PATLAYICI GAZ ORTAMLAR BLGE 0 (ZONE 0)'DA PROSES

OTOMASYONA CHAZ SEM

Murat YAPICI
TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas zmir ubesi
murat.yapici@emo.org.tr
ZET
Mhendislik hizmetlerinin youn olarak retildii Endstriyel Tesislerdeki Proses Otomasyon uygulamalarnda
kullanlan saha enstrman ve tesisat malzeme zelliklerinin her iletmeye ve ilenen rne gre farkllk
gsterdii bilinmektedir. Otomasyon sistemlerindeki teknolojik gelimeler otomasyon rnlerinin kullanm
alann arttrrken, bu sistemlerin muhtemel patlayc ortamlarda uygulanmas ayr bir bilgi ve dikkat
gerektirmektedir. Bu noktada yaplacak uygulamalara k tutmak amacyla ilgili ynetmelikler ve standartlar
gz nne alnarak gr ve neriler sunulacaktr.

GR

Tehlikeli Alann Snf,

Patlayc, parlayc ve yanc gaz, toz ve

buhar ile almak veya bu maddeleri
ilemek zorunda olan i yerlerinde alnmas
gereken ilk ve en nemli tedbir, patlayc
ortam olumasn nlemektir. Ama,
patlayc ortam olumasn nlemektir.
Dier bir ifade ile, patlama genindeki
patlayc madde ve oksijen ayaklarn
bertaraf etmektir. Primer nlemler olarak
adlandrlan bu ilemlerden bazlar
aadaki gibi sralanabilir.

lgili gaz veya buharn scaklk

snf veya tutuma scakl,

En ok kullanlan yntem, genin Enerji

ayan patlayc ortamdan uzak tutmaktr.
Havann oksijenini bir ekilde azaltarak,
patlama noktasnn altna drmek de
mmkndr.Havalandrma
yaplarak
patlayc gaz veya buharn uzaklamas
salanabilir veya patlayc kvama gelmesi
nlenebilir.
Primer nlemler alnamyor veya bu
nlemlere ramen patlayc ortam ihtimali
halen mevcut veya devam ediyor ise,
KNCL nlemlere ba vurulur. Yani bu
ortamlarda tehlikesiz alabilecek exproof ekipman seimi yaplr. Burada
KNCL nlemler asndan Blge 0'a
uygun
elektriksel
malzeme
seimi
konusunda alma yaplacaktr.
Tehlikeli alanlara uygun elektriksel
malzeme semek iin aadaki bilgi
gerekir:

Uygulanabilir olduu yerde, Madde

5.4e gre elektriksel malzemenin
grup veya alt grubuyla ilgili gaz
veya buhar snf,
D etkiler ve ortam scakl. [1]
Tehlikeli Saha Snflandrmas prosesi
tasarlayan veya iletme tarafndan yaplm
olmas gerekir, uygulamaclar bundan
sonra ekipman seimi yapabilirler.
Prosesin salkl alabilmesi iin
ncelikle proses bilgilerinin llmesi ve
deerlendirilmesi bir zorunluluktur. lm
yaplacak blgeler genellikle boru ve tank
gibi prosesin kapal blmleri olduundan
bu blmler Blge 0 (ZONE0) olarak
adlandrlr ve Blge 0'a uygun elektriksel
malzeme semek gerekir. [2]
Genel olarak blgelere gre elektriksel
malzeme seimine bakacak olursak;
Blge 0da kullanlan malzeme[1]
Elektriksel malzeme IEC 60079-11e gre
(kategori ia kendinden gvenlikli[7])
ve Madde 12.3 kurallarna gre ise Blge
0da kullanlabilir.
Blge 1de kullanlan malzeme[1]

Elektriksel malzeme Blge 0 kurallarna

gre veya aadaki koruma tiplerinden
biri veya daha fazlasna
gre yaplmsa Blge 1de kullanlabilir:
Aleve dayankl mahfazalar d
60079-1

IEC

Basnl mahfazalar p

IEC 60079-2

Toz doldurma q

IEC 60079-5

Yaa daldrma o

IEC 60079-6

Artrlm gvenlik e

IEC 60079-7

Kendinden gvenlik i
11

IEC

60079-

Kapsl iine alma m

18

IEC

60079-

Blge 2de kullanlan malzeme[1]

