Alexandr Sokurov:

Sinemaya giden yol mutlaka edebiyattan

geiyor.

18 Nisan 2008 gn Boazii niversitesi Rektrlk Konferans Salonunda dnyaca nl bir ynetmeni arladk.
Alexandr Sokurov, Uluslararas stanbul Film Festivali ve
Mithat Alam Film Merkezi ibirliiyle bir Ustalk Snf
(Master Class) vermek zere Boazii niversitesindeydi.
Sylei ncesinde hafta boyunca ynetmenin filmi gsterildi. Sinema yazar Esin Kktepepnarn moderatrln yapt syleide nl Rus ynetmen sinema serveninden ve filmlerinden bahsetti, dinleyiciler de sorularyla
syleinin ynn tayin etti. Syleiye Sokurovun birok
filmine bestecilik ve yapmclk yapm olan Andrei Sigle de
katld.

sin Kktepepnar: Sizin filmlerinize baktmz

zaman, bir ynetmenin yan sra bir ressamn izimleri ya da bir yazarn anlatmyla da karlayoruz. Sizi sinemaya, grntyle anlatma sanatna, eken neydi? Sinemaya nasl baladnz?

lexandr Sokurov: Aslnda benim sanatmn gelimesinde sinemadan daha n planda gelen husus radyodur. Radyodaki tiyatro eserleriyle ok yakndan ilgilendim
ve tabii ki birincil kaynam edebiyat ve edebi eserler oldu.
Esasnda benim bydm dnemde ve genliimin ilk
yllarnda, Rusya radyosunda tiyatro altn dnemini yayordu. Dostoyevski, ehov, Tolstoy gibi edebiyatlarn
eserleri radyo tiyatrosu eklinde yaynlanyordu ve ben
bunlar hayranlkla dinliyordum. lgin bir itiraf olacak

244

Mithat Alam Film Merkezi Sylei, Panel ve Sunum Yll 2008

ama ben sinemayla gerek anlamda olduka ge tantm.

nceden benim gnlmde yatan tiyatro ve arlkl olarak
edebi eserlerdi. Sinema ok uzun zaman sonra benim iin
edebiyata rakip olmaya balad.
lk kez sinemaya gittiimde byk bir bask altnda ve
eziyet ekercesine kendimi farkl bir ortamda hissettim.
nk burada ynetmenin totaliter tutumuyla kar karya kalmtm. Kendi fikirlerini bana empoze etmek iin
bilincime, duygularma ve aklma bask yapyor diye dnmtm. Edebi bir eseri okuduunuzda bunu hayalinizde canlandryorsunuz, orada zgrsnz. Bir radyo tiyatrosunu dinlediinizde yine sizin hayalinizde canlandracanz ok ey oluyor. O eseri yazan sanatnn yazdklarna kendiniz de bir lde bir eyler katabiliyorsunuz.
Hlbuki film izlediimde sinemann bana bir paket olarak
sunulan rn olduunu ve Bunu byle aln. diye bir zorlama yapldn hissettim. te bu nedenle ben sinemay
dnyadaki byk tehlikelerden biri olarak deerlendiriyorum. nk sinema grsel bir rn olarak sunuluyor ve
burada izleyicinin iradesi gndeme geliyor. Mesela bir ynetmen eserinde Nazileri savunabilir ve bunu da ikna edici bir yntemle izleyicisine empoze edebilir. Bolevik bir fikir ne srebilir veya son derece sama bir fikri doruymu gibi izleyicisine ulatrabilir. te bunlar sylememdeki asl gaye izleyicinin i dnyasndaki zgrl izleyiciye brakabilmek. Bir sinema ynetmeni izleyicinin bu
iradesini fel edebilir ve onu hi istemedii bir yne srkleyebilir. Ama bunu kabul etmemiz gerekiyor.
Daha sonra sinemann bir devam olarak grdmz
televizyon ortaya kt ve televizyon ayn ekilde sinemann
yapt her eyi sergilemeye balad. te burada grsel sanatn iki farkl istikameti gndeme geliyor. Bunlardan bir
tanesi sinemay ticari bir rn olarak ortaya koyarken, dieri gerek anlamda bir sanat eseri olarak retilen, iinde
insani deerler barndran sinema. Tabi ki bunun zorluklar var. Sanat adna retilen bu eserler ou kez kenarlara itiliyor ve uzaklarda kalabiliyor. Amerika bu son gelimenin ok bariz bir rneini tekil ediyor. Vakti zamannda halk bir talepte bulunuyordu ve iradesini ortaya koya-

Aleksandr Sokurov

245

rak ne grmek istediini sinemaclara belirtiyordu. Sonra

zaman deiti ve sinemaclar kendi rnlerini dayatmaya
baladlar. Ama yine de halkn bu tutumu devam ediyor,
bugn Amerikadaki izleyici arad rn sinemada grmek istiyor ve grmeyince sinemaya gitmiyor.

sin Kktepepnar: Sovyet dnemine dnecek

olursak, o dnemde filmleriniz yasaklanmt. Peki,
siz kendinizi geleneksel Rus sinemasndan ayr tutuyor
musunuz?

