Palliodiaivayal,
Pudurivayal, Rendampulikadu, Alamathikkadu, Maravanvayal,
Kallivayal and Sarabendrarajanpattinam villages.
Alangudi Taluk (Part)
*Kattathi village
(*Although Kattathi village is in Pudukkottai Revenue District,
it is physically and geographically located within the boundaries of
177.Peravurani A.C.)
22. PUDUKKOTTAI
178 178 Gandharvakottai Gandharvakkottai Taluk
(SC) Kulathur Taluk (Part)
Chettipatti, Vellaipillayarpatti, Kannangudi, Sengalur, Kattukottaipatti,
Killukottai, Ulagankathanpatti, Killukulavoipatti, Rakathanpatti,
Keelaiyur, Visalur, Puliyur, Keeranur, Nanjur, Marudur, Valiyampatti,
Odugampatti, Udayalipatti, Kunnandarkovil, Themmavur, Minnathur,
Vathanakottai, Perambur, Killanur, Veerakkudi, Kadambavayal,
Mangathevanpatti, Pragathambalpuram, Narthamalai,
Ammachatthiram, Uppiliyakkudi, Valamangalam, Seemanur,
Sinaiakudi, Andakkulam, Sathinipatti, Vaithur, Seeranganpatti,
Uchani, Thennangudi, Mootampatti, Narangiyanpatti,
75
Vathanakuruchi, Thudaiyur, Satyamangalam, Irumpali, Melur,
Vellanur, Muttukkadu, Vengavayal and Pungudi villages.
Keeranur (TP).
Alangudi Taluk (Part)
Thattamanaipatti, Keerathur, Kilangadu, Mudalipatti, Sengamedu,
Kallumadai, Pappapatti, Regunathapuram, Puduviduthy, Peyadipatti,
Thiruppakovil, Odappaviduthi, Chinnankonviduthi, Vandanviduthy,
Panduvakottai, Maruthankonviduthy, Mailankonepatti,
Karumbaviduthy, Ambukovil, Pilaviduthy, Theethanviduthi,
Kulanthiranpattu and Rangianviduthy villages.
Karambakkudi (TP).
179 179 Viralimalai Illupur Taluk
(Except Komangalam village).
Kulathur Taluk (Part)
Kumaramangalam, Mathur, Singathakuruchi, Sengalakkudi,
Mandaiyur, Latchmanapatti, Mettupatti, Sivakamipuram,
Thennathirayanpatti, Palandampatti, Kalamavur, Neerpalani,
Amburapatti, Madayanaipatti, Suriyur, Perambur, Alangudi,
Vadugappatti, Melappuduvayal, Kolathur, Odukkur and Vemmani
villages.
Manaparai Taulk (Part) (Triuchirapalli District)
Kavinaripatti, Puthakudi and Kappakudi villages**.
[**Although Kavinaripatti, Puthakudi and Kappakudi villages are in
Triuchirapalli revenue district, physically and geographically located
within the boundaries of 179- Viralimalai AC.]
180 180 Pudukkottai Pudukkottai Taluk
Alangudi Taluk (Part)
Pallavarayanpathai, IIaikadividuthi, Thirumanancheri, Pattathikadu,
Kurumbivayal, Keelatheru, Therkutheru, Vadatheru, Vanakkankadu,
Mullankuruchi South, Mullankuruchi North, Kanakkankadu,
Karuppattipatti, Ayippatti, Valangondanviduthy, Vellalaviduthy,
Adiranviduthy, Malaiyur, Therkutheru, Theethanipatty,
Ponnamviduthy, Mankottai and Kalapam villages.
181 181 Thirumayam Thirumayam Taluk

76
(Except Palakkuruchi village).
182 182 Alangudi Alangudi Taluk (Part)
Keelappatti Rasiamangalam, Pachikkottai, Kulanthai Vinayagar
Kottai, Pudukkottai Viduthy, Melapatti Rasiamangalam, Melathur,
Keelathur, Vadakadu, Pullanviduthy, Neduvasal Melpathi, Neduvasal
Keelpathi, Andavarayapuram, Chettiendal, Anavayal I Bit, Anavayal
II Bit, Latchuminarasimmapuram, Pulichangadu,
Karambakkaduzamin, Karambakkadu Zamin II Bit, Seriyalur Inam I
Bit, Seriyalur Inam II Bit, Panankulam, Kulamangalam South,
Kulamangalam North, Kothamangalam South, Sendankudi,
Nagaram, Mangadu, Kothamangalam North, Alangadu,
Suranviduthy, Kallalangudy, Pallathividuthy, Pathampatti,
Kuppagudi, Ayippati, Kovilur Devasthanam, Kovilur, Kothakkottai,
Manjanviduthy, Kayampatti, Veppankudi, Imnampatti,
Thiruvarangulam, Thirukkattalai, Kaikurichi, Vijayaragunathapuram,
Poovarasakkudi, Maniyampalam, Vandakottai, Vallathirakottai,
Kalangudi, Kanniyapatti, Nambukuli, Kudalur, Kathakkuruchi,
Palaiyur, Muthuppattinam, Kulavoipatti, Thatchinapuram,
Venkidakulam, Vennavalkudi, Araiyappatti, Keelaiyur, Senthakudi,
Malakudi, Kothamangalam and Isugupatti villages.
Alangudi (TP) and Keeramangalam (TP).
Arantangi Taluk (Part)
Maramadakki, Tirunalur, Paravakkottai, Kurumbur, Sirunattanvayal,
Sengamari, Narpavalakkudi, Chidambaraviduthy, Thandhani,
Chettikkadu, Avanathankottai, Erukkalakkottai, Poovathakkudi,
Periyalur, Neivathali, Sathanendal, Neivelinathapuram,
Merpanaikkadu, Vembangudi, Balakrishnapuram, Ramasamipuram,
Mathur, Ayingudi, Vallavari, Mangudi, Marudangudi,
Rajendirapuram, Silattur, Aliyanilai, Ettiyathali, Arasarkulam,
Melpathi, Arasarkulam Keelpathi, Mangalanadu,
Amarasimmendrapuram, Ambalpuram, Kodivayal, Vijayapuram,
Chidambarapuram, Pidarikkadu, Thuthakkudi, Mannakudi and
Manivilanvayal villages.

77
183 183 Aranthangi Manamelkudi Taluk
Avudayarkoil Taluk
Aranthangi Taluk (Part)
Alappirandan, Mookkudi, Rethinakkottai, Memangalam, Kovilvayal,
Melappattu, Pallathivayal, Oorvani, Alangudi, Idaiyar, Kulathur,
Puduvakkottai, Dharmarajanvayal, Kammangadu, Ulagalandanvayal,
Veeramangalam, Perunavalur, Panjathi, Aamanji, Allaraimelavayal,
Kundagavayal, Keelacheri, Sivandankadu, Vengur,
Seenamangalam, Arunachalapuram, Kooganur, Rayanvayal,
Thedakki, Karavayal, Nagudi, Ariyamaraikadu, Kalakkudi, Keelkudi,
Ekanivayal, Egapperumalur, Adalaikalabhairavapuram, Karaikkadu,
Athani, Kalakkamangalam, Thiruvappadi, Omakkanvayal,
Nemmilikkadu, Munnuthanvayal, Pangayattankudi,
Vellattumangalam, Kandichankadu, Piramanavayal, Ammanjakki,
Manavanallur, Maivayal, Vettanur, Kongudi, Subramanyapuram and
Sithakanni villages.
Aranthangi (M)
23. SIVAGANGA
184 184 Karaikudi Devakottai Taluk
Karaikudi Taluk (Part)
Palaiyur, Sakkottai, Pananvayal (a) Pannampatti, Vellipatti,
Periakottai, Kalathur, Nattuseri, Jeyankondan, Pukkudi, Ambakkudi,
Kulappadi, Melamanakkudi, Kandanur, Sekkalaikottai, Karaikudi,
Kalanivasal, Kovilur, Karaikudi RF, Ariyakkudi, Illuppaikkudi, Mathur,
Sirugavayal, Pirambuvayal, Mithravayal, Sengathankudi,
Periakottakudi, Pudur, Amaravathi, Senji and Kallupatti villages.
Kandanur (TP), Puduvayal (TP) and Karaikkudi (M).
185 185 Tiruppattur Tirupattur Taluk
Karaikudi Taluk (Part)
Kanadukathan, Kothamangalam, Pallathur, Kothari, Nerupugapatti,
Athangudi, Aranmanaipatti, T.Soorakudi, Oyyakondansiruvayal,
Kottaiyur, Kallankudi and Managirisukkanendal villages.
Kanadukathan (TP), Pallathur (TP) and Kottaiyur (TP).
Thirumayam Taluk (Part) (Pudukkottai District)

78
Palakkuruchi village**.
[**Although Palakkuruchi village is in Pudukkottai revenue district, it
is physically and geographically located within the boundaries of
185- Tiruppattur AC.]
186 186 Sivaganga Sivaganga Taluk
Karaikudi Taluk (Part)
Kiranippatti, Koothalur, Varivayal, Sethuregunathapattinam, Pilar,
Devapattu, Kallal, Sambanur, Aranmanaisiruvayal, Kurudampattu,
Sannavanam, Veppankulam, Vilavadiendal, Alampattu,
Keelapoongudi, Thiruthipatti, Panangudi, Ilandamangalam,
Mummudichanpatti, Malaikandan and Vetriyur villages.
187 187 Manamadurai Manamadurai Taluk
(SC) Ilayangudi Taluk

24. MADURAI
188 188 Melur Melur Taluk
189 189 Madurai East Madurai North Taluk (Part)
Kadavur, Naickanpatti, Poyyakaraipatti, Manjampatti, Chatrapatti,
Malaipatti, Poolampatti, Velichanatham, Chinnapatti, Kallandhiri,
Mangulam, Meenakshipuram, Savalakkarayan, Velliyankundram,
Appanthirupathi, Andaman, Mathur, Pilluseri, Porusupatti,
Chettikulam, Periyapatti, Kavanur, Therkupethampatti,
Kulamangalam, Karuvanur, Mandikulam, Paraipatti, Kollankulam,
Kuruthur, Jothiapatti, Erukkalainattam, Usilampatti, Kodimangalam,
Koolapandi, Veerapandi, Vadugapatti, Boothakudi, Veppangulam,
Chettikulam, Maranavariendal, Illuppakudi, Thuyyaneri, Arumbanur,
Ayilangudi, Iraniyam, Kannikudi, Alattur, Pechikulam, Vagaikulam,
Melapanangadi, Keelapanangadi, Thiruppalai, Kadakkinaru,
Pudupatti, Sembiyanendal, Kodikulam, Thamaraipatti, Poolampatti,
Valaichikulam, Thirukanai, Perakkur, Podasapatti, Narasingam,
Mangalagudi, Uthangudi, Ulaganeri, Tirumohur, Ilangiyendal,
Chittakkur, Panaikulam, S.Nedungulam, Vellaikuppam, Varaganeri,
Nattarmangalam, Rajakur, Mundanayagam, Mailangundu, Thindiyur,
Thathangulam, Kalikappan, Pulangulam, Kathavanendal,

79
Veerapanjan, Vilathur, Vallankulam, Idayapatti, Isalani,
Thatchanendal, Karuppukkal, Varichiyur, Seegankulam,
Andarkottaram, Ilamanur, Pottapanayur, Vellakundu, Parayankulam,
Alavandan, Kunnathur, Kozhikudi, Kondapettan, Karuppapillaiendal,
Sakkimangalam, Udangundu, Ovalur, Senkottai, Kalimangalam,
Karseri, Sakkudi, Ananjiyur and Angadimangalam villages.
Anaiyur (TP), Kannanendal (CT), Naganakulam (CT), Othakadai
(CT) and Vandiyur (CT).
190 190 Sholavandan Vadipatti Taluk
(SC)
Madurai North Taluk (Part)
Siruvalai, Chellanagoundanpatti, Ariyur, Ambalathadi, Vittankulam,
Vairavanatham, Vayalur, Sambakulam, Pillayarnatham,
Moolakurichi, Thodaneri, Thenur, Samayanallur, Kallikudi,
Keelanedugulam, Podumbu, Adalai, Pattakkurichchi and
Kovilkurundhankulam villages.
191 191 Madurai North Madurai South Taluk (Part)
Madurai (M Corp.) Ward No.2 to 8, 11 to 15 and 17 to 20.
Madurai North Taluk (Part)
Melamadai (CT).
192 192 Madurai South Madurai South Taluk (Part)
Madurai (M Corp.) Ward No.9, 10, 16, 39 and 43 to 59.
193 193 Madurai Central Madurai South Taluk (Part)
Madurai (M Corp.) Ward No.1, 21 to 38 and 40 to 42.
194 194 Madurai West Madurai North Taluk (Part)
Koilpappakudi village.
Paravai (TP) and Vilangudi (TP).
Madurai South Taluk (Part)
Kodimangalam, Melamathur, Keelamathur, Kilamathikattinan,
Thuvariman, Achampattu, Erkudi, Sambakudi and Pudukulam
villages.
Madurai (M Corp.) Ward No. 60 to 72.
195 195 Madurai South Taluk (Part)
Thiruparankundram
Tirupparankundram, Vilacheri, Vadivelkarai, Tattanur, Keelakuilkudi,
Melakuyilkudi, Karadipatti, Vadapalanji, Thenpalanji, Sakkilipatti,
Vedarpuliankulam, Thoppur, Thanakkankulam, Chinthamani,

80
Pirakkudi, Kallambal, Iravadanallur, Viraganur, Puliyankulam,
Silaiman, Panaiyur, Samanatham, Chettikulam, Perumanendal,
Koodalsengulam, Perungudi, Mullakulam, Valanendal, Nilaiyur,
Periya Alangulam, Soorakkulam, Valayapatti, Thottiyapatti,
Valayankulam, Pappanodai, Ramankulam, Kuthiraikutti,
Kusavankundu, Kusavapatti, Viradhanur, Moothankulam,
Panaikulam, Solankuruni, Eliyarpathi, Nedumadurai, Kombadi,
Othaialangulam, Periya Koodakoil, Paraippathi, Nallur and
Nedungulam villages.
Chinna Anuppanadi (CT), Avaniapuram (TP), Thiruparankundram
(TP), Harveypatti (TP) and Thirunagar (TP).
196 196 Thirumangalam Thirumangalam Taluk
Peraiyur Taluk (Part)
Poosalapuram, Chinnapoolampatti, Muthunagayapuram II Bit,
Muthunagayapuram I Bit, Mathakkarai, Chinnaredddipatti,
Iswaraberi, Kavundanpatti, Appakkarai, Kunnathur, Genjampatti,
Adanur, Lakshmipuram, Vannivelampatti, Subbalapuram,
Kilangulam, Salichandai, Peraiyur, Silaimalaipatti, S.Keelapatti,
Sandaiyur, Koovalapuram, Modagam, Kadaneri, Vairavi Ammapatti,
Karaikeni, Velambur, Vaiyur, Nallamaram, Silarpatti, Gopalapuram,
Jari Usilampatti, Chittulotti, Paraipatti, Muruganeri and Sengulam
villages.
Peraiyur (TP) and T.Kallupatti (TP).
197 197 Usilampatti Usilampatti Taluk
Peraiyur Taluk (Part)
Elumalai RF, Peryampatti, Uthapuram, E. Kottaipatti, Tadayampatti,
Manibamettupatti, Vannankulam, Perungamanallur, Kalappanpatti,
Sembarani, Kuppalnatham, Chinnakattalai, Periyakattalai,
Adikaripatti, Thirumanickam, Melathirumathikkunnam, Soolapuram,
Seelinaickenpatti, Mallapuram, Thullukkuttinayakkanur,
Pappinaickenpatti, Kudippatti, Kethuvarpatti, Jambalapuram,
Avalseri, Sedapatti, Nagayapuram, Mangalrevu, Kudiseri, Aththipatti,
Vandari, Vittalpatti, Saptur RF and Saptur villages.
Elumalai (TP).
81
25. THENI
198 198 Andipatti Andipatti Taluk
Uthamapalayam Taluk (Part)
Keelagudalur, Narayanathevanpatti and Vannathiparai RF villages.
Kamayagoundanpatti (TP), Gudalur (TP) and Highwavys (TP).
199 199 Periyakulam Periyakulam Taluk
(SC)
Theni Taluk (Part)
Unjampatty village.
Theni Allinagaram (M).
200 200 Bodinayakanur Bodinayakanur Taluk
Theni Taluk (Part)
Koduvilarpatty, Govindanagaram, Thadicherry, Thappukundu,
Upparpatty, Kottur, Seelayampatty, Poomalaikundu and Jangalpatty
villages.
Palani Chettipatti (TP) and Veerapandi (TP).
Uthamapalayam Taluk (Part)
Pottipuram, Sankarapuram, Pulanandapuram, Markeyankottai and
Pulikuthi villages.
Kuchanur (TP) and Markeyankottai (TP).
201 201 Cumbum Uthamapalayam Taluk (Part)
Thevaram, T. Meenatchipuram, Pannaipuram, Uthamapalayam,
Mallingapuram, Gohilapuram, Rayappanpatti, Alagapuri,
Muthulapuram, Chinnaovulapuram, Erasakkanayackanur,
Kanniservaipatti, Erasakkanayackanur Hills, Veppampatti and
Seepalakottai villages.
Chinnamanur (M), Odaipatti (TP), Thevaram (TP), Pannaipuram
(TP), Kombai (TP), Uthamapalayam (TP), Hanumanthanpatti (TP),
Pudupatti (TP) and Cumbum (M).
26. VIRUDHUNAGAR
202 202 Rajapalayam Rajapalayam Taluk (Part)
Vadakku Venganallur, Sammandapuram, Melapattamkarisalkulam,
Kothankulam, Arasiyarpatti, Chettikulam, Ayan Kollankondan,
Tiruchanur, Pudupalaiyam, Zamin Kollankondan, Sundararajapuram,
Solaicheri, Therku Venganallur, IIlandiraikondan, Settur RF,
Muthusamipuram, Vadakkudevadanam, Therku Devadanam,
Kovilur, Nallamangalam, Puthur, Chokkanathaputtur and Melur
82
Duraisamipuram villages.
Rajapalayam (M), Seithur (TP), Dhalavoipuram (CT) and
Chettiarpatti (TP).

203 203 Srivilliputhur Srivilliputhur Taluk


(SC)
(Except Kongalapuram village).
Rajapalayam Taluk (Part)
Reghunathapuram village.
204 204 Sattur Srivilliputhur Taluk (Part)
Kongalapuram village.
Sivakasi Taluk (Part)
Anuppankulam, Nathikudi, Pernaickenpatti, Vettrilaiyurani,
Subramaniyapuram, Sindapalli, Sankaranatham, Salvarpatti,
Vijayarengapuram, Kananjampatti, Edirkottai, Kongankulam,
Alangulam, Kundayiruppu, Kangaraseval, Vembakottai,
Vijayakarisalkulam, Panaiyadippatti, Achchangulam, Surarpatti,
Kilanmarinadu, Lakshmipuram and Appanayakkanpatti villages.
Thayilpatti (CT) and Alangulam (CT).
Rajapalayam Taluk (Part)
Keelrajakularaman, Melarajakularaman, Samusigapuram,
Ramalingapuram, Varagunaramapuram, Gopalapuram,
Kuruchiyarpatti, Sholapuram, Nathampatti, Vadagarai, Tenkarai and
Korukkampatti villages.
Sattur Taluk (Part)
Ammapatti, Mettamalai, Chinnakamanpatti, Vadamalapuram,
Padandal, Kathalampatti, Alampatti, Periagollapatti, Chinnagollapatti,
Chattrapatti, Sattur, Othaiyal Mettupatti, Banduvarpatti, Surankudi,
Othaiyal, Kangarakottai, Sankarapandiyapuram, Thlukkankurichchi,
Sevalpatti, Kuganparai, Sippipparai, Servaikaranpatti, Sanankulam,
Uthuppatti, E. Ramanathapuram and D. Reddiyapatti villages.
Sattur (M) and Elayirampannai (CT).

83
205 205 Sivakasi Sivakasi Taluk (Part)
Injar, Thiruthangal, Anaiyur, Maraneri, Duraiswamipuram,
Namaskarittanpatti, Vadapatti, Krishnaperi, Naranapuram and
Vendurayapuram villages.
Thiruthangal (TP), Pallapatti (CT), Naranapuram (CT), Viswanatham
(CT), Sithurajapuram (CT), Sivakasi (M) and Anaiyur (CT).
206 206 Virudhunagar Virudhunagar Taluk (Part)
Sengottai, Ellinganayakkampatti, Vadamalaikurichi,
Sivagnanapuram, Pullalakkottai, Allampatti, Chatrarediapatti,
Periaparali, Chinnamuppanpatti, Pelampatti, Pavali, Seeniapuram,
Sengunrapuram, Moolippatti, Kavundampatti, Nattarmangalam,
Kumaralingapuram, Virudhunagar, Alagapuri, Meesalur, Amathur,
Vellur, Anaikkuttam, A.Meenachipuram, Melamattur, Kariseri,
Ondippulinayakkanur, Thathampatti, Puliyangulam, Maruluthu,
Pattampudur, Vaipputtanpatti, Kasireddiapatti, Pachakulam,
V.Muthulingapuram, Chokkalingapuram, Vadi, Pudur,
Thammanayakkanpatti, Vachakkarapatti, Kalangaperi and
Chinnavadi villages.
Rosalpatti (CT), Virudhunagar (M) and Kooraikundu (CT).
Sivakasi Taluk (Part)
Erichchanatham, Sevalur, Pudukkottai, Kalayarkurichi, Mangalam,
Thatchakudi, Nedungulam, Purnachandrapuram and
Keelathiruthangal villages.
207 207 Aruppukkottai Aruppukkottai Taluk (Part)
Villipathiri, Soolakkarai, Kallumarpatti, Kullursandai, Palavanatham,
Gopalapuram, Kovilangulam, Kattangudi, Palayampatti,
Poyyankulam, Kurunjakulam, Puliyuran, Sembatti,
Mettuthottiyangulam, Kanchanaickenpatti, Kattakkanjanpatti,
Sukkilanatham, Thiruvirunthalpuram, T.Meenakshipuram,
Amanakkunatham, Kotthiparai, Kurundamadam, Podampatti,
Chettikurichi, Vadakkukoppuchithampatti, Koppuchithampatti,
Pandalkudi, Chettipatti, Vaduvarpatti, Thummakundu, P.Andipatti,
Velayudhapuram and Athipatti villages.

84
Aruppukkottai (M)
Virudhunagar Taluk (Part)
Mettukkundu, Kadambankulam, Sennalkudi, Chettipatti,
Kottainatham, Endappuli, Koilvirarpatti, Valayapatti, Mannarkottai,
Avudaiyapuram, Tulukkapatti, Kottaiyur, Sundaralingapuram,
Pudupatti and Appayyanayakkanpatti villages.
Sattur Taluk (Part)
Kumaralingapuram, Muthulingapuram, Veppilaipatti, Sandaiyur,
Golwarpatti, Nallamanayakkanpatti, Kundalakuthur, Pappakudi,
Kosukkundu, Athipatti, Sirukulam, Melamadai , N.Mettupatti
(Nenmani), Mudittalai Nagalapuram, Nenmeni, Pottireddiyapatti,
Sinduvampatti, Ayyampatti, Uppattur, Oomathampatti,
Ovanayakkanpatti, Subramaniyapuram, Peddureddipatti,
Chinnathambiyapuram, Muthandiyapuram, O.Muthuswamipuram,
Karisalpatti, Mulliseval Muthusamipuram, Mullisevel (a)
Chokkalingapuram, Nallamuthanpatti, Nalli, Perayyampatti,
Kanjampatti and Ravuthampatti villages.
208 208 Tiruchuli Kariapatti Taluk
Tiruchuli Taluk
Aruppukkottai Taluk (Part)
Kulasekaranallur, Mangulam, Melakandamangalam, Kurunaikulam,
Konganakurichi, Aladipatti, Bommakottai, Kallorani, Savaspuram,
Kullampatti, Muthuramalingapuram, Narthampatti,
Kalayarkarisalkulam, Kalyanasundarapuram, Kallumadam,
Erasinnampatti, Parattanatham, Thammanaickenpatti, Vedanatham,
Silukkapatti, Mandapasalai, Maravarperungudi,
Thummuchinnampatti, Thirumalaipuram, Salukkuvarpatti,
Suthamadam, Thoppalakarai, Rajagopalapuram, Pullanaickenpatti,
Chettikulam, Kanakai, Paralachi, Melaiyur, Vadakkunatham,
Therkunatham, Sengulam, Poolangal Kallakkari, Keelkudi and
Purasalur villages.
27. RAMANATHAPURAM
209 209 Paramakudi (SC) Paramakudi Taluk

85
Kamuthi Taluk (Part)
T.Punavasal, Vangarupuram, Perianaikkulam, Achankulam,
A.Tharaikkudi, Vallandai, Eluvanur, Koodakkulam, Kakkudi,
Nagaratharkurichi, Abiramam, Natham, Maraikkulam and
Mandalamanickam villages.
Abiramam (TP).
210 210 Tiruvadanai Tiruvadanai Taluk
Ramanathapuram Taluk (Part)
Pandamangalam, Andichiendal, Vennathur, Pathanendal,
Naranamangalam, Alamanenthal, Devipattinam, Peruvayal,
Kumariyendal, Kavanur, Karendal, Pullangudi, Chitharkottai,
Athiyuthu, Palangulam, Toruvalur, Vannivayal, Surankottai,
Pattinamkattan, Thiruvolhiyakalugoorani, Therbogi, Alagankulam,
Sakkarakottai, Kooriyur, Achundhanvayal, Landai, Panaikkulam,
Malangudi and Ekkakudi villages.
211 211 Rameswaram Taluk
Ramanathapuram Ramanathapuram Taluk (Part)
Attangarai, Perungulam, Valantaravai, Kusavankudi,
Rajasuriamadai, Vellamarichukatti, Achadipirambu, Kuthakottai,
Vannankundu, Raghunathapuram, Kumbaram, Rettaiyurani,
Nagachi, Enmanamkondan, Pirappanvalasai, Sathakonvalasai,
Mandapam, Nochiyurani, Pudumadam, Karan, Periapattinam,
Kalimankundu, Tiruppullani, Kalari, Uthirakosamangai, Mallal,
Alangulam, Nallirukkai, Panaydiyendal, Velanur, Kulapatham,
Pallamorkulam, Kanjirangudi, Keelakarai, Manikkaneri, Pullandai and
Mayakulam villages.
Ramanathapuram (M), Keelakarai (TP) and Mandapam (TP).
212 212 Mudhukulathur Mudukulathur Taluk
Kadaladi Taluk
Kamuthi Taluk (Part)
Mudimannarkottai, Neeravi, N.Karisalkulam, Melaramanadhi,
Keelaramanadhi, K.Nedungulam, Anaiyur, Pakkuvetti, Sengappadai,
Mudalnadu, Mushtakurichi, Seemanendal, Pudukkottai, Peraiyur,
Kallikulam, O.Karisalkulam, K.Veppangulam, Pammanendal,

86
Mavilangai, Ariamangalam, Kovilangulam, Komboothi, Villanendal,
M. Pudukulam, Idivilagi, Ponthampuli, Thimmanathapuram,
T.Valasubramaniapuram, P.Muthuramalingapuram, Perunali,
Sadayanendal, Sambakkulam, Kamuthi, Thavasikurichi and
Kadamangalam villages.
Kamuthi (TP).
28. THOOTHUKKUDI
213 213 Vilathikulam Vilathikulam Taluk
Ettayapuram Taluk
Ottapidaram Taluk (Part)
Kudiraikulam, Nagampatti, Passuvandanai, Muthuramalingapuram,
Minakshipuram, Kumara Ettaiyapuram, Eppodumvendran,
Kattunayakkanpatti, Adanur, Mullur, Muthukumarapuram,
Veppalodai, Terku, Kalmedu, Vadanatham, Kolamparambu,
Chandragiri, Jagaveerapandiapuram, K.Dalavaipuram, Vellaram,
P.Duraiswamipuram, Kila Mudiman, Keela Mangalam, Sillangulam,
S.Kumarapuram, K.Shanmukapuram, D.Duraiswamipuram and
Pattanamarudur villages.
214 214 Thoothukkudi Thoothukkudi Taluk (Part)
Thoothukudi, Milavittan and Mullakadu villages.
Thoothukkudi (M) and Muttayyapuram (CT).
215 215 Tiruchendur Tiruchendur Taluk (Part)
Mavidupannai, Thenthiruperi (Kurukkattur), Thenthiruperi
(Rajapathi), Sethukkuvaithan, Mela Authoor, Sernthamangalam,
Punnakayal, Suganthalai, Angamangalam, Puraiyoor, Mookkuperi,
Kachanavilai, Nalumavadi, Nallur, Moolakarai, Ammanpuram,
Veeramanickam, Veerapandianpatnam, Pallipathu, Kayamozhi, Mela
Thiruchendur, Paramankurichi, Kuthiraimozhi, Semmarikulam,
Nangaimozhi, Megnanapuram, Manaduthandupathu,
Lakshimipuram, Vagaivillai, Chettiapathu, Venkataramanujapuram,
Athiyakurichi, Udangudi, Kulasekarapatnam, Mathavankuruchi and
Manappadu villages.
Thenthiruperi (TP), Authoor (TP), Kayalpattinam (TP), Arumuganeri
(TP), Kanam (TP), Nazareth (TP), Tiruchendur (TP) and Udangudi
(TP).

87
216 216 Srivaikuntam Sathankulam Taluk
Srivaikuntam Taluk (Part)
Arampannai, Kongarayakurichi, Alwarkarkulam, Tholappanpannai,
Padmanabhamangalam, Srimoolakkarai, Nattathi,
Thirupanichettikulam, Iruvappapuram, Palayakkayal,
Manjalneerkayal, Agaram, Maramangalam, Arumugamangalam,
Siruthondanallur, Sivakalai, Peroor, Thirupuliangudi, Vellur
Athichanallur, Karungulam, Seidunganallur, Therkkukaraseri,
Serakulam, Vallakulam, Kalvoy, Vellur Cusba, Sriparangusanallur,
Keelapidagai Varadharajapuram, Paragramapandi,
Keelapidagaiappankoil, Keelapidagai Cusba, Mangalakkurichi,
Kottarakkurichi, Valavallan, Thirupani Chettiyapathu, Korkai,
Kodungani and Mukkani villages.
Sawyerpuram (TP), Perungulam (TP), Eral (TP) and Srivaikuntam
(TP).
Tiruchendur Taluk (Part)
Malavarayanatham, Athinathapuram, Thirukkalur, Kadayanodai,
Themankulam, Thirunaveerudayarpuram, Alagiamanavalapuram,
Udayarkulam, Kurippankulam and Vellamadam villages.
Alwarthirunagari (TP).
217 217 Ottapidaram Ottapidaram Taluk (Part)
(SC)
Mela Maruthur, Tharuvaikulam, Mela Arasadi, Valasamuthram,
Sindalakottai, Ottappidaram, Kulasekaranallur, Muramban,
Ottainatham, Kollankinaru, Marudanvalvoonaraikinar,
Govindapuram, Kalappaipatti, Keelakottai, Kodiyankulam,
Ackanaickenpatti, Maniyachi, Paraikuttam, Melapandiyapuram,
Savarimangalam, Jambulingapuram, Pudiyamputhur, Swaminatham,
Therkuveerapandiyapuram, Sillanatham, Pudur pandiyapuram,
Keela Arasadi, Malaipatti, Ilavelangal, Thennampatti, Kottali,
Parivallikkottai, Sangampatti, Onamakulam, Araikkulam and
Panchalamkurichi villages.
Thoothukkudi Taluk (Part)
Umarikottai, Mela Thattaparai, Vadakkusilukkanpatti, Sankaraperi,
Muthuswamipuram, Keelathattapparai, Ramaswamipuram,
88
Dalvaypuram, Timmarajapuram, Perurani, Allikkulam,
Terkusilukkanpatti, Maravanmatam, Sendilampannai, Kuttudankadu,
Varthakareddipatti, Ramanathapuram, Mudivaithanendal,
Kumaragiri, Kattalangulam, Servaikaranmadam, Kuliyankarisal,
Ayyanadaippu and Korampallam villages.
Mappilaiurani (CT) and Athimarapatti (CT).
Srivaikuntam Taluk (Part)
Alanda, Poovani, Meenakshipuram Sekkarakkudi, Sekkarakkudi,
Vadakkukariseri, Singathakurichi, Ulakkudi, Kaliyavur,
Muruppanadukovilpattu, Vadavallanadu, Kilavallanadu,
Deivaseyalpuram, Ellainayakkanpatti, Chettimallanpatti,
Aniyaparanallur, Tannuthu, Vallanadu (Kasba), Kilputhaneri,
Vasavappapuram, Alikkudi, Murappanadu Pudugramam, Nanalkadu,
Manakkarai, Vitthalapuram, Muthulangurichi and Vitthalapuram
Kovilpattu villages.
218 218 Kovilpatti Kovilpatti Taluk
29. TIRUNELVELI
219 219 Sankarankovil Sankarankovil Taluk (Part)
(SC)
Kalingappatti, Subbiahpuram, Chattrappatti, Varaganur,
Mukkuttumalai, Ilaiyarasanendal, Puliyankulam, Chittrampatti,
Appaneri, Ayyaneri, Nakkalamuthanpatti, Naduvappatti, Maipparai,
Sangupatti, Vellakulam, A.Karisalkulam, Kulasekarapperi, Karisattan,
Chathrangondan, Kalppakulam, Perunkottur, Alagapuri,
Madhurapuri, Kuruvikulam (North), Kurinchakulam,
Sundaresapuram, Kulakkattakurichi, Vadakkuppatti,
Pitchaithalaivanpatti, Pillayarnatham, Z.Devarkulam, Athipatti,
Ramalingapuram, Kuruvikulam (South), Vagaikulam,
Naluvasankottai, Sevalkulam, Malaiyankulam, Therkku
Sankarankovil, Periyakovilankulam, Ko.Maruthappapuram,
Ilandaikulam, Usilangulam, Palankottai, K. Alangulam, Chettikulam,
Mahendravadi, Kalappalankulam, Nalanthula, K.Karisalkulam,
Sayamalai, Maruthankinaru, Keelaneelidanallur, Melaneelidanallur,
Kurukkalpatti, Chinnakovilankulam, Naduvakurichi (Minor),

89
Naduvakurichi (Major), Pattadaikatti, Kulasekaramangalam,
Sendamangalam, Vellalankulam, Echanda, Vadakku Panavadali,
Narikudi, Achampatti, Vellappaneri, Thadiyampatti, Moovirunthali,
Vanniconendal, Devarkulam, Sundankurichi and Mela Ilandaikulam
villages.
Thiruvenkatam (TP) and Sankarankoil (M).
220 220 Vasudevanallur Sivagiri Taluk
(SC)
Sankarankovil Taluk (Part)
Perumalpatti, Valavandapuram, Pandappuli, Paruvakkudi, Panaiyur,
Periyur, Kuvalaikkanni, Karivalamvandanallur, Vayali, Manalur,
Perumpathur, Vadikkottai, Veeriruppu, Vadakkupudur, Nochikulam,
Punnaivanam, Madathupatti, Ariyanayagipuram, Veerasigamani,
Kilveerasigamani, Poigai and Rengasamudram villages.
221 221 Kadayanallur Shenkottai Taluk
Tenkasi Taluk (Part)
Chockampatti, Boganallur, Kambaneri Pudukudi,
Kanagasabapathiperi, Poygai, Urmelazhagian, Kilankadu,
Nainaragaram, Idaikal, Kasidharmam and Kodikurichi villages.
Kadayanallur (M), Sambavar Vadagarai (TP) and Ayikudi (TP).
222 222 Tenkasi Veerakeralamputhur Taluk
Tenkasi Taluk (Part)
Kuthukalvalasai, Pattakurichi, Tiruchitrambalam, Melapavoor,
Kulasekarapatti, Gunaramanallur, Pattappathu, Courtallam,
Courtallam Slopes R.F., Ayiraperi, Mathalamparai, Sillaraipuravu,
Kallurani, Thippanampatti and Avudaiyanoor villages.
Tenkasi (M), Sundarapandiapuram (TP), Ilanji (TP), Melagaram (TP)
and Courtalam (TP).
223 223 Alangulam Alangulam Taluk
Ambasamudram Taluk (Part)
Kadayam perumpathu, Keelakadayam, Vadakku Ariyanayagipuram,
Pappakudi, Kasidharmam, Idaikkal, Therkumadathur, Ayan
Pottalpudur I, Therku Kadayam, Ravanasamudram, Govindapperi,
Ayan Dharmapuramadam, Sivasailam, Virasamudram,
Pappankulam, Sengulam, Rengasamudram, Pananjadi, Pallakkal,

90
Adaichani, Kila Ambur and Mela Ambur villages.
Alwarkurichi (TP) and Mukkudal (TP).
224 224 Tirunelveli Tirunelveli Taluk (Part)
Ukkirankottai, Vagaikulam, Alagiapandiapuram, Kattarankulam,
Shelianallur, Pirancheri, Chittar Chatram, Gangaikondan,
Pillaiyarkulam, Kanarpatti, Ettankulam, Kalakudi, Kurichikulam,
Therkupatti, Manur, Pallikkottai, Thalaiyuthu, Thenkalam,
Nanchankulam, Mavadi, Madhavakurichi, Uganthanpatti, Pudur,
Karuvanallur, Seethaparpanallur, Vallavankottai, Thulukkarpatti,
Sethurayanpudur, Palamadai, Alangaraperi, Pathinalamperi,
Kuppakurichi, Kattalai Udayaneri, Kattampuli, Udayaneri, Kalkurichi,
Rajavallipuram, Veppankulam, Ramayanpatti, Abishekapatti,
Sirukkankurichi, Vettuvankulam, Velarkulam, Sivaniyarkulam,
Tulukkarkulam, Thiruppani Karisalkulam, Thuvarasi, Vaduganpatti,
Sankan Thiradu, Melakkallur, Kodaganallur, Palavoor,
Kondanagaram, Suthamalli, Karungadu, Narasinganallur, Pettai and
Thenpathu villages.
Sankarnagar (TP) and Naranammalpuram (TP).
Tirunelveli (M.Corp.)Ward No.1 to 4 and 40 to 55.
225 225 Ambasamudram Ambasamudram Taluk (Part)
Terku Ariyanayakipuram, Udaiyamartandapuram, Giriyammalpuram,
Thenthiruppuvanam, Manapaaranallur, Harikesavanallur,
Tiruppudaimarudur, Athalanallur, Sattupathu, Ayan
Thiruvaleeswaram, Mannarkovil, Brahmadesam, Vagaikulam, Adaiya
Karungulam, Ekambarapuram, Kodarangulam, Vellanguli, Vadakku
Karukurichi, Kuniyur, Pudukkudi, Therku Viravanallur, Therku
Kallidaikurichi, Pappankulam (South), Ayansingampatti,
Vairavikulam, Zamin Singampatti, Singampatti Zamindar Forest,
Malaiyankulam, Thiruviruthanpuli, Poongudaiyarkulam, Karisalpatti,
Ulagankulam, Papanasam R.F. and Venkatrengapuram villages.
Ambasamudram (TP), Vikramasingapuram (TP), Sivanthipuram
(CT), Kalladaikurichi (TP), Veeravanallur (TP), Cheranmahadevi
(TP), Pathamadai (TP), Melacheval (TP), Gopalasamudram (TP) and
Manimutharu (TP).
226 226 Palayamkottai Tirunelveli Taluk (Part)
Tirunelveli (M.Corp.) Ward No.5 to 39.
227 227 Nanguneri Palayamkottai Taluk

91
Nanguneri Taluk

228 228 Radhapuram Radhapuram Taluk


30. KANNIYAKUMARI
229 229 Kanniyakumari Thovalai Taluk
Agastheeswaram Taluk (Part)
Theroor, Marungoor, Kulasekarapuram, Eraviputhoor, Suchindrum,
Madhusoodhanapuram, Thengamputhoor, Parakkai,
Thamaraikulam, Agastheeswaram, Azhagappapuram,
Kanniyakumari and Dharmapuram villages.
Theroor (TP), Marungoor (TP), Suchindram (TP), Mylaudy(TP),
Azhagappapuram (TP), Puthalam (TP), Thengamputhoor (TP),
Thenthamaraikulam (TP), Kottaram (TP), Anjugramam (TP),
Agastheeswaram (TP) and Kanniyakumari (TP).
230 230 Nagercoil Agastheeswaram Taluk (Part)
Nagercoil, Vadiveeswaram, Vadasery, Neendakarai - A, Vambanoor
and Neendakarai –B villages.
Nagercoil (M), Asaripallam (TP) and Ganapathipuram (TP).
231 231 Colachel Kalkulam Taluk (Part)
Eraniel, Thalakulam, Kurunthencode, Kadiapattanam,
Valvatchagoastam and Colachel villages.
Villukkuri (TP), Alur (TP), Eraniel (TP), Kallukuttam (TP), Neyyoor
(TP), Reethapuram (TP), Colachel (M), Manavalakurichi (TP),
Mandaikadu (TP), Thingalnagar (TP), Valvatchagoastam (TP),
Mulagumodu (TP) and Kappiara (TP).
232 232 Kalkulam Taluk (Part)
Padmanabhapuram
Veerapuli R.F., Veerapuli Extn. (Kulasekharam), Thirparappu,
Aruvikkarai, Churulacode, Velimalai Forest, Mecode, Attoor,
Thiruvithancode, Thuckalay, Kalkulam, and Veeyanoor villages.
Thiruparappu (TP), Thiruvattar (TP), Kulasekharam (TP), Ponmanai
(TP), Kumarapuram (TP), Kothanalloor (TP), Verkilambi (TP), Attoor
(TP), Padmanabhapuram (M), Vellimalai (TP), Thiruvithancode (TP).
and Vilavur (TP).

92
233 233 Vilavancode Vilavancode Taluk (Part)
Kilamalai R.F., Mancode, Arumanai, Vellamcode, Edaicode, Palugal,
Vilavancode, Pacode, Nattalam and Kunnathoor villages.
Kadayal (TP), Arumanai (TP), Edaicode (TP), Palugal (TP),
Kaliyakkavilai (TP), Pacode (TP), Kuzhithurai (M), Unnamalaikadai
(TP) and Nallur (TP).
234 234 Killiyoor Vilavancode Taluk (Part)
Kulappuram, Methukummal, Kollencode, Ezhudesam, Arudesam,
Painkulam, Keezhkulam, Killiyoor, Paloor and Midalam villages.
Puthukadai (TP), Kollancode (TP), Ezhudesam (TP), Keezhkulam
(TP), Killiyoor (TP), Karungal (TP) and Palapallam (TP).

93
TABLE – B
PARLIAMENTARY CONSTITUENCIES AND THEIR EXTENT

Sl. No. & Name of


Parliamantary Extent in terms of New Assembly Constituencies
Constituency
1-TIRUVALLUR (SC) 1 Gummidipoondi, 2 Ponneri (SC), 4 Tiruvallur, 5 Poonamallee (SC),

6 Avadi and 9 Madavaram.

2-CHENNAI NORTH 10 Tiruvottiyur, 11 Dr.Radhakrishnan Nagar, 12 Perambur, 13 Kolathur,

15 Thiru-Vi-Ka-Nagar (SC) and 17 Royapuram.

3-CHENNAI SOUTH 22Virugambakkam, 23Saidapet, 24 Thiyagarayanagar, 25 Mylapore,

26 Velachery and 27 Sholinganallur.

4-CHENNAI CENTRAL 14 Villivakkam, 16 Egmore (SC), 18-Harbour, 19 Chepauk-Thiruvallikeni,

20 Thousand Lights and 21 Anna Nagar.

5-SRIPERUMBUDUR 7 Maduravoyal, 8 Ambattur, 28 Alandur, 29 Sriperumbudur (SC),

30 Pallavaram and 31 Tambaram.

6-KANCHEEPURAM (SC) 32 Chengalpattu, 33 Thiruporur, 34 Cheyyur (SC), 35 Madurantakam (SC),

36 Uthiramerur and 37 Kancheepuram.

7-ARAKKONAM 3 Tiruttani, 38 Arakkonam (SC), 39 Sholingur, 40 Katpadi, 41 Ranipet

and 42 Arcot.

8-VELLORE 43 Vellore, 44 Anaikattu, 45 Kilvaithinankuppam (SC), 46 Gudiyattam (SC),

47 Vaniyambadi and 48 Ambur.

9-KRISHNAGIRI 51 Uthangarai (SC), 52 Bargur, 53 Krishnagiri, 54 Veppanahalli, 55 Hosur

and 56 Thalli.

10-DHARMAPURI 57 Palacodu, 58 Pennagaram, 59 Dharmapuri, 60 Pappireddippatti,

61 Harur (SC) and 85 Mettur.

94
11-TIRUVANNAMALAI 49 Jolarpet, 50 Tiruppattur, 62 Chengam (SC), 63 Tiruvannamalai,

64 Kilpennathur and 65 Kalasapakkam.

12-ARANI 66 Polur, 67 Arani, 68 Cheyyar, 69 Vandavasi (SC), 70 Gingee

and 71 Mailam.

13-VILUPPURAM (SC) 72 Tindivanam (SC), 73 Vanur (SC), 74 Viluppuram, 75 Vikravandi,

76 Tirukkoyilur and 77 Ulundurpettai.

14- KALLAKURICHI 78 Rishivandiyam, 79 Sankarapuram, 80 Kallakurichi (SC),

81 Gangavalli (SC), 82 Attur (SC) and 83 Yercaud (ST).

15-SALEM 84 Omalur, 86 Edappadi, 88 Salem (West), 89 Salem (North),

90 Salem (South) and 91 Veerapandi.

16-NAMAKKAL 87 Sankari, 92 Rasipuram (SC), 93 Senthamangalam (ST),

94 Namakkal, 95 Paramathi-Velur and 96 Tiruchengodu.

17-ERODE 97 Kumarapalayam, 98 Erode (East), 99 Erode (West),

100 Modakkurichi, 101 Dharapuram (SC) and 102 Kangayam.

18-TIRUPPUR 103 Perundurai, 104 Bhavani, 105 Anthiyur, 106 Gobichettipalayam,

113 Tiruppur (North) and 114 Tiruppur (South).

19- NILGIRIS (SC) 107 Bhavanisagar (SC), 108 Udhagamandalam, 109 Gudalur (SC),

110 Coonoor, 111 Mettuppalayam and 112 Avanashi (SC).

20-COIMBATORE 115 Palladam, 116 Sulur, 117 Kavundampalayam, 118 Coimbatore

(North), 120 Coimbatore (South) and 121 Singanallur.