Aadaki elektriksel malzeme Blge 2de
tesis edilebilir:
a) Blge 0 veya Blge 1 iin elektrikli
malzeme, veya
b) zel olarak Blge 2 iin tasarmlanm
elektriksel malzeme (rnein IEC 6007915e gre n koruma tipi), veya
c) Normal almada, tutuabilen scak
yzeylere sahip olmayan endstriyel
elektriksel malzeme ile ilgili tannm bir
standardn kurallarna uygun elektriksel
malzeme
Normal kullanmda ark veya kvlcm
oluturmayan, veya
Normal almada ark veya kvlcmlar
reten
fakat
devredeki
elektriksel
parametrelerin (U, I, L ve C) (kablolar
dahil) deerlerinin IEC 60079-11de birim
gvenlik faktrne sahip belirtilen
deerleri amayan elektriksel malzeme.
i Tipi Kendinden gvenlikli koruma
Kendinden emniyetli devrelerin kullanm
zel bilgi dzeyi ve yksek isilik dolays
ile mhendislik hizmeti gerektirmektedir.
Kendinden emniyetli devreleri, iletmeye
alan, altran ve bakmn yapan
elemanlarn kullandklar cihazlarn ne
olduunu ve kendinden emniyetliliin ne

anlama geldiini ok iyi bilmeleri gerekir.

Bu nedenle ilgili standartlar dikkatlice
uygulanmal, personele gerekli eitimler
aldrlmaldr.
Tehlikeli Kendinden gvenlikli devrelerin
tesisinde temel olarak farkl bir tesisat
yaplmas dncesi geerlidir. Btn dier
tesisat tiplerine kyasla, tehlikeli evrenin
tututurulamayaca
biimde
tasarmlanm tesisat sistemine verilen
elektrik enerjisinin snrlanmasna dikkat
edilen yerlerde, kendinden gvenlikli
devrenin ksa devre olmas veya
topraklanmas halleri olusa da, dier
elektrik
kaynaklarndan
enerji
ile
beslenmeye kar korunmu olmaldr. [1]
Bu nedenle her nevi elektrikli cihaza
uygulanamaz, ancak dk gerilimli
kumanda
ve
kontrol
devrelerinde
uygulama imkan bulunmasna ramen ok
yaygn bir kullanm sahas vardr.
Bu prensibin sonucu olarak kendinden
gvenlikli devrelerin tesis edilmesi
kurallarnn hedefi, dier devrelerden
ayrlmann srdrlmesidir. [1]
Buradan da anlalaca zere proses
enstrmanlarnn "ia" koruma snfnda
olmas, yani, Blge 0'da kullanlabilir
olmas, tek bana yeterli deildir. Burada
esas olan enstrmanla birlikte bal olduu
sistemin de kendinden gvenlikli zelliini
salamas gerekmektedir. Enstrmann
gvenli blgede bal olduu panodaki
kaynak ve cihazlarn da kendinden
gvenlikli blmleri, en az IEC 6007911deki ib kategorisine uygun olmaldr.
Tesisatla ilgili bir ka kurala dikkat
ekmek gerekirse;
Cihazlar
Birleik bir cihazn kendinden gvenlikli
olmayan balant ularna balanan
elektrikli cihazlar,
birleik
cihazn
etiketinde gsterilen U m den daha byk
gerilimli bir kaynaktan beslenmemelidir.
Kaynan beklenen ksa devre akm 1500
Amperden daha byk olmamaldr. [4]

Kablolar
Kendinden gvenlikli devrelerde, sadece
iletken-toprak, iletken-ekran ve ekrantoprak deney gerilimleri en az 500 V a.a
veya 750 V d.a. olan yaltml kablolar
kullanlmaldr. [5]
Patlama tehlikesine maruz alanda ok telli
iletkenler kullanlyorsa, iletken ular, tek
tek tellerin ayrlmasna kar, rnek olarak
kablo yz ile korunmaldr. [5]
Kablolarn elektrik parametreleri
Kullanlan btn kablolarda elektrik
parametreleri (Cc ve Lc ) veya (Cc ve Lc/R
c ) kablo imalts tarafndan salanmal
ve cihaz seimlerinde hesaba katlmaldr.
[5]
letken ekranlarn topraklanmas
zel durumlar dnda[5], bir ekrana gerek
duyulduunda, ekran sadece bir noktada
topraa balanmaldr. Bu nokta devre
halkasnn normal olarak tehlikeli olmayan
alandaki ucunda olmaldr. Bu kural,
devrenin bir ucu ile dieri arasnda toprak
potansiyelinde yerel farklar olmasndan
ileri gelen yakc seviyede olabilen
akmlar ekrann tamas imknn ortadan
kaldrr.
Kablo zrh, normal olarak kablo
gzergahnn her ucunda, kablo giri
dzeni veya edeeri zerinden e
potansiyel
kuaklama
sistemine
kuaklanmaldr. Arada ek kutular veya
dier cihazlar varsa, zrh, normal olarak bu
noktalarda benzer biimde e potansiyel
kuaklama sistemine balanr. Zrhn
herhangi bir ara noktada e potansiyel
kuaklama
sistemine
balanmasnn
gerekmemesi
halinde,
kablonun
gzerghnn btn boyunca utan uca
zrhn
elektriksel
devamllnn
salanmas ve srdrlmesine dikkat
edilmelidir. [5]
Kablolarn tesis edilmesi
Kablolar, tehlikeli olan ve olmayan
alanlarn her ikisinde de aadaki
kurallardan birine uygun olmaldr :

