You are on page 1of 22
Redes y regiones: uno nueva configuracién 7 ‘aspectos de Innovacién. Se asurre que resulta necesario un trabajo empitico mas ampiio que fundarrente una rellexién més madura. En la primera parte reviscmos la Iieratura relevante para el ‘andiisis: en ella somos evidentes ceudores do Ia literatura cercana & la sociologfa del trabajo, a la economia politica y a la geogratia industrial, en especial a Ia reflexién tedrica Nevada @ cabo por Michael Storper y Robert Saiais en su libro "Mondes de production". En segundo lugar, delineamo; algunas convonciones de io ‘economia fijuanense. En fercer lugar_analizamos el funcionamiento de algunos sectores econémicos en los que se dan dichas convenciones. Después ejempliicamos un posible sector de lo Maquiladora que puede ser abjelo de una politica de integracién y desarrollo innovador. |. Una mitada a Ia literatura coniemporanea La literatura sobre el cesarrollo regional, ta innovacién tecnoldgica y el trabajo en los aos ochenta se ha renevade con nuevos enfoques y preocupacicnes. Destacamos a continvacién tres vertientes ledricas significativas para nuestros propositos naliticos: a)Los trabajos ligados al ensamiento evolucionista con su necesidad de superar fa dicofomias entre la tecnologia que surge de las sefales del mercado y la que se produce a port del desarrollo de ta ciencia, Dosi apunta la necesidad de encontrar las hhayectorias tecnolégicas de las fimas déndole asi a la innovacién una dimensién temporal como tequisito de aprendizaje para el desarrollo tecnolégico. (Dosi, 1988).* Estudios realizados en el Mil han, insistido en esta dimensién definiendo ta firma innovadora como ‘the learning organization” (Kochan and Useem, 1992} Otro aspecto relevante es la conceptualizacién del ‘oprendizaje como un proceso interactivo, en dande el intercambio de informacién entre consumiciores-productores, productores- abastecedores y productores-productores es clave para la mejora y continuo cambio en las tecnologias y productos, Asimismo, diferentes autores dentro de este enfoque sefialan que gran parle del conocimiento en el que se basa ef desarrollo tecnolégico es tacifo. incodificable. y por lo tanto iniransferible (Dos! et al, 1988: 1990). Este tipo de conocimiento se encuentia “incorporado” en actores concretos y en sus fransacciones. De aqui la importancia de las interdependencias no comerciables, concepto acuriado por los evolucionistas para resaltar el rol de las interacciones y conocimientos compartidos entie actores econémicos en espacios tecnolégicos particulares (Dosi et al, 1988). * Para una revision bibhogréfca de esta: enfoques ver Hut (1989) Jap 0610] 9] 0 uDalo s@/0190s 4 so=IWOUODE sA10}20 $0 anb euodord anboyye 21s2 “ojuNfUOD ns Ua soUOIBS! so] 2p [2A Iv 50] 9p DyD1096 | Bp JON{dsdU0> oD!0UL jap SEABIE_D sejUBDDAANS 509169) $Djs@ 104 U0aUe SoWoUdcid “oJU9IUIO1090 lowd UN OWOD, ‘upp 9§ eb soj!UO> sosso0d $0] oUBWO|YEIDYNS DDICKo OU ‘o2H{UOUSUDY) 0592010 2159 9p O1DUBISKE D} anb sD 53 “oduiay, j9 UO ‘_WO} anb eJ4920AgAS Do!B9} A Up!D99NP 0] 9p OYONUW B2Ip sou ou ‘DSUS|UL 9 DOUIGWISO "JDUOISUOWIPHINU UO!2DI9{U! OUN DISH ond ‘9p o4D94 9 ‘OBIDgWIO UIs “2ADIO DPNP Us So saUCIBa! soqUID o1}U0 Ug}o90191U! 01 “Uo!Be! 01S Ue Osbd enb o| op OYONU OpDUILIB}OP Bl se!@BUy 507 4 OB0Ig UDs B DUN OP JUDI:89 D1 “Uo!DZIDGOID {8p 50829034 50} 8 S0J9DI|SQO SOIGUSNYJU! SD] 9 OI} SOUL 1! oUDsEDou 58 UNI, ep UIBe! 0} Iepua|ue DIDd anb sowosuod gi601 ns A puonlit “ojun{uod ep ugisia bun (0 ss]DUD oW|sanu 0 se\qooudo S050! scunBjo souDoD}s9p sjLepsoeid DINjoIONI| 0] OG sa10p010q01} ap $0n}29109 50] @P [upIO0doI0d OU ©} ugioedoiyod ep sepopl}epoU. $0} A ofogol jap UoloONUBB.D o| Us porfigouse} Ble[oW! ua fepopAKoU sO) ap UOISUO}X® O} A OWLIOS } ajuDpoduu uetquuo} 53 “{g96 oiL}s03} oloqo4} A rxBojoUDa} 214U9 2lu9|sx@ “OJSUUIA}ap OU “UGPEAA! of—IdwOD Of A sefonyo0DIUOD SOW} P POPJOMNIG | J090}s=p olDseoeu +8 IN|DIOH OUP ‘20 “SeuoIoOnYS 9p POplle!d\U0S JOADUL BUN 9p OIUOIL!I0U0D9) © opouo‘onjoro oy (861 eI “Pas 18q0$ PUD 91014) ‘OWSPIO}sOd/OUISP10} “POPILANOY/Z0pI6U O21WO}0D}p Ody, OP $O} -Wolws0U6zD! $0] 94] “SOUO!SHIABS! FOUDIP ap UOIoBAYGHLa|| ap OPYUAS Un Ue [DuDseidwWe UoIOBzUDBL0 B| Op A ofDqD\| fap Ug!OD|ABAL 9) soUO} sp} OP 9]UBpodU! UPOUO}SUBy OUN Op BjUaR> opoP Uuby ‘uoi2onpoid o} A -foujsnpur 2jueWujOdoUYA. ofoqo}, [0 010 fo Ofna 'S9}01905 A $091019UORO sI519UD $0} ‘OB 10230} U3 (0 ‘DPDUIP!009 DUUHOs ep UBSUAD} nb o}=19U09 ojoNPOId un 9p sojueuBes sejusieyp Us sopom|pioedse upIse spseiduio 501 “(e661 ‘1edi04s} s0504N~9 souo|Bo! So| OP UOIseYOD ep jOUE> (JUAUU9Io UN UOANIysUCD “DAUIO SOPDIID SOIqOID!EWOD OU soIDUEp -uedopioyut so} sy “(2661 “IMOUDIE “8861 1U109999) 190} ODIWIQUODS POPIAIID D1 ep UD!D0ZUUDBIO O| oid aUoHOdU ollsMb=! Lun D4INS@! 5010}90 SOY ai}UB YDS UOIDOUIPI009 1B} A HTUDIUOD 1D) ‘OpIqoS $9 OWOD “O1NE 40d @jUaWs}OU!IOUIE| 4 N}adWoD OIOI6O| souci6a! $0)80 ep SOUNBID ‘SOPOPJOsLIOD SaPOPIUNUIOD ap souqWIANUL 1]U9 UgIs94O9 B}49Ny DUN ap as0q Oj a1qOS “D2/B9}OUDE} UDIDOAOUA! DB) 9p $9}0)90s sAuo|sUAWIP $0} OUOFIIOdOId aNb ,JON|SNPU! OWI, 9p OubyjDysiDW ojd2>U0> [ap 2ID2$a1 [9 OD |DUOIBSs OJouDSEP 13 Us DpoUEd DiNjDI94y | B,UOAA}es UBIAWIOY SOUIDISPISED(Q, fog, Jap Sorpnysy ap ouo2ueLOOUNDT OIAey 9s Redes y regiones: una nueva conviguiacién 59 tiempo pattones de interaccién plasmados en convenciones’ que dan lugar a marcos de accién especiticos. Estos marcos de accién, una vez construidos, dan fiuidez y continuidad a la accién reciproca entie los actores, construyendo asi un proceso de caracter de “senda dependiente” (path-dependency).® La constiuccién de estos marcos convencionales esta intimamente relacionada con la realidad inmediata y concreta en que se encuentran las diferentes fegiones, asi como en las particularidades y caracteristicas de sus historias. De esta manera los marcos de accién son hisiéricamente consttvidos y geograticamente dferenciadas(Ver Storper, 1993 a). Por ello, antes de hablar de ramas y subsectores econémicos en Tijuana, es deseable describir algunas de estas Convenciones que han dado légica y continuidad a la reproduccién local de la relacién con el “otro lado". De ninguna manera se pretende reducir 2 deferminismos locales fendmenos como la deslocalizacién industrial y la globalizacién de algunos procesos manufactureros. Se trata mas bien de tesaitar que Ia lgica de patticipaci6n de’ los actores y su posterior evolucién esté muy Infiuenciada por tactores locales, que en Tijuana incluyen wmerosas historios migratorias con toda su carga de complejidad. ‘Asimismo, a medida que fa regién ha ctecido y su economia se ho divensificado, los giupos econémices y su interaccién se han complejzado. Posiblemente, los diferentes sectores de la economia regional han crecido creando convenciones y marcos de accién espectiicos; seguramente poctiamos encontrar convenciones diferenciadas dentro dei sector turismo, en los servicios y en la industria. No