21-POLLACHI 119 Thondamuthur, 122 Kinathukadavu, 123 Pollachi, 124 Valparai (SC),

125 Udumalaipettai and 126 Madathukulam.

22-DINDIGUL 127 Palani, 128 Oddanchatram, 129 Attur, 130 Nilakkottai (SC),

131 Natham and 132 Dindigul.

95
23-KARUR 133 Vedasandur, 134 Aravakurichi, 135 Karur,

136 Krishnarayapuram (SC), 138 Manapparai and 179 Viralimalai.

24-TIRUCHIRAPPALLI 139 Srirangam, 140 Tiruchirappalli (West), 141 Tiruchirappalli (East),

142 Thiruverumbur, 178 Gandarvakottai (SC), and 180 Pudukkottai.

25-PERAMBALUR 137 Kulithalai, 143 Lalgudi, 144 Manachanallur 145 Musiri,

146 Thuraiyur (SC) and 147 Perambalur (SC).

26-CUDDALORE 151 Tittakudi (SC), 152 Vriddhachalam, 153 Neyveli, 154 Panruti,

155 Cuddalore and 156 Kurinjipadi.

27-CHIDAMBARAM (SC) 148 Kunnam, 149 Ariyalur, 150 Jayankondam, 157 Bhuvanagiri,

158 Chidambaram and 159 Kattumannarkoil (SC).

28-MAYILADUTHURAI 160 Sirkazhi (SC), 161 Mayiladuthurai, 162 Poompuhar,

170 Thiruvidaimarudur (SC), 171 Kumbakonam and 172 Papanasam.

29-NAGAPATTINAM (SC) 163 Nagapattinam, 164 Kilvelur (SC), 165 Vedaranyam,

166 Thiruthuraipoondi (SC), 168 Thiruvarur and 169 Nannilam.

30- THANJAVUR 167 Mannargudi, 173 Thiruvaiyaru, 174 Thanjavur, 175 Orathanadu,

176 Pattukkottai and 177 Peravurani.

31-SIVAGANGA 181 Thirumayam, 182 Alangudi, 184 Karaikudi, 185 Tiruppattur,

186 Sivaganga and 187 Manamadurai (SC).

32-MADURAI 188 Melur, 189 Madurai East, 191 Madurai North, 192 Madurai South,

193 Madurai Central and 194 Madurai West.

33-THENI 190 Sholavandan (SC), 197 Usilampatti, 198 Andipatti,

199 Periyakulam (SC), 200 Bodinayakanur and 201 Cumbum.

34-VIRUDHUNAGAR 195 Thiruparankundram, 196 Tirumangalam, 204 Sattur, 205 Sivakasi,

206 Virudhunagar and 207 Aruppukkottai.

96
35-RAMANATHAPURAM 183 Aranthangi , 208 Tiruchuli, 209 Paramakudi (SC), 210 Tiruvadanai,

211 Ramanathapuram and 212 Mudhukulathur.

36-THOOTHUKKUDI 213 Vilathikulam, 214 Thoothukkudi, 215 Tiruchendur, 216 Srivaikuntam,

217 Ottapidaram (SC) and 218 Kovilpatti.

37-TENKASI (SC) 202 Rajapalayam, 203 Srivilliputhur (SC), 219 Sankarankovil (SC),

220 Vasudevanallur (SC), 221 Kadayanallur and 222 Tenkasi.

38-TIRUNELVELI 223 Alangulam, 224 Tirunelveli, 225 Ambasamudram, 226 Palayamkottai,

227 Nanguneri and 228 Radhapuram.

39-KANNIYAKUMARI 229 Kanniyakumari, 230 Nagercoil, 231 Colachel,

232 Padmanabhapuram, 233 Vilavancode and 234 Killiyoor.

NOTE: - Any reference in Table A to a CT (Census Town), TP (Town Panchayat),


M (Municipalities), CB (Cantontment Board), RF (Reserve Forest) and Villages or other
territorial division shall be taken to mean the area comprised within that CT (Census
Town), TP (Town Panchayat), M (Municipalities), CB (Cantontment Board), RF
(Reserve Forest) and Villages or other territorial division as on the 15th day of February,
2004. Further, any reference in Table – A, to wards in municipal areas shall be taken to
mean the areas as defined in the Census of India, 2001 Report.
Sd/-
D. CHANDRASEKARAN, MEMBER
Sd/-
N. GOPALASWAMI, MEMBER

Sd/-
KULDIP SINGH, CHAIRMAN

By Order

Sd/-
SHANGARA RAM,
SECRETARY

97
Hkkjr ds jkti=] Hkkx II][k.M 3 ¼iii½ ds vlk/kkj.k vad
esa fnukad 13 vxLr] 2007 dks izdk’kukFkZA
rfeyukMq jkT; ds jkti= ds vlk/kkj.k vad esa fnukad
13 vxLr] 2007 dks izdk’kukFkZA

Hkkjr ifjlheu vk;ksx


fuokZpu lnu] v’kksd jksM] ubZ fnYyh&110001
la0 282@rfeyukMq@2007&IV fnukad % 13 vxLr] 2007
22 Jko.k] 1929 ¼‘kd½+
vf/klwpuk
ifjlheu vf/kfu;e] 2002 ¼2002 dk 33½ dh /kkjk 10 dh mi&/kkjk ¼1½ ds
vuqlj.k esa] rfeyukMq jkT; esa lalnh; vkSj fo/kku lHkk fuokZpu&{ks=ksa ds ifjlheu ds
lEcU/k esa] vf/kfu;e dh /kkjk 4 dh mi&/kkjk ¼2½ ds lkFk ifBr /kkjk 9 dh mi&/kkjk
¼2½ ds v/khu] ifjlheu vk;ksx ds }kjk fd;k x;k fuEufyf[kr vkns'k ,rn~}kjk
izdkf'kr fd;k tkrk gSA

vkns’k la0&52
;r%] ifjlheu ¼la’kks/ku½ vf/kfu;e] 2003 ¼2004 dk 3½ }kjk ;Fkk la’kksf/kr ifjlheu
vf/kfu;e] 2002 ¼2002 dk 33½ dh /kkjk 8 rFkk 4 ds vuqlj.k esa] Hkkjr ds jkti= rFkk
rfeyukMq jkT; ds jkti= ds vlk/kkj.k vad esa fnukad 5 vizSy] 2007 dks izdkf’kr vius
fnukad 5 vizSy] 2007 ds vkns’k la0 43 }kjk ifjlheu vk;ksx us fu/kkZfjr fd;k gS fd ¼i½
rfeyukMq jkT; esa yksd lHkk ds fy, vkcafVr fd, tkus okys dqy LFkkuksa dh la[;k
murkyhl ¼39½ gksxh] ftlesa ls lkr ¼7½ LFkku vuqlwfpr tkfr;ksa ds fy, vkjf{kr gksaxs] vkSj
¼ii½ jkT; dh fo/kku lHkk ds fy, fu;r fd, tkus okys dqy LFkkuksa dh la[;k nks lkS pkSarhl

-1-
¼234½ gksxh] ftlesa ls pokyhl ¼44½ LFkku vuqlwfpr tkfr;ksa rFkk nks ¼2½ LFkku vuqlwfpr
tu&tkfr;ksa ds fy, vkjf{kr fd, tk,axs( vkSj
;r%] mDr vf/kfu;e dh /kkjk 9 dh mi/kkjk ¼1½ ds lkFk ifBr] /kkjk 5 dh mi/kkjk
¼1½ ds vuqlj.k esa ifjlheu vk;ksx us jkT; esa lalnh; vkSj fo/kku lHkk fuokZpu&{ks=ksa ds
ifjlheu dh dk;Zokgh ds fy, jkT; ds lg&lnL;ksa ds lkFk vius vki dks lEc) fd;k(
vkSj
;r%] mDr vf/kfu;e dh /kkjk 9 dh mi/kkjk ¼2½ ds vuqlj.k es]a ifjlheu vk;ksx us
2001 dh tux.kuk ls lEc) izdkf’kr vkadM+ks ds vk/kkj ij jkT; esa lalnh; vkSj fo/kku
lHkk fuokZpu&{ks=ksa ds ifjlheu ds fy,] vius izLrkoksa ds lEcU/k esa vkifÙk;ksa vkSj lq>koksa
dks 18 vizSy] 2007 rd vkeaf=r djus ds fy,] mDr izLrkoksa dks Hkkjr ljdkj ds jkti=
rFkk rfeyukMq jkT; ds jkti= ds vlk/kkj.k vad esa fnukad 5 vizSy] 2007 dks izdkf’kr
fd;k( vkSj
;r%] mDr vf/kfu;e dh /kkjk 9 dh mi/kkjk ¼2½ ds vuqlj.k esa] Åij of.kZr vk;ksx
dk vkns’k la0 43 vkSj vk;ksx ds mi;qZDr lanfHkZr izk:i izLrko] fnukad 8 vizSy] 2007 dks
LFkkuh; lekpkj&i=ksa esa izdkf’kr fd, x, Fks] vkSj jsfM;ks] nwjn’kZu rFkk tulapkj ds vU;
ek/;eksa ds }kjk budk vkSj Hkh izpkj fd;k x;k Fkk( vkSj
;r%] mDr vf/kfu;e dh /kkjk ¼9½ dh mDr mi/kkjk ¼2½ ds vuqlj.k es]a vk;ksx us
lHkh vkifÙk;ksa vkSj lq>koksa ij fopkj djus ds fy, viuh lkoZtfud cSBdksa ds fy, LFkkuksa
rFkk frfFk;ksa dks fofufnZ”V djrs gq, fnukad 5 vizSy] 2007 dks] ,d lkoZtfud lwpuk Hkh
tkjh dh Fkh( vkSj
;r%] mDr vf/kfu;e dh /kkjk 9 dh mDr mi/kkjk ¼2½ ds vuqlj.k esa vk;ksx us]
fnukad 17 ebZ] 2007 dks dks;EcVwj esa] fnukad 19 ebZ] 2007 dks enqjS esa] fnukad 20 vkSj 21

-2-
ebZ 2007 dks fr:fpjkiYyh esa vkSj 22 ebZ 2007 dks psUubZ esa ;Fkk fu/kkZfjr lkoZtfud cSBdsa
djkbZa( vkSj
1- jkT; dh fo/kku lHkk ds fy, fuokZpuksa ds mís’; ls izknsf’kd fo/kku lHkk fuokZpu
{ks=] ftuesa rfeyukMq jkT; dks ckaVk tk,xk rFkk ,sls izR;sd fuokZpu {ks= dk
foLrkj lkj.kh ^d* esa n’kkZ, vuqlkj gksxkA
2- yksd lHkk ds fuokZpuksa ds mís’; ls izknsf’kd lalnh; fuokZpu {ks=] ftuesa
rfeyukMq jkT; dks ckaVk tk,xk] ,sls izR;sd fuokZpu {ks= dk foLrkj lkj.kh ^[k*
esa n’kkZ;s vuqlkj gksxkA
3- tgka lkj.kh ^d* ;k ^[k* esa n’kkZ;s x, fdlh fuokZpu&{ks= dk uke dks”Bdksa rFkk
v{kjksa “¼v0tk0½” }kjk fpfUg~r fd;k x;k gS ogka ml fuokZpu&{ks= dk LFkku
vuqlwfpr tkfr;ksa ds fy, vkjf{kr gSA
4- tgka lkj.kh ^d* ;k ^[k* esa n’kkZ;s x, fdlh fuokZpu&{ks= dk uke dks”Bdksa rFkk
v{kjksa “¼v0t0tk0½” }kjk fpfUg~r fd;k x;k gS ogka ml fuokZpu&{ks= dk LFkku
vuqlwfpr tu&tkfr;ksa ds fy, vkjf{kr gSA
¼;gk layXu lkexzh eqfnzr djsa½

-3-
lkj.kh&d
fo/kku lHkk fuokZpu {ks= vkSj mudk foLrkj
fo/kku lHkk fuokZpu {ks= fuokZpu {ks= dk foLrkj
dh Øe la[;k vkSj uke
1&fr:osYywj
1- xqfEefMiwUMh xqfEefMiwUMh vkSj mFkqDdksêkbZ rkyqd

2- iksUusjh ¼v-tk-½ iksUusjh rkyqd ¼Hkkx½


iksaxqye] bUtqj] lsfy;ecsMq] eaxksMq] dhjkiDde] dYyqj] vUukeykbZpsjh]
isjh;kosikFkqj] mIiqusyoks;ky] vkxje] nsokeiV~Vq] daxuhesMq] mfeisMq]
lsxku;e] isfj;kdk:Ecqj] iukiDde] dqekjutsjh] byqiDde] dksyqj]
fl:ykiDde] vo;qjhoDde] dkuoUFkqjkbZ] iDde] fFk:iybZokue]
iwokeh osEcsMq] vowj] fonkFkkaMye] lksecV~Vq] ikjukeosMq] fdyhdksMh]
dêkoqj] esMqj] vklkucqMqj] oUthoDde] ijkyk;ecDde] vUMjekMe]
i>kosjdsMq] Fkkaxyis:Ecqye] fl:ik>kosjdkMq] dMkiDde] FkkFkkekath]
is:eosMq] fpUukdoue] dqMqokutsjh] duxkfoYykiqje] fFk:is;j]
bfy;eosMq] fyaxhiS;kuisêkbZ] lkseatsjh] vFkkekuktsjh] fl:ykIikupsjh]
dV~Vqj] d:axkyh] dyuth] dV~VqiYyh] ok;kyqj] fFk:osYykoks;y]
bfjfiYybZdqIie] osyqj] vykMq] dqekjkfl:ykiDde] dfu;kecDde]
dnkeatsjh] fFkukbZiDde] esjkVqj] nsonkue] FkkMkis:ecDde]
oSjkoudqIie] isjkoYyqj] nqjSukYyqj] osMkDdqukYyqj] lsfoV~VwiukiDde]
iksaMkoDde] ek/koje efy;kudqIie] fNUukecsMq] dhyesuh] Fkkpqj]
vuqIieiV~Vq] osYykecDde] FkksêkdkMq] dkyiDde] usbFkkok;y] uywj]
oUuhiDde] vewj] iatsêh] vknecDde] ukFke] bjukoDde]
ikUMhxkokuqj] txUukFkiqje] uUnh;ecDde] iq>qfnokDde] oYyqj]
lhekiqje] ekfn;qj] okyqfnxSesMq] uk;j] eQkldkuisV] iqMqiDde]
isfj;keqYybZoks;y] fpUukeqYybZoks;y] fFk:fuybZ] dksMhiYye]
v:ekaMbZ] fopwj] osYyhoks;y] bM;kupkoMh] vjklqj] vIiyoje vkSj
vUMkoks;y xkaoA
vjkuh ¼Vh-ih-½] iksUusjh ¼Vh-ih-½] featqj ¼Vh-ih-½ vkSj vfFkiV~Vq ¼lh-Vh-½A
3- fr:êkuh iYyhiV~Vw rkyqd
fr:êkuh rkyqd ¼Hkkx½
FkkykosMq] iksaikMh] vykesyqeaxkiqje] eM~Mqj] —“.kkleqnze] fl:xqeh]
ohjkxukYyqj] lw;kZuxje] vxwj] dksjkeaxye] FkkMqj] ohjdkosjhjktkiqje]
chjkdqIie] Vh-lh- dkaMhxbZ] oh-ds-,u- dkaMhxbZ] ,l- vxzkgkje]

-4-
ps:Dduwj] fpUukdnecqj] isfj;kdnecqj] dkjFkhds;kiqje] fr:êkuh]
eq:DdecV~Vw] /kjuhokjkxkiqje] osyatsjh] iêkfcjkekiqje] lkFkjUt;kiqje]
xksYykdqIie] iwuhekaxkMq] uYykV~Vwj] fpOokMk] usfeyh vkSj
laFkkuxksikyiqje xkaoA
fr:êkuh ¼Vh-ih-½A
4- fr:oYyqj fr:êkuh rkyqd ¼Hkkx½
v:axqye] ekeaMqj] v:ecDde] dqIie] vjdksV] usneckje] ikukiDde]
xqyqj] dkaphikMh] eqFkqdks.Mkiqje] bYyqIiqj] ucywj] jkekiqje]
dkosjhjktkiqje] vfFkiV~Vw] osuqxksikyiqje] ohjjk?koiqje] O;kliqje]
fFk:okykuxkMq] iky;uqj] tkxhjeaxye] jktkinekiqje] euoqj]
diqykdkaMhxbZ] e:MkoYyhiqje] gfjpUnziqje] ts-,l- jkekiqje]
isfjdykdV~Vqj] vks:Fkqj] y{ehfoykliqje] idklyS] fpUuekuMkyh vkSj
dyecDde xkaoA
fr:oYyqj rkyqd ¼Hkkx½
gMluiqje] Iysliky;e] xsaxqyqdaMhbZ] vYyhdq>h] xzhuosyukFke]
lsUnzk;kuiky;e] Fkkseqj] fFk:Iis;j] v:ecDde] jaxkiqje] —“.kkiqje]
iw.Mh] dUukEekisêkbZ] eksowj] us;osyh] jkeukFkaMye] ps;kupsjh] bjS;qj]
eksUuosMq] fpFkecDde] jkeUtsjh] dkjkuht+keisV] dqUukoye]
iêkjSisjEcnwj] daxkoYyhiqje] ikaMqj] fFk:ikpqj] fFk:oYyqj] fij;kadqIie]
iYyh;kjSdqIie] dkjkubZ] vV~VqiDde] usfefy;kxzke] dhyfoykxe]
esyokykxke] dfy;kuqj] fonS;qj] osUekuecMqj] dnecFkqj] bxkV~Vqj]
esyuYykFkqj] dksIiqj] u;kiDde] iIikjkecDde] oyklSosêhdkMq] bYyqiqj]
iksfyoDde] uquxecDde] fiUthoDde] dlokuYykFkqj] vkxje]
iuecDde] jkeudksby] enkFkqdqIie] lsUth] FksUdjuS] fp=kEcDde]
dkoudksykFkqj] iqnqekfoyaxS] lFkkjS] b;kZeaxye] vfyUtoDde] ekIisMq]
fdykpsjh] dksUMupsjh] isjkecDde] ujflaxkiqje] b:ykatsjh] dqekjpsjh]
dwoe] fiYyS;kjdqIie] xksfoUnesMq] myqUMbZ] FkksMqdkMq] ok;kyqj] dksêS;qj]
djkuS] dYyecsMq] mÙkjkeiDde] dqUuqj] iqMqiV~Vq] flysbZ vkSj
fr:iafM;qj xkao
fFk:oYyqj ¼,e-½ vkSj osaxkFkqj ¼lh-Vh-½
5- iwukeYyS ¼v-tk-½ fr:oYyqj rkyqd ¼Hkkx½
v:ecDde] fFk:dkukpsjh] foykiDde] xs:xkeiqUMh] lsecsMq] osUxy]
osfYy;qj] vEekukecDde] vkxje] lsFkqiDde] xq:oks;y] vjDdkeiV~Vq]
flafxfydqIie] v;kypsjh] iqMqdqIie] dqMaqosfy] djuS] exjky]
FkkekjkbZiDde] esykdks.MS;qj] oFkkV~Vqj] dkjhdkykoDde] fo”.kqoDde]
fd>kuqj] esykuqj] vksfFkDdkMq] iqUukiDde] iqYykjecDde] bDdkMq]
dky;kukdqIie] fpÙkkFkqj] isjkFkqj] v;kyqj] iqUukiV~Vq] flokuoks;y]
uYykadouwj] iqfy;qj] iDde] osIikeiV~Vq] v;kFkqj] fl:dykFkqj]

-5-
FkksfêdybZ] fdykecDde] FkkaMye] Fkkuhjdqye] dDdkyqj] iqVyqj]
Fkks>qj] fl:dkMy] lsOokisêS] is:eyiV~Vq] osIieckV~Vq] fFk:oqj vkSj
vjkuoks;y xkaoA
iwukeYyS rkyqd ¼Hkkx½
xqMkiDde] ojMkjktkiqje] osYykosMq] useke] uksfpesMq] es;~;qj] ikMqj]
dqFkecDde] ujflagiqje] ioZrjktiqje] lseckjkecDde] esIiqj]
vxjkesy] ut+kjrisV] dUukiky;e] esyiDde] lksjkutsjh ¼Hkkx½]
veqMqjesMq] vxzgkjesy] fFk:fuujkoqj] dksjkV~Vqj] oks;ykuYywj]
dksykIikupsjh] cuosMqFkksêke] fiMkjhFkkaxy] ifjoDde] lsUuhjdqIie]
dksjkV~Vqj] fdekuecsMw] dV~VqiDde vkSj xksikjkluYyqj xkaoA
iwukeYyS ¼Vh-ih-½ vkSj fr:ef>ls ¼Vh-ih-½A
6- vokMh iwukeYyS rkyqd ¼Hkkx½
uMqdqFkkxS] usfefypsjh vkSj d:.kkdkjpsjh xkaaoA
fFk:fuunzkoqj ¼Vh-ih-½] fFk:osjdkMq ¼Vh-ih-½ vkSj vokMh ¼,e-½A
7- enqjkoks;y vEckV~Vqj rkyqd ¼Hkkx½
v;IikDde] uksyEcqj] vn;kyeiV~Vq vkSj okukxzke xkaoA
vEckV~Vqj ¼,e-½ ¼Hkkx½
vEckV~Vqj ¼,e-½ &okMZ la- 35] 36 vkSj 52
usjdqUnjke ¼lh-Vh-½] enqjkoks;y ¼Vh-ih-½] oylkjkoDde ¼Vh-ih-½]
djecDde ¼lh-Vh-½] iks:j ¼Vh-ih-½ vkSj jkekiqje ¼lh-Vh-½A
8- vEckV~Vqj vEckV~Vqj rkyqd ¼Hkkx½
vEckV~Vqj ¼,e-½ ¼Hkkx½
vEckV~Vqj ¼,e-½ &okMZ la- 1 ls 34 vkSj 37 ls 51
9- eknkoje vEckV~Vqj rkyqd ¼Hkkx½
fdydksUMkbZ;kj] vykFkqj] ikUMsloje] vjkDdecDde] eksjS] esyiDde]
dMkoqj] osYykpsjh] ikyosMq] osYykuqj] iksFkqj] ikEekMqdqye]
FkhjFkkfxjh;keiV~Vq] ikyoks;y] foyaxkMqiDde] fl:xkoqj] vfj;kyqj]
dMkiDde] lnk;kUdqIie] bykuFkkutsjh] ekFkqj] eateiDde] dkslkiqj]
psfêesMq] okMkis:ecDde] y;ksu] I;klecDde] xzkaVy;ksu]
vfyUthoDde] vfFkoDde] oMkxkSjs] lwjkiV~Vq] df/kjosMq vkSj iqFkkxzke
xkaoA
ujkokfjdqIie ¼Vh-ih-½] iq>ky ¼Vh-ih-½ vkSj eknoje ¼,e-½
iksUusjh rkyqd ¼Hkkx½
usdqUnze] psDdkUtsjh] lwjkiV~Vq] lksFkqis:ecsMq] djuksMS] vFkwj ¼I½] iqMq
b:ekbosêhiky;e] it+gk;k b:eSosêhiky;e] ‘kksykoje] vksjkDdkMq]
cqnqj] dkaMhxS] ekjecsMq] dqEekuqj] vaxkMq] fl:fuvke] lsecqfyoje]
ukYyqj] vYekFkh] vêkaFkkaxy] fot;uYywj vkSj is:xa kowj xkaoA
ikfn;kuYywj ¼lhVh½A

-6-
10- fr:oksêh;qj vEckV~Vqj rkyqd ¼Hkkx½
dkfêoDde ¼,e-½] fr:oksfê;qj ¼,e-½] eukyh ¼Vh-ih-½ vkSj fpUuklsDdkMq
¼Vh-ih-½A
2&psUubZ
11- MkW- jk/kk—“.ku uxj psUubZ ¼uxj fuxe½ ¼Hkkx½
psUubZ ¼uxj fuxe½&okMZ la- 3 ls 8] 10] 11 vkSj 14
12- isjkEcqj psUubZ ¼uxj fuxe½ ¼Hkkx½
psUubZ ¼uxj fuxe½&okMZ la- 1] 2 vkSj 32 ls 36
13- dksykFkqj psUubZ ¼uxj fuxe½ ¼Hkkx½
psUubZ ¼uxj fuxe½&okMZ la- 50 ls 54 vkSj 62
14- fofYyoDde psUubZ ¼uxj fuxe½ ¼Hkkx½
psUubZ ¼uxj fuxe½&okMZ la- 55 ls 58] 63 vkSj 64
15- fFk:&oh&dk&uxj psUubZ ¼uxj fuxe½ ¼Hkkx½
¼v-tk-½ psUubZ ¼uxj fuxe½&okMZ la- 37 ls 41] 59] 60 vkSj 97 ls 99
1+6- ,xeksj ¼v-tk-½ psUubZ ¼uxj fuxe½ ¼Hkkx½
psUubZ ¼uxj fuxe½&okMZ la- 42] 45 ls 47] 61] 71] 72 vkSj 100 ls
106
17- jks;kiqje psUubZ ¼uxj fuxe½ ¼Hkkx½
psUubZ ¼uxj fuxe½&okMZ la- 9] 12] 13] 15 ls 22 vkSj 31
18- gkjcj psUubZ ¼uxj fuxe½ ¼Hkkx½
psUubZ ¼uxj fuxe½&okMZ la- 23 ls 30] 43] 44] 48] 49 vkSj 80
19- psikSd&fFk:oYyhdsuh psUubZ ¼uxj fuxe½ ¼Hkkx½
psUubZ ¼uxj fuxe½&okMZ la- 79] 81 ls 93] 95 vkSj 111
20- FkkmtSUM ykbV~l psUubZ ¼uxj fuxe½ ¼Hkkx½
psUubZ ¼uxj fuxe½&okMZ la- 76 ls 78] 107 ls 110] 112 ls 114] 118
vkSj 119
21- vUuk uxj psUubZ ¼uxj fuxe½ ¼Hkkx½
psUubZ ¼uxj fuxe½&okMZ la- 66 ls 70 vkSj 73 ls 75
22- fo:xeiDde psUubZ ¼uxj fuxe½ ¼Hkkx½
psUubZ ¼uxj fuxe½&okMZ la- 65] 128 ls 131
23- lSnkisV psUubZ ¼uxj fuxe½ ¼Hkkx½
psUubZ ¼uxj fuxe½&okMZ la- 132 ls 136 vkSj 138 ls 141
24- R;kxjk;uxj psUubZ ¼uxj fuxe½ ¼Hkkx½
psUubZ ¼uxj fuxe½&okMZ la- 117] 120 ls 127 vkSj 137
25- ekbykiksj psUubZ ¼uxj fuxe½ ¼Hkkx½
psUubZ ¼uxj fuxe½&okMZ la- 94] 96] 115] 116 vkSj 142 ls 150

-7-
26- osykpsjh psUubZ ¼uxj fuxe½ ¼Hkkx½
psUubZ ¼uxj fuxe½&okMZ la- 151 ls 155
3&dkaphiqje
27- ‘kksfyaxkuYywj rkecje rkYyqd ¼Hkkx½
ukueaxye] dksfoykecDde] esMkoDde] dkjkiDde] is:ecDde]
osaxkokly] fpÙkkykiDde] vksfV~;ecDde] vjklkudykuh] lsEekutsjh
vkSj mFkkUMh xkaoA
iqf>fFkokDde ¼mYykxje½ ¼Vh-ih-½] is:uxqMh ¼Vh-ih-½] dksfêoDde
¼lh-Vh-½] ikykoDde ¼lh-Vh-½] uhyudjkbZ ¼lh-Vh-½] batkecDde¼lh-Vh-½]
vksfDd;kenqjkbiDde ¼lh-Vh-½] iYyhdkjukbZ ¼Vh-ih-½] eknhiDde
¼lh-Vh-½] tkYykfnvkuisêbZ ¼lh-Vh-½ vkSj ‘kksf>axkuYyqj ¼Vh-ih½A
28- vkyUnqj Jhis:EcqMqj rkyqd ¼Hkkx½
v;~;IikuFkkaxy] FksfYy;kjkxje] dksyqFkqokupsjh] Jhfuokliqje] dksoqj]
fpUukikuhpsjh] ijkfuiqFkqj] isfj;kikuhpsjh] ekSyhoDde] enuaniqje]
eqxkfyoDde] dksykiDde] xs:xecDde] FkaMkye] FkkjkiDde vkSj
bjkaMudêkykbZ xkaoA
ekukiDde ¼lh-Vh-½
rkecje rkyqd ¼Hkkx½
dksoy cktkj xkaoA
uankecDde ¼Vh-ih-½] lsaV FkkWel ekm.V&de&iYykoje ¼lh ch½]
vkyUnqj ¼,e-½ vkSj ewojkleisêkbZ ¼lh-Vh-½A
29- Jhis:EcqMqj ¼v-tk-½ Jhis:EcqMqj rkyqd ¼Hkkx½
dks>qefuoDde] eyk;ecDde] esokyqjdqIie] okykjiqje] ekUuqj]
dUMkeaxye] lsuxkMq] f’koiqje] vks-,e- eaxye] fifpoDde] Fkqykliqje]
dkUMhoDde] dkIikudksV~Vqj] dksV~Vqj] ,fyfe;kudksV~Vqj] fdyks;]
vk;kdksykFkqj] usfeyh] b:uxêdksêkbZ] FkUMkye] dVªkecDde] Fkjkoqj]
fl:dkykFkqj] dkokuqj] dksYykpsjh] uankecDde] iqMqIik;j] ukYyqj]
vekjkEcsMq] isUukyqj] fl:fdyks;] ikfMpsjh] ,êhdqfFkesMq] xqukxjecDde]
,Mk;jiDde] vDdkeiqje] ,dkuiqje] egknsoheaxye] dUukuFkaxky]
okMkeaxye] fiYybZiDde] osuxkMq] b:ecsMq] lkseaxye] iwuFkkuMye]
i>kuFkkuMye] fFk:eqfMoDde] b:eS;qj] ukMqohjkiV~Vq] iqMqpsjh]
psFiqIiV~Vq] d:.kkdkjkpsjh] dksykFkqj] uokyqj] vksMkudjubZ] dkMqoupsjh]
iksUMqj] b:uxqye] ekecDde] fFk:eaxye] eksykpqj] lksxkUMh] dkUFkqj]
ekMqjeaxye] flufxfyikMh] dksMkekuYyqj] esY;kMqjkeaxye] dwFkkoDde]
flokudksMky] jkekuqtiqje] dhjkuYyqj] iksMkoqj] uanhesMq] lkUFkkosYyksj]
fl:euxkMq] vjkusjh] okMkdky] fl:dkykFkqj] okykFkkupsjh]
xqUMqis:ecsMq] uYyk;is:ecsMq] vykxqj] egku;ke] osYykjkbZ] eykbZiV~Vq]

-8-
egku;ke ¼vkj ,Q½] ef.keaxye] ojk/kjktiqje] dkjklaxky]
FkqUMkydkykuh] ikMkisbZ] fl:ekFkqj] lkykeaxye] ufj;kecDde]
dqykaxpsjh] ifjutkecDde] obZiksj] okYye] esV~Vqiyk;e] ,pksj] dqUue]
ikIikudq>h] lsaMkeaxye] foêkohMkxkbZ] tEcksnkbZ] lsYokf>eaxye]
iu:fê] ekFkqj] ikukiDde] lsjkikupsjh] djuSFkaxky] osatwokupsjh]
osYysfjFkaxky] vjkecDde] vFkkuupsjh] dks:DdkuFkaxky] v/kkuqj]
eknkecDde] uhyeaxye] vksjkFkqj] ukokyqj] okêkecDde] vksjkxkMe]
lsUukdqIie] iuS;~;qj] ,f>pwj] iksaMh] okMkDdqiV~Vq] iknkjokMh]
oy;kdkjkukbZ] mek;kyikjkukupsjh] dkaphoDde] uêkjklkeiV~Vq]
fl:okutqj] okMkesyiDde] ,fjokDde] dhykdkykuh] dqFkkuqj] dkokuqj
vkSj dV~VqiDde xkaoA
euxkMq ¼Vh-ih-½] flDdkjk;iqje ¼lh-Vh-½] dqUMkFkqj ¼Vh-ih-½ vkSj
Jhis:EcqMqj ¼Vh-ih-½A
30- iYykoje rkecje rkyqd ¼Hkkx½
iksfypkyqj ¼lh-Vh-½] vukdkiqFkqj ¼Vh-ih-½] ikEey ¼Vh-ih-½] fr:lqye
¼lh-Vh-½] iYykokje ¼,e-½] fFk:uhjeykbZ ¼Vh-ih-½ vkSj ehukecDde
¼Vh-ih-½A
31- rkecje rkecje rkyqd ¼Hkkx½
dkMkisjh] fr:okupsjh] eqfMpqj] dLckiqje] osaxkiDde] vkxjkeFksu]
dksfoykupsjh] eMqjkiDde vkSj ewykpsjh xkaoA
rkeoje ¼,e-½] fpVykiDde ¼Vh-ih-½] lsecDde ¼Vh-ih-½] eknkecDde
¼Vh-ih-½] isjxa kykFkqj ¼Vh-ih-½ vkSj ihjdkadkjkukbZ ¼Vh-ih-½A
32- psaxyiV~Vq psaxyiV~Vq rkyqd ¼Hkkx½
eUuhoDde] usMquxqUnze] iqFkqj] dksykiDde] mukeupsjh] jfÙkukeaxye]
osaxkMkeaxye] uYykecDde] v:axky] djkukbZiqMqpsjh] xqMkyksj vkj-
,Q-] dk;kjkecsMq] is:ekFkqukYyqj] dhjkiDde] eq:xeaxye] dqfef>]
vksfFkoDde] dUuhoDde] iUMqj] vIiqj vkj-,Q-] lsUFkkeaxye] vIiqj]
dkyoks;] gfLrukiqje] d:fuyke] djecqj] dksykFkqj] nklfjdqUukFkqj]
xq:ouesMq] esyekuiDde] ikyqj] fofy;ecDde] lklFkhjkecDde]
osecDde] osadVkiqje] psêhiqu;e] dpkMheaxye] dks.Mkeaxye] vUtqj]
FksuesyiDde] ohjkiqje] ikjuqj] ikjuqj vkj-,Q-] dUFkkyqj] vFkqj]
iqfyiDde] jktkdqfyisêS] guqeaFkkbZ] dqUukoDde] bpkudjuS]
iêkjoDde] lsUusjh] Fksuqj] vEekukecDde ¼xqMqokupsjh fQjdk½]
iks:uFkkoDde] okYye] i>kosfy] vks>kyqj vkSj vEekukecDde
¼psaxyiV~Vq fQjdk½ xkaoA
esykeS;qj ¼lh-Vh-½] vyiDde ¼lh-Vh-½] oUMkyqj ¼lh-Vh-½] mM+kiDde
¼lh-Vh-½] uUnhoje&xqMqoupsjh ¼Vh-ih-½] ekjSekysuxj ¼Vh-ih-½]
flaxkis:eydksby ¼lh-Vh-½ vkSj psaxyiV~Vq ¼,e-½A

-9-
33- fFk:iks:j psaxyiV~Vq rkyqd ¼Hkkx½
iksUekj] djuS] Fkk>Ecqj] uoyqj] dUukFkqj jsM~MhdqIie] eqFkqdkMq] bxkV~Vqj]
dk>hiV~Vqj] fl:lsjh] iksykpsjh] lksukYyqj] ekEckDde] dhykdksêh;qj]
esykdksêh;qj] iqMqiDde] iMqj] dqUukDdkMq] dksoye] lsesUpsjh]
dsykEcDde] lkFkkadqIie] osfyfp] dksykFkqj] iukuxkFkqiDde] d;kj]
FkS;qj] fFk:foMkuFks] okMkusEesfy] useesfy] lsUxkMq] bYykyqj] osEcsMq]
usfYydqIie] vkxje] dks.MkUxh] ek:Msjh] guqeaFkiqje] esyS;qj vkj-,Q-]
fd>qj] dV~Vqj] —“.kkudjuS] FkkaMkye] dksêkesMq] osaxqjfl:udqUnze]
nlkfjdqIie] is:UFkkaMye] iwbZyqIikbZ] d:ecDde] fojyiDde] eSyS]
lsecDde] psêhiV~Vqjk;eudqIie] en;kFkqj] osaxysjh] vyFkqj] iêhiqye]
d:axq>hiYye] fl:Mkowj] vpjkoDde] iawMh] bMkjdqaMªe] jkW;yiV~Vq]
eqYyhiDde] oykjdqUMªe] dqusjhdqIie] jsM~MhdqIie] dEekyeiV~Vq]
isfj;y:ecsMq] vksêsjh] jk;eaxye] ekukeFkS] vkxje] vewj] iksjaFkoDde]
vfFkxkeuYyqj] lkyokudqIie] iS;kuqj] iapufFk:Fkh] dqUukiV~Vq]
/kd’kukoFkhZ] lkuFkkueiV~Vq] vebZ;eiV~Vq] esydaxeiV~Vq] fFk:fuyS]
isfj;kohIisMq] fpUukohIisMq] dêkjok>kfu] ve`reiYye] fpUuk b:eosMq]
vksjkFkqj] FkaMkjS] vksjkxMe] dykuhiDde] v:axqMªe] eUukosMqMsoknkue]
cyoFkkaxy] djuS] isfj;kiqFksjh vkSj fFk:okfMlksye xkaoA
fFk:iks:j ¼Vh-ih-½]
fFk:DdkywdqaMªe rkyqd ¼Hkkx½
usEesfy] usEesfy vkj-,Q-] iqYysjh] Fkqate] dhykosMq] esysfjiDde]
fFk:ekuh] fFk:ekuh vkj-,Q-] tkudhiqje] vyxqlkeqnze] dhjkiDde]
esykiV~Vq] usyoks;] dq>hIikuFkkuMye] osMkdkMqeckMh] is:ekysjh]
dnqeckMh] uYykuisFky] esydqIie] bpqj] iqfydqUnze] b:ecqyh]
FkktkecsMq] duds;kedqIie] lksxkMh] vnkfoykxe] vksflokDde]
iqMqiDde] ekuiDde] vksfFkoDde] ih-oh- dykFkqj] ohjkdqIie] bMS;qj]
dksfFkeaxye iqfy;qj] bxS] vpkjoDde] ifêdkMq] uYyqj] ekukeS]
dksfdykesMq] dqUukFkqj] veSiDde] ujlkudqIie ukFkkedfj;epsjh]
eqYykdksykFkqj] bpkudjubZ] lksjkdqIie] vEekukEcDde] FkkFkkyqj]
ukjkiDde] lkyqj vkj-,Q-] lkyqj] iksuifFkjdksMe] osucDde]
mn;ecDde] iqUukiV~Vq] vuksj] dksjkiV~Vq] ekecDde] eqnS;qj] dq:eqf/k]
byqfepkeiV~Vq] lMqjkaxifêue] usbdqIih] esb;qj] dkyiDde vkSj
djekjiDde xkaoA
fFk:dkyqdqUnze ¼Vh-ih-½ vkSj ekeYykiqje ¼Vh-ih-½A
34- ps¸;qj ¼v-tk-½ ps¸;qj rkyqd
fFk:DdkyqdqUnze rkyqd ¼Hkkx½
fdykiDde] is:ecsMq] veuecDde vkj-,Q-] dqUukoDde] ohjkiqje]
osaxckDde] vjkecDde] iwuFkkaMye] dqfMis:ecDde] isjkecDde]

- 10 -
vehathdjS] isfjvk;kdV~VqiDde] unqjoDdkjS] iDde] iaMqj] osYykiaMy]
o>qoksMqj] fFkEeqj] ofYyiqje] foykxe] bM;kFkqj] b:efcfypsjh]
FksIikueiV~Vq] vêkokêe] us:ecqj] fpUukdV~VqiDde] vaxekeiV~Vq]
fprykecDde] iqUukiV~Vq] lksekliV~Vq] lksySdqIie] byk;ukjdqIie]
foêyiqje&I, foêyiqje&II] esjdaMS] yV~Vqj] lksjkMheaxye]
dks.MkdfjdqIie] iuuxV~Vqpsjh] oksEekjktkiqje] uYykFkqj] v;kiDde]
okloleqnze] oks;yqj vkSj osuxkMq xkaoA
iqMqifêuke ¼lh-Vh-½
35- enqjkaVde ¼v-tk-½ enqjkaVde rkyqd
36- mfFkjkes:j mfFkjkes:j rkyqd
dkaphiqje rkyqd ¼Hkkx½
oYyqokiDde] iwfloDde] mFkqdkMq] dêkoDde] foykxe] Fkky;eiV~Vq]
vyoqj] okjukoklh] osecDde] fpUukekMqjkiDde] vecDde] FkksYyk>h]
dkslkiV~Vq] nsofj;ecDde] Fkksukudqye] mYykoqj] iky;klhoje]
uFkukYyqj] iqfy;kecDde] osuxqMh] fdyksfêoDde] lh;keaxye]
fFkEekjkteisêS] ckoklkfgcisêS] Fkkaxh] bjdkueisêS] uSdsuisêS] fofYyoye]
dks;ecDde] ,fjoks;] fFkEeS;kuisêS] eqfFkvkyisêS] ikMIie] fpUuS;kadqye]
dksêkDdkoy] vksfjdS] dksfyoDde] b;kaxjdqye] iqatkjklkaFkkaxy]
oykFkksêke] dkeqxeikYye] dq:foeyS] forpaFkkaxy] dkyqj] vlwj]
voyqj] vaxecDde] FkEekuqj] esyiqFkqj] dksykFkqj] is:ekukYyqj] osMy]
dkykdV~Vqj] FkkySf;Yykis:ecDde] vjiDde] exjky] dkoaFkkaMye]
usyosfy] fdyiFkqj] dkecjktkiqje] ,y;kukjosyqj] fpFkkFkqj] eatkecsMq]
lqjkesfudqIie] vf;fe;psjh] dksoykosMq] ukosfêdqye] fFk:osadjkuS]
dqUukoDde] vkxje] FksUusjh] ekMkfoykxe] fl:ikxy] vksM~MkaFkkaxy]
uSdsudqIie] flfUuoDde] okMkosjhiV~Vq] e:Fkke vkSj iqFkkxje xkaoA
FksukecDde ¼lh-Vh-½] v;~;keisêS ¼lh-Vh-½ vkSj oykt+kckV ¼Vh-ih-½A
37- dkaphiqje dkaphiqje rkyqd ¼Hkkx½
iqYykyqj] FkkaMye] iqfjlS] oykFkqj] iqYykecDde] iks.MkoDde] ewyiV~Vq]
ik.MqusYyh] xksfoUnkokMh] mosjh] iqFksjh] euh;kph] dksêkoDde] ijaMqj]
FkkaMye] usyoks;] iksMkoqj] fl:oYyqj] fl:oDde] osfy;qj] iqMqiDde]
vksykDdkyiV~Vq] FkSiDde] esycaxjke] okfFk;qj] dqje] isfj;kdkjecqj]
fo’kkdkafMdqIie] lseckjecDde] batkecDde] dkjS] lh;kVh] iwafMFkkaxy]
dqfFkjkecDde] FkksMqj] vfj;ecDde] uhjokyqj] vV~VqiqFkqj] bYyqIikiV~Vq]
osMky] ,ukMqj] fpÙksjhesMq] FkqyqDdkaFkkaMye] vfj;kis:ecDde]
fl:uSis:xy] eqêkoDde] ney] fdykj] Fk:Iiqdq>h] esykEch] fdykEch]
fl:dkosjhiDde] fFkEekleqnze] usêsjh] vpqdkV~Vq] d:IikMhFkkêkMS]
flfê;kecDde] lsDdkudqye] flaxkMhoDde] fl:osMy] vfFkoDde]
uqEekiV~Vq] fFk:ekyiV~Vq] vyiDde] d:j] eq:DdkaFkkaxy] vksyS;qj]

- 11 -
dfy;kuqj] oS;koqj] uYyqj] dksusfjdqIie] vjIikupsjh] iqFksjh]
osfyudkiêkMs] fdydkfnjiksj] esydkfnjiksj] esV~VqdqIie] esyksêhoDde]
eqlkjkoDde] is:ecDde] eqFkkosMq] fiVpkokMh] fo’kkj] lkMFkkaxy]
ujkiDde] vykouMkjesMq vkSj foIisMq xkaoA
dkaphiqje ¼,e-½] ukVV~kisêkbZ ¼lh-Vh-½ vkSj lsfofyesMq ¼Vh-ih-½A
4&osYyksj
38- vjkDdksue ¼v-tk-½ vjkDdksue rkyqd ¼Hkkx½
lsecsMq] fpFkeckMh] brfpiqFkqj] fdyoue] iksyqj] mySecDde] fdykaMqj]
is:axkykFkqj] —“.kkiqje] okykjiqje] eqMqj] osyqj] dksukye] vuSiDde]
eqyoks;] fdyiDde] dokuqj] fdydqIie] oMkekecDde] dSuwj]
FkkaMye] is:ekyjktkisV] osMky] vlekaMqj] fpFksjh] ifjfFkiqFkqj]
esyiDde] vEekuqj] iqfy;keaxye] vEcjh’kiqje] ekslqj] ls;~;qj]
uxjhdqIie] ;qfj;qj] vuSdkV~VqiqFkqj] iqMqds’koje] vuariqje] vFkqj]
eaxkV~Vqpsjh ¼dneckukYyqj½] vfjfxykikMh] iks;~;kiDde] fdykanqjS]
esykanqjS] usxkosMq] vkspye] v:ecDde] flykeUMbZ] esydkykFkqj]
fl:ukeyh] bYyqIiSFkkaMye] ijes’ojeaxye] eq:axS] fpV~Vwj] fiUukoje]
vV~VqiDde] lk;uoje ¼tkxhj½] fdyosadViqje] iYyqj vkSj x.kifriqje
xkaoA
vjkdksue ¼,e-½] is:eqph ¼lh-Vh-½ vkSj FkkDdksye ¼Vh-ih-½A
39- ‘kksfyaxqj oyktkg rkyqd ¼Hkkx½
lkseleqnze] dyiV~Vq] if.M;kusYyksj] dYykyadqIie] dksMkDdy]
iqfyoye] dMkIikuFkkaxy] FkxjkdqIie] lsxa kyukFke] lsDdkfMdqIie]
jsUMkMh] osadViqje ¼esy½] ds’koukdqIie] tEcqdqye] osye] dksykFksjh]
ek:nye] dêkjeiDde] FkkyaxS] oa?kqj] iksUukIikaFkkaxy] vks>q?kqj]
fpFkkFkwj] esyohjkue] xksfoUnkpsjhdqIie vkSj xksfoUnk psjh xkaoA
‘kksfyaxqj ¼Vh-ih-½A
vjkDdksue rkyqd ¼Hkkx½
osaxqiV~Vq] ijokFkqj] vDdkfpdqIie] ijkath] uanh osMqFkkaxy] feUuky]
oSykeckMh] dqM~Mkyksj] FkkfyDdy] vf;isMq] vfj;qj] dfjDdy]
uanheaxye] lwjS] v;ky] iksfyiDde] VkIiqj] ikt+k;kiky;e] dqUukFkqj]
vUosjFkhdkuisêS] dV~VqiDde] okuoje] eaxye] dwFkkecDde]
osfyFkkafxiqje] esysjh] bykFkqj] fdykdkyFkqj] fdtoh/kh] dksMecDde]
egsUnzokMh] djukowj] iqMqj] fdtohjuke] ifUu;qj] iqMqiV~Vq]
fl:okyk;ke] isjkIisjh] mfy;kukYyqj] osIisjh] osêkaxqye]
vlkukfYydqIie] fFk:ekyiqj] usyoks;] ,l-dksykFkqj] jsM~Mhoye]
vxkoye] usMqeiqfy] FkqjS;qj] is:oky;e] vyiDde] FkqjSis:ecDde]
exfuiV~Vq] psjh] dêkyS] bjkypsjh] mfFkjkeiV~Vq] /kekZfuf/k] uaxkeaxye]

