Autoshkol

Mr.sc.
Shqipe Nixha, ligjruese

Ligjratat: Mbrojtja e Trashgimis Arkitekturale
H Y R J E
Duke vshtruar dhe analizuar trashgimin, kushtet e lindjs s saj, trajtat
dhe teknikn e ndrtimit, mund t prcjellim fazat e zhvillimit t njerzimit, ti ti
njohim dhe kuptojm prpjekjet e njeriut qoft atij primitiv i cili ndrtoi kasollat
ashtu dhe atij q ndrtoi rrokaqiejt e megalopolisit.
Gjer m tani, shum objekte dhe komplekse t rndsishme pr art dhe
shkenc jan zhdukur pr t mos u kthyer m. Popujt jan privuar nga pasuria
m e bukur e t kaluars, nga dshmit e pamohueshme pr t drejtn kulturore
por edhe politike t hapsirs n t ciln jetuan. Masat e gjra dhe rinia humbn
shembujt m eksplicit pr arsimimin e tyre, pr njohjen e historis, zakoneve,
artit dhe vendit t tyre n prgjithsi. M n fund, populli sht privuar nga e
drejta pr t qen i muar n bot me krijimtarin dhe vlerat q i ofroi njerzimit.
Nga kjo sht e qart se nevoja pr prkujdesjen e trashgimis
ndrtimore rrjedh nga shkaqet e thella historike, shkencore, nacionale, etj. Kto
krkesa sot nuk vihen n dyshim, por parashtrohet problemi si t realizohet kjo
detyr m s miri.
sht evidente se mu arkitektt i kan sjell m s shumti dm
trashgimis arkitektonike, jo pr arsye se nuk dijn t punojn, por pr munges
t arsimimit dhe t vetdijs, t kuadrit dhe institucioneve t specializuara, t
cilat pamundsuan ecjen n kt fush. sht m se e nevojshme q
kndvshtrimet metodologjike dhe metodike t ksaj lmie ti ti njohin edhe
arkitektt t cilt merren me projektimin e objekteve t reja, sepse nuk
projektohet vetm n lokacione t pastrta, sterile, por edhe n lokalitete t
ndrtuara m par, madje edhe n brthama t vjetra t qyteteve. N zgjidhjen e
ktyre detyrave arkitekti nuk mund t jet i lir, por i parashtrohen kritere
prkatse pr ndrhyrjen n komplekse t tilla. N far mase do ta respektoi
hapsirn dhe strukturn kompozicionale ekzistuese, varet nga niveli i gjr i
arsimimit t arkitektit dhe kulturs s tij arkitektonike.
Prgjegjsia e arkitektit sht shum m e madhe, nse ka pr detyr t
intervenoi n nj qendr ose brtham t vjetr. Mosnjohja e principeve t
mbrojtjes, zakoneve dhe metodologjis s puns n ambiente t tilla, mund t
sjell degradim edhe m t thell t kompleksit i cili kulminon me eleminimin e
trsishm t strukturs s vjetr.
Andaj punimet n komplekse t tilla duhet t ndrmerren nga individ dhe
institucione t specializuara q nnkupton bashkpunimin
e ndrsjell t
ekspertve t ekipit t formuar pr kt veprimtari.
ETIKA E ARKITEKTIT N PROCESIN E MBROJTJES
Fati i monumentit ose i kompleksit urb arkitektonik varet nga etika e
arkitektit konzervator ndaj trashgimis.
Vshtir sht t gjendet ndonj piktor i cili do t prfundonte vepren
artistike t kolegut t vet, aq m pak do ta bnte at skulptori. Fatkeqsisht, te
arkitektt kjo intenc sht mjaft e shprehur. Pr shkak t raporteve t tilla
shum objekte dhe trsi urb arkitektonike jan devastuar, degraduar. N
shum objekte t vjetra pa ndonj ngurim ndrhyhet me pjes t reja q i
pgjigjen shijs momentale, pr t afirmuar invencionin e vet krijues . Koha ka
dshmuar se intervenimet e tilla jan t gabuara.
Arkitekti i mirfillt i cili punon n mbrojtje ose detyra t mbrojtjes s
trashgimis nuk guxon q n monumentin historik t ndrtoi monumentin e vet,
nuk guxon ta kuptoi n kt mnyr realizimin e aftsive kreative. Prkundrazi,
aftsit e tij kreative duhet t mbshteten n respektimin e trsishm t
Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

integritetit t objektit ose trsis urb arkitektonike me vlera t trashgimis.

Vetm ather arkitekti do ti ti prgjigjet n trsi profesionit dhe detyrs s tij.
Vlerat tejet t larta t s kaluars materiale jan sedimentuar n historin
e Kosovs dhe popullit shqiptar n prgjithsi, andaj ruajtja e mtutjeshme e
vlerave monumentale dhe integrimi i tyre n jetn bashkkohore, sot dhe n t
ardhmen jan imperativ i kohs. Duke e msuar dhe njohur kt problematik do
t kontribojm edhe n kontinuitetin e vlerave pozitive t saj .
NOCIONI I TRASHGIMIS NDRTIMORE
Me nocionin trashgimi ndrtimore nnkuptojm t mirat kulturore t
paluejtshme, prkatsisht vlerat materiale t paluejtshme t krijuara me punn
e njeriut q nga parahistoria e gjer tek krijimet bashkkohore t ndrtimit.
Ktu prfshihen qytetet e lokalitetet historike dhe pjest e tyre, objektet e
vjetra dhe pjest e tyre, gjetjet arkeologjike si dhe lokalitetet t cilat kan vler
historike, kulturore, artistike ose ambientale.Emrtohet trashgimi ndrtimore n
mnyr q me nocion t njsishm t prfshijm t gjitha realizimet ndrtimore
n t kaluarn: t urbanizmit, arkitekturs dhe t ndrtimtaris.
N vlerat materiale t paluejtshme (trashgimi ndrtimore), bjn
pjes:
1. Monumentet e kulturs,
2. Trsit hapsinore kulturo historike,
3. Gjetjet arkeologjike dhe lokalitetet e spikatura.
N trashgimi t paluejtshme bjn pjes edhe ato vepra pikturale dhe
skulpturale q jan pjes prbrse t objekteve t trashgimis dhe jan
organikisht t lidhura me to.
N vlerat materiale t luajtshme (trashgimi e lvizshme) prfshihen t gjitha
realizimet e artit dhe artit aplikativ, si:
1. Skulptura
2. Piktura
3. Artizanati
4. Gjsendet historike,
5. Materiali arkivor, filmik
6. Libri i rrall.
Vlerat materiale t paluejtshme dhe ato t luajtshme edhe pse dallojn, q
t dyja bjn pjes n trashgimi kulturore prkatsisht t mira kulturore dhe
trajtohen njsoj.
Gjer m tani, pr t mirat kulturore ose trashgimin kulturore n trsi, ka
qen i zakonshm emrtimi monument i kulturs. Fjala monument vjen nga
latinishtja moneo q do t thot me kujtue apo me trheq vmendjen d.m.th
ndrtim i ngritur n prkujtim t nj njeriu apo ngjarjeje historike. N koht e
fundit, po tentohet t futet n prdorim nocioni e mir kulturore e t
mnjanohet termi monument i cili duhet kufizuar n kuptimin real semantik
(kuptimor) t fjals, d.m.th. n objektin hapsinor dhe artistik t ngritur pr hir t
ndonj personi ose ngjarjeje, pr t arritur sot n kuptimin e nj krijimi
arkitektural t veuar ose nj kompleksi arkitektural e mjedisor, dshmi e nj
qytetrimi t dhn, e nj zhvillimi me vler apo nj ngjarjeje historike q
prfshin si objektet e mdha ashtu edhe ato t thjeshta, modeste si pr nga
madhsia ashtu edhe pr nga vlerat arkitekturale.
Pra, sot kuptimi i konceptit monument prfshin t gjith krijimet me vler
historike e kulturore artistike, si dhe komplekset monumentale, q ve ktyre,

kan dhe vlera mjedisore. Tek monumenti, ne shohim si veprn e artit, ashtu
edhe dokumentin historik me vlera t shumanshme dhe t pazvendsueshme
shkencore.
Trashgimia ndrtimore
trajtohet gjithnj e m shpesh n kontekst t
trashgimis natyrore me t cilns bashku konfirmon ambientin njerzor, pa t
cilin ai e humbet kuptimin dhe qenien e tij, shkputet nga koha, t ciln e
dokumenton.
PJESMARRSIT N MBROJTJEN E TRASHGIMIS
Mbrojtja e trashgimis ndrtimore sht aktivitet i theksuar
multidisiplinar n kuadr t t cilit veprojn ekspertt nga lmi i ndrtimit dhe
artit, respektivisht urbanistt, arkitektt, ndrtimtart, historiant e artit,
arkeologt, etnologt, historiant, por sipas nevojs edhe ekspertt nga lmit e
tjera shkencore si: juristt, sociologt, ekonomistt, kimistt, piktor
restauratort etj.
T gjith kta marrin pjes s bashku n veprime t ndrlikuara t mbrojtjes dhe
t shfrytzimit bashkkohor t trashgimis.
LLOJET E TRASHGIMIS NDRTIMORE
N baz t karakterit dallojm tri lloje t trashgimis ndrtimore:
1. Trsit ndrtimore
2. Objektet historike
3. Gjetjet arkeologjike
1. Trsit ndrtimore jan qytetet ose lagjet historike, prkatsisht
pjest e tyre, nse shprehin trsin e jets urbane dhe rurale, t rndsishme
pr kah nga cilsit e tyre urb arkitektonike, ambientale, kulturo historike,
artistike, etnologjike, etj.
N kt grup bjn pjes:
Qytetet e vjetra me vler historike

Brthamat e qyteteve
Lagjet ose kuartet e qyteteve
Lokalitetet gjysmqytetare ose fshatare
Rrethinat suburbane (nnqytetare), rurale rreth qyteteve t vjetra q
kan vler historike, ambientale ose etnologjike.
2. Objektet historike, pjest e tyre, ose ansamblet e objekteve t cilat

formsojn trsi t jashtzakonshme arkitektonike, konsiderohen si objekte
ndrtimi q kan vlera arkitektonike, artistike, kulturo historike, etnologjike,
teknike, etj.
Sipas destinimit ndahen n disa grupe:
Objekte t kultit tempujt, kishat, xhamit, manastiret, teqet,
arkitektura mbi varr, tyrbet, etj.
Objekte ushtarake kshtjellat, llogoret, kazermat, kastrumet, etj.
Objektet shoqrore kuvendet e komuns, dhe objektet e tjera t
administrats, shndetsis,
kulturo historike, tregtare, hoteliere,
etj.

Monumentetet t ngritura pr hir t personaliteteve ose ngjarjeve

historike.
Objektet private t banimit dhe hapsirat pr pun shtpit,
pallatet, dyqanet
Objektet ekonomike fabrikat, mullinjt, etj.
Objektet e infrastrukturs urat, rrugt, limanet, kanalet, etj.
3. Gjetjet arkeologjike jan komplekse t veanta t trashgimis,
rezervate t pahulumtuara arkeologjike, nn tok ose uj me grmadhat e
qyteteve ose lagjeve, pjesve t tyre dhe grmadhat e objekteve t vjetra ose
pjest e tyre.
Kto na vijn si rrnoja dhe prbjn dshmi me vler t dors s par pr
qytetrimet e kaluara. Ato mund t jen:
Fortifikime e gjurm ndrtimesh parahistorike.
Fortifikime e ndrtime shoqrore t Periudhs Antike,
Fortifikime e ndrtime shoqrore t Antikitetit t Von dhe Mesjets.
Lloje t posame t gjetjeve arkeologjike jan edhe:
Parqet historike dhe memoriale
Trsit natyrore ndrtimore t rndsishme me karakteristikat natyrore
ambientale, historike artistike, arkitektonike
Arkitektura e kopshtit, etj.
Sipas veorive-karakteristikave mund t ken:
1. VLER HISTORIKE
2. VLER T VJETRSIS
3. VLER ARTISTIKE
artistike dhe
nse jan t lidhura me ndonj ngjarje ose

personalitet,nse shprehin kontinuitetin
historik, prkatsisht dshmojn pr ekzistencn
e vendbanimit, qytetit ose popullit
nse shprehin ekzistencn e vet nj koh t
gjat
nse prmbajn karakteristika t mirfillta
estetike
4. VLER AMBIENTALE
nse prmbajn shkall t caktuar t

atraktivitetit dhe jan n harmoni me
rrethin/vendndodhjen
5. VLER URBANISTIKE
nse si trsi paraqet harmoni n organizimin e

jets n vendbanim dhe kualitet t
mirfillt n strukturn
dhe pamjen e qytetit ose lagjs.
6. VLER RARITETI
nse theksohet n raport me kuantitetin e
dukuris, llojit,
trajts dhe elementeve t
ngjajshme n hapsir dhe koh
t caktuar kjo
vler tregon se sa sht e mira kulturore
respektivisht monumenti i rrall, unik dhe
reprezentues

7. VLER BURIMORE
nse prmban elemente origjinale
8. VLER REPREZENTATIV
nse shprehin veanti, tip dhe relikt, n

lloj, dukuri ose
gjenez
Sipas funksionit, trsit dhe objektet e trashgimis kan

1. RNDSI SHKENCORE
shkencor /
si hapsir ose objekt me interes t gjr

arkeologjik, historik, historiko-artistik,
arkitektonik,ndrtimor etj./
2. RNDSI
EDUKATIVO-ARSIMORE
si rrjedhin i njohuris pr vlerat e tyre, si rrjedhin

i ngritjes s vetdijs kulturore dhe historike
duke prfshir shpeshher edhe porosit
patriotike q mund ti ofroj objekti ose trsia
3. RNDSI KULTI
kultit
nse si e mir kulturore sht n funksion t
4. RNDSI KULTURORE
burimor
q mund ta ket n shfrytzimin e llojllojshm

apo njers nga fazat e saj
5. RNDSI EKONOMIKE
nse mundson shfrytzim t larmishm utilitar.

Kjo rndsi shprehet veanrisht n rolin e
objektve dhe hapsirave atraktive turistike
HISTORIA DHE PERIODIZIMI I PASQYRS HISTORIKE

Pr ti mbrojtur vlerat kulturore, n mesin e tyre edhe t mirat e paluajtura
kulturore, pra arkitekturn-si trashgimi e theksuar materiale, q nga koht m
t lashta, individt dhe bashksit njerzore, kan marr inisiativa dhe masa
konkrete pr ruajtjen dhe riprtrirjen e objekteve historike dhe realizimeve tjera
artistike. Me zhvillimin e shoqris kto aksione bhn gjithnj e m t
organizuara dhe m intensive.
Shekulli i vjetr
T dhnat mbi mbrojtjen dhe riprtrirjen e trashgimis ndrtimore n
shekullin e vjetr jan t pakta, mirpo ca burime historike ose grmadha t
ruajtura, na sjellin njohuri t interesimit pr vlerat kulturore, dhe ndrmarrjen e
punimeve pr riprtrirjen e tyre. Njri ndr shembujt m t vjetr t riprtrirjes
n fushn e trashgimis ndrtimore sht restaurimi i piramids s Zoserit/
mijvjeqari i III-t/ n Sakkar, i br n shek. VI-t para krishtit. Si objekt i
lasht dhe mjaft i rndsishm, meritonte kujdesin e mirmbjtjes, andaj
kushtzoi ndrmarrjen e punimeve restauratore, gjurmt e t cilit veprim
vrehen edhe sot n objekt. Punime t tilla jan br edhe n shum objekte t

Greqis antike p.sh. zvndsimi i shtyllave t drurit me ato t gurit n tempullin

e Hers /shek. VIII p.k./.
Mirpo, n t gjitha civilizimet e vjetra, m t njohura dhe m t shprehura
jan devastimet dhe plaqkitjet e lokaliteteve dhe objekteve t rndsishme se
shembujt e mbrojtjes dhe t riprtrirjes s tyre. P.sh. Roma ishte vrshuar nga
skulpturat greke t plakitura n qytetin e Korinthit pas vitit 146 p.k. pastaj, n
pallatin e Dioklecianit jan gjetur mjaft sfinga dhe shtylla t objekteve egjiptiane
t sjellura pr t zbukuruar pallatin e mbretit etj.
Interesimi pr antikitete sht lajmruar kryesisht n koleksion. N kohn
e Augustit prmendet koleksionari i shquar Asinius Pollio q kishte mbledhur
vepra t vjetra artistike n Rom. Por krahas ksaj, n kohn e mbretris
romake, gjejm edhe t dhna t cilat flasin pr mbrojtjen e trashgimis. N
enciklopedin e par t Plinies s vjetr / viti 23-79 pas krishtit/ prmendet
riprtrirja e tempullit Cerera n Rom, riprtrirja e tempullit t Kastorit dhe
Poluksit n Forumin e Roms, Forumit t Cezarit i porositur nga imperatori Trajan,
ndrsa veprimi m i njohur restaurator i periudhs romake i prket mbretit
Septim Sever i cili kujdeset pr riprtrirje t kolosve t Memnonit n Medinet
Habu si monumente t larta artistike.
Me legalizimin e krishterizmit, ndrtimi i kishave merr hov far rezulton
me rrnimin e vetdijshm t monumenteve pagane q nj moment zgjoi
reagime t ashpra t sunduesve t cilt tentuan t gjejn mnyra pr mbrojtjen e
tyre. N kt kontekst vlen t prmendet qndrimi pozitiv i perandorit romak
Majorinit / 457-461/ i cili me Ediktin e vet i mbron objektet dhe monumentet
antike. sht ky akti i par konzervatorik me t cilin sanksionohen veprimet ndaj
trashgimis.
Numri i vogl i t dhnave mbi mbrojtjen dhe restaurimin e trashgimis
ndrtimore n shekullin e vjetr, sht pasoj e mungess e shnimeve t
shkruara.Edhe grmadhat e trashgimis s ruajtur nuk jan n gjendje t na
dokumentojn veprimet e ndrmarra n kt aspekt. Padyshim, shkas m vehte
duhet t jet mungesa e vetdijs pr nevojn e ruajtjes e t mirave kulturore e
cila gjat ksaj periudhe sht shkatrruar pa prfillje.
Brengosja pr gjendjen e monumenteve, sikurse ajo e shprehur n Ediktin
e Majorinit, sht rast i veant, individual, i cili mund t arsyetohet vetm me
vetdijn kulturore t sunduesit dhe dshirs s tij q me prkujdesjn e till t
ruan kontinuitetin e nj tradite t lavdishme, t cils i kanosej rreziku permanent i
shuarjes dhe shkatrrimit nga sulmet e parreshtura t popujve barbar / plaqkitja
e qyteteve dhe vendbanimeve n fund t shek. V. me rnjn e perandoris
romake - 476 pas krishtit/.
Shekulli i mesm / VI - XV /
Q nga fillimi i periudhs mesjetare, t ciln e karakterizon rnja e
parandoris romake dhe lajmrimi i shteteve t reja barbare, n Europn
perendimore vrehen prpjekje permanente, qofshin ato edhe individuale dhe t
vetme, n mbrojtjen dhe riprtrirjen e vlerave kulurore.
Dizpozita /norma/ m e vjetr mesjetare e njohur n historikun e
trashgimis, sht Edikti i Teodorit, tejet i rndsishm pr mbrojtjen e
trashgimis kulturore.
Teodori , mbret ostrogot, e themeloi kshillin pr prkujdesjen e
trashgimis q konsiderohet si shembull i par organizats konzervatorike.
Kshilli nuk jepte vetm urdhrat pr ruajtjen e trashgimis, por organizonte
dhe aktivitete praktike n kt lmi, ndaloi shfrytzimin e materialeve t
objekteve antike pr ndrtimin e objekteve t reja, udhzoi arkitektt q me

