QENDRA E STUDIMEVE ALBANOLOGJIKE

INSTITUTI I ARKEOLOGJIS
TIRAN

ILIRIA

REVIST ARKEOLOGJIKE

Nr. XXXVI (2012)

TIRAN 2013

Redaksia
Luan PRZHITA (Kryeredaktor)
Gzim HOXHA (Sekretar i redaksis)
Shpresa GJONGECAJ
Ilir GJIPALI
Saimir SHPUZA

Redaktor teknik
Elio HOBDARI
Redaktor gjuhsor
Adelina ERPJA
Redaktor pr gjuhn angleze
Nevila MOLLA

ILIRIA
REVIST ARKEOLOGJIKE
INSTITUTI I ARKEOLOGJIS, 2013

ISSN 1727-2548

ILIRIA NR. XXXVI

Rovena KURTI

QELIBARI GJAT PERIUDHS S BRONZIT T VON DHE

T HEKURIT N SHQIPRI

Prania e qelibarit gjat periudhs s Bronzit dhe t Hekurit n territorin e Shqipris

nuk ka qen objekt i nj studimi sistematik. E njjta mund t thuhet dhe pr materiale
t tjera t importit, si qelqi apo gurt gjysm t muar, t prdorur n formn e rruazave
si elemente prbrse t gjerdanve t qafs. N kt punim synohet t analizohet
qarkullimi i qelibarit prgjat protohistoris brenda kufijve t sotm t Shqipris, duke
ndjekur nj rend kronologjik nga periudha e Bronzit t von, kur ai shfaqet pr her t
par, deri n shekullin V para Kr. Duke konsideruar vlern q mbart n vetvete ky
material importi, si dhe kontekstin mortor ku sht gjetur, synohet t arrihet gjithashtu
n disa vlersime t karakterit social dhe kulturor.
N botimet e ndryshme mbi varrezat tumulare t grmuara n Shqipri, rruazat
prej qelibari jan t prezantuara n katalogt e varreve prkatse, ndrkoh q analiza
e tyre ka pasur nj karakter t prgjithshm si n aspektin tipologjik-kronologjik, edhe
at kulturor1. Bodinaku e konsideron qelibarin si materialin e par t prdorur pr kt
kategori stolie, t shfaqur n varrezat tumulare n Bronzin e von. Po ashtu, Aliu
prmend shfaqjen e par t qelibarit n zonn e Kolonjs n shekujt XIII-XII para Kr.,
prdorimi i t cilit, sipas autorit, do t vazhdoj pa ndrprerje gjat gjith periudhs s
Hekurit. Bep Jubani sht i pari autor shqiptar i cili po n terma t prgjithshm bn
nj analiz t shkurtr mbi rrugt e prhapjes s qelibarit gjat periudhs s Hekurit t
zhvilluar n Shqiprin Veriore. Autori sugjeron dhe nj rrug t futjes s qelibarit n
Veri t vendit prmes Ballkanit qendror, duke filluar nga bregu i Dalmacis n Rrafshin
e Dukagjinit, dhe m pas n Kuks, n luginn e Matit dhe n Shkodr2.
Nj interes i veant i sht kushtuar pranis s qelibarit n territorin e Shqipris

PRENDI 1974, f. 112; JUBANI 1969, f. 40, 42; BODINAKU 1982, f. 69, 83-84; ANDREA 1985, f. 91; ALIU
2004, f. 126-127; Idem. 2012, f. 218.
2
JUBANI 1995, f. 369.

74

Qelibari gjat periudhs s Bronzit dhe Hekurit n Shqipri

dhe nga disa autor t huaj. Duke e trajtuar n nj kontekst m t gjer t marrdhnieve
midis Egjeut dhe Adriatikut Verior apo Europs Qendrore gjat Bronzit t von,
Hammond dhe Harding theksojn rolin q zinte bregu perndimor i Shqipris n rrugt
e kalimit t nj sr elementesh t prodhimit metalurgjik nga Europa Qendrore drejt
Egjeut, duke theksuar dhe pranin e qelibarit n luginn e Matit dhe tumn 1 t Barit3.
Po ashtu, prania e qelibarit n luginn e Matit prmendet nga Fulvia Lo Schiavo si nj
ndr treguesit e kontakteve t vendosura prgjat bregdetit lindor t Adriatikut n
fundin e Bronzit dhe fillimin e periudhs s Hekurit 4.
Ndrkoh q studimet mbi qelibarin n territorin e Shqipris kan mbetur t
kufizuara, nj sr punimesh i jan referuar qarkullimit t tij n kulturat protohistorike
t dy brigjeve t Adriatikut, Ballkanit Qendror dhe Egjeut 5. Origjina e largt e
klasifikonte qelibarin si nj material ekzotik, i cili bashk me vlerat estetike, por dhe
magjike-religjioze q i qen bashkangjitur, i jepte atij nj vler ekonomike si objekt
shkmbimi. Rrjedhimisht, studimi i tij do t ofronte nj informacion t pasur jo vetm t
karakterit social, por dhe mbi marrdhniet ndrkulturore dhe rrugt e komunikimit q
do t lidhnin Europn Veriore me Mesdheun. Krahas prdorimit t tij si element i
stolisjes, vlersimi i qelibarit si material me veti magjike dhe kuruese prmendet dhe
nga nj sr autorsh antik6. Kjo mund t ket qen dhe nj nga arsyet e gjetjes s tij
n shum tempuj kryesisht n Greqi, por dhe n Itali, n gjysmn e par t mijvjearit
t par para Kr.7
Paralelisht, analizat shkencore t prbrjes dhe origjins s materialit kan filluar
q n fundin e shekullit XIX dhe kan evoluar deri te metoda m e prdorur sot, ajo e
spektroskopis me rreze infra t kuqe (infra-red spectroscopy)8. Ndonse burime
t qelibarit ka n vende t ndryshme t bots9, pjesa m e madhe e materialit t gjetur
n kontekste arkeologjike nga Europa, Ballkani apo gjith Mesdheu, ka rezultuar t
jet e llojit succinite, me origjin nga brigjet e Baltikut, i formuar 60 deri n 30 milion
vjet m par n shtresa t hershme gjeologjike10. Burime t tjera, shum m pak t

HAMMOND 1967, f. 331; HARDING 1972.

LO SCHIAVO BIETTI-SESTIERI 1974, f. 253.
5
Greqi: HUGHES-BROCK 2011; Idem. 1985; 1993; 1998; 1999; 2003; 2005; HARDING HUGHESBROCK, 1974.
Itali: NEGRONI CATACCHIO 2011, f. 56-58; Idem., 1996; 2006 (et.al).
Ballkan: PALAVESTRA KRSTI 2006; PALAVESTRA 1997; Idem., 1987-1988; TODD 1998.
6
NEGRONI CATACCHIO 2011, f. 56-58; BOUZEK 1993, f. 141; Idem., 2005; PALAVESTRA KRSTI 2006,
f. 21-29.
7
GASLAINE 2010, f. 189, 202; HEYMANS WIJNGAARDEN 2011, f. 131-132.
8
BECK 1985, f. 191-199; Idem., 1998; BECK LIU 1974; NEGRONI CATACCHIO 2011, f. 57; PALAVESTRA
2007, f. 350; HARDING HUGHES-BROCK 1974, f. 145; CZEBRESZUK 2007.
9
GRIMALDI 1996, f. 12.
10
PALAVESTRA 2007, f. 349-356.
4

Rovena KURTI

75

eksploruara n prehistori, ekzistonin n vende si Rumania, Sicilia etj.11 Ndonse n

fazn aktuale t krkimit ende nuk jan kryer analiza pr prcaktimin e origjins t
materialit nga Shqipria, sht shum e pritshme q ashtu si dhe n vendgjetjet e tjera
nga Ballkani dhe Mesdheu, ai t jet i llojit succinite, pra me origjin nga Baltiku.
Gjithsesi, kryerja e analizave mbetet nj detyr pr t ardhmen.
Qelibari gjat periudhs s Bronzit t von
Bazuar n t dhnat q disponojm deri m sot, n aspektin kronologjik, gjetjet m t
hershme t qelibarit n territorin e Shqipris lidhen me periudhn e Bronzit t von,
duke filluar nga shekulli XIV para Kr., ose n terma t kronologjis Egjeane nga Heladiku
i von IIIA2. Prgjat Bronzit t von, deri n fazn e fillimit t periudhs s Hekurit
(shek. XIV-X), ndonse n nj numr t vogl prej gjithsej rreth 61 rruazash t gjendura
n kontekste varresh, vendgjetjet jan t shprndara si n veri, dhe n jug t vendit: n
tumn e Shtogjit dhe t Perlatit n luginn e Matit; n tumn 16 t inamakut; n tumn
7 t Pazhokut; n Kashar; n tumat e Rehovs dhe Luarasit n pllajn e Kolonjs, si dhe
n pellgun e Kors n t dy tumat e Barit (Fig. 1-2). Prfshirja n kt periudh e dy
rruazave nga nj tum e grmuar n Kashar mbetet jo e sigurt pr arsye t mungess s
kontekstit t gjetjeve12, ndonse nisur nga aspekte morfologjike t forms, ato ngjasojn
m shum me rruazat e periudhs s Bronzit t von.
Tipat kryesore t rruazave n kt periudh jan si m posht:
1) Rruaza t sheshta n form disku, me profil bikonik lehtas t rrumbullakosur, t
shpuara vertikalisht n qendr. Prmasat variojn nga 1,4 (diam.) x 0,5 cm (trash.), n
1,8 (diam.) x 0,7 cm (trash.), Tab. I: 1; Tab. IV: 1-2 (Bar, tuma 2/varri 2: 2 rruaza);
2) rruaza t sheshta t shpuara n qendr, me trashsi q ndryshon nga njra an
n tjetrn, me profilin e drejt ose lehtas t harkuar. Ato m t rregullta i kan t dyja
faqet e sheshta, ndrsa t tjerat faqen e poshtme t shesht dhe t siprmen t rregullt.
Diametri varion nga 1,4 cm n 3,5 cm, Tab. I: 2-6; Tab. IV: 3-6 (Rehov, varri 201: 2+
rruaza; Rehov, varri 186: 1 rruaz13; Bar, tuma 2/varri 2: gjithsej 4 rruaza; Bar,
tuma 1/varri 47: 1 rruaz; Kashar: 1 rruaz);
3) rruaza bikonike t zgjatuara ose bikonike n elispsoidale, me prerje trthore
ovale, t shpuara prgjat aksit qendror. Prmasat variojn nga 1,3 (gjat.) x 0.9 cm
(trash.), n 2,1 (gjat.) x 1,3 cm (trash.), Tab. I: 7-8, Tab. IV: 7-9 (Bar, tuma 2/varri 2:
3 cop; Perlat, tuma 2/varri 3: 1 cop);

11

NEGRONI CATACCHIO 2011, f. 56-57; CULTRARO 2007; BOUZEK 1985, f. 55.

Sipas konstatimit personal t autorit t grmimit Frano Prendi, n fshatin Kashar t rrethit t
Tirans, gjat viteve 1950 sht grmuar nj tum shum e dmtuar n bashkpunim me nj
ekip polak. Disa objekte nga kjo tum gjenden n fondet e Institutit Arkeologjik n Tiran.
13
ALIU 2012, Tab. XV: 196, Tab. XVII: 211.
12

76

Qelibari gjat periudhs s Bronzit dhe Hekurit n Shqipri

Fig. 1: Vendgjetjet e qelibarit gjat periudhs s Bronzit t von.

Rovena KURTI

77

Fig. 2: Kontekstet e varreve me rruaza qelibari t Bronzit t von.