- 12 -
esykiqye] iksbxSukYyqj] osfyvkukYyqj] FkkaMkye ¼tkxhj½] esyosucDde]
fdyosucDde] is:ecqfyiDde] vokyqj] dkjhosMq] v;kjikMh] vkspsjh]
fl:dkjacqj] vfFkiV~Vq] osxkeaxye] ekeanqj] dykFkqj vkSj ladkjkeikMh
xkaoA
usfeyh ¼Vh-ih-½] dkosjhiDde ¼Vh-ih-½ vkSj iukiDde ¼Vh-ih-½A
40- dVikMh dVikMh rkyqd ¼Hkkx½
Fksaxy] ckysdqIie] dks.MkjsM~MhiYyh] iksUuS] ijelkFkq] enunkdqIie]
dhjSlkFkq] xksYykiYyh] vejokM+hiYys] efge.Mye] is:eydqIie]
b:DdecV~Vq] okfYyeyS] esyikMh] eqFkkjklhdqIie] foUueiYyh]
dksMqDdkaFkkaxy] byk;kusYyksj] FksuiYyh] osIikyS] JhinusYyksj]
dqxS;kusYyksj] bjkaFkkaxy] lsjdkMq] vksM~MkaFkkaxy] dkfjfxjh] dk.MhisV~Vq]
iqFkqj] lseckjk;ukYyksj] czãiqje] lsoqj] v:ei:Fkh] djukeiV~Vq]
vEeqaMh] oankjuFkaxky] djkleaxye] mUukekySleqnze] FkkyejeiV~Vq]
FkkaMye—“.kkiqje] fo:MkeiV~Vq vkSj /kkjkikMkosMq xkaoA
/kkjkikMkosMq ¼Vh-ih-½] dkfyUtqj ¼Vh-ih-½] dVikMh ¼Vh-ih-½] dkaxs;kukYyqj
¼lh-Vh-½] xka/khuxj ¼dVikMh foLrkj½ ¼Vh-ih-½] fFk:oye ¼Vh-ih-½] vkSj
lsuqj ¼lh-Vh-½A
oyktkg rkyqd ¼Hkkx½
oklqj] isYysjh] dks.MkdqIie] e:neiDde] ,deckjkusYyksj]
fldkjktkiqje] eqdqUnjk;kiqje] dFkkfjdqIie vkSj ykyisêS xkaoA
osYyksj rkyqd ¼Hkkx½
‘ksucDde ¼Vh-ih-½
41- jkuhisV oyktkg rkyqd ¼Hkkx½
ifM;keiDde] lsuxkMq] okuikMh] efu;kecV~Vq] dkjS] euFkkaxy] fiUth]
vuU/kkyS] eqfljh] oYyqokecDde] lqeSFkkUxh] ckxosyh]
FksudkMkIikuFkkaxy] vEekukaFkkaxy] oUuhosMq] uoyksd] Fksaxy]
fdyfeUuky] vjkiDde] esykdqIie] fFkEeupsjhdqIie] uUnh;kye] osIiqj]
xqMheYyqj] psUusleqnze] dkMkIisjh] iwUMh] fFk:eySpsjh] Fkkykuqj]
dfFk;kokMh] vf;ye] v:udqUnze] fdydqIie] dqjkeokMh] lkFkecDde]
fFk:ikjdkMy vkSj dkyesydqIie xkaoA
vEewj ¼Vh-ih-½] psêhFkkaxy ¼lh-Vh-½] jkuhisV ¼,e-½] oytkisV ¼,e-½]
ujflagiqje ¼lh-Vh-½ vkSj esyfo’kjke ¼Vh-ih-½A
42- vdkZV vdkZV rkyqd
osYyksj rkyqd ¼Hkkx½
ikykeMkbZ] bM;kalkFkq] vMqDdeikjS] FkqfêiV~Vq] fl:dyecqj] usyoks;]
lkFkqenqjS] eqUtqjiV~Vq] iaxyFkku] lsyeukFke] dfu;eckMh] osIikeiV~Vq]
dfuDdkfu;u] dFkyeiV~Vq] ikyFkqoUuku] flaxkjdksby] oYye]
fdyifYyiV~Vq] eksV~Vqiky;e] dEekleqnze vkSj eksFkkDdy xkaoA

- 13 -
43- osYyksj osYyksj rkyqd ¼Hkkx½
laikaxhuYyksj] osadViqje] is:eqxkbZ vkSj vykesyqeaxiqje xkaoA
lFkqokpkjh ¼Vh-ih-½] osYyksj ¼,e-½] vYykiqje ¼Vh-ih-½ FkksjkikMh ¼Vh-ih-½
vkSj dksukoêe ¼lh-Vh-½A
44- vukbZdV~Vq osYyksj rkyqd ¼Hkkx½
dkUMkusjh] dykfu;Dde] bjk;uxkMq] vksDdkuiqje] fofjfUpiqje]
lsMqokykbZ] lkfFk;keaxye] iksbZxbZ] vUiq.Mh] esyeksukoqj] fdyeksukoqj]
lkMqIisjh] fl:dkaph] lsEcsMq] vCnqYykiqje] FksYyqj] iqFkqj] ,ykokbckMh]
okYykUnjkeu] okluFkkuknkbZ] vukbZdV~Vq] mukbZ] dksEekyudqêkbZ]
czãkukeaxye] fdy—“.kiqje] frIikleqnze] vksfM;kFkqj] ofu;kEckMh]
xsaxkuYyksj] iqfyesMq] cqMqj] lsDdkuqj] dqIie] eq:Ddsjh] vfj;qj]
dV~VqiqFkqj] mlwj] vfFk;qj] vIiqdy] djkMhdqMh] nsfopsêhdqIie]
d:.kdkyh] egEenkiqje] vksaxkikMh] ojnkyeiV~Vq] vYysjh] ‘kksykokje]
lkFkqiky;ke] iky;idde] FkqfêdkMq] FksYybZ] ,YyqijkbZ] fdydksFkqj]
fiUukuFkqjkbZ] useukniqje] vfFkdqIie] enk;iV~Vq] lsjikMh] iqMqdqIie]
ihutkeaMh] dFkkfjdqIie] xsxa klkuhdqIie] oUukuFkaxky] esykjkleoV~Vq]
mek;eiV~Vq] eqYykokMh] isfj;kikukijkbZ] ikyeiV~Vq] tkjFkkudksYykbZ
vkSj fdy vjklkecV~Vq xkaoA
ikfYydksaMk ¼Vh-ih-½] d:xeiV~Vqj ¼lh-Vh-½] iykoulk/kq ¼lh-Vh-½] vfj;qj
¼lh-Vh-½] isUukFkqj ¼Vh-ih-½] vksMqxkFkqj ¼Vh-ih-½ vkSj fo:i{khiqje ¼lh-Vh-½A
45- fdyoSFkhukudqIie xqfM;kêe rkyqd ¼Hkkx½
¼v-tk-½ nudksaMkiYyh] foyqMksukikfy;e] nf{k.kiFkkiyk;e] jaxkleqnze]
ijknjkeh] iqêkokjhiYyh] ohjlsfêiYyh ¼vkj-,Q-½] ohjhpsfêiYyh]
oj/kkjsM~MhiYyh] psuxqUnze] eksMhdqIie] FkkêkijkbZ] fpUukyiYyh]
eqDdqUnze] iDde] jkeykbZ] /kkêheuiYyh] dYykikMh] dksaMkleqnze]
fipkuqj] jktkdqIie] usYyksjisêkbZ] ls:okaxh] Fkkyk;kFke] psMqDdjkbZ]
esykykFkqj] esyeqV~Vqdqj] psêhdqIie] ckstuiqje] lsecsMq] flaxyikMh]
xqMuxje] vukuxkuYyksj] dksFkkdqIie] iV~Vq] vksykdklh vkSj fpFkkFkwj
xkaoA
dVikMh rkyqd ¼Hkkx½
FkksUMkuFkqyklh] psath] iuenUxh] efy;kiV~Vq] esyekudqIie] esyeksbZy]
fdyeqV~Vqdqj] dkyecV~Vq] v:ecDde] ykêsjh] foyquMkdky]
tk¶QjkisV] okatqj] vksykbZ;kFkqj] vUukuxqMh] cksfjEeuk;Dduiyk;e]
vaxkjudqIie] vykaxusjh] eq:DdecV~Vq] dkUxqIie] nso_f”kdqIie]
ukxy] fdykyk/kqj] lsFkqoUnkbZ] vEekuudqIie] osIiqj] usêsjh] ilqekFkqj]
lsUukudqIie] ekpuqj] ikye—“.kkiqje] dkouqj] fdyoSfFkukudqIie]
osIikuxusjh] FkqfFkFkkaxy] esyfoykpqj] fiYykafFkiV~Vq] esyqj] fdyqj]
eqfnukeiV~Vq] fdyfoykpqj] oMqxkuFkkaxy] foØekph] osykeiV~Vq]

- 14 -
okyqoudqUnze] okMkfofjathiqje] dksFkkeaxye] pksykeqj vkSj fFk:ekuh
xkaoA
46- xqfM;kêe ¼v-tk-½ xqfM;kêe rkyqd ¼Hkkx½
vjkoryk] eksjnkuk] jaxkeisêS] xqMa kykiYyh] cFkkykiYyh] b:DdeiV~Vq]
bfjdqFkh] lsecYyh] dFksjhdqIie] ewaxkiV~Vq] is:eckMh] vxzgkje]
jaxleqnze] bjFkkaxy] eksjklkiYyh] FkksêhFkksjSeksV~Vqj] isjukecV]
dksFkkiYyh] fpUukMkey ps:oq] eflxe] lkjkDdy] dsEikleqnze]
iYykydqIie] iqxkyqj] ikjkoDdy] iaxkfj’khdqIie] dksFkkekfjdqIie]
dkjdqj] oklkueiYyh] ikywj] ekpeiV~Vq] esydksFkkedqIie] jktkDdy]
jsfM~MekudqIie] pksDdkfjf’kdqIie] psUMkFkqj] esyeq:axS] vfyUthdqIie]
esyoSfFkukudqIie] esyiêh] fdyiêh] dqfyfndS] fpUukFkksêkyke] oyFkqj]
d:uhdkleqnze vkSj mfYy xkaoA
isjukeiV~Vq ¼Vh-ih-½] xqfM;kFke ¼,e-½ vkSj lhoqj ¼lh-Vh-½A
ouh;eckMh rkyqd ¼Hkkx½
cSjkiYyh] dSyklfxjh] ufj;ecV~Vq] lkFkecDde] dkses’oje]
dksEesloje] lksekykiqje] ckokjkoqFkkeiêkMS] ,SFkkecV~Vq] fpUukokfjde]
isfj;kokfjde] nsoykiqje vkSj yCcSekudqIie xkaoA
FkqfFkiV~Vq ¼lh-Vh-½
47- ouh;eckMh ouh;eckMh rkyqd ¼Hkkx½
FkqEcsjh] usDukeyS] vykuxk;e vkj-,Q-] fufEe;ecV~Vq] osYykdqêS]
dksFkkdksêS] oy;kucV~Vq] okfueckM+h] fpdukudqIie] fFkEekeisêS] iqYyqj]
fleqxeiV~Vq] vYlkUnkiqje] osadVjktkleqnze] ukjk;.kiqje]
tkok/khjkeleqnze] dksYykiYyh] xq:ouhdqUMk] jkeuSdsuisêS] okMkdqikV~Vq]
dudkiV~Vq] nsoLFkkue] vEckyqj] xksfoUniqje] vEcqjisêS] ofYyiV~Vq]
FksDdqiV~Vq] eYyudqIie] eYyuxqaVk] jsfM~M;qj] ukjflaxiqje]
ekfjEefudqIie] ukfp;kjdqIie] iksaxqye] ubZdkuwj] Hkhekdqye]
vafM;kIikuqj] b:ukiV~Vq] is:ekiV~Vq vkSj dqfjflykiV~Vq xkaoA
mFkk;sUMªe ¼Vh-ih-½] tkQjkckn ¼lh-Vh-½] okfu;eckMh ¼,e-½ vkSj
vyaxk;e ¼Vh-ih-½A
48- vEcqj osYyksj rkyqd ¼Hkkx½
vxzgkje] FkksYykiYyh] xq:okjktkiky;e] vkxje] vjtkFkh] ikyikMh]
usMqfeiky;e] vfjeyS] jkeku;uhdqIie] dqIikeckV~Vq] osIikudqIie]
dqIieiky;e] iDdeiky;e] iDde] fpUukiYyqdqIie] esyiYyhiV~Vq]
vlukeiV~Vq] FksuiqMhiV~Vq vkSj dYykijS xkaoA
ouh;eckMh rkyqd ¼Hkkx½
okMkiqMqiV~Vq] fdeeq:UxS] osufxyh] dqfyfFkxh] Fkksêkye] eMkuqj]
dwFkecDde] vkxjepsjh] xksYykeaxye] ifYydqIie] ikyqj]
fFk:eySdqIie] feêkye] osaxVleqnze] djkiV~Vq] dkFkkokyke]

- 15 -
ijklukiYyh] d:ecqj] u;kdkusjh] isfj;kudqIie] lksyqj] dEek—
“.kkiYyh] dqekjkeaxye] ey;ecV~Vq] FksUukecV~Vq] efu;kjdqIie]
ohjkudqIie] vykudqIie] dUukMhdqIie] dfEe;kecV~Vq] ukpjdqIie]
foUukeaxye] feUuqj] oMkdjS] esyklukudqIie] fpUukifYydqIie]
bpkeiV~Vq] by;kuxje] osykfFkxeuhcsUVk] fpaFkkxecsUVk] enukupsjh]
xksYykdqIie] okMkpsjh] ckiukiYyh] psafxyhdqIie] osYykdy vkSj
fxjhleqnze xkaoA
vEcqj ¼,e-½A

49- tksykjisV ouh;eckMh rkyqd ¼Hkkx½


dysfUnjk] fpUukosIiecV~Vq] isM~MkdkYywiYyh vkSj dsFkkaMkiêS xkaoA
fr:IikV~Vqj rkyqd ¼Hkkx½
dksFkqj vkj-,Q-] dksFkqj] lksjkbdk;kyukFke] u;ukls:oq] FkksIikykxq.Mk]
dkFkkjh] vFkqjdqIie] dqfM;kukdqIie] fpUukeksV~Vqj] e.MyokMh]
tksykjisêS vkj-,Q-] eaxye vkj-,Q-] eaxye foLrkj] byfxjh fgYl]
ukxykFkq vkj-,Q-] ukxykFkq foLrkj vkj-,Q-] iksUusjh] bykfxjh xkao]
dêsjh] fFkfj;kye] osêkiV~Vq] canjkiYyh] ipwj] c;ukiYyh]
osykdkyukFke] uUnhcsUMk vkj-,Q-] e.Myu;ukxq.Mk] xksYykudqêS]
ifu;k.MkiYyh] eYykiYyh] vxzgkje] vEekukudksby] ewdkuqj]
vpkeaxye] nekysjheqFkqj] ikYukudqIie] ikppky] dfnjheaxye]
isfjvkxje] iqFkkxje] pUnzkiqje] fo:irfpiqje] FkksfDd;e] dfUMyh vkSj
fpUukdkfUMyh xkaoA
ukVjkeiYyh ¼Vh-ih-½ vkSj tksykjisV ¼Vh-ih-½A

50- fr:IikV~Vqj fr:IikV~Vqj rkyqd ¼Hkkx½


FkkFkkoYyh] ekMkiYyh] fr:iV~Vjw ] xqfEeMhxkeiêh] cMukokMh]
ufj;kusjh] bykfDduk;Ddkuiêh] dkflukbdsuiêh] ifYyiV~Vq] vfM;qj]
jkpeaxye] osadViqje] dksusjhdqIie] dfnjkeiêh] dqMkIiV~Vq]
iqaxkeikV~VqukMq] bUuj toqnq vkj-,Q-] iqMqjukMq] ekecDde vkj-,Q-]
cksfEedqIie] eksV~Vqj] erjkiYyh] vksMk;keqFkqj] dksjkêh] bykoeiêh]
eksykxjeiêh] dquhph] fpUukdUukykiêh] isfj;kdUukyiêh] bjkZeiêh]
vokyukbZdsuiêh] —“.kkiqje] lqUnjeiYyh] iqMqiêh] ukFke]
d:axkyhiêh] ujkfoUneiêh] pkSDdkuuiêh] xaxkuk;duiêh] dkyaxkjS]
lsOokFkqj] fpUukjeiêh] isjkeiV~Vq] fo’kkeaxye] dq:ecsjh] flEekukiqMqj]
usfYyoklkyukMq] xksfoUniqje vkj-,Q-] flaxkjkisV vkj-,Q- vkSj
flaxkjkisV foLrkj vkj-,Q- xkaoA
fr:ikFkqj ¼,e-½A

- 16 -
5&—“.kkfxfj
51- mFkkuxjbZ ¼v-tk-½ mFkkuxjbZ rkyqd
ikspkeiYyh rkyqd ¼Hkkx½
dUukuMkgYyh] cksEesiYyh] floeiêh] ukxeiêh] fipqxksaMkugYyh]
crjkgYyh] lksukjgYyh] jsaxeiêh] dksUMhjsfM~Miêh] xsfUMxkeiêh]
ckysFkksêe] ewDdkeiêh] ekjIikusbZdkuiêh] ikjaMkiYyh] FkkMeiêh vkSj
ftaxysdkfMjkeiêh xkaoA

52- ckjxqj —“.kkfxfj rkyqd ¼Hkkx½


xq:fouk;kukiYyh] vksIikFkkokMh] lfyuk;ukiYyh] fpUukeêkjkiYyh]
okjkêkukiYyh] fpUukfFkfEeu;kukiYyh] ikysiYyh] ekMsiYyh]
ekYykikMh] flxkjkykiYyh] dksUMkIikuk;kukiYyh] vpkeaxye]
cfyuk;kiYyh] vksjkIie] lwykeyS] psUMkjkiYyh] txnsohiky;e]
iflu;uiYyh] ckêkykiYyh] xqV~Vqj] iqfyxqUVk] bdks.MedksFkkiYyh]
ekthFkxksYykgYyh] eksMhdqIie] ckysdqyh] FkYyhgYyh] efjpsêhgYyh]
eksV~Vqj] isUukLojenke vkSj FkkVjkgYyh xkaoA
ckjxqj ¼Vh-ih-½
ikspeiYyh rkyqd ¼Hkkx½
egknsoxksYykgYyh] dkMIiklaneiêh] dkêkxje] osIikyeiêh]
isM~MkIikuiêh] vysjgYyh] ekfFkusbZdsuiêh] oMeyeiêh]
fFkEehusbdkuiêh] ohjkeykbZ] e:nsjh] dqfMesugYyh] foyaxkeqMh]
tEcqdqêkiêh] dhydqIie] ck:j] psYykdqêkiêh] iUukunqj]
/kkeksnkjkgYyh] iqfy;keiêh] oknkeaxye] csUMjgYyh vkSj dksêkiêh
xkaoA
uxkstugYyh ¼Vh-ih-½A

53- —“.kkfxfj —“.kkfxfj rkyqd ¼Hkkx½


iksyqiYyh] dq:cjiYyh] jkxhekxkukiYyh] tqUtqiYyh] C;kukiYyh]
dksFkkisêk] dfêuk;kukiYyh] dEekeiYyh] cksxuiYyh] isFkkFkkykiYyh]
xaxkysjh] dksaMsiYyh] dkseiYyh] lsecnkeqFkqj] xwfy;ke] csYykeiYyh]
fpDdkiwokFkh] FkkUMsxkSaMkukgYyh] vykiêh] vxje] ekfjDdkeiYyh]
csYykjkeiYyh] isfj;keqFkqj] nsoleqfnje] vxklhiYyh] pkSêkgYyh]
lqUnsdqIie] frEekiqje] dkêsjh] xqaMkyiêh] lksDdkMh] osykdygYyh]
pikFkhZ] cUuhgYyh] feêkgYyh] bjkgYyh] dkosjhifêue] iS;~;qj] txnkc]
dYyqdq:Ddh vkSj djkMhgYyh xkaoA
—“.kkfxfj ¼,e-½] dêhxkukiYyh ¼lh-Vh-½ vkSj dkosjhifêue ¼Vh-ih-½A

- 17 -
54- osIiugYyh gkslqj rkyqd ¼Hkkx½
xksYykiYyh] lsykokuMksM~Mh] lkIikjkIiYyh] xsMkyu/kksM~Mh]
fpUukjsuMksM~Mh] eyxyDdh] MksM~MkxkSuhiYyh] xqfMlkMuiYyh] dwYyq]
usjhxe] dfj;klfUnje] iUukiYyh] ehuuMksM~Mh] lksDdkiqje]
dksêklkMuiYyh] eqFkqusbdkuiksnqj] jkeuMksM~Mh] dqeckye]
isM~MkflxjykiYyh] veqFkksdksaMkiYyh] vfFkeqxe] osadVs’kiqje]
cqDdklkxje] MksjhiYyh] iêkdq:okjkiYyh] dksfMaxk fVEekuiYyh]
dfyaxkoje] psca jluiYyh] lsfêiYyh] vM~MkdqjhDdh]
uYykxudksFkkiYyh] ekjukiYyh] ek:MkUMkiYyh] lksjkdk;yiYyh]
lkxknsoiqje] FkksM~Mqj] eêkeiYyh] ikLFkkykiYyh] cqDdkukiYyh]
eqfMfiu;uiky;e] chjkiYyh] csMkiYyh] ‘kwyfxfj] R;kxjlkuiYyh]
dkeuMksM~Mh] lqCckfxfj] lkukekoq] gksysdksêk] lkeuiYyh] buqlksukbZ]
psUukiYyh] nsojdqêkiYyh] xqMhlkyiYyh] ,jkZUMiYyh] eyklksafnje]
ckyxksUnjk;unqxZe] fpUukxhMhckyk] bfEefnuk;DdkuiYyh] mYykêh]
vxje vxzgkje] /kqIiqxuiYyh] fFk;uknqxZe] mM~MkuiYyh] v;kjuiYyh]
mykxe] gkslkgYyh] lhDdkykiYyh] esyqeykbZ] cqDdkukiYyh vkSj
esnhFksiYyh xkaoA
nsuduhdksêkbZ rkyqd ¼Hkkx½
ukxeaxye] mMsnqxZe] fFkfetsiYyh] eqFkkugYyh] Vh- xksYykgYyh]
d:DdkugYyh] lsuxksMkfpUukgYyh] lwykdqUMk] jk;kdksêk] fiYykjh
vxzgkje] usYyqj] b;kfpukgYyh vkSj vksMkb;kukgYyh xkaoA
—“.kkfxfj rkyqd ¼Hkkx½
cfFkekMqxq] bfMiYyh] vksM~MkiYyh] bMhiYyh] flxjkykiYyh]
dfl:xuiYyh] xksYykiYyh] flafxfjiYyh] bCchjkbZ] dksaxkukiYyh]
flxjkexuiYyh] Fkksêkxkukek] xaxkekMqxq] eukojuiYyh] lhjkukiYyh]
usjyfxfj] ckyuiYyh] —“.kkuk;dkuiqMqj] gsys—“.kukiqje] FkhFkZe]
,fêiYyh] ,fêiYyhVkyo] iUukiYyh] cwfFkeqVyq] mafMxukFke]
vfj;kuiYyh] ukfpdqIie] FkadkMhdqIie] jfxekukiYyh]
dfj;klkgjeFkkyo] vysdq.Mkuh] uYyqj] fuEekyokMh] nsojdq.Mkuh]
,Mk;ukiYyh] dfFkfjiYyh] dkMkojiYyh] osIiuiYyh] FkkYyhiYyh]
nklhxksojhiYyh] uMqouiYyh] iqje] vfIiukbdkudksêkbZ] vokyuFkke]
dksaMIiku;uiYyh] fo:IikpUnzu] nkflfjiYyh] ekMsiYyh] FkkêkFkjkbZ]
cksEekjlukiYyh] lwykekykbZ] ikUMhdqjDdh] fpUukdksFkqj] psUuklfUnje]
dqIikfpikjkbZ] chekaMkiYyh] dqaMkiYyh] yDdkcsFkkykiYyh] ekjkpafnje]
iksUukxksmUMkiYyh] dksMhiYyh] ukjyiYyh] dksfFkxqVkyiYyh]
isFkkuiYyh] dq.MkjkiYyh] fcYykukdqIie] xksYykiYyh vkSj iqfy;kupsjh
xkaoA

- 18 -
55- gkslqj gkslqj rkyqd ¼Hkkx½
lsoxuiYyh] dXxkuwj] lksDdkjkluiYyh] flaxlnuiYyh] csykFkqj]
cscscykiqje] nsohjkiYyh] cfyxuiYyh] ,fMiYyh] iqje] ch-,l-
fFkEeklkUnhje] okukeaxye] dfêukbZdkuMqM~Mh] ,yqokIiYyh] egknsoiqje]
lqfyxaVk] csjhxkbZ] veqFkqxksaMkiYyh] eqxyiYyh] okfFkjkiYyh] vyqj]
vksM~MkiYyh] vylkiYyh] eqFkqxa kukiYyh] fFkUukiYyh] ckxyqj]
dksfM;kye] dksFkkiYyh] dwlFkkukiYyh] lksDdkukFkiqje] ,Xpkaxwj]
ewfrZxkukfMUuk] fyaxkiqje] cêkokjkiYyh] eYyklafnje] FkqekukiYyh]
dksyknkliqje] ufjxkukiqje] flDdkykiYyh] dq:ckjkiYyh]
vMokukiYyh] vysukFke] lqMqxks.MkiYyh] iyokukiYyh] uUnheaxye]
vV~Vqj] csnkFkkiYyh] ukUtkiqje] dsecklfUnje] dkfueaxye] t+heaxye]
uYyqj] csxsiYyh] vuqesikyh] xksfoUnk vxzgkje] t+qt+qokMh] lkUFkkiqje]
fo’oukFkiqje] byqokiYyh] ekjlkfUnje] dylfFkiqje] flM~MkukiYyh]
FkkfêxkuiYyh] d:iYyh] isM~MkeqFkkfy] eqFkkyh] vV~Vqj] nklsiYyh]
vyqj] isM~MkdqYyw] fpUukdqYyw] dsykokjkiYyh] iquqxkaMksM~Mh] voykiYyh]
ewdkUnkiYyh] eksFke vxzgkje] dksFkkxks.MkiYyh] iwUukiYyh] ufyxkcsêk
vxzgkje] psUukFkqj] eksjkukiYyh] xksYykiYyh] FkksjkiYyh vxzgkje]
vksUukyokMh] vpsfêiYyh] uxks.MkiYyh] eqFkqxkukiYyh] xksikuiYyh]
eqxkyqj vkSj iapf{kiqje xkaoA
gkslqj ¼,e-½ vkSj efFkfxjh ¼Vh-ih-½A
56- FkkYyh nsudkfudksêbZ rkyqd ¼Hkkx½
dksekjkukiYyh] csyxq.MkiYyh] dkyqxksUMkiYyh] ekMkxks.MkiYyh]
lkjkxkiYyh] dksfM;kye] vfUu;kye] ek:FkkukiYyh] dklh vxzgkje]
FkkUMjS] tkfxjd:iYyh] ukxIiu vxzgkje] gkslkIiqje] dq.MqekjukiYyh]
cSjkeaxye] cksfMfpiYyh] ikpkIikukêh] tDdsjh] vusdksYyq]
ekYyklkUMhje] FkksxkjS vxzgkje] nsoxkukiYyh] isjheMkdks.MkiYyh]
dseiêh] lkFkuqj] mfyekjuiYyh] xqeykiqje] mfulsukFke] fcUukeaxye]
MksM~MkSckuqj] dqIikêh] dDdknkle] mfyeaxye] vjklkdqIie] csFkhjsM~Mh]
csokukFke] csêkeqxqykye] guqekuFkiqje] jkFkhukfxjh] lankukiYyh]
uksxkuwj] FkkojkdjS] xsV~Vqj] cYykiYyh] lkjUnkiYyh] MkjkosuMªe]
FkkYyhdksFkkuwj] dksêkekMqoq] v:iYyh] FkkYyh] pqMklkfUnje] vpqckyq]
fpDdkosjkiYyh] vosjhiYyh vxzkgkje] uYyqek: vxzkgkje] dqapu
vxzgkje] ek:iYyh] Tokykfxjh] vxykdksêk] lsêhiYyh] iky;edksêk]
djUMkiYyh] vUnsokukiYyh] b:Mqdksêk] csykye] dksykêh] lfyoje]
efYyxtqZuknqxZe] ekMDdy] uUnheaxye] Fkxkêh] ekupqdks.MkiYyh]
dksêS;qj] mfjxe] vUpsêh] MksM~MkekUph vkSj uVjkiky;e xkaoA
dsykeaxye ¼Vh-ih-½ vkSj MsudkuhdksêbZ ¼Vh-ih-½A

- 19 -
6&/keZiqjh
57- ikykdksMq ikykdksMq rkyqd ¼Hkkx½
iatkiYyh] isfj;kuqj] ueankgYyh] fpUukxksoaMkukgYyh] pqMkuqj] xqEekuqj]
ftêkaMgYyh] egsUnzkeaxye] ekjokMh] FksEekjk;kukgYyh] eq:DdkyukFke]
fcDdkukgYyh] d:DdkukgYyh] osydkykgYyh] tDdkleqnze]
fxM~MkukgYyh] fpDdkMksukZcsêe] lkeuqj] cksfMdqêkykiYyh] vfFkeqV~yq]
xsaMkukgYyh] ejkaMkgYyh] psUukesukgYyh] fpDdkekja/kkgYyh]
lsxa kcklqcVa kyj] ih- lsêh?kkYyh] MUMqdkjugYyh] vUukeySgYyh]
guqekuFkiqje] byqfepkukgYyh] eqDdqye] dqEckjkgYyh] ifPpxkukiYyh]
dsjkdksMkgYyh] dfjeaxye] cksEekgYyh] ufj;kukgYyh] iqfyDdy]
dksaMkpeugYyh] fpDdkjMkukgYyh] tsjrkyj] dkjkxMkgYyh] ikykdksMs]
cksykHkkxqFkkagYyh] dksV~VqekjugYyh] ukxukeiêh] isfj;kugYyh] vfnye]
fMUMy] FksykukgYyh] caMkjkgYyh] eq:Ddkeiêh] bUMkeaxye]
eksyIikukgYyh] iwuFkkukgYyh] psUukjk;ukgYyh] MksUusukgYyh] cSlqgYyh]
dukosukgYyh] uYyqj] cqfMgYyh] csykekjugYyh] fFk:eyokMh] csoqgYyh]
fljsukgYyh] bjkZdqêkgYyh] cksfIiMh] b:MqdqêkgYyh] bjkZukgYyh]
xqTtkjkgYyh] mIikjkgYyh] jsaxeiêh vkSj fljkaMkiqje xkaoA
ejkaMkgYyh ¼Vh-ih-½] dfj;keaxye ¼Vh-ih-½ vkSj ikyDdksMq ¼Vh-ih-½A
58- isUukxkje isUukxkje rkyqdA
ikykdksMq rkyqd ¼Hkkx½
lsêhgYyh] ifiuk;dugYyh] ih- xksYykgYyh] iqfyDdjS] tkfxjcqjxqj]
lsfYy;eiêh] cwxkukgYyh] lsDdksMh] dykIiukgYyh] csxjkgYyh]
flfVxkukgYyh] xqFkkykgYyh] dêkukgYyh] d:DdkekjugYyh]
eksMqxqykgYyh] usjkyke:MkgYyh] cFkkykgYyh] iksFkkykgYyh]
iqe.MkgYyh] MksekykgYyh vkSj efYydqêS xkaoA
59- /keZiqjh /keZiqjh rkyqd ¼Hkkx½
eksDdkukgYyh] ikyokMh] dMkxFkqj] ,- jsfM~MgYyh] ifIiuSdkukgYyh]
vMkxkikMh] /kyoSgYyh] lksesugYyh] iaxqukFke] dksukUxhgYyh]
dqeckykikMh] ukFkkFkkgYyh] FkkMaxe] fo:ikfpiqje] ,- tsfêgYyh]
vfM;keudksêS] ckyktkaxeugYyh] ukxjdwMy] usDdqU/kh] bjkZcS;kukgYyh]
,pkukgYyh] ,ykfxjh] ixykgYyh] ukYyeiYyh] ykfyxe] ekMseaxye]
f/kUukgYyh] feêkjsfM~MgYyh] cqMkukgYyh] flokMh] iky;e]
MksDdqcksMkukgYyh] cksvykukgYyh] euS;kFkkgYyh] dEekeiêh] FkksIiqj] Vh-
dfuxjgYyh] ds- FkksIiqj ¼vkj- ,Q-½] vUuklkxje vkSj osYysxksaMu
iky;e xkaoA
/keZiqjh ¼,e-½A

- 20 -
60- ikfIijsfM~MIiêh /keZiqjh rkyqd ¼Hkkx½
ds- ukMqgYyh] uYykukgYyh] dksukufxuSdkukgYyh] osYykyiêh]
vafMgYyh] —“.kkiqje] iqfyfMdkjbZ] dks.Meiêh] dqIiqj] gys/kekZiqjh]
lsfêdjbZ] uSdsukgYyh] vDdkekugYyh] ewdkuqj] osYykSyS] mUxkjugYyh]
uwykgYyh] eqDdkyuSdkukgYyh] oFkkykeyS] fFkfIijsM~MhgYyh]
osfIiySeqFkseiêh] dks.MkekjkgYyh vkSj dqDdkyeyS xkaoA
ikfIijsM~Mhiêh rkyqd ¼Hkkx½
efu;kckMh] flafxjhgYyh] dsjsdksMkgYyh] fpUVkyikMh] fyafxuSdsugYyh]
cksfluSdsugYyh] uYykxqMykgYyh] xsMdkjkgYyh] dMkFkqj] eMkFkkgYyh]
cqfM~MjsM~Mhiêh] clqokiqje] xq:ckjkgYyh] fFkUukgYyh] ckykleqnze]
isM~Mqj] flDdeiêh] xksfipsêhiky;e] ikfIipsêhikêh] vUukeySiêh]
vYykyiêh] VsUdkjSdksêS] FkqfjUthgYyh] jkes;ugYyh] isFkkleqnze]
FkkMkuqj] vksfcfyuk;DdkugYyh] FkkyuFke] dsV~VqjsM~Mhiêh]
eksêkudqfjph] lqudkjkgYyh] mfulsukgYyh] cêkykeyS] jsxkMkgYyh]
esdyuk;dkukgYyh] iIieckMh] iqMqiêh] vykiqje] esulh] iqfMukêe]
xq.MkykekMqoq] dfMfjiqje] dqeckjkgYyh] cksfEeMh] osYykyiêh] ch-
ifYyiêh] taxkygYyh] cSjkukFke] nsojktkiky;e] eksyk;kuqj]
osadVsleqnze] dksfyesDdsuqj] vfMxkjkiêh] FkkMeiêh] douMeiêh]
ewDdkjsM~Mhiêh] b:ykiêh] ,- iYyhiêh] ukjkukiqje] xksikyiqje] eaxkMs]
cksFkkDdkMq] lsefc;kuqj] vTteiêh vkSj dknjukeiêh xkaoA
dkM+kFkqj ¼Vh-ih-½] ch-eYykiqje ¼Vh-ih-½ vkSj ifIijsM~Mhiêh ¼Vh-ih-½A
61- g:j ¼v-tk-½ g:j rkyqdA
ifIijsM~Mhiêh rkyqd ¼Hkkx½
vfUMiêS] dksykxeiêh] ukefcIiêh] isFkkFkeiêh] fpUukudqIie]
vUukeySgYyh] tEekugYyh] ij;kiêh] nsojktkiky;e] iqyqfn;qj]
dksDdkjkiêh] eykxkikMh] flêsjh] okpkFkh] b:fe;keiêh] dksecqj]
fpUukeatkokMh] eatkokMh] dYykV~Vqiêh] ukMqiêh] uksukuxkuqj]
bykUMSdqêkiêh] iV~Vqdksukeiêh] ukfpdqêh vkj- ,Q-] vEekiky;e vkSj
dqykeiêS xkaoA
7&fr:oUukeykbZ
62- psaxe ¼v-tk-½ psaxe rkyqd ¼Hkkx½
dqIikukFke] ijkeukunky] FkhFkkuniV~Vq] oyk;seiV~Vq] iqMqiV~Vq]
vykiqFkqj] fdyke] vuokjkckFk] ls- ufpiV~Vq] dk;eiV~Vq] psUukleqnze]
ifDdjhiky;e] vjklkudUuh] esypsuxe] esypsuxe vkj-,Q-] vUnkuqj]
esyiqfyfM;qj] is:eiêe] ekueykbZ] dfj;keaxye] fiUtqj] osMudqIie]
esyiYyhiV~Vq] esyouDdkeckMh] vkuanokMh vkj- ,Q-] vkuanokMh]
dêkekMqoq] ukjniV~Vq] esyjkokUMkokMh] dkjheykbZikMh] vUnhiêh]

- 21 -
FkkecquSdsuiêh] eukuMhiêh] iksjklkiV~Vq] Fkkyk;qFkq] vjkêkokMh]
vfj;kdqUtq] lksjIikuUny] esyisUukFkqj] mfpeySdqIie] foUukokuqj]
ikpy] uYyqj] dUukdq:DdkbZ] fpUukdksykikMh] ikfy;kiV~Vq]
vlokukxklq:ukbZ] isfj;kdksykikMh] cheuuUMky] esydkfjiqj]
dksyq.MkeiV~Vq] lkFkkuqj] lkFkkuqj MSe] uhikFkqjkbZ] osYykyeiêh]
,ykuxqUuh] dq:ekiêh] dYykMkoh] efuDdky] iqfy;eiêh]
d:axxkfyikMhiêh] osIiqjpsdkMh] ohjkuke] FkkjkMkiV~Vq] duDd.Mky]
usMq.xkokMh] vxje ¼ls½] is:ecDde] lsjkuFkkaxy] fdyokukDdkeckMh]
FkkUMkjkeiV~Vq] dhyjkokaMkokaMh] vksyxyikMh] dhykeUtkuwj]
ekykeatkuwj] Vh- osyqj] ls- vUMkiV~Vq] FkkuhikMh] fpfUu;keisêkbZ]
jsfM~M;kiyk;e] ekykb;kuqjpsDdkMh] fdyikpkj] esyikpkj] eksFkkDdky]
esyeqFkkuqj] vfFkikMh] iqMqjpsDdkMh] tacksnbZ] cksUMkbZ] ukjk;.kkdqIie]
vIiqukbdkuikyk;e] fFk:fonkFkkuqj] ,MkFkkuqj] FksueqfM;kuqj]
vxjeiYyhiV~Vq] vYyIikuqj] jks;na iqje] iqFkqjpsDdkMh] chejiêh]
esyekykph] vDdkjkiêh] lsEekeiêh] is:udksykFkqj] FkksaMkekuqj]
lkMkdqIie] mUUkeykbZiyk;e] okyokpkuqj] dksêS;qj] iykekjkFkqj]
oUukdqêbZ] ckUnhjso] ikMkiatkekjkFkqj] esYlhykeckMh] fdyFkkfV;kiV~Vq]
esyFkkfFk;iV~Vq] iqfy;qj] ÅjxkS.Mkuqj] fdyS;qj] ,:DdkeiV~Vq]
usYyhoks;] vfFkiV~Vq] is:eqêe] dYykFkqj] esyiV~Vq] fpUukfdyiV~Vq vkSj
fdyiV~Vq xkaoA
pasxe ¼Vh-ih-½A
63- fr:oUukeykbZ psaxe rkyqd ¼Hkkx½
esyfl:iDde] fdyfl:iDde] jk/kkiqje] ofDdykiV~Vq] lsjikiV~Vq] ls-
xqMkyqj] okjkxqj] dkeckV~Vq] okukiqje] ek>qokeiV~Vq] Fksudfjeckyqj]
is:unqjkbZiV~Vq] dqufxyhukFke] isj;keiV~Vq vkSj ,MkDdky xkaoA
fr:oUukeykbZ rkyqd ¼Hkkx½
lq- ifYy;keiV~Vq] eyIikeckM+h] nzqxkbukEeh;kUny] osafxDdky] vnkb;qj]
nsokuaMky] v¸;ke ikyk;e] vfM;~;kUukeykbZ] dkslkykbZ] ukspheykbZ]
ofu;kuFkaxky] ,l- vks- fdyukfpiV~Vq] fpUukdkuxs;kuqj] lEekunkuqj]
uYykufiYykbZisêjky] iYyhdksaMkiV~Vq] fdyukFkqj] esykfFkdku]
fdykukDdkjkbZ] leqfFkje] vukbZfijkUMu] vfFk;kUMsy] dkosjh;eiwUMh]
if.MFkkiV~Vq] dukuFkkeiwUMh] esypsêhiV~Vq] fdypsêhiV~Vq]
uYykouiyk;e] lsoyiqaMh] esyiqfê;kUMky] lq- fdykaphiV~Vq] usMqikV~Vq]
dUukiaMky] vyxuUMky] mnkbZ;kuUMky] FksuekFkqj] fdydfpjkiV~Vq]
esydfpjkiV~Vq] vjklqnS;keiV~Vq] eatkeiqUMh] fo’okuFkaxky] es;~;qj]
ufp;kuUnky] dksykDdqMh] lq- vaMkiV~Vq] vjkMkiV~Vq] dêkeiqaMh]
ioqiV~Vq] ijkbZ;keiV~Vq] ufj;kiV~Vq] lDdkjkVkeMbZ] ryk;eiYye] lq-
ikIikeckMh] FkkVpkeiV~Vq] vfYydksaMkiV~Vq] vfFkokMh] iyS;kuqj]

- 22 -
dafM;udqIie] oyS;keiDde] dYyksV~Vq] uoecV~Vq] vIiqiV~Vq] ifofFkje]
isfj;kdYykikMh vkSj fpUukdYykikMh xkaoA
fr:oUukeykbZ ¼,e-½
64- fdyisUukFkqj fr:oUukeykbZ rkyqd ¼Hkkx½
fdykFkqj] esIikrqjkbZ] fl:fdykEckMh] eqFkjklkeiqaMh] ujkFkeiwUMh]
usYyhesMq] okMk iqfyfFk;qj] vxjeflIikU/kh] uk;Mqeaxye] iksjdque]
lyS;kuqj] eYyIikuk;dsu iky;e] dkjdksue] dksoqj] deykiqFkqj]
vjiDde] cq/keaxye] oSjkisfj;kudqIie] okMaMokMh] eaxye] iykuUnky]
osyquxuaMky] lksjkdksykFkqj] okMk d:aaxkyhIikMh] ek:FkqokEckMh] lh-
vaMkiV~Vq] nsoukeiV~Vq] isfj;kfdykackMh] mfMjkeiqaMh] dkV~VqiqFkqj]
dksyDdkjkokMh] d:.kFkqokeckMh] eYykokMh] lksjkUMbZ] dqFkkyk okMh]
okMkdfjeckyksjs esnkyeikMh] uwdkeikMh] jkaMe] xuykikMh]
dksFkkuVkokMh] ,:eiqaMh] lsojkiqaMh] dhDdyqj] dFkkyeiV~Vq] esDdkyqj]
oyqMyuxque] dukikiqje] df>dqye] ÅFkkeiwUMh] ufe;kaMy]
dkyLFkkeckMh] Fkqfjatkiqje] mlkeckMh] flyIikUMky] fipkuUMky] ,uke
dfj;kaMky] eqfu;kUMky] osyqduUMky] lMsvuwMs] lukuuMky]
FksYykuUMky] ofYyokxbZ] okVjkiqFkqj] buxqUuke] djueiwaMh]
ufj;keaxye] dyiqaMh] fl:ukFkqj] lkselhikMh] lks ufe;kUMky]
dqUuh;kUMy] dqekjkdqMh] vjath] dkfyFksjh] fl:dksFku] dneckbZ]
dqUukudqIie] jk;eisêkbZ] vaMkyqj] ekuoje] dfjfdykEckMh] dfu;kaiqaMh]
osnkukFke] dksykFkqj] dV~VqeyS;kuqj] dV~VqosykuaMky] lq- iksykdksue]
dfyaxkysjh] lksjikuaMky] fdjkuqj] v:ecDde] oSykuaMky] usbZdqIie]
dksukyqj] uMk>dkukaMky] lkfuiqaMh] ,jiDde] tsM- xqMkyqj]
usbZoukFke] voqj] ok;kyqj] jktuFkaxky] byqIikuFkaxky] ,u- ,- xsaxqiV~Vq]
ps¸;kysjh] lsYykudqIie] FkaMkjkbZ] blqdkfydêsjh] fdydfjiwj] dYykuS]
osfUu;kUMky] vksykbZikMh] vuqdqekyS] iksUukesMq] dYyk;h] lksjkFkqj] oSIiqj]
vxje] ifUu;qj] v.MkeikYye] lq- uYyqj] fFk:okjaxe okyosêh]
fr:dkyqj okyosêh] osjkbZ;qj] uk;jiV~Vq] fFk:okuSeqxe] vaxque]
vukukaMy] lq- okykosêh] dYysjh] m:FkhjkiV~Vq] is:ekue] nsokuqj]
iuS;qj] iksfjDdy] dMkxeu] enqjeiV~Vq] fo:/kqfoykafxuku]
fdfy;kiV~Vq] dqUuqeqfjUxh] oh- vaMkiV~Vq] osaxk;kosYyksj vkSj ujS;qj xkaoA
fdyisUukFkqj ¼Vh-ih-½ vkSj osêkokye ¼Vh-ih-½A
65- dylkiDde Iksyqj rkyqd ¼Hkkx½
vfejFkh] uhikyeiV~Vq] dkyiV~Vq] b:efcfy] dqIie] dkydqIie]
of>;qj] dyleqnze] vuariqje] dukeyS] ufEe;keiV~Vq] e.MkikjS]
ohjkIiuqj] iqMqiV~Vq] ,fj;qj] fdydkuko;qj] iqfy;kudqIie] iMkosMq]
lsuckxkFkksiq] lhUxkMq] dqêkdkjS] vksMkeaxye] dksfoyqj] iêkjoSdkMq]
FkqEcDdkMq] fdMkeiky;e] xasxkoje] esyfpifYy] b:eS;kuqj]