kujdes t studiojn stilet e vjetra n mnyr q n krijimet e reja t mos largohen

nga shembujt e tyre. Nga shembujt e shumt t ndrmarrjeve praktike t ktij
kshilli vlen t prmendim
Riprtrirjen e teatrit n Pompej
Restaurimi i Koloseumit n vitin 508, i shkatrruar sigurisht nga termeti i
fuqishm
Riparimi i dy shtatoreve t mdha t rrezikuara nga rnja, pr t cilat u
ndrrmoren masa konsolodimi duke i prforcuar dhe mbshtetur n pilastre prej
tulle q konsiderohet si intervenim konzervatorik n kuptimin e plot t fjals.
Roma sht qytet interesant pr t njohur qndrimet aktuale mesjetare
ndaj trashgimis, t cilat i karakterizon grshetimi i tendencave t rrnimit n
njern dhe restaurimit n ann tjetr. Shembujt tipik t tendencave t tilla jan
Koloseumi dhe Pantheoni.
Koloseumi - /viti 80 pas krishtit/ - restaurohet pas dy termeteve, shkatrrohet nga
Normant, pastaj rindrtohet pr tu kthyer n fortifikat, shkatrrohet
mjaft nga termeti si dhe nga bartja masive e materialit pr ndrtimin e
objekteve t reja. Kjo gjendje zgjat gjat tr mesjets gjer n epokn
e klasicizmit kur fillon kujdesi i mirfillt p mbrojtjen e tij.
Pantheoni - n shekullin e VI- t nxjerren shtatoret, restaurohet dhe rivitalizohet
n kish kristiane, n shek. VII mbreti bizantin Konstantini demolon
konstruksionin e kulmit dhe e bart n Carigrad, restaurohet prap dhe
m von i shtohet kmbanarja romanike, pastaj shndrrohet n pjes t
fortifikatave etj.
Por krahas shkatrrimeve sht evident dhe kujdesi pr trashgimi pr far flet:
- Kodeksi i mbretit Justinian i cili urdhron kujdesin pr mirmbajtjen e
pallateve mbretrore
- Regjistrimi i monumenteve historike t Roms / XII/ dhe ca intervenime si
restaurimi i senatit n Kapitol
- Vendimi i Senatit pr mbrojtjen e shtylls s Trajanit, si monument lavdie
i tr popullit romak / pr mosrespektim t vendimit shqiptohej edhe dnimi me
vdekje/.
Shembuj t mbrojtjes dhe riprtrirjes t objekteve historike gjejm poashtu n
shum shtete t tjera mesjetare, sidomos n fazn e lart dhe t vonshme t ksaj
periudhe.
- Katedrala e romaniks s vonshme n Vien, me ndryshime radikale n
stilin gotik, por me ruajtjen e hapsirs prendimore romanike
- Katedrala e ormsit , si prpjekje e riprtrirjes s trsis stilike t cils i
rikonstruktohet kmbanarja romanike e humbur n vitin 1429 etj.
Shembujt e dhn q nga Edikti i Teodorit, gjat tr mesjets, dshmojn
pr respektin ndaj monumenteve historike t manifestuar nga sunduesit kishtar
ose mbretror, nga ndrtuesit dhe mjeshtrit etj. Kta shembuj dshmojn edhe
pr aksionet konkrete t mbrojtjes , restaurimit dhe rikonstruimit.
Megjithate, kto jan raste t veanta me qllim t afirmimit individual, t
shtyer nga afiniteti kulturor ose nga shkaqet e ndryshme politike, ideologjike,
andaj nuk mund t konsiderohen si karakteristike pr mbrojtjen ose respektin
ndaj t kaluars.
Prfundimisht, shekulli i mesm edhe m tutje mbetet epok e rrnimeve
dhe mbindrtimeve t shumta, ndrsa numri m i madh i restaurimeve t
objekteve historike sht pasoj e destinimeve t reja.
Periudha e rilindjs dhe barokut / shek. XV-XVIII /

Interesimi humanist pr antikn n prgjithsi sht reflektuar edhe n

interesimin intensiv pr objektet antike, n fillim t drejtuar n hulumtimin dhe
studimin e trashgimis antike. Kjo koh karakterizohet me intervenime t
shumta restauratore dhe lajmrimin e akteve t para pr mbrojtje, por n thelb
vazhdohet praktika e rrnimit t objekteve historike, prkatsisht rindrtimi dhe
restaurimi n rradh t par pr shfrytzimin e vlers prdoruese.
Amfiteatret, teatret, tempujt, termet antike, nuk mund t shfrytzoheshin
drejtprdrejt, prandaj u adaptuan pr nevoja t reja, ose edhe m keq, jan
rrnuar q t lshojn vendin objekteve t reja dhe shfrytzohej materiali i tyre.
Koloseumi - edhe m tutje bartet materiali pr ndrtimin e objekteve t
reja shndrrohet n fabrik nitrati, m von n depo baruti nga shprthimi i t
cilit dmtohet pjesa jugore e objektit.
Pantheoni - lirohet prej tranformimeve q i kishte prjetuar gjat kohs,
mbindrtohet vendosen varret e Rafaelit dhe Perugjit, nxjerret bronza nga
kupolla dhe atriumi etj. etj.
Doktrinn restauratore dhe teknikn e saj e ilustrojn mjaft mir shembujt q
vijojn:
- restaurimi i kishs Santo Stefano Rotonda t cilin e bri ark. Bernardo
Rossellino, duke e reduktuar funksionalisht vetm gjer tek unaza e mesme
sikurse sht ruajtur edhe sot
- Papa Piccolomini nxjerr buln me t ciln proklamon mbrojtjen e
objekteve antike, madje dhe t grmadhave
- Prkundr ktij, Papa Julije i II-t - dashamir i artit dhe kulturs, rrnon
kishn e vjetr t Shn Pjetrit dhe arktektit Bramante ia beson ndrtimin e kishs
s re. Ky rast do t jet shtytje pr kujdes m t madh ndaj trashgimis.
- Leon Battista Alberti n librin e tij De Re Aedificatoria libri X nuk fletw
drejtprdrejt pr mbrojtjen e monumenteve , por sugjeron qndrimin me
t cilin arkitekti bashkkohor duhet ta studioj mir arkitekturn e vjetr
dhe asaj duhet kundrvuar inovacionet e kohs n mnyr q t arrihet
niveli artistik i t vjetrs ose ta tejkaloj ate.
Kshtu n tempullin Malatesta n Rimini e respekton brthamn e vjetr, por e
afirmon dhe kreativitetin e vet. Ky tempull e ruajti brthamn e vjetr, por u
mbyll me konstruksion t ri pa ndrlidhjen e enterierit me eksterier, me qllim q
vshtruesi ta dalloi dhe vlersoi qart t vjetrn dhe t ren.
- Andrea Palladio n Palazzo della Ragione n Vienca, vepron ngjajsh me
Albertin,por bn ndrlidhjen e t vjetrs me t ren n nj trsi unike.
Periudha e barokut, as n krijimet e arkitektve t saj,as n shqyrtimet
teorike, nuk i kontribuon vlersimit t trashgimis ndrtimore dhe kulturore.
Dshira pr nj krijimtari t re ishte nj sentiment m i lart far rezulton me
adaptimin e shum objekteve t vjetra n shije , stil t ri, e manifestuar kryesisht
me mveshje dhe mbindrtim t korpuseve t vjetra me petk t ri. Kjo sht n
realitet nj maskim i objekteve t vjetra dhe me vler e fatmirsisht jo rrnim.
Duke iu falenderuar veprimit t till t ndrtuesve barokien, shum
objekte gjat intervenimeve radikale t kohs s romantizmit u kthyen n
gjendjen dhe pamjen burimore.
- Gianlorenzo Bernini ndrton dy kmbanare n tempullin e Pantheonit
duke ia prshtatur korpusit t objektit
- Mbreti Gustav Adolfi n shek. XVII, e themelon organizatn e par
shtetrore konzervatorike me detyr q t hulumtoi, regjistroi dhe mbledh t
gjitha monumentet e vjetra.

Gjat shekullit XVIII

nxjerrn akte t ndryshme pr kujdesin e
monumeneteve mirpo nuk jan shoqruar me platforma teorike d.m.th. krkohet
mbrojtja e monumeneteve por nuk shpjegohet mnyra e realizimit, konceptet
themelore dhe principet metodologjike t restaurimit t t mirave kulturore
Periudha e barokut t vonshm jep ca studime serioze t trashgimis
ndrtimore ndr t cilat vlen t prmendet studimi pr rikonstruimin ideor t
pallatit t Dioklecianit n Split t arkitektit Fischer von Erlach.
Prkundr numrit t madh t pakujdesive pr t mirat kulturore, rrnimit t
vetdijshm dhe t pavetdijshm, mbindrtimeve dhe degradimeve, periudha e
renesanss dhe barokut sht faz e rndsishme n zhvillimin e ides dhe
praktiks n mbrojtjen e trashgimis kulturore. Vrtet nuk ka doktrina t
posame, por kjo periudh dshmon prparim t marrdhnjeve t njeriut dhe
shoqris n prgjithsi ndaj t mirave kulturore.
N fazn e hershme sht manifestuar me studimin e monumenteve historike,
ndrsa n fazn e mvonshme manifestohet me ngritjen e vetdijs mbi vlern e
tyre, far dshmojn shum akte shtetrore dhe kishtare t nxjerra pr ruajtjen e
trashgimis ndrtimore dhe artistike.
Periudha e klasicizmit (mesi i shek. Xviii mesi i shek. Xix)
Lajmrimi i klasicizmit dhe zhvillimi i tij n shum lmi t kulturs, pr
trashgimin ndrtimore ka nj rndsi t veant pr reflekset e saja n teorin
dhe praktikn e mbrojtjes s trashgimis.
Klasicizmi sht epoka e par n t ciln ndrmerren intervenime, n mbrojtje
dhe restaurim, t bazuara n doktrinn e vlersimit t periudhs antike t
trashgimis, fatkeqsisht n dm t vlerave t shtresuara n epokat e tjera.
Doktrina u bazua n rezultatet e gjurmimeve arkeologjike q ndikuan n
mbivlersimin e periudhs antike mbi periudhat e tjera.
Koloseumi restaurohet me murin mbajts t pjerrt t ekzekutuar n
tull, n mnyr q t dallohet nga muri burimor (tipar i intervenimit t mirfillt
shkencor).
Porta triumfale e Konstantinit rindrtohen pjest e dmtuara dhe
ambienti
prreth lirohet nga ndrtimet e mvonshme (qndrimi purifikativ
karakteristik pr periudhn e klasicizmit).
Fillon gjurmimi sistematik i Forumit romak.
Porta triumfale e Titit lirohet nga shtresat e mvonshme dhe
kompletohet n pamjen burimore, ku pjest e reja dallohen kjart nga ato
origjinale dhe ekzekutohen pa detaje dekorative. Intervenimet n kte objekt i
fillon Rafael Stern pr ti vazhduar m pastaj Giuseppe Valadier, i cili punon
edhe n restaurimin e ports s Septim Severit n Forumin Romak.
Njra ndr karakteristikat e mbrojtjes s trashgimis n epokn e
klasicizmit ishte dhe kompletimi i objekteve t paprfunduara kishtare n stilin
neoklasik.
Giuseppe Valadier jep projektin pr rindrtimin e kishs Shn Pali
jasht mureve, e cila kishte psuar dukshm n zjarrin e vitit 1823. Projekti i
propozuar i ishte shmangur rikonstruimit total, si vepronte m par ky arkitekt,
duke dhn nj zgjidhje me ruajtjen e hapsirs pesnfshe por me modifikim
t dukshm t transeptit. Projekti nuk u miratua dhe komisioni propozoi
rikonstruimin total madje edhe t atriumit, i cili nuk korrespondon fare me pjest
burimore t objektit.
Katedrala e Milanos ku aplikohet riprtritja stilike dukuri e
periudhs s ardhshme. Pr prfundimin e ktij objekti jan dhn disa varianta,

n stilin e renesanss s lart, barokut, gotiks dhe shum varianta t tjera,

duke prfunduar n fund t shekullit XVIII, me projektin e Amatit dhe Zanojes i
cili i prgjigjej m s shumti kompletimit stilik.
Periudha neoklasike sjell dhe rekompozimet e para t objekteve
arkeologjike (e ashtuquajtura anastiloza) si p.sh. Tempulli i Kastorit dhe
Poluksit n Agrigent, pastaj n Akropolin e Athins fillojn restaurimet e
para nga gjermant Ross dhe Schanbert duke rikonstruktuar tempullin Athena
Nika me pjes origjinale t nxjerra nga fortifikatat turke, grmohen Propilejet,
restaurohet Erehteoni dhe m 1930 bht rekompozimi parcial i Partenonit.
Revolucioni francez, periudha prej vitit 1789 gjer tek rnia e Napoleonit, e
cila n art reflekton me karakteristika t klasicizmit, kishte pasoja tejet negative
n trashgimi kulturore, posaqrisht shkaqet ideologjike t cilat rezultuan me
rrnimin masiv t trashgimis kulturore dhe artistike feudale.
Rrnohet Bastilja, devastohen varrezat e mbretrve francez n opatin
Saint Denis, galeria e mbretrve n Notre Dame, rrnohen kuartet e tra pr
t hapur dhe zgjeruar rrugt dhe sheshet si p.sh. Chatelea n qendr t Parisit,
e kshtu me rradh.
Tejet t vlefshme pr dokumentimin e gjendjs n shek. XVIII jan edhe
punimet e Robert Adamit n Pallatin e Dioklecianit n Split, (shnimet dhe
rilevimet n teren n Angli u publikuan n trajt t monografis). N kto
rilevime dhe iniizime Adami me vetdije eliminoi shtresat e antiks s
vonshme, romaniks, etj. t cilat, sipas kuptimit t kohs, zvoglonin vlerat
burimore t realizimeve antike. N fakt, ky qndrim purifikativ (dlirs) sht
karakteristik pr periudhn e klasicizmit.
Rndsia e epoks s klasicizmit qndron n faktin se pr her t par
nxjerret doktri-na konzervatorike e bazuar n mbrojtjen dhe riprtritjen e
monumenteve antike.
Punimet restauratore dhe konzervatorike bhen n baz t projekteve t
vrteta t arkitektve t organizuar n shrbime prkatse konzervatorike. N
disa raste, konzerva-tort me inspirim klasik, inizimet dhe rilevimet e objekteve
dhe lokaliteteve i bjn n baz t hulumtimeve shkencore, ndrsa restaurimin e
theksojn duke e shprehur me material t ri dhe teknik t re t ndrtimit.
Pasojat negative t ideve t klasicizmit n lmin e mbrojtjes, jan shprehur
me eliminimin e atyre objekteve ose pjesve t tyre t ndrtuara pas epoks
klasike, t cilat sipas mendimit t sotm, prmbanin n vete vlera historike,
artistike, ambientale dhe vlera t tjera t cilat epoka e klasicizmit nuk qe n
gjendje ti kuptoi.
Periudha e romantizmit n mbrojtje (shek. XIX)
Romantizmi, pr ndryshim nga racionalizmi i klasicizmit, sht specifik dhe
reflekton me largim t vetdijshm nga realiteti dhe me orientim n t kaluarn,
prkatsisht n orientim kah mesjeta, lindja e largt, kah ekzotika. N fushn e
mbrojtes s monumenteve t kulturs, romantizmi manifestohet me ndrprerje t
interesimit pr artin dhe trashgimin antike por me intensifikim t vmendjes
pr t mirat kulturore t shekullit t mesm, prkatsisht pr objektet e ruajtura
t romaniks dhe gotiks, q do t thot kthim kah religjioni, misticizmi. Andaj e
tr veprimtaria e ktij drejtimi t ri sht prqndruar n mbrojtjen e objekteve
sakrale.
Periudha romantike manifestohet me dy qndrime apo doktrina t kundrta:
- Doktrina( qndrimi) e romantizmit restaurator,
- Doktrina( qndrimi) e romantizmit konservator.
10

Romantizmi restaurator lajmrohet n Franc. Ndr restauratort e

shquar t shek. XIX sht Eugene Emmanuel Viollet le Duc, (1814
1879), arkitekt i famshm, historian i arkitekturs, teoricien, shkrimtar, vizatues i
shklqyeshm, projektues i kishave, aran-zhues i enterierit e m s shumti
restaurator i monumenteve.
Thelbi i krijimtaris s tij qndron n premisn se do intervenimi duhet ti
paraprij hulumtimi fundamental, mbledhja dhe analiza ekzakte e informatave
burimore, mledhja e dokumentacionit si dhe rilevimi detaj i objektit ose trsis
n t ciln duhet t intervenohet. Ai thot: Arkitekti duhet ta njoh saktsisht
vlern e objektit burimor para do intervenimi. Duhet t veproi sikurse kirurgu i
aft i cili nuk guxon t prek asnj organ t njeriut nqoftse m par nuk e njeh
detalisht funksionin e tij dhe nuk ka parashikuar pasojat e drejtprdrejta dhe ato
t mpastajme t intervenimit t vet. Andaj sipas ksaj del se sht m mir t
mos intervenohet se sa t veprohet paprgatitur dhe sipas rastit. Le Duc
paraplqen sidomos fotografin si element pr hulumtimin e objektit, sepse siq
thot ai: n fotografi mund t zbulohen dshmi t tilla t cilat n opservimin e
drejtprdrejt t objektit nuk mund t vrehn.
N punn e tij praktike dhe teorike, angazhohet pr arritjen e trsis
stilike n procesin e restaurimit, mirpo tregon kujdes n transformimet dhe
shtresimet e mtutjeshme t objektit ose trsis t cilat padyshim shpjegojn
zhvillimin e tyre. Poashtu, me seriozitet t madh ballafaqohet me problemet
teknike duke proklamuar se: Arkitekti i angazhuar n procesin e mbrojtjes s
trashgimis duhet t njoh mir trajtn, stilin, strukturn, anatomin, karakterin
dhe shkolln prkatse t objektit ose trsis
Kto teza apo supozime doktrinare jan t shprehura qart dhe n
intervenimet praktike t tij: .
n Vezeley ka prjetuar intervenimin n kuptim t purifikimit prkatsisht
eliminimit t elementeve gotike pr t arritur shkall m t lart t
trsis stilike.
N kishn Saint Sernin n Toulous sht
Notre Dam dhe katedrala n Clermont Ferrand jan dy intervenime
me tende-nc t qart kah arritja e trsis stilike.
La Madelaine sht eliminuar mbindrtimi i absids, por jan shtuar edhe
ca eleme-nte romanike n pjest ku nuk ekzistonin m par.
Ndikimi i arkitektit Le Duc sht i madh jo vetm n Franc por edhe n shtete
t tjera t Evrops. Por, arkitektt tjer sigurisht m pak sensibil, duke
prvetsuar pikpamjet e tija teorike dhe ato t shprehura n realizimet praktike,
kontribuan prkundrazi n kompromentimin e dukshm t teoris s restaurimit romantik.
Katedrala n Koln e ndrtuar n mnyr suksesive gjer n shek. XIX
mbeti e pambaruar. N gjysmn e par t ktij shekulli fillojn punimet pr
prfundimin e pjesve t mbetura n frymn romantike me krkes t
kompletimit t trsis stilike. Me punimet udhheq arkitekti Schmidt.
Pantheoni me intervenimet e bra, sht objekti m atraktiv q
dshmon pr ndrlikueshmrin e problemit. N fakt, eliminimi i kmbanareve
barokiene t Berninit mund t justifikohej me rndsin e veant t
Pantheonit si objekt antik, por n ann tjetr, ky veprim mund t sulmohej
sepse prkundr vlers s Pantheonit, restauratort nuk kan t drejt ti
mnjanojn dshmit e epokave t mvonshme artistike aq m tepr kur kto
dshmi u realizuan nga nj arkitekt i madh siq si sht Bernini.
Kmbanarja e Shn Markut n Venedik e cila n fillim t shekullit
XX u rrnua trsisht, zgjoi poashtu dilema dhe propozime t intervenimit: t
11