leksandr Sokurov: Tabii ki o dnemlerde farkl bir tarafm vard ama bunu genellemek de mmkn. Her
insann kendine zg bir dnce yaps ve bir tarz var.
Ayn ekilde her insann kendine zg bir acs, hayalleri,
beklentileri var. nsan kendi eserlerini bu erevede belli
ediyor. Tabii ki benim de duygularm farklyd ve bunlar
hissettiim gibi ifade ettim. Dolaysyla genel izgiden ayrlan bir ynm oldu. Bir de ailemden sz etmek istiyorum.
Benim ailemde tannm, byk sanatlar yoktu. Sradan bir aile iinde ben kendi yaratclm konuturmak
zorundaydm. Bunu yapabilmek iin kendi yntemlerimi
gelitirdim. Tabii insan her eyden nce srdrlebilir bir
ekilde dncesini savunmak durumunda. Burada da
insann kendi savunma mekanizmas gndeme geliyor.
nk farkl ynetimler sz konusu ve bu ynetimler sizin
fikrinize katlmayabilir, sizi ezmeye kalkabilir veya size yaam hakk tanmayabilir. Bu durumda kendi savunma
mekanizmam gelitirmem gerekiyordu. Bunu da, kimseden yardm beklemeden, kendi irade gcmle izgimi oluturmak suretiyle saladm.
Tabii ki totaliter bir rejimde yaadnzda, sanatla itigal etmek gerekten zor bir olay. Ve gzlemlediim u ki,
eer bir rejim totaliter olarak varln srdrmek istiyorsa
sanatn desteine kesinlikle ihtiyac var. Ancak demokratik toplumlarda sanata bir hogr olduunu gryoruz.
Fakat bu hogrnn beraberinde sanata kar bir kaytszlk, daha amorf bir yaklam da oluyor. ster inann, ister inanmayn ama totaliter rejimler, kendi sanatnn ve
kltrnn gelimesi iin devasa kaynaklar kullandlar.

246

Mithat Alam Film Merkezi Sylei, Panel ve Sunum Yll 2008

Ne olursa olsun tek bana silahl mcadele veya ayaklanma siyasi bir sorunun zm iin mcadele olamaz.
een genlerin hayatlarn feda etmesi bir ideolojinin veya
bir siyasi konunun hakl karlmas iin kullanlmamal.
Gle ve baskyla bir sorunu zmek mmkn deil. Burada esas sulu siyasetidir. Genlerin eline silah veren,
byk laflar eden ve neticede genlerin bu dava iin lmesini isteyen kiidir asl sulu. Savan bile insani bir boyutu olmas lazm ama silahlar patladnda federal, resmi
gler ve oradaki een gler birden hesapsz bir ekilde
g kullanmaya baladlar ve kendi hakllklarn kullanarak hatal davranlara saptlar. Sava baladndan beri
insanlk deerleri her iki taraf iin de inenmeye baland. Savan kendisi esasnda ok da zerinde durulmas
gereken bir ey deil. Taraflar savar, insanlar lr ama
savalar sonsuza kadar srmez. nemli olan silahlar brakldktan sonra ne olacadr. Birbirinin boazn skm,
birbirine ate etmi insanlarn sonra birbirinin yzne nasl bakaca, sulh dneminde insanlarn yaamlarn dzenlemeleri ve savatan sonra hayatlarn yeniden kurabilmeleri ok nemli. Biz de insanlarn bundan sonra hayata nasl bakmalar gerektii konusuyla ilgilenelim.
Sanat ok gzel bir olgu ama sanat bir taraf deil.
Sanat ihtilafn her iki tarafna da eilmek zorunda. Byle
gzel bir misyonu var. Ortaya km sanat eserlerinin insanlarn iinde birikmi, patlamaya hazr olan birtakm
duygular yumuatmaya, gerginlikleri azaltmaya hizmet
etmesi gerekiyor. nsana baz ktlkleri yaptran ey eytan veya birtakm doast gler deil. yilik gibi, ktlk de insann iinde bulunuyor. Burada nemli olan insann iindeki ktln susturulabilmesi. Bu nedenle de
yal kadn1 o gne kadar silahlarn konutuu noktaya
gidiyor ve orada ne olup bittiini anlamaya alyor.
nemli olan anlay, empatiyi gelitirebilmek. Eer karnzdakinin hissettiklerini anlamazsanz, iki taraf da birbistanbul Film Festivalinde de gsterilen son filmi Alexandradan
bahsediyor.

Aleksandr Sokurov

247

rinin ne dndn bilmezse o zaman en azndan bir

taraf eline bak alp kendini korumak amacyla saldrya
geebilir. Bunu neden bu kadar uzun uzadya syledim?
nk sinema sanat dendiinde insan z itibariyle ak,
samimi olmal.
Esin Kktepepnar: Alexandray (2007) konumaya
balamken filmin yapmcs ve mzik bestecisi Andrei
Sigleye de soru sormak istiyorum. Bylesine hassas bir
konuda para bulmak kolay oldu mu? Bir yapmc olarak
byle bir ynetmenle almak nasld?