- 23 -
fdyFkkfV;kiV~Vq] esy pksykudqIie] okMkdkjSufEe;kaMy] lhuuMy]
nsosjk;uiky;e] d.Mkiky;e] vMeaxye] dsêkokjkeiky;e] lsaxkiqFksjh]
esy vjkuh] vuSokMh] dIikyqj] ofUu;kuqj] dkfpjheaxye] esy
foyokjk;kuYyqj] bjukeaxye] fl:oYyqj] v:afxjheaxye]
xaxkyegknsoh] uYykufiYySisVjky] fojkyqj] eêkosV~Vq] esyikyqj]
fdyikyqj] dMkysMh] Fksu ekfFkeaxye] cukeiV~Vq] ‘kksyokje]
fdyiksFkkjS] FkSukxkje] i>ku dksby] bykFkqj] fiz;eiV~Vq] iks.Mh] fiYyqj]
dylkidde] Fksu ikfYyiV~Vq] foUuqoeiV~Vq] dkyqj] ifFk;kokMh]
dkeiV~Vq] vfu;kybZ] ykMkoje] xsaxkuYyqj] vyaxjeaxye] iMkxe]
lhrkeiV~Vq vkSj ifM;eiV~Vq xkaoA
psxa e rkyqd ¼Hkkx½
ohjkuaMy] eqUuqjkeaxye] iqMqjpsuxe] mUukeySiky;e] dkjkiV~Vq]
iqMqiV~Vq] dksjkêkeckV~Vq] dath] vfj/kkjheaxye] FkkejkbZiDde]
uk;eikMh] ek’kj] dYykjkikMh] ,UMky] ufEe;kaMy] vykFkqj]
vksjkoaMkokMh] uanheaxye] iukbZvksykbZikMh] isfj;sjh] dksêkdqye] eqFkkuqj]
FkksjikMh] ujflaxkuYyqj] iqMh;kxzgje] vfYy;kaMy] tifFkdfj;kaMy]
xsaxkeiV~Vq] fdyikMqj] oksbfoMkuFkaxky] esyikMqj] dqykyikMh]
ukFkkokMh] okMkekFkqj] esyukfpiV~Vq] lsuFkkeaxye] vUukuMky]
esykiqatkbZ] oklqnsoeiV~Vq] ,jS;qj vkSj esyeqfM;kuqj xkaoA
iqMqiky;e ¼Vh-ih-½A
66- iksyqj oaMkoklh rkyqd ¼Hkkx½
esykuqj] lwnzkdêsjh] vuek:nbZ] vofu;kiqje] esy lkFkkeaxye]
ufj;keckMh] fouk;xiqje] dksus;qj] xsaxkiqje] dks>Iikyqj] bekiqje]
ukjk;.keaxye] ejDdque] vfYy;kaMy] egknsoheaxye] esyiky;e]
Fkkokuh] FksYykjkeiV~Vq] ukekFkksMq] lsEekeckMh] vukfneaxye]
dksukeaxye] esykiwUMh] foleaxye] esykFkaxy] txUukFkiqje]
vjkleiV~Vq] usMquxque] Fksu dMkIikuFkaxky] isjuecDde]
eksjDdkfu;kuqj] esy fofYyokye] osIikecV~Vq vkSj esy uUnh;keckMh
xkaoA
iksyqj rkyqd ¼Hkkx½
Fkqykokiq”ikfxjh] osYyksj] lsnjkeiV~Vq] ikoZrhvkxje] vfYy;kckFk]
,YyqIikxque] ukjk;.keaxye] dkufxjkaMy] iq”ikfxjh] Fkq:ufpdqIie]
foykudqIie] dyokly] eqfu;kuFkaxky] laMkokly] dLFkkeckMh]
,uFkqokeckMh] eqDdqjkeckbZ] fdyiV~Vq] okMekfFkeaxye] FksIikuUMky]
fpêsjh] dsyqj] vFkqokeckMh] dêhiksUMh] iyokjFkqUnzku] ,fêokMh]
vykeiks.Mh] vksfFk;kuFkkaxy] jk;udqIie] xqMkyqjs] lkMqisjhiky;e]
lkMqisjh] ekMkfoykxe] tEcqdksueiV~Vq] vfj;kFkqj] fFk:eykbZ] lsuxquke]
iksFkkjS] isfj;kxkje] vfFkeksj] dkfy;e] fVaMhokue] jsaMsjhiV~Vq] dqUukFkqj]

- 24 -
eq:xikMh] vksxqj] dfjdkFkqj] fdydkjhdkFkqj] okecyksj] ÅFkqj]
vksFkkykoMh] ohjlkeckuqj] eksMkukiky;e] Fkqecqj] bUnzkoue] vIisMq]
myxkeiV~Vq] dksFkkaMkokMh] dksykDdkjokMh] ujflaxiqje] eksnS;qj]
vksMkuxje] v:ecyksj] efupkoYyh] e.MkdksykFkqj] b;kdksykFkqj]
osuekuh] ikIikeikMh] ekeiV~Vq] ,>qokeckMh] tMkFkkfjdqIie]
lkseUFkiqFkqj] bMkfijS] fFk:pqj] ikfM;keiV~Vq] lq- ufEe;kuFkky]
daxk;kuwj] iqMqiky;e] oklqj] lfuDdkokMh] dkjkiksUMh] iqfyokukaMy]
vksêsjh] eêkfijk;qj] dks>koqj] dksjkyiDde] pksFkqDdkuh] lsfEe;keaxye]
vfYy;kyeaxye] vFkqjS] FkkVpkeikMh] ukecsMq] nsoheaxye] ps;~;kukaMy]
fpFkkFkqjkbZ] isjkukecDde] jaMe] foykiDde] isyklqj] dq:foeyS]
ekulqjkckn] lsosjkiks.Mh] ,Mk;kudqykFkqj] e:FkqokeokMh vkSj
xaxklwMkekuh xkaoA
dykecqj ¼Vh-ih-½] iksyqj ¼Vh-ih-½ vkSj psVisV ¼Vh-ih-½A
67- vjkuh vjkuh rkyqd
ps¸;kj rkyqd ¼Hkkx½
dkMqxuqj] esyuxjecsMq] esyeêS] foUukeaxye] vxkFksjhiV~Vq] ekfyxSiV~Vq]
esydksokySosMq] oYysjhiV~Vq] iqMqdksêS] uoyiDde] dks:DdkFkqj]
equqxkiV~Vq] esy lh’kkeaxye] fFk:ekuh] esyiqFkqj] nsokukFkqj vkSj
fiYykaFkh xkaoA
68- ps¸;kj ps¸;kj rkyqd ¼Hkkx½
vfj;qj] ikueqxS] czãnsle] lhokje] fl:ukoyiV~Vq] okMSyqIiS] ps¸;kuqj]
osaxkykFkqj] meS;kyiqje] vlkukdqIie] psêhFkkuxy] vks>qDdkokDde]
FkkfyDdy] osYykdqye] fFk:ikukuxkMq] osecDde] dqFkkuqj] ukÙksjh]
lqukbZiV~Vq] iqfyokye] iwaFkkaMye] lV~VqokaFkkaxy] eqatqjiV~Vq]
fl:okathiV~Vq] b:ekje] jkaMe] u;uFkkaxy] FksUukeiV~Vq]
FkUMIikuFkaxky vkj-,Q-] vf>fonkbZFkkaxh] lsysjh] fFk:Iikukeqj]
fiYykuFkkaxy] uekaMh] okMk ekoUFkky] vCnqYykiqje] dqjkaxkfuyeqêe]
iYykoje] dfufDdyqiS] lsfu;kukyqj] dq.Mh;kuFkkaMye] lq:êky]
iksuSFkkaxy] esukYyqj] fxfjtkiqje] fd>ukbZdsuiky;e] oMkdkyiDde]
ok>oUMy] ekeaMqj] gfjgjkiDde] fFk:okfMjkekiqje] fdyusfy] djkuMS]
lqekuxfy] vyaFkkaxy] dksMk;ecDde] is:axkV~Vqj] is:ekaFkkaxy]
FkkaMIikaFkkaxy] osMkekuiDde] esycwMsjh] eksjkuke] rkykjikMh] iqfyuFkkbZ]
iqYykoDde] dEekuFkkaxy] iwFksjh] vjkFkhjhosyqj] glueisêS] Fksudykuh]
dqUukFkqj] dkxue] fpFkkFkqj] dkuxecDde] is:eiqfyesMq]
psYykis:eiqfyesMq] vfyUtkyiV~Vq] ujlkeaxye] ekFkqj] lksfM;kecDde]
cxoUnkiqje] bykpsjh] flFkkykiDde] ok;kykFkqj] vjlkfuikyS] iqUuS]
/kekZpsjh] iowj] mDdeis:ecDde] eaxy] egktuecDde] dqUukoDde]
pksykoje] djuS] ikufM;kecDde] iYyh] eaxye] okMkiwUMhiV~Vq] efj;kukYyqj]

- 25 -
is:eiw.Mh] usMqeikjS] tMsjh] FksuiwfUMiV~Vq] ckjkFkkuFkkuxy]
jke—“.kkiqje] fl:axkV~Vqj] v:eik:Fkh] bUMkokMh] lsuxêkudqfUMy]
iIikaFkkaxy] nqyh] isfj;kdksby] foUukokMh] is:axkykFkqj] FkqEcS]
okMkbykiDde] okMkxeiV~Vq] ekMhiDde] bMkoy] vDdqj] dwye.Mye]
mDdy] usfeyh] fl:ukyqj] iqMqiky;e] fdy usFkkiDde]
fl:osfy;kuYywj] osfyvkukYyksj] dfy;qj] iqfy;kjecDde]
fdyiqMqiDde] iSufdukj] okMkFkkaMye] v:xkowj] is:eiYye]
lqUMhoDde] FkkaMjS] eq:DdkFkeiw.Mh] okMqxkiV~Vq] lsjkeiV~Vq] Fkks>qisMq]
,jS;qj] fdykFkqj] ps;~;krjSosUnzku] osYyS] fdyekêS] vukDdkowj] vukikFkqj]
okMk vyfijkaMu] vFkh] ,ykuhjdqUnze] fdyuhjdqUnze] usMquxy] FksFkqjS]
dq:Ecqj] ukjeiYye] fdydksykFkqj] b:eSosêh] FksuFkkaMye] is:eiyS]
foykfjiV~Vq] Fkkoklh] usyoks;] ikjklqj] enqjS] eqDdqj] dks:DdS]
fd>kiykuFkkbZ] oDdkMS] d>kfuiDde] uoy] b:axy] eqykfxjhiV~Vq]
Fksu&eko.My] fpFkkeqj] vjklqj] iqfjlS] FksfuYyqIiS] ohjkecDde] esyek]
v;~;kokMh] okpuqj] esyukjek] lkSUnjh;kiqje] okMkukuxqj] fFk:eiw.Mh]
uYykye] dksfoyqj] lsuxkMq] esy dksykFkqj] okMk] fFkukYyqj] esy
usfeyh] dksêkxje] ik>atqj] bpqj] FksusykiDde] FksudkyiDde] is;qj]
vykFkqjS] vykFkqj vkSj osudksMq xkaoA
nqlh ¼lh-Vh-½ vkSj fV:osFkhiqje ¼,e-½
69- oaMkoklh ¼v-tk-½ oaMkoklh rkyqd ¼Hkkx½
pksykoje] ukecsMq] vuScksxh] foykukYyqj] v;kyokMh] fdydksokykbZosMq]
lsFkqiV~Vq] FksYyqj] iqfyobZ] FksUukaxqj] dje] dkslkiV~Vq] vks>kiDde]
vfj;kFkqj] foykaxkMq] b:ecsMq] dksoyS] fdyukjek] fdyiDde] lkFkkuwj]
dksfydqIie] ok>qj] fo>qFkqiV~Vq] FkklqFkk>S] lkyqDdS] Fkk>keikYye]
osuxquke] eqEequh] djkuS] FksulsuFkkeaxye] b:ecqj] FksukykfijkuFkku]
esy lsecsMq] mxqZMh] okYye] okMqxkeaxye] lsiVkudqye] vfj;kikMh]
bUthesMq] pkafnjkeckMh] dêkeaxye] ekslkokMh] FkkfMuksyecS]
dksFkkaMkiqje] FksuDdkjS] okMk oukDdeckMh] esyikFkh] FkkDdkuMkjk;iqje]
vjklqj] ekeiV~Vq] fdylkFkkeaxye] ikfFkfj] lsUukoje] fc:nqj]
ekuxkukYyqj] vxkje] esy dksMquxkyqj] fdy dksMquxkyqj] dkosMq]
myqaMS] lkykosMq] eaxye] ekeaMqj] ek:/kkMq] dksMkukYyqj] lsMkjkdqIie]
lsecqj] bykuxkMq] vokukokMh] osuxkje] fdy osfYy;qj] dnecS]
ek>h;qj] buMy] ekfuDdkeaxye] jsM~MhdqIie] j?kqukFkleqnze]
dksf>iqfy;qj] dy;kuiqje] vfy;qj] lksySv:xkoqj] flaxeiw.Mh]
dkaMkojkÙkh] dwFkkeiV~Vq] iksUuqj] uYysjh] tEekeiV~Vq] ukMqdqIie]
bjhiV~Vq] vFkhiDde] uoyiDde] fdy fofYyokye] ek>qokudkjkukbZ]
iqUuS] dksêS] osfy;keiDde] fdy lh’kkeaxye] x:Mkiqje] lh;kye]
vEekueiDde] cMqj] vfM;kuwj] vfM;kudqIie] vkslqj] usfYyvkudqye]

- 26 -
Jh jaxkjktkiqje] dkafM;kukYyqj] jkelkeqnze] lksxkFkqj] bEckye] Fksu
ouDdkeckMh] tIFkhdjuS] lksjkiqFkqj] fdy iqFkqj] frjkdksby] lkFkiks.Mh]
isa:dkMkiqFkqj] vfj;eiks.Mh] ekne] blkdksykFkqj] dksV~VqiDde] esykpsjh]
uYykfMlsuS] FksUukFkqj] lh;keaxye] FksufFkUukyqj] floue] iIikukyqj]
FksYykj] ehlkukYyqj] uYyqj] bjkekyqj] eqMqj] dofu;kFkqj] dkyiV~Vq
uSukudqIie] b;kiDde] osueaMS] fdy lsecsMq] veqMqj] ikMqj] Fks;~;kj]
dksfM;kye] xqMkyqj] dksFkkosMq] vxjkdksjkdksêS] xksueckMh] iapkjS]
vpeaxye] fpFkk:xoqj] fd>kuxquke] xsuxkeiks.Mh] v:aFkksMq] ok;ywj]
iksUxquke] okMkDdqiV~Vq] egkek;h fFk:ekuh] osMy] dqUukxeiq.Mh]
usjdquke] fdyuke.Mh] dksjkDdksêbZ] lsuy] isUukêkxje] b:efcfy]
ik>kosjh] lq- dêsjh] v:uxquke] ekoyokMh vkSj lkfFk;kokMh xkaoA
isjukeYyqj ¼Vh-ih-½] oaMkoklh ¼,e-½ vkSj nslqj ¼Vh-ih-½A
8&foyqIiqje
70- fxUxh fxUxh rkyqd ¼Hkkx½
,MkiV~Vw] oSykeqj ¼esy½] rsIisjkeiV~Vw] uanhiqje] i:fêiqje]
isfj;kuksykEcbZ] fiUukuqj] dEekuVaxky] MsokaMokMh] dSfoMkuVaxky]
eksMhikV~Vw] is:okyqj] ekjkdks.ke] esyusfeyh] fpUukuksykEcbZ] ,;~;ky]
esy lsokykEcMh] mUukeukUMky] ukjkueaxye] rkyudquje]
ijS;kuiV~Vw] dIikykEckMh] dksêbZiwUMh] lafxfyDdqIie] ijS;kuVaxky]
iykeiwUMh] flUMkxeiw.Mh] fdykoeiw.Mh] dqMokeiw.Mh] ikIikUVaxky]
pksDdkikye] lsokykEckMh ¼fdy½] esy dkjkukbZ] okMkosêh]
v:Ddeiq.Mh] lkFkkeokMh] fl:MkykbZiq.Mh] dksMqdkudqIie]
flUMhikV~V]w ukspkywj] dq.MkyeiV~V]w dksMkEckMh] oMqxuiq.Mh]
dkMkiuuMky] vokyqjisV] dksfoyiksjS;qj] rk;kuqj] esy eyS;kuqj]
okykFkh] nsokuqj] xaxkiqje] fpêsjh] leFkudqIie] vUukeaxye]
lFkkuaMky] dUukye] lêkiqFkqj] esyekecV~Vw] rksjkIikMh] fl;kIiq.Mh]
euuMksy] iqMqIikV~Vw ¼esy½] okMkiybZ] ,;~;kdqUue] ,eckye]
rqfjUthIiq.Mh] ekUuqj ¼esy½] iksjdque] dkMkyh] ekokuuMky]
okukDdkEckMh] esykpsjh] lsokyiqjkbZ] fl:okMh vkj-,Q-] vykeiq.Mh]
rsuikykbZ] pksDdkuuMky] dykFkecV~Vw] esykjkuxque] esykfFkikV~Vw]
dq>kikyqj] ikIikeckMh ¼esy½] lsEesMq] fojkeuYyqj] lR;eaxye]
u;keikMh] Hkjruraxy] ç’kqeyraxy] is:uxIiqj] eêkdksMq vkj-,Q-]
flUxkoje] mjkfuraxy] vatupsjh] bMk;ye ¼esy½] iwuiêh] t;dks.Mu]
ujflax;~;uisêkbZ] dksukbZ] lsUukyqj] vksfM;kFkqj] fpUukiksUueiq.Mh]
eukyikMh] isfj;keqj] MsokMuisêkbZ] lksjkV~VwIisfj;kudqIie] iqfYyikV~Vw]
iqMqiyk;e] iDde] isêkbZ ¼fxUxh½] iqêkxje] dkekxje] rkMkuxqIie]
dkV~Vwfpêkeqj] ekMkIiq.Mh] dutwj] ukxyeiV~Vw] uYykefiYybZisVªky]

- 27 -
mfy;keiV~Vw] lsêkojkbZ] rkaMkxe] iksFkqoks;] ikykoye] eykjklkudqIie]
ekykouraxky] xaxkoje] duDdkudqIie] rUMkoleqnze] ikfMIikYye]
rkPpkeV~Vw] vfê;qj] flêkeiqUMh] fl:ukeiqUMh] vIikeiV~Vw] dkokjkbZ]
dMxeiqUMh] feukeqj] tEcksMh] dksEesMq] rsuiqMqIikV~Vw] eokêkecMh]
iyIikV~Vw] djkbZ vkj-,Q-] djkbZ] okfjDdky] esyk:uxque] eqYyqj]
rUMkolkeqnze vkj-,Q-] rqêhikV~Vw] iksUukudqIie] dksukyqj] vukbZ;sjh]
iqfyokUMh] ekV~Vwjfr:DdkbZ] vksM~MkeckV~Vw] fFk:ykfMdqUue vkSj
ekêkijkbZ xkaoA
fxUxh ¼Vh-ih-½ vkSj vuariqje ¼Vh-ih-½A
71- eSye fxUxh rkyqd ¼Hkkx½
mMkbZ;kuoaxy] dYykiqfy;qj] b:ecqyh] daMkeukYyqj] pksykuxque]
is:eiqUMh] nkekuqj] cqMsjh] rksUMqj] fpUukxje] isUukxkj] l.Mhlk{kh]
egknsoheaxye] bYyksMq] d:axqyh] b;kpqj] eqDdque] esyksyDdqj]
fojkukeqj] uhjis:Fkxje] ,Fkkusfefy] esykfFkiDde] ,MkbZeykbZ] cksaMkbZ]
vxkyqj] usxkuqj] dfj;keaxye] psYykfijkêh] dykok; ¼esy½]
is:eiqxkbZ] vukFkqj] fojiV~Vw] lsVjq k;uYyqj] iqV~Vqj ¼okMk½] vukuxqj]
vfo;qj] ukafx;kuaMy] v:xkoqj] ifYydqye] dqêkiDde ¼esy½]
bfUnjkladqIie] fpÙkkeqj ¼esy½] esykFkqj] ikuiDde] uêkjeaxye]
dksjkukaMy] dyS;qj] dkMecqj] lsjfoykxe] okMkouqj] ukafxfydks.Mu]
jkteiqfy;qj] dqfjUthiS] VqMIiDde] eksMS;qj] oYye] e:Msjh]
dksaxkjkIiV~Vq] lsoqj ¼esy½] fdyS;qj] efu;keiV~Vq] dEekaMqj] VS;qj]
lksjkV~Vqj] iIikeckMh ¼fdy½] okMkVkjke] fdyekecV~Vq] fFk:okecV~Vq]
dIiS] dYyfyiV~Vq] Mkyokuqj] foyokensoh] bjZecV~Vq] vfuysMh]
oksokydquje] dwMkywj ¼esy½] fd> oSykeqj] dYykMhdqIie] e:j]
ukxkaMqj] nkyokyiV~Vq] VsuiqFkqj] isjkeiV~Vq vkSj veqj xkaoA
fVUMhokue rkyqd ¼Hkkx½
ekecDde] lsecDde] dksukyqj] flfojh ¼esy½] vfêiDde] usMquVksUMh]
osfYyesMqisêS] iqêkukaMy] MkMkiqje] flaxkfudqIie] fdyekyeuqj]
esyk/kkuqj] vEekuecDde] oSjkiqje] VsaxkiDde] iqjkaxjS] fddkjkuS]
bokyqj] lêkuqj] flêsjhiV~Vq] esyiDde] us;dqfIi] iqyS;qj] dksfM;e]
fdyekfoykaxkbZ] esy ekfoykaxkbZ] ukxoje] fl:okyqj mÙkj] rfu;ky]
iqfy;kuqj] dyiDde] fdjafMiqje] okMeiq.Mh] isjkikjh] d:okiDde]
mjy] iêkue] Vh- iapkye] esy ikykdqIie] osuefu;kFkqj] dV~Vqflfojh]
ikeiq.Mh] uMqokukuMy] eUukeiks.Mh] byeaxye] foyqDde] Mhokuqj]
vxwj] esy isjkfMdqIie] lyS] dksYykj] oseiq.Mh] usfê;qj] isjekaMqj] vlqj]
osuxkaMqj] jsêkuS] vo;dqIie] eqIiqyh] dksfMek] ikMkeaxye] Vh- dsfuiV~Vq]
uYykeqj] dksfYy;kudque] fpUukusjdque] dqêsjhiV~Vq] fpUuokyokuqj]
lksfy;klksDdqye] vyxjkEee] usMqeksf>vkuqj] lsfuftkdsFkkeaxye] oh-

- 28 -
uYykye] oh-iapkye] lsf.M;keiDde] ps.Mqj] osykaxeiêh] eSye]
FksudqykiDde] VkyqMkyh] dfUu;e] VsUukyiDde] dqjkyqj]
ifMjkiqfy;qj] ikykiV~Vq] isjkuh] isfj;kFkkVpqj] fpêkuh] b>ksbZ]
vfFkdqIie] vaxfudqIie] foMqj] dksukeaxye] xkukifFkiV~Vq vkSj dkMqj
¼,l-½ xkaoA
72- fVUMhokue ¼v-tk-½ fVUMhokue rkyqd ¼Hkkx½
dksfpdksykFkqj] ifMjh] decqj] dfjdecV~Vq] vksaxqj] vUuecDde]
dV~VqiqUtS] okMk dykoksbZ] dkMkoecDde] vofuiqj] iuS;qj] iaxkykFkqj]
ukaxque] ukYykFkqj] lkje] lkyokMh] esyisêS] foêkyiqje] fdyxqMkyqj]
bPpsjh] uksyecqj] eaxye] fdykMkuqj] ifYyiDde] bIikde] vaMkiV~Vq]
fdyiklj] vVfpiDde] ujekxuh] lsaMkeaxye] uYyqj] ikuVksMq]
ukxyiDde] jk;ukYyqj] uxj] vlkIiqj] dqjeikje vkj-,Q-] daMkMq]
okMk vxje] iqMqiDde] dq:eikje] vykFkqj] okMk dksfMiDde]
fl:okMh] oSMkiDde] okMk usjdque] fdyusfeyh] oaMkjeiqf.M] fd>
ekUuqj] dk:Iiqj] fdylsoqj] fdylsoqj vkj-,Q-] dêkyS] bafM;qj] vV~Vqj]
okMk dqykiDde] ekuqj] eksyklqj] xq:oeekisêS] tkukdhisêS] is:eqDdy]
fdyk:axquke] dqykiDde ¼okMk½] lsukyqj] fdy cqMsjh] dqUukiDde]
FksUukeiq.Mh] e.Mkis:eiDde] e.MkouVk.xy] b.Mqj] dq:j] foIisjh]
eq:dsjh] dqykFkqj] unqdqIie] dsloukedeiky;e] fV:dkuqj] mjkuh]
vykiDde] vrfpdkMq] ikuhpkesMq] fdisêS] vuqeaMS] vksfeIisj] vMlky]
vMkofYydqêe] lêkeaxye] flaxkukaMS] vykaxqIie] euwj] ofUuisj]
cekZÏsle] vfjekaVkaxy] pksDdkaVkaxy] ukyeqDdy] vykxSiDde] Vh-
usYye] fdyflfojh] ikyeqDdy] bykokyiDde] Fksu usjdque] dksokMh]
vksEekuMqj] vUukeiqFkqj] okjkxiV~Vq] bjS;kuqj] djukoqj] tXxkeisêS]
flaxkuqj] Fksu ikfl;kj] voueiV~Vq] Fksu dykok;] osaxS] fdyflFkkeqj]
lksjkiV~Vq] ls;~;kudqIie] psêhdqIie] dksuhesMq] vfj;kudqIie] osfy;kuqj]
dYykdksyFkqj] fdyisjkfMdqIie] fdysMk;ye] fdyiqMqiV~Vq] vksyDdqj
fdyikMh vkSj vksyDdqj esyikMh xkaoA
fV.Mhoue ¼,e-½ vkSj ekjDdkue ¼Vh-ih-½A
73- okuqj ¼v-tk-½ Okkuqj rkyqd
foyqIiqje rkyqd ¼Hkkx½
dksMqDdqj] fpêkyecV~Vq] fr:eaxye] eqêkjkeiV~Vq] dyhaxkeyS]
okyqMkoqj] ifDdjhiky;e] usjdque] dqjkeikyS;e] okMkuqj] eFkqj]
‘ks’kaxkuqj] dkfyfêjkecV~Vq] vEekukudqIie] isfj;kckcqleqnze]
fpUukckcqleqnze] ifYyêsUuky] uokeydIisj] dk.Mke.Mye] vkf>;qj]
ifYyusfy;kuqj] dksV~FkkeiDde] ikfYypsjh] iYyhIiqMqiV~Vq] feêk
eUMkxkIiV~Vq] uoey ek:Mqj] dks.Mqj] pksDdecV~Vq esV~VqikySee]
dksaxecV~Vq] lksjkIiqj] fojkuke] iDde] —“.kkiqje] jkeiDde] lksjukoqj

- 29 -
¼fdyikMh½] lksjukoqj ¼esyikMh½] dkyaatqdqIie vkSj isfjPpkecDde
xkaoA
74- foyqIiqje foyqIiqje rkyqd ¼Hkkx½
v;~;kudksfoyiV~Vq] dkdqIie] iks;~;kiDde] esfnfjeaxye] lsuxkMq]
oMqxukFkudqIie] esyikMh] egkjktiqje] ,:ekuFkaxky] lyS;kxje]
dksfy;kuqj] dYykIiV~Vq] isM~MqjsM~MhdqIie] bYykuxkMq] oh- iqMqj]
eqnkfy;kjdqIie] dqeqye] ekukDdqIie] eykjktedqIie] dqMqfe;kudqIie]
ujS;qj] iukuxqIie] VksMkaMkuqj] iukeiV~Vq] oh-ek:Mqj] iquVksêe] uUukMq]
osMkecV~Vq] is:ecDde] dksuqj] rsyh] osuefu;kFkqj] dksêkeeaxye]
osadVs’kiqje] lkêhiV~Vq] vks:dksMh] VksdkokMh] dksMkaxh] okyqMqjsM~Mh]
lkykesMq] vukuxqj] uUukêkeiyS;e] eykojk;kuqj] lyk;eiky;e ¼iwoZ½]
xaxkjkeiy;e] vjfileiyS;e] osaxVkfnz;kxje] fiYyqj] dokuhIiDde]
dqykFkqj] daMkeukMh] daMkecDde] dkIiqj] ejkxFkiqje] dafM;kekMkbZ]
isMkxe] vfj;kyqj ¼foYyqiqje½] fpêkVqj ¼fr:DdkbZ½] vfFk;qj
¼fr:okMh½] osfy;kecDde] dksaxkjkdksaMu] nkykokuqj ¼fr:okMh½]
fr:IikPpkuqj] lsjunkuqj] iapkeknsoh] fl:okuMkMq] eks{kkdqye]
ikjklqjsM~MhiyS;e] iqokjklkedqIie] vjklkeaxye] Fksu dqfpiyS;e]
dYyhIiV~Vq vkSj okMkoeckye xkaoA
foyqIiqje ¼,e-½ vkSj okykokuqj ¼Vh-ih-½
75- foØkokaMh foyqIiqje rkyqd ¼Hkkx½
uYykiky;e] dkMk;e] dk:ok{kh] psUuIikuk;Ddkuiyk;e] ikukeykbZ]
lafxVkeuxye] uuxkFkqj] ukxj] lsathiqMqj] lsath dqUukFkqj]
fFk:ukfMiqje] fiMkjhiV~Vq] ,Uukf;je] czãkns’ke] ,l- dksykiDde]
eqêkVqj] lkykokuqj] osYyk;SecV~Vq] dqfyjlqukbZ] mnkbZ;ukFke] osaxkeqj]
guqeariqje] fFk:Ddque] vfUu;qj] is:udkykiqMa h] dUukuMky]
dfy;kueiqaMh] vjklyiqje] eUMkxkiV~Vq] ,PpkuxqIie] ,lkye]
Vsuis;j] uaMhokMh] useqj] esydkjkukbZ] iks:j] vfê;qj] fFk:DdkbZ]
osYysjhiV~Vq] flFksjh] ,yqlsecksu] dksjkyqj] osaxk;kdqIie] ujflaxkuqj]
fpUukVkpkpqj] dksadjkecqUMh] lykbZ ¼foØkokaMh½] dqêkeiqaMh] esydksUMkbZ]
vlqj] osach] datkuqj] osfy;kaMy] iqaMh] vksyxyeiqaMh] iquxque]
dqaMkykIiqfy;qj] dqUukFkqj Fkaxky ¼vkbZ½] fl:oykbZ] lsEesMq] dDdkuqj]
vfj;kyqj fFk:DdkbZ] fojkewj] v:ecqyh] vMkuqj] dlckdjkukbZ] FkqEcqj]
dksfê;keiqaMh] lêkuqj] vokMS;jiV~Vq] jsM~MhdqIie] fiYyS;jdqIie]
dk;kV~Vqj] osV~VqDdkMq] rksjkch] iuIiDde] ikIikukiV~Vq] vksjkFkqj]
lqjkIikV~Vq] okykIikV~Vq] dsMkj] ifYy;kUMqj] dkSfyIikV~Vq] efYyxkIikV~Vq]
dafx;kuqj] vxje fpêkuwj] osaxkUMqj] vkljkdqIie] pksykxkuqj]
VsUukeknsoh] v;~;qj] vxje] eqafM;kecDde] iuS;kiqje] jk/kkiqje]
enqjSiDde] ls;~;knqfoUuku] fl:ofYydqIie] dfIi;keiqfy;qj] okMk

- 30 -
dqfPpIiyS;e] fFk:okekV~Vqj] pksykeiqaMh] vfj;qj] dqIie] eeckykiV~Vq]
dkyiV~Vq] fl:oDdqj] dfjaxkfyIiV~Vq] dukbZ] oSykeqj] bMkIiyS;e]
vykFkqj] fojkfêdqIie] foYyqiqje] okDdqj] ixkuMbZ] VsUukojk;ucV~Vq
vkSj eqafxyiV~Vq xkaoA
foØkokaMh ¼Vh-ih-½A
76- fFk:Ddksbyqj fFk:Ddksbyqj rkyqd ¼Hkkx½
Vh- vfFkiDde] dksMqDdkiV~Vq] osykdqye] olar—“.kiqje] vf/kpkeqj]
ohjikaMh] iqf>dky] dYykUMky] v:ukiqje] vksÏkeiV~Vq] FkkuMjkbZ]
vMqDde] Fk:bZUthdkMq vkj-,Q-] ohjaxkiqje] daMkfpiqje] esyok>kbZ]
fdyok>kbZ] vksfFk;kFkqj] vksMqoudqIie] flFkkFkqj] lsaxkesMq] ekMfoyxe]
iqMqiyS;e] osMye] vIikuaMky] iqyjkeiV~Vq] fFk:eykbZiV~Vq]
osYykeiqFkqj] vjkludqIie] uk;kuqj] dksêkek:Mqj] vyqj dksykiDde]
lMkbZdêh] usaMqxeiV~Vq] dksyqfUnz;keiV~Vq] lksjk;iV~Vq] dksêkxe]
dkyqekye] fo>kuMkbZ] vxfLr;kjewykbZ] dqynhieaxye] dqMkeq:êh]
ekueiwaMh] nsokuqj] okMkxjSFkk;kuqj] dksYyqj] vafMfy] usjdque] ,;kIij]
v:eykbZ] esykdksUMqj] oh-iqFkqj] dkMkxkuqj] fdufxfyokMbZ] oh-fpFkkeqj]
FkkuhdsyeiV~Vq] vykxckMh] lkfFk;kdaMkuqj] dlckdkjkubZ] isfjpkuqj]
flFksjhiV~Vq] lsUukdque] ,- xqMkyqj] v;kUMqj] dksMquxky] eqxS;qj]
ikjkuqj] dhykdksUMqj] vFkkuMkek:Mqj] okMkDdqusfefy] vfo;qj]
nsohvxje] dksykiDde ¼vfo;qj½] eqMkyqj] okMke:Mqj] flFkkfyaxkeMe]
lh- es;~;qj] ohjk’kks>kiqje] vdkZMq] v:ykokMh] dksaxkjk;kuqj] iS;qj]
vaMkjk;uqj] Vh-iqMqiky;e] ohjkueiV~Vq] dksfM;qj] Vh- dqUukFkqj]
,yjkeiV~Vq] dV~VqiS;qj] okMkeyS;kuqj] fofYyokye] v:axq:DdS] Vh-
dksuyokMh] isUuSoye] vDdkuqj] ikoaMqj] iuiDde] ,yaMqjs] eukdqIie]
Vh- ,MS;kj] fpUulsoyS] Vh- ek>kojk;kuqj] fl:ouqj] fl:enqjS]
ekjafx;qj] ,ukfFkeaxye] ,jkyqj] oyS;eiV~Vq] esykeaxye] lsEekj] Vh-
lkFkkuqj] ,ekIiqj] eyS;eiV~Vq vkSj FkkMqFkkdks.Mqj xkaoA
vjkduMkuYyqj ¼Vh-ih-½] fV:Ddksf;yqj ¼Vh-ih-½ vkSj fFk:osUuSukYyqj
¼Vh-ih-½
77- myqaMqjisêS myqaMqjisêS rkyqd

78- _f”koafM;e fFk:Ddksbyqj rkyqd ¼Hkkx½


esys.My] dkaxS;kuqj] ifYyPpkaMy] tEcS] vfFk;kaMy] eq:DdeckMh]
dksaxueqj] nsojkfM;kjdqIie] lsYyudqIie] fpRFkkifêuke] lafx;e] tk-
flFkkeqj] dwokuqj] esyfjiV~Vq] v:eckiDde] dhykFkk;uqj] esykFkk;kuqj]
duduaMy] Vh-dhjkuqj] djkMh] iwekjh] eqfM;kuqj] FkxkMh] ,MS;qj]
v:FkkaxqMh] ekMeiw.Mh] b:eckyDdqfjfp] nsfo;kaMy] ufj;kUMky]
fr:iyik.My] FkqfjathiV~Vq] usMqeqMS;ku] FkkudkuaMy] fouekj] ,jkoye]

- 31 -
isfj;kuqj] osxa qj] vfj;qj] fFkEekpqj] floukFkZFkkaxy] dksykijS] ijkMkiVVq]
LokeheyS vkj-,Q-] ifM;kaMy] iks- es;~;qj] iksUuh;k.My] dkseyqj]
ikukiMh] dksUukDdyokMh] FkkFkkuqj] ‘kksykafMiqje] lsaxkuadksYyS] esekyqj]
dfM;kj] ikykuxqj] vyqj] eksgkyj vkSj dfpdqokpu xkaoA
ekuyqjisV ¼Vh-ih-½A
lUdkjkiqje rkyqd ¼Hkkx½
yfDduk;Dduiêh] ioqathiV~Vq] ekuyqj] oMkdhjkuqj] myxyIikMh]
esyfl:okyqj] eksafxyFkqjSiV~Vq] iks:okyqj] b:Mk;eiV~Vq] eaxye]
vMkuqj] iksjlkiV~Vq] lqFkkeyS] vjDdkokMh] JhikMkuYyqj] tEckMS]
fr:okjaxe] dfYyIikMh] efu;.My] fl:ikuS;qj] fljikukaMy]
v:eckjecV~Vq] okMkekeaMqj] v:ykeckMh] okMkiksuijkIih] jk;leqnze]
czãkdqUMe] jkoFkkukYyqj] iqMqiV~Vq] jaxkIikuqj] iDde] FkksyqoaFkkaxy]
dukudkMq] isfjvkdksfYy;qj] fpUukdksfYy;qj] bMqFkkuqj] dkMecqj]
vksfM;kaFky] okuiqje] ukxydqMh] vfFk;qj] dMqokuqj] vfj;kyqj] baMy]
e:j] yk&xqMkyqj] vfojh;qj] iksIikyeiV~Vq] ;ky] isfj;kikxaMS] eS;kuqj]
esykikyaxqj] uwjkyS] fdyikMh] ilkj] equhoyS] fijhfoMk;eiV~Vq]
vfyvkikFk] ikaMkxkIikMh] eqfê;e] osaxye] ioaMqj] lFkkiqFkqj] isjy]
fpFkky] fpFksjhIiV~Vq] iky;kfl:oaxqj] lksyadqjhfp] ifYyiV~Vq]
osyukauMy] ihyesMq] _f”koafM;e] dyS;kuYyqj vkSj iYykxPpsjh xkaoA
79- lUdkjkiqje lUdkjkiqje rkyqd ¼Hkkx½
xqMkje] vykUuqj] dqjecyqj] eksyDdkMq] o>kdqfy] oathDdqyh ¼ih-½]
fl:Ddkyqj ¼ih-½] lsjkiV~Vq] is:eaFke ¼ih-½] fdykdkMq ¼ih-½] dfYyikjS]
foyokFkh] ipsjh] is:ecqj] iqfFkZjkiV~Vq] eksDdkuqj] flokiqje]
mykxqMS;kecV~Vq] flêkuFkkaxy] mjaxkuh] iksêS] iksêS vkj-,Q-]
vjlkecV~Vq] iqMqikyiV~Vq] osYykjhDdkMq] osaxksMq ¼ih-½ dhyfuykoqj]
esYuhyoqj] vjoudkMq] efu;kjiky;e ¼ih-½] dhykFkqDdqfy] esykFkqDdqyh]
bUukMq ¼ih-½] b:DdecV~Vq ¼ih-½] ikuhikMh ¼ih-½] dfYyiV~Vq]
dkslkIikMh] lseckjeiV~Vq ¼ih-½] R;kxjktiqje] lkSUnjkofYyiky;e]
nsoiaMye] vxzgkjiaMyke] dqykFkqj] okjkxqj] vjklkjecV~Vq] fofj;qj]
lsYykDdkdqIie] fFkEekukaMy] v:j] fdMkaxqMs;ecV~Vq] okMkfl:oyqj]
iks;Ddque] d:osyeikMh ¼ih-½] usfPpesMq ¼ih-½] eokfniV~Vq] dfj;kyqj
¼ih-½] eks>hiV~Vq] osfYyeyS] os>IikMh] dksfUM;kuFke] ls’kleqnze]
usMqekuqj] pksyeiV~Vq] okMkpsfê;k.My] jkejktkiqje] eatkiqFkqj]
oyS;keikFk] iyS;kuqj] dYysfjdqIie] dhykiV~Vq] esykiV~Vq] ikjkekaFkke]
eqjkjckn] efYy;eikMh] df.Mddy] eks- oUukutwj] vjkeiq.Mh ¼ih-½]
mIiqj ¼ih-½] b:DdecV~Vq] oaMkxkIikMh ¼ih-½] FkksjkMhiV~Vq ¼ih-½] eqf.M;qj]
iksfê;e ¼ih-½] fV:Ddkuuxqj] iksucjkiV~Vq] vykFkqj] vxjkdksêkye]
vukbZDdkjkbZdksêkye] FkkuMykbZ] ofu;kuFkky] vfj;kos:ekuqj]

- 32 -
oUukutqj] lkseaMjdqMh] eksgqj] vykeckye ¼dYykdqfjfp½]
lseckMkdqfjfp] ujkueiV~Vq ¼ih½] ¼esy½ ipsjh] ,>qFkqj] Fkksjkaxqj]
eYykiqje vkSj oje ¼ih½ xkaoA
ladkjkiqje ¼Vh-ih-½
dYykDdqfjfp rkyqd ¼Hkkx½
lsYykeiV~Vq] djkMhfpV~Vqj] ekueykbZ] ,MqFkkoksbZukFke] ifjxe] ekFkqj]
iyjkeiV~Vq] FkokMhIiV~Vq] ekMkoPpsjh] ,:okbZiêue] dkMkFkqj]
ikMjeiYye ¼vkbZ½] Fksufx;kukFke] FkkxkjkbZ] iSFkkuFkqjkbZ] ,fy;kFkqj]
Fkksêh;e] Fksupsêh;kaMy] dYykukFke] fVEekiqje] iafM;kudqIie]
ekjkoukFke vkSj osêhis:eyxje xkaoA
oMDdkuaMky ¼Vh-ih-½ vkSj fpUuklyse ¼Vh-ih-½A

80- dYykdqfjph ¼v-tk-½ dYykdqfjph rkyqd ¼Hkkx½


vfFk;qj] dqfUu;qj] esyfof>] FksUusfjdqIie] fFkEeykbZ] okMFkksjklkyqj]
fl:okuxqj] dk- ekekuaMky] lMS;keiV~Vq] eêhxbZdqfjfp] uYykFkqj]
dqfMjkbZpaMky] dkjkuqj] ps:okaxqj] uhyeaxye] ekMqj] ohjpksykiqje]
ifjfMfoeaxye] foyDdqj] fpUukeeiV~Vq] okykoaMudqIie] fl:ukxkyqj]
iksjS;qj] fl:oky] fFk;kxkbZ] fpFkkyqj] fo:xkoqj] eqfM;kuqj] ekMe]
dq:j] fujkbZekFkh] Fksufdjkuqj] Fkkpqj] mykxedFku] uef’kok;iqje]
caxkje] bafMfy] iksjikMkdqfjfp] foyk;ckj] eySdksêkye] dkuuxqj]
iksjlkdqfjfp] ukxkyqj] okMkiwUMh] osUxSokMh] dqfM;kuYyqj] lkseukFkiqje]
fuUuS;qj] dksêS;qj] fpêkFkqj] xq:ihMkiqje] dksaMkyqj] dkpkdqMh] ,jkath]
dwFkkdqaMh] mnS;kukph] dksukxj;iyS;e] daMkfpeaxye] ojutje]
osykdqfjfp] fpêsjh] lkFkkuqj ¼ih½] okukojsêh] FksuFkksjklkyqj] dêkuaFkky]
yfp;ke] ,jkokj] esY;qj] fdyiwaMh] foukbZFkhFkZiqje] dfu;keqj]
ewufxyikMh] ,ykokMh] iwlkikMh] FksuiksuijkIih] esyufj;kIikuqj]
jk;kIikuqj] ,- oklqnsokuqj] vEeS;kxje] iwUMh] FkksêkikMh] jk;jiky;e]
iSFkkuqj] fl:okFkqj] ojMIikuqj] iqfDdjkokjh] fl:eaxye]
fdyufj;Iikuqj] vksxS;qj] ,¸;kuqj] vldykFkqj] ekxk:j] is:eaxye]
uYyklsfoiqje] ,fj;qj] dk:uxqfy] vEekdkykFkqj] myf;kuYyqj]
uêkjeaxye] Fksufl:okyqj] ,lkuMbZ] uSukjiyS;e] isFkkleqnze]
FkkFkkfFkfjiqje] dykleqnze] FkkxkeFkhFkiqje] dqjky] vykeckye
¼o`n~/kkpye½] oh- —“.kiqje] fdydqIie] vuqeuUMky] lseckdqfjfp]
d:.kFkykdqfjfp] fojkc;udje] iDdkeikMh] dwxS;wj vkSj oh- ekekUMqj
xkaoA
R;kxnqxZe ¼Vh-ih-½ vkSj dYykDdqfjfp ¼Vh-ih-½A

- 33 -
9&lyse
81- xaxkoYyh ¼v-tk-½ xaxkoYyh rkyqd
vV~Vqj rkyqd ¼Hkkx½
mukFkqj] osIikukFke] okjkxqj] fl:okpqj] efufoyqUFkku] dV~VqDdksêkbZ]
lnkf’koiqje] ljoks;] nsfo;kDdqfjfp] rySoly] iV~VqFkqjkbZ] ukokDdqfpZ]
iqFkqj] uFkkDdjkbZ] isfj;sjh] vjkxyqj] fFk;kxkuqj] vjkFkh vxzgkje]
eqEeqMh] deDdkiyk;e] okMkdqekjkbZ] FksudqekjkbZ] lkFkkikMh] ikuoly]
ukokyqj] flFksjh] xksfoaneiyk;e vkSj iYyhiyk;e xkaoA
82- vV~Vqj ¼v-tk-½ vV~Vqj rkyqd ¼Hkkx½
,MS;kIiêh] iukbZekMy] lsDdkMhiêh] dqekjiyk;e] dY;kukfxfj]
dkYysjhiêh] ekUuqj vkj-,Q-] ekUuqj] dksbZyiqFkqj] dfj;kdksbZokykoq]
dqUuqj] lwyudqfjfp] vfM;kuqj] jkeuk;Ddkeiyk;e] dksêkokMh]
csyqjdkjkMhiêh] esV~VqMS;keiyk;e] isfj;k—“.kkiqje] fpUuk—“.kkiqje]
okMkdqêkeiêh] iqfFkjkxkSaMkiyk;e] ohjkxkmUMkuqj] vksykbZikMh]
dYikxkuqj] esV~Vqiyk;e] tjhdksFkkeckMh] vêkokubZ] dksFkkeckMh]
vyxkiqje] vIikeleqnze] fdykokjkbZ] iêhesMq ,DlVsa’ku vkj-,Q-]
eqêky] vEekeiyk;e] dYykukFke] FksuekuxqMhiky;e]
vfDdpsêhiky;e] iyfu;kiqjh] FkkykoSiêS] vksÏkiêh] FksUukefiYyS;qj]
eqFkkxkmUMkuqj] vfj;kiyk;e] mek;yiqje] ,êkiqj djkMhiêh]
Fkkek;kuqj] if’peh jktiyk;e] dykjeiêh] jaxIikuSdsuiky;e]
xksikyiqje] efy;kDdjkbZ] ,pkeiêh] pksDdkukFkiqje] FkaMkojk;kiqje]
FkqyqDdkuqj] eaftfu] iquxkokMh] iSFkqj] lhfy;keiêh] vjklukFke vkSj
oy;keknsoh xkaoA
dhjhiêh ¼Vh-ih-½] ,Fkkiqj ¼Vh-ih-½] isFkkuSduiky;e ¼Vh-ih-½] vV~Vqj¼,e-½
vkSj ujflaxkiqje ¼Vh-ih-½A
83- ;jdkSM ¼v-t-tk-½ ;jdkSM rkyqd
ok>kIikMh rkyqd
lyse rkyqd ¼Hkkx½
mn;iêh] osMkiêh] Mh- is:eyiky;e] lqDdkeiêh] FkkFkkuqj] ewDdkuqj]
dfFkfjiêh] vpkuxqêkiêhiqMqj] vjkekuqj] vpkuxqêkbZiêh] dqIikuqj]
osYyS;keiêh] okylS;qj] iYyhiêh] nklkuk;Ddkuiêh] oyS;kDdkjkuqj]
esV~VqiêhFkkFkkuqj] fpUukuqj] rSykuqj] vfFkdkjkiêh] ohjkuke] dksjkFkqiêh
vkSj dkjikxe xkaoA
vV~Vqj rkyqd ¼Hkkx½
us;~;keykbZ] VqEcky] eyk;yiêh] v:.kk vkj-,Q-] fpUukdkyjk;u
fgYl FksjDdqukMq] fpUukdkyjk;u fgYl okMkDdqukMq] VqEcky]
,DlVsa’ku vkj-,Q- vkSj VqEcky vkj-,Q- xkaoA