mos rikonstruohet n vendin burimor, t rikonstruohet n trajtn burimore apo

t rindrtohet n trajt t re q i prgjigjej kishs dhe kohs s vet. U realizua n
rindrtim faksimil e krkuar nga faktort funksional, historik, urbanistik t
mbrojtjes dhe restaurimit t qendrs historike t Venedikut.
Romantizmi konservatorik lajmrohet si protest e aksioneve t
pakontrolluara t restaura-torve romantik, s pari dhe zshm n Angli e m
pastaj dhe n shtete t tjera t Evrops. Ideologu John Ruskin (1819 1900)
historian i artit dhe ithtar i denj i romantizmit, preferon stilet neogotike,
fascinohet sidomos me gotikn veneciane e cila e nxit t shkruan librin The
stones of Venice q kontribuoi n prhapjen intensive t neogotiks italiane n
Angli. Qndrimet e Ruskinit jan t kundrta me ato t Le Dikut, prandaj
intervenimet praktike t Viollet le Dikut i kritikon ashpr. Pr Ruskinin
grmadhat jan monumente ideale t inspirimit t piktorve romantik, ndrsa
pr Le Dikun jan objekte t rrezikuara q duhet shptuar dhe shfrytzuar,
ndonjher duhet unifikuar sipas stilit n mnyr q t vlersohet rndsia
burimore n aspektin shkencor dhe kulturor.
Sipas mendimit t Ruskinit do vepr artistike, pra edhe arkitektura, i
prket autorit. Ne, ato vepra i prjetojm, admirohemi me shprehjen e tyre, e
prcjellim shkatrrimin e tyre por nuk kemi t drejt ti ndrrojm madje kur
sht n pyetje dhe ekzistenca e tyre thot Ruskini. I pasionuar me vjetrsin
e grmadhave konsideron se projektimi bashkkohor duhet t mbshtetet n
shembujt e vjetr dhe preferon gotikn si stil m i arritur.
N librin The seven lamps of architecture, Ruskini pranon vetm
konservimin dhe konsolidimin e objektit. do restaurim sht i papranueshm
dhe i rrejshm. Konservimi mund ta shtyej jetn e objektit historik, por dikur ajo
duhet t vij, prandaj asnj zvendsim i rrejshm dhe i pandershm nuk duhet ta
pengoi vdekjen e tij.
N pozita t ngjashme t konservatorizmit romantik qndron dhe William
Morris (1834 1896), poet, artist, kritik bashkkohor i kohs s vet. Ai poashtu i
kundrvihet restaurimeve stilike dhe krkon q qytetart ti mbrojn dhe tw
mbikqyrin tw gjitha punimet nw monumente
prandaj si rezultat I kwsaj
themelohet Shoqria pr mbrojtjen e trashgimis si parardhse e shum
shoqrive aderuese t trashgimis n vende t ndryshme. Morris konsideron se
mbrojtja e monumenteve duhet tw bazohet nw vlerwsimin kritik dhe duhet tw
mbwshtetet nw autenticitet. Hjekja, restaurimi ose kopjimi i kesaj do tw shpiej
tek humbja e autenticitetit dhe falsifikimi.
Kto ide patn ndikim t madh n Franc duke nxit kritika t ashpra n
intervenimet restauratore t Le Duc-ut, posaqrisht intelektualt si
Montalambert, Victor Hugo, Didron, etj. Qndrimin e kjart t ithtarve t
romantizmit konservatorik ndaj arkitekturs dhe jets n prgjithsi m s miri e
ilustron nj thnie e Didros: Ashtu sikurse asnj poet nuk do t kishte guxim
t kompletonte vargjet e paprfunduara t Eneids, asnj piktor t prfundonte
pikturn e Rafaelit ose skulptor t prfundonte skulpturn e Michelangelos,
ashtu dhe asnj arkitekt nuk do duhej t prfundonte nj katedrale.
T mirat kulturore nevojiten pr ti shiquar, t mahnitemi me to, t
knaqemi me vjetrsin e tyre dhe t qet t presim fundin e tyre t cilin nuk
kemi t drejt ta pengojm me riprtritje restaurim, thon ithtart e Ruskinit.
Drejtimi i ashtuquajtur mbrojtje biologjike, fundi i shek. XIX-XX,
prvetson nga konservatorizmi romantik kritikat e drejta pr rikonstruime t
pakontrolluara, por pranon n nj segment edhe qndrime ekstreme t tilla q do
t
shpien n pasivitet t trsishm madje edhe t atyre intervenimeve
restauratore nga t cilat varej ekzistenca e objekteve historike.
12

Epoka e romantizmit sht e rndsishme n radh t par pr ruajtjen e

trashgimis ndrtimore, ngase do t zgjeroi interesin e mbrojtjes jo vetm n
monumente antike por edhe ato mesjetare, duke i kontribuar kshtu vlersimit t
nj epoke mjaft t rndsishme t historis s ndrtimit e cila n kohzgjatje
mijvjeare ka ln realizime t shumta. Kjo periudh do t sjell dy doktrina t
kundrta pr mbrojtjen e trashgimis:
1. Doktrinn restauratore q si pasoj e afinitetit klasicistik ka
purifikimin, prkatsisht pastrimin e objektit burimor, propagon nj stil dhe n
kt mnyr eliminon vlern e shtresave t tjera. Nuk ngurron nga kompletimi i
objekteve n baz t shnimeve m pak ose m shum t vrtetuara ose dhe pa
shnime t verifikuara.
2. Doktrina e dyt konservatorike n kuadr t romantizmit t
njjt, lajmrohet si reaksion i t pars dhe me tendenc t ruajtjes s gjendjes
autentike ekzistuese e prjashton ( prve konservimit t pastr) do intervenim,
restaurim.
Periudha e mbrojtjs biologjike(fundi i shek.XIX mesi i shek.XX)
Emrtimi mbrojtje biologjike
rrjedh prej doktrins konservatorike,
sipas s cils vlersohet rritja e trsishme biologjike e objekteve historike,
respektivisht valorizohen ndryshimet dhe zhvillimi i objektit prej kohs s
ndrtimit deri n kohn m t re. Valorizimi nuk kufizohet vetm n shtresn e
par ose ate m karakteristike, por prfshin t gjitha shtresat njjtsisht.
Shkolla konservatorike italiane, e cila prkrah kritikn e Ruskinit pr
intervenimet e pakontrolluara por jo edhe refuzimin e do intervenimi
restauratorik, zhvillohet me ndikim t dy arkitektve Camillo Boito (1830
1914) dhe Gustavo Giovannoni (1873 1947).
Pozita teorike e Boitos qndron n mes t Le-Duc-ut dhe Ruskinit. Nga i
pari prvetson nevojn pr aksione restauratorike, ndrsa nga i dyti kujdesin;
me t parin nuk pajtohet se duhet medoemos t ndrmerret restaurimi madje
edhe kur nuk kemi shnime t mjaftueshme, ndrsa nga i dyti nuk pranon
qndrimin se duhet pajtuar me
shkatrrimin e objektit historik. Nga
restauratort, Boita ndkaq krkon njohjen maksimale t pjesve origjinale dhe
atyre t shtuara t objektit historik, kufizimin e restaurimit n suaza t
nevojshme, si dhe kujdes t lart gjat purifikimit t objektit.
N kt mnyr ai vendos principin themelor t v a l o r i z i m i t t
cilin nuk e mbshtet vetm n vjetrsi, por dhe n shum kritere t tjera n
mesin e t cilve sht edhe kriteri estetik i epokave n veanti.
Boita vuri themelet e konzervatorizmit shkencor, t prmbledhura n tet
parime t cilat i prezenton n kongrese t ndryshme:
1. Gjat do restaurimi duhet t kufizohen qart pjest autentike dhe ato
t shtuarat.
2. Ky dallim duhet t shprehet me material t ndryshm.
3. Nuk guxojn t rindrtohen pjest e profiluara dhe ato dekorative.
4. Nse pjest autentike jan mnjanuar nga pr ndonj arsye, ather
ato duhet t ekspozohen pran objektit.
5. Pjest e restauruara duhet t shnohen me shenjn konvencionale dhe
t datohen.
6. N objekt duhet t publikohen sqarimet pr intervenimin prkats.
7. Prshkrimi dhe fotografit duhet t vendosen n afrsi t objektit,
respektivisht t publikohen
8. Intervenimet duhet t jen publike
13

Merita e Giovannonit qndron n avancimin e metodologjis s

hulumtimit shkencor, t kufizuar m par n dokumentacionin fotografik, tani t
plotsuar me dokumentacionin arkitektoniko teknik, fut kuptimin pr ambiente
historike d.m.th. prve objekteve n veanti trajton dhe komplekset urbanistike
duke hedh posht purifikimin e brthams historike por nuk kundrshton rrallimin
e ansambleve t vjetra me qllim t prmirsimit t kushteve t jetess dhe
puns. Jan kto objekte ose pjes t tyre t cilat e degradojn trsin historike.
Teatri i Marcelit n Rom u lirua nga objektet prreth por ishte I
degraduar dukshm nga ndrtimet e banimit. Intervenimi restauratorik dshmon
ndjeshmrin e aplikimit t principeve t proklamuara. N fakt, nuk restaurohet
trsisht objekti antik, por grmohet prdhesa, restaurohen hapjet e etazhs s
par dhe mbahet etazha e eprme me hapjet e dritareve t objektit t banimit si
dshmi e transformimit t objektit antik n fazat e mvonshme.
Kuarti Borghi di S. Pietro eliminohet trsisht pr ndrtimin e avenys
pseudomo-numentale t
regjimit fashist, duke hapur q ktu vizurat n
arkitekturn e Michelangelos dhe Berninit. Ky intervenim zhvlersoi prjetimin
sensacional t hapsirs s trsishme t Shn Pietrit q e kishin menduar dhe
realizuar kta dy mjeshtr t mdhenj.
Pr tu ndrtuar nj platform m e fort e mbrojtjes s trashgimis
kulturore, Kshilli i lart pr ruajtjen e trashgimis , m 1931 aprovon D o k u
m e n t i n Italian t m b r o j t j e s Mbrojtjes, i cili m pastaj do t
ndikoi n aprovimin e dokumentit t par ndrkombtar pr mbrojtjen e
monumeneteve, e njohur me emrin Karta e Athens e aprovuar n t njjtin
vit 1931.
Dokumenti Italian prmban kto krkesa :
1. Rndsia m e madhe i kushtohet konsolidimit dhe mirmbajtjes s
monumenteve.
2. Restaurimi i trajts origjinale (repristinimi) t ciln e krkojn arsyet
historike artistike, mund t lejohet vetm nse bazohet n shnime t sakta
dhe nse elementet burimore dominojn mbi elementet e rikonstruuara.
3. N monumentet arkeologjike nuk lejohen rikonstruimet por
rekompozimet prkat-sisht a n a s t i l o z a.
4. Monumentet t cilat jan n shfrytzim mund t marrin funksion t ri ,
por ai nuk guxon t dallohet shum nga funksioni burimor n mnyr q t mos
shkaktohen modifikime t mdha.
5. sht e nevojshme t mbrohen t gjitha shtresat historike, prandaj
dshira pr trsi stilike nuk guxon t shkakton eliminimin e elementeve t
rndsishme t stileve t ndryshme; n kt kontekst lejohet hapja e dritareve t
muruara!!, mnjanimi i mbindrtimeve, por pr
kt nuk duhet t
vendos
vetm autori i projektit t restaurimit.
6. Prve kujdesjes ndaj objektit sht i nevojshm edhe respekti ndaj
ambientit i cili nuk guxon t
cenohet nga purifikimi joproporcional ose nga
vendosja e objekteve t reja, t cilat me volum, ngjyr dhe stil nuk korespondojn
me objektet histori-ke.
7. Shtesat e reja t kushtzuara nga nevoja e konsolidimit ose shfrytzimi
praktik i tij, duhet t jen sa m t pakta dhe t zbatohen pa dekorime.
8. Pjest e reja duhet t theksohen qart.
9. Gjat restaurimit duhet t aplikohen t arriturat bashkkohore teknike.
10. Nuk guxojn t ndrmerren gjurmime arkeologjike nse m par nuk
sht siguruar mbrojtja e lokalitetit, ndrsa t gjitha gjetjet duhet ruajtur
in situ (n vend qndrimin).
11. Punimet duhet ti ti prcjell dokumentacioni detaj shkencor dhe teknik.
14

sht evidente se dokumenti i par ndrkombtar Karta e Athens gati

n t gjitha paragrafet prputhet me dokumentin italian t siprcituar. Sipas ktij
dokumenti, krkohet braktisja e restaurimeve t trsishme dhe propozohet
konservimi e mirmbajtja e monumenteve. Restaurimet lejohen kur jan t
domosdoshme, n rast rreziku t degradimit ose rrnimit t t mirave kulturore,
por ather krkohet respektimi i t gjitha realizimeve historiko artistike.
Te objektet arkeologjike prjashtohen restaurimet, pra lejohen vetm
rekompozimet. Prvetsohet prdorimi i materialeve t reja si dhe mjeteve
bashkkohore n mbrojtje.
Posarisht sht e rndsishme krkesa pr
mbrojtjen e ambientit dhe vizurs si dhe rekomandimi pr publikimin e inventarit
t monumenteve nacionale dhe formimi i arkivit pr dokumentacion.
Periudha e mbrojtjes biologjike sht faz e rndsishme n teorin dhe
praktikn konservatorike. sht faz e cila mbrojtjen e trashgimis ndrtimore e
ngre n nivel t plot shkencor dhe me doktrinn mbi nevojn prioritare t
konservimit ndal tendencat restauratore t frymzuara nga romantizmi.
N t gjitha shtetet evropiane themelohen shrbimet konservato-rike t
bazuara n ligjet pr mbrojtjen e monumenteve. Kjo periudh sjell dokumentin e
par ndrkombtar pr mbrojtjen e monumenteve (Karta e Athens 1931).
Megjithat, qndrimet ekstreme t doktrins biologjike patn pasoja
negative, sepse me moton e vrazhd t konservohet e jo t restaurohet
kontribuan n pasivitetin konservatorik. Periudha e pas lufts, e mbrojtjes aktive
do ta ndaloi kt rrjedh t marrdhnies pasive ndaj trashgimis ndrtimore.
Mbrojtja aktive e trashgimis ndrtimore
Mbrojtja aktive ka pr qllim angazhimin e shrbimeve mbrojtse dhe
subjekteve tjera t tjera t mbrojtjes t inkuadrojn trashgimin ndrtimore n
rrjedhat e jets bashkkohore dhe t ofrojn zgjidhje prkatse pr koekzistimin e
vlerave kulturore t s kaluars n brthamn bashkkohore t nj qyteti, lagjeje
apo hapsire t gjr.
Pikpamjet e reja teorike t cilat mbrojtjen aktive e dallojn nga doktrinat e
mparshme, prfshir ktu edhe doktrinn e konservatorizmit biologjik, mund
t prmbledhen n disa pika:
1. Mbrojtja aktive i konsideron objektet dhe ambientet historike si pjes
t organizmave t gjall t ngarkuara me shum probleme karakteristike pr
objekte dhe ambiente t tilla, t theksuara m shum se tek pjest e reja t
qyteteve, lagjeve dhe trsive t tjera ambientale. Mbrojtja aktive iu kushton
kujdes m t madh mu ktyre ambienteve t gjra historike (brthamat historike
urbane dhe rurale, lagjeve ansambeve t vjetra, etj.) pr ndryshim nga
konservatorizmi tradicional i cili prqendronte interesin e mbrojtjes vetm n
objektet e veanta monumente t kulturs. Problemet, n rradh t par, kan
t bjn me kushtet ndrtimore, teknike dhe higjenike t jetess n kto objekte,
lagje dhe qytete t vjetra, me probleme t rnda sociale t degradimit t
jetess t shkaktuar nga varfrimi gradual ose me seleksionimin e shtresave t
larta shoqrore, me problemin e instalimeve t vjetruara t infrasrtukturs
dhe atyre komunale, me shfrytzimin joadekuat t hapsirs afariste ose t
banimit, degradimin ekonomik, komunikacionin e parregullt dhe
shum
probleme t tjera t cilat tani zgjidhen s bashku me problemin e mbrojtjes s
pastr fizike dhe prezantimin e vlerave historiko artistike.
2. Zgjerimi i interesit t mbrojtjes prej objekteve t veanta n kuarte,
lagje, qytete dhe hapsira t gjra, detyrimisht inkuadron n proesin e mbrojtjes
institucionet urbanistike t planifikimit, organizatat komunale, etj., t interesuara
15

pr rregullimin hapsinor. Shrbimi pr mbrojtjen e monumenteve ka

rolin
vendimtar por jo edhe at t arbitrit n proesin e mbojtjes, prkatsisht bn
hulumtimin, prpunimin e dokumentacionit historiko artistik, vlersimin
profesional, bashkpunon n t gjitha programet, planet dhe projektet e
mbrojtjes dhe n mirmbajtjen e dhe inspektimin e trashgimis.
3. Si piknisje, mbrojtja aktive ka planet, programet dhe projektet t
cilat i paraprijn realizimit. Veanrisht krkohet q kto veprime ti ti prcjell
dokumentacioni i hollsishm profesional shkencor (dokumentacioni teknik).
4. Metoda m efikase e ruajtjes dhe mbrojtjes s objekteve dhe
ambienteve historike n mbrojtjen aktive sht r i v i t a l i z i m i
q
nnkupton ndrrmarjen e masave t nevojshme pr jetsimin e srishm t
trashgimis ndrtimore. Zgjedhja e funksionit bashkkohor sht
e
mjaftueshme, sepse destinimi i gabuar mund t degradoi trashgimin m
shum se shkatrrimi fizik.
5. Mbrojtja aktive e pranon doktrinn biologjike t vlersimit t t
gjitha shtresave historike, por ndryshon nga ajo, sepse me valorizim shkencor
krijon mundsin e theksimit t shtresave n veanti, nse jan n interes t
mbrojtjes, mirmbajtjes dhe prezantimit t objekteve apo trsive historike.
N kt mnyr lejohen intervenimet duke filluar nga ruajtja e degradimit t
mtejm, konservimit t gjendjes ekzistuese dhe
konsolidimit gjer te niveli i
ndryshm i rindrtimit, restaurimit, reprodukimit faksimil, interpolimit t
objekteve t reja dhe n raste t veanta dislocimit.
6. Mbrojtja aktive nuk e kundrshton kontributin kreativ bashkkohor, t
kohs son, me kusht q zgjidhjet e reja t respektojn ambientin historik dhe
vlerat e saj. N fakt, kjo sht karakteristika themelore e mbrojtjes aktive q e
dallon nga epokat e mhershme.
Idet e mbrojtjes aktive nuk u lajmruan papritmas n teorin dhe praktikn
konservatorike. Ato paraqesin fazn e pjekuris permanente t doktrinave t
mparshme. Mbrojtja aktive lajmrohet edhe si pasoj logjike e zhvillimit t
urbanizmit bashkkohor, t planifikimit hapsinor q n kta dhjetvjeart e
fundit inkuadruan intensivisht interesimin pr brthamat historike t qyteteve
dhe kuarteve t vjetra.
Pas bombardimeve t mdha n Luftn e Dyt Botrore lindin krkesat pr
rikonstruime dhe restaurime t komplekseve t gjra, jo vetm pr shkaqe t
vlerave t tyre kulturore, por edhe t atyre urbanistike, funksionale madje n ca
raste edhe pr shkaqe politike. Gjer m ather brthama e qytetit ose fshatit
nuk trajtohej, ajo n planet urbanistike shnohej si njoll e bardh.
Periudha e paslufts n fushn e mbrojtjes s trashgimis karakterizohet
me rikonstruime t shumta t objekteve dhe trsive t rrnuara.
Shembulli m i mir i rikonstruimit t plot t pas lufts sht qendra
historike e Varshavs e shkatrruar gadi n trsi. Pr zgjidhjen e ktij problemi
ekzistonin disa varianta: ruajtja e grmadhave si dshmi e lufts, ndrtimi i ri i
qendrs, ndrtimi i objekteve t reja n prputhje me ambientin historik,
rikonstruimi i pjesrishm i grmadhave, por polakt prcaktohen pr
rikonstruimin sipas trajtave burimore t cilin edhe e realizuan duke iu
falnderuar dokumentacionit t ruajtur arkitektonik dhe fotografik.
Periudha e paslufts sht e rndsishme pr organizimin e shrbimeve
t mbrojtjes n shum shtete dhe t organizatave ndrkombtare pr mbrojtjen
e trashgimis ndrtimore dhe artistike..
Institucioni UNESCO pran Organizats s Kombeve t Bashkuara