4) rruaz e tipit Allumiere, n form cilindrike, me prerje trthore trekndore,

zbukuruar me kanelyra transversale n gjith gjatsin. Prmasat: 5,2 cm (gjat.) x 1
cm (trash.), Tab. I: 9; (Tuma e Perlatit);
5) pjesa m e madhe e rruazave t hasura n t gjitha vendgjetjet e lartprmendura
jan amorfe, t shpuara n aksin qendror, Tab. I: 10-17.
N nj shikim t prgjithshm t tipave t rruazave, pothuajse t njjtat forma t
thjeshta gjeometrike, si ato n form disku ose globulare t shtypur, dhe bikonike,
qarkullojn gjat Bronzit t von n Ballkanin Perndimor dhe Qendror, n Greqi, apo
dhe prgjat brigjeve veriore t Adriatikut14. Rruazat n form disku, me profil bikonik
ose me trashsi q ndryshon nga njra an tek tjetra jan karakteristike pr Bronzin e
Von n Europ15, dhe po ashtu n vendin ton ato i ndeshim nga shekulli XIII deri n
shekullin XI, respektivisht n tumat e Rehovs dhe t Barit.
Format e punuara m me kujdes dhe me elemente morfologjike m t qarta shfaqen
n vendin ton n fazn fundore t periudhs s Bronzit dhe n kufijt e fillimit t
periudhs s Hekurit, si pr shembull ato n form disku t rregullt apo bikonike nga

14

PALAVESTRA 1997, f. 17, Plate 1; HARDING HUGHES-BROCK 1974, f. 154-156, fig. 4-6; NEGRONI
CATACCHIO 1971; FORENBAHER 1995, f. 275-278.
15
PALAVESTRA 1997, f. 35.

78

Qelibari gjat periudhs s Bronzit dhe Hekurit n Shqipri

tuma 2 e Barit (Tipi 1, 3-4). Dallohet n kt faz dhe rruaza e tipit Allumiere nga
tuma e Perlatit n Mat, nj nga dy tipat m karakteristik dhe me prhapje t gjer
gjat dy shekujve t fundit t mijvjearit t dyt para Kr., ku kryesojn t dyja brigjet
e Adriatikut Verior16. Ajo ka nj shprndarje m t kufizuar drejt Jugut, me vetm pak
raste n Greqi17. Ndonse n disa harta t shprndarjes s tipit tjetr, i ashtuquajtur
Tyrini, me form cilindrike ose lehtas bikonike dhe nj kurriz t theksuar n qendr,
shohim t piketuar dhe luginn e Matit18, deri m sot nuk e njohim n literaturn
ekzistuese pranin e tij n territorin e Shqipris. M tepr tipit i afrohet nj rruaz n
form bikonike nga tuma 2 e Barit (Tab. III: 8), por asaj i mungon kurrizi i theksuar,
nj element ky i rndsishm n morfologjin e tipit.
Shfaqja e qelibarit n territorin e Shqipris gjat mijvjearit t dyt lidhet thuajse
me t njjtn koh t shfaqjes s tij n vendet e tjera t Ballkanit apo n t dyja brigjet e
Adriatikut19. Data m e hershme lidhet me fillimin e shekullit XVI para Kr., kur qelibari
shfaqet n Greqi, n varret e dysta t Mikens20. Afrsisht gjat t njjtit shekull rruazat
e qelibarit hasen edhe n Ballkanin perndimor dhe bregdetin Dalmat. Ktu, bregu
verilindor i Adriatikut dhe pjesa e tij e brendshme (Istria, pjesa veriore e Dalmacise dhe
Lika) ishin zonat kryesore t prqendrimit t qelibarit. Nj tjetr zon e dallueshme sht
Ballkani Qendror, prgjat rrjedhs s lumenjve Drina, Zapadna-Morava dhe Ibar21.
N kufijt e shekujve XIV-XII para Kr. datohen n vendin ton varret me rruaza
qelibari si n tumat e Rehovs dhe Luarasit, tuma 16 e inamakut, si dhe tuma e
Shtogjit n Mat, t cilt shoqrohen me objekte metalike mir t datuara. Nj element
t sigurt kronologjik ofron shpata e tipit Egjean nga tuma e Shtogjit, e datuar n
Heladikun e von (LHIIIA) ose n shekullin XIV para Kr. (1430-1300)22. N sasi
thuajse t njjt prania e tij haset deri n fundin e periudhs s Bronzit apo n fazn e
kalimit pr n periudhn e Hekurit gjat shekujve XI-X para Kr.
Nse disa autor t huaj e kan par territorin e Shqipris si nj pik kalimi t
qelibarit nga Veriu i Adriatikut n Greqi gjat Bronzit t von, ashtu si dhe nj sr
objektesh metalike me origjin veriore23, n ann tjetr numri i gjetjeve t qelibarit nga
Shqipria pr kt periudh sht shum i vogl, nga t cilat vetm 32 u prkasin
shekujve XIV-XII para Kr. Vendgjetjet e qelibarit n Europ kishin trhequr vmendjen
e shum autorve drejt piketimit n hart t rrugve natyrore, por dhe kulturore t

16

NEGRONI CATACCHIO 2006 (et.al.) 1464; BOUZEK 1998, f. 383; CULTRARO 2006.
NEGRONI CATACCHIO 2006 (et.al.), Fig. 7.
18
BOUZEK 1993, f. 143, Fig. 2; Idem. 2001, 383; CULTRARO 2006, f. 1542.
19
PALAVESTRA 1997, f. 34.
20
HARDING HUGHES-BROCK 1974, f. 145-172; NEGRONI CATACCHIO 2011, f. 56.
21
PALAVESTRA - KRSTI 2006, f. 43.
22
KILIAN-DIRLMEIER 1993, f. 49-56; BODINAKU 1995, f. 263; KILIAN-DIRLMEIER 1985, f. 258.
23
HARDING 1972.
17

Rovena KURTI

79

kalimit t tij nga Baltiku drejt Europs Qendrore dhe Mesdheut24. Ndrkoh, numri
gjithnj e m i lart i ktyre vendgjetjeve do t drejtonte disa autor drejt rivlersimit t
termit rrug t kalimit t materialit, duke e par qarkullimin e tij n kontekstin e nj
rrjeti kompleks marrdhniesh, t cilat ndrpriten e ndryshojn drejtimin pr arsye t
ndryshme ekonomike dhe kulturore25. Si thekson dhe Hughes-Brock: Qelibari ashtu
si objektet e tjera do t ishte nj ndr mjetet e shkmbimit, me shprndarje t gjer
midis grupeve t ndryshme n gjith Europn q nga Neoliti, dhe duke luajtur nj rol t
caktuar n proceset ekonomike dhe sociale, ashtu si dhe armt apo stolit26.
Periudha e fundit e Bronzit n Mesdheun Lindor karakterizohet nga shkmbime
intensive ndrrajonale n distanca t largta t lndve t para dhe nj variacioni
elementesh t kulturs materiale27. N kt kontekst duhet ta shohim dhe qarkullimin e
qelibarit n territorin e sotm t Shqipris n Bronzin e von, periudh gjat s cils
sht vshtir t vsh nj vij ndarse t ndikimeve veriore apo jugore, t reflektuara n
kategori t ndryshme t kulturs materiale, prfshir dhe kontekstet e varreve me rruaza
qelibari. Kshtu, krahas shpats me origjin Egjeane nga varri 9 i tums 2 t Shtogjit
kemi dhe nj maj heshte me origjin veriore. N varret e Bronzit t von t tums s
Rehovs, krahas gjilprave me qaf t fryr t tejshpuar me origjin veriore, gjenden
dhe rruaza prej guri gjysm t muar si sht kornalina, e cila haset dendur n varret
mikenase. Ashtu si n Rehov, rruazat e kornalins jan gjetur n sasi t konsiderueshme
n varre t Bronzit t von n tumn e Luarasit, dhe n sasi m t ult n tumn 1 t
Barit. sht shum e mundshme q futja e tyre n Juglindje t Shqipris ka qen si
rezultat i kontakteve me qendrat mikenase ku rruazat e kornalins gjenden me shumic,
t siguruara nga kta t fundit prmes tregtis me lindjen28. Gjithashtu, kombinimi i
kornalins me qelibarin, dy materiale me ngjyra t ngjashme, sht karakteristik e
qendrave mikenase, por dhe jasht Egjeut, n qendra me influenc t lart mikenase29.
Nj tjetr element me influenc jugore n kto varre jan dhe spiralet e floririt apo pafta
prej t njjtit material n tumn e Rehovs, t konsideruara gjithashtu me origjin nga
bota mikenase30. N fazn fundore t Bronzit dhe fillimin e Hekurit, varri 2 i tums 2 t
Barit prmban dy gjilpra bronzi pa kok me origjin veriore, ndrkoh q n tumn 1
rruazat e qelibarit shoqrohen me nj amforisk importi Egjean t periudhs submikenase31.
Edhe n territorin e Epirit gjat Heladikut IIIB rruazat e qelibarit shoqrohen si me

24

DE NAVARO 1925, f. 481-507; NEGRONI CATACCHIO 1978, f. 659-696; BOUZEK 1993, f. 141-146.
HUGHES-BROCK 2011, f. 108; PALAVESTRA 2007, f. 351.
26
HUGHES-BROCK 2011, f. 108.
27
GALANAKI (et.al.) 2007; HEYMANS WIJNGAARDEN 2011, f. 124.
28
LAFFINEUR 1999, f. 61-76; HUGHES-BROCK 2011, f. 100; HEYMANS WIJNGAARDEN 2011, f. 128.
29
HUGHES-BROCK 1993, f. 221; CINQUEPALMI (et.al.) 2006, f. 1618.
30
ALIU 2012, f. 211.
31
BEJKO 1994, f. 122.
25

80

Qelibari gjat periudhs s Bronzit dhe Hekurit n Shqipri

objekte t origjins mikenase, ashtu dhe me maja heshte me origjin veriore32.

Numri mbizotrues i elementeve egjean n varret me qelibar sugjeron se n kt
periudh intensive shkmbimesh veri-jug, ashtu si dhe n vende t tjera t Ballkanit dhe t
Italis s Jugut33, apo dhe n rastin e Kosovs34, qarkullimi i qelibarit n vendin ton gjat
Bronzit t von, sidomos gjat shekujve XIV-XII para Kr., ka qen m shum i lidhur me
ndikimin mikenas. Prania e lart e qelibarit n qendrat mikenase dhe roli i tyre n kontrollin
e qarkullimit t qelibarit n Mesdhe prgjat gjysms s dyt t mijvjearit t dyt sht
trajtuar nga nj sr autorsh35. Shfaqja e qelibarit n territorin e Shqipris prkon me
periudhn kur n botn mikenase materiali fillon t ket shprndarje n nj numr m t
madh vendgjetjesh dhe duke nisur nga Heladikut IIIA ai fillon t gjendet prher e m
tepr jasht Peloponezit36. N nj kontekst m t gjer, kjo periudh prkon me rritjen e
influencs mikenase drejt zonave fqinje periferike, e cila dhe n vendin ton gjat Heladikut
IIIB-IIIB2 pasqyrohet n elemente t ndryshme t kulturs materiale37.
N fundin e mijvjearit t dyt para Kr., rnia e qytetrimit mikenas do t ndikonte n
ndryshimin e rrugve t qarkullimit t qelibarit dhe si rrjedhoj n nj ulje t konsiderueshme
t sasis s tij n Mesdhe38. Nse n juglindje t Shqipris vazhdon ndikimi dhe ruajtja e
kontakteve me qendrat jugore, si sugjerohet dhe nga qeramika e importit e periudhs
submikenase n tumn 1 t Barit39, n luginn e Matit shohim n kt periudh nj port
tjetr komunikimi pr futjen e qelibarit nga brigjet lindore t Adriatiku verior. Rruaza e
qelibarit e tipit Allumiere n tumn e Perlatit, si dhe fibula e tipit Golinjevo nga e njjta
tum, jan dshmi t qarta t marrdhnieve me bregdetin Dalmat40. N kt kontekst
kontaktesh intensive detare prgjat dhe midis dy brigjeve t Adriatikut n fund t periudhs
s Bronzit dhe fillimi t Hekurit41, shohim dhe shfaqjen e fibuls harkore n tumat e Patosit
dhe Dukatit n jugperndim t vendit42, si shprehse t marrdhnieve t vendosura midis
bregdetit ton perndimor dhe Italis s Jugut. Mungesa e ktyre elementeve adriatikase
n brendsi t vendit, si pr shembull n tumat e Shqipris juglindore, por dhe prqendrimi
m i madh i rruazave t qelibarit n kto t fundit, nuk mbshtet iden e propozuar nga

32

HARDING HUGHES-BROCK 1974, f. 150.