obstante, proponemos que existen también conven- ciones generales que dan cardcter a la regién y sus sectores en Conjunto. Este enfoque es de patticular relevancia puesto que nos 7 De acuerdo con César Nella “Para la economia de las convenciones io racionatiéadi no e: absoivla ni esté daca por anticjoado, 2s imitade, ainémica Y procesual: es un métode de coorainacién a prion de las antipaciones ‘euzadas de los agentes. un procediniento de formacian de les pucios, que ‘oes referencia al juicio esperade por parte de todas las personas, para formar sy propio juicio. [Las convenciones pueden ser definiaas como] unc especie de referencia condicional con respecte « ia conformed: cada persona se conforma @ la reguiaridad, pero solamente si fene ka regularidad de que ios ‘otros van ha hacer o mimo. $e requiers un acuerdo cognivo a priot fo puntos de relerencia}. que fundamente y cooraine los aniiefpaciones 0 105 personas, ‘que también @ prion oniente sus interpretaciones y facitfe fo coorainacién ce sus ‘acciones'(Nefto, 1994) 181 concepto de la “aoble irayectori’, por un lado tecnoligica y. por 2! otto cconvencionat instiucionat 0 de reguiaci6n ha sido laborada desde afferents Meraturas, evolucionistas. reguiocionivias y clesce 19 geogra? de. las convenciones. Aqui nes acercamas mas a ia. geograffa de las convenciones puesto que resulta: més Uti para af tips de andiss aqui desarolado. La regién 5 as/ nivel meafo entre ia fundtacién nicro cea fia yal orlen macro de Ios _ssfemas nacionates de requiacién. Ver 4gtsta, Lilet y. Boyer en la escuela de 1a regulacion: Dos! y Orsenlge, Freeman y Pérez, an la comiente evokicionsta y Stomper y Salas en la geograte de las convenciones. ‘payonpara womomnion4ses onuyuoo un ap souugy us efagpuando 3p soss20K opuDieUaO U3)59 Sapa! 501s ‘nb 59 opo1os}@p oy 25 ou anb 07 “ouvoweu, [OBe) OWenDse /2 Ue SO;gUO? D ‘sendiat owoD SOAYONRHLRUDD SOOYOE:K! s=IOIeWW 8 LOIN Of 0. SofOGON ap LupEUE}AO OF 0 DDOIUB!O Oy5e ODIO Soy UB-aNb LODOUUOIL OYA 58PB15DI9 9 oe6t souorg an) seuDluaIo A soUDEY seIOUISADLY SOMISIO 50) O CIDUAIB/a1 UB ODO} BITES s010590 2IvoUIDIOLLO OPIS UOY sejaBUIO} $210120) 50159 "UOD2ADOWM By OP 73182 Oy UB U9IDD0 Ns ADU A aoUNIDOD sasE}0 SO} D URI AAD $=IO90S son2n4s9 S01 9p S0!20cho soyenbo apuayUe 25 SAGEUOIM 5210/20) 40d 4 2ueurn|2e1p ByysopUl | ap epod Bun ‘By “ejUAUNEOdSE sopOH -20U02 $0j912U0> $910}90 UB ,opo!odo>UL, D159 OjUOIUIDOUOD [@ anbiod :,o1poUDB,, UpIOa) pun ua p1D}UaDUA2 as 09/69}0U39| Ugjonjore O} “spWapY “OpIoNpal $9 Fel0pO4Iuu) 1d sopozuDoIO Uupas s0j60j0uD9} $0489 aN ep PopIygod O| an o| 10d sjueul -Do|JpLWOIND S|)WSUD 95 OU JOPEKOUU! ojUaIWHIGOUDD [9 nb B agap 25 0483 “(e661 "UOIOIG $461 40C404s) UDIOOAOdOIO1 op sODu—}IOd seuo|6a1 $0} Us OU O16d "ses}0d A soUOIBA! $050 Uo SOUOIDOAOUU sOaoans Opua!oeiOdD UOBIS ant IYO ep LOPIA UOIeIP a} onbd soOI6 ‘910UD9} SOUIBIPHIDd £0} UDUILIOD UNO 'so}SAPOI s04S0 UOIDO! OF PUP SOUL A SasfOd “S2U0IBa So] anb NIOUSE aluD}oduu| = “sojonpoid 4 soso20id so] 9p [019106 uo!ooInpDUI A Uo!O0z “JOpUD|s© IID 9P O|UNd UN US EICY esopUp|UODUD ‘sopplodns OpIs uDY Oo|B9}oUDs} oVo1lDseP sp sodoJ= SOIAUIIIG 30} “UgION|OnS 1S 9p DIDO OUNd UN Us UDIUENDUS 2s DIB|UOY Dj US sOIaIsIA DioYD so}onpoid so} ‘oo!LUDUIp o:82010 UN 9p elID¢ 59 DIOpH|INbOW. Dy anb 0js1A 9p spied ou 2}u}oduu! so “1OHn} saLUjc Ua “seloPOD1PUL s0[89 0}X9|U05 Ua Jouod By1wHI8d OPO|!D sB{UD OIN}D1B4y) OT 1066| "02401099 A 19qH9y [0661 10109 weneyo3) rOPEHINbOW! | ap D>!B9|0uD2} LO!SOLUIO|sUDY O} BP OUBIs O10)> UN woo oppjardiaju opis Bl) ooyS0 jDYdOD jap O|AUAsaId ajUA!DaID js3 “ojuetUND UE OP! BY POFYODO, 4 DlYSNpUL OD] UB COYDISD [pyds 9p wIDUESeId mL “yO DYO 10g grododD A uoDDULO}U 2P SaIOUIOJU! SPB! OUNIOJLOD JD9!Dd |O 91090) sO{SIUOIsOJo1d ‘2p odmiB 453 1050] oAyOYs|uIWPD JOUOSIed A sCLoUBBU! Bp JOAOWL QrewinU UN 2p UOSDIEdIOD4) F CpopUBWEP DY D2IG9IOUDI, A ayo71UDO10 PEpIIE\aWO> 10ADUI DUN “OUUSIUUISY “SeiqnXsy SoULaNbsS ‘opoiod.oouy By Up!SoNpold | ap Uo!OBZ1UDBI0 9) “SOs soUNBJO Uo "A sppoz}DUIOINE spIGO}OUD8, ap OsN BJUB!DeI9 UN OWOD sa}O} ‘S9JUDARIO} SOUO!SDUIOJSUOY, OpLNS BY O1OPOINBOW o| anb 1040U ospaid ugiquip} 86 OBjOqUIS Us “JolD0{I9DcDO DINU o OsDIs9 op LOS sopoai so9jdive 50] 2p DUOADU O} A DUUIUKY $8 [090] UoIDDIBeLU! | uD9} 01 Y “DPHI9P 0199/9} ns UP OA D’JUs OIOPOHABOUW! 07 ug!oDHodxe op p1opoyNboU ON\sNpU O} BP 10}D9sqGNS 1a (4 yoUDoUIEN OIAeL 09 Redes y repiones: una nueva contiguracién él conectada con la maquiladora, como la mictoelectrénica iaponesa, Ia industiia de la computacién de California o ia industria médica de San Diego, son tecnoogias y regiones "selladas” 0 /ock- in (ver Arthur, 1989 y 1990). En segundo lugar, pueste que encontiamos en la trontera segmenios de sistemas manufaciureros consolidados. la posibilidad de abastecer la maquiladora es limitado. Fl obstéculo principal es {que las redes de abastecedores =ventan con una larga tistovia de consolidacién, acompafada de experiencia y confianza (Riviere dI'A‘c, 1995). Las partes se conocen de tiempo alrés y han generado "marcos impifcitos de entendimiento. A medida que los componen- tes son més especializados, la relocién estaré dominada por vincuios cercanos de subcontratacién (ver Holmes, 1992; Scott, 1988, 1990) fsle es el principal obsidculo a a Integiacién local. No obstante, sucede que en las partes y componentes mas estandarizados y de menor variacién de calided, los ogentes locales pueden competi y compiten efectivamente. En este tipo de componente la compe- tencia es via precio y la tecnologia es muy elemental reforzando on principio Ia. tampa de los bajos salarios."' Bajo estas condiciones, Qué sentido tiene eniocar todos los esfueros en crear més encadenamientos en este tipo de componente, en donde ya no hay mucha posibiided de aenerar cambios. y cuando la comoe- toncia es fundamentalmente a través de precios. En tercer lugar, la presencia de “nuevas tecnologias" como lo son la automatizacién y la flexibilidad no indican por si mismas un dinamismo tecnolégico en la regién. Por el contratio, la automatiza- cidn de los procesos retuera la idea de que los productos se encuentran en una etapa avanzada de maduracién. Asimismo, la automatizacién de los procesos es parle de una compelencia “débil" donde la reduccién de tiempos y cosios es primordial para sobrevivir en los mercados. Por olta parte, la introduccién de fécnicas “flexibles” no indica que la regién se encuentte en un proceso de aprendizaje tecnoégico (Stomper, 1994). En estos sectotes la competencia sigue baséndose en economias de escala y la reduccién de costos.!2 Maquiladoras en productos tan disimbolos como televisiones, autopartes, vestide y madera, se encuentian dentro de la misma Idgica de produccién donde las convenciones de trabajo, como veremos, permiten cambios colidianos de modelos en productos poco diferenciados y cambios bruscos en la escala de produccién. "No se sina una detesminacién de fs solorios a port de fa tecnologia: en el proceso ale flacién de las mismos inerionen las formas de erganieacin de las Sholcates y ottos conatcionantes postices. 