themelon Qendrn Ndrkombtare pr Studime t Mbrojtjes dhe
Restaurimit t t Mirave Kulturore (ICCROM) dhe Kshillin Ndrkombtar
16

pr Muzeje (ICOM), ndrsa pr trashgimin e lvizshme themelon Institutin

Ndrkombtar pr Konservimin e Veprave Historike dhe Artistike (IIC).
N vitin 1954, n Den Haag, mbahet Konferenca e cila aprovon
konventn pr mbrojtjen e t mirave kulturore n konflikte t armatosura.
M 1956 UNESCO sjell Rekomandimin e Nju Delhit, pr principet
ndrkombtare n hulumtimet arkeologjike.
Pr mbrojtjen e trashgimis ndrtimore me rndsi t veant sht
vendimi i Kongresit t dyt t arkitektve dhe teknikve n Venedik m 1964, ku
u themelua Kshilli ndrkombtar pr monumente dhe lokalitete
(ICOMOS). N kt Kongres aprovohet dokumenti i dyt ndrkombtar i
mbrojtjes Dokumenti i Venedikut dhe m i rndsishmi deri m sot.
Dokumenti i Venedikut bazohet n konservatorizmin shkencor t paralufts
por plotsohet me ca pikpamje t reja t mbrojtjes aktive.
1. Zgjerohet kuptimi monument ambient urban e rural. Kujdes i
posam krkohet ti kushtohet sanimit, shfrytzimit dhe valorizimit t
trsive t vjetra historike.
2. Me konservim nnkuptohet mirmbajtja permanente e monumenteve
t kulturs, dhnia e destinimit adekuat dhe mbrojtja e ambientit n
prgjithsi.
3. Restaurimi duhet t mbshtetet n t dhna fundamentale
historike,n autenticitet, dhe duhet t ndrpritet aty ku fillon hipoteza.
4. Nse sht e nevojshme t kompletohet objekti, ather duhet t
theksohen qart karakteristikat e kohs.
5. Rekomandohet t ruhen t gjitha shtresat historike, por n raste t
veanta lejohet edhe eliminimi i shtresave t tjera nse grshetohen
n mes vedi veti dhe kur shtresa s cils i ipet prioritet ka rndsi t
madhe. Vendimin pr kt nuk e sjell vetm autori i projektit.
6. Te objektet arkeologjike lejohet vetm rekompozimi anastiloza.
7. Punimet duhet ti prcjell dokumentacioni i hollsishm, publik dhe
sipas mundsis i botuar.
Rndsia e ktij dokumenti qndron n faktin se pr her t par n
nivelin ndrkombtar proklamohet principi i cili n kuadr t trashgimis
trajton prve objektit me rndsi monumentale dhe artistike edhe objektet e
arkitekturs modeste dhe arkitekturs rurale prkatsisht arkitekturs s
mjeshtrit popullor.
N mesin e shum deklaratave, konventave e dokumenteve t shqyrtuara
dhe aprovuara n kongrese t ndryshme ndrkombtare vlen t prmenden edhe
dy sish:
Deklarata e Splitit 1971 dhe
Deklarata e Amsterdamit 1975.
Deklarata e Splitit bn fjal pr rolin e strukturave lokale, shtetrore
n planifikimin e ruajtjes s hapsirave historike dhe trashgimis ndrtimore n
prgjithsi.
Deklarata e Amsterdamit e aprovuar m 1975 viti i trashgimis
ndrtimore t Evrops proklamon zvendsimin e mbrojtjes tradicionale t
monumentit me politikn e mbrojtjes s ambienteve t trsishme historike,
qytete, lagje dhe hapsir t gjr. Kjo Deklarat pr her t par e fut
doktrinn e mbrojtjes integralesipas s cils mbrojtja e trashgimis mund
t realizohet vetm n kuptimin m t gjer t zhvillimit global, ku do t
prfshihen t gjitha objektet me rndsi kulturore duke filluar prej atyre m
17

reprezentativet e gjer tek m t thjeshtat, sbashku me rrethinn e tyre. Kjo

mbrojtje duhet t raelizohet vetm n kuadr t planeve urbanistike dhe
regjionale. Politika e mbrojtjes integrale nnkupton inkuadrimin e trashgimis
ndrtimore n jetn shoqrore.
Dokumenti i Nara-s pr Autenticitet, Japoni, 1994
Karta e Burrs, Burra, Australia Jugore, 1999
Mbrojtja aktive gjeti aplikim t gjersishm n periudhn e paslufts. Ja
disa nga shembujt m karakteristik:
Kuarti Marais n Paris sht shembulli i par i revitalizimit t
paslufts i cili
sjell mbrojtjen e ambienteve t vjetra me rindrtimin e
pjesrishm t blloqeve t devastuara.
Analiza urbanologjike e qendrs historike t Gjenovs sht shembull jo
vetm i analizs historike arkitektonike, por edhe analizave t tjera t
nevojshme prfshir ktu edhe at sociale, ekonomike, juridiko pronsore,
etj. m par t injoruara rregullisht.
Shembullin m tipik t mbrojtjes aktive, prkatsisht t mbrojtjes
urbanistike t qendrs s rndsishme historike t Urbinos e dha Giancarlo de
Carlo. Ky autor ofroi zgjidhje t llojllojshme: duke filluar nga revitalizimit i fondit
ekzistues t pashfrytzuar q shpiente kah qyteti i epr, adaptimit t objekteve
ushtarake pr nevoja t Fakultetit Juridik, gjer tek interpolimi i bllokut t ri t
Fakultetit Pedagogjik, me arkitektur e cila trsisht i nnshtrohej ambientit dhe
ndrtimit t ri t Qendrs Studentore jasht korpusit t brthams s vjetr, e
cila po me arkitekturn e saj shpreh nj respekt t veant ndaj aglomeracionit
t vjetr.
N Gjermani poashtu sht zhvilluar nj aktivitet i dendur n
rivitalizimin, si t objekteve t veanta historike ashtu dhe t qendrave t
qyteteve historike t cilat psuan n Luftn e Dyt Botrore si Rotemburg am
Tauber, Kolni, Bonni, Nurnbergu, etj.
Antwerpeni n Belgjik, Dokkum n
Holand, Elsinore n
Danimark, lagja Birka n Stokholm, Plaka n Athen, Chesteri, Yorku n
Angli e
shum t tjera jan shembuj me aplikim adekuat t principeve t
mbrojtjes aktive.
Krakovi, Zamosha n Poloni, Egeri n Hungari, Plovdivi n
Bullgari me trajtim kompleks nga valorizimi arkeologjik gjer tek rregullimi i
objekteve t banimit.
N Kanada, kuarti i thjesht Gaston n Vancouver, karakteristik pr
prcaktimin e opinionit publik pr mbrojtjen integrale t trashgimis.
N SHBA Williamsburgu sht shembull i vetmuar por karakteristik
dhe interesant i rikonstruimit muzeor t qytetit, t realizuar n baz t rilevimeve
dhe inizimeve burimore.
Abu Simbeli n Egjipt sht shembull karakteristik i dislocimit t
monumenteve.
Zara n Kroaci shembull tipik i mbrojtjes integrale, por me ca
dshtime t realizuara nga autort q nuk respektuan me prpikri zgjidhjen
urbanistike dhe principet e intervenimit t hartuara nga autori i projektit prof.
Bruno Miliq.
Basharshia n Sarajev dhe arshia e Madhe n Gjakov jan dy
nga shembujt e zgjidhjeve nprmes projekteve urbanistike t trsive t vjetra
t qyteteve.
18

Mbrojtja aktive nuk lajmrohet si kundrthnie e fazs biologjike, por

nga ajo prvetson t gjitha ato elemente pozitive sikurse q sht valorizimi i
t gjitha shtresave historike, kujdesi dhe t afruarit kritik n do restaurim.
Mbrojtja aktive dallon nga epoka paraprake pr kuptim tjetrfare t
obligimit dhe prgjegjsis ndaj trashgimis, pr rrezikun nga intervenimet e
gabuara dhe t pasivitetit q rezultonte nga kritika apsolute pr do intervenim
restauratorik.
Me aksione t planifikuara, n rradh t par, npr plane hapsinore dhe
urbanistike, me integrimin e jets bashkkohore n ambiente, objekte t vjetra
dhe t braktisura, sht e nevojshme t sigurohet mbrojtja e prhershme e
trashgimis ndrtimore dhe kulturore.
Qndrimet e mbrojtjes aktive, prkundr
shum dokumenteve duke
filluar prej Dokumentit t Venedikut e gjer te Deklarata e Amsterdamit, nuk jan
prezantuar akoma n nj dokument t gjithmbarshm respektivisht universal.
Prndryshe nj platform e till do t ishte nj udhrrfyes pr mbrojtjen dhe
rregullimin bashkkohor t trashgimis ndrtimore n kushtet tona shoqrore
dhe n shkalln e zhvillimit t sotm t ksaj disipline shkencore dhe
profesionale, e cila si do veprimtari tjetr i sht ekspozuar ndryshimeve
permanente.
Kt e dshmon
edhe rruga e gjat q kaloi
idea
konservatorike, duke filluar nga emanimet individuale t shekullit t vjetr dhe t
mesm, npr doktrinat e para t shekullit XVIII e gjer te koha e sotme, kur
mbrojtja e trashgimis bhet lnd me interes t gjr dhe breng e mbar
bashksis shoqrore.
Andaj duhet pritur q avancimi i mtutjeshm i
marrdhnieve
shoqrore, zhvillimi i pandrprer i shkencs dhe krkesat e reja jetsore t
ndikojn n afirmimin e pikpamjeve t reja n mbrojtjen dhe ruajtjen e
trashgimis pr gjeneratat q do t vijn.
MNYRA DHE METODA E MBROJTJES

Zgjedhja e metods s intervenimit rezulton nga studimi i gjithmbarshm
i gjendjes s objektit ose trsis historike dhe duhet t prvetsohet prej rastit
n rast. Por ekzistojn edhe ca principe t prgjithshme n t cilat bazohet sot
metodologjia bashkkohore e mbrojtjes, n mnyr q t mos gabohet n
zgjidhjet themelore, gjenerale, dhe t eliminohen sa m
shum qndrimet
subjektive t autorit n procesin e aplikuar.
19

Kto principe jan:

1. Principi i ruajtjes autentike t objektit ose trsis historike
dhe vlerave t tyre (q do t thot: sa m pak intervenime teknike, respektimi
m i madh i vlerave t trashshgimis).
2. Principi i respektimit t t gjitha shtresave stilike n nj
objekt (t kthehet gjendja burimore apo gjendja me shtesat nga periudhat e
mvonshme, kjo duhet t vendoset pas vlersimit t t gjitha transformimeve t
ndodhura).
3. Principi i respektimit t t gjitha vlerave n objekt (sht i
ngjashm me principin paraprak, por vendimin pr eliminimin e shtresave pa
vlera nuk duhet ta sjell vetm autori i projektit ).
4. Principi i palkundshmris s objektit n lokacionin e vet
(sepse edhe lokacioni burimor
sikurse edhe substruksioni paraqet nj vler
monumentale).
5. Principi i dokumentimit dhe kontinuitetit t puns (ka dy
aspekte: kur shtojm pjes t reja pr t cilat ekziston dokumentacioni dhe kur
jemi t detyruar t shtojm pjest e reja pr t cilat nuk ka dokumentacion. Kt
duhet dhn d.m.th. evidentuar dhe kjo n fakt nnkupton kontinuitetin e puns).
6. Principi i bashkpunimit me profilet tjera (si problem kompleks
n t cilin pr mbrojtjen e trashgimis duhet t konsultohen t gjitha profilet e
nevojshme).
METODAT E MBROJTJES TEKNIKE
T gjitha metodat dhe veprimet t cilat i aplikojm n mbrojtjen e
trashgimis ndrtimore, sipas karakterit mund t klasisifikohen n kto grupe:
Konservimi
Mbrojtja preventive ( Konservimi indirekt)
Sanimin (Konsolidimi)
Anastiloza
Dislocimi/Zhvendosja
Rikonstruimi
Reprodukimi (Replika)
Restaurimi
Rivitalizimi
Rehabilitimi
Interpolimi
Metodat e kombinuara
Deri von, i tr procesi i mbrojtjes teknike n t mirat kulturore, sht
njohur me nocionin k o n s e r v i m, prandaj edhe procesi i tr i mbrojtjes s
trashgimis sht emrtuar k o n s e r v a t o r i z m.
N fakt, konservimi sht njra prej metodave t mbrojtjes dhe madje
metoda e par e mbrojtjes s trashgimis, e cila n vete prfshin aksionet e
nevojshme t konsolidimit, respektivisht t mirmbajtjes, shpeshher e lidhur
edhe me zvndsimin e pjesve t objektit varsisht nga qndrueshmria e
materialit dhe gjendja e objektit.
KONSERVIMI
20

Konservimi paraqet metodn teknike q ka pr qllim ruajtjen

nga shkatrrimi i mtutjeshm i pjesve origjinale t monumentit ose
trsis historike, ambientale, arkitektonike etj.
Konservimi absolut m leht aplikohet te objektet historike n veanti se
sa te ambientet urbane dhe rurale, sepse kto t fundit paraqesin organizma m
t ndrlikuara dhe krkojn intervenime m komplekse.
Konservimi i objektit historik aplikohet n kto raste:
Kur objekti historik sht n shkall t till t ruajtjes, t prezantimit
t vlerave kulturo historike dhe me destinim t harmonizuar me
kohn e sotme, q prve konsolidimit eventual nuk ka nevoj pr
asnj intervenim tjetr me t cilin do t ndrrohej karakteri ose
destinimi i saj.
Kur objekti sht n at mas i rrnuar sa q paraqet objekt
arkeologjik, te i cili prve konsolidimit ose punimeve t tjera
mbrojtse nuk ka nevoj dhe as q lejohen intervenime t tjera.
Parakushti fundamental i konservimit sht mirmbajtja dhe paraqet
trajtimin themelor duke filluar nga preventivat urgjente ndaj shkatrrimit t
mtutjeshm t materialit dhe konstruksionit, dy faktorve kryesor q negativisht
reflektohen n gjendjen e objektit.
Konservimi bhet n ndrtimet e vlerave t larta estetike,

artistike, historike, dokumentare dhe kulturore e t cilat jan n
gjendje t mir t ruajtjes
Metoda e konservimit aplikohet kryesisht te ato t mira kulturore t cilat
jan shkatrraur aq shum sa q pr arkitekturn burimore t tyre mundemi
vetm t supozojm. Kto jan lokalitetet arkeologjike, t cilat derisa jan
nn tok jan t mbrojtura, por kur zbulohen ather duhet t ndrmerren masat
e mbrojtjes t cilat mund t jen me karakter t prkohshm ose prhershm.
Mbrojtja me karakter t prkohshm e lokalitetit
arkeologjik mund t
zbatohet si kulm mbrojts, i cili t paktn pr nj koh t caktuar e mbron
lokalitetin nga shkatrrimi i mtutjeshm. Kjo mnyr e intervenimit duhet
t korrespondoj me trajtn dhe volumin e lokalitetit, edhe nse prdoren
materiale t reja, p.sh. sht zgjidhje e knaqshme vendosja e
konstruksionit t aluminit e mbuluar me pllaka plastike transparente. Kjo
mnyr e mbrojtjes bhet edhe pr faktin se kto lokalitete duhet t
hulumtohen, dokumentohen dhe propozohen pr trajtim t mtutjeshm.
Te kulmet mbrojtse t karakterit t prhershm duhet patur kujdes n
zgjedhjen e materialit i cili n aspektin estetik nuk e degradon korpusin
burimor dhe nuk krijon konfuzion n ruajtjen e karakteristikave tipologjike.
(Shembull i suksesshm sot pr sot, i tekniks s mbrojtjes, duket se sht
zbatuar n Angli, ku mbi murin burimor edhe pas ekzekutimit t izolimit t
eprm shtohet edhe nj nga dy rendet e murit t ri, i cili sht i karakterit
t njjt sikurse dhe struktura autentike). Kjo mnyr e mbrojtjes bht
kur lokaliteti sht monument nn mbrojtje dhe kur i prcaktohet mnyra
e shfrytzimit t tij p.sh. park arkeologjik.
Kur komplekset arkeologjike rregullohen si parqe arkeologjike sht e
nevojshme q
pran ose afr tyre t ndrtohen objektet bashkkohore pr
muze, ku vendosen eksponatet e lvizshme t lokalitetit, dokumentacioni dhe
projektet e intervenimeve t ndrmarra (konservimi, anastiloza, rikonstruimit
etj.).
21

Objektet historike krkojn punimet n rregullimin e mureve, drejtimin e

tyre i cili realizohet n myra t ndryshme si p.sh. me injektimin e llait, me
mbushjen, prforcimin me shufra t metalit, etj. pastaj stabilitetin e mureve, cili
bhet me vendosjen e serklazheve t materialeve sa m t afrta me
origjinalet por q kan aftsi konsoliduese. Konsolidimi e i tyre mund t bhet
edhe me shufra t metalit t cilat duhet vendosur n vendet ku m par
ekzistonin ato
prej druri dhe
gjithsesi t maskohen me
veshje druri. Sot
insistohet q t bhet edhe konsolidimi vertikal i objektit pr tu siguruar nga
trmeti. Pr kt qllim, zakonisht, shfrytzohen t arat e mureve ku vendosen
shtyllat vertikale
prej metalit (elikut). Intervenim i rndsishm sht edhe
sanimi i themeleve i cili bhet poashtu me injektimin e llait t imentos nn
presion, ose me zgjerimin e fondamentit. Nse shkaktari i shkatrrimit sht uji
nntoksor, ather duhet t rregullohet rexhimi i ujrave dhe t prmirsohet
kualiteti i toks me injektim t betonit.
Konservimi i objekteve t trashgimis t realizuara nga mjeshtri
popullor sht proces kompleks pr shkak t gjendjes s dobt t tyre dhe
materialit prej t cilit jan ndrtuar. Shpeshher mbrojtja sht kufiri n mes
t konservimit dhe restaurimit. Duke marr parasysh faktin se kto objekte
kan pjes t konsiderueshme dekorative ( tavanet prej druri, shtyllat dhe
kapitelet e profiluara, rrjetat e dritareve, kapakt, dyert etj.), ather sht m
mir q kto pjes t ruhen si origjinale me ca intervenime konservatorike, se sa
t ekzekutohen t rejat. P.sh. trajet e kalbura prforcohen me barts t metalit
duke e marr tr peshn, ndrsa mbshtjellsi i jashtm i profiluar konservohet
me preparate kimike pr t mos u kalbur m, shrimi dhe mbrojtja e materialit
prej druri dhe guri bhet me preparate prkatse kimike, etj.
SANIMI - KONSOLIDIMI
sht veprim i mbrojtjes teknike i cili paraqet m s shpeshti forcimin
konstruktiv t monumentit, prkatsisht veprimet, sipas rregullit me mjete t
kamufluara ose t dukshme teknike, q stabilizojn objektin por q nuk dmtojn
vlerat estetike t objektit.
REKOMPOZIMI ANASTILOZA
sht metod tjetr teknike sipas t cils pjest origjinale t
monumentit kthehen n vendin dhe pozitn e mparshme n funksion
burimor. N kt mnyr objektit i kthehet pjesrisht ose trsisht trajta
burimore.
Anastiloza ose rishtyllzimi prbn nj nga ndrhyrjet m t
rndsishme, sidomos te objektet arkeologjike, aplikohet si veprim i
pavarur ose n bashkveprim me
metodat e tjera t restaurimit ose
rivitalizimit. Kjo varet nga sasia e pjesve origjinale (in situ) me t cilat do
t mund t ndrlidhej ose jo i tr monumenti.
Rekompozimi i trsishm aplikohet te objektet e rrnuara
befas (termetet) me kusht q intervenimi t bhet menjher (Tyrbja e
Isak Beut n Shkup, e rrnuar nga termeti i vitit 1963, etj.)
Rekompozimi i pjesrishm aplikohet me sukses te objektet
arkeologjike ku ka mjaft material t ruajtur
origjinal (in situ), q
22