ndrei Sigle: Sokurovun belirttii gibi hayatn znde

bir mcadele var, yaptnz her ite de byk bir
mcedele gerekiyor. Alexandr Sokurov, ok ho bir ekilde
ifade etti: Sinemac kendisini seven izleyicisini yaratyor
ama bunun yan sra bir ekilde de izleyicisini kendine
balam, onu esir alm oluyor. Biz samimiyetle
Alexandern sinemasnn gnna kmas gerektiini,
perdeye onun nn yansmas gerektiini dnyoruz.
Bunun iin de azami lde gayret gsteriyoruz. Ancak finansmanyla ilgili ilgin olduunu dnebileceiniz bir
husus da bu eserlerin yapmyla ilgili kaynaklarn olduka
byk bir blmnn, Rusya Kltr Bakanl tarafndan
tahsis ediliyor olmas. Tabii ki bunlarn her zaman yeterli
olmayaca malum. O zaman zel kaynaklardan finansman bulunmas gerekiyor.
Burada Alexandr Sokurovun ok nemli bir zelliinden bahsetmek istiyorum. Kendisi parann ne demek olduunu, her kuruun ne kadar zor kazanldn biliyor.
Dolaysyla eline geen her kuruu da sonuna kadar hakkn vererek kullanyor. Ama tm bu sylediklerim yapm
aamasyla ilgili, en azndan bir ksmn zel kaynaklardan
bulmamz gerektiini syledim. Ama tm dnyada
Alexandr Sokurovun sanatna sayg duyan, ona deer veren ve filmlerini heyecanla bekleyen bir izleyici kitlemiz
var, dolaysyla bu izleyiciler sayesinde de denmi paralar
geri dnyor. Dorusunu sylemek gerekirse, gie hslat
ne kadar olursa olsun, bu sinema hibir zaman ticari ola-

248

Mithat Alam Film Merkezi Sylei, Panel ve Sunum Yll 2008

rak grlemez. Neticede buradaki aba,

Sokurovun sanatn ayakta tutma abas.

Alexandr

Dinleyici Sorular
Sizin filmlerinizde biime ciddi manada mdahale ettiinizi gryoruz. Tek plan ekiyor, filtreler kullanyor, grnty bozuyorsunuz. Biimi deforme ederek
ve biime bu denli mdahale ederek seyirciye sylemek istediiniz eyi merak ediyorum. Bir de srekli
olarak Tarkovskynin mirass eklinde anlyorsunuz, bununla ilgili ne sylemek istersiniz?

leksandr Sokurov: Tarkovskynin mirass olma konusuyla balayaym. Kendisi de Biz birbirimizden
ok farklyz. diyordu. Ama o benden byktr, kdemlidir
ve bir ekilde balad davay birilerinin gtrmesi gerekiyor. Yani bir izginin devam olanlar olacaktr, olmas gerekir. Bu benim iin bir onur ama ben de Tarkovskyyle
ayn kanaatteyim, biz farklyz, insanlar birbirinden farkldr. Tabi ki de ikimiz de Rus edebiyatnn tohumundan
bym bir aacn birer dallaryz. Bunun znde Rus
kltr yer alyor. Biimle ilgili olarak, her sinemacnn
kendine zg ok farkl tarz var, her birinden renilecek
ok ey var. Sanat dendiinde, sanatn hangi dalnda
eser verirse versin, bu eserden renebileceiniz bir eyler
mutlaka vardr.
Bir sinemac iin nemli unsur vardr. Bunlardan
birincisi, doal olarak senaryo, ikincisi kameraman, ncs de sizce ne olabilir?2 Grntden bahsediyoruz, grsel bir eser ortaya koyacaz. Grsel mhendisler gereklidir. Burada nemli olan bize optii yaratanlar, n krlmasn bulup onu ilenir hale getirenler. Yani nc olarak tecrbeli k mhendisleri nemli bir i yapyor. Esasnda optik dediimizde, ileyen cihazlar gndeme
geldiinde, insann tahayylnde bir mekn oluuyor. lgin olan taraf, burada nc bir unsur var. Bunun bir
2

Salona soruyor ve bir sre yant bekliyor.

Aleksandr Sokurov

249

ismi yok, ahsiyeti veya tanmlanm bir kimlii yok. Ama

perde arkasndaki nemli bir unsur bu. Esasnda optik,
ekrandaki yanlsamay ortaya koyma adna yaratlm bir
unsur. Ayrca bu yanlsamann bir perde dzleminde yaratldn da dnmemek lazm. Tamam, cihazlarmz var,
da bir ekilde iledik ama ilenmi gene de bir
dzleme vermemiz gerekiyor. Yani bu, boyutu olan, derinlii olan bir grnt olabilir. Ama neticede dz bir perdeye, bir dzleme yanstlacak. Bizim buradaki mcadelemiz,
sinemadaki nc unsur olan optikle insanlar aldatmadan onlara vermek istediimiz gerei aktarabilmek. Esasnda sinemaclar bunu bazen abartl bir ekilde n plana
kartlabiliyor. Sinemay sinema yapan ana unsurlar olmadktan sonra ynetmen kendisi nacizane bir insan.
Hem uzun metraj hem de belgesel ekmi bir ynetmensiniz, bir ara olarak sinemayla belgesel filmi nasl
deerlendirirsiniz? Rus Hazine Sand (Russian Ark,
2002) adnda bir dnem filmi ektiniz. ok farkl dnemleri ierisinde barndran bu filmi neden tek plan
ektiinizi merak ediyorum. Bir de filmlerinizde srekli fsltlar, sessiz konumalar duyuluyor. Bunlarn filme katks hakknda ne sylemek istersiniz? Son olarak da filmlerinizde aileye ok nem verdiinizi gryoruz. Baba ve Oulda (Otets i Syn, 2003), Ana ve
Oulda (Mat i Syn, 1997) ve ayn ekilde Alexandrada
aileyle ilgili baz metaforlar gryoruz. Bunlarn kendi
gemiinizle bir ilgisi var m?
Olayn z sevgide. Sevgi az olduunda ne olduu ortada,
ok olduunda da insan sevgisini gstermek istiyor. Esasnda bu izginin bir devam var. Ana ve olu, baba ve olu grdnz. ki erkek ve bir kzkarde filmi gndemde imdi de.
Burada aslolan, insann iinden gelen sevgiyi bir ekilde canlandrmak. Esasnda bu ok nemli bir olay, kltrmzn
bir paras. Rus kltrnde grrsnz, ana olunu ok byk bir efkatle besler, ayn ekilde baba kzna ok baldr.
Zamanla fazla sevgi, ocuklar iin bir bask olmaya balar.
Ben bunun bir parasn gstermeye altm.