12.4 pesar de que ciertas fecnologias permien procesos que liencien 0 reduc Ja escala ae fa produccién. esta lendencia se ha relativizado en la meaiaa en que es necesario dstingui entre fa escaia de proauccion del producto, ce 1a lanta y de a fra. (Vase, Alcorta, 1992), 25 anb axcnpaxt ouepo2 cy ap aqueP .upDOUpIEGS, =p oUBLIDUR) lun owes apuowus 95 C2KUOUOIe 0:9 ap OULNd 19 OPSEP POOIDOIUOA OF e, | sonpe! e\duys a>e:d sou “oBioqWE UIs “s2|UBUUDDES OWS JO|EdsS OUD} ]ODII9A Ody Ap sp2}WOUODS SOUO!OH|S! ap UEIDDID BI @9910A0} OMWOYJOD OD POPUID®A | sIUEWDHEID opp] 040 [2,, ue ajuaWDNSN|Oxe pUDYUADUES @s UO!DAOUL! H| OfUD} O} JOY “DIWIOUOA Os ap O:OWe5 JO OUD}se DID9jOUD9} 0} A soplun sopo|s] apsop sopofoudUE lubes sojD4Id0> so} ‘sosuoplunoposo s0| UDUDUIO} sp} s0o1LQU0De SUO)SD9P SD] UDISA DISe UJ :0}DUEpUEdop B| 9p DIDUENDEsuOD DUN ‘byes UpIODUIpIOGNs D7 “oWIOUO|NE CDIWIOUODA ojjoUIDsEp UN 19Ua}so$ ind so\doid sosinoe1 yoo pyuans ou uoIBa1 D} enbiod DIouapuedop | CPUDZPUNJoId “sooIWIQUODE icIqUIDDIO\UI $0] BP DIDUDHOAUIL © DidueNDe'} | DUDJUEWIND HAIe\UOY POPUIDsA 0] ond so “DUDnI, 8p Osb9 |= us ‘D:DUEI9,IP DI ‘SOpIUN sSOpo|sa ap ajue!puedap ‘9]ueWNoIUIUOZe SJOd UN se ODPEW enb DInjsod onb [o a|uDIoWIOS Anus se ojoin{ JDL “esuepIuNopD.e DIODE D| op CPoUIpIogns 4 o4uo|uedop S0 COKEW OP OLICU [ap 507119jU04} s0/WIOUODe so] OP o}ouDsep |e snb OULD 25 josn}Onys9 OA\DedsIed DUN Epseq upnily us ug1d9 op 4p19U96 OD0UI UA Op UgID9NI,EUO> BY “IL ‘oupni ap ugibos 1p] Ua Ug!O90 Op Sod!DU A SoUOIOUBALICD OP HPaNbsNg O] UD |19U9B uo!DuiKelde DUN SCUIDIO!U! cpolindo 9|usINBE [9 UZ so}obds9 s0}/919 op O4UAP A ojUSUyDIOdUIDY SPPINY|SUOD sBK@ sBPO4 ‘S9[D!90s SOUOIDHIA! SO] A olbqOY OP UDISIA 1} 's0J60}0U99} £ s0}nPOId Op UoIaNIORE O| 0 SOUILOIO! SON “SeUOIGE! Sn A sojO|YsNPU sOLUA|s!5 so] EP 2ON!9sIy UD!ODE!O D} © e199) POP. JeuaBopus 0} ‘ouDIUOD [2 404 “oqUU| Oj2e}1ed UA so OPO} "HHI 19P 4 olpgoy, jap 04509 10 50g Le DpDIdoIdD spul oO} e602se DUN | apUOP Ua souoIodo ep ojuN|ueD UN s@ E}BO}UD94 01 “UgIODIGOd 1D] 9p sojuoWND D sopIgep OPLDWEP D| US souoID>D2WIPOW LOD ‘soulo}xa SOIqUIND © agEP @s O{UaIUI!Da:9 [3 “oUABNPUA OD/B9I0UD9} C9JJoUDSAP IU 'SeIOID0s seuO|DDjAI ‘sA.0|90 “OUO{S|Y ADY OU senbo}US sojs9 uy “oly A opinysuoa joID0dse owoIOUDd UN Ue UpIDDIIGN 1s uoByo ‘Sos}wordio> 14 sopHsod UIs s9UBIs>Ko SoU sb] Como dijimos al principio, Tijuana ha experimentado una extraordinaria transfornacin desde los afos Weinla, De ser una poblacién de burdeles, cantinas y unos pocos comercios. se convittié en Ia sede de importantes fimas con abundante creacién ‘manifesta en fendmenos de jerarquia y poder denira de fa negociacién econdmica. Este es un punto compicaco sobre el que habria que relenorcr ‘mucho més puesto que es un fendmen. ciferencioao. No sive aro 6! cos0 de 40s grandes sypermercadies nacionaies que fiaimente son fa misma compari. ‘Bie ipo ae verlicalciad se refere mas 010 relacion de pequeros comerciantes on Esiacios Unies 1B proceso de cogperacién. negociacion y complementariedad no tiene necesariamente uno connotacién postiva, & establecimiento de une planta ‘maguidiera de subcontratacién requisre que los partes contratantes acal y evnonjera- negocien ta relacién, y reswelvan las incerumbres gerieradas Por fodo proceso de transaccién econémica. Lo eolaboracién y complemen laneded ene entonces un caracter canvenciénal conshugo a parir ae esto negociacién entre las partes. 10 que es importonte resoltar gui es que ef luncionamiento y evolucién de fa maguiladora No puede ser expiCoce IO10 como una impesicién det capital extraniero sobre detores locales. * Sin embargo hay casos inferesantes de redles regionates, precisamente en el tivo de negocios donde menos se eyeraria. £7 una encuesta con ncro- ‘empresas flevada 2 cabo en 1992 o duero de una foriteriz explica que lenviaba un camién @ Ciudad Obregén (Senoro} mu kitémetros al sur de Tuco. ‘para comprar semanatmente cuerenta fonelads ee masa por tazones Ge Precio y cafciad, 50159 19861) Uoand 4 snBIOW 403 soysondtosd soy ew0> sej0) souO;DOAIONICeD 1409 sajvaisyp oposeuad Dy sopUN ScoDIsY So) UO? URIODBIehu! Of VOD SOBOU 2120)81 SCHENBO A SBIOIOY BIUBWOICOLY SEPODIYID 50} Bile CRUEL 27 ‘esuopUnpoIsO ajLoUJOdouUa soLa)OIND 50) 9B SeyEHO;.Ey sOBAINUE soy Jd soussweUy s910p0,0901 50} 30 $0}84/010 50} YO 9OOUA!ILIO! 9159 OUBIOU uisnooIpUr Jee opuBuutooU [9 “OUONK{ BP OAKTON UPON OUD 52 OU AIS 4, {OUDIIGOLLU! jOUAES Ja eAoWIOIT A 10INBAsH ap OUADY anb odni6 jo & BI0pHINDOU b| © e|UaWD}Ds"PU! 2 DjD9NP 30PEjD0U09 59/020] soucsaiciua ap ja “oun ‘sodn6 se|UeIGOU sop UDJIPCYD 85 “AJUAULICNE|s0g “TOUO!DOU OWASUOD ap soUaIG So, OPUE!INPOMUL sendsep A p|UIOIYOD 9p seuaIq opuBHOdu olewLId ‘popAI | © UsDe)sNgO anb so|janbo (9 £ sajuino|se1 ‘OBEN! ‘ugISN\ysoId ‘SoiDq- SO|UDYSIA SO} SO!DIAIS UD|seXd aNb so} |q. ‘so\sonduat us sopoyediy sousiq opuarpuen [ojuowow ns us ,o4suD5, so{nd4f0,, 0) BIG] BUOZ ep USWIBS! J@ UDJOKGo enb sojup}>!W0> {© 380 UoIBUNN|BD 25 s9]90] sOPOBAU ap souDjardord soy “Jopoz||oUsnpul o21enjs9 JeINbjon3 JeAlU OpunBes UN Ue OpUDfep ‘BUOZ D} Bp [DIDIBIOD UOIDD900 91019019 B| B [OUOION}4SUL CDIDUI UN IP SoUOIODD\IPoU soi0N}9}sod sns A puipiB01d 9153 “{ze61 “DzOpUaWN) ,OUOZ DUUSIW D| ep oUaP. ouinsuos A osn DIDd ‘spIDuBDIeW @P UO!OpHOdUl! Dj © sojsendult 9P UPIDUOX®,, | g4JUNEd DWOsI« 9 DIDO} O}se ap CHUEP OquOsU 95 €¢6{ US DUDA|I| A HPOUASU; ap POPAID o| US so1gN SONSUMMOY 8p 1UONPY KWWE|SIS [OP UO!OP|UDIdUH| —B] “DEP! DIso UBZIONIo! ‘sain00) soupseiduo 10d sopppUBWieP ‘sojDIePa} sDOIINOd SO} 9p ugIONIOAS 07 “sJOd OO & OUN UB $9}B9| souo!DdUyIsO sD] 1DLOICXO @U0U [9p SoulDea $0] 8p 504508 so} ap uoID9Dy DUN soin}doo op onijalgo 1© OAN|D 9s O}UOUEDS p| ap UD!ADAUDBIO A UpIoodIOILIOd 8p 0969) 0] “UD!ODAOU\sNPUL 80 sOUeS sojUEIu! OGY ON, {9961 7en0upog ) ‘oussuny 4 so|2IMas “OIDI@WIOD ep S@POPIAJS ue seNdsep UoIoIHAUL ond joxldo2 uosE|AUUNDD “UpIOAIYSOK BP 50}499 K soUYUDS Bp soueND ‘roloUOW SoNDSeIdUIe SoUNBIO Odutoy} OWL! fy {9961 "29NBYPOR) suD2KaLU OP OS [O OULIURL owOD IDaidua anb UDYpUEL Erb en} sesuapiunuop|s souDjaidord so © BPUBWEP OUI O| SODNOISIY sojuense1 s9juelejp US Djods! 9s CWO “DUWOUOD® O/s9 SP Uo}DozUBDIKALE B] $9 a}]O}OP 4OADLI UO 109469 D4}D) ANb o} “(8B6L Diaulg) OPOIUBWNDOP S|UaWOYSLUD DISS DUO|SIY DIS] ~OIS|UOY 0} {9p 1Ns 10 UOsOPOYsO} 8s S9IB94 SepOPIA}20 SD] enb omy ]OYOD}O fap Uotoiqi4oud | e}uaWOUY -uorOny)so1d ©) A Bent jo ngiuo.d O}US| UH 85 optiop ‘DILIOJJOD Ua OBIS ap sDIdiouud op sUOILNd souOIsOId 50} © pjsendso1 un ol1C HPE|UAAUI a;UOWODHOOHd oj UBM, “0}90d501 jo sDUoWKay}o! pind sal J08 uapend soduo|sIy soIoUaIB}a1 seAeIq sOUNDIY {SDUDAL| SOP SO{SO eHUO sSOUNWOD SOBSD! Ua|sKO? ‘uaIq DIOU ‘pd J@ 01d H9"LQUEDE HIOUD}IOdus! ep OUET DUN sopNP D J06N| us 4 0oK6W @P OPDIdod SoU! PopNID D}»as 0} 59 “AOH “Sooidue Op ofogou jap sompnisa sp puDsyeUuDouK OIsKeH 9 Redes yregiones: una nueve contigurecién 65 De esta manera Ia histoiia de la formacién de los grupos empresariales gesté dos converciones que habifan de perdu. Una, es el uso de Ia froniera como fuente de beneficios econémicos, aprovechande las tequlaciones legales de los articulas, legaimente exportables y no exportables, segtin las diferencias en las condiciones juridicas de ambos tenitorios. La ota es lo constitucién de una identidad econémica en donde el papel del empresario local serd el de intermediacién. En este contexto la maquiladora aparece y se inlegia cambiar sustancialmente la forma de actuar de los empresorios locales. Los que patticipan. ya como duefios, ya camo adminis- ttadores, desempefian una labor de intermediacisn a! igual que los anteriores. Su funcién especitica seré medior enire las companies exttanjeras y la fuerza de trabojo local; no producen, sino que administtan; reciben tecnologia, maquinaiia, se encargan de adminishar y hacer cumplir normas de calidad y cuotas de produccién. No hay un rompimiento con el esquema general de infermediacién sino su continuacién en olias esteras econdmicas, la participacién ditecte de empresatios locales en la promocién y administracién de maquiladoras ha sido soslayada en In literate “De acuerda a una encvesta realzada ch 1988, alrededor del 50% de Ia maquiladora electrénica y de plasticos era 100% capital nacional (Mercado, 1988). Recientemente un estudio de la CEPAL indica que cerca del 50% de las plantas maquiladoras son de capital nacional (CEPAL 1994:65).1° En otfas palabras, a forma en que se han integiaco estos empresarios ha. influido considerablemente en el proceso general de maquilizacién. §l cordcter convencioncl de la organizacién de estas maquiladoras queda mas claro cuando se compara con los mismos sectors en paises como Corea (Gereffi, 1994). En un principio la maquiladora coreana presentaba las caracterislicas de la maquiladora tijuanense. es decir. nula integracién a la economia local, procesos sencillos de ensarmbloje, elcétera. Con el paso del tiempo, estas maquiladoras coreanas desarollaion sistemas locales y tomaron control sobre los procesos de produccién cambiando su integracién citectamente a los gandes consumidores, tales como. los grandes almacenes (OCDE, 19972). Gereffi ha documentado esta evolucién y la denomina “cadenas inicladas por productores" o -adenas iniciadas por mercades’. La maquiladera mexicana ha ‘autores clasifcan tas actividades econémicas ae ia fontera en actvidodes ‘ronteriras y no bomterzas. Alegria (1989, por su parte propene una clasficacion {que atiende aiferentes escotos temorcles, ubicandio Nes calagerios: Proceso: acienates, Rersnacienales y ranstrontenzos °8 Bi mimero de plantas ne comesponde on el numero de empleo. En Tivana se detecto que ia mayoria de fas maguitadoras de capital nacional ocupan ‘menos habajediaroes que las de inversicn exranjera (Mercado, 1986). fess Zoupqyu0s A apiony ‘oquiod ] soresctueorou ax905 upnodysenuy ap aUoda! Un ap *OPDWO} UPISD UBACE eNO #oj20 507 a: 290 UoIstadsip uo.8 b| sond “104995 a opYfetuos H\se anb p sDseidwie 9p UoIDID £ POPUB}OW D| Ep BIGOY |ON2 | “soyD ses ap so sesuieunll, Sojustuioe|qD se so] us pOPENBYUD ep OIPaLL D7 Soplun sopo}sy ap UDjoduu 0 (spseidwie -O101 0] ap [DJO4 J9P ¥Z |e ‘19EP so} YOL 12 919s UD} Odinbe upiduios onb 50) 2q ‘odinbe sp seiopsenord woot, ou CUDA ap soseidue O1DILU 50] 9p %éf [9 “SOpDAIKUIe O4OND A sox} oU9 D180 da|due jap o1peus CUDUIDS a A (SojUIWHIDaIqH|S9 Zap ODD ap Oun) 091499) ,OUOSIad Ueual, spuadd ‘s2190s soo ap o OUaNp [ap souOYyD oD SOpoaID UOKEN) SO|UaUIDEIGHISe SoS EP OYOADUL OD} {SOSIOAIP SeIDUOSIAd SOIDIAaS So] a]UaUIIDU A so>IP UI SO|pIAIes ‘SeIDG A se|UND|Se! | “OjUAHUIUA|UOWI A Ug!DIDGaL ns "(S840 50) sayAQWO|ND ap soUBUI 1Od JO O!DIEWICD Je Os DioUDodu! ep soMB so\jo :(52}01Dq ep sopUDY, $0] ajuaWD2I6DQ) JOUEW JOd JO so!DyuSWHD sOjSNPAId Bp o/IeWOD | “odo! ap SOpuSI} A so|DDUND} OWUO> SOIDYUELUYD OU SO|>NPOIG op O1D!OWOD J® UOS sosaiduisoKK ep ol@tuNU JKOUL UOD sDUUD! sO} “SoID1eWO> ojUoWIOdIOUIC ‘soyUOILUIDeIqOIs0 soyenbed ap iouBpUNGD UDIO 0] 10d H719}90I09 95 OsUOLONI DOIWIQUOD® PEBIA ~90 0 “{OAI}O{YUDND H}OUBHOdUI! UDIB DUN UBUOY, ou ob) jDUO!DU [DYdbS 9p sosoiduio spuEpeW { souSNbed ap A sDIPOUNbOW so} ‘9 SbWOpY “POPNID B} ap D2!WOLODe POPIAYID Oj OP [pIDI0d UgISIA un iDud}DIOdo1d se DIOPHIINDDU. o| YOO CUDNIH, 10544USPI soseiduseoiows sb} op opunus |g “o1opoynbow ‘DUJsnPU! D] Ue 2}UeLA}Dd}ouUd ‘opoUo|OsD ofoqoy, [9 Us soPDI\UCSUE S2lI0}QUEAUOD sD'IO A ,selopepueidue s9jD!DU9}Od, ep so}INPUOD A s010)04 uo> sppdUO!DOI—! SeUO|SUEALUOD OLUSIUISO AOY “@{uOLOdust Ug}ouaquoo 2IUN OD] S9 OU D)SP ‘OBIDGUIe UIs “oWOUgIE;ay A opionpul [DucIGe: oyounsep un ‘IDIGo1d anb Up!oDIpaUNE|UE ‘9p [0s8U98 ug}UeRUOD DUA BUWWOPA:d anb Op|UInsD soWseYy QUONIHL 9p 0809 [9 U3 ‘OjUeIUU!D0UCD Je Ua SOPESDG UO!D2D ap sDULO} 9p elompuaido |e o1Dd A oueBgpUe [DUOIBe! OjJoUDS—P 10 O}Nn204sq0 un © osndum un 4as Uspand ssuo!suEROD $07 “soLOJ>IPOIUCD os seuo1N20 ua 4 sejuEpIAa uos sidWls OU onb UgID9D =P SOUND} A Sony29I09 SO}USILID}IOCL109 ‘seuo;DUBAUOD JOU OPPIDIMOKd 9153 “DdUPISe DleUDW 2p es1DIepsuOD spend dU [OI!EWI09 02169) DYDIG “UDOAOUUL BP CAYNPO: DDIG9} BUA UA OU A jOID}EWOD 02180] CUD! US |sOq Of OPIONPU! JOUISNpU oYJoUDsEP 13 (7661 9129) o1njny |2 Ue .DIgWDD D DADA UO!ODNYIS O}s9 On 9p smib|9 S9|bYOS UBIUOSOID 95 OU A JOAIU JOUUUC Jo Ue opioouoWiEd ‘ofoqos ep so1pnis3 ap oua2ueunouyo ojsAoy 99 Redes y regiones: una nueva configuracién o la varianza hace pensar en une gran mayoria de empresas con mucha menos antigiiedad. Las microempresas tienen poca relacién con los circuitos financietos, como los bancos, y desconfian de las agrupaciones empresariales. Pensamos en este sentido que su actividad econé- mica se tealiza en estos aspectos de manera bastante alslada al margen de cualquier posible ted de colaboracién. sta caracterisica indica también que las nuevas inversiones son prdclicamente inexistentes. Inestabilidad, tecnologia escasa. flexibiidad del trabajo & inflexibiidad de producto, compstencia por precio, poce relacién KOU LOS So10pBenoId 50] 9p soppaidw so] seuo}|090 soYSNUE UZ “soUDSHOWUDS}!Ou s0}D0B9u so] UoD aUaWD}Du\SO OU A SOPD| sOqUID OP DZU9|UOH uo\Ba1 0} 9p svidoid sepopniqoy uo> 194 onb ouoH| o|UaIUID0UCD 9153 “SOUDDHOWDS}I0U sojuaGC UCD YD j@ A solopeeroid 8p sope! 80 UDIODEIO 0} ‘OZN|LONsUDY, OPUNL jap o[UaILUID0U0D un e1einbes $9}0] $0) ap o1SeBeu 3 “pEPAID YO us soIno ‘9p sido uo2 DASMU OUN IDLLID 4 PUCWISP Oj UB DPIOD D| ap ‘opoNap 420us 1owlLid | fspuodsa! UDPand anb so1a1SuDUy sey!odos o> aiqisod so ojos DIB2jDyso ap ody 2150 “vo!g DOW .SoIU Anus UDIa JAD ub}904 Bnb saj1od $0} A s8u0}20J91 BP ug}2ooduH 0} uore;Suyyse1 7961 ue DPUOUIEP OYDAW Oqny EPUEND anbiod uoj.19s Ou §8}0U0190U $01109 so] anb ap DiUEN oIp as a\UaB | sendsaq “o}Ipain sowgNP A sosad soWoqpIdUIO> A se;UO|OU DIS S0IND $0] OP %6é [® B}SIS SOLUBPaNb s0U “DIGBY anb S401 ODL 2g “FoyQUAISOU FO}NO UNIALOS seuAZodLU) “ 10 SOWMIP 28) 4 $9591914) SoWUD:qo2 OU ’s0!DeId 50] soLUDIOg enb je 1od Dwse|sIS, lun sowpap| “04ND OJ0s Un IspUaA DU AP SEIP 22UINb SOLLIAN,, :0pO9/0W {9p so} 2UB|sUNDHD 4 souo}o1puos $9|U9 1911p Sb] B BsHIdDPO 9p sOULIO UR|SKS 'ZB61 US ‘0WOd ‘UP|DON|AEP op SOUCY UO OsNjoUt O!ed ‘oIqUUOD ap Od JOP s8uU0}ON|ONY $6} B O}eIns ANU D459 So}o} so} ap POPIAYDD OF Jopluunsuoo jap $9po1 A 50404409 so} » oj2lns D1e1An}s9 CUUNsuO> 9159 anb DIODY DUONPO Dj Ue UOIDdAHI0D DI a[uUUONO\UY “soly sO4NOJ oUD|PeW OZIDe) es UD|O}OdWI 5] enb ue OpIpews o| Ue soppinBe so}oeld 10d UAbli es 5040) $0] 21UEUJON|DY “SeHNOWIO}ND SOYDIP 9p UO!>D}Odu O| D UDDIPEP {88 enb sojsoBeu $0] Uos $9j0] $07 “sOPIUA soPDIs3 UE soPEo'IGD} SeqAQUIOIND BP O:dwWCD ©} DIDIDGO [OND oj OIG DUOZ | OP QuUAp U}OB}IOdU! ep POPIIG'sod 91 oUDaR~EUI JOPLLUNsUOD f= DIG 95169 IDO} JowWNd UZ -Dz9]UON| O@ID ja UB SDIdoId $09I]3138}20109, uauay, OUUNsYCD ep O[>NPOId OULD sBYAQUIO}ND S07 D1g|UOY B] Ua SOYUOA A 59407 1291591 5] 9p D19n} osnjouL ugj208 @p o\pE! As spUNdxe / sOPDDIISJOS spW spjBojUD9, US peau eyuuied 59} soI0Beu sojse sp popiliqn{us! A Popiayonpoid JoDUL D] ‘OPBdIBU |e US O'Sendsal ep POPIDDCDD 100 UCD oUDUID} OYsNbed ap OseIduIe DUN OUIOD sopOZUDBIO spjsIUOISB}O1d ap 1oADUs o1@wunU UN UDIBE|WL SD} SOUDIUIOJIOD sDULN) SO} ‘leq ap soni ap oLo2yeuDOUIC] OIE cy Redes yreaiones: une nueva cenfiguracién 0 Sin embargo, el mercads de consume de automéviles y Ia oferta del producto no se deliens en Ios loles, sino que_se prolonga en los yonkes, almacenes de auloméviles chocados o que estén en malas condiciones y se utiizan por piezas para consumidores con menor nivel adquisive. En los yonkes ademas de habilidades comerciales se da une habilidad manual de adaptacién de piezas y Feconsiruccién de partes. Sin embargo, ni las habilidades comer- ciales, nie! conocimiento prdctico manual permiten hablar de Innovaciones que puedan exportarse més alla del espacio fronterizo. I. Otros marcos convencionales en la Regién. La idea del progreso, la ética y Ia formacié de redes la idea comin de que el desarrollo trontetizo proviene principaimente de los emprendedores del otro lado, no ha sido articulada en el “discurso trontetizo” con la ideo de frantera como tina de oportunidades y espacio donde progresor. Articular ambas ideas y exponettas a su comprobacién empitica puede modificar los ‘argumentos que hemos expuesto hasta el momento, Es evidente la abundan-ia de historias individuales y de comportamientos colectivos donde el objetivo -y a veces el logro- del_enriquecimiento personal y familias es una constante: comerciantes. duefios de parques industioles que rentan a las maquiladoras, fortunas ligadas al turismo y a la venta de bienes faices componen el enliamade de capitales hoy oxistente en Tivane. la ambicién de progieso y el hébito de trabajo se ha fransmitido a los j6venes frontetizes de segunda generacién (nacidos en Tijuana). Es muy frecuente que compaginen estudios y trabsjo, incluso entre la clase media donde no existe una necesidad econémica estricta. Hay también un sector de profesionistas jovenes que, después de su jornada laboral, cursa esiudios de maeshia y emplea los fines de semana para algunos olias actividades. su actividad en pos de Ia superacién personal es muy intensa y las ventajas con tespecto a sus predecesores se encuentian en la formacién educativa a vece: en colegios y univetsidades Norteamericanas, y en un conocimiento del idioma y los hébitos cuiturales estadounidenses. El mercado de trabajo les olfeco oportunidades, como lo revela el hecho de que para los niveles altos de educacién la tosa de desocupacién fuera hace diez afios la menor de las grandes ciudades mexicanas (Munoz y Lozaya, 1992). Algunas de estas caracteristicas no son Unicas de Tijuana: deben ser matizadas en comparacién con ottas regiones. Por ejemplo, la inclinacién empresarial y a busqueda de logro material Parece ser compartida en todo e| norte de México. Monterey es el siemplo por excelencia de un proceso de industvializacién endégeno y que muestra un desarollo tecnolégico propio. Peto, no -oueupuey aise ueqioue anb soxpns9 sowe20U09 OU ‘eBioque us saroaedhs 0 vapuaaEe ano 2jU0)59)0.0 ssuaEfa! ap saNpaoGDH 8p (op 244UON Oy) juELOPkAR DEUREG GUN PHENO OU BS ZOIY POO US ce 1D] 9p OJUOWND [3 U3 ‘PEPIDBE}! B| ap O4UOD Ue sDaysIOd A sapDID0s s9U0|9900! S9]30n} ANb OWSIW oj “DOIHIOd UP!990 B| A DIHUQUEIE DPIA 8] BIDUS9 SOU OWIO} 9p IO|NB9! p svIoUEPUS| UDAIOSGO 85 UBIELUD} “{S0UD SOULIID So] UB opD|UBUIND BY OD1}O1}0D10U ja) Aa ) @P UOBIDW [9 SoJONPUOD 4 sosas0id 10d PPCIDSID OBs ozUaIUOy [o|Os PIA O} eAbUND ‘JOIOUEB DJsiA Op ojUNd uA apseq. ‘oppuo|uow! 0249 | 8p UP!ODEID b] B UEANgI|UOD seUaBUO s0\s0 olod ‘POPIIDBAI! O} ua UBIDs0g 95 $0;90BeU So] sOPO} onb 4Dap oleinb OU O}}3*,OBIWIOY puDgD\UD,, j@ ISO s0100I) EP OIUOA 0] EPsoP ‘POPYOoOH | U0d SOPBUOIOH|E! A|UOWIODVO|sIY UOIBIAN|sa DIOIUOY Dp] US SBO|LUQUODE SD!SUOUDB $07 “O91LU7UDDE OIDHOUEG ep OPO}eU OOD Aa 0] 2P UO|se16suD}} ©] 6p OAUAP DOII9 0453 "SOs so} Op 1ofaUL Jo us pnB|quio 09I\9 BUN UOd elUeWOAYJOBEU UPIqUID! 1OZIOJe1 opend ‘98 J0{90) 2|53 “SONPIAIpU! $0] ep UgIDDUIPI009 0D] OIDG oNYOBOU 40190) uN ojdioulid US O|INse! ,CzHS|UCY} OWISHONPIAIPUL, (3 1pigyuoy 0] Ue efsiKe enb oTUDYUODs0P. -prupyuo> ‘popyoBe;-poplyoBay! OIYLWDJ-owsy}ONpIAjpu ‘OWNs}OYO}09 -oussjun|sejo1d ap OjozaUL DIS Se e|UDSE19|U) SHU! O1 “UO!OOIGod | P se10jOa5 so}sa UE ,sOsUEPIUNOPD|Se seIO}OA, 9p UDIDIOSGO | ua OPOZPUNJO! HY 9S IN “ZIA|SIAUL DIOYD 10d "se oz0Id 0610} 1p JOUO|EDIOUOH 04940 [I “,oPH] ONO, j2 UB SOPIA sns ap soPEBUOIOIE spW sodpje psd £ Spopnge py Yo-DIpeW eso} | ap SO[ly So] @,USUIDNYD2}2 enb UD sIs|suI enb Ady ‘oBDquia WIS {266 2219205 4 opao} ins A o4y9> fap s9u0}691 sp] Us enb DYD sp se soIDIOAIP ap Ds} 0} ‘o|dulele J0d “onbunb ‘sepopyos9} sojs Le opuDUIWopaid UanBIS s0299}D9 $010]0/ $0] OWOD JSD ‘SOD||LUD} PO) Op OsN |= A OSUS}Le IOIPLUD} injoni}s0 81 ze'fOIOULUd $0] UODLIPOW! Ofk UsuOdS as en s9/01008, SOINJONHSE A S610)0A so}en} ANUY OPUDIs UONEIs enb ojsend “opozyDU, 9|quiD} 495 ego ,e|uO|so}O1d B5Y9, D] A OUSIONPIAIPUI {2 OWE .S@SUOPIUNOPD|SS SO10]A, OP uoIsMIIp Oj ‘OUD DyO 10g “(606 '21Y,P otgia) So;oUysnpUL 2}u0wi010! ofed ‘foNDOUDG _ sOIEDHIBD "SeIp!IOUID soi>obau 0] 9P OpuNu Jo Uo OPOLWIO} UO}GOU| OF 591000] SOUDSOXWS 9p Sodni6 50) ond Ugiquto} ;>9p 63 *,0UDIe| POPUIDEA DUN OIAIISUOD tiger oxen US DUDGIN' A JONLSNpY) DISUEseId BT “ONYENYND ap o10u {9 Uo oppijeued ciqoy OU oled ‘e}!oU JOP DINKINS BL 8 e2eta}!ac oso, anb Oqe,oUD 86 DYONYD ep soUOSeIIWS Siqes ajuoypai ofoqou| un Ue ‘aluaWesound "[eR6{_ ‘Oz000I0S ‘$661 S0104. 104) s9IOUOIIOU soppiidod US e|UALLIO|UEWOPUN} pbsHq OqaIs9 OMISNPUI DIP 4 IOd jap OpoNIDHIsNPU sp POND 8} B19 O16 9P U9!DAIOAA! By AP s=|UD DA A—LIe}UOR arb SOWEPINO ofoqou ap sopnsy ap pun pauiooujor Oe oz Redes yregiones: uno nueva configuracion n tegulacién hay que mencionar las restticciones al “conkrabando hormiga" mediante contrales en la aduana que adquitieron rigor en la década de fos noventa. Esta es desde nuestio punto de vista una érea de Investigacion crifica, fn qué grade es le sociedad netena y fonteriza diferente al resio del pois en suv capacidad do oiganizacién y colaboracién? afxisten tradiciones civicas en la regién que se hon opuesto al auloritarismo y contupcién del sistema politico mexicano? Es paraddjico. por ejemplo, el que un municipio como Tivena y un estado Baja Califomnia} con gobiemnes de oposicién fuertemente impianiados entre los empresarios, las Unicas organiza- ciones industiales sean aquellas promovidas por el poder central y c¥pulas industiales nacionales ligadas a éste (Canacinia y lo Asociacién de la Industria Maquiladora). Las oftas organizaciones existentes estan patrocinadas por empresarios no locales. tales como la Westein Maquiladora Trade Association y la asociacién de fa maquiladora japonesa. gPo' qué no estén los empresaios mexicanos de la maquiladora oganizados separadamente, como los japoneses, y se identifican como un grupo? Estas evidencias sefiulun un Comportamiento poco Gado 4 la consfitucién de 1edes de tipo formal con objetives erpresariales. Sin embargo. poco se sabe de redes informales que probablemente actian en la regién. Algunas de las redes informales que hemos delectado se generan alrededor de los ingenieros y al personal administrative do fas maquiladoras. tn ambos casos los aciuales profesionistas han comparrtido escuelas y trabajos. las redes efectivamente transfieron Infommacién sobre oportunidades de trabajo y sobre “mejores Précticas". Se ha detectado que equipos informales y cambionles de ingenieros y fécnicos se desplczan de una maquiladora a otra en busca de mejores oportunidades de trabajo (Hualde, 1995), Esto itimo parece ser importante en el medio administrativo y de fecursos humanos, donde se expanden répidamente practicas de Contratacién y solucién a problemas legales. La Asociacién de la Industria Mequiladora se ocupa de este tipo de problemdtica la dimensién aciministraliva y de marcos legales- siendo ésta el Grea donde se ha dado el mayor aprendizaje por parte de lor involuctados.5 la dscusién sobre trodiciones oficas y su impacto en e! desempeno e2condmico die fos regiones es atado can gran profunalaiad pe Puinamn 1994 % los "manages" de las maquilodoras més importantes se reunen peréaicamente para acordar aumsntos de salano. Sin embargo, lor representantes de Jos japoneses se reunen previamenle para acordr Une ‘pasture comin, 2 Es importante recordar aqul, que fo evstencia dle estas radesinformates con (os coractensticas ya sefaladas. no cantradice la coracterstica amplamene \s9u0;202U0810 ou spropaynboW sojLOIY so 2yLO UONBUODIEIL BN ©.090d By BP OPELBWNDIE s@uO}90181 @P UgIODE!9 AP PNPIIgISOd p} eAnuIUISIP ‘sajD.0dWLO} s@|UD.61U UDIany soy}a ap soYDNW en’ ep OYDeY jo A BJUESES SoUD sO] apsap OUDAl|| P SO|UOIBU ep DA's OPEBEI| 0) “DOIWIQUCDO POPIANDD O} UB OsMUOIMUIOD Jap CIUBUUMEP Ue DA UBIqWIO} 919d “oppaiaus ap seuoionn|a} so) D [pVOse:due uploDdopD 5] JOWWID0} apand popIAYD ap soWID! ayUe A O2yOIB0DH POPIIAOW 07 “DIOPOAOL] BD[IQUODe _UO!9D0 | _UBOZeIOAD} nb s2u0|DUeAUED 8P UO!IDPYOSUED 0} UCD DUIOJDIPOIED UIDUBAUOD BUN OIdIOUNKA Ud DHS POPIEGReY ap Odi! 8153 ‘nyuDjd 9p soropologny, s0] 9p 0] anb LokDU $9 O9|dud |@ US OIUaUDUIEM ns ‘oso Opo} U3 “sojUD|d oyUs OpuDjor ‘ajuaWe}UENDey sp ‘o ‘oJUDId USL Dun uo soiouD2 sns uDjoUDseP {53 “[y66L ZuIDS-TEHBY A epIONH) s010}405u) $0] UD4USNOUa as anb so] 91|US SOPHP|Osuo> saiopoloqoI} eP C9199U UN BIBd ONS “SOIUDIA sD] ap OYUEP ,JoUO!Se}Oxd loupe, DUN 9p HIDURIsXeU| O A soe|dwe ep oloUDpUNgD oD “s9|001PUIS SeUOIIDINBS! 9p ZasDI!9 Dj UOS UO!D0jO! OLDIP UDIDIdoxd fanb s010/90} $01 “(2441 ZOUDGIDS A OUIIOD “pIA} “OHOYSIUWIPE 1 ‘U9!90}O1 B| JOUNLU}a BAN SHUI ‘UOPUDY sDIUBIA sp] anb o21p os 059 J0d “OpINJO|S9 0A ODIO OWCD sEIqKaY OfOgDY| Bp souLFuEAUED £8 Uo!O0O19 | jl!90} OIF *50|s0> sepUDIB uIs 1001 uopand A ofoqDy, ‘9p Opole [ep sepoplunjiode $0) uos0U0> enb seiopologos} Jed oppdI}001d A sauoHOd $0| Jod opDIadse OBjD “uo!DUaAuOD DUA DA BAn{||SUOD UIODJO! D1 "SOIDJISNPU SOUO!DDIBY Bp UD!DOIDONY 1p Jod [OUD %EI | UO 7461 US OPENDIOD “OIOPDIINDOUW O} U9 UO!OD}O1 1B] UO DIN} DUNO} OP OSeKIXe 9 D1GO ep OUDU! 0} op so10|005, S0}19|9 @P POPIIYOIOA HIS “SOHC uDeS UDYUENDUE end sogjdwWo 50] U3 0/4 popayd b| Us spIDUDISO sns op soUNGID anb soDY ‘ssUDAg! 50] 8p O8D9 [9 UB OPO} 8199S ‘D}OJOIOK Uo!DIPUCD 1D} POPNID 6] Ue 59}90|UOD SOLOW SO} A AIA @PUOP 208] un pindo1d 9} enb soB\we sp o soINWO} pS! o} eUD}OdUIL Anus $2 9poBe|] 98 y “9[OPU) OYARID SHU O| 9p soloqoH sD9sNq A sopouiol $1610) 1024091 “DIDUEA.NadNS Bp S0|63{D4)s DDYO9Id US sauod nysaDau A ayyausO2}0|s1y 9POYSD9U Dy CUDNIL Ep ofoqoy, @p OpoDd!aU! | epsso0 snb vlog espj9 ep o[UoIBI [3 (7661 2019) ‘popars o} ua sexpo_NboW se:pO[og0}| so] ap %s9 Jep 1opepeyo uojuaseidar A O194L0} 5] PO} 8p |D|OA SPW! DIG @P ‘OUDU P| UOs UDI ap sE0PPIOqD)} $07 ‘DIOPEYNOU O} A sO!DIAIES $0] US BUGS ap OUDU! 0} QAN}sUOD CUIUSWIEY sjusUOdWOD ej:8ny un woo 9juslayp upISBIB}W OUP “CjUE{es SoD so} opseq “wipe ‘880)9 JONID0 O QUID} Of SOJUDIEW So} ap ,ciUOId NIdse, [ap A Ug}OIBILU 0] OP SOUP 0} Uy “DASCUL UO!ODIOWLY O} Jod sOPInyu 3] ULL “Dng19@p UD|Se OUDNIy US oloqDy 2p SBUO!QUEAUOD sO] ofoqoy, A soyuni6w fog 189 Soypays3 op BuDsyEWDOUO) O1sAeY zu Redes yregiones: una nueva cenfiguracion 73 econémicas basados en ta confanza entre empleador y empleado. Las maquiladoras infentan desde hace afios -y en ocasiones lo logran-, mejorar el trato con los smpleados y comprometetios en su trabojo. Sin embargo, en sus estategias esta ausente el asumit los costos de inlentar crear mercados interes que les aseguren una leallad al estilo japonés. Por tocas estas razones, las cifras globales de rotacién siguen siendo significativas, Otro factor relevante es que, dentro de la légica de roduccién imperante en la maquiladora, los procesos de ftabajo y las fecnologias usadas apuntan a mayoria de las veces o una baja capacitacién del trabajador. En la mayoria de las empresas es slo ecesaria una capacitacién de unas horas o pocos dias para remplazar ai los obreros perdidos. Los cursos se centran sobre todo en actitudes y comportamiento, més que en una elevacién de los capacidades técnicas por si mismas (Hualde, 1994). Desde medio dos de los noventa, Ia implaniacién de las reglas 'S09000 0 el Control Estadistico “de Proce‘os obligan al dominio de las capacidades de lectura, esciitura y cdlculos elementales; ciertas esttategias de polivalencia apuntan al dominio de varias operaciones. Se estd lejos sin embargo de solicitar requerimientos técnicos sustancialmente mas elevados. En la maquiladora se documentaron algunas innovaciones en Ia practica realizadas por os frabajadores. (Vad iba, 1989), pero no se puede ‘argumentar que {ales innovaciones constituyan un factor importante, para la competilividad de las mismas, IV. gla innovacién, esté en otra parte? Las discusiones sobre tecnologia en la frontera se han Feducido a Ia tecnologia existenie en la maquiladora: el registro de procesos de automatizacién desde mediacios de los ochenta ha dado lugar a juicios optimistas acerca de la “hansterencia de tecnologia®.* Desde nuestro punto de vista se deben hacer algunos recisiones. No hay una fransferencia real de tecnologia desde el momento en que no existen colectivos con un manejo integral de los procesos tecnoligicos. fllo impide la creacién de ventajas absolutas, es decir, el logro de productos fabricados a partir de: conocimientos exclusivos de sus pioduclores y caracteristicas originales de los mencionados productos. Sin embargo, también er necesario resaltar el aprendizaje que los ingenietos locales estar adquiriendo tanto en el uso de equipos como de normas de calidad, disefio de procesos de manvfactura, disefio de piezas, adaptacién de equipos y en Ia préclica de innevaciones menores. Los aptendizajes sociales * Storper ha denominado la Tusién modemista" a la ideo de instalar equpos infentondio susitur Ta trabajosa cimension social @ infelectval del proceso de desamolio: Slorper, MM, “Descwrolo serif! en (a economia Global de gprenateaie: of cesatfo para los pares en clescrollo” EURE, Vol XX, Num. 80, Santiago de Chie. agosto de 1994, 1000 uoUEs® 0) 8p pOPIAYaCLuOD 27 ue sjuouoduu Duero DUN YeLey OU SDse:CWWO SOKBNU 50} 20 POPIOD 9F 4 BOpIUOD 0} "0509 JANE_END UD “BIOPOAOULY OU SOJONDOK UO UBUEYUOL 85.0 O19 ope uoY OV aYDeY UOY OF anb Soy ofiogUe US “ssIOzpUaCEpUY opcwue}u) uoKoy ou OUDNI Bp saveweBU 50] ENB 4D9P BIAID CU JOVOLUD OT + (9661 “2dho}s 4 s10)03) sosarclu9;9}U UO!DOJ91 aL!an} UN OP 95 4 seJOU9{OU soKaNU HOD UDJUaLUIEEdxe 2s BPUOP [1}x9} OU|SNPUL O} Uo © "059201 Je Us OWED o}ONPOWT |@ U2 {UD} ,OSNJIP OIOPOAOUU! Popiopdo>,, OUN OpEjueWADep BY 2s BPUOP SOUDI/O4) SO4YSIP so} 8P I UO o\duiole tod ejqo!odU09 so os unBUIU UB DIpDAOUU! POPIAKOD 0|59 “POPYOS OP JOHUCD |e UA A DjODSE ap sOIWIOUODa ap ‘0160} [2 Ue Opo} 2140s Dsoq 95 solopo|INDOW sj op POPINIHedUICD | anb upjDuas (461 ‘OPODIW { ZOUIPOD) so10|ND SOUNBIY ‘DIOpo|INdOLL D} ap $o10P999/sqD OUD UEkN}}SUCD OF ON} $9}090] 59101905 so10}90 od oppsindoid ‘ousBopue SOW! Ose20xd UN DIES ‘O10 |e !Dfe|dwO> sp B80] Ns UB JOUO|ODWE{U! DIDUJedWCD | UE Uuoiosasu! un uoD A DIOpD|INbOW O| ep ,OqUID soNBD,, ‘ydiog “oun 19 :DAONPOI DUEPED D} Bp se|UElEIIP SO1DdSe SOP US OD1B9I0UDA} ofozpueido op sojduiole sop UDLIes 50483 “SIO}OW [01049 ‘8p DalDiodioo DW! DUN ‘wydjaq ep apd 10d TuJOWIOIND oYESIP. 9p OW1US> UDIE UN ep UgIDDID:SUL | UD elUDYOdWH ;DUOIsajoId efompueido un pp os popnid duis O[se uy “sDIopoNbow S| D1Dd sozaid_uDsuqo) anb ‘DjuaIUIOHay-SOUNDHW ap sAraqO} 9p SoYSNP UOs seuaind "DOPEINDOU! D| Ua sO\AeIG saoUO!sajo1d spjuatiedye uos sorsiueBul 2 :02UD9) ep sajuose!aqu! sojduuele AbY "SEX UOD OUDIREU DIB]UOY- 791 POPNID uy 2 SeIp|2Ua126 soYOBS}09 D UBpas20 enbuND. ‘oIOPOYMDEU | US SOPOUDIOE CWUOD UOIOIEsUI_NS UB ]OUOISEIOId ‘Oupyyuep! oDUB!9}9) OUIXDW! Ns UDYUBNDUE OUDAILL BP sosaIUDBU} 50} ‘Aoy 10d AD} “SneuBIGyU9 OWIOD soloIUOBUI SO] OP POPIALOD uDI6 BUN © 106) OP {scn}CYs) sOseiduLe sDASNU .OIDIMI Op CBSO Je Junso © UoIsUedoxd DUN A s04s}DNPIAIDUL s9I0}04 —B OPIUN “ond: Uo!DBAJDUCISEJO.d O}!0N} BUN UB B5Oq 9F CUDILIO,IOD UgIDINPOId ‘9p opunui [9p POpILUOP! D} "{06é1 ‘ABUUOY & NPUOS) Sa!>POBYsEAU s0W)0 { Jodiojs opp uewundop DY 20D ‘e}UELUDAN}D043 “JOJUOWUDPUNY Ug!UEAUOD BUA CWICD DILIOWIOD US OPO|UBsOId UDY Os ond so} 9P oIys9 JO YOUAS 0 ,SUIDUEP,, BP S0S890IU $0] UOP 95 OU OEP $3 [¢661 ‘@PIONH) CAYOZIUDBIO OY!qUID OY>IP O OPIBUY\SE: [OUO'SE}OId ioliI0 Bun ap sepEplUN}odo UA|sKe O4!GUUD OYDIP ud ‘oloponbouw. | 9p ONGUID 1p SOPE}UN AoY Jod LOY UDUENDUE es sopDUO|OUaUL ole qp1 6p SoIpnIs3 oP CUDDNEUIOOWIET ONE Redes yregiones: una nueve contigurecién 75 V. La innovacién come politica tecnolégica En la frontera bojacalifomiane la maquiladora parece ser la Punta de lanza, especioimente en los dltimos afios en los que Prdcticamente no hubo polilica industial en México. Sin emborgo, fen Ensenada, a 100 km. de Tiuana, varios organismos poblicos Patrocinaron una incubadora de empresas. En sus comienzos existian proyectos con fuerle contenido tecnolégico, relacionadas con las especiolidades que descrollaba el Centio de Investigacion Cientifica’ y Educacién Superior Ensenada (CICESE): ciencias ‘morinas, oceanogratia, ciencias fisicas. Se lrataba de “tasladar’ a los cientificos af medio empresorial y aprovechar los recursos marines de Ensenada. Peto se carecié de una estrategia para conectar la incubadora con Ia planta industial ya oxistente en el Eslado. Mas alld de algunos éxitos aislados, la incubadora no ha tenido repercusiones importantes sobre a estructura productiva. Los esfverzos de innovaciin a través de la consttuccién de redes y el establecimiento de centros de servicios especializados -como las incubadoras de empresas- debe ser acotado por las condiciones de “principio” de las que se parte. Asi, el reconoci- miento de las légicas de produccién y las condiciones actuales de los procesos manufacturotes deben ser coherentes con los ewsfueieos de desarrollo tecnolégico. En los siguientes parrafos abundamos en estas légicas existentes y su posible utilzacién. Redes y politica tecnolégica para la maquiladora Cada légica de produccién para ser _coherente intemamente demanda diferentes tipos de innovacién. En Tivana encontiames dos légicas principales de produccién. En los Conceptos utiizacos por Storper y Salas serian asimilables al mundo industrial y al mercantil; en la conceptualizacién de Pavitt tendriomos que hablar de "sectores intensivos en escala" y "sectores dominados por abastecedores” respectivamente (Pavitt, 1984). El mundo industrial es claramente el de mayor presencia, ues en fodas las ramas se encuentran empresas que participan de esta ISgica. La intencién es producit, a gran escola, utilzando procesos simples y automatizades que permiten emplear obreros de baja calificacién. En la frontere norle, como ya se sefiald, se encuentran productos en total maduracién, por lo que dificilmente se obtendrion resultados positives al trator de mejorar significativa- mente el producto. Los mayores estuerzos de las compariias se han centrado en mejorar los procesos de ensamblaie y fabricacién de productos estandarizados. También es necesario subrayar que. una Proporcién relativamente importante de Ingenietos, realizan disefios de “fixturas” ¢ incluso de algunos productos: asimismo adaptan otfos disefios a las condiciones tecnolégicas de las plantas locales. OpUAW UN ap UO!DONYSUCD 7 “S9{UDJO1JUED sns UD UgID20194u! BP. UHo} B| Jod OPDI|UII| O4S9 JOIDUaIOd ns enb UDIjUANDUe ,yUOOIOUE OpUAWL,, Jap sO2169) UD sDPDIOYOAU! sOsoIdWe sDIse “OBIDqUO Ug ‘uo!d0,DyUODqNs ap soUJONbs9 clog iDIedo Jod UBZ:9|9010 as fonb "SouDd;Ka ap Popeldold ‘sciopoynbow souenbed op oveuINL OIG UN UE{sKa HI9}UO, O| OP sopd soy A OUDNIL Uy “|uo20}Ip BUUlo} Uo OLDSn A ojgIUodsIp OYOUINDDUI O| ‘juowopido! sp1odioou! ours ‘DlIDUINDBU! CASH 1919U9B so OU abo Buo|goid |3 “Gi Ue OUDSED0U oIS0D [9 © HJO959 0} 10d sOIauOG ap o1na9Isq9 [2 Bluaseld 9s OU ‘OUaSp Uo OASUOIU! 18s 9jans anb 0}998 2p odlj 8188 U3 "UgIOOAOUU| ep sePIOUESO SOILEUIDIe 50} UOs POPYOD 019010 JOKOW BP SOnIND © Of9AFOIK [9 JADU OWIOD [SD ‘OI5O}OuIOL Dranty JOIUIKKO Sp SOW} SO] Op POPIDdDS o| A ‘D\SendsO! ‘9p ZepIdol D| OPUALL 9150 U3 “[g96| '60Q) 59101995 so}s0 BP D100} fp as jodiouud popiayoo BAN> sous od” sopoul6)o ‘soIpauiojut souinsul @ sodinbe 9p Sepopeyon sorenu Us sopDIOdIOOU! ‘2\UawWIO!0uEB UP|sa UO!OAOUL Bp SePOPIUNHdo so} :505e001d ‘9P UO;OAOUL, UB BSDq AS $910}995 60|$9 US UOIDDAOUU! OT “onan Ep Jor UN Undag® ealnpningDr so] AUP ‘ UDIIOIDIJUEDaNS BI Dusuopaid apuop UpISN7|UDBIO BUN asiDp B apURl, 59101995 $0159 UI ‘so|ubIgWOD SOPUOUIAP B UaPuodsa! so|INpord So} ‘SopOZHOPUD|S seualg ap UP|IDIOGD|A 0] UB Dsaidxe 95 UQ!90j91 DYDIP enbuNo ‘A ‘D|2eIIp $6 OPEII@UHIO|2NPOId u!DOa! p} "WUuod!eW_ OpuNL Jo U9 “0}90ysqQo 91Ue UN so JopAuNsuOD | 4 BPOPYOSUOD OPUOWEP ‘bun pjuaserd 96 OpUDP JOL}SNPU! 2pUNU! Ja UD OUJOD se OU CPODIOLL je woo uoID0J91 ©] ‘oPooIAW JOP s9|UOIGUIDD soPUBWEP 1D}UEHLD 10d 12110190109 08 ",oPB2;U [9 J9G SOPHIDIUI SoAYSNpOId souepod, DUWUOUEP )9105 Snb o} © O[qONWIsO “yUodIEW OpunLL [2 “osa20.d 0 ojanpoid as@ 1ue|P9eHed B UDJUSHO a5 JONPOMU! Uapand and sololow 50} ‘opljuas 950 U9 :UDIOGo onb © UD o|NPOId jap UO!OOYSsIUILIPO 5] 10d Opop ofse UO!99D ap CO|DW As aNb o\send ‘sopor OpUD|se 7A BleWUd Jod so|>7POd U9 BIOPEACUU! UO!D90 DUN ipjedse sowepod os0dwiD; solopoyabow so} 2p oy10d 10g “soupjos sofoq @p Ugi6e! b| D cjuawuozpjdsep 19 D1Od saUO!OIPUCD up.ojuaseid @s enb $9 se2uolus ‘piouajeduloo ap opoijus | 10d SOpIonpat Op|s YOY SOUDUIPOD'}Ne SOUOBIDUI SO| Onb 29A DUN *UDBO {9p Souo{6e1 so] US ASIP © @pUS) SOPOZUDPUDIsO sojonpord soAanu 9p up|PONpoH|U) 0 “seUE!DOI0dI09 $0] @P D9}!I60} op souoIaDIedo so] ubyuanoue as apuop sauofel so] UB so|sond UDIse sojonpoId son@n ap UQ!ODA!D ep sorEr|se so| enb ojsend oJopoynbow 1] Ua DpEpaa 189 POPIlAsod DISe ‘OBOGUIA US “Ug!DD9!9 ejuO!DO1 ap sosaooid O/k sojanpoid |p uofoomiDpUD|s= | Ue HPDIUED Uo!DBAUUL O| OD OPOUOIDH|Al SHU HISe uD!ONPOId ep dl} 948 Ue SOUDUIpIODI}x@ SDSUDUDE 1019Ua6 ep POPIIAISEM 07 fq 2p FopA\sI 9p DUOSUSLUDOUIOT OIsKAeA 7a Redes y regiones: una nueve configurocién 7 de mercado cohetente seria =I objetivo de una polifica de desarrollo lecnolégico en esta regién. Para que Ia Iégica mercantil pueda generar su potencia: lidad, to interaccién enlre el subcontiatisia y el consumidor ha de ser directa. En el Caso de Tijuana los subcontratistas dependen de productores que son los que a su vez estén coneciados con los consumidores. En polabras de Gereffi, las primeras son cadenas ‘otiginadas por el mercado y las segundas ofiginadas por los productores. Las primeras son indapendientes y generan sus propias tedes, los segundas son subordnadas y pierden contiol de sus encadenamientos. Teniendo en cuenta dichas observaciones, se podtian formulor algunas proposiciones Ge tipo estialégico pare la regién, con 61 objeto de dosatioliar redos de innovacién dentro de este mundo de produccién®: Un primer objetivo seria establecer nexos ditectos entre los establocimientos comerciales, por ejemplo los grandes almacenes y os subconiratistas de Tijuana, sin pasar por los_productores estadounidenses. Esto requiere generar conocimiento y capaci dades en relacién directa con el mercado. Fitas candicinnes na se encventian actualmente en tanto que el empresario local se ha mantenido fuera del contacto directo con el mercado. Segundo. crear centios de moniloreo de tecnolagia, mejores prdcticas y ayudar a su 1dpida difusién entre los productores de la zona. Tercero, crear centios de disefio y monitoreo de productos en los mercados a alcanzat. Esto ayudaria a mantener los productos denito de los cambios en la meda, y alcanzar nichos especiticos cuando se detecten, Cuart, generar tepresentaciones_comunes en otas regiones, ademas de Ia cieacion de nombres comunes que identifiquen y auxilien en el logro de las redes de disiribucién. Por Gitimo, et objetivo ma: importante es generar una fuerza de trabajo, con mayor capacitacién e involuctada en procesos de trabajo, donde as habilidade: técnicas y conocimiento de! Producto teduzcan la sustituibilidad de! obrero e incrementen el valor agregade sobre el producto, Una calificacién creciente acompariada de centios de servicios especializados generaria las condiciones parc mantener los productos en una cua ascendente de calidad y precios. Para 28 67 spare se han dado experiencins relevontes con pollicos de ofencién expeclica en ncustias infensivas en cse7o, (Mole y Bueia. 1995) vy escaus “SouIDg “3 fy Auou0Da ayo Jo punor 95 Aaoay 2xuoU09g pue uayrIOA ‘AuIos22UN , (0561) ¥ LORE “ot10, su0pue1 ‘souaeddg ‘$7 2 ‘uOpOynB ey (spONCOD J0 AiOBUL Y 16461) BHD ONPIO¥ yDsBouaia 9661 2p olunl “ooKaW 2p PEPAID ‘o\na}p oo ap cjolgo s@ OUSLY Js 1od oe old *,004 pp, D1e!OUDU Doyo OUN DIIso99u JoNa|UD 0 OpOL “oIgOnW jp DUsNpUL | o|dulele tod eeloi1uow 9° ojo: epuop sopozioioedse e|UeUID}IO s0jU82 OU ‘DIOPHIINDOW b} OPC} D O|DIAI0§ JOP DiDd soJopoqnou! © Solus UB DsDG 95 OU Dep! BT “DIBOIOUDa! A sopo2.8u1 {8p O810}|UOUI & OUESIP US sopEZpIDAdsa sojoIAes s0|s@ ap UgIODeID | © ‘QOIpU! as DA OWOD “iOJUNdD eqep UD!>DI0qDIO9 0} “sp|upuo8 se1okDw ep 4 sejusipuedepul sow sos6001d DJODY sEUSPDD SD} JEAOL! UDYPOd 25 0/58 UOD “DTUDYUCS y8!d £ ug|ODIEGjO> p} IO|DIU) “soI}a aU UgIOD|A! | sInWsuCD 0115 D210} 97 “UD!DZIUNBIO As 9p seljpJap 50] UED0UCD ‘SojanpoId 50] uo[oqni ’$01019es so|s9 us $9090) savojanpoid ep odi6 un D DA SOWS'A| “IBZUDDIO Bp saiq\soduul © JO20) POPIIDe! | ep sopoiodes sonyo{qo uDejunjd as ou WHO} Djs@ 9q “UO!D>NPOId ap s9U0!2IPUO> s9j0fows D104 S9:0}2NPOId s0)$9 0 18A0W SP 1040 A OP|Ny4sUOD Oy 85 DK anb 0} a1qos sbloqoy DoyIUis s910}99s 50459 IDWIO| “OpYsaA [oP © D1! Bp DIOPHYNDOW 0} So ONJDUIE,|O B1g}S0d BUN, ~osaIcWE Dysnbed Dj 0w0s soj0ysqo sOu0Ha}D9 US ou A sooyIDedse sojanpoid us oposoq 1js9 |p eqep susie4yoo jyuDSIOW fopunius un ap UgIBoMNIsuOD 0} and UgiqWID} soWloUodolg “soppionjonut oule!qo8 9p soisusB0 so] A scjso oyUS A ‘sounsaiduio soIdord 50] 94|U9 sjuapaccid ynyjsuod aonb uDYpUa} es CsWud opquDs JO} Uy “sofUod!oIEd selqisod so} ayUe sop|pUNYD ejvowoIdWE A. ,sa|juauuuedks,, souoiopje! 3p ojuatuiioeiqo|se [2 ononbo: 95 09 Diy “Jopiuinsuo> / Djso4UOSAAS ei soAYDO A so}DONP S0z0] IIGUSB D1od OPOESOIO 19} BP aqaP “DPLIOYAS se|UO UO! -DIpeuafU D} BP UP!OLERUCD Dj anb ID/DYES e|UD}HOdUL! 53 “uploo7DPUDIse {O40} 9] 2P UP!DB|UB} 0} 2p D19N} so;onpoId So] Jaua] YOU @nb UBIqLID} DyGY OsuG00 UA OAIND |se 18ua;UDWL ofa ep Soprisy ap ou 2ueuDoUIDL DINE el

You might also like