mundson rikomponimin e trsis strukturale t objektit ose ai duhet t

bhet me shtesat minimale. Kjo metod ka br t mundur ringritjen e
shum monumenteve antike si: Partenoni i Athins, Atena dhe
ndrtime t tjera t Akropolit, monumentet n Delfi, Pestum, Agrigent,
Selinunt, Segest, etj.)
Nj ndr monumentet m t vjetra t anastilozs konsiderohet t
jet Muri i Kobrave q rrethonte n Sakarah t Egjiptit nj kompleks
piramidash t ndrtuara n mijvjearin e tret p.Kr.
Pas hulumtimeve t nevojshme, rilevimet, foto dokumentacioni,
analiza e burimeve t ndryshme etj. fillon prcaktimi i vendit t do guri
kuptohet nprmjet studimit arkitektonik t monumentit, bht kontrolli i
qndrueshmris s strukturave ekzistuese dhe fillon ngritja posht
lart, ndonjher arrihet t bhet fiksim i menjhershm, kurse n t
tjerat me prova. Vendosja e pjesve origjinale bhet edhe me metoda
bashkkohore duke aplikuar mjete bashkkohore teknike si: beton, metal,
etj.
Anastiloza
shum shpesh krkon shtimin e pjesve
t cilat
mungojn, andaj ato realizohen vetm kur ato jan t domosdoshme pr
qndrueshmrin e trsis t cilat duhet t jen sa m t pakta dhe t
dallohen nga ato origjinale.
Materiali i cili prdoret pr punimin e elementeve t cilat mungojn
mund t jet guri i njjt, por q punohet jo n t njjtn shkall t
gdhendjes si pjest origjinale, ose materiale t tjera, si: lla imentoje,
beton i gdhendur n siprfaqe t prafrt me ngjyrn e gurve, tulla dhe
materiale t tjera, por q jan veprime m radikale. Prfundimisht,
zgjedhja e materialit dhe mnyra e vendosjes jan vendimtare pr
suksesin e veprimit t ksaj natyre.
N pjest e objektit t ruajtur vetm pjesrisht preferohet t bhet
rikonstruimi i pjess s mundshme, ndrsa pjesa tjetr mbetet e pakryer.
Rekompozimi ose anastiloza sht e mundshme t realizohet
edhe te objektet n funksion. N kt rast ajo lajmrohet n kombinim me
metodn e restaurimit dhe rivitalizimit (Pallati Grisonjo n Split
peristili rekomponimi i pjesve t renesanss).
REKONSTRUIMI RINDRTIMI
Rikonstruimi sht veprim i ndrhyrjes n trashgimin
ndrtimore, q nnkupton rindrtimin e srishm t trajts
burimore, si t eksterierit ashtu edhe t enterierit, t ndonj
objekti ose trsie me vler, t cilat jan rrnuar pjesrisht ose
trsisht.
Andaj rikonstruimi sht aspekt m i plot dhe m radikal i
restaurimit, me vllim m t madh t pjesve t rindrtuara se sa ato
autentike (te restaurimi ky raport sht i kundrt). Kt e prcaktojn
prmasat e ndrhyrjes, t fituara pas valorizimit, pas s cilave ndrhyrja
nuk mund t konsiderohet si plotsim por sht rindrtim i mirfillt. Kjo
do t thot se, rikonstruimi sht rindrtimi i objektit ashtu si ka qen dhe
23

prej materialit t njjt, pa prdor pjest origjinale t materialit dhe

konstruksionit t monumentit burimor.
Kur aplikohet metoda e rikonstruimit prkatsisht rindrtimit?
Rindrtimi do t lejohej vetm ather kur monumenti ose twrwsia
kanw humbur nj pjes t konsiderueshme t strukturs origjinale dhe
paraqesin krijime t rndsis s veant kulturore, estetike, historike si
dhe pr rindrtimin e tyre ekzistojn arsyet e mdha emotive, kulturore,
politike, t kultit etj. Arsye tjetr e aplikimit t metods s rikonstruimit
mund t jet edhe fakti s monumenti ose trsia e rrnuar e dmtojn
seriozisht ansamblin n t cilin gjenden dhe sht e nevojshme t
vendosen prsri raportet origjinale n hapsir.
Rindrtimi do t lejohet vetm nse mbshtetet n dokumentacion
t sakt, argumente t forta dhe nuk lejohet rindrtimi i bazuar n
hipoteza.
Nw fakt rekonstrukrimet ndwrmerren jo prej konservatorwve por prej
shoqwrisw, pwr tw kthyer identitetin nacional tw cwnuar nga konfliktet
edhe ato tw armatosura.
N rikonstruim mund t aplikohen dy metoda:
1. Metoda e faksimilit rindrtimi faksimil
2. Metoda e rikonstruimit me ndrtimit t ri
q
praktikisht sht interpretim i lir i rikonstruimit, i cili me
vllimin, pozitn, karakteristikat ambientale e t tjera
harmonizohet me rrethinn historike.
Rindrtimi faksimil sht veprim me t cilin ndrtesa ose trsia

historike kthehet n pamjen burimore, prkatsisht pamja e nj apo
m shum fazave t zhvillimit t saj, t cilat objekti ose trsia i ka
humb humbur pjesrisht ose trsisht gjat rrnimit gradual apo t
befasishm.
Karakteristika themelore e emrtimit rikonstruim faksimil sht
theksimi i reprodukimit t sakt t gjendjes burimore prkatsisht
gjendjes s hershme.
Rikonstruimi faksimil n praktikn bashkkohore konservatorike
aplikohet n raste t veanta dhe at:
a) Kur objekti autentik ose trsia
rrnohet papritmas (lufta,
termeti, vrshimi dhe fatkeqsi t tjera elementare) dhe ekzistojn arsye
t larta kulturore, t kultit, estetike, politike, etj. q objekti ose trsia t
rindrtohet n gjendjen burimore ose njren nga fazat e zhvillimit t saj.
(Kshilli i Komuns n Split ark. Biliniq i rrnuar nga bombardimi dhe i
rikonstruktuar me qllim t ruajtjes s stilit t Renesanss dhe pr
mbylljen e sheshit, s fundi, rikonstruimi i ndrtess s Lidhjes Shqiptare
n Prizren, t djegur pothuajse trsisht n Luftn e fundit n Kosov n
vitin 1999, sht br pr arsye t rndsis s madhe t ngjarjeve
historike etj.).
b) Kur rindrtimi i till, pa marr parasysh kohn dhe mnyrn e
rrnimit, ka rndsi t veant kulturore, arsimore, nacionale, etj. (Stoa e
24

Atalosit, qyteti Williamsburg, t rikonstruktuara pr arsye muzeale

edukative, si dhe prpjekjet pr rikonstruim faksimil nxitur nga arsyet e
rndsis historike e kulturore, t Mullirit t Shotmanit n Prizren,
Kulls s Demukajve n Dean, Kulls s Ahmet Delis n Prekaz
etj.). Kto mund t cilsohen m shum si projektim n frym t tipareve
stilike regjionale se sa rekonstruktime, duke qen se, ose nuk jan br
mbshtetur n dokumentacionin e sakt/mirfillt, ose me prpjekje t
adaptimit pr kushte t reja t shfrytzimit
Pr rikonstruimin faksimil vlen parimi themelor, i prmendur
edhe te restaurimi, e kjo sht njohja absolute e pamjes burimore.
Rindrtimi i ktill pr t arritur
ngjashmrin faksimile
prfshin t
gjitha detajet.
N rastet kur nuk kemi t dhna dokumentare t cilat medoemos
duhet ballafaquar tek monumenti, si dhe prkundr faktit se rindrtimi
tregohet i domosdoshm pr t ruajtur trsin arkitekturore, rikonstruimi
nuk duhet t ndrmirret, sht i pajustifikueshm. N kt rast
intervenimi do t duhej t ndalej tek ruajtja e mbetjeve n form t
rrnojs, nse ato ekzistojn. (Kjo do t ishte njra mnyr e trajtimit t
Kulls s Sahatit n Gjakov, ku n munges t t dhnave t sakta
kulla duhet konsideruar e humbur prgjithnj, por
do duhej br
prezantimi i themeleve t ruajtura edhe sot, si dhe pamjet n form t
dokumentimit grafik dhe fotografik pran rrnojave). Nuk duhet ndrtuar
struktura arkitekturore me stil t rrejshm. Me imitimin e drejtprdrejt
t elementeve stilike dhe kombinimin e materialeve (dru, gur, beton dhe
llaq), krijohet nj kreacion kuazi historik. (far sot ka ndodhur me shum
ndrtime t trashgimis, Kulla e Sahatit n Gjakov, Mulliri i Shotmanit
n Prizren, Kulla e Ahmet Delis n Prekaz, Tabahanja n Gjakov, etj.etj.)
Rikonstruimi faksimil nuk preferohet te objektet arkeologjike dikur t
rrnuara, andaj
as me normat ndrkombtare nuk lejohet. (Rasti i
rikonstruimit faksimil t Stoas s Atalosit n vitin 1952, ka shkaktuar
reagime t ashpra, edhe pse sht br n baz t studimeve t thella
t gjendjes burimore dhe me qllim t prezantimit muzeor. Megjithat,
shum ekspert hedhn posht mnyrn e till t repristinimit, sidomos
pr faktin se objekti i rindrtuar duket ndrtim tejet i ri n kompleksin
arkeologjik t Agors n Athin).
Shembulli i Kulls San Marco n Venedik, e ndrtuar q n shekullin
e IX, e cila n fillim t shekullit XX rrnohet trsisht, tregon pr
kompleksitetin e ksaj metode t ndrhyrjes. Kulla gjat shekujve ka
prjetuar disa her shkatrrime dhe devastime nga shkaktar r
ndryshm, zjarret, shembjet,qarjet etj., deri n korrik t vitit 1902 kur
shembet trsisht duke demoluar n trsi Logjetn dhe kndin e
Biblioteks s Sannsovinos. Menjher jan siguruar 500 000 lireta dhe n
baz t dokumentacionit-projektet dhe vizatimet nga viti 1831- sht
realizuar rekonstruktimi, inaugurimi i t cilit sht br n vitin 1912.
Pamja siq duket parqet gjendjen q nga viti 1514.
25

Varshava, rkundr dokumentacionit t bollshm, nuk ka respektuar

shtresat, sepse sht zgjedhur nj faz m e vjetr e jo faza e para
rrnimit/bombardimit n Luftn e Dyt Botrore. Me kt rast jan
neglizhuar shtresimet dhe transformimet e sheshit gjat zhvillimit disa
shekullor.
Metoda e rikonstruimit me ndrtim t ri, i harmonizuar me

ambientin historik sht ndrhyrje n rastin kur ndrtesn
historike t rrnuar sht e nevojshme ta
zvendsojm me
ndrtes t re. Rikonstruimi i ndrmarr me qllim t vendosjes s
raporteve origjinale n hapsir, dhe i cili nuk mbshtetet n t
dhna t sakta t t gjitha detajeve, por n trajta t supozuara,
konsiderohet si rikonstruim interpretues.
Vendosja e ndrtess s re n brthamn e vjetr historike,

zakonisht, njihet me emrin i n t e r p o l i m, por ndryshimi n mes t
rikonstruimit me ndrtim t ri dhe interpolimit sht se me rikonstruim
nnkuptohet zvndsimi obligativ i ndrtess ose trsis s rrnuar,
ndrsa me interpolim
nnkuptohet do vendosje e ndrtess s re n
ambient t vjetr, pavarsisht nga nevoja e zvendsimit t ndrtesave
ose aglomeracioneve t rrnuara.
Rikonstruimi me ndrtim t ri duhet t prmbaj shpehjen e
arkitekturs bashkkohore, por n bashkmarrdhnie me ambientin e
vjetr t shprehur nprmjet trajtimit vllimor, atij arkitektonik dhe t
ngjyrave.
Modalitetet (mnyrat) e zgjidhjeve t reja, me t cilat duhet t
respektohet ambienti historik, jan t ndryshme dhe varen kryesisht nga
shprehja arkitektonike q prmban n vete secili projektues. N fakt,
rikonstruimi i ktill sht veprimtari e theksuar kreative
ku
llojllojshmria e intervenimit lviz prej afrimit kah arkitektura burimore e
ndrtess, duke
prdor materialin tradicional, trajtat dhe detajet
burimore, npr zgjidhjet arkitektonike t cilat me shprehjet e tyre
neutrale m s thjeshti shkrihen n ambient, e deri te trajtat arkitektonike
t cilat edhe pse respektojn ambientin historik, shprehin kjart
sensibilitetin kreativ t projektuesit arkitektit.
N raste t jashtzakonshme intervenohet edhe me analogji,
(edhepse kjo sht e ndaluar me konventa ndrkombtare), por edhe kjo
nse nuk mund t siguroj t dhna autentike t t gjitha pjesve t
ndrtess, mundet t bht me ann e analogjis me objekte t
ngjajshme nga e njejta epok por athere kjo ndrhyrje konsiderohet si
intervenim krejtsisht i liri rikonstruimit
Prfundimisht, rikonstruimin mund ta konsiderojm mjaft t
justifikuar kur dmtimet e ndrtess me vler jan t vllimit t
arsyeshm, respektivisht kur pr rivendosjen e integritetit vizuel dhe
funksional, sht e nevojshme t rindrtohen pjest q mungojn.
Sot ballafaqohemi me rekonstruktime t shumta dhe shum nga
ekspertt konsiderojn se rekonstruktimi e ka arsyetuar vetvehtn, sepse
sht fituar prvoj praktike n ndrmarrje t tilla. Megjithate, akoma nuk
26

e dijme se sa ka kontribuar n aspektin shkencor ruajtjen e trashgimis,

prandaj sht i domosdoshm nj valorizim i mirfillt i rekonstruktimeve
t bra. Shumica e rekonstruktimeve t objekteve t vecanta ose trsive
historike kan ndikuar negativisht n progresin e krijimtaris arkitekturore,
sepse nuk i sht dhn mundsi krijimtaris kreative dhe zhvillimit t
marrdhnjeve bashkkohore n raport me rrethinn kulturo-historike.
Ktu, ndoshta, duhet krkuar moskuptimet dhe kundrshtit e arkitektve
dhe urbanistve n njern an dhe restauruesve dhe konservatorve n
ann tjetr.
Nse rekonstruktimet jan t arsyeshme pas konflikteve t
dhunshme.. kto nuk mund t arsyetohen me rekonstruktimet n trsi
Tani, n kt pik jemi t ballafaquar me paradoksin,q nuk i kushtojm
kujdes t mjaftueshm vlerave t vrteta autentike t trashgimis kulturo
historike, i shprfllim qllimisht ose pa t, i shkatrrojm dhe i
transformojm n mnyr vandale, e n ann tjetr, zbatojm
rekonstuktime dhe ndrtesa pseudohistorike. (VS)
REPLIKA DHE MUZEJET E HAPURA

Replika sht metod e rikonstruimit faksimil t ndrtess ose
veprs artistike historike, me t ciln pr shkaqe: muzeale, edukativo
arsimore ose pr arsye t mbrojtjes kopjohen veprat burimore
arkitektonike dhe artistike dhe vendosen n lokacion t ri. Replikat e kan
vlern e trashgimis ndrtimore, kur pr shkak t vjetrsis, raritetit,
unikatit dhe arsyeve t tjera edhe vet bhen monumente historike dhe
ambientale.
Vlerat e mirfillta shkencore t replikave t ose trsive
arkitektonike vijn n shprehje m s shumti n t ashtuquajturat m u z
e j e t h a p u r a, t cilat n nj hapsir mundsojn vshtrimin e
karakteristikave historiko artistike, teknike, kulturore, ambientale e
sidomos etnologjike t mjedisit historik. (Shtatorja e Davidit t
Michelangelos prpara pallatit Vecchio n Firenc, fragmentet
skulpturale t Partenonit n
Akropolin e Athins, ose n kuadr t
ekspozits jubilare n Nashvill SHBA 1895 u ndrtua replika e
Partenonit n proporcion t
njjt me origjinalin, muzeu i hapur i
arkitekturs historike n
Ishullin Kizhi ish Republika Sovjetike
Karelija, Muzeu n Hagenn Gjermani, replika e Ports Ishtar dhe
Altari i Pergamit pr nevoja muzeale,
replika e Shtatores s
Sknderbeut n Prishtin, etj.)
Ne vshtrimin prfundimtar t metodave, t cilat aplikohen n
mbrojtjen aktive t trashgimis ndrtimore, mund t konkludojm se
mnyrat e ruajtjes s trashgimis jan t larmishme dhe nuk kufizohen
vetm n konservim e konsolidim teknik. Zgjedhja e metods m adekuate
e fatlume varet nga shum faktor, n radh t par nga karakteristikat
27

e vet ndrtess ose trsis dhe valorizimit bashkkohor t tyre. N kto

mundsi t larmishme mbetet gjithher konstanta - respekti ndaj
trashgimis ndrtimore dhe prezantimi m i lart i mundshm i
vlerave autentike t saj.
DISLOCIMI
Dislocimi ose bartja sht nj mnyr e rindrtimit t objekteve
dhe trsive historike, sht metod e jashtzakonshme e cila lejohet
vetm n rastin kur me asnj metod tjetr nuk mund
t ruhet
monumenti kulturor ose trsia n lokacionin burimor. Raste t tilla
lajmrohen m s shumti gjat zbatimit t punimeve t mdha
hidroteknike, t rndsishme pr ekonomin e vendit, pastaj nse
lokacioni n t cilin gjenden ndrtesat e trashgimis parashihet t
shndrrohet n liqe akumulues, etj. Ndrtesat e ktyre lokacioneve m s
miri ruhen me dislocim respektivisht, zhvendosje n nj lokacion tjetr, i
cili duhet t jet sa m i prafrt me
at burimor. Shkaqet e tjera t
dislocimit t trashgimis kulturore mund t jen: ruajtja muzeale, rreziku i
erozionit ose thjesht pr arsye posedimi t ndrtesave, objekteve t
kulturave t tjera.
Principi metodologjik prmban: rilevimin egzakt arkitektonik,
dokumentimin teknik, shkencor hulumtues t gjendjes ekzistuese,
emrtimin dhe demontimin e blloqeve prkatsisht pjesve t ndrtess e
cila duhet t bartet, deponimin e prkohshm dhe montimin e srishm I
t ndrtess ose trsis. Nnkuptohen edhe intervenimet tjera teknike
pr stabilitetin e ndrtess t cilat kamuflohen mir, n mnyr q pamja
e re e ndrtess t prputhet deri te detajet e fundit me gjendjen
burimore. (Shembulli m i njohur i aplikimit t metods s dislocimit
sht bartja e Tempullit t Ramzesit II n Abu Simbel sipas projekteve
t Pietro Gazzols pr shkak t ndrtimit t Pends s Asuanit, pastaj
zhvendosja pr disa metra e Kulls s Demukajve n Dean, Kulla e
Sahatit n Gjakov, etj.).
RESTAURIMI
Restaurimi sht veprim teknik me an t cilit apo sipas t cilit
objekteve historike ose trsive urb arkitektonike ju shtohen pjest q
ekzistonin n pamjen burimore ose n
njren nga fazat e zhvillimit t saj.
Restaurimi sht nj metod e mbrojtjes, qllimi kryesor i s cils, sikurse edhe i
konservimit, sht ruajtja e vlerave monumentale, zbulimi i vlerave t fshehura
28