250

Mithat Alam Film Merkezi Sylei, Panel ve Sunum Yll 2008

Aslnda tanmann bir yolu da sevgiden geiyor. ou kez

Kafkasya Cumhuriyetlerinden arkadalarla bir araya geldiimde onlara da ayn eyi sylemiimdir. Biliyoruz, cesur
insanlardr Kafkasyallar, savarlar, canlarn feda ederler.
Dier taraftan nemli olan, bu insanlarn birbirlerini nasl
sevdii? Bunu bildiimizde o insanlar sevebiliriz. Trkleri
tanyoruz. Onlar birbirlerine nasl efkatle yaklar, birbirlerini nasl sever, hisseder, bunu grdmzde o zaman
Trkleri daha ok severiz. Olay bu. Sevgiyi grmek, sevmenin bir arac. nsanlar sevmenin z, sevgisini grebilmektir. Yoksa ok iyi sava, byk kahramanlar olmalar
nedeniyle, u kadar adam ast, bu kadar adam kesti diye
sevmeyiz. nsann iindeki sevgiyi kefettiimizde severiz.
Bunun ok gzel bir rnei var. Romeo ve Juliet3 i seyrettik, hayran kaldk. talyanlar ne yaparsa yapsn, nemli
deil onlar sevdik, nk oradaki sevgiyi grdk. Belgesel
de sinemann rnlerinden bir tanesi. Burada nemli olan
bir gerein ifade gcn ortaya koymak, insani simalar
anlatabilmek, bunlarla bir btnlk oluturmak. Sinemann ille de hakikati gstermesi gibi bir kaygs olmamas
gerekiyor. Sinemann esas misyonu bu deil. Biz belgesel
yaptmzda ok youn olarak mzii kullanyoruz. Mzik
nemli bir anlatm esi. Byk bir lde ve optik
aralar kullanyoruz. nk nemli olan insann cokusunu, heyecann harekete geirebilmek. Bunu yapmak
iin de aralarmz ses ve k. Bunu yaparken insanlar ille de ikna etmek iin aba harcamamamz gerekiyor. kna
etmek iin abamz olduu lde ksa sreli bir etki olacaktr. kna ynnde bir bask olmamas durumunda eser,
gerek anlamda bir sanat eseri olarak kalacaktr; yalanmayacak, yllara meydan okuyabilecektir.
te bu noktada konumamn en bana dnm oluyorum. nk burada edebiyatnn stnl n plana
kyor. Yazar eline kalemini alyor, anlatyor ama belirli
bir noktaya geldiinde noktay koyabiliyor. Geri kalan
okuyucunun hayalgcne brakyor. Hlbuki biz kameray
3

William Shakespearen nl trajedyas.

Aleksandr Sokurov

251

elimize alp lensten bakmaya baladmzda gnein douunu ve batn, insanlarn alayn ve gln gsteriyoruz. Kafalarda olumas gereken hereyi biz sonuna
kadar empoze etmi oluyoruz. Bergmann bir sz var:
Syleyip de szn tamamlamam olmak. Tabi ki
Bergman harika bir yazard ve gzel eserleri vard. Neticede edebiyat olmakszn hibir yere varmak mmkn deil.
Sinemaya giden yol mutlaka edebiyattan geiyor, edebiyatla geiyor.
Bir izleyici olarak filmlerinizde, zellikle Ana ve
Oulda, yazarlnz, edebiyatla olan ilikinizi en ok
mekn kullanmnda alglyorum ben. Filmlerinizde
meknla ilgili olarak nasl bir n alma yapyorsunuz? Ve onu nasl sonra filme aktaryorsunuz?

leksandr Sokurov: Bu soru iin ok teekkr ediyorum nk gerekten ok nemli bir soru. Esasnda
mekn ilikisini oluturmada ben kendimi bir renci olarak deerlendiriyorum. Ortaya koymak istediim konuyla
ilgili olarak, bu konuya uygun bir sanat trn kendime
esin kayna olarak alyorum ve bu olaya zg bir stil
oluturmaya alyorum.
Mesela Ana ve Oul filmimde 18. yzyl Alman romantik ressamlarn aldm ve onlarn resimlerini kendime esin
kayna olarak belirledim. Baba ve Oul filminde ise ada Amerikan ressamlarn ele aldm. zellikle Andrew
Wyethin4 ban ektii bir grubun resimlerini bir alt yap
olarak ele aldm. Resim, bir bakma mzik aletlerini ayarlamada kullanlan metronom dediimiz aletin yerini tutuyor. Ben buna gre aklar, dalgalar, yansmalar ayarlyorum. Neticede kameraya, filtre kullanlmasna ya da video kayt cihazna pek inanmyorum, bunlar beni aldatabilir. Ama resim sanat benim iin gvenilir bir dost. Bir dnemin resmi dendiinde; bunun bir varlk, bir dnem, bir
okul olmas ok nemli. Hlbuki sinemaclk dendiinde
sanatn kaotik bir blm balam oluyor.