HUGHES-BROCK 1985, f. 261; HARDING HUGHES-BROCK 1974, f. 158; CULTRARO 2007, f. 381-383;
PALAVESTRA 1997, f. 34-35.
34
PALAVESTRA 1997, f. 35; Idem., 2007, f. 354.
35
BOUZEK 1985, f. 58; GASLAIN 2010, f. 163; CULTRARO 2007, f. 386-388.
36
HARDING HUGHES-BROCK 1974, f. 149, 152-153; HUGHES-BROCK 1985, f. 261; HUGHES-BROCK
1999, f. 291; CZEBRESZUK 2007.
37
BEJKO 2002.
38
CULTRARO 2007, f. 390.
39
BEJKO 1994, f. 124; Idem., 2002.
40
JUBANI 1995, f. 363-369; LO SCHIAVO BIETTI-SESTIERI 1974.
41
TERAN 2005; KORKUTI 1985, f. 93-109.
42
JUBANI 1995, f. 363-369.

33

Rovena KURTI

81

Cultrardo t nj rruge hipotetike Egnatia n kalimin e qelibarit nga perndimi drejt lindjes
n fundin e mijvjearit t dyt para Kr.43
Gjat Bronzit t von qelibari ka qen nj material i rrall dhe tregues statusi. Si
dhe paraqitet n Fig. 2, thuajse t gjitha varret me rruaza qelibari kan nj takm t
pasur mortor dhe shoqrohen me materiale t tjera importi, si qelqi, kornalina, si dhe
objekte prej floriri, apo arm dhe en, qofshin kto t fundit imitacione apo objekte
importi. Po ashtu, numri i vogl i rruazave t qelibarit n prgjithsi (do varr prmban
nga 1 deri n 14 rruaza), por dhe n raport me ato t kornalins n t njjtat varre n
tumat e Luarasit dhe Rehovs, sugjeron se qelibari ishte nj material i rrall dhe prdorej
nga persona me status t privilegjuar n komunitetet prehistorike t Bronzit t von.
N tumn e Rehovs kemi nj raport t prgjithshm prej rreth 10 rruazash qelibari
dhe 453 prej kornaline pr Bronzin e von44. Ashtu si n vendet e tjera rreth nesh,
rruazat e qelibarit kan qen prdorur nga t dyja gjinit, si femrat dhe meshkujt, por
t lidhura m ngusht me stolisjen femrore n formn e vargjeve, kombinuar n
shumicn e rasteve edhe me rruaza qelqi dhe guri.
Qelibari gjat periudhs s Hekurit
Ashtu si n periudhn e Bronzit, dhe n at t Hekurit vendgjetje e vetme e qelibarit
jan kontekstet e varreve. Gjat fazs s par t Hekurit t hershm, dhe kryesisht
prgjat shekujve IX-VIII para Kr., haset nj munges e qelibarit si n veri, dhe n jug
t vendit. Nj situat e ngjashme shihet dhe n Ballkan45, ndrkoh q n Greqi pas
rnies s qytetrimit mikenas, qelibari dhe materialet e tjera t importit ndeshen m
rrall prgjat periudhave protogjeometrike dhe gjeometrike46. Gjithashtu, edhe n
gadishullin Apenin, i cili do t prbj nj zon kye t tregtis dhe t prodhimit t
objekteve t qelibarit n Mesdhe prgjat mijvjearit t par, vihet re nj prqendrim
m i ult n fillim t mijvjearit krahasuar me shekujt n vijim47.
Nj faz e dyt e rndsishme e qarkullimit t qelibarit n vendin ton lidhet me
Hekurin e zhvilluar, duke filluar nga shekulli VII, dhe sidomos gjat shekujve VI-V para
Kr. Gjat ksaj kohe ka nj rritje si pr sa i prket sasis, me nj numr prej rreth 5315+
objektesh, por edhe t vendgjetjeve, ku dallohen tre zona kryesore: 1) Shqipria Juglindore,
ndonse me nj numr t ult, n nekropolet e Kolonjs dhe t Pellgut t Kors; 2)
ndrsa prqendrimi m i lart shihet n Shqiprin Veriore, ku dallohet lugina e Matit; 3)
dhe veanrisht skaji verilindor, n zonn e bashkimit t Drinave (Fig. 3).
43

CULTRARO 2006, f. 1549.

ALIU 2012, f. 218.
45
PALAVESTRA KRSTI 2006, f. 42.
46
DUNBABIN 1962, f. 520-521; GASLAIN 2010, f. 177; HEYMANS WIJNGAARDEN 2011, f. 131-132,
134; BOUZEK 1998, f. 383-385.
47
GASLAIN 2010, f. 20; PALAVESTRA KRSTI 2006, f. 44; NEGRONI CATACCHIO 2011, f. 58.
44

82

Qelibari gjat periudhs s Bronzit dhe Hekurit n Shqipri

Fig. 3. Vendgjetjet e qelibarit gjat periudhs s Hekurit t zhvilluar.

Rovena KURTI

83

Qelibari n kt faz sht prdorur pr tre kategori gjetjesh: I) rruaza; II) varse
t vogla ose amuleta; III) dhe shum rrall si element dekorativ i aplikuar n fibula.
I) Kategoris s rruazave i prkasin dhe n kt faz pjesa m e madhe e objekteve
t qelibarit ose rreth 99% e numrit t prgjithshm, e prfaqsuar nga nj tipologji m
e pasur ku dallohen tre grupe kryesore. N grupin e par prfshihen gjith rruazat
amorfe; n t dytin forma gjeometrike t ndryshme, ndrsa n grupin e tret jan
veuar rruazat e zbukuruara me dekor i cili konsiston n incizim ose kanelyra.
1) Rruazat amorfe prbjn shumicn dhe ndeshen thuajse n t gjitha vendgjetjet.
Pjesa m e madhe e tyre kan faqzime t rregullta si dhe prerje trthore t rregullt,
Tab. I: 18-22.
2) Grupi tjetr m i prfaqsuar formohet nga rruaza t formave t ndryshme
gjeometrike:
a) forma globulare kryeson n grupin e formave gjeometrike, m pak jan sferike t
plota, ndrsa shumica kan form sferike t shtypur me diametr q varion nga 0,5 cm deri
n 1,1 cm, t shpuara vertikalisht n qendr, Tab. I: 23-28, Tab. IV: 42-43. Ato i ndeshim n
Shtogj/tuma 1; Rrethe-Bazje/tuma 148; Urak/tuma 1; Perlat/tuma 2; Klos/tuma 149; Burrel/
tuma 3; Knet/tuma 1, 2 dhe 5; inamak/tuma 1-2, 5 dhe n tumn e Rehovs.
Format e mposhtme, b-e, jan m t pakta n numr, me nga 5 deri n 20 rruaza
pr do form:
b) rruaza n trajt disku t holl, shumica rrethore ose t faqzuara, 3 ose 4 kndore,
t prmasave t vogla, 0,5 (diam.) x 0,2 cm (trash.), Tab. II: 29-40, Tab. IV: 10-12
(Shtogj/tuma 1; Klos/tuma 1; Rrethe-Bazje/tuma 1; Urak/tuma 1; Perlat/tuma 2;
Knet/tuma 1, 2 dhe 4; Krum/tuma 1, 5 dhe inamak/tuma 1-3 dhe 5);
c) unazore t vogla me diametr q varion nga 0,2 cm n 0,4 cm, the trashsia 0,2
cm, Tab. II: 41-42, Tab. IV: 13-18 (Urak/tuma 1; Perlat/tuma 2; Krum/tuma 1;
inamak/tuma 5; Rehov);
d) n form konike, bikonike e shkurtr ose e strzgjatur, gjat. 0,8-1,8 cm, Tab. II:
43-47, Tab. IV: 19-22 (Klos/tuma 1; Rrethe-Bazje/tuma 2; Knet/tuma 2, si dhe n
inamak/tuma 3, 5 dhe 9);
e) n form cilindrike, me prerje rrethore, ovale ose dhe e faqzuar, gjat: 0,5-2 cm,
Tab. II: 48-54 (Klos/tuma 1; Rrethe-Bazje/tuma 1; Perlat/tuma 2; Knet/tuma 5;
Krum/tuma 1, 5, dhe inamak/tuma 1 dhe 16);
f) n aspektin sasior, n grupin e formave gjeometrike pas rruazave globulare vijojn
forma gjeometrike si trekndore, trapezoidale, katrkndore dhe rombike, Tab. II: 55-62,
Tab. III: 63-73, Tab. IV: 23-31. Rruazat trekndore dhe trapezoidale kan gjatsi q
varion nga 0,8 cm deri n 2,2 cm dhe trashsi nga 0,2 cm n 0,4 cm, disa jan petashuqe

48
49

ISLAMI 1982, f. 148, Pl. II: 26, 39.

Ibid., f. 149, Pl. III: 6-7.

84

Qelibari gjat periudhs s Bronzit dhe Hekurit n Shqipri

q dallohen pr forma shum t rregullta, ndrsa t tjerat kan prerje trthore katrkndore
ose t rregullt, t shpuara t gjitha prgjat aksit kryesor (Burrel/tuma 1; Rreth-Bazje/
tuma 1 dhe 250; Sanxhak/tuma 3; Shtogj/tuma 1; Klos/tuma 151; inamak/tuma 1, 3, 5, 8
dhe 16; My-Has/tuma 3; Borov). Rruazat rombike jan t shpuara prgjat aksit m
t gjat, me prerje trthore trekndore ose katrkndore, disa m t rregullta, ndrsa t
tjera me knde te harkuara dhe brinj paksa t rregullta. Dimensionet variojn nga 1,8
(gjat.) x 0,3-0,8 cm (trash.), n 3,5 x 0,5 cm (Shtoj/tuma 4; Shtogj/tuma 1; Rreth-Bazje/
tuma 1, 2 dhe 7; Klos/tuma 1; inamak/tuma 1, 3 dhe 16; Krum/tuma 6);
3) Zbukurimi me kanelyra ose incizim sht aplikuar n nj numr shum t vogl
rruazash, 13 gjithsej:
a) me form sferike ose sferike t shtypur, t zbukuruara me kanelyra vertikale,
nga 8 deri n 12 kanelyra, t cilat i japin rruazs formn e rozets. Gjithsej jan 8 cop,
me diam. q varion midis 1,3 dhe 2,6 cm, ndrsa lartsia midis 0,9-1,5 cm, Tab. III: 7477, Tab. IV: 34 (Knet/tuma 1 dhe inamak/tuma 1 dhe 16);
b) cilindrike ose tubulare, e zbukuruar me vija rrethore transversale t incizuara, e
prfaqsuar vetm nga 3 ekzemplar nga i njjti varr n tumn nr. 5 e inamakut, gjat.
1,9 cm, Tab. III. 78, Tab. IV: 32;
c) nj drejtkndore (gjat. 2,8 cm) dhe nj me form t strzgjatur t rregullt (gjat.
3,2 cm), zbukuruar t dyja me kanelyra gjatsore, Tab. III: 73, Tab. IV: 31, 33 (inamak/
tuma 4 dhe 16);
II) Nj numr i vogl gjetjesh jan t shpuara n njrin ekstrem duke u dhn atyre
formn e varseve ose amuletave, gjithashtu pjes prbrse e gjerdanit. Ato kan n
prgjithsi madhsin e rruazave, por dallohen dhe disa me prmasa m t mdha:
1) varse n form bajameje, me prerje trthore ovale, me nj shpim q prshkon
ekstremin e gjer, ndrsa ekstremi tjetr prfundon me maj, gjat. 2,5 cm, Tab. III: 81,
Tab. IV: 36 (Shtogj/tuma 1: varri 1);
2) varse n form ovale dhe me prerje t trthort ovale, gjat. e ruajtur: 2,2 cm,
Tab.III: 80; Tab. IV: 35 (inamak/tuma 5);
3) varse ose rruaz n formn e shishes, 3 ekzemplart i prkasin tums nr. 5 t
inamakut, gjetur jasht varreve, gjat. nga 1,6 n 2 cm, Tab. III: 79, Tab. IV: 37-39.
Ato kan nj trup globular t zgjatur i cili n nj rast i afrohet forms ovale, me faqen
e pasme lehtas t shtypur. N pjesn e qafs ato ngushtohen dhe dallohen dy mnyra
t trajtimit t qafs. N nj rast koka unazore e profiluar ndahet nga trupi nga incizim
i thell (Tab. IV: 37), ndrsa te dy t tjerat nga dy vija t incizuara t cilat n mes
formojn nj kurriz t leht bikonik. Koka e profiluar e ktyre t fundit sht e ndar

50
51

Ibid., f. 148, Pl. II: 12, 25.

Ibid., f. 149, Pl. III: 6.

Rovena KURTI

85

prmes kanelyrave t shkurtra n katr pjes (Tab. IV: 38-39). Prve shpimit t tyre
prgjat aksit qendror, rruaza m e plot ka dhe nj vrim n qaf, por vetm n
njrn an, e cila lidhet me shpimin vertikal. Kto mnyra shpimi te nj rruaz lidhen
ndoshta me funksionin e tyre dhe si rruaza, dhe si varse apo amuleta;
4) varse e tipit wineskin52, me form gjysm-elipsoidale, me faqen e pasme t
shesht, ndrsa e siprmja konvekse (Tab. III: 83). Skaji i siprm veohet nga trupi
gjysmelipsoidal nga dy kanelyra horizontale midis t cilave formohet nj kurriz i holl,
lehtas i ngritur n reliev. Koka ose skaji i siprm zbukurohet me gdhendje dhe incizime,
duke formuar disa fusha t vogla, prej gropzimesh gjysmelipsoidale dhe kurrizesh t
incizuara nga vija vertikale. Gjithsesi, sht e vshtir t dallohet qart dekori i fushave t
koks pr arsye t dmtimit t ksaj pjese. sht e shpuar horizontalisht n skajin e siprm,
ndonse kjo pjes sht e dmtuar. Gjat. e ruajtur 2,9 cm (skaji i poshtm mungon); gjer.
2,9 -3,2 cm; trash. 0,7-1 cm. Ktij tipi n Shqipri i prket vetm nj gjetje rasti nga Kruja;
5) varse petashuqe n form dardhe, gjat. 5,2 cm, Tab. III: 82 (Tuma e Rehovs
jasht varreve)53 .
III) Prdorimi i qelibarit si element mbushs dhe dekorativ pr fibula sht i pranishm
n nj rast nga varri nr. 36 i tums nr. 5 t inamakut, Tab. IV: 40. Fibula jo e plot i
prket tipit me pllak gjyslykore, e formuar prej nj pllake kocke nga e cila ruhet
vetm nj segment i qendrs, pas s cils qndron dhe nj fragment i kapses prej
hekuri. Dy disqe t holla prej qelibari t gjetura n t njjtin varr, me pjesn e siprme
lehtas t harkuar ose paksa konike dhe me diametr t njjt me t dyja gropzimet e
qendrs s disqeve prej kocke (diam. 1,1 cm), ndonse jo t gjetura n pozicionin e
tyre origjinal, sugjerojn prdorimin e tyre si element mbushs e dekorativ. Dy disqe t
ngjashme, me diametr pak m t vogl (0,7 cm), jan gjetur n t njjtn tum jasht
varreve (Tab. III: 84-85). Ndonse ky tip fibule, i datuar nga mesi i shekullit VII-VI
para Kr., ka nj prhapje t gjer kryesisht n Peloponez deri n brigjet e Azis s
Vogl dhe Afriks Veriore, si dhe Italin e Jugut dhe m pak n Ballkan, rastet e
ruajtjes s disqeve prej qelibari jan m t rralla54. N Shqipri fibula me pllak gjyslykore
kocke ose fildishi vijn nga varreza e Borovs t datuara ktu n mesin e shekullit VI
para Kr.55, ndrsa nj numr m i madh i kapseve t fibulave, prej hekuri apo bronzi,
vijn nga varre t periudhs s Hekurit si n Jug, dhe nVeri t vendit56.

52

Termi i referohet nj forme t caktuar ene e prdorur pr ruajtjen dhe transportimin e vers, n
trajt thesi, e prodhuar prej lkure kafshsh.
53
ALIU 2012, f. 135-136, Tab. XLVI: 506.
54
LO SCHIAVO 2010, f. 887-888; STOOP 1976, f. 148-149, tipi no. 17, Tav. LXX: 10; DUNBABIN 1962,
f. 433-437; BLINKENBERG 1926, f. 262-271.
55
ALIU 1994, f. 43.
56
ALIU BEJKO 2009, f. 78, tipi VI; ALIU 2012, f. 201, tab. XXIV, 311, f. 312; CEKA 1974, f. 143; LO
SCHIAVO BIETTI-SESTIERI 1974, f. 253, fig. 17.3.

86

Qelibari gjat periudhs s Bronzit dhe Hekurit n Shqipri

Numri i lart i gjetjeve t qelibarit n Hekurin e zhvilluar prkon me nj periudh

kulmore t qarkullimit t materialit n Mesdhe dhe n Ballkanin Perndimor dhe at
Qendror gjat shekujve VI-V para Kr, ku ndeshim t gjitha tipat e siprprmendur57.
Kshtu, rruazat amorfe q prbjn dhe numrin m t lart, prfaqsojn nj nga format
m t thjeshta, ku n prgjithsi materiali bruto me faqzimet natyrale t lnds s par
krkonte vetm lmim dhe shpim t aksit kryesor. N aspektin sasior ato pasohen nga
forma t tjera t thjeshta gjeometrike ku kryesojn rruazat globulare, sferike ose sferike
t shtypura, prgjithsisht me prmasa t vogla, t cilat po ashtu gjenden n sasi t
mdha n Ballkan dhe Mesdhe n shekujt VII-V para Kr., ndrsa forma e tyre ka nj
shtrije t gjer kronologjike, nga periudha e Bronzit deri n periudha t vona historike58.
Forma t tjera gjeometrike, kryesisht ato rombike, trekndore, katrkndore ose
trapezoidale, paraqesin m shum interes n aspektin kronologjik, si forma t cilat i
hasim dendur prgjat shekujve VII-V para Kr. nga vendgjetje t ndryshme t Ballkanit,
si n Atenica, Kompolje, Glasinac, Donja Dolina, Novi-Pazar, Trebenishte etj.59 Po
ashtu, nj sr varrezash t periudhs s Hekurit n Kosov, si Banja e Pejs, Rugov,
Romaj, Karaga60, kan dhn t njjtat forma gjeometrike, t cilat si dhe n rastin e
Veriut t Shqipris paraqesin n prgjithsi nj prpunim m modest nga ana teknike,
me forma jo perfekte, n prgjithsi me brinj jo t rregullta dhe prerje t trthort
jouniforme, si dhe nj teknik shpimi m t thjesht. Disi m komplekse pr sa i prket
tekniks s shpimit paraqitet rruaza drejtkndore nga tuma 4 e inamakut, e cila
prve shpimit prgjat aksit kryesor, n qendr t njrs faqe ka nj tjetr vrim n
drejtim pingul me t parn (Tab. III: 73, Tab. IV: 31). Nj tjetr rruaz me form
trekndore nga tuma 8 e inamakut, krahas shpimit n aksin kryesor, ka disa vrima n
vij t drejt n mesin e njrs faqe. Ato paraqesin raste jo shum t qarta t prdorimit
t tyre, t cilat lidhen ndoshta me vargje m komplekse rruazash. Palavestra sugjeron
varjen n to t vargjeve t tjera prej rruazash61.
Nj grup tjetr m t sofistikuar dhe q krkon nj investim m t madh n aspektin
teknik t gdhendjes s materialit formojn rruazat e zbukuruara me kanelyra ose incizim.
Shum t pakta n numr ato jan t prqendruara n skajin verilindor t vendit, n
zonn e bashkimit t Drinit t Bardh dhe Drinit t Zi. N nj kuadr m t gjer ato i
hasim dendur n gjith Ballkanin dhe n Mesdhe, kryesisht prgjat shekujve VI-V para
Kr. Prmendim ktu rruazat n form sferike t shtypur me kanelyra vertikale ose n
form rozete, nj form tipike e shekujve VI-V para Kr., si n Ballkan dhe n Italin e

57

PALAVESTRA 1997, f. 35.

PALAVESTRA KRSTI 2006, f. 278.
59
Ibid., f. 260-265.
60
Ibid., f. 265.
61
Ibid.

58

Rovena KURTI

87

Jugut62. N tumat e inamakut kt form e hasim gjat Hekurit t zhvilluar jo vetm n

materialin e qelibarit, por t aplikuar dhe n balt dhe qelq. Gjithashtu, rruaza e zgjatur
me kanelyra gjatsore (Tab. IV: 33) nga inamaku ka paralele t shumta n Ballkan63,
ndrsa dallohen pr punimin elegant rruazat tubulare me incizime transversale (Tab.III,
78, Tab. IV: 32). Kto t fundit prfaqsojn nj tip t hasur dendur n Ballkanin Qendror
dhe Perndimor64, ndrsa dekori i afron m shum me rruazat nga tuma e Pilatovi n
Serbin Perndimore, datuar n shekullin VI para Kr65. T njjtin tip e ndeshim dhe n
brigjet perndimore t Adriatikut, n rajonin e Este66.
Varset ose rruazat n form shisheje kan nj prhapje t gjer n Mesdhe, dhe
n Ballkanin Qendror e Perndimor67. Dy nga rastet tona ngjasojn n mnyr t
veant me nj ekzemplar nga tuma e Romajs n Kosov, dhe nj tjetr nga Maqedonia
t datuara n shekullin VI para Kr.68
Varsja ose rruaza e tipit t ashtuquajtur wineskin, nga pikpamja morfologjike
qndron midis tipit g pr sa i prket dekorit t koks dhe K pr sa i prket trajtimit
t qafs n klasifikimin e br nga Palavestra. Ajo ka nj prhapje m t ngusht n
zonn e Ballkanit dhe kryesisht n at qendror, si n Glasinac, Novi Pazar, Atenica,
Rugova, Romaja, etj. dhe lidhet kronologjikisht me fundin e shekullit VI para Kr. dhe
fillimin e shekullit V para Kr69.
Po ashtu, varse n form bajameje ose konike jan t pranishme n Ballkanin
Qendror, si n tumn Pilatovi n Serbin Perndimore70 datuar n shekullin VI para
Kr. Edhe pr varsen n form ovale paralele vijn nga tuma e Iglarevos n Kosov
datuar n t njjtn periudh71.
T gjith tipat e msiprm bashkjetojn n shekujt VI-V para Kr. dhe n shum
raste gjenden t kombinuar n vargje. Kshtu pr shembull kemi raste ku format globulare
t vogla ose n form disku kombinohen n varg me ato katrkndore m t mdha, ku
kto t fundit jan m t rralla dhe ndoshta kan pasur nj pozicion qendror n varg, si n
rastin e varrit 23 nga tuma 1 e Rrethe-Bazjes. N ann tjetr kemi dhe raste ku rruazat
e vogla globulare (Perlat 2/varri 8, 10; Urak 1/varri 11) ose ato katrkndore (Sanxhak
3/varri 4; Shtogj 1/varri 16) formojn vargje t veanta (Tab. IV: 42-43).

62

Ibid., f. 244.
Ibid., f. 244-253; PALAVESTRA 1997, f. 19, Plate II: 7, 9; 29, Plate VII a: 18; 31, Plate VIII a: 20.
64
Ibid., 29, Plate VII a: 18; f.31, Plate VIII a: 20.
65
PALAVESTRA KRSTI 2006, f. 318.
66
RAPOSSO 1998.
67
PALAVESTRA 1997, f. 37.
68
Ibid., 29, Plate VIIb: 16.
69
PALAVESTRA KRSTI 2006, f. 194-197.
70
Ibid., f. 318.
71
PALAVESTRA 1997, f. 17, Plate 1: 8-9.
63

88

Qelibari gjat periudhs s Bronzit dhe Hekurit n Shqipri

Paralelet e ngushta n aspektin tipologjik me Ballkanin Qendror, si dhe mungesa e

qelibarit n perndim t vendit ton, na ojn n supozimin se prqendrimi i lart i
materialit n Veri t Shqipris realizohej prmes rrugve t brendshme t komunikimit
midis komuniteteve t Ballkanit. Nisur nga t dhnat q disponojm deri m sot, ekziston
nj mundsi e ult e futjes s qelibarit n vendin ton prmes rrugve detare midis dy
brigjeve t Adriatikut. Prmendim ktu pranin e ult t qelibarit n tumat e Shtojit dhe
vetm nj fragment t vogl nga tuma 1 e Dukatit. Mungesa e qelibarit prgjat bregdetit
lindor t Adriatikut Jugor lidhet dhe me influencn e dy kolonive greke tashm t
themeluara, Epidamnus dhe Apolonia, t cilat do ta orientojn kt rajon drejt kontakteve
me qendrat greke72. Gjithashtu, mungesa n korpusin ton t figurinave t qelibarit,
prodhime tipike t Gadishullit Apenin dhe t pranishme n Ballkanin Perndimor e
Qendror, sugjerojn se kto marrdhnie transadriatike ishin t prqendruara m n
veri, ku njihet roli i Liburnve n kontrollin e rrugve detare, por dhe n kalimin e
qelibarit nga brigjet e Adriatikut Verior drejt Ballkanit Qendror73.
Kshtu, n skajin verilindor t vendit, lugina e Drinit t Bardh ka luajtur nj rol t
rndsishm n kontaktet veri-jug. Tipat m diagnostik t rruazave t qelibarit nga tumat
e inamakut dhe Knets gjejn paralele m t afrta n territorin e Kosovs, si dhe m
n veri prgjat lugins s Ibrit dhe Zapadna-Moravs, t cilat prbjn dhe nj zon kye
t prqendrimit t qelibarit n Ballkanin Qendror74. N nj kndvshtrim m t gjer,
marrdhniet kulturore midis ktyre zonave jan br tashm t njohura dhe prmes
aspekteve t tjera t kulturs materiale, si qeramika apo elemente t stolive dhe armve75.
Shembulli m i mir i kontakteve me Ballkanin Qendror sht lugina e Matit. Prgjat
shekujve VI-V para Kr., n kohn kur influenca e kulturs s Glasinacit kishte arritur
kulmin dhe n zona kufitare t saj76, n korpusin e pasur t stolive tipike t ksaj kulture
n tumat e lugins s Matit prfshihen edhe rruazat e qelibarit. Shumica e varreve daton
pikrisht me kt faz, si dhe vrtetohet nga fibula e tipit Glasinac, e cila n pjesn
m t madhe t rasteve paraqet nj variant t von, datuar n shekujt VI-V para Kr.77.
Jubani me t drejt sugjeron se rrugt e kontaktit midis Matit dhe Glasinacit nuk kalojn
prmes Kosovs dhe Shqipris Verilindore, t cilat paraqesin tipare periferike t ksaj
kulture, por jan t zhvendosura m n perndim78. Kshtu nj tjetr rrug e kalimit t
qelibarit mund t supozohet prgjat lugins s Drinas n kufijt lindor t Bosnjs, dhe
degve t tij m n jug n Malin e Zi, ku bashk me elemente t tjera t kulturs s

72

JUBANI 1995, f. 535, 537.

PALAVESTRA KRSTI 2006, f. 46-47.
74
Ibid., f. 48.
75
JUBANI 1985, f. 211-221; Idem., 1974, f. 197-199; BELA 1998, f. 217-222.
76
VASI 1977, f. 22-23.
77
Ibid., f. 24.
78
JUBANI 1995, f. 535.

73

Rovena KURTI

89

Glasinacit do t shfaqen n luginn e Matit dhe objektet e qelibarit.

N Shqiprin Juglindore t gjitha varret me qelibar shoqrohen me importe greke t
fundit t periudhs arkaike, ka sugjeron se ndikimi helen i dha shtys qarkullimit t
materialit n kto territore, i cili kishte munguar prej rreth katr shekujsh. N kt periudh
vihet re gjallrimi i tregtis s qelibarit n nj kontekst m t gjer, prgjat Vardarit dhe
Moravs, ku dallohet prania e tij n Pelagoni dhe n Maqedonin veriperndimore, si
dhe rreth liqenit t Ohrit79. Duhet prmendur ktu dhe roli i lugins s Drinit t Zi n
kalimin e qelibarit drejt qendrave maqedonase. Rrugt e komunikimit dhe shkmbimit t
vendosura prgjat ktyre luginave duken qart n deprtimin e ndikimit helen drejt
Ballkanit Qendror, duke filluar sidomos nga mesi i shekullit VI para Kr. N kt kontekst
marrdhniesh duhet par dhe shfaqja e qelibarit n Shqiprin Juglindore, ku elita vendase
n kt faz t kalimit n jetn qytetare do t kishin n zotrim objekte importi nga
qendrat greke80. Varreza e dyst e Borovs, e cila ka dhe numrin m t lart t rruazave
t qelibarit n juglindje, sht shprehja m e qart e ksaj dukurie ku krahas nj riti t ri
varrimi, varret e pasura me elemente t ndryshme t kulturs materiale, si qeramika,
armt apo stolit, na japin nj tablo t qart t ndikimit helen81, ashtu si dhe n qendra t
tjera t Maqedonis n shekujt VI-V para Kr.
Si nj stoli e prdorur nga t dyja gjinit, edhe gjat ksaj periudhe rruazat e qelibarit
lidhen m tepr me varre femrore, n formn e gjerdanve, q n shumicn e rasteve
shoqroheshin dhe me materiale t tjera si qelqi, bronzi apo dhe guri. Ato gjenden n
varre nga 1 deri n 23 rruaza n juglindje, ndrsa n luginn e Matit dhe inamak ka
varre dhe me 300 deri n 600 rruaza. Si paraqitet n Fig. 4-7, varret me rruaza qelibari
paraqesin n shumicn e rasteve kontekste t pasura, shprehse t fuqis ekonomike
dhe nj statusi t lart n shoqri, ku prve qeramiks s importuar greke, spikasin
materiale t tjera importi, si flori, argjend dhe qelq. Shekujt VI-V para Kr. prkojn n
nj kontekst m t gjer me t ashtuquajturat varre princrore n Europn Qendrore,
Ballkan82 dhe Gadishullin Apenin83, t cilat spikasin gjithashtu pr nj prani t lart t
qelibarit n kontekstet e tyre. Kto elita fisnore sipas Palavestrs do t kishin nn
kontroll rrugt tregtare prmes t cilave do t kalonte dhe qelibari, qoft n formn
e dhurats apo shkmbimit tregtar. Tipare elitare, ndonse n nj nivel m modest,
duket t shfaqen n kto varre dhe n territorin ton n shekujt VI-V para Kr.
Mungesa e punishteve krahasuar me numrin e lart t vendgjetjeve t qelibarit
jasht Baltikut sht e zakonshme84. Gjat mijvjearit t par qendrat e prodhimit
79

PALAVESTRA KRSTI 2006, f. 52.

ALIU 1994, f. 56.
81
Ibid., f. 54-56.
82
BABI 2002; PALAVESTRA 2003, f. 213-223; Idem., 1998.
83
NEGRONI CATACCHIO 2011b, f. 63-73;
84
HUGHES-BROCK 1998, f. 491.
80

90

Qelibari gjat periudhs s Bronzit dhe Hekurit n Shqipri

Fig. 4. Kontekstet e varreve me rruaza qelibari t Hekurit t zhvilluar n Shqiprin Jugore.

lidhen me Gadishullin Apenin, ku n shekujt VI-V para Kr. kryeson Italia e Jugut.
Edhe pr Ballkanin Palavestra sugjeron se objektet e qelibarit punoheshin n qendra
t ndryshme t Italis s Jugut. Nuk prjashtohet gjithsesi dhe mundsia e punishteve
lokale, si pr shembull kur bhet fjal pr varsen e tipit wineskin, tipike kjo pr
Ballkanit Qendror. Duhet t prmendim ktu dy fragmente qelibari nga varri 41 i
tums 1 t Rrethe-Bazje n luginn e Matit85, t dyja t pashpuara dhe jo t plota, nga
t cilat ajo me prmasa t mdha ruan nj gjatsi prej 6,5 cm dhe 3,5 cm e gjer (Fig.
IV: 41). Edhe pse e fragmentuar, ajo mund t prezantoj nj fragment materiali bruto
pr prodhim rruazash. Fragmenti nuk shoqrohet me rruaza t tjera n varr dhe prmban
gjurm t punimit mbi t, si shpime t vogla jo t tejshpuara. Megjithat nuk prjashtohet
mundsia se kemi t bjm me nj tjetr varse t tipit wineskin me prmasa t
mdha, s cils i mungon ekstremi i siprm.
Prfundime
N terma t kronologjis relative, qarkullimi i qelibarit n territorin e Shqipris prgjat
protohistoris, ashtu si dhe n Ballkan, dhe m gjer n Mesdhe, njeh dy faza kryesore,
t cilat i prkasin respektivisht periudhs s Bronzit t von, duke nisur nga shekulli XIV
deri n shekujt XI-X para Kr., dhe asaj t Hekurit t zhvilluar kryesisht n shekujt VI-V
para Kr. Gjat t dyja fazave shihen tri zona kryesore t prqendrimit t materialit: lugina

85

PRENDI (et.al.) 1955, Tab. IX, 2.

Rovena KURTI

91

Fig. 5. Kontekstet e varreve me rruaza qelibari t Hekurit t zhvilluar n luginn e Matit dhe
n tumat e Shtojit.

92

Qelibari gjat periudhs s Bronzit dhe Hekurit n Shqipri

Fig. 6. Kontekstet e varreve me rruaza qelibari t Hekurit t zhvilluar n tumat e inamakut.

Rovena KURTI

93

Fig. 7. Kontekstet e varreve me rruaza qelibari t Hekurit t zhvilluar nga tuma t tjera n
verilindje.

e Matit dhe zona e bashkimit t Drinit t Zi dhe t Drinit t Bardh, t cilat kan pasur
prqendrimin kryesor n Hekurin e zhvilluar dhe n sasi t ult n Shqiprin Juglindore.
I gjetur vetm n kontekste varresh, qelibari ishte objekt luksi dhe element prbrs
i stolisjes, kryesisht asaj femrore, n form e rruazave, ndrsa n Hekurin e zhvilluar,
shum m rrall ai prdorej dhe pr varse apo si element dekorues i fibulave. Ashtu si
dhe kategori t tjera t kulturs materiale, qelibari ishte tregues i marrdhnieve kulturore
midis komuniteteve t ndryshme fisnore protohistorike, t cilat ndanin midis tyre zakone,
shije, por dhe elemente t prbashkta t kostumit apo t shprehjes s statusit.

Lista e tabelave86
Tab. I: Bari 1, varri 47: nr. 3, 11; Bar 2, varri 2: nr. 1-2, 5, 7, 13; Mat/ Shtogj 2,
varri 9: nr. 4, 17; Kashar: nr. 6, 10; Perlat 2, varri 3: nr. 8-9; inamak 16, varri 2: nr. 1416; inamak 1, varri 6: nr. 18-19; Mat/ Shtogj, jasht varreve: nr. 20, 22; Burrel 1, varri
32: nr. 21; Mat/ Shtogj 1, varri 14 dhe 16: nr. 23 dhe 24; Knet 2, varri 5: nr. 26-27;
Rrethe-Bazje 1, varri 38: nr. 28.
86

Vizatimet jan n shkalln 1:1, prve nr. 31-32, 35-37 dhe 40-42 n Tab. II, t cilat paraqiten n
shkalln 2:1.

94

Qelibari gjat periudhs s Bronzit dhe Hekurit n Shqipri

Tab. II: Mat/ Shtogj 1, varri 1: nr. 29, varri 14: nr. 51, jasht varreve: nr. 56; RretheBazje 1, varri 38: nr. 41, vari 19: nr. 47, varri 16: nr. 61; Rrethe Bazje 2, varri 8: nr. 30,
38; Rrethe-Bazje 7, varri 15: nr. 32, 46, 59; Klos 1, varri 5: nr. 31; Burrel 1, varri 32: nr.
33, 39; Burrel 3, varri 4: nr. 36-37, 50, 52; Knet 2, varri 5: nr. 35, 43; Knet 4, varri
5: nr. 34; Knet 5, varri 16: nr. 40; inamak 1, varri 18: nr. 49, inamak 3, varri 3: nr.
44-45, 48, varri 12: nr. 55, 57; varri 13: nr. 62; inamak 5, varri 3: nr. 42, 54; inamak
7, varri 13: nr. 60; inamak 16, varri 4: nr. 53; Shtoj 4, varri 11: nr. 58.
Tab. III: Burrel 1, varri 32: nr. 63; Rrethe-Bazje 1, varri 23: nr. 66; Rrethe-Bazje 7, varri
15: nr. 64-65; inamak 1, varri 35: nr. 77; inamak 3, varri 3: nr. 70; inamak 3, varri 13: nr.
68-69; inamak 4, varri 18: nr. 72-73; inamak 5, varri 2: nr. 78, 80, jasht varreve: nr. 80,
84-85; inamak 8, varri 18: nr. 67, varri 13: nr. 71; inamak 16, varri 4: nr. 74-76; Shtogj 1,
varri 1: nr. 81; Rehov, jasht varreve: nr. 82; Kruj, gjetje rasti: nr. 83.
Tab. IV: Bar 2, varri 2: nr. 1-9; inamak3, varri 3: nr. 19-20, 23; inamak 4, varri 18:
nr. 31; inamak 5, varri 32: nr. 10, 12; varri 3: nr. 13-18, 21-22, varri 13: nr. 24-27, varri
2: nr. 32, 35, varri 36: nr. 40, jasht varreve: nr. 37-39; inamak 8, varri 13: nr. 28-30;
inamak 16, varri 4: nr. 33, Klos 1, varri 5: nr. 11; varri 9: nr. 42; Knet 1, varri 5: nr. 34;
Shtogj 1, varri 1: nr. 36; Rrethe-Bazje 1, varri 41: nr. 41; Urak 1, varri 11: nr. 43.
Bibliografi
ALIU 1994: Varreza e Borovs, Iliria XXII (1994,1-2), f. 5-86.
ALIU 2004: S. Aliu, Tuma e Luarasit, Tiran.
ALIU 2012: S. Aliu, Tuma e Rehovs, Kor.
ALIU BEJKO 2009: S. Aliu, L. Bejko, Fibulat e varrezave t Kolonjs, Iliria XXXII
(2005-2006), f. 59-104.
ANDREA 1985: Zh. Andrea, Kultura ilire e tumave n pellgun e Kors, Tiran.
BABI 2002: S. Babi, Princely graves of the central Balkans-a critical history
of research, European Journal of Archaeology, vol. 5 (1), f. 70-88.
BECK 1985: C. W. Beck, The role of the scientist: The amber trade, the chemical
analysis of amber and the determination of Baltic provenance, Journal
of Baltic Studies XVI/3 (Special issue: Studies in Baltic amber), f. 191-199.
BECK 1998: C. W. Beck, Chemical studies of amber, n Unione internazionale delle
scienze Preistoriche e Protostoriche: atti del XIII cogresso, Forli, Italia,
8-14 Septembre 1996, vol. 6/1, A.B.A.C.O, f. 379-382.
BECK LIU 1974: C. Beck, T. Liu, The origin of archaeological amber artifacts
from Yugoslavia, Bulletin de lAcademie Serbe des sciences et des arts
51/13, f. 115-118.
BEJKO 1994: L. Bejko, Some problems of the Middle and Late Bronze Age in southern
Albania, Institute of Archaeology Bulletin, London, 31, f. 105-126.
BEJKO 2002: L. Bejko, Mycenaean presence and influence in Albania, n N. Cambi,
S. ae, dhe B. Kirigin (eds.), Greek influence along the East Adriatic

Rovena KURTI

95

coast, Proceedings of International Conference, (24-26th September

1998), Split, f. 9-24.
BELA 1998: M. Bela, Kultura materiale dhe shpirtrore e Lums n epokn e Hekurit
dhe lidhjet e saj me arealin e Shkodrs, Seminari i Dyt Ndrkombtar
Shkodra n shekuj, Vll. I, (Shkodr 22-29 Qershor 1995), f. 217-222.
BLINKENBERG 1926: Chr. Blinkenberg, Fibules Greques et Orientales, 1926.
BODINAKU 1982: N. Bodinaku, Varreza tumulare e Pazhokut, Iliria XII (1982,1), f. 49-101.
BODINAKU 1995: N. Bodinaku, The Late Bronze Age culture in Albania and the
relation with Balcanic and Aegean-Adriatic areas, n B. Hnsel (d.)
Handel, Tausch und Verkehr im bronze-und frheisenzeitlichen
Sdosteuropa, (Sdosteuropa-schriften, band 17. Prhistorische
archeologie in Sdosteuropa, band 11, Mnchen-Berlin, f. 259-268.
BOUZEK 1985: J. Bouzek, The Aegean, Anatolia and Europe: Cultural interrelations
in the second millennium B.C., Studies in Mediterranean Archaeology,
vol. XXIX.
BOUZEK 1993: J. Bouzek, The shifts of the amber route, n C.W. Beck dhe J. Bouzek
(eds.), Amber in Archaeology: Proceedings of the Second International
Conference on Amber in Archaeology, Liblice 1990, f. 141-146.
BOUZEK 1998: J. Bouzek, Some new aspects of amber routes studies, n Amber in
Archaeology, Proceedings of the XIII Congress, International Union of
Prehistoric and Protohistoric Sciences, Forli, Italia, 8-14 September 1996,
A.B.A.C.O., f. 383-386.
BOUZEK 2007: J. Bouzek, The amber route, Apollo and the Hyperboreans, n GALANAKI
(et.al) 2007, f. 357-362.
CEKA 1974: N. Ceka, Grmimi i nj tume n Dukat, Iliria III, f. 131-152.
CINQUEPALMI (et.al.) 2006: A. Cinquepalmi, G. Recchia, I. Angelini, G. Artioli, P.
Bellintani, A. Polla, Exotica da siti interni: Il caso dellinsediamento
dellet dell Bronzo di Masseria Chianccuda (Brindisi), n Materie
prime e scambi nella preistoria italiana, Atti della XXXIX Riunione
Scientifica 25-27 Novembre 2004, (Vol. III), Firenze, f. 1495-1531.
CZEBRESZUK 2007: J. Czebreszuk, Amber between the Baltic and the Aegean in the
third and the second millennia B.C. (an outline of major issues), n
GALANAKI (et.al.) 2007, f. 363-370.
CULTRARO 2006: M. Cultraro, I vaghi di ambra del tipo Tirinto nella protostoria
italiana: nuovi dati dallarea egeo-balcanica, n Materie prime e
scambi nella preistoria italiana, Atti della XXXIX Riunione Scientifica
(Vol. III), 25-27 Novembre 2004, Firenze, f. 1533-1553.
CULTRARO 2007: M. Cultraro, Evidence of amber in Bronze Age Sicily: Local sources and
the Balkan-Mycenaean connection, n GALANAKI (et.al) 2007, f. 377-392.
DE NAVARO 1925: J.M. de Navaro, Prehistoric routes between Northern Europe
and Italy defined by the amber trade, The Geographical Journal 66,
1925, f. 481-507.
DUNBABIB 1962: T.J. Dunbabin (ed.), Perachora: The sanctuaries of Hera Akraia and
Limenia II: Pottery, Ivories, Scarabs and other objects from the votive
deposit of Hera Limenia, Oxford.

96

Qelibari gjat periudhs s Bronzit dhe Hekurit n Shqipri

FORENBAHER 1995: S. Forenbaher, Trade and exchange in Late Bronze and Early
Iron Age Croatia, n B. Hnsel (d.), Handel, Tausch und Verkehr im
bronze-und frheisenzeitlichen Sdosteuropa, (Sdosteuropa-schriften,
band 17. Prhistorische archeologie in Sdosteuropa, band 11, MnchenBerlin, f. 269-282.
GALANAKI (et.al) 2007: I. Galanaki, H. Tomas, Y. Galanakis dhe R. Laffineur (eds.),
Between the Aegean and the Baltic seas: Prehistory across broders,
University of Zagreb, 11-14 April 2005, (2007), Aegaeum 27.
GASLAIN 2010: C. Gaslain, Archologie de lambre en Mditerrane et en Orient Ancien
aux Ages du Bronze et du Fer, Lille 2010, Thse de Doctorat.
GRIMALDI 1996: D. A. Grimaldi, Amber: Window to the past, New York.
HAMMOND 1967: N. G. L. Hammond, Epirus: The Geography, the ancient remains,
the history and the topography of Epirus and adjacent areas, Oxford.
HARDING 1972: A. Harding, Illyrians, Italians and Mycenaeans: transAdriatic contacts during the Late Bronze Age, Studia Albanica 1972
(2), f. 215-222.
HARDING HUGHES-BROCK 1974: A. Harding dhe H. Hughes-Brock, Amber in the
Mycenaean world, Annual of the British School at Athens (69), f. 145-172.
HEYMANS WIJNGAARDEN 2011: E. Heymans dhe G. J. von Wijngaarden, Low- valued
manufactured exotics in the eastern Mediterranean in the Late Bronze
Age and Early Iron Ages, n A. Vianello (ed.), Exotica in the Prehistoric
Mediterranean, 131-132.
HUGHES-BROCK 1985: H. Hughes-Brock, Amber and the Mycenaeans, n J. M. Todd
(ed.), Studies in Baltic Amber. Journal of Baltic Studies XVI (special
issue), f. 257-67.
HUGHES-BROCK 1993: H. Hughes-Brock, Amber in the Aegean in the Late Bronze
Age: some problems and perspectives, n C.W. Beck dhe J. Bouzek
(eds.), Amber in Archaeology: Proceedings of the Second International
Conference on Amber in Archaeology, Liblice 1990, f. 219-229.
HUGHES-BROCK 1998: H. Hughes-Brock, Mycenaean amber beads and ornaments:
what can we learn from their shapes-and from one another? n Amber
in Archaeology, Unione internazionale delle scienze Preistoriche e
Protostoriche 1996: atti del XIII cogresso, 8-14 Septembre Forli, Italia
1996, vol. 6/1, A.B.A.C.O, f. 491-6.
HUGHES-BROCK 1999: H. Hughes-Brock, Mycenaean beads: gender and social
contexts, Oxford Journal of Archaeology 18, f. 277-296.
HUGHES-BROCK 2003: H. Hughes-Brock, Amber beads in Archaeology: publications
since ca. 1993, n C.W.Beck, I.B.Loze dhe J.M.Todd (eds.), Amber in
archaeology: Proceedings of the Fourth International Conference on
Amber in Archaeology, Talsi, 2001, f. 236-255.
HUGHES-BROCK 2005: H. Hughes-Brock, Amber and some other travelers in the
Bronze Age Aegean and Europe, n A. Dakouri-Hild dhe S. Sherrat
(eds.), Autochthon: Papers presented to the O.T.P.K Dickinson on the
occasion of his Retirement, British Archaeological reports, International
Series 1432, Oxford: Archeopress, f. 301-316.

Rovena KURTI

97

HUGHES-BROCK 2011: H. Hughes-Brock, Exotic materials and objects sent to and

from ? the Bronze Age Aegean. Some recent work and some
observations, n A. Vianello (ed.), Exotica in the Prehistoric
Mediterranean, Oxford, f. 99- 115.
ISLAMI 1982: S. Islami, Aspects de la civilisation tumulaire de Mat dans la Prhistoire,
n Interaction and acculturation in the Mediterranean, Proceedings of
the second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory,
Amsterdam, 19-23 November 1980, f. 121-152.
JUBANI 1969: B. Jubani,Varreza tumulare e inamakut (Kuks), BA, f. 37-50.
JUBANI 1974: B. Jubani,T dhna pr kulturn tumulare t Shqipris Verilindore,
Kuvendi i Par i Studimeve Ilire, Tiran 15-22 Shtator 1972, f. 189-209.
JUBANI 1985: B. Jubani, Tipare t kulturs ilire n trevn e Dardanis, Iliria 1985 (2),
f. 211-221.
JUBANI 1995: B. Jubani, Il trafico e gli scambi commerciali-culturali fra lAlbania ed
i paesi limitrofi nella prima epoca dell ferro, dans B. Hnsel (d.) Handel,
Tausch und Verkehr im bronze-und frheisenzeitlichen Sdosteuropa,
Sdosteuropa-Schriften, band 17, Prhistorische archeologie in
Sdosteuropa, band 11, Mnchen-Berlin, 1995, f. 363-369.
KILIAN-DIRLMEIER 1985: I. Kilian-Dirlmeier, Schwerter gischen typs in Albanien,
Iliria XV, 1985 (2), 251-264.
K ILIAN -DIRLMEIER 1993: I. Kilian-Dirlmeier, Die Schwerter in Griechenland
(auerhalb der Peloponnes), Bulgarien und Albanien, Prhistorische
Bronzefunde, Ab. 14, band 12, Mainz.
KORKUTI 1985: M. Korkuti, Marrdhniet midis dy brigjeve t Adriatikut n epokn
e Bronzit dhe t Hekurit, Iliria XIV (1985,1), f. 93-109.
LAFFINEUR 1999: R. Laffineur, La Crte Minoenne et le monde Mycnien, n Cornaline
et pierres prcieuses. La Mditerrane de lAntiquit lIslam, Actes du
colloque organiss au Muse du Louvre par le service culturel les 24 et
25 Novembre, Paris, f. 61-76.
LO SCHIAVO 2010: F. Lo Schiavo, Le fibule dellItalia meridionale et della Sicilia
dallet dell bronzo recente all VI secolo a. C., Prhistoriche
bronzefunde XIV/1, Stutgard.
LO SCHIAVO BIETTI-SESTIERI 1974: F. Lo Schiavo, A.M. Bietti-Sestieri, Disa probleme
rreth marrdhnieve midis Italis dhe Gadishullit Ballkanik n
periudhn e Bronzit t von-fillimet e epoks s Hekurit (Apendiks),
Kuvendi i Par i Studimeve Ilire I, f. 219-253.
NEGRONI CATACCHIO 1971: N. Negroni-Cattachio, La problematica dellambra nella
protostoria italiana. La ambre intagliate delle culture protostoriche
dellarea Lombardo-veneta-tridentina, Mem. Museo Civ. Stor.
Nat.Verona 18, f. 319-335.
NEGRONI CATACCHIO 1978: N. Negroni-Cattachio, Lambra nella Protostoria Italiana,
n Ambra, oro del nord, f. 659-696.
NEGRONI CATACCHIO 1996: N. Negroni-Catacchio, Le vie dell Ambra, I passi alpini
orientali e lAlto Adriatico, n Aquileia e larco Alpino orientale, Atti
della VI settimana di Studi Aquileiesi, Aquileia, f. 21-59.

98

Qelibari gjat periudhs s Bronzit dhe Hekurit n Shqipri

NEGRONI CATACCHIO 2006 (et.al): N. Negroni-Catacchio, A. Massari dhe B. Raposso,

Lambra come indicatore di scambi nellItalia pre e protostorica, n
Atti della XXXIX riunione scientifica dellIIPP, Florence, f. 1439-1475.
NEGRONI CATACCHIO 2011a: N. Negroni-Catacchio, Amber in Antiquity, n A. Vianello
(ed.), Exotica in the Prehistoric Mediterranean, Oxford, f. 56-58.
NEGRONI CATACCHIO 2011b: N. Negroni Catacchio, Amber and warrior princes of the
Orientalising Period in Italy, n A. Vianello (ed.), Exotica in the
Prehistoric Mediterranean, Oxford, f. 63-73.
PALAVESTRA 1987-1988: The Iron Age amber trade in the Balkans, Balcanica XVIIIXIX, f. 205-217.
PALAVESTRA 1997: A. Palavestra, Prehistoric glass and amber beads from Kosovo,
Balcanica XXVIII, f. 15-43.
PALAVESTRA 1997: Landmarks of power: princely tombs in the central Balkan Iron
Age, n D. Bailey (ed.), The Archaeology of Value: Essays on prestige
and the processes of valuation, British Archaeological Reports,
International series 730, Oxford, f. 55-69.
PALAVESTRA 2003: A. Palavestra, A composite amber jewelry set from Novi Pazar,
n C.W.Beck, I.B.Loze dhe J.M.Todd (eds.), Amber in archaeology:
Proceedings of the Fourth International Conference on Amber in
Archaeology, Talsi 2001,Riga 2003, f. 213-223.
PALAVESTRA 2007: A. Palavestra, Was there an amber route? n GALANAKI (et.al)
2007, f. 49-356.
PALAVESTRA KRSTI 2006: A. Palavestra dhe V. Krsti, The magic of Amber, Belgrade:
National Museum.
PRENDI 1974: F. Prendi, Vshtrim mbi kulturn e periudhs s par t hekurit n
Shqipri, Iliria (III), f. 103-130.
PRENDI (et.al.) 1955: F. Prendi, S. Islami, H. Ceka, S. Anamali, Zbulime t kulturs
ilire n Luginn e Matit, Bulletin i Shkencave Shoqrore 1, f. 110-135.
RAPOSSO 1998: B. Raposso, Presence and diffusion of amber artifacts in the
paleoveneto territory, n Amber in Archaeology, Proceedings of the
XIII Congress, International Union of Prehistoric and Protohistoric
Sciences, Forli, Italia, 8-14 September 1996, A.B.A.C.O., f. 431-436.
STOOP 1976: M. W. Stoop, Francavilla Marittima. Acropoli sulla Motta, Atti e Memorie
Della Societ Magna Grecia, n. 15-17 (1974-1976), f. 107-168.
TERAN 2005: B. Teran, Cultural connections between the Caput Adriae and the
Aegean in the Late Bronze and Early Iron Age, GALANAKI (et.al) 2007,
f. 157-167.
TODD 1998: J. M. Todd, Archaeological amber and the Illyrian connexion, n Unione
internazionale delle scienze Preistoriche e Protostoriche: atti del XIII congresso,
Forli, Italia, 8-14 Septembre 1996, vol. 6/1, A.B.A.C.O., f. 387-392.
VASI 1977: R. Vasi, The chronology of the early Iron Age in the Socialist Republic
of Serbia, British Archeological Reports 31, f. 22-23.

Rovena KURTI

99

AMBER DURING LATE BRONZE AGE AND IRON AGE IN

ALBANIA

Amber and other imports such as faence, glass or semi-precious stones, used during
the Bronze and Iron Ages in Albania have not been subjects of systematic study. The
aim of this article is to analyze the presence of amber in the present territory of Albania,
following a chronological span from the Late Bronze Age when it appears first, up to
the 5th century B.C. or the end of the Iron Age.
Amber beads have been mentioned and catalogued by Albanian authors, as part of
the grave goods from various Bronze and Iron Age necropoleis excavated throughout the
country. However, their analysis is very general, lacking descriptive details, and very
limited in typological, chronological and cultural terms. In this context, N. Bodinaku
and S. Aliu mention the first appearance of amber in the 13th-12th centuries B.C. in south
Albania, whereas B. Jubani suggests an inner Balkan route of amber during the advanced
Iron Age, starting from the Dalmatian coast to the Plateau of Dukagjin in Kosovo, and
then to north-east Albania, in the Mat valley in the central-north, and the tumuli of Shtoj
in the northwest of the country. In addition, various foreign authors, such as Hammond
and Harding have stressed the role of the Albanian coast in exchanges between Central
Europe or North Adriatic and the Aegean during the Late Bronze Age, mentioning various
objects travelling north-south, mainly metal products, but also amber.
On the other hand, the study of amber and its social or symbolic aspects, in the
Adriatic, Aegean and Central Balkans has advanced a lot in recent decades.
Furthermore, from the end of the 19th century, the various scientific methods that have
developed in identifying the material composition and origin have proved that most of
the archaeological amber from the Mediterranean comes from the Baltic. In addition,
we expect the same origin of the amber in Albania. However, the analysis of the material
remains a task for the future.
Amber in the Late Bronze Age
Based on the presently available data, the earliest occurrence of amber in Albania dates
to the Late Bronze Age, i.e., from the 14th century B.C., or in terms of the Aegean chronology,
from Late Helladic IIIA2. In the period between the Late Bronze Age and the beginning of
the Iron Age (14-10th centuries B.C.), although in small quantity (a total number of 61 beads
coming exclusively from grave contexts), amber was in present from north to south of the
country : in tumulus 16 at inamak; in the tumuli of Perlat and Shtogj in the valley of Mat;
in tumulus 7 at Pazhok; at Kashar; in the tumuli of Rehova and Luaras in the plateau of

100

Amber during Late Bronze Age and Iron Age in Albania

Kolonja, and in tumulus 2 at Bar in the Kora basin (Fig. 1-2).