ose t panjohura dhe fare n fund kthimi i atyre vlerave estetike t monumentit
t cilat koh t gjat jan minimizuar, degraduar dhe shkatrruar.
Restaurimi sht metoda m e vjetr e mbrojtjes s trasggimis dhe
njihet n t gjitha kohrat. Ka qen e zhvilluar shum n periudhn e romantizmit
por sht kundrshtuar nga konsrvatorizmi, drejtim i kohs s njejt me
restaurimin. Edhe mbrojtja biologjike nuk e pranon n trsi restaurimin kur
krkon konservim dhe jo restaurim, por fundi i shekullit XIX e pranon restaurimin,
nse mbshtetet n t dhna t sakta shkencore dhe nse dallohen qart pjes e
restauruara.
Monumenti, sikurse edhe organizmat e gjalla, me kalimin e kohs, i u
ekspozohen degradimit i cili manifestohet me shtesa, ndryshime strukturale
kompozicionale, ndryshim funksioni, gjendjes problematike konstruktive,
shprbrjes natyrore, shprkujdesjes njerzore etj. prandaj rrezikon humbjen
graduale t vlerave origjinale t tij. N kt mnyr, prpjekja pr ndaljen, ose t
paktn, ngadalsimin e ktij procesi t natyrshm prbn arsyen themelore t
prkujdesjes ndaj tij. Nga kjo del konstatimi themelor se objektivi i restaurimit
sht q t ringjall konceptin origjinal ose t qartsoj lexueshmrin
e monumentit.
N aspektin teknik, aplikimi i metods e restauratore nnkupton, n mes t
tjerash,
rindrtimin e pjesrishm t ndrtesave monumenteve ose
ansambleve arkitektonike, n trajtn burimore ose n trajtn e cila n
baz t valorizimit shkencor sht treguar m e prshtatshme pr
mbrojtje, prezantim bashkkohor dhe shfrytzim. Praktika ka dshmuar se
kjo metod aplikohet m shum se sa rekomandohet n dokumentet zyrtare.
Arsyeja qndron n faktin se shum ekspert, n konceptin e tyre teorik,
kan
prvetsuar konservimin, si piknisje n metodn e ruajtjes s
trashgimis ndrtimore, duke u ballafaquar, shpeshher, me domosdoshmrin
e aplikimit t metods restauratore, (konservimi dhe restaurimi jan dy
kategori t cilat i bashkon qllimi por i ndan shkalla e ndrhyrjes n
monument).
Sikurse tek metodat tjera ashtu dhe te metoda e restaurimit, nuk mund
t caktohen rregulla absolute t cilat do t mund t zbatoheshin pr t gjitha
rastet. Secili rast zgjidhet pas valorizimit t gjithmbarshm dhe rezultatet e
veprimit t till metodologjik inkorporohen (prfshihen) n projektin e restaurimit.
Secili monument paraqet nj rast t veant t vlers, gjinis, prkatsis
kohore, gjendjes s tij teknike dhe shkalls s dmtimit. Duke i
prvetsuar
kriteret e restaurimit, specialisti i mirfillt do t dij t prcaktoj se cilat nga
kriteret jan t zbatueshme n mnyr q t
arrihet objektivi parsor i
restaurimit, kthimi i vlerave t humbura ose t minimizuara t monumentit.
Megjithat n shum shtete, disa norma apo m mir t thuhet disa
parime metodike pr aplikimin e ksaj metode, jan miratuar m saktsisht si
kritere t restaurimit.
1. Varsisht nga monumenti historik, n praktikn e restaurimit
shpeshher jan t domosdoshme ndrhyrjet m t mdha apo m t
vogla, q pr pasoj, prve t tjerash, kan edhe rindrtimin e elementeve
t reja. N princip duhet prjashtuar ndrhyrjet e tilla, por ato mund t vijn n
konsiderim vetm ather kur monumenti rrezikohet nga mungesa e tyre, kur
jan t nj rndsie t veant dhe nse disponohet me dokumentacion t
mjaftueshm jan t lejueshme. Duke qen se restaurimi sht prpjekje pr t
penguar degradimin fizik t monumentit, me ndrhyrje sa m t pakta dhe sa m
ansore, pr t mos cenuar kshtu substancn origjinale, krkohet q vllimi i
pjesve t reja, t shtuara, t jet sa m i vogl dhe t mos e tejkaloi
29

vllimin e pjesve autentike, sepse i tr procesi nuk do t kishte kuptim t

trajtohej m si restaurim por si rikonstruim.
2. Pjest e reja duhet t dallohen nga ato autentike me mjete t
ndryshme, sht kushti i par i dshirueshm pr ndrhyrje t ktilla. Por n
praktikn bashkkohore gjithnj e m shum minimizohen krkesat q pjest e
reja t dallohen me material, me theksimin e siprfaqeve t restauruara dhe me
mnyra t tjera, sepse po e cenojn rnd njsin e veprs dhe vlerat estetike
t saj. Kushti tjetr q rekomandohet t plotsohet sht q shtesat t jen t
kthyeshme, pra q mund t mnjanohen pa e dmtuar strukturn origjinale.
Metoda bashkkohore e restaurimit lejon aplikimin e teknologjis
s re t ndrtimit, por aplikimi i materialit t ri sht m i prshtatshm pr
pjest e fshehura se sa pr ato t dukshme t strukturs s objektit historik,
sepse garantojn qndrueshmrin e monumentit dhe nuk cenojn pamjen e
tyre. Por, praktikat recente, sidomos n konsolidimin statik t monumentit,
gjithnj e m tepr po e pranojn aplikimin e materialeve t reja, reversibile (t
kthyeshme) pr faktin se, dshmojn qartazi n ndrhyrjen e kohs dhe mund t
ndrrohen, pa e dmtuar strukturn origjinale, kur t jet e nevojshme. Sigurisht
q e gjith kjo duhet t respektoj maksimalisht vlern e monumentit, t jet n
harmoni t plot me t dhe sidomos, t ket prbrje kimike e cila nuk e cenon
strukturn origjinale.
N princip, duhet ti shmangemi rindrtimit t pjesve dekorative, prve
n rastet kur shfrytzimi i objektit historik, estetika dhe arsye t tjera krkojn
prfundimin konsekuent t procesit t restaurimit.
3. Restaurimi nuk mund t ket qllim t vetm kthimin e
gjendjes burimore t objektit apo trsis historike, por edhe ruajtjen e
vlerave autentike t nj, disa
apo t t gjitha shtresave historike,
varsisht nga rezultatet e hulumtimit shkencor dhe valorizimit..
Monumenti sht bashkpjesmarrs aktiv n jetn e nj populli, n historin e tij
dhe padyshim q pson ndryshime, sepse do brez, pr shkaqe dhe rrethana t
ndyshme, l gjurm n t. Kto ndrhyrje, me lloje dhe shkall t ndryshme, jan
n fakt mesazhet m t qarta pr jetn e monumentit npr koh dhe hapsir,
dhe si t tilla bhen bashkpjesmarrse me vlerat origjinale. N dokumentet
ndrkombtare sht theksuar se do faz ndrtimore e monumentit paraqet
kontribut t epokave t ndryshme t cilat duhet respektuar. Andaj, edhe shtresat
e mvonshme i nnshtrohen studimit, trajtimit dhe valorizimit sikurse pjest
origjinale. N baz t rezultateve t fituara, specialistt e restaurimit vendosin
pr mbajtjen dhe heqjen e tyre. Heqja e nj apo m shum shtresave mund t
justifikohet kur gjen mbshtetje n nxjerrjen n pah t vlerave unikale apo tepr
t rndsishme t fazs pararendse, kur kan ndodhur n kontekstin e
tjetrsimit brutal t vlerave origjinale t monumentit, prdorimit joadekuat i cili
ka rezultuar me ndrhyrje t cilat kan dmtuar vlerat unikale, me ndrhyrjet
joprofesionale e t ngjashme dhe sht emrtuar si restaurim lirues
4. Restaurimi duhet t bazohet n elemente t njohura dhe t
ndalet aty ku fillon hipoteza. Ndrhyrjet restauruese paraprihen me njohjen e
thell t monumentit: n aspektin historik, t zhvillimit n koh, vlerave artistike,
teknikave dhe materialeve t ndrtimit t kohs, etj. Kjo pasohet pastaj me
studimin e thell t gjendjes ekzistuese ne n planin funksional dhe t gjendjes
teknike t tij.
Posarisht
ndalohen rindrtimet e pjesve historike n baz t
analogjis. Nse ndrtohen anekset, nga arsyet estetike dhe funksionale, ather
ato duhet t shprehin frymn e kohs son.
30

N procesin e ndrhyrjeve restauruese, rndsi t veant duhet kushtuar

hartimit t projektit t restaurimit i cili prfshin t gjitha fazat, duke filluar me
fazn e studimit, projektit t restaurimit dhe planit t zbatimit t tij.
Ndodh q n praktika t restaurimit, n vende t ndryshme, ndeshem
(takohem) edhe me veprime t cilat nuk prputhen me kriteret e pranuara (me
karta ndrkombtare), dhe kt nuk duhet kuptuar si mosnjohje dhe moszbatim
t tyre, por si nj proces t prvetsimit m t shpejt ose m t ngadalshm t
imponuar edhe nga veantit e vendeve t cilat i aplikojn.
REVITALIZIMI ADAPTIMI
sht njra ndr mnyrat m efikase t mbrojtjes bashkkohore dhe
integrimit t trashgimis n rrjedhat e jets s sotme, duke siguruar
njkohsisht kushtet e prhershme t ruajtjes.
Ndryshimi i funksionit me
dhnien e destinimit t ri objekteve t cilat
kan mbet pa funksion efektiv d.m.th. revitalizimi, sht metod aktive e
trashgimis ndrtimore e cila lajmrohet paralelisht me metoda t tjera, pra
me konservimin, restaurimin e pjesrishm, etj. Duke pasur parasysh faktin se
problemet e rikthimit t funksionit jan karakteristike pr objektet historike,
ather ky nocion aplikohet pr monumentet t cilat nuk shfrytzohen ose kan
destinim t tejkaluar n kushtet e jets bashkkohore. Mirpo, probleme t tilla
paraqiten edhe te objektet tjera t trsive monumentale, t cilat ruajn edhe
m tej destinimin e vjetr, por shfrytzimi i tyre nuk sht n harmoni me
nevojat, normat dhe standardet e jets bashkkohore.
Nocionet r e g j e n e n e r i m dhe r e h a b i l i t i m kan kuptim t
ngjashm me revitalizimin dhe aplikohen pr problemet e ngjashme, pr trsit
urbane dhe rurale. Nga kjo del se nocioni revitalizim sht m i prshtatshm,
sepse prfshin si objektet e veanta arkitektonike ashtu edhe trsit historike.
Mnyra e shfrytzimit t objekteve historike kulturore pr qllime
bashkkohore, si trajt tejet e rndsishme e mbrojtjes, rezulton me sendrtimin
e nj metodologjie adekuate pr t realizuar qllimet e saj, sepse ekziston
laramani n parashtrimin e ksaj problematike e cila edhe pse ndrmerret me
qllim t mir mund t jap rezultate negative.
Nocioni revitalizim sht aplikuar sidomos pas Lufts s Dyt Botrore
duke shnuar aktivitet specifik n mbrojtje, ruajtjen e funksionit, dhe at jo
vetm te objektet e veanta t s kaluars por edhe t trsive monumentale,
vendbanimeve rurale dhe qyteteve historike.
Interesimi pr mbrojtjen e trashgimis sht zgjeruar vazhdimisht, q nga
antika, npr epoka t ndryshme e gjer m sot. N kt mnyr, problemet e
mbrojtjes, t sajuara kryesisht n mbrojtje teknike dhe prezantim, zgjerohen n
probleme t integrimit t trashgimis ndrtimore n funksione bashkkohore.
Padyshim, kt zgjerim e kushtzojn proceset e industrializimit dhe urbanizimit.
Dokumenti i Athins rekomandon t mbahet, sa m shum q sht
e mundur, shfrytzimi i monumentit i cili siguron kontinuitetin jetsor,
dhe konform ksaj destinimi bashkkohor t respektoj karakterin
historik dhe artistik.
Krkesa pr destinim bashkkohor t monumenteve historike sht
theksuar edhe n dokumentin e dyt ndrkombtar Kartn e Venedikut.
31

Njra nga dispozitat e ktij dokumenti thot: pr sigurimin e mbrojtjes sht

gjithjn e m i preferuar destinimi i objektit i cili nuk krkon ndrrimin e
radhitjes s brendshme si dhe pamjen e tij. Vetm n kto suaza mund
t lejohen rirregullimet n monument t cilat i kushtzojn krkesat
bashkkohore dhe mnyra e jetess.
Por, dispozita e ktij dokumenti d.m.th. ruajtja decide (e vendosur, e
prcaktuar) e dispozicionit t brendshm dhe pamja e jashtme do t
pamundsonte procesin e revitalizimit te nj numr i madh i objekteve n
ambiente historike, posarisht t atyre q kan vlera m t thjeshta
arkitektonike, por q jan t rndsishme pr vlern ambientale t ansamblit.
Prandaj, n praktik, shpeshher i shmangemi n njfar mase ksaj dispozite.
Edhe procesi i revitalizimit i ka qllimet e veta t cilat mund t
prmbledhen n disa pika:
Ruajtja e objekteve, trsive hapsinore dhe ambienteve t s
kaluars dhe integrimi i tyre n funksion bashkkohor pr t arritur jo
vetm mbrojtjen fizike por edhe rolin aktiv t trashgimis n
zhvillimin shoqror, kulturor dhe n ndrtimin e ambientit human.
Sigurimi i kushteve t nevojshme higjienike dhe shndetsore n
objektet historike dhe shfrytzimi i tyre n harmoni me standarde,
norma dhe nevoja t banorve.
Riorganizimi i objekteve historike pr destinime t vjetra ose t reja
n kufit dhe mnyrn q t ruhet karakteri, rndsia dhe vlera
monumentale e objekteve ose trsive historike.
Ndrsa parimet themelore t rndsishme pr zbatimin e metods s
revitalizimit jan:
Parimi i kontinuitetit t funksionit i cili nnkupton kujdesin e
vazhdueshm q objekti t integrohet n shfrytzim bashkkohor.
Disa objekte mund t mbajn funksionin burimor nse ekzistojn
kushtet q ato pa vshtirsi t shfrytzohen
me destinim t
pandryshueshm. Mbajtja e destinimit burimor ka prparsi sepse
adaptimet jan minimale. Nse shfrytzimi i objektit n destinim
burimor krkon ndrrime m radikale, ather sht m e
preferueshme q objekti t merr funksion t ri. Kjo dshmon se
ruajtja e vlerave monumentale sht m e rndsishme se
ruajtja e destinimit burimor. Nse destinimi i objektit sht
tejkaluar ather sht mir q n kuadr t funksionit t ri t bht
prezantimi i aktiviteteve t vjetra (p.sh. te mulliri mund t bhet
prezantimi strukturs s mekanizmit pr bluarje). Duhet theksuar se
mbajtja destinimit burimor mund t shkaktoj edhe shkatrrimin e
devastimin e vlerave monumentale t objektit.
Parimi i funksionit t prshtatshm mund t bhet n baz t
mundsive hapsinore t objektit d.m.th. funksioni i ri duhet t
korrespondoj me strukturn, karakteristikat tipologjike dhe
mundsin adaptibile t tij. Destinimi i ri duhet t harmonizohet me
destinimet e trsis ambientale nse objekti sht n kuadr t saj.
Mundsia e revitalizimit t objektit t veuar sht m madhe.
Destinimi i ri duhet t caktohet edhe nga aspekti i marrdhnieve
etike ndaj monumentit t kulturs, d.m.th. destinimi i ri nuk guxon ta
degradoj dhe fyej monumentin nga aspekti etik (funksioni i banimit,
tregtis n objektet sakrale, ose ekspozimi i monumenteve mbi varr
32

n depot dhe shtallat e haneve, ose klubet e nats n objekte

historike).
Parimi i ruajtjes s autenticitetit nnkupton vllimin dhe llojin e
ndryshimeve q duhet ndrmarr pr destinimin e ri n mnyr q t
mos cenohet autenticiteti (vrtsia) dhe vlerat monumentale t
objektit.
Ktu jan t rndsishme dy kritere :
a) Valorizimi shkencor.
b) Kategorizimi sipas vlers e dhe rndsis
N kt kontekst, nga lloji dhe kategoria e objektit (i cili prcatohet n
baz t valorizimit prkatsisht vlersimit) ose trsis, varet edhe mnyra e
adaptimit prkatsisht revitalizimit. (P.sh. objektet arkitektonike me vlera t
jashtzakonshme krkojn ruajtjen maksimale t strukturs, dispozicionit,
detajeve, etj. q nuk mund t krkohet pr objektet me vlera arkitektonike
ambientale, ku lejohet vllim m i madh i ndrhyrjeve por q nuk cnojn
cenojn konceptin themelor arkitektonik).
Metodologjia e revitalizimit bazohet n metodologjin e prgjithshme t
mbrojtjes me ca specifika si pasoj e integrimit t objektit ose trsis n
funksion bashkkohor.
Hulumtimi i objektit si baz e do intervenimi n mbrojtje sht i
nevojshm edhe pr rivitalizim. Hulumtimi bht me qllim t njohjes s objektit,
karakteristikave dhe vlerave t tij, duke shfrytzuar shnimet arkivore, historike
ose ato t ruajtura n vet objektin. Hulumtimet prqendrohen n caktimin e
gjendjes s prgjithshme t objektit, n ndryshimet t cilat prekin kompozimin,
formulimin arkitektonik dhe teknikn e ndrtimit, n pamjen autentike dhe
mbledhjen e shnimeve t tjera t cilat padyshim do t ndikojn n zgjidhjet e
reja (prpunimi i hapsirs, tavaneve, dyshemeve, rindrtimi i trajtave t
ndryshme, etj.).
Hulumtimi pr caktimin e destinimit nnkupton njohjen e destinimit
burimor, analizn e shfrytzimit me destinim t njjt ose t ndryshuar si dhe
analizn e kushteve dhe krkesave t reja pr shfrytzimin e objektit n veanti
ose n korrespondenc me trsin n t ciln gjendet.
Projektimi duhet t harmonizohet me karakterin dhe vlerat e objektit,
ndrsa programi projektues caktohet sipas objektit ekzistues.
Dokumentacioni i projektit t revitalizimit duhet t prmbaj:
Gjendjen ekzistuese
Analizn historike dhe arkitektonike
Rekonstruimin ideal (gjendjen burimore ose njren nga fazat e saj)
Revitalizimin ose adaptimin.
Krkesat pr revitalizimin e objekteve t vjetra vijn pr shkak t
ndryshimit t mnyrs s jetess si dhe pr paprshtatshmrin e tyre pr
shum lloje t destinimeve bashkkohore. Problemet e revitalizimit nga ky aspekt
jan t shumllojshme:
a)
Objektet arkitektonike t s kaluars nuk i plotsojn krkesat

themelore bashkkohore dhe nevojat e banorve n pikpamje
higjenike shndetsore (nyjet sanitare, ujsjellsi, kanalizimi,
insolimi, hidroizolimi etj.).
33