1917 doumlu American gereki ressam.

252

Mithat Alam Film Merkezi Sylei, Panel ve Sunum Yll 2008

Alexandrada, Alexandray, Rus operasnn efsanevi sopranosu Galina Vishnevskaya canlandrd. Opera sanats
doal olarak sahne zerinde yapay olmay bilen sanat
demektir. Bir operac nasl bu kadar kusursuz, doal bir
oyunculuk sergileyebilir? Gerekten tebrik ediyorum ve
bunun nasl olduunu ok merak ediyorum.

leksandr Sokurov: Bunun cevab basit. Galina

Vishnevskaya, aslnda tiyatrocu. z itibariyle gzel
ark sylemesini bilen bir tiyatrocu, bundan kaynaklanyor. Her eyi yapmay beceriyor ve her trl yk omuzlarna alabilecek durumda.
ok sevimsiz bir soru soracam aslnda. zellikle aile
konusunda, ne kadar duyarl, ne kadar sevecen olduunuzu az nce anlattnz. Baz eletirmenlerin baba
ve oul arasndaki inanlmaz gzellikteki samimiyeti
ve sevgiyi homoerotik bulduklarn okudum. Bunlar
herhalde siz de okumusunuzdur. Neler hissettiniz?
Tepkiniz ne oldu?

Esasnda bu eletiriler Ana ve Oul filmi iinde yapld.

Anne ve oul arasndaki ensest ilikiyi anlatyor gibi eyler
sylendi ama burada aslolan ey insanlarn nezaketi, efkati hissediyor olmas. Kilit kelime efkat. Trkede de
ho bir kelimedir diye dnyorum efkat. Biz insanlar
seviyoruz ama ancak onlar kaybettiimizde ne kadar byk bir kayba uradmz anlyoruz. O zaman iimizde ne
kadar byk bir efkat beslediimizi anlyoruz. Bunu gndelik yaantda ayn lde ifade edemiyoruz. Burada
nemli olan efkatin ifade edilip edilmemesi.
Biraz nce, sinemann totaliter rejimle yaad problemlerle alakal olarak, sinemann insanlar zerinde bir
bask arac olmamas gerektiini ve sinemann esas
misyonunun gereklik aktarmndan ok k ve ses
ikilisiyle insan cokusunu harekete geirmesi gerektiini sylediniz. Sizin sinemanzda baka bir tarih anlats bulabiliriz. Oysa rastantsal boluklar bize totalitarizmle mcadele ans verir. kna ynnde bir bask

Aleksandr Sokurov

253

yapmayacak bir sinema, sylediiniz gibi bir mhendislik hesabyla nasl mmkn olabilir?
Esasnda bu anlattklarnzn iinde sizin sorunuzun cevab var. Siz bunlar grdyseniz, anladysanz, bunlar bu
lde hissettiyseniz sorunuzun cevab da sylediklerinizin iindedir. Demek ki ben baz eyleri geri izlemeden aktarabilmi, belirli bir dnemde vermek istediklerimi vermi
ve bunu kimsenin kafasn krmadan yapabilmiim demektir. Geni bir corafyadan size kadar ulatysa demek ki
ben misyonumu yerine getirmiim.
Sovyetler Birlii zamannda bir ok alanda sansr uygulandn biliyoruz. Ancak u an ki demokratik kurumlarn oturmad Rusyada resmi olmasa da sanat
yaptlarna bir mdahale olduu syleniyor. Bunun iin
ne sylemek istersiniz?
Komnist rejim ykldktan sonra, herhangi bir eserim,
herhangi bir suretle sansre uramad. En azndan bu
alanda benim bildiim, duyduum bir sansr uygulamas yok. Maalesef ada Rusyada kitle iletiim aralar zerindeki denetim mekanizmas varln srdryor. te bu ynden de lkemin gelecei konusunda son
derece kayglym.
Brokrasi ve elitizm zerine oka eletiri yapyoruz
fakat demokrasi ve kitlelerin kltr zevki zerine pek
konuulmuyor. Filmlerinizde de bunu grdmz
hatrlamyorum. Bu sorunun ileride bir filminizde ilenecei konusunda iyimser olabilir miyiz?
Dnyada grdmz ciddi tehlikelerden bir tanesi, siyasetin ve kar ilikilerinin gayri insani bir istikamete doru
srklenip gitmesi. Bu tehlikeli srete iktidara gelenler
ou kez gayri insani deerleri de beraberinde getiriyorlar.
Tabi parlak szlerle sahneye kyorlar ama isel olarak insani boyutta erozyon yayoruz. Ve bakyoruz ki dnyada
sz sahibi yneticiler, insani deerlerden ok siyasi amalarn n plana kartyorlar. A.B.Dde farkl ekillerde bu
insani deerlerden uzaklam yaklamlar gryoruz. Birlemi Milletler tekilatnn ilevinin btnyle yok olmaya

254

Mithat Alam Film Merkezi Sylei, Panel ve Sunum Yll 2008

baladn gryoruz. Birok konuda g kullanmak suretiyle zme gidildiini gryoruz. Byle bir yaklam n
plana ktnda, bunlar bir ekilde topluma yaylyor ve
kltr gn getike arka plana itiliyor. karlarn farkl
ynlere ekilmesinin faturalar gnmzde ortaya kyor;
terr bunun en somut rneklerinden bir tanesi.
11 Eyll sonras olaylarnn znde de Avrupa ve
Amerikadaki insani deerlerin ikinci planda tutulmas var.
Hlbuki sulanan kesimin de kendine zg kltr, medeniyeti var. Bunu belirli bir kesimin anlamak istememesi
sorunlarmzn kaynan oluturuyor. Amerikadaki, Avrupadaki yneticilerin ok nemli bir blm, medeniyetlerin paralel olarak geliip varlklarn srdrdn ve
bunlarn farkl bir medeniyet olma zelliinden dolay birbirleriyle kesimediini alglamyorlar. Siyasi iddetin
znde medeniyetleri takdir edip sayg gsterememe var.
iddetin kayna her zaman tek tip medeniyetin n plana
kp dier medeniyetlerin gz ard edilmesinden kaynaklanyor. nsan haklar ve modern hayatmzn birok deeri
tabi ki nemli ama devletler iin en nemli eylerden bir
tanesi milli uurun, milli kltrn gelitirilmesi. Devleti
devlet yapan hibir deer, insanlarn milli uurunu zmsemesi, tanmas, gelitirmesi kadar nemli olamaz. Trkiyenin layk olduu ekilde Trkiye olabilmesi iin radyosunda, tiyatrosunda, sinemasnda kendi kltrnn ve
milli deerlerinin yer ald eserler var olmal. Kendine zg sanat, tiyatrosu, arks, trks, operas olmal ki bu
kltr temelinde Trkiye gerek Trkiye olabilsin. Dnya
apnda n salacak ekilde bir kltr tarihi ekol bulunmas da gerekiyor.
Sokurov sinemasna baktmzda, Rus Hazine Sand, Ana ve Oul, Baba ve Oul filmlerinde olduu gibi
biimin n planda olduunu gryoruz. Gerek
Alexandrada (2007) gerekse Gne (The Sun, 2005)
filmlerinde duyguya ve karakterlere younlalyor.
Bundan sonra duygu ykl filmler mi bekliyor bizi?
Sokurov sinemas baka bir yola doru mu gidiyor?
Zaman geiyor ve ben yalanyorum.

Aleksandr Sokurov

255

Sokurov filmleriyle insann metazifik aray arasndaki ilikiye dair bir soru sormak istiyorum. yle dnyorum: insann metafizik araynda iki kanat var,
biri hakikat aray, dieri gzellik aray. Hakikat
arayn en iyi temsil eden Tarkovsky ise, gzellik anlayn en iyi temsil eden (Sergei) Parajanovdur.
Sokurov zellikle orta dnem filmleri olan The Second
Circle (Krug Vtoroy, 1990), The Stone (Kamen, 1992)
ve The Days of Eclipse (Dni Zatmeniya, 1988) ile bu
iki arayn ortasnda duruyor. Bu orta yer bana gre
hakikat ve gzellik araynn ikisinin de imknsz olduu, umutsuz modern bir dnyay ima ediyor. Bu konuda ne dnyorsunuz?

leksandr Sokurov: Dnem dnem doru eyleri yakalyorum ama sanat dediiniz insann doasnda zaten phecilik var. Umutsuzluk kelimesiyle belirttiiniz
karamsar yaklam insann doasnda var. Esasnda arayn iinde de tela, rkeklik, korku var. Kaybettiiniz bir
eyi kaygyla ararsnz. Yani arayn znde zaten bir karamsarlk var. Ama bunlarn hepsinin znde ok byk
bir iyimserlik var. nk hala aramaya deer bir eyiniz
varsa, bulma midiyle aryorsanz iinizde iyimserlik var
demektir. Asl sorun, ne arand. Kimisi sihirli bir denek,
kimisi de altnla kapl birilerini arar. Aranan eyler ylesine farkl olunca, onlarn bulunmas durumunda alnacak
sonular da birbirinden ok farkl olacak. Bu yzden aranann ne olduu ok nemli. ada sanatn neyi arad,
neye erimeye altn anlamak, gerekten gnmzn
kayg verici bir konusu. nceki yaplanlara baktmzda
her aranann bulunduunu dnebiliriz. Ama sanatlarmzn hepsi yeni bir aba iinde.
Alexandrada insann arayna dair byle bir netlik
var m?
Buldunuz siz onu. Sanat artk emekleme dneminde deil.
Asrlardr var olan sanat geliti, mkemmel bir hal ald. Ve
sonsuza doru uzanan yeni bir evrende bizim istikameti-

256

Mithat Alam Film Merkezi Sylei, Panel ve Sunum Yll 2008

mizin yine sanat olmas lazm. Yeni bir sanat bulacamz

yok ama sanat var olan, bildiimiz sanattr. Yeni fikirlerle
ortaya kan kii sanat, ok bildiimiz bir eyi, bize yeni
bir anlatmla, yeni bir tarzla, yeni bir duyguyla veren kii
olacaktr. Yaamda insan her zaman gelecee iyimser
bakmal.

ndrei Sigle: Sanatta konu aray gerekten nemli.

Boris Sveshnikov adl bir sanatmz vard. Vakti zamannda Sanatkrlar Evi denen bir kampta ailesiyle vakit geirip, istirahat ederken bir gn, sabah kahvaltsn
arkadalaryla birlikte yapyor. Arkadalarna Biliyor musunuz bu gece sevgiye, aka dair bir iir yazdm.diyor.
Arkadalar soruyor: Peki ortaya iyi bir ey kt m? O da
diyor ki: Zannediyorum ki bu konuyu kapattm.

Pek ok ynetmen hikyede tansiyon ykseldiinde

bunu ani ve dramatik bir dramla zyor, oysa
Alexandr Sokurov dramla zebilecei gerilimli pek
ok sahne olmasna ramen gerekilii kullanyor.
Bence bu byk bir erdem. Bu erdemi ok gl olan
gzlem duygunuzla m edindiniz, yoksa yanzn ilerlemesi etkili oldu mu?

leksandr Sokurov: Sinema eseri, netice itibariyle bir

finali hedefler. Sonucunda dmlenenler zlecektir. Mesela Tolstoyun eserlerini okurken dalarm, okurum
sayfalarca; kitaba baknca da Bu adam sayfalarca bir eser
yazm, bu kadar ok eyi neden anlatt, neticede neye
balayacak bu sylediklerini? diye ok merak ederim.
Okuyorsunuz ve bunlarn hepsini okuyup bitirdiinizde
insan bir rahatlama, bir ferahlk hissediyorsunuz. Kitap
bitti, rahatladnz ama dier taraftan da bittii iin zlyorsunuz. Bu maceray bir daha yaayamayacam, bir
daha bu duygular hissedemeyeceim. diyorsunuz, bir ayrlma hzn oluyor. te sinemada da rejisr sizi bir sreliine alyor, hapsediyor, bir eyler anlatyor. En sonunda
Tamam azadsnz, gidebilirsiniz. diyor. Giderken, Oh
kurtuldum. deyip bir yandan da Yazk ki bir daha bunu
yaayamayacam. diye hznleniyorsanz o zaman zaten
rejisr sonuca varm demektir. Esasnda sanatn derinle-

Aleksandr Sokurov

257

rinde gizlenmi bir grev var. Bir de sanatn derinlerinde

bir boyutu. Sanat bir rejisr gibi baz eyleri nmze koyuyor, bir eitmen gibi baz eyleri ipucu olarak veriyor,
bazen kaba olarak yksek sesle sylyor, retmenimiz
oluyor, bundan kendimize sonular karyoruz. Bunun
sonucunda da, insan Tamam, diyor, ben gryorum,
anlyorum.. Bir sonsuzluk sreci var ama nmzde de
bir yol var, lmsz deiliz. Sanat bir ekilde insanlarn
lml olduunu, her eyin bir sonu olduunu da bize anlatyor. Film izliyoruz, kitap okuyoruz, tablonun karsna
geip seyrediyoruz. Btn bunlarda bir varl gryoruz
ama bir bitii de gryoruz. Karmzda bir insann yaam
son bulurken, ruh bedenden ayrlrken, normalde bize anlatlmasa asla hazmedemeyeceimiz bir duygu karsnda
da bizi kuvvetlendirmi oluyor. Tabi ki fizyolojik olarak
gnn birinde leceimizi szde syleriz ama hissetmek,
alglamak kolay ey deil. Bedenin yok oluunu normalde
kabul edemeyiz ama duygular, hisler, anlatm devreye girdiinde bizi bu konuda bir bakma ikna eder.
Alexandr Sokurov filmlerinde bulank veya flu grntler var ve alak sesli fsltlar duyuluyor. Acaba anlatmak istediklerinizi gerekten bir rya atmosferinde mi
sunmak istiyorsunuz yoksa bizler filmi izleyince kendimizi bir ryann iinde mi buluyoruz?
Konumalardaki sesler, fsltya fazla yaklatysa kumandanz elinizde, ykseltin sesini.
Edebiyat alannda da rn vermeye devam ediyor musunuz? zerinde altnz bir eser var m? Varsa
hangi trde ve konuda?
Maalesef hayr, keke olabilse. Ben de edebiyatla ilgili bir
eyler yapabilsem. Ama edebiyatn alanna girebilecek tek
almam bilhassa sinemann bir rn olan senaryomuzun bir ksm, belgesellerde belirli blmlerin kaleme
alnmas, aktarlmas. Yoksa ok arzu ederdim tabi ki.
Ama belki bakarsnz, beni Rusyadan kovarlar, gelirim
Trkiyeye, eminim burada ok gzel romanlar da yazarm.

258

Mithat Alam Film Merkezi Sylei, Panel ve Sunum Yll 2008

Girite, sanatn, insann zndeki ktl teskin edici misyonuyla ilgili birtakm dncelerinizi sylediniz. Sonra da sevgiden, tekini anlamaktan bahsederek
devam ettiniz. Bu konuda eklemek istediiniz baka
bir ey var m?

lexandr Sokurov: Daha az sinema seyredin, daha ok

kitap okuyun.

zellikle ilk ektiiniz filmle ilgili ve genel olarak bir

projeye balarken hangi duygularla balyorsunuz? nce
tm konuyu kavrayp hissederek mi yoksa ekerken de
cevaplar bulabileceinizi dnerek mi balyorsunuz?
almaya balamadan nce filmin fikrinin ok net olarak
kafamda oturtulmas sreci var, bu nemli bir sre. kinci aama da hazr bir edebi senaryonun mevcut olmas,
ara ve kaynak aray. nc aama benim kalem oynatma aamam, rejisr senaryosunun yazlmas ki bu senaryo, orijinal edebi eserden biraz ayrlabilir. Ondan sonra
da filmde oynayacak aktrleri ve oynamayacak kiileri
bulmak. Sonra da, Allahn yardmyla, hep birlikte, ekip
halinde mcadele. lk andaki dncemizi ekmeyi hedefliyoruz ama olur mu olmaz m tabii ki kimse bilemiyor.
Ama gayret ediyoruz.
u ana kadar filmleri ayrrken yar deneysel ve hikye
anlatan olarak ayrdk ve stilin n plana kmasndan
bahsettik ama bana gre esas ayrm anlatmn geri
plana dmesi zerinden olmal. nk ayn grsel gc ve zenginlii btn filmlerinizde gryoruz aslnda.
Bu kadar edebiyatla i ie olan, edebiyat nemseyen,
tiyatrodan bahseden birisi iin bu bir meydan okuma
deil mi ve ayn gc, ayn etkiyi hikyeleriyle de salayabilen birisi neden byle bir meydan okumaya girimek ister bunu renmek istiyorum.
Komplike bir soru oldu bu, bir anda cevaplamas zor.
Uzun cevabn vermek kolay da ksaca cevabn vermek
zor. Uzun olarak bunu anlatmaya balarsak da sabaha
kadar sizi burada tutmu olacaz.

Aleksandr Sokurov

259

Dostoyevski, bir eserinde, krek mahkmlarnn arasnda unu syler: Bizim Rus aydnnn hatas halka
ok ey retmeye alyor olmas oysa halkn aydna
retecek daha fazla eyi var. Buna katlyor mu?
Bu bir sanatnn ok net olarak ortaya koyduu bir saptama. Buna eletirel bir yaklamla syleyebilecek pek bir
eyimiz yok. Burada aslolan gerektir, gerek her zaman
birinin tekelinde olmak zorunda deil veya bunu kitleler
bilir de aydn bilmez diye dnlebilir. Gerek, ahsla,
kiiyle ilgilidir ve bazen bireylerin grleri, kanaatleri ok
byk kitlelerin kanaatinden farkl olabilir. Rusya tarihinde bunu grrsnz ama baktnzda Trkiyenin tarihinde de grrsnz, Avrupada da ok rnekleri var. Baz
insanlar bir eyler sylemitir ama geni kitleler buna kar kmtr, insanlar yaklmtr. Rusya rneinde farkl
sz syleyenler hapse tklmtr ama gerek tektir ve gerek ou kez tek kiidedir. Dostoyevski eserlerinde, halka
ou kez atfta bulunmutur, mutlak gerein kayna olarak hep halk gstermeye almtr ama kendisi her zaman bunun aksine hareket etmitir. Her eyden nce,
kendi kiisel grlerini n plana karmtr ve kendi halkn nitelerken de geri dnlmez, korkun byklkte
gibi ar sfatlar kullanmtr. Bu arada kendisi byk bir
yazar olmutur, Rus halk yine yaad ukurda yaamaya devam etmitir.

Aleksandr Sokurov Kimdir?

Tam ad Alexandr Nikolayevich Sokurov olan ynetmen 14
Haziran 1951 tarihinde Sibiryada dnyaya geldi. 1974
ylnda
Gorky
niversitesinde
Tarih
eitimini
tamamladktan sonra Moskova Film Enstits VGIKye girdi.
Buradaki eitimi srasnda ynetimle baz sorunlar yaayan
Sokurovun almalar Sovyet rejimi iin sakncal bulundu,
hatta yasakland. nl Rus ynetmen Tarkovskynin
desteiyle 1980 ylnda Rusyann ikinci byk film
stdyosu olan Lenfilmde almaya balad. Ayn zamanda
Sokurov deiik zamanlarda belgesel filmlerini ektii
Leningrad Stdyolarnda almaya balad. 90lardan
itibaren Rus Sinemasnda teknii ve tarz kabul grmeye ve

260

Mithat Alam Film Merkezi Sylei, Panel ve Sunum Yll 2008

eitli festivallerde filmleriyle ne kmaya balad. Sokurov,

filmleri kadar belgeselleri ve sinematografi almalaryla da
dikkat ekmektedir. 1995 Avrupa Film Akademisi tarafndan
Dnya Sinemasnn En yi 100 Ynetmeni listesinde yer
almtr.

Balca Filmleri
Alexandra (2007)
Solntse (The Sun, 2005)
Otets i Syn (Father and Son, 2003)
Russkiy Kovcheg (The Russian Ark, 2002)
Telets (Taurus, 2001)
Molokh (Moloch, 1999)
Mat i Syn (Mother and Son, 1997)
Robert. Schastlivanya Zhizn (Robert: Fortunate Life, 1996)
Soldatskiy Son (Soldiers Dream, 1995)
Tikhiye Stranitsy (Whispering Pages, 1993)
Kamen (The Stone, 1992)
Dni Zatmeniya (The Days of Eclipse, 1988)
Ampir (Empire, 1987)
Moskovskaya Elegiya (The Moscow Elegy, 1987)
Odinokiy Golos Cheloveka (The Lonely Voice of Man, 1987)

Balca dlleri
2008 Uluslararas stanbul Film Festivali Sinema Onur
dl (Aleksandra)
2003 Cannes Film Festivali FIPRESCI dl (Father and
Son)
2002 Nika dlleri En yi Ynetmen (Taurus)
2002 Toronto Film Festivali Visions Award (The Russian Ark)
1999 Cannes Film Festivali En yi Senaryo dl (Moloch)
1997 Moskova Uluslararas Film Festivali Andrei Tarkovsky
dl (Mother and Son)
1987 Locarno Uluslararas Film Festivali Bronz Leopar
dl (The Lonely Voice of Man)