- 34 -
84- vksekyqj vksekyqj rkyqd ¼Hkkx½
lsDdkjkiêh] osfIiykbZ] dsMquSdsuiêh iqMqj] dkukoSiqMqj] yksDdqj vkj-
,Q-] xqafMDdky] dksaxqiêh] ewdkuqj] ,ykFkqj] ukMqiêh] dMk;eiêh]
;sfjeykbZ vkj-,Q-] iyIiYyhdkseckbZ] nkfu’kisV] d:oV~VqijkbZ vkj-
,Q-] nhokêhiêh] nlxleqnze] iwljhiêh] ejkDdksêkbZ] datkuk;kpkuêh]
iUukiêh] dwdqêkiêh] dkfu;sjh vkj-,Q-] VqfEcikMh] iksêhiqje]
flDdkukeiêh] nkjkiqje] lsEekuMkiêh] FkFk;keiêh] deykiqje]
xksfcukFkiqje] lDdkjkpsêhiêh] FkFk;kuxjiêh] dfeuSduiêh]
txnsoeiêh] oYykykiêh] eSykiyS;e] ujkueiyk;e] dksêSesV~Vqiêh]
ckycDdh] d:Iikukeiêh] iatkdkyhêh] dêkisfj;keiêh]
mafcfydk;jkeaxye] Vh- ekjkeaxye] eukFky] efYydqêkbZ] vekjkdqaFkh]
Fkksykleiêh] FkksaMqefu;e] osMkIiêh] isfj;sjhIiêh] jsM~Mhiêh]
fVUMkeaxye] ipkueiêh] vksekyqj] dqYykefudsuiêh] lsDdkjkiêh] ]
,fêdqêkiêh] dksYykiêh] FksuDdkeiêh] equfxyikMh] lafxrkiêh]
iqfy;keiêh] ,e- phfViêh] flDdkeiêh] v:jiêh] jkfejsM~Mhiêh]
vfj;keiêh vkSj lsykokMh xkaoA
d:Iiqj ¼Vh-ih-½] dMk;eiêh ¼Vh-ih-½ vkSj vksekyqj ¼Vh-ih-½A
85- esV~Vqj esV~Vqj rkyqd ¼Hkkx½
dkosjhiqje] flafxfjiêh] fFkUukIiêh] dksuqj] dwukufM;qj] iYyhiêh]
efYydqUMe] FksFkkfxfjiêh] osYykj] iqDdeiêh] vekje] ,e- dkYyhiêh]
iksêkusjh] fo:nleiêh] vykejkFkqiêh] yDdk;eêh] dUukeqfp]
ewykDdkMq] lkecYyh] iykeykbZ] ukokIikêh] dksIie] dksIieiêh]
ikuiqje] isfj;klFkkIikMh] fpUuklkFkIikMh] vjkuxkuqj] vksykbZiêh]
eukFky uYykdkoqaMkeiêh vkSj dqykuk;Ddkuiêh xkaoA
espsjh ¼Vh-ih-½] dksykFkqj ¼Vh-ih-½] ohjDdkyiqMqj ¼Vh-ih-½] esV~Vqj ¼,e-½
vkSj ih-,u-iêh ¼Vh-ih-½A
86- bMkIikMh bMkIikMh rkyqd
esV~Vqj rkyqd ¼Hkkx½
fojkDdy] dqêkiêh] efYydqêkIiêh] fpUuklksjkxbZ] isfj;klksjkxbZ]
nlxkIiêh] ouoklh] lwjkIiYyh] Fkksjkeaxye vkSj dfjDdkiêh xkaoA
uaxkoYyh ¼Vh-ih-½] ouoklh ¼Vh-ih-½] vokMV~Vqj ¼lhVh½ vkSj
tydkaMkiqje ¼Vh- ih-½A
87- ladkjh ladkjh rkyqd
vksekyqj rkyqd ¼Hkkx½
bYykoeiêh] ifuDdkuqj] bMS;kiêh] ikIikeckMh] nslkfoykDdq vkSj
dq:Ddkiêh xkaoA
Fkkjkeaxye ¼Vh-ih-½

- 35 -
88- lyse ¼if’pe½ vksekyqj rkyqd ¼Hkkx½
eqFkquSduiêh] psYykfiYykbZdqêkbZ] ikxyiêh] ekuxqIikbZ]
lkfeuk;Ddkuiêh] dksVkxkmUMeiêh] vuSxkSaMkeiêh] osYykDdkyiêh]
Vh-dksukxkikMh] vykxqleqnez vkSj d:DdkyokMh xkaoA
lyse rkyqd ¼Hkkx½
ljdkj xksYykIiêh] ,- v;~;keis:eyiêh] psêhpkokMh]
dksaMIikuk;ddkuiêh] ,e-ikykiêh vkSj lsyFkeiêh xkaoA
FkkykoSiêh ¼lhVh½ vkSj eYykewIikeiêh ¼lhVh½
lyse ¼uxj fuxe½&okMZ la- 1 ls 5 vkSj 17 ls 25
89- lyse ¼mÙkj½ lyse rkyqd ¼Hkkx½
lyse ¼uxj fuxe½&okMZ la- 6 ls 16 vkSj 26 ls 36
dUukdqfjfp ¼Vh-ih-½
90- lyse ¼nf{k.k½ lyse rkyqd ¼Hkkx½
lyse ¼uxj fuxe½&okMZ la- 37 ls 60

91- ohjkikaMh lyse rkyqd ¼Hkkx½


dhjSikIikeckMh] ektjkxksYykIikêh] okêkeqFkkeiêh] eYykjkoqFkkeiêh]
iqekaMkiêh] eqMqFkqjkbZ] dqYykuiêh] flêkuqj xksYykiêh]
vfj;kdksm.Mkiêh] eq:axiêh] uk;Ddkuiêh] uYykeiêh] fr:eyfxfj]
oêkeqFkeiêh] vafMiêh&lksonkiqje] ,:ekiyk;e] iqFkqj vxzkxkje]
dksêkuqj] is:ekeiêh] FkqEckFkqyhiêh] isFkeiêh] yqxqokuiêh]
is:eDdkoquMeiêh] jkekiqje] jsM~Mhiêh] dkyijSiêh] lkoeiyk;e]
isfj;klhjkxkikMh] fpUuklhjkxkikMh] ohjkikUMh] vfj;keiyk;e]
mFkkelksykiqje] vxzkgkjkiwykosjh] vêkokuSiwykosjh] Fkkeekuk;Ddkuiêh]
fuykojkiêh] ts:xqeykbZ] tYyqFkqIiêh] xtYykuk;Dduiêh]
uYyhDdkyiêh] ikjkIiêh] ,:pkUueiêh] flêkusjh] vDdkjSiyS;e]
ikyeiêh] uYykjk;eiêh] dkseckMhiêh] vukbZdqêkbZiêh] oseckMhFkkye]
lsfYy;keiyk;e] lsukbZiyk;e] ,fêekuSdeiêh] jkDdhiêh] dkMkFkqj
vxzgkje] isFkeiêh] jktiyk;e] uf;ukeiêh] ek:y;eiyi;e]
psUukfxfj] cSjksth] ofu;keikMh] ,:okMhisêkeiêh] ilqokukFkeiêh]
okykdqêkiêh] ,:euk;duiyk;e] eqDdqFkhiyk;e] vEekiyk;e]
lafM;qj] lafM;qj vêk;eiêh] iYyhFks:iêh] fVIieiêh] dqjkyukFke]
dksukekMqoq] okMkiêh] uwykFkqdksEcS] lkEckdqêkbZiêh] FkqEckyiêh vkSj
dEekykiêh xkaoA
ekjkeaxyFkqiêh ¼lh Vh½] dksaMyeiêh ¼lh Vh½] us;DdkjkIiêh ¼lh Vh½]
iuSekjkFkqiêh ¼Vh ih½] bykefiYybZ ¼Vh ih½] vêk;eiêh ¼Vh ih½]
ikIikjkiêh ¼lh Vh½ vkSj ekYyqj ¼Vh ih½A

- 36 -
10&ukeDdy
92- jfliqje ¼v-tk-½ jfliqje rkyqd ¼Hkkx½
iksuijkIihiêh] feUukDdy vxzgkje] vkuanxkSaMkeiky;e] dqekjiky;e]
vUukeykbZiêh] dhjkuqj] iYyokuSdsuiêh] eky;eiky;e]
dqêkykMeiêh] esyqj] fdyqj] fdnkeykbZ] vf;yiêh] uoyiêh]
eaxyiqje] ,lokjkewfrZiky;e] FkEekuSduiêh] ukjbZfduk: CykWd vkbZ
vkj-,Q-] eqFkq:V~Vq] vb,iêh] ukjbZfduk:] ukjbZfdukj nf{k.k vkj-,Q-]
dkjdwMyiêh] ewykiYyhiêh] eyk;eiêh] iqMqj eyk;eiêh]
dUuydqye] iqMqiky;e] Fksaxyiky;e] vykeiêh] vykoSiêh] ufpiêh]
efM;keiêh] iksjklkykiêh] vDdkjkbZiêh] lsEekUMkiêh] ukMqiêh]
lksoMkiqje] ekV~Vqosyeiêh] ikyUFkhuhiêh] eqykDdkMq] eqFkqdkyhiêh]
dêkupkEiêh] dksusjhiêh] dkDdkosjh] oMqxe eqfu;Iikeiky;e] iêue
eqfu;Iikeiky;e] oMqxe] eksyDdkMq] dfj;eiêh] mukuFkaxky]
eqYyqdqfjfp] isfj;kdqfjfp] ekoj] isjIikulksykbZ] isfj;kdksEckbZ]
iqMqiYykiêh] ewykdqfjfp] isfj;klsDdkMh] okjkxqjdksEckbZ] ipxkSaMkeiêh]
dksyDdkesMq] Fkksêh;keiêh] panzlsxjiqje vxzgkje] jfliqje] vaMkxyksj]
vukbZdêhiky;e] dwukosyeiêh] ,Yykiky;e] iksudqfjfp] dksIikeiêh]
vbZiky;e] dksejkiky;e] dq:Ddkiqje] vukbZiky;e] eq:axkiêh]
flaxyaniqje] eksykiky;e vkSj fpUuklsDdkMh xkaoA
osUukuFkqj ¼Vh ih½] vFkkuqj ¼Vh ih½] vkj- iqMqiêh ¼Vh ih½] iêkue ¼Vh-
ih-½] jfliqje ¼,e-½ vkSj fiYykuYyqj ¼Vh ih½A
93- lsaFkkeaxye jfliqje rkyqd ¼Hkkx½
¼v-t-tk-½ ipqnk;eiky;e] vks- tsnzkiky;e] is:exkSaMkeiky;e] fpUuDdkiky;e]
FkksIikiêh] Fkks- tsMjiky;e] Fkks- ikpqnk;eiky;e] isjkDdkfjukMq]
cSyukMq] fpFkqjukMq] ,MkIiqfyukMq] fFk:IiqfyukMq] isyIikfMukMq]
vykFkqjukMq] xq.MkfuukMq vkSj vMkDdkeiqMqdksEckbZ xkaoA
lhjkiYyh ¼Vh ih½ vkSj ukefxfjisêkbZ ¼Vh ih½A
ukeDdy rkyqd ¼Hkkx½
dkydqfjph] ,pkeiêh] oy;Iiêh] iYyhiêh] csyqDdqfjfp]
dkykIiku;Ddkuiêh] mfFkjkdfMdkoy] ukMqdksecbZ] ok>kouMhdksecbZ]
xq.MqjukMq] okyIiqjukMq] vfj;qjukMq] okyokufFkukMq] iYyeijkbZ]
vfDd;keiêh] isfj;kdqyke] ipqnk;eiêh] dksaMkeuk;Ddkuiêh]
iqMqdksecbZ] fFkUukuqjukMq] nsokuqjukMq] lsyqjukMq] lsyqj vkj-,Q-]
xktkdksecbZ] cksfMuk;Dduiêh] ljdkjiyk;kiky;e] eqFkqxkiêh]
jsM~Mhiêh] is:eiêh] Fkqlqj] iksfêjsM~Mhiêh] FkksêkeqMk;eiêh] isfofFkje]
okjkxqj] iksUusjh] iqMqDdksêbZ] ,u- iqMqIiêh] olaFkiqje] oyS;kiêh]
fFkizkensoh] dkokDdkjeiêh] eqêkupsêh] ojnjktiqje] lsfoaMhiêh]

- 37 -
okMkokFkqj] vxzgkjk okyokUFkh vkSj esV~Vqiêh xkaoA
dkykIikuSdkuiêh ¼Vh ih½] lsaFkkeaxye ¼Vh ih½ vkSj ,:ekiêh ¼Vh ih½A
94- ukeDdy ukeDdy rkyqd ¼Hkkx½
ljdjuêkeaxye] vxzgkjk ukêkeaxye] dY;k.kh] vuUr—“.kjk;leqnze]
xstkyuk;kDdkuiêh] ikpy] fiMkjhiêh] dknkUFkkiêh] jkeuk;Dduiêh]
dfMjkuYYkqj] fFk:eykbZiêh] dkUuqjiêh] iksMkaxe] FkkVFkS;kaxziêh] uokuh]
yDdkiqje] ,yqj] FkkFkkfFkfjiqje] FkkFkkfFkfjiqje djkfMiêh] djkfMiêh]
FkukFkeiêh] djkMhiêh FkukFkeiêh] vxzgkjk mMqIie] dkyuxuh]
dkjSdqfjfp] feUukeiYyh] iksêkue] lsYykIieiêh] FkkyeckMh] ljdkj
mMqIie] vfu;kj] lsbZyqoeiêh] dkMkIiYyh] ikfIiuk;Dduiêh]
ek:jiêh] osêkeikMh] ohlue] uYyhiky;e] FkqEekudqfjfp] ,jukiqje]
FkkyhxbZ] ukjkokyqj Fkksêhiky;e] fFkaMkeaxye dhjkEcqj] oYyhiqje]
isfj;kiêh] dksaMhpsêhiêh] ueDdky] oxqjkeiêh] ykM~MqokMh] FkksêhIiêh]
jkleiky;e] dksuqj] fdylkFkkEcqj] Fkksyqj] vfu;kiqje] ijkyh] v:j]
vUMkiqje] vjlkukFke] dqekjhiky;e] vfj;qj] isêkbZiky;e] jfliky;e
vkSj vks:okUMqj xkaoA
ukeDdy ¼,e-½] isfj;kiêh ¼lh Vh½ vkSj eksgkuqj ¼Vh ih½A
95- ikjkekFkh&osyqj ikjkekFkh&osyqj rkyqd
fr:psaxksMq rkyqd ¼Hkkx½
vxje] dksUuk;kj] isfj;keukyh] dksDdkykbZ] bYyqfIify]
iqUtkbZiqMqiky;e] dwFkkeiwUMh vxzgkje] iqYykxkSUMkeiêh] dwFkkeiwaMh]
yêhokMh] eukFkh] ekoqjsM~Mhiêh] FkksaMhiêh] eqflfj] iqFkqj iwoZ vkSj
cksEekuiêh xkaoA
ukeDdy rkyqd ¼Hkkx½
bYyb;kiqje xkaoA
96- fr:psaxksMq fr:psaxksMq rkyqd ¼Hkkx½
dk:osIieiêh] jktiky;e] d:IikxkSMa keiky;e] fFk:eaxye]
d:ekiqje] dwFkkukFke] ‘ksuckxkeknsoh] iYykDdqfy vxzgkje] eaxye]
lIik;kiqje] ekeqUMh vxzgkje] eYykleqnze ¼if’pe½] dksykudksaMkbZ]
xkSaMeiky;e] lseckeiky;e] dk:ekuqj] fiYykukFke] oV~Vqj]
dksêkiky;e] fFk:eaxye iqMqiky;e] vaMkjkiêh] fpUukFkkefciky;e]
usbZDdkjkiêh] dSyk’keiky;e] FkksDdkokMh] okjkxqjeiêh] xkSaMkeiky;e]
lkfFkuk;Ddkuiky;e] dqIikaMkiky;e] vksMqoeiky;e] dksfoyiky;e]
,yS;keiky;e] xkSaMkeiky;e] oafMukFke] vfouk’khiêh] jkekiqje]
ik:fFkiYyh] dksêkbZiky;e] ikykesMq] d:axyiêh] eksjkaxe]
lqUnkUxhiky;e] eqUtkuqj] dYyqiyS;e] feUukeiYyh] esV~Vqiky;e]
fdykiky;e] eksfyiYyh] mutkukbZ] iksDdkeiyS;e] vfFkiyS;e]
vafMiyS;e] Fkksfê;kiky;e] ,ekIiYyh] Vh- xkSaMkeiyk;e] ikVyqj]

- 38 -
vêkoukbZ bjS;keaxye] eksyklh] lsuxksMkeiky;e] ,yS;keiky;e]
dqekjiky;e] fifjfFk] vfueqj] fl:eksyklh] osV~Vqoeiky;e] oêIikjkIiq]
iqMqIiqfy;eiêh] fpêkykaMqj] ejIikjkbZ vkSj uYyhiky;e xkaoA
eYykleqnze ¼Vh ih½] fr:psuxksMs ¼,e-½ vkSj nsokuudqfjfp ¼lh Vh½A
97- dqekjiky;e fr:psuxksMq rkyqd ¼Hkkx½
dqekjiyS;e vxzgkje] dksekjiky;e] iYyDdkiyS;e] lksoMkiqje]
eksneaxye] eksneaxye vxzgkje] vukaxqj] ,ykUnkdqêkbZ] dyS;kuqj]
dyS;kuqj vxzgkje] le;lafxfy vxzgkje] iYyhiyS;e vxzgkje]
vksMkIiYyh vxzgkje] dkMkpkuYyqj] iIieiky;e vkSj dksDdkjk;uisêkbZ
xkaoA
dqekjiky;e ¼,e-½] iMkbZohMq ¼Vh ih½] iYyhiky;e vxzgkje ¼lh Vh½]
vykeiky;e ¼Vh ih½] iYyhiky;e ¼Vh ih½ vkSj iqMqiky;e vxzgkje
¼lh Vh½A
11&bjksM
98- bjksM ¼iwoZ½ bjksM rkyqd ¼Hkkx½
czãuk isfj;k vxzgkje ¼Vh ih½] bjksM ¼,e-½ vkSj ohjIiupfVje
¼Vh ih½A
99- bjksM ¼if’pe½ is:unqjkbZ rkyqd ¼Hkkx½
oMeqxe osYyksM] iquxeikMh] doqaMkphiky;e] Fksueqxe osYyksM vkSj
eqdklh iqykoeiky;e xkaoA
bjksM rkyqd ¼Hkkx½
djkbZ] bYykiky;e] bykokeykbZ] esV~Vquklqouiky;e] isjksMq]
uksfpiky;e] xaxkiqje] bYykiky;e] foYykjkleiêh] fFkaMky ¼esy½]
fFkaMky ¼fdy½] dfMjkeiêh] jk;kiky;e] eksMkdjkbZ] dwjkiky;e]
Fkksêkuh] iqFkqj iqMqiky;e] uatukiqje] ikokyFkkeiky;e] osIieiky;e
vkSj eqFkkeiky;e xkaoA
lwfj;eiky;e ¼Vh ih½] fpFkksM ¼Vh ih½] ufl;kuqj ¼Vh ih½] isfj;klseqj
¼Vh ih½] lqjkeiêh ¼Vh ih½ vkSj dfliky;e ¼bZ½ ¼Vh ih½A
100- eksMkDdqfjfp bjksM rkyqd ¼Hkkx½
iqutSykDdkiqje] iqMqj] Fkq;~;keiwuMqjkbZ] dukxkiqje] osykeiky;e]
iqUMqjkbZlseqj] vokyiwuMqjkbZ] eksMkokaMh lR;eaxye] ukutbZmFkqdqyh]
dux;keiky;e] ukutbZdykeaxye] iqUtkbZ dykeaxye] batkeiYyh]
FkukFkeiky;e] ,yqekFkqj] osyeiky;e] eqdklh guqeku iYyh] vêkoukbZ
guqeku iYyh] dkxe] dqykfoyDdq] ikyeaxye] ukutbZdksyuYyh]
dksykFkqiky;e] dksaMye] bYykbZdkMw] foykdsFkh] dksuxqM;eiky;e]
eq:ufx;keiky;e] vutqj] oYyhiqje] bfpiky;e] okfMoqYykeaxye]
v;~;keiky;e] byquwfFkeaxye] nsofd;Eekiqje] voqn;ijkbZ vkSj

- 39 -
ukxeuSdsuiky;e xkaoA
vokyiwUMqjkbZ ¼Vh ih½] eksMkdq:fp ¼Vh ih½] iklqj ¼Vh ih½] vjkpkyqj
¼Vh ih½] oMqxkiêh ¼Vh ih½] fdykeikMh ¼Vh ih½] osYyksêkeijIiq ¼Vh ih½]
f’kofxfj ¼Vh ih½] dksYykudksby Z ¼Vh ih½] mutkyqj ¼Vh ih½]
osuxkeiqMqj ¼Vh ih½] dksMqeqMh ¼Vh ih½ vkSj psUukleqnze ¼Vh ih½A
101- /kkjkiqje ¼v-tk-½ /kkjkiqje rkyqdA
102- dkuxk;e dkuxk;e rkyqdA
is:unqjkbZ rkyqd ¼Hkkx½
eq:UxkFkksyqoq] iqMqiky;e] uutkbZ ikyFksyqoq] iqUtkbZ ikyFkksyqoq]
dksMqekuy] vksjkFkqiky;e] bYykbZxzkee] ,Ddêkeiky;e] cklqckiêh
vkSj dqIiqfpiky;e xkaoA
eqdkflfiMkfj;qj ¼lh Vh½] vksêkijkbZ ¼lh Vh½ vkSj psUuheykbZ ¼Vh ih½A
103- is:unqjkbZ is:unqjkbZ rkyqd ¼Hkkx½
iqMqiky;e] esV~Vqiky;e] uYyhxkSaMkuiky;e] dksejkxkSaMkuiky;e]
dqfjfp] usfêfpiky;e] lsêh dqêkbZ] oky;kiky;e] x.kifriky;e]
Fkksjukokoh] eMkFkqiky;e] osrbZ;ufduk:] lquxkdjkeiky;e]
fFkuxkyqj] d:Ddkiky;e] fupkeiky;e] iaMh;keiky;e] flaxkuYyqj]
vksykiky;e] eqYykeiêh] daMkeiky;e] isfj;kfoykeykbZ]
flUukfoykeykbZ] fFk:okph] iwoeiky;e] iykdjkbZ] fpUukekykuiky;e]
fufefêiky;e] matkiky;e] dYykdqye] lsYyIieiky;e]
ryk;eiky;e] iksyuSdeiky;e] djkaMhiky;e] iIieiky;e]
fpUukfojklufxyh] isfj;kohjklufxyh] osyhjkoYyh] flfUu;keiky;e]
osyeiky;e] uokDdkMq] d:ekufpjkbZ] dEekykdqêkbZ] bMk;iky;e]
fpUukxkSaMkuokyklq] osêkykiFkh] osfYy;keikFkh] lquMDdkeiky;e]
fo:eaMkeiky;e] eqFkkeiky;e] psaxkIiYyh] Fksueqxe] daxk;kiky;e]
okMkeqxe daxk;kiky;e] lsuxfyiky;e] doqFkkeiky;e]
b:ebZdjeiky;e] dwukeiêh] vêkoukbZ iYYkxkSaMkuiky;e]
eqdkfliYykxkSaMkuiky;e] ejIikuSdeiky;e] ewufxyiky;e] esV~VqiqMqj]
v;sxkSaMkuiky;e] lhukiqje] FkqMqIiFkh] lqfYyiky;e] iêkdjuiky;e]
dqYykeiky;e] iksueqMh] baxqj] dkefcfy;keiêh] okjkiky;e]
dksaxkeiky;e] ukMqiêh] iqFkqj iYykiky;e] iqUtkbZFkykokbZiky;e]
jsM~Mhiky;e] csMqxkiky;e] doaMkeiky;e] eksjkV~Vqiky;e]
vxzgkjiSfj;kiky;e] fljdkj isfj;kiky;e] vukbZiky;e]
iYykojk;uiky;e] vxzgkj dFkkxUuh] bfpiky;e] fljdkj dFkkxUuh]
fl:Ddkykaph] dqFkkeiky;e] oksbZikMh vkSj psUuheykbZ xkaoA
isFkkeiky;e ¼Vh ih½] iYykiky;e ¼Vh ih½] datkdksbZy ¼Vh ih½]
d:ekaMh psYyhiky;e ¼Vh ih½] uYykeiêh ¼Vh ih½] dqUukFkqj ¼Vh ih½]
fot;iqjh ¼lh Vh½] is:unqjkbZ ¼Vh ih½ vkSj mFkqdqyh ¼Vh ih½A

- 40 -
104- Hkokuh Hkokuh rkyqd ¼Hkkx½
bfYyfIiyh] dUukiYyh] vêkoukbZiqMqj] eqdkfliqMqj] ikVyqj]
vksM~Mkiky;e] ik:okph] iqUue] ekbykeckMh] dkyckoh] dqfjph] iwukph]
cqFkkikMh] flaxkeisêkbZ] ikMkoydyokbZ] dMIikuYyqj] dsljheaxye]
lU;klhiêh] ojnkuYyqj] Fkkykdqye] Hkokuh] vksfjpsjh] oSjkeaxye]
vykFkqj] dokaMkikMh] vksMkFkqjkbZ] vaMhdqye] mjkfpdksêkbZ] fpUukiqfy;qj]
isfj;kiqfy;qj vkSj lsêhiky;e xkaoA
us:athisêkbZ ¼Vh ih½] vEekisêkbZ ¼Vh ih½] vksykxkMe ¼Vh ih½]
vIikdqMky ¼Vh ih½] tackbZ ¼Vh ih½] Hkokuh ¼,e-½ vkSj lyaxkiky;e
¼Vh ih½A
105- vafFk;qj xksfcpsfêiky;e rkyqd ¼Hkkx½
iqUtSFkksjkbZ;keiky;e] dksaMk;eiky;e] dukdeiky;e] is:eqxkbZ]
lkoaMkiqj] vEekiky;e] esokuh] is:uMyS;~;qj] dqxkyqj] iqFkqDdjkbZ]
uutkbZiqfy;keiêh] iksyodkyhiky;e] dMqDdeiky;e vkSj pUnziqje
xkaoA
okfuiqFkqj ¼Vh ih½] dqgkyqj ¼Vh ih½ vkSj ih- esV~Vqiky;e ¼Vh ih½A
Hkokuh rkyqd ¼Hkkx½
cqjxqj] dksekjk;kuqj] iqMqj] psUueiêh] ,Uukeaxye] ‘kadjiky;e] vafFk;qj]
ukxkyqj] dqIikuMkeiky;e] czEekns’ke] ipeiky;e] xsfêleqnze] ekFkqj]
osfYyfFk:Iiqj] oseckFkh] ewufxyiêh] fdyokuh vkSj dqFkkeiwaMh xkaoA
vafFk;qj ¼Vh-ih-½ vkSj vFkkuh ¼Vh-ih-½A
106- xksfcpsfêiky;e lF;eaxye rkyqd ¼Hkkx½
djkikMh] dkfofyiky;e] okjkiky;e vkSj lsYykieiky;e xkaoA
xksfcpsfêiky;e rkyqd ¼Hkkx½
iqYyIikuSdsuiky;e] vjkDdudksêkbZxzkee] dksuxjiky;e]
dkoaMkeiky;e] vDdkjkbZdksfMosjh] flufxfjiky;e] vyqdqfy]
dfyufx;ke] dksV~VqiqYyeiky;e] djkV~VqIkky;e] vksMk;kxkSaMkuiky;e]
dkMkFkqj] lqUnDdkeiky;e] xqMkDdjkbZ] vafM;kiky;e] dq:ekuMqj]
v;kyqj] osYykudksfoy] fl:okyqj] rkyxquh] dks’kkue] b:xkyqj]
vatkuqj] ykxeiky;e] oseuMkeiky;e] iksyokiky;e] eksêkuke]
,EekeiwaMh] vksykykdksfoy] dkMklsYyhiky;e] flUukfjiky;e]
lafFkiky;e] vokyeiky;e] ifj;qj] osYykyiky;e] uutkbZxksch]
dqYykeiky;e] ukfFkiky;e] eksMkpqj] ukxnsoeiky;e vkSj
fupkeiky;e xkaoA
isfj;kdksfMosjh ¼Vh-ih-½] yDdkeiêh ¼Vh-ih-½] dklhiky;e ¼th½ ¼Vh-ih-½]
xksfcpsfêiky;e ¼,e-½] bykFkqj ¼Vh-ih-½] dksyIikyqj ¼Vh-ih-½ vkSj
ukefc;qj ¼Vh-ih-½A

- 41 -
107- Hkokuhlkxj lF;eaxye rkyqd ¼Hkkx½
¼v-tk-½ v:ykokMh] eYykudqyh] /kksM~Mkgktkuqj] fpDdkgktkuqj] rykokMh]
e:j] bXxkyksj] fFkuxkyqj] dwFkkeiky;e] xqaMjh] xqfFk;kykFkqj] gLlkuqj]
usbZFkkykiqje] FksbZfxukjbZ] djkykokMh] ekMkgYyh] c;kUukiqje]
iukggYyh] ,jkgugYyh] /kksM~MkeqMqDdjkbZ] xsêkokMh] dkasxkgYyh]
rkykeykbZ] nlkjhiky;e] fpDdkjkleiky;e] iêkokjfFk;~;keiky;e]
jktu uxj] iqMqihjdkMkoq] iqUdj] dksFkkeaxye] bDdkjSFkkFkkiYyh]
cxqFkkeiky;e] bDdkjSusxkee] dksekjkiky;e] eyk;kMhiqMqj]
vykFkqdksEckbZ] lkMkeqxkbZ] dksukewykbZ] vDdkjSusxkee] cwlkjhiky;e]
vDdkjkbZFkkFkkiYyh] /kksM~Mkeiky;e] eqMqDdku/kqjkbZ] FkksIikeikye]
dkfjMksM~Mkuiky;e] ‘ksuckxkiqMqj] bafM;keiky;e] efdukudksEckbZ]
vjklqj] mDdkjke] foUukIiYyh] dq:Eckiky;e] v;~;keiky;e]
isfj;kdYyhiêh] iuk;eiYyh] lqudkdkjuiky;e] iquxkeiYyh]
FkkV~pqis:ekiky;e] uYyqj] ejk;hiky;e] ekneiky;e vkSj
iqutkbZiqfy;keiêh xkaoA
dsecukbZDdsuiky;e ¼Vh-ih-½] lF;eaxye ¼,e-½] vfj;Iieiky;e
¼Vh-ih-½] Hkokuhlkxj ¼Vh-ih-½ vkSj iqutkbZiqfy;keiêh ¼Vh-ih-½A
12&n uhyfxfj
108- m/kkxkeaMye dqUMkg rkyqd
m/kkxkeaMye rkyqd ¼Hkkx½
dkMkukM] ,CckukM] dqDdky] dkXxqfp] Fkqusjh] gqYykFkh] uutkukn]
m/kkxkeaMye vkSj FkqEekuêh xkaoA
‘kksyqj ¼Vh-ih-½ vkSj m/kkxkeaMye ¼,e-½A
dwuwj rkyqd ¼Hkkx½
dsêh ¼Vh-ih-½A
109- xqMkyqj ¼v-tk-½ iaFkkyqj rkyqd
xqMkyqj rkyqd
mFkkxkeaMye rkyqd ¼Hkkx½
efluxqMh xkaoA
ukMqoêe ¼Vh-ih-½A
110- dwuwj dksVkfxjh rkyqd
dwuwj rkyqd ¼Hkkx½
bM~MkiYyh] cqjfy;kj] dwuwj vkSj esyqj xkaoA
vjkoudkM ¼Vh ,l½] osfYyaxVu ¼lh ch½] dwujw ¼,e-½] gqCckFkkyk ¼lh-
Vh-½] vfMdkjêh ¼Vh-ih-½ vkSj gqfYydy ¼Vh-ih-½A

- 42 -
13&dks;EcVwj
111- esV~VqIiky;e esV~VqIiky;e rkyqd
dks;EcVwj mÙkj rkyqd ¼Hkkx½
fcfyph xkaoA
ohjkikUMh ¼Vh-ih-½ vkSj xqMkywj ¼Vh-ih-½A
112- vouk’kh ¼v-tk-½ vouk'kh rkyqd
113- fr:Iiqj ¼mÙkj½ fr:Iiqj rkyqd ¼Hkkx½
iêkeiky;e] lksDdkuqj] esjdwikFkh] Fkksjkokyqj] oYyhiqje] is:ekuYyqj]
,fêohjkeiky;e] iksaxqiky;e] duDdkeiky;e] dkyhiky;e vkSj
eUukjkbZ xkaoA
psfêiky;e ¼lh Vh½] usfjIisfjpy ¼lh Vh½] Fkksfêiky;e ¼lh Vh½ vkSj
osykeiky;e ¼Vh-ih-½A
fr:Iiqj ¼,e-½&okMZ la- 1 ls 20
114- fr:Iiqj ¼nf{k.k½ fr:Iiqj rkyqd ¼Hkkx½
fr:Iiqj ¼,e-½& okMZ la- 21 ls 52
,l- uYyqj ¼Vh-ih-½A

115- iYykMe fr:Iiqj rkyqd ¼Hkkx½


eqMkyhiky;e] ufpiky;e] is:uFkksyqoq] eqFkkueiky;e] bMqokbZ]
mxk;kuqj] Fkksuxqfêiky;e] mÙkj vouk’khiky;e] vykxqeykbZ]
dkufM+;kudksbZy] nf{k.k vouk’khiky;e] iksaxkyqj] ekMkIiqj] dV~Vqj] oh-
dYyhiky;e] ,ykokaFkh] dsFkkuqj] okfoiky;e vkSj oh- okMkeykbZiky;e
xkaoA
vafMiky;e ¼lh Vh½] eaxye ¼lh Vh½] eq:xuiky;e ¼lh Vh½ vkSj
ohjkikaMh ¼lh Vh½A
iYykMe rkyqd ¼Hkkx½
iwekyqj] osykeiky;e] ujkukiqje] djkbZiqMqj] x.kifriky;e] iYykMe]
lqDdkeiky;e] bfpiêh] dksMkaxhiky;e] ifuDdkeiêh] oMqXkkiky;e]
fpêkeckye] vuqIiêh] dlck v;~;keiky;e] djkMhckoh] i:okbZ]
eYysxkSaMsuiky;e] iqfy;keiêh vkSj ds- —”.kiqje xkaoA
lsfEeiky;e ¼lh Vh½ vkSj iYykMe ¼Vh-ih-½A
116- lqyqj iYykMe rkyqd ¼Hkkx½
iMqokeiYyh] dMqosfêiky;e] fxM~Mkeiky;e] lsEeuMkeiky;e]
dkfu;qj] vjklqj] uhykecqj] ey;eiêh] b:xqj] jkfliky;e] ds-
ekMkiqj] dkMkeikMh] vIikukbZdsuiêh] dykuxky] ihMkeiYyh] iêkue]
dYykiky;e] iIieiêh] bMk;eiky;e] lsYykDdkjhpky] okMkeckpsjh]

- 43 -
okjkiêh] okMkoYyh] cksxkeiêh] ikpkiky;e] iwjkaMkeiky;e]
dqekjkiky;e] okMkosMkeiêh] dEekykiêh] tYyhiêh] lsutsjhiqMqj]
lsutsjh v;~;keiky;e] ekykeiky;e] FkyDdkjkbZ vkSj ts- —”.kiqje
xkaoA
eksfIijhiky;e ¼Vh-ih-½ dk:ekFkeiêh ¼Vh-ih-½] b:xqj ¼Vh-ih-½]
lekykiqje ¼Vh-ih-½] daxk;eiky;e ¼lh Vh½] lqyqj ¼Vh-ih-½]
iYykiky;e ¼Vh-ih-½ vkSj dUukeiky;e ¼Vh-ih-½A
117- dkoqaMkeiky;e dks;EcVwj mÙkj rkyqd ¼Hkkx½
osYykekMbZ] dksaMk;eiky;e] vxzgkjlekdqye] ukbZdsuiky;e] FkMkxe]
vkj- ,Q- vukbZdêh ¼mÙkj½] vukbZdêh ¼nf{k.k½] ohjkikaMh]
fpUukFkkMxe] ukutqUMkiqje] lksek;eiky;e] iUuheMkbZ] dhjkukFke]
dYyhiky;e vkSj osYykukbZiêh xkaoA
isfj;kukbZdsu&iky;e ¼Vh-ih-½] ujflEgkukbZdsu&iky;e ¼Vh-ih-½]
bfMxjkbZ ¼Vh-ih-½] ljdkjlekdqye ¼Vh-ih-½] dkykiêh ¼Vh-ih-½]
foykudqfjfp ¼lhVh½] lkjkoukeiêh ¼Vh-ih-½] fpUukosMkeiêh ¼Vh-ih-½]
osYykbZfdukj ¼Vh-ih-½] v’kksdiqje ¼lh Vh½] dq:Mkeiky;e ¼lh Vh½]
FkqfM;kyqj ¼Vh-ih-½ vkSj dkoquMkeiky;e ¼Vh-ih-½A
118- dks;EcVwj ¼mÙkj½ dks;EcVwj mÙkj rkyqd ¼Hkkx½
ohjkdsjye ¼Vh-ih-½
dks;EcVwj nf{k.k rkyqd ¼Hkkx½
okMkoYyh ¼Vh-ih-½
dks;EcVwj ¼,e-½& okMZ la- 57 ls 72
119&FkksaMkeqFkqj dks;EcVwj nf{k.k rkyqd ¼Hkkx½
cksyqokeiêh ¼Cykd&A½] FksukeuYyqj] nsojk;iqje] tkfxjukbZdsuikyk;e]
csYykbZeykbZiêhue] ujkfliqje] eMokjk;kiqje vkSj bDdkjkbZcksyqoeiêh
xkaoA
osMkiêh ¼Vh-ih-½] /kkfy;qj ¼Vh-ih-½] FkksaMkeqFkqj ¼Vh-ih-½] vykuFkqjkbZ
¼Vh-ih-½] iqyqokiêh ¼Vh-ih-½] FksudjkbZ ¼Vh-ih-½] is:j ¼Vh-ih-½ vkSj
dqfu;keqFkqj ¼Vh-ih-½A
dks;EcVwj ¼,e-½& okMZ la- 48 ls 56

120- dks;EcVwj ¼nf{k.k½ dks;EcVwj nf{k.k rkyqd ¼Hkkx½


dks;EcVwj ¼,e-½& okMZ la- 21 ls 47

121- flaxkuYyqj dks;EcVwj nf{k.k rkyqd ¼Hkkx½


dks;EcVwj ¼,e-½& okMZ la- 1 ls 20

- 44 -
122- fdukFkqdkMkoq dks;EcVwj nf{k.k rkyqd ¼Hkkx½
ekMeiêh] FkhfFkiky;e] is:j psfêiky;e] ekoqFkkeikFkh] fipkuqj]
ikykFkqjkbZ] FkkackxkSMa suiky;e] dk:upkfexkSMa suiky;e] lhjIiky;e]
ekykepkeiêh] ekbysjhiky;e] ukfpIiky;e] vjlhiky;e vkSj
oyqDdqIikjkbZ xkaoA
dqfjfp ¼Vh-ih-½] osYykyqj ¼Vh-ih-½] ekMqDdjkbZ ¼Vh-ih-½] ,fêeMkbZ
¼Vh-ih-½] fFk:eyk;eiky;e ¼Vh-ih-½] vksFkkdyeaMkie ¼Vh-ih-½ vkSj
psfêiky;e ¼Vh-ih-½A
iksYykph rkyqd ¼Hkkx½
lksykoeiky;e] okMkiqFkqj] dqfFkjkbZ;kyeiky;e] iksêkbZ;kafMiksjkEcq]
lksDdkuqj] laxkjk;iqje] eqFkqj vkSj dksaMkafxiky;e xkaoA
fdukFkqdkMkoq ¼Vh-ih-½A

123- iksYykph iksYykph rkyqd ¼Hkkx½


vjkleiky;e] ikukIiêh] esV~Vqckoh] okMkflFkqj] dksMkaeiêh] dksFkkokMh]
dq:uYyhiky;e] isfj;kdykuMkbZ] dêkeiêh] vafMiky;e]
psfê;Ddkiky;e] uYykVhiky;e] nsojk;iqje] xksfoUniqje] lqyDdky]
iksjkfoiky;e] lsjokdjkuiky;e] oMfDdiky;e] esV~Vqiky;e]
eqfYyikMh] dfu;kykeiky;e] nsoukeiky;e] dIikyudjkbZ]
fl:DdkyuMkbZ] pUnziqje] flUuk usxkee] okxqFkkeiky;e] dDdkMkoq]
‘kksykuqj] laFkkbZxkSUMkuiky;e] dqfYypsfêiky;e] iwlkukbZdsu/kkyh]
nsokeokMh] jkekifrue] FkkykDdjkbZ] fpDdkjk;iqje] dfcfyiky;e]
vksfDdfyiky;e] dq:Eckiky;e] dqyDdkyiky;e] okjkMkuqj]
osYykykiky;e] FkksIikeiêh] jlDdkiky;e] iqYykeiêh] vkj- iksUukiqje]
fdêklqvkjkeiky;e] vuqIikjiky;e] tsM- eqFkqj] v;~;keiky;e]
uYyqFkqdqyh] dqekjiky;e] ekuqj] fFkEekuxq/kq] jkflpsfêiky;e]
cksMhiky;e] dqykFkqj vkSj lsjokbZdjkuiky;e xkaoA
isfj;k usxkee ¼Vh-ih-½] vfpiêh ¼lh Vh½ vkSj iksYykph ¼,e-½A
124- okyijbZ ¼v-tk-½ okyijbZ rkyqd
iksYykph rkyqd ¼Hkkx½
ukbZdsuiky;e] vackjeiky;e] vFkqiksYykph] ejfpukbZdsuiky;e]
flaxkuYyqj] osDdkeiky;e] isFkkukbZdkuqj] ,l- ukYyqj]
fiYyfpUukeiky;e] lkseuVqjkbZ] FksuflFkqj] isfj;kiksMq] dkfy;kiqje]
Fksulaxeiky;e] dfj;kupsêhiky;e] dackykiêh] vFkkZukfjiky;e]
tYyhiêh] Fkksjk;qj vkSj vaxkykdqfjfp xkaoA
vukbZeykbZ ¼Vh-ih-½] vksMkbZ;kdqye ¼Vh-ih-½] osêkbZdjuiqMqj ¼Vh-ih-½ vkSj
dksV~Vqj ¼Vh-ih-½A

- 45 -
125- mMqeykbZisêkbZ mMqeykbZisêkbZ rkyqd ¼Hkkx½
dkslkokeiky;e] ohMkeiêh] ewufxyFkksyqoq] vekaMkdkMkoq] dqIieiky;e]
isfj;kiêh] iwykokMh] vFkqfdukFkqiêh] dksaMkeiêh] vfuDdkMkoq]
fo:xyiêh] byqIikuxje] dksaxyuxje] iqMqiky;e] iUukbZfdukj]
/kksM~Mkeiêh] xqfMeaxye] lksekokjkiêh] okMqxkiky;e] isfj;kdksêkbZ]
mMqekyisV] dq:utsjh] fpUukohjkeiêh] dksêkeaxye] iksUusjh] okxkFkksyqoq
vkSj iqDddqye xkaoA
mMqeykbZisêkbZ ¼,e½
iksYykph rkyqd ¼Hkkx½
lhyDdkeiêh] uYykeiYyh] ,l- ey;afMiV~ue] xkseaxye]
xkseuxykeiqMqj] flutqokMh] dwykukbZdsuiêh] dksykjiêh] dutkeiêh]
Fksudqekjiky;e] ohjyiêh] FkksMa keqFkqj] /kkykobZiky;e] ,l- iksUukiqje]
mutkosyeiêh] lksykiky;e] tsM- dksêkeiêh] dksaMsxkSaMsuiky;e]
eqykuqj] vokysIieiêh] xksYykiêh] ,- ukxwj] iwlkfjiêh]
cksfyxkSaMsuiky;e] ,fjifê] fFkIikeiêh] dfYyiêh] efDdukeiêh]
uFkqDdkyiky;e vkSj ikyk;qj] xkaoA
lkekFkqj ¼Vh-ih-½] fpUueiky;e ¼lh Vh½] lqyh’ojkuiêh ¼Vh-ih-½ vkSj
tehu mFkqdqyh ¼Vh-ih-½A

126- eMkFkqdqye mnqeybZisêbZ rkyqd ¼Hkkx½


lsYyIieiky;e] iqaxkeqFkqj] mnqDdeiky;e] isfjvkikIiuqFkq]
flUukikIikuqFkq] iIikudqye] vf.Mxks.Mkuqj] Fkqeokykiêh] ukWFkZ
HkwfFkukFke] vkj- osyqj] isfj;kokykokMh] ljdkjiqMqj] fFkUukiêh]
nsouqjiqMqj] jkoukiqje] bfjflukeiêh] dksfMafx;e] ftyksckuSDdeikye]
vjklqj] jsfM~Miky;e] fpUukokyokMh] lkmFk HkwfFkukFke]
cksfxxkS.MsuMkljiêh] dksyqee] by;keqFkqj] xq:okIiuSDdkuqj]
vkyeiky;e] iYykiky;e] eksMkDdqiêh] nhikykiêh] —“.kkiqje]
oky;kiky;e] tYyhiêh] fyaxkekowj] osafdVkiqje] fpUukdqekjkiky;e]
dqfjfpdksêS] euqiêh] dYykiqje] vejkorh vkj-,Q-] vukeyS vkj- ,Q-]
dqfnjS;kj o dqDdky vkj-,Q-] eatkeiêh vkj-,Q-] ‘kksykeknsoh]
osMkIiêh] dUukeukbZdkuqj] dqjkydqêkbZ] cksfMiêh] ekbokMh] tksFkkeiêh]
dkMkFkqj] dkjkFkksyqoq] Fkquxkoh] es=kFkh] FkkuFkksuh] eqDdqMq&tfYyiêh]
osuklkiêh] x.kifriky;e] iwykufdukj] vafFk;qj vkSj jkxyckoh xkaoA
dukDdeiky;e ¼lh-Vh-½] dkfu;qj ¼Vh-ih-½] eMkFkqdqye ¼Vh-ih-½]
ladkjkeuYyqj ¼Vh-ih-½] dksekjkfyaxe ¼Vh-ih-½ vkSj /kkyh ¼Vh-ih-½A