Kendinden gvenlikli devrelerin kablolar.

dier btn kendinden olmayan gvenli
devrelerin kablolarndan ayrlr veya
Kendinden gvenlikli devrelerin kablolar.
mekanik hasar tehlikesi riskine kar
korunacak biimde konumlandrlr veya
Kendinden gvenlikli olan ve kendinden
olmayan gvenli devrelerin iletkenleri
zrhl, metal klfl veya ekranldr. [5]
Kendinden gvenlikli devrelerin iletkenleri
ve
kendinden
gvenlikli
olmayan
devrelerin iletkenleri ayn kablo iinde
olmamaldr. [5]
Kablolarn iaretlenmesi
Kendinden gvenlikli olan devreleri
kapsayan kablolar iaretlenmelidir. Klflar
veya kaplamalar renklerle iaretlenmi ise
kullanlan renk ak mavi olmaldr. Bu
yolda iaretlenen kablolar dier amalar ile
kullanlmamaldr. Kendinden gvenlikli
olan ve kendinden olmayan gvenli
kablolar zrhl ise, metal ile klflanr veya
ekranlanr, bylece kendinden gvenlikli
kablonun iaretlenmesi gerekmez. [5]
Bariyerler
Zener diyotlarn piyasaya kmas ile
kendinden emniyetli
g kayna ve
bariyer yapm ok basit hale gelmi ve g
nitelerindeki galvanik izole artnn da
kalkmas ile ok ucuz ve minyatr
bariyerlerin
kullanlabilme
imkan
domutur. Bylece galvanik ayrm
salayan trafolu bir g nitesi, yerini
zener diyotlu elektronik bariyerlere
brakmtr. Bu blmde nasl bariyer
seimi yaplaca konusunda yardmc
olunacaktr.
Kendinden emniyetli bariyerleri genellikle
patlayc ortama konulmaz. klar
kendinden emniyetli olduu iin buradan
bir kablo ile tehlikeli ortama gerekli sinyal
gnderilir.
Bir Kendinden emniyetli
elemandan oluur:

devre

1.Tehlikeli blgede bulunan alet veya

aletler grubu

2 Kablo
3.Kendinden emniyetli zelliini salayan
ve genellikle temiz blgeye yerletirilen
g kayna.
Tehlikeli Blge

Gvenli Blge

SAHA EKPMANI
max
G
KAYNAI
veya
BARYER

Umax

En byk giri gc (Pmax); Bir d

kaynaa balandnda bir cihaz iinde
harcanabilen devredeki en byk giri
gc.
En byk giri gerilimi (Umax); Kendinden
gvenlikli
devreler ile ilgili balant
SAHA EKPMANI
elemanlarna uygulanabilen en byk
gerilim
En byk i kapasitans (Cmax); Cihazn
balant elemanlar arasnda grlen
cihazn toplam e deer i kapasitans.
En byk i endktans (Lmax); Cihazn
balant elemanlar arasnda grlen
SAHA
EKPMANI
cihazn
toplam
e deer i endktans.
En byk k akm (Io); Cihazn balant
elemanlarndan alnabilen devredeki en
byk akm

ekil 2.1 Tek cihazl balant

Bu eleman arasnda aadaki tabloda

verilen bant geerli olmak zorundadr.