The beads consist of simple geometric shapes (Tab. I: 1-17; Tab. IV: 1-9), such as disc
shape, flat globular or lentoid shapes, disc beads of drop-shaped longitudinal section,
biconical or irregular beads, all common shapes circulating during the late Bronze Age
from Central Europe, along the northern coasts of the Adriatic, to the western or central
Balkans and Greece. Carefully worked beads, with clearer morphological patterns belong
to the final phase of Bronze Age, such as those of disc shape and biconical shape from
tumulus 2 at Bar or the Allumiere bead from the tumulus of Perlat. The latter represents
one of the two most characteristic types for the final two centuries of the 2nd millennium
B.C., however, with a limited distribution in the south as for example in Greece. Although
reference to the territory of Albania is made by some foreign author in distribution maps
of Tiryns type beads, (Ref. n 18), so far we have not encountered any beads belonging to
this type. The beads with the closest similarity in shape are the biconical beads from Bar
2 tumulus (Tab. IV: 7-8) which, however, lack the rib feature in the centre.
The presence of amber in Albania is encountered at a slightly later date than at
Mycenae, where it was found in 16th century shaft graves, around the same period as in
the Dalmatian coast and the western Balkans. A date range between the 14th and
the12th centuries B.C. is attributed to the graves containing amber beads in the tumuli
Rehova and Luaras in south-east Albania, in tumulus 16, at inamak, and also the in
tumulus of Shtogj in the Mat valley, all associated with metal objects which provide
more reliable dates. In this context, the associated Aegean type of sword from the
tumulus of Shtogj in the Mat valley dates this grave to the Late Helladic (LHIIIA) or the
14th century B.C. (1430-1300).
In addition, rather than considering the territory of Albania as an intermediate
point in the north-south route of amber, the relatively small number of amber objects
known up to the present, and the associated grave finds, suggest that the territory was
involved in a vivid network of exchange, and that amber was one of the goods
exchanged. In the Late Bronze Age, it is difficult to draw a line between the north and
south cultural influences, and this is also the case of the graves where amber beads are
present. Several northern type of objects such as javelins heads or pins are associated
with other Aegean imports such as the sword or golden lozenge shaped appliqus,
golden spirals or glass, and carnelian beads. The predominance of the Aegean imports
suggests that as in the case of several central Balkan sites, Kosovo included, the presence
of amber was related to Mycenaean influence in the region. The role of Mycenaeans in
the circulation of amber in the Mediterranean during the second half of the second
millennium B. C. has been discussed in several papers. Also striking is the presence of
associated carnelian beads in several graves, particularly in south-east Albania, again
a common element of adornment in the Mycenaean shaft graves, provided from
exchange with the East. Moreover, the combination of amber with carnelian, both
materials of similar colours, is evident in Mycenaean centres, but also outside the

Rovena KURTI

101

Aegean, in centres with high Mycenaean influence. The appearance of amber in the
Albanian territory coincides with the period when amber begins to appear in a larger
number of sites and, starting from Late Helladic IIIA, its presence increases outside the
Peloponnese. In addition, this period coincides also with the increase of the Mycenaean
influence on the neighbouring regions, which in the territory of Albania is reflected in
other aspects of material culture present in Late Helladic IIIB-IIIB2 (see ref n 37).
In the final phase of the Late Bronze Age and the beginning of Iron Age, the
appearance of the Allumiere bead, but also of the arched fibula of Golinjevo type in
the tumulus of Perlat in Mat valley are evidence of exchange established along the
eastern coast of the Adriatic. In the context of intensive maritime exchange between the
two coasts, we see the presence of the arched fibulae in the tumuli of Dukat and Patos,
or other elements of adornment of southern Italian origin, all found in south-west
Albania. Their absence in the interior of the country and in the southeast, where we
find the largest number of amber beads for this phase is not particularly in favour of
Cultrardos theory, who proposed a hypothetical Egnatia road on which amber
travelled from west to east at the end of the second millennium.
In the Late Bronze Age amber was a rare material and a status indicator. As presented
in fig. 2, almost all the graves with amber beads have rich grave inventories, associated
with other imported materials such as glass, carnelian, gold, but also weapons and
vessels, the latter being imitations or imports. The small number of amber beads (each
tomb contains between 1 and 14 beads), but also when compared with other beads such
as carnelian from the same graves in the tumuli of Rehova and Luaras, suggests that
amber was a rare material, used by people of privileged status in the prehistoric
communities of the Late Bronze Age. In the tumulus of Rehova there is a ratio of 10 amber
beads and 453 of carnelian pertaining to the Late Bronze Age. As elsewhere, amber beads
were used by both women and men, but they were more closely related with feminine
adornment as part of necklaces, often combined with glass and stone beads.
Amber in the Iron Age
During the first phase of the Iron Age (particularly the 9th -8th centuries B.C.) we see
a total lack of amber throughout Albania, even though the number of graves belonging
to this period is high, particularly in the south of the country. The same pattern of
decline in amber use and commerce has been encountered in a wider context, particularly
in the Balkans, but also in Greece, where following the collapse of the Mycenaean
civilization, the quantity of amber and other exotica decreases in the Protogeometric
and Geometric periods (see ref n 46).
A second important phase in the use of amber in Albania begins in the advanced Iron
Age, namely from the 7th century B.C., and particularly in the 6th-5th centuries B. C. Again
the amber finds pertaining to this phase come exclusively from funerary contexts. There
is an increase in the number of objects, a total of around 5315+ , but also of the distribution

102

Amber during Late Bronze Age and Iron Age in Albania

centres, concentrated however in three main areas: 1) north-east Albania which has
provided the largest number of amber objects, particularly the region of the confluence
between Drin i Bardh and Drin i Zi rivers, near the present border with Kosovo; 2) Mat
valley in central-north Albania; 3) and south-east Albania (the region with the smallest
number of finds), namely the necropoleis of Kolonja and Kora (Fig. 3).
Beside its use for beads, characterized by more elaborated shapes, during this time
amber was occasionally used in the production of small pendants or amulets, still as
composite elements of necklaces, and in one case as a decorative element for a fibula
(Tab.: II-IV).
Beads consist mainly of irregular shapes (Tab. 1: 18-22). Another important category
of such finds is represented by a number of various geometric shapes: globular and flat
globular, disc or ring shaped, triangular, rhomboid and trapezoidal. Decorated beads
are rare, 13 in total, mainly consisting of ribbed beads of globular or flat globular
shapes, irregular elongated beads with longitudinal ribs, and cylindrical beads with
circular horizontal incisions.
A very limited number of objects are pierced at one extremity, giving them the shape
of a pendant. Part of this category are an oval shaped and one almond shaped pendant,
three bottle shaped pendants, a flat pendant of pear-shape, and a single wineskin
bead or pendant. In one case, amber was used as a filling element on a fragmented
spectacle fibula of bone plaque and iron arch, dated to the 6th century B.C. The two thin
amber discs found in the same grave of tumulus n 5 at inamak were used to fill the two
cavities on the bone plaque of the same diameter. Two other similar discs of a slightly
smaller diameter were found outside the graves of the same tumulus (Tab. III: 84-85).
Almost all the previously mentioned shapes coexist during the 6th-5th centuries
B.C., very often found together as part of composite necklaces. Beside the high number
of beads concentrated in the north-east and central-north Albania (only 72 out of 5315+
are found in the south), the more sophisticated shapes derive also from these areas.
The high number of amber finds in the advanced Iron Age in Albania coincides
with a peak period in amber commerce and use in the Mediterranean, particularly in
the Apennine Peninsula, but also in the western and central Balkans in the 6-5th
centuries B.C., where all the aforementioned types are present. However, the closest
parallels of amber objects in north Albania come from central Balkan which suggests
that amber in the region was provided through communication routes established
among inner Balkan communities. The most diagnostic shapes from north-east Albania
find close parallels with amber beads from the Iron Age necropoleis in Kosovo, namely
from Banja e Pejs (Peka Banja), Rugova (Rogovo), Romaja and Karaga (Karaga).
Like here, some amber beads represent similar simple geometric shapes, sometimes
less carefully worked, with somewhat irregular sides and imperfect shapes. In addition,
the Drin i Bardh valley seem to have played an important role in the cultural
communication between the two areas, as is evidenced also in other elements of material

Rovena KURTI

103

culture such as jewelleries and weapons. Further strong evidence of these inner Balkan
cultural contacts represent the tumuli of Mat valley in north-central Albania, which
cultural affinities with the tumuli of Glasinac plateau in Bosnia have led various authors
to use the term Mati-Glasinac culture. Throughout the 6-5th centuries B.C., when the
influence of Glasinac culture reached its height, stretching into neighbouring areas,
amber was found among other characteristic jewelleries of this culture, present in the
valley of Mat. Most of the graves of the tumuli here date precisely to this stage, as
evidenced also by the Glasinac type of fibulae, which in most cases represent a later
variant of the type, dated to the 6th-5th centuries B.C. Jubani was right to suggest that the
contact routes with the plateau of Glasinac do not go through north-east Albania and
Kosovo, both representing peripheral areas of this culture, but run further to the west.
So, another communication and exchange inner Balkan route can be assumed along
the valley of Drina in east Bosnia boundaries, then in its south tributaries in Montenegro,
where along with other elements of the Glasinac culture, amber will appear in the
valley of Mat. Also the wineskin bead or pendant from central-north Albania
represents a typical central Balkan shape of the end of the 6th-5th centuries B.C.
The very low presence of amber along the Albanian Adriatic coast with only 8 beads
from tumulus 4 at Shtoj in Shkodra (north-west Albania), and a single bead fragment
from tumulus 2 at Dukat 2 in south-west does not support the idea of a trans-Adriatic
route of amber for the territory of Albania. Also, the absolute absence of certain Apennine
objects such as the amber figurines, present in central Balkans, suggests that these
communication routes ran further in the north-east Adriatic coast. The absence of amber
along the east coast of the south Adriatic can also be related with the influence of the two
Greek colonies already established along the Albanian coast, namely Epidamnus and
Apollonia, which oriented the region towards closer contacts with Greek centres.
South-east Albania, with a very limited number of amber beads, represents a different
picture. All the graves are associated with Greek imports of the late Archaic and early
Classical Periods. The appearance of amber after four centuries in the necropoleis of
Kolonja and Kora is related to amber commerce expanding over a wider area in the 6th
-5th centuries B.C., such as along the Morava and Vardar valleys, and to amber presence
in Pelagonia, north-west Macedonia or around Lake Ochrid. We should also consider
here the role of Drin i Zi valley as a probable communication route with the territory of
Macedonia and south-east Albania. All these valleys have played an important role in
establishing economic and cultural contacts and exchanges, and in increasing Greek
influence toward the central Balkans from the end of the 6th century B.C. So, rather than
trying to find a transmission route for amber in south-east Albania, we can certainly
assume that Greek influence in the region led to a certain re-evaluation of the material
and its use for personal adornment by the local elites, among other jewellery of southern
origin. The flat cemetery of Borova, which has the highest number of amber beads in
the south-east is a clear expression of this phenomenon, where beside a new burial rite,

104

Amber during Late Bronze Age and Iron Age in Albania

rich graves and various elements of material culture such as ceramics, weapons and
ornaments, give us a clear picture of Hellenic influence here, as in other centres of
Macedonia, from the end of the 6th-5th centuries B.C.
In the advanced Iron Age amber was also used by both sexes, however, more
commonly by women as part of necklaces which in most cases were composed of
various other materials such as glass, semi-precious stones or copper alloy. They were
found in graves from 1 to 23 beads in the south-east, whereas in the north there are
graves that reach a number of 300 to 600 beads. Amber was a more common element of
body adornment in the north of the country, although most of the graves both in the
north and south (Fig. 4-7) belong to rich inventories, and are representative of the
economic power and high status of the owners. Beside the Greek imported vessels, the
presence of other precious materials such as gold, silver or glass distinguishes these
graves as burials of the advanced Iron Age local elites.

Rovena KURTI

105

TAB. I

106

Qelibari gjat periudhs s Bronzit dhe Hekurit n Shqipri

TAB. II

Rovena KURTI

107

TAB. III

108

Qelibari gjat periudhs s Bronzit dhe Hekurit n Shqipri

TAB. IV