- 46 -
14&fM.Mhxqy
127- ikykuh dksMkbZdsuky rkyqd
ikykuh rkyqd ¼Hkkx½
v;~;eiky;e] FkkFkkuSDdsuiêh ¼,u-½] flFkjSdqye] vkj-okMhiêh ¼mÙkj½]
iIikeiêh] osykleqUnze] v.Mhiêh] fpUukEekiêh] jsM~Mh;eikMh]
dkoykiêh] vkj- okMhiêh ¼nf{k.k½] flFkkjsoq] FkkFkkuSDdsuiêh ¼,l-½]
lqDdkeuSDdsuiêh] isFkkuSDdSuiêh] ,&dkyk;keiqFkqj] usbZdkjkiêh]
fpUukdy;eiqFkqj] bjkfoeaxye] isfj;Eekiêh] FkkejSdqye]
dkfyDdkuSDdSuiêh] dksFkbZeaxye] ipykuSDdsuiêh] dksEcSiêh] ikykuh]
flokfxjhiêh vkSj Vêkudqye xkaoA
ikykuh ¼,e-½] ckykleqnze Vh-ih-] vk;kdqMh Vh-ih- vkSj uhdkjkiêh Vh-
ih-A
128- vksM~Mkupk=e vksM~Mkupk=e rkyqd
ikykuh rkyqd ¼Hkkx½
osEckUoyklq] esykdksêS] vejkiks.Mh] bjkZeuSDdsuiêh] dukDdeiêh]
efjfpyEcq] FkqEckykiêh] iqMqj] vDdkjSiêh] esV~Vqiêh] osykeiêh]
FkksIikekiêh] okxkjS] euwj] foYokFkkeiêh] iqfyvkeiêh] eksYyeiêh]
dksêkFkqjS] esykdjkbZiêh] jkteiêh] eqFkquSDdsuiêh] feMkikMh] iq”ikFkqj]
dksyqekdks.Mk] dksfovkEekiêh] dksfjdkMkoq vkSj FkyS;qFkq xkaoA
dhjkuqj ¼Vh-ih-½A
129- vFkwj fM.Mhxqy rkyqd ¼Hkkx½
lqYys:ecq] xq:ukFkkuSDdsuqj] ikyDdkuqFkq] fuyekykdksêS] ds- iqMqdksêS]
vykxqiêh] flyokjiêh] dksFkkiqYyh] dkekfpiqje] VsV~Vqiêh] eaxkjS]
vEekiêh] dqFkkFkqiêh] vuSiêh] flaMkykxqaMq] rkejSdqye] dlkoueiêh]
ikufjekyS] vMkyqj] pfÙkjkiêh] iky;kdfUuokMh] ohjkDdy] dqEekeiêh]
fiFkkySiêh] fiYyk;jukFke] vyekjkFkqiêh] okDdeiêh] eqfUuykdksêS]
iatkuiêh ¼,u-½] ikjSiêh] ekukyqj] vV~Vqj] ftokylkjkxq] dfyDdkeiêh]
ik;edksêS] cksfMdkekuokMh] flFkkjsoq] fdykdksêS] VksIikeiêh] veokFkqjS
vkSj v;S;keiky;e] xkaoA
vxje ¼Vh-ih-½] FkkMhdksEcq ¼Vh-ih-½] lfjjkeiqje ¼Vh-ih-½] dfUuokMh ¼Vh-
ih-½] fpUukykiêh ¼Vh-ih-½] flFkk;kudksêS ¼Vh-ih-½ vkSj v;~;keiky;e
¼Vh-ih-½
130- fuykdksVsbZ ¼v-tk-½ fuykdksVsbZ rkyqd

131- ukFke ukFke rkyqd


fM.Mhxqy rkyqd ¼Hkkx½

- 47 -
VksêkuqFkq] jktkDdkiêh] ekMqj] flyqokFkqj] oaxkaekuqFkq] ekjDdeiêh]
otjklsjoSdkjudksêS] ofFkykFkksIikeiêh] Fksêkeiêh] jkxykiqje] dksokuqFkq]
vfM;kuqFkq] ,-osYyksMq] fojkyhiêh] okMkdkV~Vqiêh] ‘kkujiêh]
fojkflUukeiêh] vfoyhiêh] ekjuqFkq] tksFkeiêh] iqMqiêh]
lfDdfy;udksMS] fVEekukyqj] oseckjiêh] vUtqdqfyiêh] dksukiêh]
bekDdkykiqje] rkokflekMS] fl:eyS] dkseoSiêh] lsuxqfjph]
defcyhvkeiêh vkSj dkukoSiêh xkaoA
iatkeiêh ¼Vh-ih-½A
132- fM.Mhxqy fM.Mhxqy rkyqd ¼Hkkx½
lsfêuSDdsuiêh] vyqDdqojiêh] flyikMh] eqfYyikMh] vEekdqykFkqiêh]
rekjSikMh] dksfoyqj] isfj;kdksêS vkSj dq:ediêh xkaoA
iYykiêh ¼lh-Vh-½] fM.Mhxqy ¼,e-½ vkSj ckyk—“.kkiqje ¼lh-Vh-½A
133- osMklaMqj osMklaMqj rkyqd

15&d:j
134- vjkokdqfjph vjkokdqfjph rkyqd
d:j rkyqd ¼Hkkx½
osêkeaxye ¼if’pe½] osêeaxye ¼iwoZ½] dkseoqiky;e] fFk:DdkMqFkqjkbZ
vkSj uatSiqxkyqj xkaoA
Vh ,u ih ,y iqxkyqj ¼Vh-ih-½] iqatSiqxkyqj ¼Vh-ih-½ vkSj iqatS
Fkksêkdqfjph ¼Vh-ih-½A
135- d:j d:j rkyqd ¼Hkkx½
uutkbZ dnecudqfjph] iqUtkbZ dnecudqfjph] ufUu;qj] dqIiqfpiky;e]
oaxy] us:j mÙkj] us:j nf{k.k] vpkekiqje] lkseqj] iapensoh]
feUukeiYyh] ekueaxye] vFkqj] vaMkudksby ¼if’pe½] dMkikjS]
fFk:ekfuyS;qj vkSj vaMkudksby iwoZ xkaoA
buke d:j ¼Vh-ih-½] d:j ¼,e-½ vkSj FkkaFkksuh ¼Vh-ih-½A
136- —“.kkjk;iqje d:j rkyqd ¼Hkkx½
¼v-tk-½ dks;eiYyh] lkukihjkêh] esykiky;e] beqj] d:Iikeiky;e]
vfIiiky;e] iYykiky;e] Fkkykiêh] iqFkkeiqj] dDdkokMh] ekuokMh]
tsxkMkch] osfYy;kuS ¼mÙkj½ eksdkukudqfjph] ixukFke] ds- fipkeiêh
vkSj osfYyvkuS ¼nf{k.k½ xkaoA
iqfy;qj ¼Vh-ih-½ vkSj mfIiMkeeaxye ¼Vh-ih-½
—“.kkjk;iqje rkyqd ¼Hkkx½
cyjktkiqje] jsaxukFkiqje ¼mÙkj½] jsaxukFkiqje ¼nf{k.k½] ek;kuqj]
fFk:Ddkeiqfy;qj] euoklh] fpFkkykcbZ] dEekukyqj] egk/kkukiqje
¼mÙkj½] lsaxy vkSj eqFkqjsaxeiêh xkaoA

- 48 -
—“.kkjk;iqje ¼Vh-ih-½ vkSj ih-ts- pksykiqje ¼Vh-ih-½
dqyhFkykbZ rkyqd ¼Hkkx½
iIik;eckMh] okM;eckMh] eatkuSddsuiêh] iUukiêh] osYykiêh] dhjkuqj]
FksfUuyS] okjkokuS] esykIikxqFkh] dky;kiêh] nsokjekyS] v/kkuqj]
lsefo;kukFke] Mh- bMk;kiêh ¼if’pe½] Mh- bMk;kiêh ¼iwoZ½] ikyfoMqFkh]
eqYyhikMh] eokFkqj] dhykIikxqFkh vkSj okyojeaxye xkaoA
137- dqfyFkykbZ —“.kkjk;iqje rkyqd ¼Hkkx½
fpaFkkykokMh] fiYykiky;e] dYykiYyh] d:IikFkqj vkj-,Q-] ok;yqj]
ohfj;kiky;e] iatkiêh] iksFkqjkoqFkkaiêh] iIikDdkiêh] flok;e ¼mÙkj½]
flok;e ¼nf{k.k½] dkslqj] ekFkkfxjh vkSj FkksaMkeafxuke xkaoA
dqyhFkykbZ rkyqd ¼Hkkx½
d:okIikuSDdsuisêS] of/k;e] ekuFkkêS] osxkukYyqj ¼mÙkj½] oSxkukYyqj
¼nf{k.k½] jktsUnze ¼mÙkj½] jktsUnze ¼nf{k.k½] dqekjkeaxye] iks;~;kekuh]
lqfj;kuqj] eqMkySiêh] lsiykiêh] usbZMkyqj ¼mÙkj½] usbZMkyqj ¼nf{k.k½]
Fkkfyath] dYyS] buquxqj] uYyqj] bjku;eaxye] lfFk;keaxye]
fpfUu;keiky;e] xqMkyqj] iqFkqj] vykFkqj] jkpUnzkfFk:eykbZ] iqyqMsjh]
okMklsjh] dYykMS] FkksxkekyS] dkyqxqj] uaxkuqj] iks:uMkyqj] ifFkjhiêh]
mFkqIikêh vkSj fiYyqj xkaoA
dqfyFkkyS ¼,e-½] e:Mqj ¼Vh-ih-½ vkSj ukaxkoje ¼Vh-ih-½A
16&fr:fpjkiYyh
138- ekukIijbZ ekukIijbZ rkyqd ¼Hkkx½
iqMqj] oS;kekysiky;e] osYykyiêh] vfu;kIiqj] ohjkeyS vkj-,Q-]
lhxeiêh] mflykeiêh] iksbxSekys vkj-,Q-] okMkxqikêh] osaxSdqfjph]
ve;kiqje] ve;kiqje vkj-,Q-] uYykefiYyS] vkbZ- dksfoyiêh] oh-
isfjvkiêh] /kokykohjuiêh] eksgkouqj ¼mÙkj½] eksgkouqj ¼nf{k.k½]
lsDdkue] iky;kudksêS] vkbZ- jsfM~Mvkiêh] psfêvkiêh] ekyekufMiêh]
iksbZxSiêh] lkeiêh] lksySiêh] vFkkeiêh] ,Q- dhyS;qj] Fkksfêvkiêh]
FkkFkkuqj] vekuDdeiêh] dfUuokMqxeiêh] iUukiêh ¼iwoZ½] iUukiêh
¼if’pe½ v;kujsM~Mhvkiêh] oS;keiêh] eksdqjsM~Mhvkiêh] dqekjkokMh]
ukMqiêh] iqMqokMh] iqMqdksês] iksUukeckykiêh] bykeuke] dUuqFkq]
dqekfjdêh fgYl vkj-,Q-] d:Iiqj] iqFkkuFke] fFk:usYyhiêh]
osYykedksusiêh] fijkeiêh mÙkj] fijkeiêh ¼nf{k.k½] Fksuqj] v;kuiqMqiêh]
mFkqdqyh] oseckuqj] dqUuqdqyh] dksMqeckiêh] iYykdqfjph] dfyaxkiêh iwoZ]
dfyaxkiêh if’pe] v;keiks:oS] okykuMq] iyqoath iwoZ] iyqoath if’pe]
eqFkkokjiêh] d:ekyS] vEekp=e] baMkiqyh] dUtkUuSdkuiêh] osykdqfjph]
osd
a Vkek;dkuiêh] e:axkiqjh] Vh- bMk;kiêh] ;kxkiqje] uYyqj] djSiêh]
lsokyiêh] bDdkjSdkslkdqfjph] vDd;keiêh] vyxkiqjh]

- 49 -
ysDdkuk;kduiêh] FksFkqj vkSj lsokUMeiêh xkaoA
ekukIijbZ ¼,e-½ vkSj iksUukeiêh ¼Vh-ih-½A
139- Jhjaxe fr:fpjkiYyh rkyqd ¼Hkkx½
fr:fpjkiYyh ¼uxj fuxe½&okMZ la- 1 ls 6
Jhjaxe rkyqd ¼Hkkx½
ius;kiqje] mÙkepsjh] fdfydwMq] efYy;eikFkq] lksekjkleisêS]
dqekjkok;yqj] eqfYyd:ecqj] dksIiq mÙkj] dksIiq nf{k.k] iks/kkowj] iqfy;qj]
vMokFkqj ¼if’pe½] vMokFkqj ¼iwoZ½] ukfpdqfjfp] pks>axkukYyqj] ds-
dfYydqMh mÙkj] ds- dfYydqMh nf{k.k] Fk;kuwj] uokyqjdksêkiV~Vq]
vfj;koqj&mDdkMSvfj;kowj] isfj;kuk;kfdp=e] vEekisêS] dksyFkwj] ekFkqj]
lsFkqjkiêh] vyqaMqj] ikxuqj] ukxkeaxye] dksêkiV~Vq] esDdqMh] eqMhdk.Me]
dks>qDdkêSdqMh] FkksjkDdqMh] fFk:ekySleqnze] vksyS;qj] ikywj]
eqFkkjklkukYyqj] dkeckjklEisêS] e:FkkuMkDdqfjph] isêkokFkykbZ]
is:xekuh] fr:IikjkbZFkqjkbZ] vUFkkuYywj] dksfM;kye] dqyqeuh]
isfj;kd:Iiqj] fr:psunqjkbZ] dfM;kdqfjph] esDdqMh] vYyqj vkSj is:j
xkaoA
fl:xkeuh ¼Vh ih½
ekukIijbZ rkyqd ¼Hkkx½
FkksIikeiêh] eksUMhiêh] ds- isfj;kiêh mÙkj] bMk;kiêh] psêhpk=e]
fpFkkukFke] ds- isfjvkiêh nf{k.k] leqnze] lfFkjkiêh] dUuqM;uiêh]
dfyaxkiêh vkSj ekMeiêh xkaoA
byqIiqj rkyqd ¼Hkkx½
dkseaxye xkao**
[** gkykafd dkseaxye xkao iqMwDdksêkbZ jktLo ftys esa gS vkSj og
139&Jhjaxe fo/kkulHkk fuokZpu {ks= dh lhekvksa ds Hkhrj HkkSfrd vkSj
HkkSxksfyd :i ls fLFkr gSA]
140- fr:fpjkiYyh fr:fpjkiYyh rkyqd ¼Hkkx½
¼if’pe½ fr:fpjkiYyh ¼uxj fuxe½&okMZ la- 39 ls 42 vkSj 44 ls 60
141- fr:fpjkiYyh fr:fpjkiYyh rkyqd ¼Hkkx½
¼iwoZ½ fr:fpjkiYyh ¼uxj fuxe½&okMZ la- 8 ls 26] 33 ls 35] 37] 38 vkSj
43
142- fr:os:Ecqj Jhjaxe rkyqd ¼Hkkx½
iuk;kdqfjph] fdykeqYykdqMh] dqokykDdqMh] osuxqj] uVjktiqje]
vjklkuxqMh] fdfy;qj] iFkkyisÙkkbZ] vxje] ,YykdqMh] vykFkqj]
fdykdqfjph] fdykdkydkaMkjdksêkbZ] ‘kksykeknsoh] okykoaMkudksêkbZ]
fr:usMqudqye] vklqj] ,ykaMkiêh] dqEckdqMh] xqUMqj] lwfj;qj vkSj
dUFkkyqj xkaoA
fr:fpjkiYyh rkyqd ¼Hkkx½

- 50 -
fr:fpjkiYyh ¼uxj fuxe½&okMZ la- 7] 27 ls 32 vkSj 36
ikidqfjfp ¼lh Vh½] fFk:os:Ecqj ¼Vh ih½] dqFkkIij ¼Vh ih½] —“.kleqnze
¼lh Vh½] FkqokdqMh ¼Vh ih½] uoyiV~Vq ¼lh Vh½ vkSj itguxkukxqUMh
¼lh Vh½A
143- ykyxqMh YkkyxqMh rkyqd

144- eupkuYyqj eupkuYyqj rkyqd


eqflfj rkyqd ¼Hkkx½
iqfyokye] osuxbZeaMye] ewokuqj] ikjkeaxye] dV~Vqdqye] dkseaxye]
usbZosyh] fFkUukdksue] v;~;keiky;e] ,owj] dksMquFkqjkbZ] flFkkEcqj] vewj]
xquklhye] fFk:FkykbZ;qj] FkqjkbZ;qj iqMqiêh] djêkeiêh] fFkUukuqj]
ekuijkbZ] lqDdkeiêh] fFk:fFk;keykbZ] eaxye] Fkqyk;kukFke]
ts;kudksaMe ¼Vh-iqFkqj½] is:j] okykoka/kh iwoZ vkSj okykoka/kh ¼if’pe½
xkaoA
145- eqflfj Fkksfê;~;ke rkyqd
eqflfj rkyqd ¼Hkkx½
fiYykiky;e] dfjdkyh] okMkeykbZiêh] dkjxqMh] mjkDdjkbZ] egknsoh]
tacqeMkbZ] okykfljkeuh] vutkye] dksukIieiêh] nsokuqj] vjkbZph]
oykbZ;sMqIiq] iSFkkecjkbZ] lsjdqMh] iwykupsjh] lwjkeiêh] ekfofyiêh]
Fkqeckye] flfêyokbZ] eqFkkeiêh] ,e- iqMqiêh if’pe] ,e- iqMqiêh iwoZ]
dekVfpiêh] Vh- iqFkqj] ewosyh vkbZ] lsokafFkfyaxkiqje] mekbZ;kyiqje vkSj
osYyqj xkaoA
ekS:iêh ¼Vh ih½] FkFkkbZ;sUxjisêkbZ ¼Vh ih½ vkSj eqflfj ¼Vh ih½A
146- FkqjbZ;qj ¼v-tk-½ FkqjbZ;qj rkyqd
eqflfj rkyqd ¼Hkkx½
dksêkFkqj] iqFkkueiêh vkSj vfcfueaxye xkaoA
17&isjEcywj
147- isjEcywj ¼v-tk-½ osIiuFkêkbZ rkyqd
isjEcywj rkyqd
dqUuke rkyqd ¼Hkkx½
fl:xkok;ky] uDdklsye] ,ykuMyiêh] Vh- dkykFkqj] iqMqvEekiky;e]
dUukikMh] Fksuqj] ekfofyaxkbZ] ujkukeaxye] uÙkjeaxye] psfêdqye]
b:j] ikMkyqj ¼if’pe½ vkSj ikMkyqj ¼iwoZ½ xkaoA
148- dqUuke lsunqjkbZ rkyqd
dqUuke rkyqd ¼Hkkx½
fFk:eunqjkbZ] isUukdksue ¼nf{k.k½] vksxkyqj ¼if’pe½] vMqFkqjkbZ] vksxkyqj
¼iwoZ½] vfFk;qj ¼mÙkj½] vfFk;qj ¼nf{k.k½] vxje flxwj] oflLViqje]

- 51 -
dhykiSjEcywj] ok;yikMh] fdyqeFkqj ¼nf{k.k½] fdyqeFkqj ¼mÙkj½]
okMkdkyqj] is:eFkqj ¼mÙkj½] fl:ekFkqj] dhykiqfy;qj ¼mÙkj½]
dhykiqfy;qj ¼nf{k.k½] is:eFkqj ¼nf{k.k½] vUMh dq:ecywj] uUukbZ
¼if’pe½] uUukbZ ¼iwoZ½] vksykbZIikMh ¼if’pe½] vksykbZIikMh ¼iwoZ½]
Fkqaxkiqje ¼mÙkj½] Fkqaxkiqje ¼nf{k.k½] ikjkobZ ¼iwoZ½] ikjkobZ ¼if’pe½]
ekykoj;kuYyqj] ,yqeqj ¼iwoZ½] ,yqeqj ¼if’pe½] vlqj] flFkkyh ¼iwoZ½]
flFkkyh ¼if’pe½] isjkyh ¼mÙkj½] isjkyh ¼nf{k.k½ vksfFk;ke]
isfj;Eekiky;e] dqUuku] okjkxqj] dksykikMh] iqMqosêkxqMh] dkMqj ¼mÙkj½]
dkMqj ¼nf{k.k½] isfj;kosueuh ¼iwoZ½] isfj;kosueuh ¼if’pe½] esykekFkqj]
vykfxfjiky;e] FkksaMkIikMh] dqFkqj] v/kkuqj ¼nf{k.k½] v/kkuqj ¼mÙkj½]
dksêkjkbZ] lkFkkuqj] fl:dkuiqj ¼iwoZ½] fl:dkuiqj ¼if’pe½ okjkxqikMh]
djkbZ ¼iwoZ½] djkbZ ¼if’pe½] Fksjkuh] vf;ukiqje] dksyDdkukFke]
dksykFkqj ¼if’pe½] dksykFkqj ¼iwoZ½] fFkEeqj] xqMkyqj] Hkqtkuxjk;kuYyqj]
uksfpdqyke vkSj vFkqj] flYykdqMh ¼mÙkj½ vkSj flYykdqMh ¼nf{k.k½
xkaoA
yCckbZdqMhdkMq ¼Vh ih½A
149- vfj;kyqj vfj;kyqj rkyqd
mMk;jiky;e rkyqd ¼Hkkx½
Vh- ‘kksykudqfjfp ¼mÙkj½] FkkFkkuqj ¼iwoZ½] FkkFkkuqj ¼if’pe½] ekukxsFkh]
osueudksaMku ¼if’pe½] osueudksaMku ¼iwoZ½] i:Ddky ¼if’pe½]
i:Ddky ¼iwoZ½] ukMqokyqj ¼iwoZ½] ukMqokyqj ¼if’pe½] lqFkkeYyh]
mfy;kdqMh] vEckiqj] mM;koFkhZ;kuqj] dhykukFke] dkMEcqj] lkFkkeckMh]
xksfoankiqFkqj] JhiqjUMu ¼mÙkj½ vkSj JhiqjUMu ¼nf{k.k½ xkaoA
150- tk;udksaMe mMk;jiky;e rkyqd ¼Hkkx½
vksykbZ;qj] vkSFkqdqfjfp] Jhjkeu] jafx;ke] flyqokbZpsjh] vykxkiqje]
flykecqj ¼mÙkj½] flykecqj ¼nf{k.k½] bMk;kdqfjfp] v;~;qj] vafMekMe]
foykUMbZ ¼mÙkj½] foykUMbZ ¼nf{k.k½] isfj;k—“.kiqje] fFk:dykIiqj]
okuxqMh] ikIikdqMh ¼mÙkj½] ikIikdqMh ¼nf{k.k½] ,jkokuxqMh]
vuhdqFkhpku] ¼mÙkj½] vuhdqFkhpku ¼nf{k.k½] dwokFkqj ¼mÙkj½] dwokFkqj
¼nf{k.k½] dêkFkqj ¼mÙkj½] dêkFkqj ¼nf{k.k½] dqokxe] dksMqDdqj] ek:Mqj]
ofj;kudkoy] nsokuqj] esyqj] FkkuMykbZ] dhykdqfMf;:Iiq] fijkupsjh]
osfFk;kjosV~Vq] dq.Mkosyh ¼if’pe½] dq.Mkosyh ¼iwoZ½] dêkxkje ¼mÙkj½]
dêkxkje ¼nf{k.k½] eqFkqlsjokekMe] ,yk;kis:ekyuYyqj] fiVpkuqj]
vekuDdkuFkksaMh] isfj;koyk;e] lwfj;kekuy] ,ykbZ;qj ¼if’pe½]
,ykbZ;qj ¼iwoZ½] ,Mk;kj] vaxkjk;kuYyqj ¼iwoZ½] nsoeaxye] mydksêkbZ
¼mÙkj½] mydksêkbZ ¼nf{k.k½] xq:oyIikjdksfoy] dqyksFkqaxkuYyqj]
FkkyqFkykbZesMq] osEcqdqMh] mn;ukFke ¼if’pe½] mn;ukFke ¼iwoZ½]
dksMkfydk:Iiqj] pksykeknsoh] vukbZdqMe] oukfFkjk;uiêhue]

- 52 -
fifyfpdqftfg] Vh- ‘kksykudqfjfp ¼nf{k.k½] uk;kxukbZfiz;ky] dksMkuxqMh
¼mÙkj½] dksMkuxqMh ¼nf{k.k½] ,MkuxUuh] FksudVfpis:ekyukFke] Vh-
ikyqj] djkbZdqfjfp] b:xS;qj vkSj oykbZdqfjfp xkaoA
ojnjktuisêkbZ ¼Vh ih½] tk;udksaMe ¼Vh ih½ vkSj mMk;jiky;e
¼Vh ih½A
18&dqM~Mkyksj
151- fVêkdqMh ¼v-tk-½ fVêkdqMh rkyqd

152- o`/kkpye o`/kkpye rkyqd ¼Hkkx½


lsrqokjk;kudqIie] ,&e:j] efyxSesMq] dksFkkuqj ¼ikaMokuiV~Vq½] vkfFk;wj]
dksykiDde ¼bjkath½] bokFkqdqMh] bykaxh;kuwj] okylS] fl:okecqj] Vh-
eohruFkky] dV~Vqik:j] folkyqj] djukFke] dksfoykuqj] iYyhiV~Vq]
:ckukjk;ukYyqj] iqokuqj dks] dfê;kuYyqj] ikokyaxqMh dks] iqfy;qj]
ikyDdksYyS] ukMh;kiV~Vq] eqMkIiqyh] b:Iiq] b:ykdqfjph] ekuDdksYyS]
vykMh] eV~Vqj] isfj;kokMokMh] fot;kekuxje] vxje] i:j]
,MSfpfpFkqj] fiatkuqj] esekFkqj] oUukFkqj] ukYyqj] uxj] lsIikDde]
dV~Vqekf;yqj] dhykdqfjph] esykdqfjph] isfj;kuslyqj] fl:uslkyqj]
osIiqj] ukjS;qj] fr:is;qj] dks- dksFkkuwj] fpV~Vqj] lkfFk;e]
dfpis:euFkke] fpUukik:j] b:ekuqj] fpUukokMkokMh] lseokykDdqfjph]
dokuS] fpêsjhdqIie] b:lkydqIie] ikyS;kifêue] dksêsjh]
isfj;kdIikudqye] fpUukdIikudqye] dksYyh:Iiq] vEesjh] eqMkus]
ukfjekue] dfpj;ukFkke] xksiqjkiqje] dkukMqdkaMu] fpUukikaMkjkudqIie]
dqIikukFke] iqMqdqjSisêS] ekuokyukYyqj] dkseaxye] ijkokyqj] Fkksjkokyqj]
foykaxV~Vqj] ikMqdkykaFke] fdjkecqj] eUukeikMh] Vh- iksmMS;qj]
okjkeckuqj] dfy;kesMq] iksyeokMh] fujkekuh] bMS;qj] ijEcywj]
dksMqDdqj] eqdqaMkukYyqj] lkFkqdqMky ¼esyikFkh½] lkFkqdqMky ¼fdyikFkh½]
dk- bykeaxye] ,fyfpdqMh] useke] d:osfIiykudqfjph] isjkyS;qj]
vyaMqjSiV~Vq] lkfFk;kokMh] iq- dksYykFkkudqfjph] FksjdqokMkDdqiqV~Vqj]
osêkdqMh] oUukudqMhdkMq] jktsUnzifêue vkSj fpUukFkqdqfjph xkaoA
eaxyeisV ¼Vh-ih-½ vkSj fo:/kkpye ¼,e-½A
153- uSosyh iu:Vh rkyqd ¼Hkkx½
ikuhDdkudqIie] eyhxkeiV~Vq] fl:okFkqj] ,ykuMkeiV~Vq] fr:okeqj]
folqj] d:DdS] lsEesMq] esfy:Iiq] fdfy:Iiq] rkyecV~Vq] dkMeiqfy;qj]
esyekecV~Vq] iqjkaxkuh] fdyekecV~Vq] vyxkIikleqnze] lhykEchukFkuisêS]
iqfy;qj ¼if’pe½] dksjkukiV~Vq] ekMukxksikykiqje] osxkdksYyS] e:axqj]
okYye] ukMqdqIie] isjfijh;kudqIie] fdydkaxs;kudqIie]
esydkaxs;kudqIie] fojkflaxkudqIie] dqV~VqxqMkyqj] lksjkFkqj] osaxkMeisêS]

- 53 -
isbdkukFke] vUukMkueisêS] fdyqj] okMkdqFkq] okMkDdqesyqj]
okukfMjk;kiqje vkSj rsudqFkq xkaoA
us;osyh ¼Vh-,l-½
154- iku:fr iku:fr rkyqd ¼Hkkx½
iSFkkeckMh] dkokuqj] myqUMkekcV~Vq] bukfMfjeaxye] dqjkFkh]
vDdkMkoYyh] daMkjkoDdksêbZ ¼mÙkj½] iqykouqj] esydqekjkeaxye
¼nf{k.k½] ikxUMbZ] dksaxkjk;kuqj] dksyhiDde] eyhxbesMw] fFkjklq] iwUMh]
fFk:Fkqjb;qj] dk;kiDde] d:Ecqj] vfo;kuqj] vykxkIis:eydqIie]
vksjbZ;qj] okfjUthiDde] ikukiDde] iwaxque] esydkokjkiV~Vq]
fdydkokjkiV~Vq] is:ekyuSdsuiyk;e] fpÙkjklqj] ikyqj] byqesMq]
y{ehukjk;.kiqje] dfulkiDde] dksêkecDde] iUMkjkDdksêbZ]
eukeFkkfotqUrkiqFkqj] fl:xzkee] ukFke] esyk:axque] jk;jiyk;e]
ekukIiDde] vaxqpsêhiky;e] lUuh;klhisêbZ] ,Muqj] vfjf;:Uneaxye]
lqUnjoUMh] fdyk:axque] fdykdqIie] iYykokjk;uFke] ikykIiV~Vq]
fl:uaxbokMh] lkFkhiV~Vq] lsekdksêbZ] dksykiDde vkSj ohjkIis:eukYyqj
xkaoA
esyiêeiDde ¼Vh-ih-½] usYyhdqIie ¼,e-½] iku:fr ¼,e-½ vkSj FkksjkikMh
¼Vh-ih-½A
155- dqM~Mkyksj dqM~Mkyksj rkyqd ¼Hkkx½
dqM~Mkyksj iksVZ] esykdqIie] uYykFkqj] FkqDdkueiDde] rsUuecDde]
psYyupsjh] iqMqDdkMbZ] okMkiqje fdyikMh] fdfyUthdqIie]
flafxfjDdqMh] eMkyiV~Vq] fdy vfyfUtiV~Vq] ukxIiuqj] esykUthIiV~Vq]
mMkykIiV~Vq] fdydqekjeaxye] djuikVq] iYyhiV~Vq] eykbZIis:ey]
vxkje] mYysjhIiV~Vq] djkbZesMw] fr:IiuecDde] dykb;qj]
vykfx;kukFke] bjUnkf;jkfoykxe] osYykiDde] ek:MkMq] uêkiV~Vq]
osfylsEe.Mye] fpUukdaxudqIie] lqcmIiyokMh] xaqMqIiykokMh] mfpesMw]
isfj;kdaxuudqIie] dksUMqj] VksêkiV~Vq] lsUthdqekjkiqje] okjkdkyiV~Vq
vkSj djeefudqIie xkaoA
dqM~Mkyksj ¼,e-½ vkSj ikfMjhdqIie ¼lh-Vh-½
156- dqfjUthikMh dqM~Mkyksj rkyqd ¼Hkkx½
dqueaxye] fiYykyh] fr:oUMhiqje] dk:IiknhFkqUnq] vfjlhIisjh;udqIie]
dqekjkisêbZ] vksêsjh] fr:euhDdqyh] okukeknsoh] foyaxyiV~Vq]
ukMqohjIiV~Vq] psUukikuk;kDdkuiyk;e] osYykdkjkbZ] jkekiqje]
eoknhiyk;e] djkbZ;sjfoêkdqIie] osV~Vqdqye] iksUubZ;udqIie]
ipp;kudqIie] dqMhdkMq] djkbZDdkMq] vUukoYyh]
xaxkeuk;kDdkudqIie] okyqMecV~Vq] VksUMkeukFke] lsMkiyk;e]
fr;kxkosYyh] lsecudqIie] dksMkuMkjkekiqje] vEckykokueisêbZ]
VksIiqdksYybZ] fFkekjoqFkudqIie] —“.kudqIie] FkkEchiyk;e] vbZdqIie]

- 54 -
vxkje] vuqDdecV~Vq] fr:Ppsiqje] dk;yiV~Vq] dkeckyhesMq]
vykIiDde] iqokuhdqIie] bMkudksUMecV~Vq] vdxfrEekiqje]
jaxukFkiqje] dslokukjk;.kiqje] rEchisêbZ] isM~Mquk;DdudqIie]
dUteUMuisfêbZ] FkkbZ;yxqueiêhue] frjêkauxjh] vknhukjk;.kiqje]
ruqj] vUMjeqYyhiYyke] fl:iykb;qj] d:osIieckMh] dUukMh]
vMqjdqIie] oh:iD’kh] jktkdqIie] dk:axyh] dksykDdqMh] u;ukdqIie]
ek:os;] vjkaxkeaxye] dqfjUthikMh] dydque] xq:oIiuisêbZ]
iksFkkeiMh] esykiqMqIisVkbZ] vMqjkxkje] dksFkkokpsjh vkSj dqUMh;kekYyqj
xkaoA
dqfjUthikMh ¼Vh-ih-½ vkSj okMkyqj ¼Vh-ih-½A
157- Hkqoufxfj o`/kkpye rkyqd ¼Hkkx½
iksUusjh ¼dks-½] dkjdqMky] eobZMUMy] lkFkkeaxye] ;w- dksykIiDde]
vjklkdqyh] ;w vxkje] mFkkaxy] dqukudqfjfp] ;w- eaxye]
okMkDdqosYyqj] isfj;kdqfjfp] lsikykukFke] dksêkxe] m;~;kdksUMkjkoh]
fdyifFk] eukxfFk] esyifr] esyikiIuiV~Vq] us;osYyh] osIiudqfjfp]
eqeqfnpksykxu] dEekiqje] dhjkuqj] xksikykiqje] dqekjeaxye] dks-
v/kkuqj] lksÙkkokue] djekuxqMh] lDdkjkeaxye] ofYy;e]
esykiykb;qj] dhjkuqj] ek:axqj] Fkksyqj] dksMqekuqj] dhykiykb;qj]
nsokuxqMh] iqÙkqj dk-] fl:ojkIiqj] lÙkkikMh] ;w- v/kkuqj] FkjekukYyqj]
foykDdkikMh] is:okjkIiqj] dksV~VqeqykbZ] dkokuqj] dhjkeaxye]
is:unqjbZ] ikokyaxqMh vkSj vksêhesMq xkaoA
xaxbZdksUMu ¼Vh-ih-½
fpnEcje rkyqd ¼Hkkx½
dkFkk>+bZ] osy;kensoh dhyiFkh] rqfjUthdksYybZ] fiUukyqj] dqykdqMh]
bYybdqMh] dqEekfneqybZ tk;udksUMe] ukFkkesMq] pksDdudksYybZ]
lÙkkIikMh] okMqdqFkhêbZ] —“.kkiqje ¼okMk½] ek:Mqj] Fkkybdqye ¼okMk½]
izlUukjkekiqje] vEckiqje] uYybZdksYybZ] b:ecqj] oyk;eknsoh
¼esyikFkh½] vxkjk vykeckMh] vMkuqj ¼Hkqoufxfj½] isfj;k usjdque]
fpUuk usjdque] ohjkeqnb;kukFke] vukbojh] ehjkyqj] eUtkDdksYybZ]
myqÙkqj] FkkybZdqye ¼Fksu½] —“.kkiqje ¼Fksu½] esyekuDdqMh] lhFksjh]
FksjdqFkhêbZ] iksFkkjk;uisêbZ] vkyeckMh ¼dLck½] ch- mnb;qj] fl;kIikMh]
lÙkkeaxye] oFkkjk;kuFksFkq] fdykokMhukFke] vf>fpdqMh] oUMjk;uiV~Vq]
ok;kyqj] dhjkiyk;e] fr:IikfuukFke] okMk gfjjktkiqje] FkkFkkeisêbZ]
vbZisêbZ] fdyh;kuqj] vksjkFkqj] ikjknqj] cqFkkuxqMh] osfYy;kdqMh]
iyk;upsjFkkuxqMh] lDdkuxqMh] iqfy;kxqMh ¼gfjjktkiqje½] Fksu
gfjjktkiqje] lh- esyokfUu;qj] bUukuxje] dUukuxqMh] dh>kukFke]
,Mk;kuikykpsjh] ekFkqjUFkkxukYyqj] iksuFkksêe] oDdqj] okMkIikDde]
os;~;kyqj] ok>kdksYybZ] vksMkdkDdkukyqj] Fkkjklqj] nsokuxqMh] ds- vnwj]

- 55 -
lh- ohjkls>kxu] rquhlsjkesMq] iksuxqMh] iUukiV~Vq]
v;~;kuqjkDdkjkeaxye] eukDdqMh;kuh:Iiq] ohykxe] lsFkh;qj] dqykikMh]
okMkDdqoh:Fkkaxe] Vh- ekukyqj] Fksjdqoh:Fkkuxu] Vh- eknkIiqje]
fl:xyqj] blkubZ] lsuxyesMq] dksMh;kye] eqxb;qj] is:Uxyqj vkSj Vh-
usMqupsjh xkaoA
lsFkhvkFkksIiq ¼Vh-ih-½ vkSj Hkqoufxfj ¼Vh-ih-½A
158- fpnEcje fpnEcje rkyqd ¼Hkkx½
obZ;kykeqj] iksokybZ] vykesyqeaxkiqje] iyokFkquku] ekuhdksYybZ]
isfj;kiV~Vq] lhyEcheaxye] foYyh;kuYyqj] dksFkkêbZ] vfj;kdks’Vh]
fpUukdqEefÙk] osyaxhiV~Vq] lsUMhjkfdYybZ] dh>kekukdqMh] rPpkDdkMq]
ekUtkdq>h] isfj;kdqeÙkh] uUtsek?kkV~Vqok>dbZ] ch- eknqokudkjbZ] eqRyqj]
ch- eqRyqj] ch- v/khokjkxukYyqj] ch- v:ueksf>nsou] vbZiqje]
dqfj;keaxye] esyeqUxhYykMh] dks>keqUxhykMh] iqUtheaxkV~VqokyDdkbZ]
fFkykbZohMkuxu] fiUukV~Vqj] ds>kuqokecV~Vq] esykuqckoeiV~Vq]
iyquFkkudjkbZ] esypksDdkukFkuisëbZ] ykyiqje] frYybuk;diqje]
dksohyeiqUMh] dksMhIikYye] jk/kkfoykxe] mFkkeklks>keaxye] fipkoje]
FkUMkojk;upksykaxuisêbZ] duDdkjkiV~Vq] uDdkjkouFkkaxqMh]
fpnEcjukFkuisêbZ] ehFkhdqMbZ] iYyhIikMbZ] ijes’ojukYyqj] lh-
FkkUns’ojukYyqj] lh- dksFkkuxqMh] dqekjeaxye] oklkiqFkqj] dokjkiV~Vq]
ds>kisjEcbZ] fFk:dk>hiybZ ¼ds>½] fpÙkkykIikMh] mlqIiqj] fpnEcje]
uUtkyqj] fpÙkheqV~Vq] dkMkokpsjh] f’koiqjh] isêbZ] okjkxqj]
fFk:dk>hiykbZ ¼esy½] vfEcxkiqje] t;kudksUMkiêhue] isjeiV~Vq]
lkyh;kuVksIiq] dksFkkudksbZy] bykukuxqj] lh- oDdkjkekjh] flok;e]
iqykesMq] FkkokjFkkeiV~Vq] dV~VqdqMkyqj] ob;qj] vxkjkukYyqj]
oYykeikMqxbZ] ds>kdqUMykikMh vkSj b:dudV~VqikMqxbZ xkaoA
ikjaxhisêkbZ ¼Vh-ih-½] fdYybZ ¼Vh-ih-½] fpnEcje ¼,e-½ vkSj vUukeykbZ
uxj ¼Vh-ih-½A
159- dV~VqeUukjdksby dV~VqeUukjdksby rkyqdA
¼v-tk-½
19&ukxkifêue
160- fljdk>h ¼v-tk-½ fljdk>h rkyqd ¼Hkkx½
¼flok, 3 xkao vFkkZr~ dh>kbZ;qj] es>k;qj rFkk okukfxfj½

161- ebyknqrjbZ ebyknqrjbZ rkyqd ¼Hkkx½


flíkeYyh] dqfjfp] dMqokuxqMh] bykuFkksIiq] iêkokjFkh] dnecDde]
eqnhdUnuYyqj] fr:fp=ecye] dkMkykuxqMh] vÙkqj] dsfluxu]
fdyks;] fFk:okykiqFkqj] okjkneiV~Vq] ryk;uk;j] ryk;uk;j&II fcV]

- 56 -
lsFkqj] iksUeklkuYyqj] esykuYyqj] fofy;kuYyqj] Fkkyupsjh]
ueklhok;kiqje] cqMkuxqMh] dkyh&II fcV] dkyh&I] bokuYyqj]
dks:DdbZ] v:okIikMh] dhyek:MUMkuYyqj] /kekZnkukiqje] eks>b;qj]
vukFkkunkokiqje] funqj] daxukeiqFkqj] v:yeksyhFksou] iUMqj]
fFk:eaxye] eq:xkeaxye] vyuxqMh] f=:eukupsjh] iksUuqj]
egkjktkiqje] fFk:bunkyqj] mywUFkqdqIibZ] ekuddqMh] osYykykxzke]
iUMkjkoMk;ekIikMqxbZ] ‘kksyeisêbZ] okukfnjktkiqje] dMkykuxqMh]
fofYy;kuYyqj] {ks=ikykiqje] vubesykxje] eqokyqj] lhrkjdkMq]
iêkeaxye] ebyknqrjbZ] uYykFkqdqMh] lsfjfn;qj] eUukeiUMky] dqfypkj]
dksMkuxqMh] vxkjkfDdjaxqMh] dksokuxqMh vkSj ejkb;qj xkaoA
ekukyesMq ¼Vh-ih-½] ebyknqrjbZ ¼,e-½ vkSj dqFkkye ¼Vh-ih-½A
162- iweiqgkj FkkjaxkeckMh rkyqd
fljdk>h rkyqd ¼Hkkx½
dh>b;qj] es>kb;qj vkSj okukfxfj xkaoA
ebyknqrjbZ rkyqd ¼Hkkx½
vflDdkMq] FkksyqFkkyaxkxqMh] FkqyklsUFkhjkiqje] esykb;qj] lsfUu;kuYyqj]
buke lsfUu;kukYyqj] esfDdfjeaxye] ef/kjheaxye] fr:okyuxMq] buke
fr:okyuxMq] fr:oknqFkqjbZ] iyk;kxqMkyqjs] dksDdqj] ek:Fkqj]
is:ekydksby] dhykb;qj] lsuxqMh] okyqoqj] fFk:ukydksUMkpsjh]
vjhokywj] is:upsjh] dk>kuhokly] FkkFkkuxqMh] ikUMkjkokMbZ]
eaxkuYyqj] dkIiqj] dks>kbZ;qj] vuUFkkuYyqj] dksey iwoZ] dksey if’pe]
isjkoqj] dk:Iiqj] dfUpos] iykb;qj] JhdkUrkiqje] dksFkkuxqMh]
xaxk/kkjkiqje] iks:ecqj] byqexkyqj] uDdkeckMh] eUMbZ]
fdykik:FkhdqMh] esykik:FkhdqMh] uYykoqj] dksMheaxye] esykxykuxu]
dksusjhjktkiqje&I fcV] f’kokukjkxje vkSj dksUusjhjktkiqje&II fcV
xkaoA
163- ukxkifêue ukxkifêue rkyqd ¼Hkkx½
dksaxkjkuYywj] vEcky] dksêkikMh] bjokMh] fdMkeaxye] bMS;kFkkuxqMh]
ls’kkeqybZ] v:.keks>hnsou] vykFkqj] rsufiMkxbZ] iUMkjkokMbZ] dq:okMh]
iksykxe] iksjkdqMh] fr:iqxyqj] dk;kV~Vqj] ekMhfjeaxye] iqêkxje]
vMkykb;qj] bukuxqMh] iqMqDdkMbZ] fr:ek:xy] fl;kFkkeuxbZ]
dV~VqekokMh dksFkkeaxye] vxkjkdksUMkxbZ] bjkokupsjh] lsxy]
fr:psuxêkuxqMh] fr:DdkUukiqje] dksV~Vqj] okMkxjbZ] jkjkUrheaxye]
rsudjkbZ] ohjdqMh] fiYybZ] esykcqnkuqj] fdykcqnkuqj] ek:axqj]
xksiqjktkiqje] isukuxqMh] mÙkepksykiqje] ukjhekue] dqêkye] rqjb;qj]
us;dqIibZ] isfj;kdkuueaxye] dksêkjkDdqMh] fdykFkkutkoqj]
fr:Iik;kFkkuxqMh] dkjkb;qj] ok>DdqMh] daxykupsjh] is:uxUMkEcuqj]
okMkdqMh] ukxksjs] ¼dksêkxe½ FksFkh] iykb;qj] bykedMecuwj] Fkseaxye]

- 57 -
fljuxqMhiqyh;qj] lsaxkeaxye] lsYyqj] bokuYywj] vUMkukisêbZ]
iksjkokpsjh] flDdy vkSj iksuosyh xkaoA
fFkêkpsjh ¼Vh-ih-½] ukxkifêue ¼,e-½A
164- fdyosyqj ¼v-tk-½ fdyosyqj rkyqd
ukxkifêue rkyqd ¼Hkkx½
vkcjkunkjh] ikIikdksfoy] okMkDdqiksbxsbZuYyqj] dk:okykuxMbZ]
vksjFkqj] vxkjkvksjkFkqj] iqMqpsjh] vykuxqMh] okMqxkpsjh] egknkue]
okMkowj] FksjdqiksbxsbZuYyqj] dqfjph] vxkyuxu vkSj lsEch;kuegknsoh
xkaoA
fFk:DdqoykbZ rkyqd ¼Hkkx½
Fksuek:nqj] vk/kkeaxyu] vukDdqMh] okMkDdqiukb;qj] Fksjdqiukb;qj]
okyhokye] dksfM;kyFkqj] ikaxy] ikuuxMh] dksykIikMq] djxqMh]
fFk:dqoybZ] esykok>kdjkbZ] eknkiqje] ehukekuYyqj] o>kdjkbZ] blkuqj]
fFk:oseqj] bV~VqxqMh] okYye] dhjkEcsj] eqFkkjklkiqje] dkVpukxje]
dksFkuxqMh] FkksyqFkqj vkSj flFkbZewj xkaoA
165- osnkjku;e osnkjku;e rkyqdA
fFk:DdqokybZ rkyqd ¼Hkkx½
ukFkkikYye] iqFkqj] ekukDdqMh] oknqxwj] uhjeqybZ] Fkh:ohMbek:Fkqj]
dksFkkuxqMh] iUukFks: vkSj vbZeksj xkaoA
20&fr:ok:j
166- fFk:FkqjbiwUMh fFk:FkqjbiwUMh rkyqd
¼v-tk-½ eUukjxqMh rkyqd ¼Hkkx½
jsaxkukFkkiqje] iub;qj] uksDdkemDdkMkbZ] dksV~Vqj] Fkksêe] dksV~Vqj]
iq>qFkhdqMh] vykFkqj] dk:Iiqfdyj] oêkj] isuxV~Vqj] vksjkFkqj] uYyqj]
vDdkjbZ] dksêkxe] fFk:Ddkyj] dq:fpewybZ&I] dq:fpewybZ&II]
ujk;.kiqje dkykIiy] osadFkkuxqMh] ds>qokFkqj] ekuudFkkudksêkxe]
iyb;qj] is:fonkek:Fkqj] Vsjdqukuyqj] uk:oyhDdkykIiky]
dqykekuhde] nsoknkue] eUuqDdqeqUMu] is:xok>uFkku]
is:uxkokyunu] ls:dykFkwj] lhrkeYyh] uksfp;qj] iqFkkxje]
ekykojk;kuYyqj] dqfUu;qj] iYyhokjFkh] fodjkikUnh;e] lsUnkeaxye]
usEesyh ¼dksV~Vqj fQjdk½] vfnpkiqje vkSj b:yuhdh xkaoA
167- eUukjxqMh funkeaxye rkyqd ¼Hkkx½
dksbyosUuh] ukxj] dkV~VwlUukowj iUuheaxye] fpÙkeYyhesyikMh]
v/kkuqj] eqUukoy dksêbZ] eqUukoy dksêbZ Hkkx] psêhprje]
iqYykojk;kudqMhdkMq] jk;kiqje] dkykpsjh] ikjkiUukesMq] iwokuqj]
oS;kdkykFkqj] vksyhekFkh] vksêkxqMh] ikykaxykFkqj] guqeUrkiqje] isjEcqj]
_f”k;qj] vFkkuxqMh] osYykdqMh] dhykykoku/kkpsjh] esykykoU/kkpsjh]

- 58 -
vUukokly] vUukokly Fksuifr] iqMqnsokuxqMh] vfjpkiqje] lhrkEcqj]
lsdkjh vkSj vbZdqMh xkaoA
uhnkeaxye ¼Vh-ih-½A
eUukjxqMh rkyqd ¼Hkkx½
dUMkeaxye] uykelsrFkh] usEesyh ¼rkY;k eaxye fQjdk½] dq:fp]
ewokjdksêbZ] okMqoqj esyikFkh] okMqoqj vxjkgje] okMqoqj okMkikFkh] bMk
esyb;qj&I] bMk esyb;qj&II] bMk esyb;qj&III] bMk dh>k;qj&I] bMk
dh>k;qj&II] ik:Fkh dksêbZ] dkykUthesMq] okMkDdkjkok;y] iehuh]
dkjukoqj] lsokyk dkju] vjkokFkqj] jktkyhdqMhDdkMq] ewokuYyqj]
dYykj ,ecsFkh] bMk;kjsecsFkh] esykokly] dqekjkiqje] okMqoqj
FksuiFkh&I] okMqoqj FksuiFkh&II] dkjkdksêbZ] isjh;qj&I] isjh;qj&II]
isjh;qj&III] isjh;qj&IV] vFkhdksêbZ] ls:eaxye&I] ls:eaxye&II]
dkjhdksêbZ] usMqoDdksêbZ] xksihjkyk;e] jkekiqje] dSyklkukFkjdksby]
eqnky lsBh] ewue lsBh] ekjkokDdkMq] lsjkudqye] vls’ke]
fFk:ikykdqMh&I] fFk:ikykdqMh&II] fFk:ikykdqMh&III] usEesyh
¼mYyhdksêbZ fQjdk½] d:okdq:fp&I] d:okdq:fp&II] FkkyhdksêbZ]
egknsok ifêue&I] egknsok ifêue&II] mYyhdksêbZ&I] mYyhdksêbZ&II]
dwikfpdksêbZ] jktklkEcy iqje] ikjkokdksêbZ&I] ikjkokdksêbZ&II]
isuxkukMq] FkqyklsfUFkjkiqje] lqUMkjkDdksêbZ] bMk;kjukFke] FksuiFkh]
okMkiFkh] bFkkDdqMh] rkyk;keaxye] jk/kkujflEekiqje] okYyqj]
fFk:ekDdksêbZ&I] fFk:ekDdksêbZ&II] esykukFke] FksuikjkbZ]
ikyk;kdksêbZikjlkiqje vkSj bykokuqj xkaoA
eUukjxqMh ¼,e-½
168- fr:ok:j fr:ok:j rkyqd
dksMkokly rkyqd ¼Hkkx½
dIikukeaxye] vjklkokuuxkMq] nhikuxqMh] dhjkuxqMh] iqykokukyqj]
okMkdUMe] eUukDdky] ,uxu] djb;kIikyb;qj] usbdqIibZ]
dhykiybZ;qj] mfFkjkuxqMh] bykb;qj] fFk:DdkykEcqj] lsYyqj]
esYykFkhpkeaxye] vjikj] vk;dqMh] vEekb;kIiu] fFk:DdkUukeaxbZ]
vxkjkfFk:uYyqj] dV~Vqj] bykokuxkjxqMh] vubokMkikFkh] dkokuqj]
uV~VqokDdqMh] vfFkpksykeaxye] —“.kudksêkxe] mjdqMh] okykokuYyqj]
ikFkqj] vfcoh:Fkhlokje] dkeqdkdqMh] fo’oukFkiqje] is:ekykxje]
ufYyyksUMq:] esykfFk:ekfFkDdqUue] R;kxjktiqje] dqyhDdkjkbZ]
is:uFkkjkDdqMh] nsojdkUMkuYyqj] dkekykiqje] b:dV~Vqj] ikjkfFk;qj]
dudksMqFkkokfuFke] esykjk/kkuYyqj] fFkêfueqêe] fonk;kiqje] eqflfj;e]
fFk:fonkokly vkSj dkykFkqj xkaoA
dksjkMkpsjh ¼Vh-ih-½A
funkeaxye rkyqd ¼Hkkx½

- 59 -
odjkuYyqj] lhrkukdqMh] osaxkjkecsjb;qj] iqukokly] iwuFkkykuxqMh]
dhykeukyh] vksgkbisjb;qj] vxkjkosyqdqMh] ikykb;kuqj] dksFkkuxqMh]
okMkxksokuqj] Fksuxksokuqj] fFk:jkes’oje] eupkukokMh] vksojpsjh]
osjdqMh] lkFkkuqj] ddkb;kMh] okMkikFkheaxye] gfjpUnzkiqje]
iqYykeaxye] fdYyh;kuwj] isfj;kdksFkqj] eukDdkjkbZ] ikykdqfjph]
fpdjkb;qj] lsUMkuxqMh] dqykekfude] eokêkDdqMh] ls:okekuh vkSj
ekjuxqMh xkaoA
dksFkkuYyqj ¼,e-½A
169- uUuhyke okyuxkbeu rkyqd
uUuhyke rkyqd
dksMkokly rkyqd ¼Hkkx½
ok;kyqj] okMkeêke] vfUu;qj] ls:xqMh] fFk:Iieiqje] lqjbDdk;qj]
vykFkqj] fdYy;qj] okMqxkDdqMh] foykxe] fFk:fof>fe>ybZ]
ikjkoDdkjkbZ] dkMkykuxqMh] lkjxqus’ojkiqje] fo”.kqiqje]
lkjkcksthjktkiqje] osYykbZvMkecj] FksfFkFkqj] ekukokykuYyqj]
ek:FkqoDdqMh] dwuFkkyqj] iqMqDdqMh] dkUMhjkekfuDde] izkFkkckjkekiqje]
esykjkekulsBh] lhFkkDdkeaxye] lsFkhfuiqje] fofDdjkikufM;e]
iqfy;kupsjh] ik:fFk;qj] lhFkkMh] vfMIiqfy;qj] ls:dkykFkqj] okMkosj]
fFk:foMkpsjh] ukjkukeaxye] usMqupsjh] usDdqIikbZ] lseuxqMh]
is:eiUubZ;qj] lsUxyhiqje] is:eaxye] vUukokly] ekukIikjobZ]
vykfndk:Iiqj] esykiykb;qj] fFk:DdqMh] ekUtkDdqMh] iqMqDdqMh vkSj
flfe>h xkaoA
dksMkokly ¼Vh-ih-½A
21&FkUtkoqj
170- fFk:foMkbek:nqj fFk:foMkbek:nqj rkyqd
¼v-tk-½ dqEckdksue rkyqd ¼Hkkx½
ikaxy] flokiqje] ekuxqMh] foêkyqj] bykunqjkbZ] eYykiqje] dkVpqdV~Vq]
foykuxqMh] vEekuxqMh] iqFkkxje] bjkuMkudêkykbZ] iksUMjhxiqje]
FkkUMkuFkksêe] fofYy;kokjecy] —“.kkiqje] lsfEc;kokjecy] FkqDdkVph]
dqekjkeaxye] dksFkkuxqMh] dksokuqj] fFk:IikunqjkbZ] ukVfpvjdksby]
fFk:ukjh;qj] bukuYyqj] FkkUMkye] ekFkqj] dV~Vqj ¼dwgqj½] isjkIikMh]
dhjkuqj] lsEekuxqMh] okjokudkjkbZ lsEekuxqMh] osykuxqMh] okUMqokupsjh]
vUMkyqj] ukxkjklkeiêbZ] fFk:psjbZ] bUthdksYybZ] ik:fFkpsjh vkSj
folkyqj xkaoA
171- dqEckdksue dqEckdksue rkyqd ¼Hkkx½
vfFk;qj] foykuMkdUMe] dksfoykpsjh] dqekjkudqMh] mFkkekMkuh]
nsokukupsjh] uhjkFkkuYyqj] dksFkkuxqMh] dksFkkuxqMhFkkêhey] fFk:uYyqj]

- 60 -
dYyqj] dYykiqfy;qj] dksjkuV~Vq dk:Iiqj&I] vxkjkFkqj] dkMhpkeckMh]
okykiqje] fFk:Iiqjefc;e] bUukecqj] bjkgkje] vlqj] buke vlqj]
dksjkuV~Vq dk:Iiqj&II] vEekprje] eqIikdksby] esykdkosjh]
ckiwjklkiqje] ikykokFkkudêkykbZ] fe:fFk;kupkikMkbchMq] vEekFkksêe]
JhfuoklkuYyqj] ekyk;kIikuYyqj] ekFkh] fpnEcjukFkk eqFkkyh FkksVe]
fFk:eSxukue] vUukykxzkgje] ‘kksykuyhxbZ] vfj;kikMkbohMq]
esykdks:DdkbZ] dhykdks:DdkbZ] ikykb;kuYyqj] lDdksêbZ] dk:Iiqj]
ek:nkukyqj] ls’keckMh] FksukeikMqxbZ] mn;kyqj] fFkfYy;kecqj]
fFkfIijktkiqje] ek/koiqje] fFkEekdqMh] Fksue ikMqxbZ Fkêhey]
lkjaxkikuhisêbZ] nkjklqje vkSj ek:rkMh xkaoA
pksykiqje ¼Vh-ih-½] mYyqj ¼lh-Vh-½] is:e.Mh ¼lh-Vh-½] dqEckdksue ¼,e-½]
fFk:ukxs’oje ¼Vh-ih-½ vkSj /kkjklqje ¼Vh-ih-½A
172- ikikukle ikikukle rkyqd
dqEckdksue rkyqd ¼Hkkx½
ukxkxqMh] okykb;kisêbZ] fFk:okykutqyh] lqUnjis:ekydksby FksuiFkh]
osYykykfiYyk;keisêbZ] fFk:okykutqyh Fkêhey] iêhLoje vkSj
okfu;kdkjkEch xkaoA
LokeheykbZ ¼Vh-ih-½A
173- fFk:okb;k: fFk:okb;k: rkyqd
FkUtkoqj rkyqd ¼Hkkx½
bUnkyqj] dkneckuxqMh] ‘kksykxeiêh] ekjkusjh] dkaxs;keiêh] dksVjkiêh]
FkksUMkjk;keckMh] cqMkyqj] dksfoyikFkq] fprjkdqMh ,Mh’kuy] fprjkdqMh
phQ] jk;kuFkqj] dkyfojk;keisêbZ] is:ecqj&II lsBh] is:ecqj&I
lsBh] fiYyb;kjukFke] lhjkyqj] osUukyksMbZ] lDdkjklkekune]
ifYy;sjh] osyqj] ukjklkuk;kxhiqje] fFk:os/khdqMh] ekuuxksjbZ]
FkkUMkuxksjbZ] ekFkqj] uYyhpsjh] FkksêkdkMq] dksUMkokêufFkMky] jkekiqje]
fFkêbZ] dqMkyqj] dq:axkyqj] esykosyhFkksêe] jkeukFkiqje phQ]
jkeukFkiqje] ,Mh’kuy] okUukjkisêbZ phQ] oUukjkisêbZ ,Mh’kuy]
vykdqMh phQ] lsYykIikuisêbZ] ohjkukjklkuisêbZ] vokjkeiêh]
uUnkokukiêh] eqFkqohjkdkufM;keiêh] osUMk;keiêh] lqjkdqMhiêh]
jk;kequMuiêh] iqMqdqMh mÙkj] ekukb;sjhiêh] luwjkiêh] iqMqiêh]
ek:MkDdqMh] dq:okfMiêh] oYyke iqMqjlsBh] fFk:eykbZ leqnje]
lsuxhiêh] iykb;kiêh FksjDdqlsBh] iykb;kiêh okMkDdqlsBh] iqMqdqMh
¼,l-½ vkSj vpkeiêh xkaoA
174- FkUtkoqj FkUtkoqj rkyqd ¼Hkkx½
iqMqiêhue] voqlkghcFkksêe] dMkdkMkIibZ] esykfpÙkkdkMq] fiUukbuYyqj]
iqfy;kuFkksIiq vkSj fiYyb;kjiêh xkaoA
FkUtkoqj ¼,e-½] uhykfxjh ¼lh-Vh-½] uUthdksêbZ ¼lh-Vh-½ vkSj oYye

- 61 -
¼Vh-ih-½
175- vksjkFkkukMq FkUtkoqj rkyqd ¼Hkkx½
foykj] dkUMhFkkeiêq] lwjkDdksêbZ] dqyhpkiV~Vq] okykekjkDdksêbZ]
dV~Vqj] ekMhxbZ] iqMqj] dksYyuxjbZ] dksYyuxjbZ oYyquMkuiV~Vq]
bukFkqdkuiêh] ukUthdksêbZ oYyquMkuiV~Vq] fFk:dkuqjiêh] lsUukeiêh]
dq:uxqye esyikFkh] dq:uxqye dhyikFkh vkSj ek:uxqye xkaoA
vksjkFkkukMq rkyqd ¼Hkkx½
djkbehunkjdksêbZ] oUnk;kjh:Iiq] jk?koeckyiqje Hkkx] jk?koeckyiqje
¼lknk;kjdksby½] ewFkhZvkeckyiqje ¼ikuk;kdksêbZ½] usbokly nf{k.k ¼,l-
½ ¼vjklkiV~Vq½] usbokly nf{k.k] iksUukIiqj ¼iwoZ½&I] iksUukIiqj ¼iwoZ½&II]
dhykmyqj] myqj if’pe] dV~Vqdq:ph] uknqj] dk:DdkdksêbZ]
iUtkukfFkdksêbZ] vfyoksbDdky] ik:fFkdksêbZ] ik:fFkvIikjdksfoy]
iksUukIiqj ¼if’pe½] Fkkyk;keaxye] dqykeaxye] dkokjkiV~Vq]
vksDdkukMqfdyk;qj ¼phQ½] vksDdkukMqdhyk;qj ¼,Mh’kuy½]
vksDdkukMqesyk;qj ¼Hkkx½] vksDdkukMqesyk;qj lkek;kudqMhdkMq]
dkUukFkkuxqMh iwoZ] dkUukFkkuxqMh iwoZ ,Mh’kuy] dkUukFkkuxqMh if’pe
,Mh’kuy] dkUukFkkuxqMh if’pe mjkph] FksUukekukMq mÙkj] FksUukekukMq
nf{k.k] bpkudksêkbZ] lkehiêh] iks¸;quM~MkjdksêbZ&A] ckMkDdqj mÙkj]
ckMkDdqj nf{k.k] pksykiqje] okMqDdqdksêbZ] v;kuxqMh] e.MykDdksêbZ]
dksfoyqj] iqMqj] ikyeiqMqj] dDdkjkbZ] iwokFkqj] iwokFkqj ¼iq/kqukxj½]
v:eqybZ] fr:eaxykdksêbZ iwoZ] fr:eaxykdksêbZ iwoZ ¼dkyksuh½]
fr:eaxykdksêbZ if’pe] fr:eaxykdksêbZ if’pe ¼dkyksuh½]
isbdkjkeckudksêbZ] iqykoudkMq] Fksyquxu dqMhdkMq] fiUuk;qj iwoZ]
fiUuk;qj if’pe] dDdkjkdksêbZ] Fksddqj] vMkukdksêbZ] ikph;qj]
flYykFkqj] iqxy flYykFkqj] fr:uYyqj] iks;~;quMjdqMhdkMq] osYyqj]
FkksUMkjkeisV if’pe] FkksUMkjkeisV iwoZ] dUuqxqMh ¼if’pe½ phQ]
dUuqxqMh ¼if’pe½ ,Mh’kuy] dksMh;kye] okMklsjh mÙkj] okMklsjh
nf{k.k] ikjkokFkqj] dUuqxqMh iwoZ] osMkfot;kiqje] vfoMkuYyk
fot;kiqje] usehfyfFkfIivkdqMh] ludkjkukj dqMh dkMq] oMkDdqdksêbZ]
—“.kkiqje] fpUuk vEekudqMh] bYyqikbfoMqFkh] vEekudqMh] FkksIiqfoMqFkh]
vDdkjkbZ oÙke] lqjheqjFkhiqje ¼vDdkjkoÙke½] FksjdqdksêbZ]
pksykxkudqMhdkMq] osnkuk;kxhiqje] vEckykiV~Vq mÙkj] vEckykiV~Vq
nf{k.k] vEckykiV~Vq nf{k.k flokdksYybZ] eqYyqjiêhdkMq] xksikykiqje]
jkekiqje] esMk;kdksêbZ] fdykeaxye] ;ksxkuk;kxhiqje]
ikykUdqaMkjdqMhdkMw] dhykoUuhiV~Vw] mUthfoMqFkh vkSj ikuhdksUMkfonqFkh
xkao A
vksjkFkkukMq ¼eqdFkkeckyiqje½ ¼Vh-ih-½A
vykuxqMh rkyqd ¼Hkkx½ ¼iqMqDdksêbZ ftyk½

- 62 -
dY;kjkufoMqFkh] dfoykiêh vkSj dkMqosêhfoMqFkh xkao**A
[** gkykafd dY;kjkufoMqFkh] dfoykiêh vkSj dkMqosêhfoMqFkh xkao
iqMqDdksêbZ jktLo ftys esa gS] og HkkSfrd vkSj HkkSxksfyd :i ls 175
vksjkFkkukMq fo/kkulHkk fuokZpu {ks= dh lhekvksa esa fLFkr gS ]
176&iV~VqDdksêbZ iV~VqDdksêbZ rkyqd ¼Hkkx½
usesyh] dhykdqfjfp ¼if’pe½] dhykdqfjfp ¼iwoZ½] vokbZDdksVkbZ]
ckokthDdksêbZ] ckykthjsxqjekleqnje] dkyhpkuDdksVbZ] dfu;kdqfjph]
vksyk;kdqUue] eksgqj] vankeh] dk:Iiqj] iqykokUph] egknsokiqje] eqlhjh]
vykFkqj] okMqxudqFkkxbZ] lsEckyqj] bV~VqiqfyDdkMq] dkjeck;e]
osIikuDdkMq mDdkMbZ] osIiuDdkMq] bukFkh] ikykeqFkh] vyknhDdqeqybZ]
lqDdhjuiêh] ohjkdqfjph] lsUMkudkMq] fFkêkdqMh] rkyhDdksêbZ]
vykuikYye] osIikudqye] esMqDdqj] xksikykleqnze] isjh;kDdksêbZ]
pksDdukoqj] iqfy;kdqMh] dkMkFkudqMh] e/kqjkck’kuhiqje] foDdhjkee]
osfM;kDdkMq] ewFkkdqfjfp] uV~VqpkybZ] vfFkDdksêbZ] lwjkikYye]
lUFkkudkMq] dkjkxkok;y] usSuudqye] eqnkypsjh] vubZDdkMq]
iksUukokjk;kudksVbZ] iksUukokjk;kudksVbZ mDdkMbZ] osUkMkDdksêbZ]
dkLkkuxkMq] jsxqukFkkiqje] oêkdqMh mDdkMbZ]okVkdqM~Mh] vfFkosêh
if’pe] vfFkosêh iwoZ] iksudqaMq] bykuxkMq] dkjkIiudkMq] fljkesydqMh]
jsxqjkekleqæe]ikyk;h vxjkgje] dky;kuvksMbZ] ikykosjhdkMq]
eUuudkMq] Fkqokjkudqfjfp mÙkj] Fkqokjkudqfjfp nf{k.k] iYyhdksUMu]
lsUMkDdksêkbZ] iqMqDdksVjbZ mYyqj] ikykutqj] FkekjkudksVkbZ mÙkj]
FkekjkudksVkbZ nf{k.k] ikjkdkdkydksVkbZ] —”.kkiqje] FkkEchdksêkbZ
esykDdkMq] FkkEchdksêkbZ ekjkokdkM] lqUnje] FkkEchdksêkbZ okMkdkMq]
iqMqDdksêkxe] lkSUnkjkuk;dhiqje] ukjkflaxkiqje] fpUuk vokMk;j
dksby] efgyudksêbZ] p=keFkksDdkyhdkMq] FkksDdkyhDdkMq]
vfnjkeifêue] ,jhiqjkdjbZ vkSj jktkenke xkaaoA
ekMqDdqj ¼Vh-ih-½] iV~VqdksêkbZ ¼,e-½ vkSj vfnjkeiêhue ¼Vh-ih-½A
177- isjkoqjkuh isjkoqjkuh rkyqd
vksjkêkukMq rkyqd ¼Hkkx½
FkkyhxkbfonqFkh] ikUMhikyekfodkMq] osV~VqokdksêbZ&II] osV~VqdksêbZ&I]
lsUuh;kfoMqFkh] usbosyhokMkikFkh] usbosyh FksuiFkh] osuxjkbZ
ikfj;kdksVbZukMq] osuxjkbZ fFkIiufoMqFkh vkSj osuxjkbZ xkao
IkV~VqDdksêbZ rkyqd ¼Hkkx½
UkEchok;y] dksYyqDdkMq] vkuUnkxksikykiqje okMkikFkh]
vkuUnkxksikykiqje FksuikFkh] ikMhjkudksêkbZ FksuikFkh] ikMhjkudksVkbZ
okMkikFkh] vMkEcbZ mÙkj] vMkEcbZ nf{k.k] ukMqfoDdksêbZ] dk;koqj]
iwokyqj] okyqFkkykboêe] okêkfFkDdksêbZ dksYyqDdkMw] okêkfFkDdksêbZ ;w-
chekiqje] ,Mk;Fkh mÙkj] ,Mk;Fkh nf{k.k] lwjh;kukjk;uiqje]

- 63 -
ls:okohMqFkh okMkikFkh] d`”.kkiqje] ls:okohMqFkh FksuikFkh]
ekMkfFkDdkMq] FkqjkfoDdkMq] iqukokly if’pe] iqukokly iwoZ] dqfjfp]
usbokohMqFkh] vuUrs’ojiqje] vfyokye] dksUMhdqye] ekukok;y]
FkqokjkeknbZ] dkyqxkiqfyDdkMq] fiYykudqyh] ikykFkkyh] ,Uukbok;y]
bMqFkkuhok;ky] iUukbok;y] isSuxV~Vqok;y] dksFkkfMok;ky]
pksDdkukFkiqje] iwokue] dêk;kudkMq mDdkMbZ] eknuiêkoqj]
vksêkudkMq] fr:fp=eckye if’pe] fr:fp=eckye iwoZ] dkykFkqj
if’pe] dkykFkqj iwoZ] vksêkudkMq mDdkMbZ] ukMqfodqfjph]
dêkbZ;kudkMq] iqDdkjkEcbZ] iYykFkqj] e:nkuxkok;y] dksYyqDdkMq]
osyhok;y] iqMqifêuke] vUMhDdkMq] ,êhok;y] mMk;keqMkb;u]
vykfMDdkMq] vykfxuk;xhiqje] ,jkyhok;y] dkjhlkok;y]
FkkUMkekjkbdkMq] iYyhvksfM;kbok;y] iqMqjhok;y] jsUMeiqfydkMq]
vykeFkhDdkMq] ekjkokuok;y] dYyhok;y vkSj lkjkcsUnzkjktuifêue
xkaoA
vykuxqMh rkyqd ¼Hkkx½
dêkFkh xkao**
[** gkykafd dêkFkh xkao iqMqdksêkbZ jktLo ftys esa gS vkSj og
177&isjkoqjkuh fo/kkulHkk fuokZpu {ks= dh lhekvksa ds Hkhrj HkkSfrd
vkSj HkkSxksfyd :i ls fLFkr gSA ]

22&iqMqDdksêkbZ
178- xU/kokZdksêbZ xU/kokZdksêbZ rkyqd
¼v-tk-½ dqykFkqj rkyqd ¼Hkkx½
psêhiêh] osYybZfiYyk;kjiêh] dUukuxqMh] lsuxkyqj] dV~VqdksêkbZiêh]
fdYyqdksêkbZ] mykxkdkFkkuiêh] fdYyqdqykoksbZiêh] jkdkFkkuiêh]
dhykb;qj] folkyqj] iqfy;qj] dhjkuqj] ukutqj] ek:Mqj] ofy;keiêh]
vksMqxkeiêh] mMk;yhiêh] dqUukuMkjdksfoy] FksEekoqj] feUukFkqj]
okFkkukdksêbZ] isjkEcqj] fdYyuqj] ohjkDdqMh] dnkeckok;y]
ekaxFksokuiêh] ijkxkFkkEckyiqje] ukjFkkeykbZ] vEekpêhje]
mfIify;kDdqMh] okykeaxye] lhekuqj] flukbvkdqMh] vuMkDdqye]
lkfFkuhiêh] oSFkqj] lhjkuxuiêh] mpkuh] FksUuuxqMh] eqVkeiêh]
ukjkufx;kuiêh] oFkkukdq:ph] FkqMb;qj] lR;eaxye] b:eikyh] esyqj]
osYykuqj] eqV~VqDdkMq] osuxkok;y vkSj iquxqMh xkaoA
dhjkuqj ¼Vh-ih-½A
vykuxqMh rkyqd ¼Hkkx½
FkkêeubZiêh] dhjkFkqj] fdykuxkMq] eqMkyhiêh] lsuxkesMq] dYyqeknkbZ]
iIikiêh] jsxqukFkkiqje] iqMqfoMqFkh] is;kMhiêh] fFk:Iikdksfoy]

- 64 -
vksMkIikfonqFkh] fpUukudksufonqFkh] okaMkufoMqFkh] ikuMqokdksêbZ]
ek:FkkudksufoMqFkh] eSyudksusiêh] d:eckfoMqFkh] vEcqdksfoy]
fiykfoMqFkh] FkhFkkufoMqFkh] dqykufFkjkuiV~Vq vkSj jafx;kufoMqFkh xkaoA
djecDdqMh ¼Vh-ih-½A
179- fojkyheykbZ byqIiqj rkyqd
¼dksekuxye xkao ds flok,½
dqykFkqj rkyqd ¼Hkkx½
dqekjkeaxye] ekFkqj] flaxkFkkdq:fp] lsUxkykDdqMh] euMkb;qj]
ykRpekukiêh] esV~Vqiêh] flokdehiqje] FksUukfFkjk;uiêh] ikyunkeiêh]
dykekoqj] uhjiykuh] vEcqjkiêh] ekMk;kuhiêh] lqjh;qj] isjkEcqj]
vykuxqMh] okMqxkIiêh] esykIiqMqok;y] dqykFkqj] vksMqDdqj vkSj osEekuh
xkaoA
ekuijkbZ rkyqd ¼Hkkx½ ¼fr:fpjkiYyh ftyk½
dohukjhiêh] iqFkkdqMh vkSj dIikdqMh xkao**
[** gkykafd dohukjhiêh] iqFkkdqMh vkSj dIikdqMh xkao fr:fpjkiYyh
jktLo ftys esa gSa vkSj os 179&fojkyheykbZ fo/kkulHkk fuokZpu {ks=
dh lhekvksa ds Hkhrj HkkSfrd vkSj HkkSxksfyd :i ls fLFkr gSaA ]
180- iqMqDdksêkbZ iqMqDdksêkbZ rkyqd
vykuxqMh rkyqd ¼Hkkx½
iYykokjk;uiFkkbZ] bykbdkMhfonqFkh] fFk:ekuupsjh] iêkfFkdkMq]
dq:efcok;y] dhykFks:] FksjdqFks:] okMkFks:] okukDdkudkMq]
eqYykudq:ph nf{k.k] eqYykudq:ph mÙkj] dukDdkudkMq] dk:iVhiêh]
vbZIikêh] okyuxksuMkufoMqFkh] osYykykfoMqFkh] vfMjkufoMqFkh] eykb;qj]
FksjdqFks:] FkhFkkuhiêh] iksUuefoMqFkh] ekudksêbZ vkSj dkykike xkaoA
181- fFk:ek;e fFk:ek;e rkyqd
¼ikykdq:fp xkao dks NksM+dj½
182- vykuxqMh vykuxqMh rkyqd ¼Hkkx½
dhykIiêh jfl;keaxye] ikphDdksêkbZ] dqykuFkkbZ fouk;kxj dksêkbZ]
iqMqDdksêkbZ foMqFkh] esykiêh jfl;keaxye] esykFkqj] dhykFkqj] okMkdkMq]
iqYykufoMqFkh] usMqokly esyikFkh] usMqokly dhyikFkh] vUMkokjk;kiqje]
psêh,sUMy] vukok;y&I fcV] vukok;y&II fcV] ySpqfeukjkflEekiqje]
iqyhpkuxkMq] djecDdkMqtkfeu] djecDdkMqtkfeu&II fcV] lsjh;kyqj
buke&I fcV] lsjh;kyqj buke&II fcV] iukudqye] dqykeaxye nf{k.k]
dqykeaxye mRrj] dksFkkeaxye nf{k.k] lsUMkudqMh] uxje] eaxkMq]
dksFkkeaxye mRrj] vykuxkMq ] lqjkufoMqFkh] dYykykuxqMh]
iYykFkhfoMqFkh] ikFkeiêh] dqIikxqMh] vbZIiêh] dksfoyqj nsokLFkkue]
dksfoyqj] dksFkkDdksêbZ] eutkufoMqFkh] dk;eiêh] osIikudqMh]
beukeiêh] fFk:okjuxqye] fFk:DdkV~~VkybZ] dbdqfjph]

- 65 -
fot;kj?kqukFkiqje] iqjkoklkDdqMh] efu;eikye] oUMkdksêkb]Z
oYykfFkjkdksêkbZ dkykuxqMh] dfUu;kiêh] ukecqdqyh] dqMkyqj]
dkFkkDdq:ph] iykb;qj] eqFkqikfêue] dqykoksbiêh] FkSVfpukiqje]
osufdnkdqye] osUukokydqMh] vjS;kiêh] dhykb;qj] lsUFkkdqMh]
ekykdqMh] dksFkkeaxye vkSj blqxqiêh xkaoA
vykuxqMh ¼Vh-ih-½ vkSj dhjkeaaxye ¼Vh-ih-½A
vjkuVkuxh rkyqd ¼Hkkx½
ekjkekMDdh] fr:ukyqj] ikjkokDdksêbZ] dq:ecqj] fl:ukêuok;y]
lsuxkekjh] ukjikokykDdqMh] fpnEcjkfoMqFkh] FkU/kkuh] psêhDdkMq]
vokukFkkudksêbZ] b:DdkykDdksêbZ] iqokFkkdqMh] isfj;kyqj] usbokFkkyh]
lkFkkusUny] usbosfyuukFkkiqje] esjkiubZdkMq] oseckuxqMh]
ckyk—“.kkiqje] jkeklkehiqje] ekFkqj] vbZuxqMh] oYykokjh] ekuxqMh]
e:MkuxqMh] jktsUnhjkiqje] flykV~Vqj] vfy;kfuykbZ] bêh;kFkkyh]
vjklkjdqye esyikFkh] vjklkjdqye dhyikFkh] eaxykukMq]
vekjkflEesuækiqje] vEckyiqje] dksMhok;y] fot;iqje] fpnEcjkiqje]
fiMkjhDdkMq] FkqFkkDdqMh] eUukdqMh vkSj ekuhfoykuok;y xkaoA
183- vjkuFkaaxh ekukesydqMh rkyqd
voqMk;kjdksby rkyqd
vjkuFkaaxh rkyqd ¼Hkkx½
vykfIijkuMku] eqDdqMh] jsfFkukDdksVbZ] eseaxye] dksfoyok;y]
esykIiV~Vq] iYykFkhok;y] Åjokuh] vykuxqMh] bMkb;kj] dqykFkqj]
iqMqokDdksVbZ] /kekZjktkuok;y] dkEekuxkMq] mykxkykuMkuok;y]
ohjkeaxye] is:ukokyqj] iUtkFkh] vekuth] vYykjkbesyuk;y]
dqUMkxkok;y] dhypsjh] flokuMkudkMq] osuxqj] lhukeaxye]
v:ukpkykiqje] dwxkuwj] jk;kuok;y] FksMkDdh] dkjkok;y] UkkxqMh]
vfj;kekjkbdkMq] dkykDdqMh] dhydqMh] bdkuhok;y] bxkIis:ekyqj]
vMkykbZdkykHkSjoiqje] djkbDdkMq] vFkkuh] dkykDdkeaxye]
fFk:okIikMh] vksekDdkuok;y] usEehfyDdkMq] eqUuqFkkuok;y]
ikuxk;êudqMh] osYykV~Vqeaxye] dkUMhppkudkMq] fijkekukok;y]
vEekutkDdh] ekuokuYyqj] ekbok;y] osêkuqj] dksuxqMh] lqczeU;iqje
vkSj flFkkdkUuh xkaoA
vjkuFkaxh ¼,e-½
23&f’koxaxk
184- djkbZdqMh nsokdksêbZ rkyqd
djkbZdqMh rkyqd ¼Hkkx½
iykb;qj] lDdksêkbZ] ikuuok;y ¼d½ iUueiêh] osYyhiêh] isfj;kdksêbZ]
dkykFkqj] uV~Vqlsjh] ts;kudksUMu] iqDdqMh] vEckDdqMh] dqykIikMh]

- 66 -
esykekukDdqMh] dkUMkuqj] lsDdkykbZdksêbZ] djkbdqMh] dkykuhokly]
dksfoyqj] djkbdqMh vkj-,Q-] vfj;kDdqMh] bYyqIibZDdqMh] ekFkqj]
fl:xkok;y] fijkEcqok;y] feFkjkok;y] lsuxkFkkudqMh]
isfj;kdksêkdqMh] iqMqj] vejkorh] lsUth vkSj dYyqiêh xkaoA
dUMkuqj ¼Vh-ih-½] iqMqok;y ¼Vh-ih-½ vkSj djkbDdqMh ¼,e-½A
185- fr:IikV~Vqj fr:IikV~Vqj rkyqd
djkbdqMh rkyqd ¼Hkkx½
dukMqdFkku] dksFkkeaxye] iYykFkqj] dksFkkjh] us:iqxkiêh] vFkkuxqMh]
vjkuekubiêh] Vh- lwjkdqMh] vks;~;kdksUMkufl:ok;y] dksêkb;qj]
dYykudqMh vkSj ekukfxjhlqDdkusUny xkaoA
dkukMqdkFku ¼Vh-ih-½] iYykFkqj ¼Vh-ih-½ vkSj dksêkb;qj ¼Vh-ih-½A
fFk:ek;e rkyqd ¼Hkkx½ ¼iqMqDdksêkbZ ftyk½
ikykdq:fp xkao
[** gkykafd ikykdq:fp xkao iqMqDdksêkbZ jktLo ftysa esa gS vkSj og
185&fr:IikV~Vqj fo/kkulHkk fuokZpu {ks= dh lhekvksa ds Hkhrj HkkSfrd
vkSj HkkSxksfyd :i ls fLFkr gSaA]
186- f’koxaxk f'koxaxk rkyqd
djkbdqMh rkyqd ¼Hkkx½
fdjkuhIiêh] dwFkkyqj] okjhok;y] lsFkqjsxqukFkkifêue] fiykj] nsokiV~Vq]
dYyky] lkEckuqj] vjkuekukbZfl:ok;y] dq:MkeiV~Vq] lUukokue]
osIikudqye] foykokMsUMy] vykeiV~Vq] dhykiwuxqMh] fr:Fkhiêh]
ikukuxqMh] bykUMkeaxye] eqEeqnhpkuiêh] eykbdUMu vkSj osVjh;qj
xkaoA
187- ekukenqjbZ ¼v-tk-½ ekukenqjbZ rkyqd
byk;kuxqMh rkyqd
24&enqjbZ
188- esyqj esyqj rkyqd

189- enqjbZ iwoZ enqjbZ mÙkj rkyqd ¼Hkkx½


dknkoqj] ubdkuiêh] iks;~;kdkjkbZiêh] eUtkeiêh] prjkiêh] eykbZiêh]
iwyeiêh] osfypkukFke] fpUukiêh] dkYyku/khjh] ekuxqyke] ehuk{khiqje]
lokykDdkjk;u] osYyh;udqUMje] vIikuFkh:iFkh] vUMkeku] ekFkqj]
fiYyqlsjh] iks:lqiêh] psêhdqye] isfj;kiêh] dkokuqj] FksjdqisFkkeiêh]
dqykeaxye] dk:okuqj] eUMhdqye] ijkbiêh] dksYykudqye] dq:Fkqj]
tksfFk;kiêh] b:DdkySuêe] mflykeiêh] dksMheaxye] dwyki.Mh]
ohjkikUMh] okMqxiêh] cwFkkdqMh] osIiuxqyke] psêhdqye] ekjkuokjsUny]
bYyqIikdqMh] Fkw;~;kusjh] v:Eckuqj] vbykuxqMh] bjkuh;ke] dUuhdqMh]

- 67 -
vykV~Vqj] isphdqye] okxkbdqye] esykikukuxMh] dhykikukuxMh]
fFk:IiykbZ] dMkfDduk:] iqMqiêh] lsfEc;kusuMy] dksMhdqye]
Fkkekjsiêh] iwyeiêh] okySphdqye] fFk:dukbZ] isjkDdqj] iksMklkiêh]
ukjkfluxe] eaxykxqMh] mFkkuxqMh] mykxusjh] fFk:eksgqj] bykuxsUMy]
fpÙkkDdqj] iubdqye] ,l- usnquxqye] osYybdqIie] okjkxusjh]
uêkjeaxye] jktkdqj] eq.Mkuk;kxe] eSykuxqUMq] fFkUMh;qj] FkkFkkUxqye]
dkyhdIiu] iqykuxqye] dkFkkokusUny] ohjkikutu] ohykFkqj]
okYykudqye] bMk;kiêh] blkykuh] FkkVpkusUny] dk:Iiqdy]
okjhfp;qj] lhxkudqye] vUMkjdksêje] bykekuqj] iksêkikuk;qj]
osYykdqUMq] ikjk;kudqye] vykokuMu] dqUukFkqj] dks>hdqMh] dksUMkisêu]
dk:IikfiYybUMy] lDdheaxye] mMkuxqUMq] vksokyqj] lsudksêbZ]
dkyheaxye] dkjlsjh] lDdqMh] vukuft;qj vkSj vUxkMheaxye xkaoA
vub;qj ¼Vh-ih-½] dUukusUMy ¼lh-Vh-½] ukxukdqye ¼lh-Vh-½]
vksFkkdkMkbZ ¼lh-Vh-½ vkSj okUMh;qj ¼lh-Vh-½A
190- ‘kksykoUnu ¼v-tk-½ OkkMhiêh rkyqd
enqjbZ mÙkj rkyqd ¼Hkkx½
fl:oykbZ] psYykukxksUMuiêh] vfj;qj] vEckykFkkMh] foêudqye]
oSjkokukFke] ok;kyqj] lkEckdqye] fiYyk;kjukFke] ewykdqfjph] FkksMkusjh]
Fksuqj] lek;kuYyqj] dYyhdqMh] dhykusMqxqye] iksMqEcq] vMkykbZ]
iêkDdqfjPph vkSj dksfoydq:u/kkudqye xkaoA
191- enqjbZ mÙkj enqjbZ nf{k.k rkyqd ¼Hkkx½
enqjbZ ¼uxj fuxe½&okMZ la 2 ls 8] 11 ls 15 vkSj 17 ls 20
enqjbZ mÙkj rkyqd ¼Hkkx½
esykenbZ ¼lh-Vh-½
192- enqjbZ nf{k.k enqjbZ nf{k.k rkyqd ¼Hkkx½
enqjbZ ¼uxj fuxe½&okMZ la- 9] 10] 16] 39 vkSj 43 ls 59
193- enqjbZ dsUnzh; enqjbZ nf{k.k rkyqd ¼Hkkx½
enqjbZ ¼uxj fuxe½&okMZ la- 1] 21 ls 38 vkSj 40 ls 42
194- enqjbZ if’pe enqjbZ mÙkj rkyqd ¼Hkkx½
dksbyiIikdqMh xkaoA
ikjkokbZ ¼Vh-ih-½ vkSj foykuxqMh ¼Vh-ih-½A
enqjbZ nf{k.k rkyqd ¼Hkkx½
dksMheaxye] esykekFkqj] dhykekFkqj] fdykekFkhdfêuu] Fkqokjheu]
vpkeiV~Vq] bjdqMh] lkEckdqMh vkSj iqMqdqye xkaoA
enqjbZ ¼uxj fuxe½&okMZ la- 60 ls 72
195- fFk:ikjkudqUnje enqjbZ nf{k.k rkyqd ¼Hkkx½
fr:IikjudqUnje] foykpsjh] okMhosydjkbZ] Vêkuqj] dhykdqbydqMh]
esykdqbZydqMh] djkMhiêh] okMkikykUth] FksuikykUth] lfDdyhiêh]

- 68 -
osMkjiqySudqye] FkksIiqj] FkkukDdkudqye] fpUrkeuh] fijkDdqMh]
dYykecy] bjkokMkuYyqj] fojkxuqj] iqfy;kudqye] flybeku] iub;qj]
lkekukFke] psêhdqye] is:ekusUny] dqMkylsuxqye] is:uxqMh]
eqYykdqye] okykusUny] fuyb;qj] isfj;k vykuxqyu] lqjkDdqye]
oyk;kiêh] Fkksêh;kiêh] oyk;kudqye] iIiuuksMbZ] jkekudqye]
dqfFkjbZdqêh] dqlkokudqUMq] dqlkokiêh] fojk/kkuqj] ewFkkudqye]
iukbdqye] lksykudq:uh] bfy;kjiFkh] usMqenqjbZ] dksEckMh]
vksFkkbZykuxqye] isfj;k dwMkdksby] ikjkbIikFkh] uYyqj vkSj usMquxqye
xkaoA
fpUuk vuqIikukMh ¼lh-Vh-½] vokuh;kiqje ¼Vh-ih-½] fFk:ikjkudqUnje ¼Vh-
ih-½] gkjos;iêh ¼Vh-ih-½ vkSj fFk:uxj ¼Vh-ih-½A
196- fFk:eaxye fFk:eaxye rkyqd
isjb;qj rkyqd ¼Hkkx½
iwlkykiqje] fpUukiwyeiêh] eqFkqukxk;kiqje&II fcV] eqFkqukxk;kiqje&I
fcV] ekFkkDdkjkbZ] fpUukjsM~Mhiêh] bLokjkcsjh] dkoquMkuiêh] vIikDdkjS]
dqUukFkqj] xsUtkeiêh] vMkuqj] y{ehiqje] okUuhosyeiêh] lqCckykiqje]
fdykuxqye] lkyhpUnbZ] isjb;qj] lhySekykbiêh] ,l- dhykiêh]
lUnbZ;qj] dqokykiqje] eksnxe] dkMkusjh] objkoh vEekiêh] djkbdsuh]
osyEcqj] okb;qj] uYYkkekje] flykjiêh] xksikykiqje] tkjh mflykeiêh]
fpV~Vqyksêh] ijkbiêh] eq:xkusjh vkSj lsuxqye xkaoA
isjkb;qj ¼Vh-ih-½ vkSj Vh- dYyqiêh ¼Vh-ih-½A
197- mflykeiêh mflykeiêh rkyqd
isjb;qj rkyqd ¼Hkkx½
byqeykbZ vkj-,Q-] isj;keiêh] mFkkiqje] bZ- dksêbZiêh] rkMk;keiêh]
ekuhckesV~Vqiêh] oUukudqye] is:uxkekuYyqj] dkykIikuiêh] lseckjkuh]
dqIikyukFke] fpUukdêkykbZ] isfj;kdêkykbZ] vfndkjhiêh] fFk:ekfude]
esykfFk:ekfuDde] lwykiqje] lhfyubdsuiêh] eYykiqje]
FkqYyqDdqfêuk;kDdkuqj] ifIiukbdsuiêh] dqMhIiêh] dsFkqokjiêh]
tkeckykiqje] voylsjh] lsnkiêh] ukxk;kiqje] eaxyjsoq] dqMhlsjh]
vfFFkiêh] okUMkjh] foêkyiêh] lkirqj vkj-,Q- vkSj lkirqj xkaoA
byqeykbZ ¼Vh-ih-½A
25&Fksuh
198- vUMhiêh vUMhiêh rkyqd
mFkkekikyk;e rkyqd ¼Hkkx½
dhykxqMkyqj] ujk;uFksokuiêh vkSj oUukfFkijkbZ vkj- ,Q- xkaoA
dek;kxksUMkuiêh ¼Vh-ih-½] xqMkyqj ¼Vh-ih-½ vkSj gkbZost+ ¼Vh-ih-½A
199- isfj;kdqye ¼v-tk-½ isfj;kdqye rkyqd

- 69 -
Fksuh rkyqd ¼Hkkx½
MUtkeiêh xkaoA
Fksuh vfYyuxje ¼,e-½
200- cksMhuk;kdkuqj cksMhuk;kdkuqj rkyqd
Fksuh rkyqd ¼Hkkx½
dksMqfoykjiêh] xksfoUnuxje] FkkfMpsj~jh] FkkIiqdqUMq] mIijiêh] dksV~Vqj]
lhyk;keiêh] iwekykbdqUMq vkSj taxkyiêh xkaoA
iykuh psêhiêh ¼Vh-ih-½ vkSj ohjkikUMh ¼Vh-ih-½A
mFkkekiyk;e rkyqd ¼Hkkx½
iksêhiqje] ladkjkiqje] iqykuUnkiqje] ekjds;kudksêbZ vkSj iqfydqFkh
xkaoA
dqpkuqj ¼Vh-ih-½ vkSj ekjds;udksêbZ ¼Vh-ih-½A
201- dqEcqe mFkkekiyk;e rkyqd ¼Hkkx½
Fksokje] Vh- ehukVfpiqje] iUukbiqje] mFkkekiyk;e] efYyaxkiqje]
xksfgykiqje] jk;Iikuiêh] vykxkiqjh] eqFkqykiqje] fpUukooqykiqje]
bjklkDdkuk;kdkuqj] dfUulsjokbZiêh] bjklkDdkuk;kdkuqj fgYl]
osIikeiêh vkSj lhikykdksêbZ xkaoA
fpUukekuqj ¼,e-½] vksMkbiêh ¼Vh-ih-½] Fksokje ¼Vh-ih-½] iUukbiqje¼Vh-ih-½]
dksEcbZ ¼Vh-ih-½] mFkkekiyk;e ¼Vh-ih-½] guqekuFkkuiêh ¼Vh-ih-½] iqMqiêh
¼Vh-ih-½ vkSj dqEcqe ¼,e-½A
26&fo:/kquxj
202- jktkikyk;e jktkikyk;e rkyqd ¼Hkkx½
okMkDdq osuxkuYyqj] lEekunkiqje] esykiêedfjlkydqye]
dksFkkudqye] vjkfl;kjiêh] psêhdqye] v;ku dksYykudksUMu]
fr:pkuqj] iqMqiykb;ke] tkfeu dksYykudksUMe] lqUnjktkiqje]
lksykbpsjh] FksjdqosuxkuYyqj] bykufnjkbdksUMu] lsV~Vqj vkj-,Q-]
eqFkqlkehiqje] okMkDdqnsokue] Fksjdq nsokMue] dksfoyqj] uYykeaxye]
iqFkqj] pksDdukFkkiqV~Vqj vkSj esyqj nqfj;kblkehiqje xkaoA
jktkiyk;e ¼,e-½] lsbFkqj ¼Vh-ih-½] /kkykoksbiqje ¼lh-Vh-½ vkSj
psêhvkjiêh ¼Vh-ih-½A
203- JhfoYyhiqFkqj JhfoYyhiqFkqj rkyqd
¼v-tk-½ ¼dksxa kykiqje xkao ds flok,½
jktkiky;e rkyqd ¼Hkkx½
j?kqukFkiqje xkaoA
204- lÙkqj JhfoYyhiqFkqj rkyqd ¼Hkkx½
dksaxkykiqje xkao
f'kodklh rkyqd ¼Hkkx½

- 70 -
vuqIikudqye] ukfFkdqMh] isjusbZdsuiêh] osêhjhyb;qjkuh] lqczefu;kiqje]
flUMkiYyh] ludkjkukFke] lkyokjiêh] fot;kjsaxkiqje] dukutkeiêh]
bMhjdksêbZ] dksuxudqye] vykuxqye] dqUMk;h:Iiq] daxkjklsoy]
osEckdksêbZ] fot;kdkfjlkydqye] iukj;kfMIiêh] vPpkudqye]
lqjkjiêh] fdykuekfjukMq] y{ehiqje vkSj vIikuk;kDdkuiêh xkaoA
Fkkf;yiêh ¼lh-Vh-½ vkSj vykuxqye ¼lh-Vh-½A
jktkikyk;e rkyqd ¼Hkkx½
dhyjktkdqykjeu] esykjktkdqykjeu] lkeqflxkiqje] jkekfyaxkiqje]
okjkxqukjkekiqje] xksikykiqje] dq:fp;kjiêh] ‘kksykiqje] ukFkkeiêh]
okMkxjkbZ] VsudjkbZ vkSj dks:Ddekiêh xkaoA
lÙkqj rkyqd ¼Hkkx½
vEekiêh] esêkeykbZ] fpUukdekuiêh] oMkekykiqje] ikMuMky]
dkFkkyeiêh] vykeiêh] isfj;kxksYykiêh] fpUukxksYykiêh] pêjkiêh]
lÙkqj] vksFkkb;ky] esMqiêh] cUnqokjiêh] lqjkudqMh] vksFkkb;ky]
daxkjkdksêbZ] ladkjkiUMh;kiqje] FkyqDdkudqfjPph] lsokyiêh]
dqxuijkbZ] flfIiIijkbZ] lsjokbdkjkuiêh] lkuudqye] mFkqIiêh] bZ-
jkekukFkkiqje vkSj Mh- jsM~Mh;kiêh xkaoA
lÙkqj ¼,e-½ vkSj byk;hjkeiUubZ ¼lh-Vh-½
205- f’kodklh f'kodklh rkyqd ¼Hkkx½
bUtkj] fFk:Fkkaxy] vukb;qj] ekjkusjh] nqjbLokehiqje]
ukekLdkjhÙkuiêh] okMkiêh] —“.kkisjh] ukjkukiqje vkSj osaMqjk;kiqje
xkaoA
fFk:Fkkuxy ¼Vh-ih-½] iYykiêh ¼lh-Vh-½] ujkukiqje ¼lh-Vh-½] fo’oukFke
¼lh-Vh-½] flFkqjktkiqje ¼lh-Vh-½] f’kodklh ¼,e-½ vkSj vukb;qj ¼lh-Vh-½A
206- fo:/kquxj fo:/kquxj rkyqd ¼Hkkx½
lsuxksêbZ] bfYyuxkuk;kDdeiêh] okMkekykbdqfjph] floxuuiqje]
iqYykykDdksêbZ] vYykeiêh] pk=kjsfM;kiêh] isfj;kikjkyh]
fpUueqIikuiêh] isykeiêh] ikokyh] lhuhvkiqje] lsuxqujkiqje]
ewyhIikêh] dkoqUMeiêh] uêkjeaxye] dqekjkfyaxkiqje] fo:/kquxj]
vykxkiqjh] ehlkyqj] vekFkqj] osYyqj] vukbDdqêe] ,- ehukfpiqje]
esykeV~Vqj] dkjhlsjh] vksUMhIiqfyuk;kDdkuqj] FkkFkkeiêh] iqfy;kuxqye]
ek:yqFkq] iêeiqMqj] okbIiqêuiêh] dkfljsM~Mhiêh] ikpkdqye] oh-
eqFkqfyaxkiqje] pksDdkfyaxkiqje] okMh] iqMqj] FkkEeuk;kDdkuiêh]
okpkDdkjkiêh] dkyaxkisjh vkSj fpUukokMh xkaoA
jkslyiêh ¼lh-Vh-½] fo:/kquxj ¼,e-½ vkSj dwjbdqUMq ¼lh-Vh-½
f’kodklh rkyqd ¼Hkkx½
bjhPpkukFke] lsokyqj] iqMqDdksêbZ] dky;kjdqfjph] eaxye] FkkVpkdqMh]
usnquxqye] iqjukpUnzkiqje vkSj dhykfFk:Fkkaxy xkaoA

- 71 -
207- v:IiqdksêbZ v:IiqdksêbZ rkyqd ¼Hkkx½
foYyhiFkhjh] lwykDdkjkbZ] dYyqekjigh] dqYyqjlanbZ] ikykokukFke]
xksikykiqje] dksfoykuxqye] dêkuxqMh] ikyk;keiêh] iks¸;kudqye]
dq:Uikdqye] iqfy;qjku] lseoêh] esV~VqFkksêh;kuxqye] dapusbdsuiêh]
dêkDdkutkuiêh] lqDdhykukFke] fFk:fo:uFkkyiqje] Vh- ehuk{khiqje]
vekukDdqukFke] dksFkhijkbZ] dq:UtekMe] iksMeiêh] psêhdfjph]
okMkDdqdksIiqfpFkkeiêh] dksIiqfpdkeiêh] iUMkydqMh] psêhiêh]
oFkqokjiêh] FkqEekdqUMq] ih- vUMhiêh] osyk;q/kkiqje vkSj vFkhiêh xkaoA
v:IiqDdksêhbZ¼,e-½
fo:/kquxj rkyqd ¼Hkkx½
esV~VqDdqUMq] dkneckudqye] lsUukydqMh] psêhiêh] dksêbZukFke]
bUMkIiqyh] dksbyfojkjiêh] okyk;kiêh] eUukjdksêbZ] voqMS;kiqje]
rqyqDdkiêh] dksêkb;qj] lqUnjkfyaxkiqje] iqMqiêh vkSj
vIik;~;kuk;kDdkuiêh xkaoA
lÙkqj rkyqd¼Hkkx½
dqekjkfyaxkiqje] eqFkqfyaxkiqje] osIihykbiêh] lUnbZ;qj] xksyokjiêh]
uYykekuk;kDdkuiêh] dq.MykdqFkqj] iIikdqMh] dkslqDdqUMq] vfFkiêh]
fl:dqye] esykenkbZ] ,u- esV~Vqiêh ¼usuekuh½] eqnhÙkkykbZ ukxkykiqje]
usuesuh] iksêhjsM~Mh;kiêh] flUnqokeiêh] v;~;keiêh] mIikV~Vqj]
ÅekFkeiêh] vksokuk;Ddkuiêh] lqczkef.k;kiqje] isM~MqjsM~Mhiêh]
fpUukFkkefo;kiqje] eqFkkafM;kiqje] vks- eqFkqLokehiqje] dkjhlkyiêh]
eqYyhlsoky eqFkqLokehiqje] eqYyhlsosy ¼d½ pksDdkfyaxkiqje]
uYykeqFkkuiêh] uYyh] isjk;~;keiêh] dUteiêh vkSj jkoqFkkeiêh xkaoA
208- fr:pqyh dfj;kiêh rkyqd
fr:pqyh rkyqd
v:IiqdksêbZ rkyqd ¼Hkkx½
dqyklsdkjkuYyqj] euxqyke] esykdUMkeaxye] dq:uSdqye]
dksuxukdqfjph] vyknhiêh] cksEekdksêbZ] dYyksjkuh] lkokliqje]
dqYykeiêh] eqFkqjkekfyaxkiqje] ukjFkkeiêh] dkyk;kjdkjhlkydqye]
dY;k.klqUnkjiqje] dYyqeknke] bjkflUukeiêh] ikjkêkukFke]
FkkEekukbdsuiêh] osnkukFke] flyqDdkiêh] eUMkiklkykbZ]
ekjkokjis:uxqMh] FkEeqfpUukeiêh] fFk:eykbiqje] lkyqDdqokjiêh]
lqFkkeknke] FkksIikykdjkbZ] jktkxksikykiqje] iqYykukbdsuiêh] psêhdqye]
dukdbZ] ikjkykph] esykb;qj] okMkDdqukFke] FksjdqukFke] lsuxqyke]
iwykuxy] dYykDdkjh] dhydqMh vkSj iqjklkyqj xkaoA
27&jkeukFkiqje
209- ikjkekdqMh¼v-tk-½ IkjkekdqMh rkyqd

- 72 -
dkeqFkh rkyqd ¼Hkkx½
Vh- iqukokly] oaxk:iqje] isfj;ubDdqye] vpkudqye] ,- FkkjkbDdqMh]
okYykuMbZ] byqouqj] dwMkDdqye] dDdqM~Mh] ukxkjkFkkdqZfjph]
vfcjkeke] ukFke] ekjkDdqye vkSj eUMkykekfude xkaoA
vfcjkeke ¼Vh-ih-½A
210- fr:onkubZ fr:onkuh rkyqd
jkeukFkiqje rkyqd ¼Hkkx½
iUMkeaxye] vUMhpsUMye] osUukFkqj] ikFkusUny] ukjkukeaxye]
vyekusUFky] nsohifêuke] is:ok;y] dqekjh;sUny] dkokuqj] dkjsUny]
iqYykuxqMh] fp=kdksêbZ] vfFk;qFkq] ikykuxqye] rks:oyqj] okUuhok;y]
lqjkudksêbZ] iêhukedêu] fFk:oksYghdkyqxqjkuh] Fksjcksxh]
vykxkudqye] lDdkjkdksêbZ] dwjh;qj] vpqa/kkUok;y] ykUMbZ]
iukbDdqye] ekykuxqMh] vkSj bDdkdqMh xkaoA
211- jkekukFkiqje jkes’oje rkyqd
jkekukFkiqje rkyqd ¼Hkkx½
vêkux<+h] is:uxqye] okyUrjkobZ] dqlkokudqMh] jktklwjh;keknbZ]
osYYkkekfjpqdkêh] vpknhfijkEcq] dqFkkdksVbZ] oUukdqUMq] j?kqukFkiqje]
dqeckje] jsêbZ;qjkuh] ukxph] buekuedksUMu] fijkiuokyklbZ]
lkFkkdksuokylbZ] eUMkie] uksfp;qjkuh] iqMqekne] dkju] isfj;kifêue]
dkyhekudqUMq] fr:IiqYykuh] dkykjh] fFk:mfFkjkdkslkekaxbZ] ekYyky]
vykuxqye] ufYy:DdS] ikukbnh;sUny] osykuqj] dqykikFke]
iYykeksjdqye] dkUthjkudqMh] dhykdkjkbZ] ekuhDdkusjh] iqYykuMbZ
vkSj ek;kdqye xkaoA
jkekukFkkiqje ¼,e-½] dhykdjkbZ ¼Vh-ih-½ vkSj eUMkie ¼Vh-ih-½A
212- eqMqdykFkqj eqMqdykFkqj rkyqd
dkMkykMh rkyqd
dkeqFkh rkyqd ¼Hkkx½
eqnhekUukjdksêbZ] uhjkoh] ,u- dkjhlkydqye] esykjkekuk/kh]
dhykjkekuk/kh] ds- usMquxqye] vukb;qj] iDdqosêh] lsuxkIikMbZ]
eqnkykukMq] eq'rkdqfjph] lhekusUMy] iqMqDdksêbZ] isjkb;qj] dYyhdqye]
vks- dkjhlkydqye] ds- osIikuxqye] iEekusUny] ekohykuxbZ]
vfj;keaxye] dksfoykuxqye] dksecwFkh] foYykusUny] ,e- iqMqdqye]
bMhfoykxh] iksUFkkeiqyh] fFkEekukFkkiqje] Vh- okyklqczefu;kiqje] ih-
eqFkqjkefyaxkiqje] is:ukyh] Lknk;kusUMy] lkEckddqye] deqFkh]
Fkkokfldqfjph vkSj dkMkeaxye xkaoA
dkeqFkh ¼Vh-ih-½
28&FkwFkqDdqMh

- 73 -
28&FkwFkqDdqMh
213- foykFkhdqye foykFkhdqye rkyqd
,êk;kiqje rkyqd
vksêkfinkje rkyqd ¼Hkkx½
dqfFkjSdqye] ukxeiêh] iklqouFkkubZ] eqFkqjkekfayaxkiqje] ehuk{khiqje]
dqekjk bM~Mh;kiqje] ,IiksMqeosuMªku] dV~VqubZdsuiêh] vFkkuwj] eqYyqj]
eqFkqdqekjkiqje] osIikyksMbZ] Fksjdq dkyesMq] osnkukFke] dksYyeikjkEcq]
pUnzkfxjh] txohjkikUMhvkiqje] ds- MkykoSiqje] osYykje] ih-
nqjkbZLokehiqje] dhyk eqfneu] dhyk eaxye] flYykuxqye] ,l-
dqekjkiqje] ds- ‘kkueqxkiqje] Mh- nqjkbZLokehiqje vkSj iêhuke:Fkqj xkaoA
214- FkwFkqDdqMh FkwFkqDdqMh rkyqd ¼Hkkx½
FkwFkqDdqMh] esYykfoêu vkSj eqYykdkMq xkaoA
FkwFkqDdqMh ¼,e-½ vkSj eqêk;kiqje ¼lh-Vh-½
215- fr:psUMqj fr:psUMqj rkyqd ¼Hkkx½
ekfonqoiUubZ] FksufFk:isjh ¼dq:DdkV~Vqj½] FksufFk:isjh ¼jktkiFkh½]
lsFkqDdqoSFkku] esyk vmFkwj] lsjaFkkeaxye] iqUukdk;y] lqxkuFkkybZ]
vaxkeaxye] iqjkb;wj] ewDdqisjh] dpkukfoybZ] ukyqekoknh] uYyqj]
ewykdjbZ] vEekuiqje] ohjkekfude] ohjkikfUM;uiVue] iYyhikFkq]
dk;keks>h] esyk fFk:psUnqj] ikjkekudqfjph] dqFkhjkbeks>h] lsEekjhdqye]
ukaxbZeks>h] esxukukiqje] ekukMqFkkuMqikFkq] y{ehiqje] okxbfoYybZ
psVh;kikFkq] osadVjkekuqtiqje] vfFk;kdqfjph] mMkuxqMh] dqyklsdkjkiVue]
ekFkkokudq:ph vkSj ekukikMq xkaoA
FksfUFk:isjh ¼Vh-ih-½] ÅFkwj ¼Vh-ih-½] dk;kyifêue¼ Vh-ih-½] v:eqxusjh¼Vh-ih-½]
dkue ¼Vh-ih-½] ut+kjsFk ¼Vh-ih-½] fr:psUnqj¼Vh-ih-½ vkSj mMkuxqMh¼Vh-ih-½A
216- JhokbZdqUre LkkFkudqye rkyqd
JhokbZdqUre rkyqd ¼Hkkx½]
vjkeiUukbZ] dkasaxkjk;kdqfjph] vyokjdkjdqye] FkksykikuiUukbZ]
iknekukHkkeaxye] JhewykDdkjkbZ] uêkFkh] fFk:ikuhpsêhdqye]
b:okIikiqje] ikyk;kDdk;y] eatyuhjdk;y] vxkje] ekjkeaxye]
v:eqxkeaxye] fl:FkksUMkuYyqj] flodykbZ] is:j] fFk:iqfy;kuxqMh]
osYyqj vfFkpkuYyqj] dk:uxqye] lSMqUxkuYyqj] FksjDdqdkjlsjh] lsjkdqye]
oYykdqye] dkyok;] osYyqj dqLck] JhikjkuxqlkuYyqj] dhykihMkxbZ
okjk/kjktkiqje] ikjkxjkekikUMh] dhykihMkxbZvIikudksbZy] dhykfiMkxbZ
dqLck] eaxykDdqjhph] dksêkjkDdqjhph] okykokYyu] fFk:ikuh psêh;kikFkq]
dksjdbZ] dksMquxuh vkSj eqDdkuh xkaoA
lko;sjiqje ¼Vh-ih-½] is:uxqye ¼Vh-ih-½] bjky ¼Vh-ih-½ vkSj JhokbdqUre
¼Vh-ih-½-
fr:psUMqj rkyqd ¼Hkkx½
ekykokjk;kuFke] vfFkukFkiqje] fFk:dkyqj] dkMk;kuksMbZ] Fksekudqye]

- 74 -
fFk:ukoh:Mk;kjiqje] vykfx;kekukokykiqje] mMk;kjdqye]
dqjhIikudqye vkSj osYykeknke xkaaoA
vyokjFkh:ukxjh ¼Vh-ih-½
217- vksêkfinkje vksêkfinkje rkyqd ¼Hkkx½
¼v-tk-½ esyk ek:Fkqj] Fkk:oSdqye] esyk vjklknh] okyklkeqFkje] flUnkykdksêbZ]
vksêkfinkje] dqyklsdkjkuYyqj] eqjkecu] vksêkukFke] dksYykufdukj]
ek:FkuokyowukjkbZfdukj] xksfoUniqje] dkykIikbZiêh] dhykdksêbZ]
dksMh;kudqye] vDdkubZdkuiêh] ekuh;kph] ikjbZdqêe] esykikUMhiqje]
lokjheaxye] tkEcqfyaxiqje] iqFkh;keiqFkqj] lkehukFke]
FksjdqohjkikUMh;kiqje] flYykukFkke] iqMqj ikUMh;kiqje] dhyk vjklknh]
eykbZiêh] ,ykosykaxy] FksUukeiêh] dksFkkyh] ikfjokYyhDdksêbZ] laxeiêh]
vksukekdqye] vjkbDdqye vkSj iapkyudqfjph xkaoA
FkwFkqDdqMh rkyqd ¼Hkkx½
mekjhdksêbZ] esyk FkêkijkbZ] okMkDdqflyqDdkuiêh] lkudkjkisjh
eqFkqlkehiqje] dhykFkkêkIikjkbZ] jkeklkehiqje] FkkykobZiqje]
FkhEekjktkiqje] is:jkuh] vYyhDdqye] FksjDdqflyqDdkuiêh] ekjokuekne]
lsafnykeiUukbZ] dksVqMkudkMq] okjFkkdkjsfM~Miêh] jkekukFkkiqje]
eqMhoSFkusUMy] dqekjkfxjh] dêkykudqye] lsjoSdkjkueknke]
dqyk;kudkjhly] v;~;kukMbIiq vkSj dksjkeiYye xkaaoA
eIihYykb;wjkuh ¼lh-Vh-½] vkSj vfFkekjkiêh ¼lh-Vh-½A
JhokbdqUre rkyqd ¼Hkkx½
vykUFkk] iwokuh] ehuk{khiqje lsDdkjkDdqMh] lsDdkjkDdqMh] okMkDdqdkjklsjh]
flaxkFkkdqfjph] mykDdqMh] dkfy;kowj] eqjkIikukMqdksbZyiFkq] okMkoYykukMq]
dhykoYYkkukMq] nsbZokps;yiqje] bybZubZdsuiêh] psêheYykuiêh]
vuh;kckjkuYyqj] Fkkuq/kq] oYykukMq ¼dlck½] dhykiqFkkusjh] oklkokIikiqje]
vyhxqMh] eqjkIikukMq iqMqxjkeke] ukukydkMq] ekukDdkjkbZ] foRFkkykiqje]
eqFkkyudqfjph vkSj fofêykiqje dksfoyikFkq xkaoA
218- dksfoyiêh dksfoykiêh rkyqd
29&fr:usyosyh
219- ladkjkudksfoy ladkjkudksfoy rkyqd ¼Hkkx½
¼v-tk-½ dkfyaxkiêh] lqCchvkgiqje] pêkjkIiêh] okjkxuqj] eqDdqV~VqeykbZ]
byb;kjklkusUny] iqfy;kudqye] fpÙkjeiêh] vIikusjh] v;~;kusjh]
uDdkykeqFkkuiêh] uknqokiêh] ekbIikjkbZ] luxqiêh] osYykdqye] ,-
dkjhlkydqye] dqyklsdkjkIisjh] dkjhlkÙku] pFkkjaxksUMu] dkyIikdqye]
is:udksV~Vqj] vykxkiqjh] ek/kqjkiqjh] dq:fodqye ¼mÙkj½] dqjhapkdqye
lqUnkjslkiqje] dqykDdkêkdqjhph] okMkDdqiêh] firpSFkkykbokuiêh]
fiYyk;kjukFke] tSM nsokjdqye] vfFkiêh] jkekfyaxkiqje] dq:fodqye
¼nf{k.k½] okxkbdqye] ukyqoklkudksêbZ] lsokydqye] ekykb;kudqye]

- 75 -
FksjDdq lkudkjkudksfoy] isfj;kdksfoykudqye] dks- ek:FkkIikiqje]
bykuMkbdqye] mlhyaxqye] ikykudksêbZ] ds- vykuxqyke] psêhdqye]
egsUnzkokMh] dkykIikykudqye] ukykuFkqyk] ds- dkjhlkydqye]
lk;kekykbZ] e:Fkkufduk:] dhykuhyhMkukYyqj] esykuhyhMkukYyqj]
dq:Ddkyiêh] fpUukdksfoykudqye] ukMqokdqfjph ¼ekbuj½] ukMqokdqfjph
¼estj½] iêkMkbdêh] dqyklsdkjkeaxye] lsUMkeaxye] osYykykudqye]
bpkUMk] oMkDdq iukoMyh] ukjhdqMh] vpkeiêh] osYykIikusjh]
FkkMh;keiêh] ewoh:uFkkyh] okUuhdksusUny] nsokjdqye] lqUnkudqjhph vkSj
esyk bykuMkbdqye xkaoA
Fkh:osadVe ¼Vh-ih-½ vkSj lkudkjkudksby ¼,e-½A
220- oklqnsokuYyqj f’kofxfj rkyqd
¼v-tk-½ ludkjkudksfoy rkyqd ¼Hkkx½
is:ekyiêh] okykokuMkiqje] ikUMkIiqyh] ik:okDdqMh] ikukb;qj] isfj;qj]
dqokykbDdkUuh] dkjhokykeokUMkuYyqj] ok;kyh] ekukyqj] is:eikFkqj]
okMhDdksêbZ] ohjh:Iiq] okMkDdqiqMqj] uksphdqye] iqUukbokue] eMkFkwiêh]
vfj;kuk;kxhiqje] ohjkflxekuh] dhyohjkflxekuh] iksbxbZ vkSj
jsaxkleqnze xkaoA
221- dkMk;kuYyqj ‘ksudksêbZ rkyqd
Vsudklh rkyqd ¼Hkkx½
pksdkeiêh] cksxkuYyqj] dkEckusjh iqMqdqMh] dkukxklkckikFkhisjh] iks,xbZ]
mjesyk>kfx;ku] fdykudkMq] uSukjkxkjke] bMkbdky] dklh/kkjeke vkSj
dksMhdqfjph xkaoA
dkMk;kuYyqj ¼,e-½ lkEckokj okMkxjkbZ ¼Vh-ih-½ vkSj vbZdqMh ¼Vh-ih-½A
222- Vsudklh ohjkdsjkykeiqFkqj rkyqd
Vsudklh rkyqd ¼Hkkx½
dqFkqdkyokyklbZ] iêkdqjhfp] fr:fprjeckye] esykikowj] dqyklsdkjkiêh]
xqukjkekuYyqj] iêkIikFkq] dksVZYye] dksVZYye LyksIl vkj- ,Q-] vbjkisjh]
ekFkkykeikjkbZ] flYykjkbiqjkoq] dYyqjkuh] fFkIikueiêh vkSj voqMkb;kuwj xkaoA
Vsudklh ¼,e-½] lqUnjkikUMhvkiqje ¼Vh-ih-½] bZykath ¼Vh-ih-½] esykxkje
¼Vh-ih-½ vkSj dksVkZye ¼Vh-ih-½A
223-vykuxqye vykuxqye rkyqd
vEckleqnze rkyqd ¼Hkkx½
dMk;e is:eiFkq] fdykdkMk;e] okMkDdw vjh;kuk;xhiqje] iIikdqMh]
dklh/kkjeke] bMkbDdky] FksjdqeknkFkqj] v;ke iksêyiqMqj&A] Fksjdq
dkMk;ke] jkokukleqnze] xksfoUnkIisjh] v;ku /kjekiqjenke] flolSye]
fojklkeqnze] iIiudqye] lsuxqye] jsuxklkeqnze] iukutkMh] iYykDdky]
vMkbZpkuh] fdyk vEcqj vkSj esyk vEcqj xkaoA
vyokjdqfjph ¼Vh-ih-½ vkSj eqDdqMy ¼Vh-ih-½A

- 76 -
224- fr:usyosyh fr:usyosyh rkyqd¼Hkkx½
mfDdjkudksêbZ] okxSdqye] vykfx;kikUMh;kiqje] dêkjkudqye]
‘ksfy;kuYywj] fijkupsjh] fpÙkkj prje] xaxSdksUMu] fiYybZ;kjdqye]
dukjiêh] bêkudqye] dkykdqMh] dqjhfpdqye] Fksjdqiêh] ekuqj]
iYyhDdksêbZ] FkkyS;qFkq] Fksudyke] ukupkudqye] ekoknh] ek/kodqfjph]
mxkuFkkuiêh] iqMqj] dk:okuYyqj] lsFkkijiukYywj] oYykoudksêbZ]
FkqyqDdkjiêh] lsFkqjk;kuiqMqj] ikykeknkbZ] vykuxkjkisjh] ikfFkukykeisjh]
dqIikdqfjph] dêkykbZ mMk;kusjh] dêkeiqyh] mMk;kusjh] dkydqfjph]
jktkoYyhiqje] osIiudqye] jkek;ukiêh] vfHk”ksdiêh] fl:Ddkudqfjph]
osVV~ qokudqye] osykjdqye] flokfu;kdqye] rqyqDdkjdqye] fFk:Iikuh
dkjhlkydqye] Fkqokjklh] okMqxkuiêh] ludku fFkjkMq] esykDdYywj]
dksMkxuYyqj] ikykowj] dksUMkuxje] lqFkkeYyh] dk:uxkMq]
ujflaxkuYyqj] isVbZ vkSj FksuikFkq xkaoA
ludkjuxj ¼Vh-ih-½ vkSj ujkuEekyiqje ¼Vh-ih-½A
fr:usyosyh ¼uxj fuxe½&okMZ la- 1 ls 4] vkSj 40 ls 55
225- vEckleqnze vEckleqnze rkyqd ¼Hkkx½
Vsjdq vfj;kuk;dhiqje] mn;ekjrkUnkiqje] fxfj;kEekyiqje]
FksufFk:Iiqoue] ekukikjkuYyqj] gjhds’okuYyqj] fr:iiqMSek:nqj]
vFkkykuYyqj] lV~VqiFkq] v;ku fFk:okyhLoje] ekUukjdksfoy] czãknsle]
okxSdqye] vMS;k dk:uxqye] bdkeckjkiqje] dksMkjkuxqye] osYykuxqyh]
oMkDdq d:dqfjfp] dqfu;qj] iqMqDdqMh] Fksjdq fojkokuYyqj] Fksjdq
dYyhMSdqfjph] iiudqye ¼nf{k.k½] v;kuflaxeiêh] oSjkfodqye] t+kfeu
flaxeiêh] flaxeiêh tehunkj QkSjsLV] eyS;kudqye] fFk:oh:Fkkuiqyh]
iwuxqMk¸;jdqye] dkjhlkyiêh] mykxkudqye] ikikukle vkj- ,Q- vkSj
osadVjsaxkiqje xkaoA
vEckleqnze ¼Vh-ih-½] foØeflaxkiqje ¼Vh-ih-½] flokUFkhiqje ¼lh-Vh-½]
dYykMSdqfjph ¼Vh-ih-½] ohjkokuYyqj ¼Vh-ih-½] psjuegknsoh ¼Vh-ih-½]
ikFkkeknbZ ¼Vh-ih-½] esykpsoy ¼Vh-ih-½] xksikyleqnze ¼Vh-ih-½ vkSj
ekuheqFkk: ¼Vh-ih-½A
226- ikyk;kedksêbZ fr:usyosyh rkyqd ¼Hkkx½
fr:usyosyh ¼uxj fuxe½&okMZ la- 5 ls 39
227- ukuxqusjh Ikyk;kedksêbZ rkyqd
Ukkuxqusjh rkyqd
228- jk/kkiqje jk/kkiqje rkyqd
30&dU;kdqekjh
229- dU;kdqekjh FkksoykbZ rkyqd
vxLFkhLoje rkyqd ¼Hkkx½

- 77 -
Fks:j] e:uxksj] dqyklsdkjkiqje] ,jkohiqFkwj] lqfpunzqe] e/kqlw/kkuiqje]
FksuxkeiqFkwj] ikjkDdkbZ] FkkekjSdqYye] vxLFkhLoje] v>kxkIikiqje]
dU;kdqekjh vkSj /kjekiqje xkaoA
Fks:j ¼Vh-ih-½] ek:uxwj ¼Vh-ih-½] lqfpUnze ¼Vh-ih-½] ebZykSMh ¼Vh-ih-½]
v>kxkIikiqje ¼Vh-ih-½] iqFkkye ¼Vh-ih-½] FksuxeiqFkwj ¼Vh-ih-½]
FksuFkkekjSdqye ¼Vh-ih-½] dksêkje ¼Vh-ih-½] vUtqxzkee ¼Vh-ih-½]
vxLFkhLoje ¼Vh-ih-½ vkSj dU;kdqekjh ¼Vh-ih-½A
230- ukxjdksbZy vxLFkhLoje rkyqd ¼Hkkx½
UkkxjdksbZy] okMhoh’oje] okMklsjh] uhUMkdjbZ&d] okEckuwj vkSj
uhUMkdjbZ&[k xkaoA
ukxjdksbZy ¼,e-½] vljhiYye ¼Vh-ih-½ vkSj x.kifriqje ¼Vh-ih-½A
231- dksykpsy dkydqye rkyqd ¼Hkkx½
bjkuh;y] Fkkykdqye] dq:uFksudksM] dfM;kiV~ue] oyoVpkxkslre vkSj
dksykpsy xkaoA
foYywDdqjh ¼Vh-ih-½] vyqj ¼Vh-ih-½] ,jkuh;y ¼Vh-ih-½] dYyqdqêe ¼Vh-
ih-½] u¸;wj ¼Vh-ih-½] jhFkkiqje ¼Vh-ih-½] dksykpsy ¼,e-½]
ekukokykdqfjph ¼Vh-ih-½] ekUMSdkMq ¼Vh-ih-½] fFkuxkyuxj ¼Vh-ih-½]
oyorpkxkSlre ¼Vh-ih-½] eqykxqeqMq ¼Vh-ih-½ vkSj dIih;kjkbZ ¼Vh-ih-½A
232- in~eukHkiqje dkydqye rkyqd ¼Hkkx½
ohjkiqyh vkj-,Q- ohjkiqyh ,DlVsa’ku ¼dqykls[kje½] fFkjijkIiq]
v:foDdkjkbZ] pq:ykdksMs] osyheykbZ QkjsLV] esdksMs] vV~Vwj]
fFk:ohFkudksM] Fkwdkys] dkydqye vkSj oh;kuwj xkaoA
fFk:ikjkIiw ¼Vh-ih-½] fFk:okÙkj ¼Vh-ih-½] dqykls[kje ¼Vh-ih-½] iksueukbZ
¼Vh-ih-½] dqekjkiqje ¼Vh-ih-½] dksFkkuYyksj ¼Vh-ih-½] osjdhykEch ¼Vh-ih-½]
vV~Vwj ¼Vh-ih-½] in~eukHkiqje ¼,e-½] osYyheykbZ ¼Vh-ih-½] fFk:ohFkkudksM
¼Vh-ih-½ vkSj foykoqj ¼Vh-ih-½A
233- foykokudksMs foykokudksMs rkyqd ¼Hkkx½
fdykekykbZ vkj- ,Q-] ekudksMs] v:eukbZ] osYykedksMs] ,MkbdksMs]
ikyqxy] foykokudksMs] ikdksMs] uêkye vkSj dqUukFkwj xkaoA
dkMk;ky ¼Vh-ih-½] v:eukbZ ¼Vh-ih-½] bMkbZdksMs ¼Vh-ih-½] iyqxy
¼Vh-ih-½] dkyh;DdkfoykbZ ¼Vh-ih-½] ikdksMs ¼Vh-ih-½] dq>hFkqjkbZ ¼,e-½]
mUukekybdMkbZ ¼Vh-ih-½ vkSj uYyqj ¼Vh-ih-½A
234- fdYyh;wj foykokudksM rkyqd ¼Hkkx½
dqykIiqje] esFkqdqEeky] dksYysudksMs] ,>qnsle] v:nsle] iSudqye]
dh>dqye] fdYyh;wj] ikywj vkSj feMkye xkaoA
iqFkqdMkbZ ¼Vh-ih-½] dksYykudksM ¼Vh-ih-½] ,>qnsle ¼Vh-ih-½] dh>dqye
¼Vh-ih-½] fdYyh;ksj ¼Vh-ih-½] d:axy ¼Vh-ih-½ vkSj ikykiYye ¼Vh-ih-½A

- 78 -
lkj.kh&[k
lalnh; fuokZpu {ks= vkSj mudk foLrkj

lalnh; fuokZpu {ks= u, fo/kkulHkk fuokZpu {ks=ksa ds :i esa foLrkj


dh Øe la0 o uke
1- fr:oYyqj ¼v-tk-½ 1&xqfEefMiwUMh] 2&iksUusjh ¼v-tk-½] 4&fr:oYyqj] 5&iwukeYyS ¼v-tk-½]
6&vokMh vkSj 9&eknkojeA
2- psUubZ mÙkj 10&fr:oksêh;qj] 11&MkW- jk/kk—“.ku uxj] 12&isjkEcqj] 13&dksykFkqj]
15&fFk:&oh&dk&uxj ¼v-tk-½ vkSj 17&jks;kiqjeA
3- PksUubZ nf{k.k 22&fo:xeiDde] 23&lSnkisV] 24&R;kxjk;uxj] 25&ekbykiksj]
26&osykpsjh vkSj 27&‘kksfyaxkuYywjA
4- PksUubZ dsUnzh; 14&fofYyoDde] 16&,Xkeksj ¼v-tk-½] 18&gkjcj] 19&psikSd]
20&FkkmtSUM ykbV~l] vkSj 21&vUuk uxjA
5- Jhis:EcqMqj 7&enqjkoks;y] 8&vEckV~Vqj] 28&vykUnqj] 29&Jhis:EcqMqj ¼v-tk-½]
30&iYykoje vkSj 31&rkecjeA
6- dkaPkhiqje ¼v-tk-½ 32&psaxyiV~Vq] 33&fr:iks:j] 34&pS¸;qj ¼v-tk-½ 35&enqjkaVde
¼v-tk-½] 36&mfFkjkes:j vkSj 37&dkaPkhiqjeA
7- vjkdksUue 3&fr:Íkuh] 38&vjkDdksue ¼v-tk-½] 39&‘kksfyaxqj] 40&dVikMh]
41&jkuhisV vkSj 42&vdkZVA
8- osYyksj 43&osYyksj] 44&vukbZdV~Vq] 45&fdyoSFkhukudqIie ¼v-tk-½]
46&xqfM;kÍe ¼v-tk-½] 47&ofu;eckMh vkSj 48&vEcqjA
9- —”.kkfxjh 51&mFkkuxjbZ ¼v-tk-½] 52&ckjxqj] 53&d`”.kkfxfj] 54&osIiugYyh]
55&gkslqj vkSj 56&FkkYyhA
10- /kekZiqjh 57&ikykdksMq] 58&isUukxkje] 59&/keZiqjh] 60&ikfIijsfM~MiÍh] 61&g:j
¼v-tk-½ vkSj 85&esV~VqjA
11- fr:oUukeykbZ 49&tksykjisV] 50&fr:IikV~Vqj] 62&psaxe ¼v-tk-½] 63&fr:oUukeykbZ]
64&fdyisUukFkqj vkSj 65&dylkiDdeA
12- vjkuh 66&iksyqj] 67&vjkuh] 68&ps¸;kj] 69&oaMkoklh ¼v-tk-½] 70&fxUxh
vkSj 71&eSyeA
13- foyqiqje~ ¼v-tk-½ 72&fVUMhokue ¼v-tk-½] 73&okuqj ¼v-tk-½] 74&foyqIiqje]
75&foØkokaMh 76&fFk:Ddksbyqj vkSj 77&myqaMqjisêbZA
14- dYykdqfjph 78&_f”koafM;e] 79&’kadkjkiqje] 80&dYykdqfjph ¼v-tk-½]
81&xaxkoYyh ¼v-tk-½] 82&vV~Vqj ¼v-tk-½] 83&;jdkSM ¼v-t-tk-½A
15- lyse 84&vksekyqj] 86&bMkIikMh] 88&lyse ¼if’pe½] 89&lyse ¼mÙkj½]
90&lyse ¼nf{k.k½ vkSj 91&ohjkikaMhA

- 79 -
16- ukekDdy 87&ladkjh] 92&jfliqje ¼v-tk-½] 93&lsaFkkeaxye ¼v-t-tk-½]
94&ukeDdy] 95&ikjkekFkh&osyqj vkSj 96&fr:psaxksMqA
17- bjksM 97&dqekjiky;e] 98&bjksM ¼iwoZ½] 99&bjksM ¼if’pe½]
100&eksMkDdqfjfp] 101&/kkjkiqje ¼v-tk-½ vkSj 102&dkuxk;eA
18- fr:Iiqj 103&is:unqjkbZ] 104&Hkokuh] 105&vafFk;qj] 106&xkschpsfÍiky;e]
113&fr:Iiqj ¼mÙkj½ vkSj 114&fr:Iiqj ¼nf{k.k½A
19- uhyfxfj ¼v-tk-½ 107&Hkokuhlkxj ¼v-tk-½] 108&m/kkxkeaMye] 109&xqMkyqj ¼v-tk-½]
110&dwuwj] 111&esV~VqIiky;e vkSj 112&vouk’kh ¼v-tk-½A
20- dks;EcVwj 115&iYykMe] 116&lqyqj] 117&dkoqaMkeiky;e] 118&dks;EcVwj
¼mÙkj½] 120&dks;EcVwj ¼nf{k.k½ vkSj 121&flaxkuYyqjA
21- iksYykph 119&FkksaMkeqFkqj] 122&fdukFkqdkMkoq] 123&iksYykph] 124&okyijbZ
¼v-tk-½] 125&mMqeykbZisÍbZ vkSj 126&enkFkqdqyeA
22- fM.Mhxqy 127&ikykuh] 128&vksM~Mkupk=e] 129&vV~Vqj] 130&fuykdksêbZ
¼v-tk-½] 131&ukFke vkSj 132&fM.MhxqyA
23- d:j 133&osMklaMqj] 134&vjkokdqfjph] 135&d:j] 136&—“.kkjk;kiqje
¼v-tk-½] 138&ekukIijbZ vkSj 179&fojkyheykbZA
24- fr:fpjkiYyh 139&Jhjaxe] 140&fr:fpjkiYyh ¼if’pe½] 141&fr:fpjkiYyh ¼iwoZ½]
142&fr:os:Ecqj] 178&xU/kokZdksêbZ ¼v-tk-½] vkSj 180&iqMqDdksêkbZA
25- isjEcyqj 137&dqfyFkykbZ] 143&ykyxqMh] 144&eupkuYyqj] 145&eqflfj]
146&FkqjbZ;qj ¼v-tk-½ vkSj 147&isjEcywj ¼v-tk-½A
26- dqM~Mkyksj 151&fVêkdqMh ¼v-tk-½] 152&o`)kpye] 153&uSosyh] 154&iku:fr]
155&dqM~Mkyksj vkSj 156&dqfjUthikMhA
27- fpnEcje ¼v-tk-½ 148&dqUuke] 149&vfj;kyqj] 150&tk;udksaMe] 157&Hkqoufxfj]
158&fpnEcje vkSj 159&dV~VqekUujdksby ¼v-tk-½A
28- ebyknqFkqjbZ 160&fljdk>h ¼v-tk-½] 161&ebyknqFkqjbZ] 162&iweiqgkj]
170&fFk:foMkbek:nqj ¼v-tk-½] 171&dqEckdksue vkSj 172&ikikukleA
29- ukxkifêue ¼v-tk-½ 163&ukxkifêue] 164&fdyosyqj ¼v-tk-½] 165&osnkjku;e]
166&fFk:FkqjbiwUMh ¼v-tk-½] 168&fr:ok:j vkSj 169&uUuhykeA
30- FkUtkoqj 167&eUukjxqMh] 173&fFk:okb;k:] 174&FkUtkoqj] 175&vksjkFkkukMq]
176&iV~VqDdksêbZ vkSj 177&isjkoqjkuhA
31- f’koxaxk 181&fFk:ek;e] 182&vykuxqMh] 184&djkbZdqMh] 185&fr:IikV~Vqj]
186&f’koxaxk vkSj 187&ekukenqjbZ ¼v-tk-½A
32- enqjbZ 188&esyqj] 189&enqjbZ iwoZ] 191& enqjbZ mÙkj] 192&enqjbZ nf{k.k]
193&enqjbZ dsUnzh; vkSj 194&enqjbZ if’peA
33- Fksuh 190&’kksykoUnu ¼v-tk-½] 197&mflykeiêh] 198&vUMhiêh]
199&isfj;kdqye ¼v-tk-½] 200&cksMhuk;kdkuqj vkSj 201&dqEcqeA

- 80 -
34- fo:/kquxj 195&fFk:ikjkudqUnje] 196&fFk:eaxye] 204&lÙkqj] 205&f’kodklh]
206&fo:/kquxj vkSj 207&v:IiqdksêbZA
35- jkekukFkiqje 183&vjkuFkaxh] 208&fr:pqyh] 209&ikjkekdqMh ¼v-tk-½]
210&fr:onkubZ] 211&jkekukFkiqje vkSj 212&eqMqdykFkqjA
36- FkwFkqDdqMh 213&foykFkhdqye] 214&FkwFkqDdqMh] 215&fr:psUMqj] 216&JhokbZdqUre]
217&vksêkfinkje ¼v-tk-½ vkSj 218&dksfoyiêhA
37- Vsudklh ¼v-tk-½ 202&jktkiky;e] 203&JhfoYyhiqFkqj ¼v-tk-½] 219&ladkjkudksfoy
¼v-tk-½] 220&oklqnsokuYyqj ¼v-tk-½] 221&dkMk;kuYyqj vkSj
222&VsudklhA
38- fr:usyosyh 223&vykuxqye] 224&fr:usyosyh] 225&vEckleqnze]
226&ikyk;kedksêbZ] 227&ukuxqusjh vkSj 228&jk/kkiqjeA
39&dU;kdqekjh 229&dU;kdqekjh] 230&ukxjdksbZy] 231&dksykpsy] 232&in~eukHkiqje]
233&foykokudksMs vkSj 234&fdYyh;wjA
uksV%& lkj.kh ^d* esa lh-Vh- ¼tux.kuk ‘kgj½] Vh-ih- ¼uxj iapk;r½] ,e ¼uxjikfydk½] lh-ch-
¼dWUVksUVesUV cksMZ½] vkj-,Q- ¼fjtoZ QkWjsLV½ rFkk xzke vFkok vU; {ks=h; foHkktu ds fdlh
lUnHkZ ls vfHkizk; ml lh-Vh- ¼tux.kuk ‘kgj½] Vh-ih- ¼uxj iapk;r½] ,e ¼uxjikfydk½] lh-ch-
¼dWUVksUVesUV cksMZ½] vkj-,Q- ¼fjtoZ QkWjsLV½ rFkk xzke ;k vU; {ks=h; foHkktu ds vUrxZr 15
Qjojh] 2004 ds fnu fufgr {ks=Qy ls gksxkA iqu%] lkj.kh &*d* esa uxj ikfydk {ks=ksa esa okMksZa
ds fdlh lUnHkZ ls vfHkizk; 2001 dh Hkkjr tux.kuk fjiksVZ esa ;Fkk ifjHkkf”kr {ks=ksa ls ekuk
tk,xkA

g0@& g0@& g0@&


Mh- pUnz’ks[kju] lnL; uh- xksikykLokeh] lnL; dqynhi flag] v/;{k

vkns’k ls]

¼‘kaxkjk jke½
lfpo

- 81 -
- 82 -

You might also like