b) Skemat funksionale respektivisht dizpozicionet e objekteve t vjetra

shpeshher nuk i prgjigjen krkesave bashkkohore t organizimit
t hapsirs (teknologjia dhe kushtet e puns, pajisja, etj.).
c) Shfrytzimi i objekteve historike ballafaqohet me gjendjen e dobt
t t materialit, konstruksionit dhe vshtirsit n mirmbajtjen e
rregullt (ndotja, komunikacioni, mundsit e vogla t konsolidimit,
etj.).
d) Shfrytzimi i objekteve historike ballafaqohet edhe me probleme t
karakterit psikologjik (shprehit dhe dshirat e banorve dhe
mundsit e prshtatjes n ambientin historik).
Gjat revitalizimit t objekteve historike duhet t ruhen:
Trsia organike dhe koncepti i strukturs burimore, devastimi i s cils
mund t pasoj nga intervenimi me ndrtim aneksi ose mbindrtim. Mbindrtimi
sht n kundrshtim me parimin e ruajtjes s origjinalitetit sepse cenon vrazhd
trsin dhe konceptin e objektit historik, shpreh raport joprkats etik ndaj
objektit, autorit dhe kohs s ndrtimit prandaj edhe nuk preferohet. Kur sht
m se i nevojshm ather duhet ti ti nnshtrohet maksimalisht trsis
burimore (duhet t trhiqet thell nga kurora prfundimtare e objektit).
Ndrtimi i aneksit kur sht m se i nevojshm (si pasoj e zgjerimit me
qllim t inkorporimit (prfshirjes) n funksion bashkkohor) duhet t zbatohet si
objekt me raport sekondar (dytsor) ndaj plastiks dhe vllimit t objektit t
vjetr (arkitektura e aneksit nuk guxon t degradoj as objektin e as ambientin n
t cilin ndrtohet).
Dispozicioni i brendshm i manifestuar me prmirsimin e komunikimit,
lidhjen e hapsirave, ndrtimin e nyjeve sanitare, etj. Hapja e komunikimeve dhe
dyerve t reja duhet t
bhet n at mnyr q t ruhen sa m shum
karakteristikat themelore tipologjike dhe komunikimi burimor. Arkitektura e
hapjeve t reja sht problem n vete dhe pr t nuk ka rregulla t caktuara.
Madhsia dhe trajta e hapjeve mund ta ndryshoj trsin e enterierit, por edhe
mbajtja e trajtave t vjetra mund t jet e paprshtatshme. E tr kjo varet nga
vllimi i ndryshimeve, lloji dhe kategoria e objektit dhe mundsia e ndryshimit
dhe harmonizimit.
Lidhja e hapsirave t vogla n trsi m t mdha ose ndarja e
hapsirave t mdha n njsi m t vogla duhet t harmonizohet me karakterin
dhe proporcionin e hapsirave ekzistuese (nse hapsira sht e definuar me
prpunim dekorativ t tavanit ose zgjidhje specifike konstruktive, lidhja e
hapsirave nuk rekomandohet).
Lidhja e disa objekteve n nj trsi funksionale rezulton me
prmirsime n enterier dhe si e till ka mjaft mangsi, sepse cenohet
individualiteti dhe vlerat urbanistike t njsive strukturore. Te intervenimet e tilla
jan t pashmangshme rrnimet dhe ndrtimet e reja, me t cilat transformohet
koncepti i prgjithshm, por nse dshirohet ruajtja e integritetit t do objekti
ather vshtir realizohet trsia funksionale bashkkohore.
Pamja e jashtme manisfestohet me modernizimin e fasadave t
objekteve historike me qllim t prmirsimit t kushteve t funksionimit t ri
(ndrrimi i dritareve t vjetra me tipe t reja, material t ri nga druri n alumin,
hapja e dritareve dhe dyerve t reja, mbyllja e hapjeve t vjetra, ndrrimi i
materialit t mbuless, ndrtimi i tarracave dhe balkoneve, etj.).
Te objektet e kategoris s lart, kto intervenime jan t
jashtzakonshme.
Edhe te objektet t cilat ruhen n kuadr t trsive ambientale historike
mundsit e intervenimeve t tilla duhet t shqyrtohen nga aspekti i vlers,
34

karakteristikave stilike, tipologjike dhe harmonizimit t hapjeve t reja eventuale

me karakterin, stilin e objektit dhe konceptin e hapsirs urbanistike (p.sh.
ndryshimi i fasadave n sheshe dhe rrug kryesore shkakton ndryshimin jo vetm
t arkitekturs s objektit por t konceptit urb arkitektonik, ose te objektet te t
cilat koncepti arkitektonik bazohet n mbylljen e hapsirs s brendshme, me
hapje t reja ndrrohet karakteri i ktij koncepti kulla). Nse intervenimet n
fasada jan t domosdoshme ather duhet tentuar n plotsimin stilik t
arkitekturs ekzistuese me hapje t reja. Mbyllja e hapjeve (monoforat, biforat,
kuadrihorat, portiqet, etj.) sht m e suksesshme nse bhet nga ana e
brendshme, n rrafshin e kornizs prej druri ose guri (p.sh. Kuadrihora n Split,
Teqja n Tetov, etj.).
Enterieri ruajtja e vlerave autentike t hapsirs s brendshme, n
radh t par t hapsirave q kan karakteristika stilike t kohs dhe
arkitekturs s caktuar. Ruajtja e cila nnkupton ruajtjen ose rindrtimin e
elementeve arkitektonike dhe detajeve stilike: dyshemet, tavanet, shkallt,
dyert, kaminet, orendit fikse dollapet, etj. arrihet me kufizimin e ndryshimit
t arkitekturs s brendshme, detajeve stilike, aplikimit t pajisjes adekuate,
mobiliarit, etj. Me qllim t njjt rekomandohen kufizime n zgjedhjen dhe
vendosjen e elementeve pr ndriim, ngrohje e instalime t tjera. Kushtimisht,
ekzistojn tri zgjidhje t mnyrs s pajisjes t cilat aplikohen varsisht nga
karakteri dhe vlera e hapsirs s brendshme:
1. Pajisja dhe prpunimi modern n prputhje me karakterin e hapsirs
s brendshme n aspektin e trajts, materialit dhe ngjyrs. Pajisja moderne mund
t jet sipas standardeve industriale, por nse enterieri ka karakteristika stilike
ather pajisja duhet ti ti prshtatet ambientit me transponim stilik n trajta
bashkkohore. Nuk preferohet pajisja q imponohet dhe theksohet n ambientin
historik, edhepse nga arsyet praktike shpeshher nuk mund t realizohet me
prpikri.
2. Pajisja dhe prpunimi n prputhshmri me ambientin, me trajta
neutrale, t thjeshta, diskrete t cilat mundsojn theksimin e vlerave t
arkitekturs s brendshme n mnyrn m fatlume.
3. Pajisja dhe prpunimi n stil dhe trajta burimore, ose t periudhs s
caktuar. Kjo mnyr aplikohet n rastet kur zgjidhjet moderne jan n
kundrthnie me trajtat ekzistuese dhe me karakteristikat stilike t enterierit.
Objektet pajisen
edhe me orendi autentike t cilat kan prejardhjen nga
objektet tjera t vjetra. Kjo sht nj zgjidhje e paprshtatshme, prve n
rastet kur aplikohet metoda e revitalizimit muzeal.
DISA MUNDSI T REVITALIZIMIT
Sipas mundsive, mnyrs dhe kohs s shfrytzimit, funksionet e
monumenteve t kulturs n kushtet bashkkohore jan t prhershme ose t
prkohshme.
Shfrytzimi i prhershm i monumenteve pr nevojat e banorve t nj
regjioni t caktuar sht i rndsishm edhe pr ruajtjen e trsive t caktuara
dhe revitalizimin e tyre. Gjat zgjedhjes s destinimit, prparsi kan ato
destinime q jan n funksion t prhershm t lagjes ose trsis. Nse objekti
kulturor nuk ka vlera t larta fardo qofshin ato, ose ka pozit t pavolitshme,
me adaptim dhe funksion t zgjedhur mir mund t fitoj vend t rndsishm n
jetn kulturore t qytetit, vendbanimit (koncertet, ekspozitat, recitalet poetike,
ekspozitat e prhershme etnografike, koleksionet e ndryshme, etj.).
35

Destinimet e prkohshme gjithashtu kontribuojn n

riprtritjen e
monumentit dhe
shfrytzimin e tij ktu bjn pjes funksionet gjat
manifestimeve t ndryshme kulturore dhe tradicionale (p.sh. koncertet muzikore
n Butrint, kolonit artistike , festivalet e kngve dhe valleve popullore, lojrat
verore t Dubrovnikut, etj.).
Rndsi t veant kan funksionet e monumenteve t kulturs n lmin e
turizmit, m s shpeshti me karakter t prkohshm, por krkesat pr pushim
dhe rekreacion imponojn edhe shfrytzimin e prhershm t tyre. Kto
funksione prve efekteve pozitive kan edhe ato negative t cilat reflektohen
n objekt dhe n mbrojtjen e tyre.
Qarkullimi turistik pozitivisht ndikon n riprtritjen e objektit dhe t
ansambleve qoft me aktivitete t veanta ( tregti, hotelieri), qoft me kthimin e
banorve n lokalitetet e braktisura ose gjysm t braktisura (Ulqini, Rovinji,
etj.).
Pasojat negative shprehen me presionin ndaj monumenteve t kulturs
dhe ambientit t tyre, me ndrtime t objekteve t reja, hotele, pushimore ose
ansamble tjera, pastaj me shfrytzimin joprkats, adaptimin joprofesional, me
vendosje t tepruar t objekteve hoteliere n vendet q jan n kundrshtim me
normat etike (klube t nats, disko klube, etj.) e kshtu me radh. Kto veprime
shkaktojn pasoja negative n procesin e rivitalizimit.
Monumentet e kulturs q ti prgjigjen funksionit t tyre themelor, gjat
punimeve t mbrojtjes dhe rivitalizimit, duhet patur kujdes n rregullimin dhe
prezantimin e tyre si monumente t kulturs. Kjo varet nga nevojat konkrete dhe
mundsit q i ofrojn llojet e ndryshme t t mirave kulturore.
Trsit arkitektonike arkeologjike dhe grmadhat e tyre, ofrojn
shfrytzimin n funksion kulturo historik q do t thot se mnyra themelore e
revitalizimit t tyre sht prezantimi si monument i kulturs.
Varsisht nga vlera dhe karakteri i trsis ose objektit si dhe pozits s
tyre ndaj vendbanimit dhe komunikacionit bashkkohor, prezantimi i tyre mund
t integrohet edhe n funksione t tjera: turistike, kulturore, pedagogjike, si
pjes e funksioneve t hapsirave rekreative dhe parqeve (hapsira pr lojra
pr fmij, shetitore, terene sportive pr nevoja t shkolls ose amaterizm, etj.).
Vrtet kto jan funksione t prhershme por nuk krkojn pajisje dhe objekte
t cilat i nevojiten sportit profesional. Destinimet t cilat nuk bien ndesh me
karakterin e objektit shpeshher jan t paprshtatshme sepse krkojn
ndrtimin e objekteve t prhershme. T tilla jan teatrot verore, por edhe ktu
mund t shfrytzohen tribinat me
konstruksione t tipit montazh, vetm pr
kohn e manifestimeve dhe shfaqjeve.
Si ambiente historike dhe parqe arkeologjike krkojn edhe hapsira
prkatsisht
objekte t tjera pr ekspozimin e sendeve dhe gjeturinave
(fragmente t arkitekturs, ekspozita nprmjet t s cilave mund t prcjellet
jeta e objektit, punimet n mbrojtje dhe hulumtim) si dhe objektet pr
mirmbajtjen dhe ruajtjen e kompleksit (nyjet sanitare, lapidart, hapsira pr
strehim nga t reshurat, hapsirat pr pushim dhe freskim, etj.). Pr kto qllime
mund t shfrytzohen objektet e vjetra t prshtatshme pr adaptim ose
ndrtohen t rejat por me kushte t caktuara.
Funksionet e reja n kt lloj objektesh kan arsyetim nga dy aspekte:
funksional dhe hapsinor. Kto aspekte megjithat duhet t harmonizohen me
karakterin e trsis dhe nivelin e prezantimit t tyre.
Objektet antike t ruajtura pjesrisht mund t shfrytzohen pr
manifestime dhe shfaqje kulturore (shfaqje t drams, opers, recitale, koncerte
36

t muziks serioze, etj.) me ndrtim t konstruksioneve t tipit montazh t cilat

pas prfundimit t manifestimit mnjanohen. (Termet e Karakals n Rom, Teatri
n Pul pr festival t filmit, etj.).
Objektet e ruajtura antike mund t shfrytzohen n funksion burimor
( teatrot antike) me pak punime restauratorike. Nga shembujt e shumt mund t
prmendim: Teatri n Epidaur, Odeoni n Athin, Stadiumi n Athin i
rikonstruktuar pr riprtritjen e Lojrave Olimpike, Pallati i Dioklecianit n Split
ku shfrytzohen shum hapsira si: vestibuli si sall pr tubime, peristili si shesh
pr shfaqje muzikore dhe dramatike, bodrumet pr tregti, kultur, komunukim,
etj. Termet e Dioklecianit n Rom jan rregulluar pr muze, ndrsa trikliniumi
sht propozuar pr qllime hoteliere.
Qytetet mesjetare t fortifikuara, fortifikatat dhe objektet ushtarake t
s kaluars kan humbur funksionin burimor, andaj rivitalizimi i tyre bhet me
qllim t zbulimit t mundsive pr ringjallje me destinime t reja.
Qytetet mesjetare t fortifikuara mund t rivitalizohen si: ambiente
historike, parqe arkeologjike n kuadr t parqeve t qytetit, muze, lapidare,
ekspozita si dhe objekte hoteliere duke prfshir ktu dhe hotelet n raste t
veanta.
Muret dhe kullat e fortifikatave rregullohen si shetitore prkatsisht
pr komunikim shkall, opservatoriume, atelie, klube, ekspozita, objekte
hoteliere, kafene, restorante, etj.
Kazamatet, depot, etj pr shkak t ndriimit t dobt mund t
shfrytzohen si objekte hoteliere, lapidare.
Kazermat si hapsira afariste, muze, atelie, restorante, kafene si dhe
depandansa t hotelit, por n kt rast duhet respektuar maksimalisht
arkitekturen e jashtme. Problem t madh te kto objekte paraqet mnyra e
zgjidhjes s komunikacionit, i cili mund t cenoj leht karakterin e prjetimit
autentik. Prandaj duhet tentuar q komunikacioni bashkkohor t mos futet n
kompleksin historik. (Propozimi i ndrtimit t teleferikut prej Qytetit pr n Kala
n Prizren sht nj zgjidhje e gabuar sepse si prodhim i civilizimit industrial ai
imponohet n hapsir dhe degradon ambientin natyror dhe historik t kalas).
Manastiret dhe objektet sakrale m s shumti kan ruajtur
funksionin e tyre burimor. Problemet e rivitalizimit shfaqen n prpjekjet pr
inkorporimin e tyre n rrjedhat bashkkohore, prandaj problemet jan t lidhura
me sanimin e tyre, vendosjen e instalimeve moderne, prmirsimin e kushteve t
funksionimit, rirregullimin dhe pajisjen moderne, etj.
Komplekset t cilat kan humbur funksionin burimor mund t adaptohen
n muze, hapsira pr ekspozim, koloni artistike, pushimore, hotele, prmbajtje
hoteliere, restorante, etj. Gjat adaptimit t komplekseve t manastireve duhet
prpjekur, nse ekzistojn mundsit reale, q t ruhen dhe shfrytzohen t
gjitha objektet me vler arkitektonike por edhe objektet nprmjet t t cilave
prcjellim konceptin hapsinor dhe mnyrn e funksionimit t jets n ansamble
t tilla.
Objektet sakrale n kuadr t komplekseve ose si t veanta jan
objekte me vlera monumentale dhe n vete prmbajn pasuri kulturo historike,
piktura murale, mozaiqe, ikona, gjsende t arteve aplikative, etj. Objektet
sakrale n funksion burimor trajtohen n kuptim t harmonizimit t funksionit me
37

mnyrn bashkkohore t shfrytzimit dhe mirmbajtjes s tyre. Zgjedhja e

destinimeve t reja te kto objekte specifike sht mjaft e kufizuar. Zgjidhja m
adekuate sht destinimi i prafrt me at burimor (shfrytzimi si hapsir pr
mbajtjen e koncerteve t muziks serioze, kishtare, etj.)
Kuvendet e komuns jan objekte t karakterit shoqror, pr
veprimtari shoqrore dhe zakonisht jan ndrtuar npr sheshe duke fituar
kshtu karakter reprezentativ. N kuadr t ktyre objekteve jan koncipuar
oborret e brendshme me portiqe shtyllash, sallat e mdha pr tubime me enterier
t pasur dhe pikrisht pr kt kan vlera t rndsishme. Kto objekte mund t
shfrytzohen edhe m tej pr destinime t njjta ose t ngjashme, por mund t
inkorporohen edhe funksione t pjesrishme hoteliere. Destinimet e reja jan t
karakterit kulturor muze, galeri, biblioteka, salla pr koncerte muzikore (Pallati i
Dogjit n Venedik i prezantuar si monument historik por n t organizohen pritjet
solemne, Pallati Mbretror n Dubrovnik sht adaptuar n muze, ndrsa n
atriumin e tij mbahen koncerte muzikore, Kuvendi i Komuns n Sarajev sht
adaptuar n bibliotek, etj.)
Shkollat fetare (medreset) jan t prshtatshme pr galeri ose
muze. Mund t shfrytzohen edhe si objekte hoteliere por jan destinime m
pak t suksesshme.
Hanet, karavan sarajet, hotelet destinimi m adekuat sht ai
burimor, mirpo mund t shfrytzohen edhe si muze ose galeri (Kurshumli Hani
n Shkup) ose hapsira afariste, hoteliere dhe tregtare) ku do t tregtohej me
prodhime zejtare, suvenire si puntori qylymash e t ngjashme).
Hotelet e vjetra, kafenet dhe restorantet pa dyshim duhet t shfrytzohen
n destinime burimore me pamje dhe ambient specifik t s kaluars. Te kto
objekte problemet lajmrohen n te adaptimi i nyjeve sanitare, kuzhinave, etj. t
cilat duhet t trajtohen dhe ndrtohen sipas standardeve bashkkohore.
Hamamet jan t prshtatshme pr muze ose galeri. Ndriimi zenital,
siprfaqet e mdha t mureve pr ekspozim, komunikimi i mir, etj., t gjitha
kto jan disa nga karakteristikat e volitshme pr kto destinime t cilat mund t
arrihen me intervenime minimale. Prandaj, numri m i madh i objekteve t ktij
lloji kan kto destinime (Hamami i Daut Pashs n Shkup, Mehmed Pashs n
Prizren, etj.). Kto objekte mund t fitojn dhe destinim hotelier (Hamami n
Sarajev klub i nats) ose me intervenime prkatse edhe destinim burimor,
posarisht hamamet n banjat shruese (Hamami n Banj n Novi Pazar), por
n kto raste duhet siguruar kushte t larta higjienike.
Objektet e banimit Revitalizimi i objekteve t banimit varet nga disa
faktor, para se s gjithash, nga tipologjia e cila sht rezultat e mnyrs s
banimit n t kaluarn.
Kshtjellat mund t destinohen prej prmbajtjeve kulturore e gjer te
prmbajtjet hoteliere, turistike dhe rekreative (Kshtjella Chambord n Franc).
Pallatet mbretrore dhe ato verore mund t destinohen n pushimore,
institucione kulturore dhe shkencore nse gjenden n afrsi t vendbanimeve,
muze (Pallati Schnbrunn n Vien Vjen, etj.). Destinimi i pallateve t mdha pr
banim t familjeve t vogla nuk preferohet, sepse krkon ndryshime radikale n
konceptin planimetrik.
38