Saha
Ekipman

Kablo

Birleik
Cihazlar

Umax

Uo

Imax

Io

Pmax

Po

Cmax

+ Cc

Co

Lmax

+ Lc

Lo

Tablo 2.1
Tablosu

Gvenlik

Deerleri

Karlatrma

Ui>U0, Ii>I0 ve Pi>P0

En byk d kapasitans (Co); Devredeki

kapasitansn en byk deeri.
En byk d endktans (Lo); Devredeki
endktansn en byk deeri.
En byk giri akm (Imax); Kendinden
gvenlikli devreler ile ilgili balant
elemanlarna uygulanabilen en byk akm

En byk k gc (Po); Cihazdan

alnabilen devredeki en byk elektrik
gcdr.
En byk k gerilimi (Uo); Kendinden
gvenlikli bir devredeki en byk k
gerilimi
Kendinden emniyetli g nitesi birka
aleti birden besleyebilir. Bu durumlarda
toplam tketilen akim g nitesinin
akimini amamaldr. Ayni ekilde tek tek
cihazlarn
toplam
endktans
ve
kapasitans g nitesinin dayanabilecei
deerleri amamaldr.

Tehlikeli Blge

Gvenli Blge

ekil 2.1 de gsterilen balant ekline

gre gerek rnlerin katalog deerleri
kullanlarak bir rnek ele alrsak;
Saha Ekipman: Yaklam sensr

max1

Birleik
Cihaz:
belirlenmitir.

Umax

Bariyer

olarak

Tehlikeli Blge

Gvenli Blge

G
KAYNAI
veya
BARYER

max
max2

BARYER

Umax

Proximity Sensr
Umax2

ekil 2.2 ok cihazl balant

ekil 2.2 'deki gibi oklu bir balant sz

konusu olduunda en yksek sistem
deerleri aadaki gibi olmak zorundadr.
Umax = Umax1 + Umax2
Imax = Imax1 + Imax2
Tehlikeli blgede bulunan cihazn azami
alma gerilimi, akim ve gc Kendinden
gvenlikli bariyerinden byk olmaldr ki,
Kendinden gvenlikli g nitesi ar
yklenmedii gibi, tehlikeli blgede
bulunan cihaz da ar ykleme imkan
olmasn. zellikle g nitesinin gc
dk olmaldr. Aksi halde tehlikeli
ortamdaki
cihaz
ar
ykleyerek
snmasna ve tehlikeli hale gelmesine
neden olabilir.
Kendinden gvenlikli g nitesinin
emniyetli olarak alabilecei d devre
endktans ve kapasitans, tehlikeli blgeye
yerletirilen cihazn kendi i endktans ve
kapasitanslar ile balant kablosunun
oluturduu
toplam
endktans
ve
kapasitanslardan byk olmaldr ki,
emniyetli bir ekilde alabilsin. Bu artlar
salanmad takdirde seilen cihazlar
uyumuyor demektir.

Kablo Uzunluu=100m

Lkbalo= 1mH/km
Ckablo= 200nF/km

Katalog Deerleri
Yaklam sensr

Bariyer

U max = 15,5 V

U 0 = 10 V

I max = 52 mA

I 0 = 14,1 mA

P max = 169 mW
33,7 mW

P 0=

L i + L k= 0,72 mH + 0.1 mH
100 mH

C i + C k = 125 nF + 20 nF
3 F

Ayni kombinasyonda 1000 m kablo

kullanlm olsa idi sorun yaratmazd.
nk 3F=3000nF yapmaktadr ve kablo
kapasitansnn bu deere ulamas iin
kablo
boyunun
150km'yi
(3000nF/20nF/km=150
km)
amas
gerekir. [6]

TSE EN 60079-14 Madde 12.2.2 Kablolar

KAYNAKLAR
TSE EN 60079-14 Patlayc ortamlarda
kullanlan Elektrikli cihazlar - Blm14:
Elektriksel tesislerin tasarm, seimi ve
monte edilmesi
TS EN 60079-10-1 Tehlikeli blgelerin
snflandrlmas-Patlayc gaz atmosferler
TS EN 60079-10-2 Tehlikeli blgelerin
snflandrlmas-Patlayc toz atmosferler
TSE EN 60079-14 Madde 12.2.1 Cihazlar

Patlayc Ortamlarda Kullanlan Elektrik

Aygtlar ve Patlayc Ortamlar Hakknda
Genel Bilgi. M. Kemal SARI-Elektrik
Yk. Mh.
Kendinden gvenlik: i
Cihaz iindeki kvlcm veya stma
etkisiyle tutumaya sebep olabilen bir
seviyenin altndaki patlayc bir ortama
maruz kalan ara balant kablajnn ve
elektrik enerjisinin kstlamasna dayal
koruma tipi.