Arkitektura qytetare e banimit prbn fondin m t madh n trsit

urbane, prandaj shfrytzimi i tyre bashkkohor sht detyr kryesore n
rivitalizimin e trsive urbane. Objektet e banimit mund t shfrytzohen n
destinim burimor ose n destinim t ri. N raste specifike sht i mundshm
prezantimi muzeor. Banesa pr shkak t shfrytzimit t saj intensiv, dhe
prgjithsisht pr teknikat relativisht t dobta, paraqet nj problematik t
ndrlikuar lidhur me shndetsimin e strukturave konstruktive por edhe funksioni
i banimit ndikon n shkalln dhe mnyrn e ndrhyrjeve, sidomos lidhur me
pajtimin e skemave dhe trajtimit tradicional, me mnyrn e re t jetess, etj. Me
qllim t ruajtjes s fondit t ksaj arkitekture, n shum raste ndrhyrjet jan t
pashmangshme dhe t arsyeshme, dhe
varen nga ensibiliteti i autorit se si do
t reagoi dhe ti zbatoj ato. Nga aspekti i ruajtjes s vlerave t larta t objektit
m e favorshme sht q n vend t destinimit t vjetr t caktohet destinim i ri
i cili do t harmonizoj kundrthniet n mes t hapsirs s paprshtatshme t
banimit dhe krkesave pr ruajtjen e vlerave monumentale t objektit.
Objektet e arkitekturs qytetare banesat n bregdet me qllim t
modernizimit dhe t ngritjes s nivelit t banimit mund t psojn kto
transformime: prdhesa t shfrytzohet pr dyqan zejtar ose tregtar, kafene,
bodrum pijesh, etj, ndsa katet shfrytzohen pr banim.
Arkitektura qytetare e tipit evropian sipas planimetris (sht e
zgjatur n thellsi, jofunksionale, me ndriim indirekt, etj.) kto objekte mund t
shfrytzohen m mir me destinim t ri. Mund t adaptohen n banesa pr t
vetm ose banim i tipit t konviktit. Nse mbahet destinimi burimor krkohen
intervenime radikale. N rastet e zgjerimit t sheshit jan t mundshme
adaptimet n hapsira afariste, prmbajtje kulturore ose objekte tregtare.
Arkitektura e qytetit e tipit oriental kto objekte jan ndrtuar pr
nj familje por kan hapsir m t madhe se sa krkohet pr jetesn e nj
familjeje bashkkohore. N kt kontekst, kto objekte mund t adaptohen pr
disa familje. N kt rast, me rast duhet t ruhet trsia e hollit ardakut, i
cili paraqet tipar t rndsishm t ksaj arkitekture. Objektet e ndara pr
meshkuj dhe femra jan tejet t volitshme sepse nuk krkojn ndrhyrje t
mdha me rast dispozicioni i tyre nuk ndryshon shum. Objektet e veanta
ose grupet e tyre mund t shfrytzohen edhe pr destinime t tjera, pr turizm,
depandansa hoteli, etj. dhe fare n fund, objektet me portiqe t gjra mund t
adaptohen n objekte t vogla hoteliere.
Objektet e vjetra zejtare dhe tregtare jan ndrtuar n kuadr t
arshis (n qytetet orientale) ose n kuadr t objekteve t banimit (n qytetet
e arkitekturs evropiane). Mundsit e rivitalizimit t tyre nga nj ra an jan
drejtprdrejt t lidhura me rivitalizimin e trsis n t ciln gjenden kurse
nga ana tjetr mundsit e rivitalizimit t
trsis varen nga karakteri i
objekteve t saj. Objektet zejtare mund t mbajn edhe m tutje destinimin e
vjetr, n rast se ekzistojn krkesat turistike ku prodhimi merr karakter t
punimit t suvenireve, ose t shndrrohen n dyqane t artikujve industrial,
prodhimi i t cilve rrjedh nga veprimtaria e vjetr zejtare (dyqan kpucsh,
konfeksion, prodhime bashkkohore t argjils vorbat, etj.).
Destinimet e reja vijn n konsiderim vetm nse nuk e degradojn
trsin n t ciln gjenden (jan t paprshtatshme, ato zeje dhe shrbime t
cilat bazohen n prodhimin industrial, si puntori e mekaniks precize,
teneqepunues, shitje e tekniks s bardh, orendi, depo, etj.). Disa zeje nuk
mund t mbahen n qendr t qytetit (qerrepunues, farktar, etj.) prandaj
39

hapsirat e tyre mund t shfrytzohen vetm pr shitje duke e mbajtur pajisjen

dhe ambientin e vjetr. N raste t veanta (si n Mostar) kompleksi i dyqaneve
dhe depove mund t adaptohet shndrrohet n objekt hotelier, por n kto raste
do t humbaset individualiteti i njsive t veanta t shkrira n nj trsi
funksionale.
Tregjet e hapura dhe t mbyllura mund t shfrytzohen n funksion
burimor ose t ngjashm, ndrrohen vetm llojet e artikujve dhe sigurohen
kushtet higjienike shndetsore.
Depot shfrytzohen
varsisht nga arkitektura e tyre. Mund t
adaptohen pr objekte hoteliere (Dairet e Basharshis n Sarajev).
Bezistanet mund t shfrytzohen n destinim burimor (shitja e
prodhimeve t vjetra, suvenireve, argjendar, lule, etj.) t adaptohen pr shtpi t
mallrave bashkkohore ose si hapsira pr ekspozim pr faktin se sikurse
hamamet ofrojn kushte t volitshme pr prmbajtje t tilla (Bezistani n Shtip
sht adaptuar pr galeri t pikturs dhe skulpturs).
Objektet ekonomike nga e kaluara jan t lidhura me veprimtari t ndryshme t
cilat e kan humb funksionin e tyre ose jan n zhdukje e sipr ( mullinjt,
tabahanet). Destimi m i volitshm bashkkohor sht prezantimi muzeor i
destinimit burimor, por krkon vazhdimisht mjete pr mirmbajtje, andaj sht
mir q t kombinohet me destinim tjetr (shrbime hoteliere) n mnyr q t
sigurohen mjetet financiare).
Arkitektura fshatare problemi i rivitalizimit t ksaj arkitekture, si
objekteve t banimit ashtu edhe atyre prcjellse, sht ngusht i lidhur me
problemin e vlerave t tyre arkitektonike dhe etnografike. N objektet me vlera
t larta, mundsit e shfrytzimit n destinim burimor ose destinim tjetr
praktikisht nuk ekzistojn, sepse edhe me intervenimet m t vogla devastohen
vlerat monumentale t tyre. Si destinim bashkkohor sht prezantimi muzeor i
objektit n veanti ose n kuadr t trsis muzeale etnoparku. Megjithat,
fondi i objekteve t tilla sht i vogl. Problemi i rivitalizimit t objekteve t
arkitekturs rurale nuk qndron gjithnj n faktin se me adaptim duhet t ruhen
sa m shum vlerat monumentale, por q me shfrytzimin e tyre bashkkohor
t sigurohet ruajtja e ambienteve t tilla, me orientim n ruajtjen e vlerave
themelore arkitektonike dhe t jashtsis s tyre. N ca raste kto objekte mund
t shfrytzohen pr banim t prkohshm, pr nevoja turistike (ku ka resurse t
tilla), si kombinim i banimit me funksione turistike, si komplekse turistike
rekreative, vikend komplekse dhe si komplekse t trsishme hoteliere) Shn
Stefani sht rivitalizuar pr qllime turistike si hotel i kategoris s lart, por
lokaliteti ka humbur karakteristikat themelore funksionale. Zgjidhjet e tilla
megjithat duhet t pranohen n mnyr q t ruhen vlerat themelore
hapsinore t arkitekturs rurale dhe trsit ambientale rurale.
Shembuj:
1. Arkitektt danez mbi 30 vjet jan duke punuar n ruajtjen dhe
rivitalizimin e objekteve t braktisura industriale. N qendr t qytetit Odensa
gjendet kompleksi i objekteve t tjerrtores dhe fabriks s tekstilit e cila ka
ndrprer kt veprimtari q nga viti 1977. Objekti i dikurshm i Fabriks Brandt,
sht ndrtuar gjat viteve 1850 1860 dhe tani sht ridestinuar n Qendr
40

Internacinale pr Art dhe Kultur n Odensa. Ridestinimin e kan br arkitektt

Kristian Isager dhe Jorgen Staermose, n vitin 1980 1986.
N
etazhat e ulta t ndrtess katrkatshe jan organizuar ambientet
ekspozuese, muzeu i fotografis, grafiks dhe shtypit, ndrsa n katin m t lart
sht Akademia e Arteve Funen. Prdhesa e ka salln polivalente
Magasinet me 400 ulse, librarin, restorantin dhe kafenen. N shesh pran
ndrtess kryesore sht vendosur mbulesa mbi kapriatat dhe sht mbyllur
me material transparent pra t tejdukshm, n t ciln sht organizuar edhe
amfiteatri pr manifestime t ndryshme n ambient t hapur.
E veanta e ktij projekti sht se realizohet me kapital t prbashket, privat
dhe t komuns.
2. Tregu i kafshve sht ridestinuar pr Qendrn e rrjets televizive TV
2 n Odensa, n vitin 1987 1989, arkitekti Kristian Isager dhe
bashkpuntort, Hougard Nielsen dhe Norgaard Pederson. N kt projekt
sht ruajtur maksimalisht dispozita burimore planimetrike dhe hapsinore. N
koridorin e gjat rreth 130m sht ruajtur konstruksioni autentik prej druri,
sikurse edhe kabinat e gazetarve q jan vendosur n ambientet autentike.
3. Oborret e blloqeve t banimit n kt qytet jan aktivizuar me
prmbajtje t cilat ngrisin kualitetin e hapsirs, dyqane luksoze, kafene,
restorante, ambiente pr fmij, etj.
41

INTERPOLIMI PLOTSIMET N MJEDISET HISTORIKE

N lindjen e ndjenjave romantike, si dhe n informimin e pamjaftueshm
pr lvizjet e prgjithme n arkitektur dhe principet bashkkohore t mbrojtjs
dhe revitalizimit t trashgimis. Detyra e revitalizimit dhe rindrtimit t
hapsirs trashgimore sht ruajtja dhe theksimi i vlerave burimore, e jo krijimi i
iluzionit pr autenticitetin e tyre....Gideoni thot: Historia nuk sht thjesht nj
depo e fakteve t pandryshueshme, por proces i pandrpreri cili ngrthen n
vete edhe jetn me qndrimin dhe interpretimin e saj t ndryshueshm.
Interpolimi (plotsimet n mjediset historike) sht metoda e plotsimit
t qytetit ose vendbanimit me objekte ose trsi t reja M s shpeshti aplikohet
n kuartet ekzistuese ku ka hapsira t zbrazta t cilat duhet plotsuar n
mnyr q t shfrytzohen pr qllime ekonomike, banim, etj. ose pr mbyllje
t trsis kompozicionale t kuarteve, njsive m t mdha hapsinore t
vendbanimit, prkatsisht qytetit.
Pr ndryshim nga metoda e rikonstruimit e cila kishte pr qllim
rindrtimin e objektit ose trsis q ekzistonte m par, interpolimi nuk ka pr
qllim kthimin e gjendjes s mparshme por plotsimin e hapsirs s zbrazt
(pavarsisht se a ka ekzistuar n t kaluarn apo jo) me arkitektur t re,
bashkkohore, t integruar n brthamn ekzistuese. Andaj interpolim
konsiderojm do plotsim t sotm n ambientin e vjetr historik.
Karakteristika themelore e interpolimit sht shprehja e sotme e cila m
pak ose m shum harmonizohet me ambientin ekzistues. Interpolimet mund t
jen nga m t ndryshmet, andaj lajmrohen n nj spektr t gjer, duke filluar
nga kundrthnia e shprehjes s mparshme (e ashtuquajtur kontrapunkt) e
gjer tek nnshtrimi m i madh ose m i vogl ndaj ambientit ekzistues (t
ashtuquajtur asimilim).
Konsiderohet q n periudhat e mhershme historike, interpolimi sht
shpreh me kontrapunkt respektivisht kontrast t s res ndaj t vjetrs. E q
ndodh edhe sot. Arkitektura e re i sht kundrvn ambientit ekzistues jo vetm
me shprehje por edhe me material. Koha jon sht karakteristike pr respektin
ndaj trashgimis ndrtimore, prandaj interpolimi shkon m
shum kah
asimilimi se sa kah kontrapunkti.
N kongresin e tret t ICOMOS it, Budapest 1972, jan aprovuar katr
parime t interpolimit :
1.
Integrimi i arkitekturs bashkkohore n ambientin historik me

planifikim urbanistik, npr plane urbanistike.
2. Aplikimi i lir i materialit dhe tekniks s re duke respektuar
marrdhniet ekzistuese.
3. Autoktonin (origjinalitetin) e trsive, ambienteve historike t cilat i
prjashtojn falsifikimet.
4. Ringjalljen e hapsirave urbane me destinime t reja.
Metodat t cilat aplikohen n procesin e interpolimit, lvizin nga faksimili e
gjer te kontrasti dhe n kt distanc t gjer mund ta gjejm
kurdo her
kombinimin i cili do ti knaq rrethanat e imponuara dhe njkohsisht arkitektit
do ti mundsoj zhvillimin e shprehjes personale. Mnyra m e prshtatshme e
interpolimit sht ndrtimi i strukturave t reja, duke u shrbyer me gjuhn e
arkitekturs bashkkohore por me kusht q arkitektura e re t mos jet
42

indiferente ndaj rrethins, ta respekton at dhe bashkarisht t krijoj harmoni.

Volumi, prmasa, proporcioni dhe ritmi jan kriteret themelore t interpolimit,t
cilat ndonjher zgjerohen edhe n zgjedhjen e materialit, ngjyrs, pastaj trajtn
dhe radhitjen e dritareve si dhe trajtn e kulmit.
Metoda e faksimilit e cila n prgjasimin e ambientit ekzistues
kufizohet me rikonstruimin faksimil. Ktu mund t flitet vetm p nuanca. Nse
trajtohet objekti i cili sht monument i kulturs, ather nuk kemi t bjm me
procesin e interpolimit. Aplikimi i drejt i metods faksimil t interpolimit mund
t realizohet ather kur duhet t intervenojm n objekt i cili kontribuon n
rrumbullaksimin e trsis, por m shum si pjes e mozaikut se sa si element i
rndsishm i prjetimit artistik. Faksimili mund t zbatohet prej prsritjes s t
gjitha elementeve hapsinore dhe formsuese t objektit t humbur e gjer te
prsritja e gabaritit si kopje e marrdhnies hapsinore, me mundsi t
zgjidhjeve t reja n formsimin e detajeve dhe siprfaqeve. Metoda e ktill
mund t prvehtsohet si interpolim faksimil, sepse mundson interpretimin
kreativ dhe t qndrueshm pr gjendjen e gjetur.
Metoda e adaptimit sht tentim i theksimit sa m t vogl t s res
n ambient t vjetr. N aplikimin e ksaj metode arkitekti mohon iden e
faksimilit, q do t thot se ka arsye ndryshe ta valorizoj arkitekturn e ambientit
ku do t intervenoi si dhe mundsit q i ofron kjo arkitektur. N fakt, kjo
metod tenton t
theksoj sa m pak arkitekturn e re n mjedisin ku
intervenohet. Gabariti balancohet me mjeshtri, ndrsa forma, trajta sht
racionale, e nevojshme. Elementet themelore formsuese t fasads, si rasteri
dhe pozita, sillen n suaza t proporcioneve t njohura n ambientin ku
intervenohet. Edhe pse shprehet me gjuhn e kohs s vet, arkitektura e re
prpiqet q strukturn e formsimit ta bj sa m neutrale, vizualisht dhe
strukturalisht, sa m shum t lidhur me ambientin. Kjo metod shpeshher nuk
jep rezultate t knaqshme, por sigurisht nuk sht e leht t mbahet raport
korrekt me ambientin dhe njkohsisht t realizohet arkitektur e mir.
Metoda e theksimit ka pr qllim t bj vendosjen e marrdhnieve
t barabarta si t strukturs ekzistuese ashtu edhe t asaj t projektuar. Kjo
metod nuk aplikohet shpesh sepse sht shum e afrt me kontrastin.
Theksimi lviz nga potencimi i pozits, i rndsis dhe gabaritit t arkitekturs
s re e gjer te theksimi me struktur tjetr ose me formsim t detajeve. Aplikimi
i suksesshm i ksaj metode rezulton me harmonizimin e vlers s ambientit n
t cilin intervenohet. Nevoja pr theksimin e elementeve t caktuara formsuese
lajmrohet n momentin e debalancit kur arkitektura e re sht nn at t
vjetrn si dhe ather kur arkitekti sht sensibil, me vetdije apo intuit e
ndjen kt debalanc, reagon me potencim t arkitekturs s tij dhe n kt
mnyr e arrin balancin respektivisht harmonizimin.
Metoda e kontrastit sht metoda me t ciln dshirohet t
ngadhnjehet shprehja e mjedisit ekzistues. sht metod m delikate, sepse
dshtimi, e n kt kontekst, dhe devalorizimi i ambientit jan krejt t afrt.
Kontrasti sht tendenc pr t kundrtn. Kjo do t thot, n gabarite
horizontale t ndrhyjm me gabarite vertikale, n linj t masave t mbyllura t
fusim transparenc t plot, n struktura t qeta dhe t definuara, fusim
shqetsim e kshtu me rradh. Me fjal t tjera, qllimi sht q t mos
nnshtrohemi, por me gjuhn ton t ngadhnjejm gjuhn e ambientit ku
intervenojm, t vetdijshm se kemi far t themi dhe at me z t lart. Ktu
43

nuk lejohet kompromisi, prandaj duhet t veprohet me prpikri, nse kemi se si,
ose kjo metod t mos aplikohet fare .
N fund, problemi i puqjes s arkitekturs s vjetr dhe asaj t re, sht
poashtu i ndjeshm. Rreziku i moskuptimit t ndrsjell n kontaktin e strukturs
s re dhe t vjetr sht mjaft i madh. Mund t realizohen premisat e
interpolimit t mir, si n vllim dhe masa, poashtu n ritm dhe raster t
hapjeve, n struktur dhe material, por vet kontakti i drejtprdrejt i t res
me t vjetrn bhet vrrag e pashrueshme. Kto intervenime varen kryesisht
nga intuita, invencioni (sajimi, zbulimi) dhe talenti i arkitektit.
44

Autoshkol

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Autoshkol

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mr.sc.

Shqipe Nixha, ligjruese

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

integritetit t objektit ose trsis urb arkitektonike me vlera t trashgimis.

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

Qytetet e vjetra me vler historike

2. Objektet historike, pjest e tyre, ose ansamblet e objekteve t cilat

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

Monumentetet t ngritura pr hir t personaliteteve ose ngjarjeve

nse jan t lidhura me ndonj ngjarje ose

nse prmbajn shkall t caktuar t

nse si trsi paraqet harmoni n organizimin e

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

nse prmban elemente origjinale

nse shprehin veanti, tip dhe relikt, n

Sipas funksionit, trsit dhe objektet e trashgimis kan

si hapsir ose objekt me interes t gjr

si rrjedhin i njohuris pr vlerat e tyre, si rrjedhin

nse si e mir kulturore sht n funksion t

q mund ta ket n shfrytzimin e llojllojshm

nse mundson shfrytzim t larmishm utilitar.

HISTORIA DHE PERIODIZIMI I PASQYRS HISTORIKE

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

Greqis antike p.sh. zvndsimi i shtyllave t drurit me ato t gurit n tempullin

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

kujdes t studiojn stilet e vjetra n mnyr q n krijimet e reja t mos largohen

Periudha e rilindjs dhe barokut / shek. XV-XVIII /

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

Interesimi humanist pr antikn n prgjithsi sht reflektuar edhe n

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

Gjat shekullit XVIII

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

n stilin e renesanss s lart, barokut, gotiks dhe shum varianta t tjera,

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

Romantizmi restaurator lajmrohet n Franc. Ndr restauratort e

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

mos rikonstruohet n vendin burimor, t rikonstruohet n trajtn burimore apo

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

Epoka e romantizmit sht e rndsishme n radh t par pr ruajtjen e

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

Merita e Giovannonit qndron n avancimin e metodologjis s

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

sht evidente se dokumenti i par ndrkombtar Karta e Athens gati

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

pr rregullimin hapsinor. Shrbimi pr mbrojtjen e monumenteve ka

Institucioni UNESCO pran Organizats s Kombeve t Bashkuara

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

pr Muzeje (ICOM), ndrsa pr trashgimin e lvizshme themelon Institutin

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

reprezentativet e gjer tek m t thjeshtat, sbashku me rrethinn e tyre. Kjo

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

Mbrojtja aktive nuk lajmrohet si kundrthnie e fazs biologjike, por

MNYRA DHE METODA E MBROJTJES

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

Kto principe jan:

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

Konservimi paraqet metodn teknike q ka pr qllim ruajtjen

Konservimi bhet n ndrtimet e vlerave t larta estetike,

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

Objektet historike krkojn punimet n rregullimin e mureve, drejtimin e

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese

mundson rikomponimin e trsis strukturale t objektit ose ai duhet t

Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjruese