You are on page 1of 95

CINCUENTA Y CUATRO

CANCIONES
TRADUCIDAS
AL

MIXTECO

CINCUENTA Y CUATRO
CANCIONES
TRADUCIDAS
AL

MIXTECO
Artemio Cruz Domnguez

INSTITUTO POLITCNICO NACIONAL


M

X I C O

PRIMERA EDICIN: 2002

D.R. 2002, INSTITUTO POLITCNICO NACIONAL


Tres guerras 27, 06040, Mxico, D.F.
ISBN:

xxxx

Impreso en Mxico / Printed in Mexico

1. AMAR Y VIVIR
(Kunii yo te itiakui)
2. BSAME MUCHO
(Chituyu inga te inga)
3. CANCIN DEL ALMA
(Yaa anima)
4. CANCIN MIXTECA
(Yaa dabi)
5. CNTARO FIEL
(Yoo nsiak)
6. CUATRO VIDAS
(Nuni kakui kumi xichi)
7. CHACHA LINDA
(Ku chacha biko)
8. DIOS NUNCA MUERE
(Dios ma bada kuiya)
9. DOS ALMAS
(Ui anima)
10. EL FEO
(Te feu)
11. EL MIN
(Te ichindia)
12. EL PENLTIMO BESO
(Chitui mi yuu)
13. ELLA
(Mii)
14. EMBRUJO
(Kuee tadi)
15. ESPEJITO
(Yutata ti)
16. LA JUANITA
(Ku Juanita)

ndice
27

28

29
31

32

34

35

36

38

39
40

41

43

44

45
46

17. LA LLORONA
(Ku yorona)
18. LA MARTINIANA
(Ku Martiniana)
19. LA MISMA NOCHE
(Dibini uu)
20. LA PETRONA
(Ku Petrona)
21. LA SANDUNGA (Versin antigua)
(Ku Sandunga)
22. LA SANDUNGA (Versin moderna)
(Ku Sandunga)
23. LAS TRES COSAS
(Nsi unia ikumu)
24. LA LTIMA COPA
(Nde a yooni koi)
25. LA VIDA ES UN MOMENTO
(Too uuni yaana u ibi)
26. ME DESPIDO DE TI
(Nakindei xu)
27. MI JUCHITN
(Juchitaan xi)
28. MI LINDA OAXACA
(Oaxaka biko x)
29. MI VIDA
(a mani)
30. MUJER
(Ku La)
31. NAELA
(Ku Naila)
32. POBRE DE M
(Ndab yu)
33. POR LA CRUZ
(Sa'a miya)
34. PRESENTIMIENTO
(Ini ni xini inia)
35. QUE CHULA ES PUEBLA
(Na bikokua ia Tensioo)

48

51

52

54

55
57

59

61

63

64

65

67

69

70
71
72
73

74

75

36. QUE TE VAYA BIEN


(Ni chindee ya yo)
37. RECUERDOS DE TI
(Nsinuu ini yo)
38. SALINA CRUZ
(uu Salina Kruus)
39. SENTENCIA
(Nsinuu inu yuu)
40. SHUNCA
(Ku xunka)
41. SIN TI
(Nu kou)
42. SOLAMENTE UNA VEZ
(In mindaa xichi)
43. SURIANITA
(Ku Surianita)
44. TE AMAR TODA LA VIDA
(Kuni yo dukan ni kuaan)
45. TEHUANITA
(Ku teguanita)
46. TEHUANTEPEC
(Teguantepeek)
47. TEMOR
(Yu yuii)
48. TODA UNA VIDA
(Dukan ni kuaan)
49. TRES PALABRAS
(Nsi unia)
50. T ERES MI DESTINO
(Miu nduu sitnuu xi)
51. T ME ACOSTUMBRASTE
(Yo dakaun ini)
52. UN MOMENTO
(Iyuu ini animo)
53. UNA COPA MS
(Koona ingaa)
54. VIVES EN M
(Itiaku ini anime)

77

79

80

81

82
84

85

86

87

88

89

91

92

93

94

96
97

98

99

LA MIXTECA
TAMBIN CANTA
Por Senn Mexic

La Mixteca contina luchando. Goza de ptima salud. Y prosigue su caminar hacia el futuro.
Se encuentra fresca su presencia histrica.
Hoy como ayer, el mixteco es dueo de singular inteligencia, clarividencia y tenacidad. Su cultura permanece
encendida aunque no la miren los numerosos y distintos
medios de comunicacin.
En el corazn del pueblo mixteco yace su cultura. sta
se divide en dos vertientes: una es el sentimiento y, la
aspiracin, la otra. El sentimiento es el amor por la Mixteca
y su pueblo. La aspiracin es el cultivo del corazn, o sea, el
centro del edificio de la Mixteca baja unie, "por ser tierra
clida" (regin limtrofe entre Puebla y Oaxaca), donde se
guarda el proyecto del pas de Mxtecatl, padre de la Mixteca
total.
Al finalizar el segundo milenio, siglo XX, surge un mixteco, al parecer endeble, con una fuerza y amor a Xayacatln
de Bravo, Puebla, extraordinario. Su nombre: Artemio Cruz
Domnguez, nacido en Xayacatln, el 23 de diciembre de
1935, casado, lleva tambin en su comn denominador la
cdula profesional nmero 451050, fundador del conjunto
musical "Los Cocuyos".
Quin midiera la fuerza de una bomba atmica y sin
embargo carga gran potencialidad! Perdnenme la comparacin con la que detecto el inmenso amor del catedrtico
en el Instituto Politcnico Nacional, contador general de
varias empresas industriales, escritor, musiclogo-compositor y excelente mixteco.
Artemio Cruz Domnguez es heredero de los sacerdotes: De los Reyes (1580) que escribiera el Arte en la len-

11

LA MIXTECA TAMBIN CANTA

gua mixteca, Alvarado (1593) autor de un Vocabulario en


lengua mixteca, Burgoa (1605-1681) que nos legara su
magnfica Geogrfica descripcin, tambin, de los cronistas
de los siglos XVI y XVII, Herrera y Torquemada o de los
descendientes de autctonos como Ixtlilxchitl, Tezozmoc
y Chimalpain.
Artemio Cruz Domnguez ha compilado y traducido
magnficamente 54 canciones al mixteco, como Bsame
mucho (Chituyu inga te inga), Cancin mixteca (Yaa dabi),
Dios nunca muere (Dios ma bada kuiya), La llorona (Ku
yorona), La sandunga (Ku sandunga, versin antigua y
moderna), entre otras. En verdad, ha triunfado! Nos ha
probado rotundamente que "el que acomete vence".
El maestro Artemio tiene su domicilio en la ciudad de
Mxico, se encuentra atareado en sus ctedras, atiende sus
asuntos familiares; y a pesar de las tensiones, rara es la
semana que deje de visitar a su pueblo natal; por lo cual,

12

LA MIXTECA TAMBIN CANTA

est plenamente identificado con la problemtica de su


comunidad.
Se ha echado sobre sus hombros el propsito de trabajar un Mtodo para hablar y escribir el mixteco, proyecto
muy difcil porque esta lengua de artistas prehispnicos es
tonal y atonal, es decir, las palabras varan su sentido segn
sea el tono o acento de su pronunciacin. Tambin es autor
de la letra y msica de 64 canciones maravillosas que saldrn a la luz prximamente; en ellas se manifiesta su talento, inspiracin y amor a la tierra mixteca que lo vio nacer.
Adems, el maestro Cruz Domnguez est preparando
un grupo cultural denominado Tierra mixteca de Xayacatln, Marciano Z. Martnez con el objeto de conservar las
tradiciones de su pueblo y poblados adyacentes como los
festejos del 1 y 2 de noviembre, navidad, matrimonio, tequio, cofradas, etctera.
Nadie es profeta en su tierra, dijo Cristo. As es. Pero a
pesar del rechazo de algunos paisanos, Artemio Cruz Domnguez amante como pocos de la raza de los uu Davi
lleva encendida la antorcha del espritu mixteco porque sabe
que el espritu nunca muere.
Espero que la mixteca unie o simplemente Nuie
donde cae el sol de punta, no se avergence de hablar y
cantar en mixteco porque de lo contrario est a punto de
perder su identidad y mstica.
Felicito al maestro Artemio Cruz Domnguez y nuevamente le reitero que soy su admirador, amigo y hermano.

13

PRESENTACIN
PRESENTASIOON

Con gran orgullo y emocin dirijo estas sencillas palabras a todas las personas que quieren y aman entraablemente a la raza mixteca, as como su lengua, sus costumbres y
sus tradiciones; Dios me concedi la gracia divina de nacer
en Xayacatln de Bravo, pedazo de patria de la mixteca
poblana y aprender a hablar la lengua mixteca, desde que
me encontraba en el vientre de mi madre y escuchar sus
arrullos, sus cantos y sus rezos a Dios y a la Sagrada Virgen
de Ocotln.
Ya'aka nsi'a ni'nu ini anime te kudiika ini kua'in ka'in nu
tutuyo, nuu nsidaa ne ibi kuu sastnu'u inine sa'a uu
dabi, sa'a da'anna, te sa'a nsidaa a ni kida nechi xiina
nde sana'a; bachi Dioos ni taxiya a nsi'a nuii, a yu ni
kakui uu Xayakatlan xi Brabo, in yuchi uu dabi
Tensio'o, te ni kutu'e ka'in da'an dabi nde na ni sa
inakai ini tixi di', te ni sa inini a ndisa nsi'a xiton, te
nakuatune nu Dioos tesnaa nu nsi'a dimani xina
Okotlaan.

Hace aproximadamente veinticinco aos me naci la


curiosidad de traducir algunas canciones a la lengua mixteca; y al percatarme que la gente de mi tierra senta una
gran emocin al escucharlas y le llegaba hasta muy adentro
del alma, me di a la difcil tarea de seguir trabajando sobre
dicho tema hasta terminar el presente trabajo. Esto ha sido
posible gracias a que desde nio tuve una gran aficin por la
msica, con el transcurso del tiempo empec a cantar y a
tocar la guitarra, actividad que hasta la fecha realizo con
mucho entusiasmo.

15

PRESENTACIN

Adi sakuan'ana na in oko uni kuia ni kesa'a saxinitnunii


kidachuan daya'a yaa da'an dabi, do a sani chutna'a
inga ne ibi, da'an kastila; te na ni kesa' xitoi ama ni
kundaa ini, nsi'aka saa yaa dabima ndee ini anima
nsidaa ne ibi kundaa ini xi da'an dabi, dandu ni kesa'
kida chun ndise nde ni sai nidaxinui chun ni kesa'
sana'a; chun yo batuni ni kidea bachi dende tii, ndisa
kua'a ni sakudii ini koti te ka'bi chilolo kuati yaa te ni
kesa' xitoi yaa te kidanda guitarr; te nde bichi kua'a
sastnu'u kudii ini anime na xitoi te kidanda.

Hablar la lengua mixteca no es fcil, escribirla resulta


ms complicado y traducir una cancin a sta es todava
mucho ms difcil, debido a que el mixteco carece de un lxico amplio a diferencia del idioma espaol, y, adems, la
letra debe estar medida de acuerdo con la msica de la
respectiva cancin.
a ka'ana da'an dabi, ndisa u'i kidan; do a tian
bi'ik u'i; te nu kunina daya'ana in yaa da'an dabi sani
chutna'an da'an kastila; bi'ik u'i sastnu'u kidan,
bachi ko kua'a a ansa kachina da'an dabi na in da'an
kastil; ya'aka u'i kidana chun yo bachi ikumina
chitaku'ana a kachina da'an dabi, na kua'a xikan a
kachi chilolo yaa ituu nuu tutu.

Para facilitar la escritura del mixteco tal como se pronuncia, se han eliminado las siguientes letras: ll, q, v, w y z;
la c y la h solamente se utilizan para formar la letra ch.
Sa'a chik ma u'i tiana da'an dabi bii nansa ka'ana a,
ma kuinchuun kana letr kua'in kachi: ll, q, v, w xi z; te
c xi h kuinchuun n sa'a chutna'ana letr ch.

16

PRESENTACIN

Por otra parte, cantar en


lengua mixteca es relativamente sencillo cuando ya
se tiene la traduccin,
porque la misma msica lleva a los diferentes tonos o sonidos
que corresponden a
la letra de una cancin; slo debe tenerse en cuenta que
cuando aparezca el
signo ' en medio de
dos letras o slabas, la
pronunciacin se har
en forma cortante.

Nua kunina kotona in yaa sa


ni ya'a da'an dabi, ma u'i kidan, bachi mi chilolo kuatima
ni' tachina ansa kua'an yaa ma; nu kua'anna kotona,
xiu'una kunde'ena indu ituu in si tenkua tii yo ' ma'in
ui letra o ma'in ui silaba, dandu ikumina ta'nde tachina.

Estoy convencido que cuando hay voluntad, fe, decisin,


disciplina, perseverancia e inteligencia para realizar algo
grande en la vida, por difcil que sea, s se logra. En lo que se
refiere a este trabajo, constituye una satisfaccin muy
grande para m dar a conocer la traduccin al mixteco de 54
canciones de diferentes compositores de nuestro pas, que
han alcanzado gran prestigio internacional al crear verdaderas joyas de la cancin mexicana, como por ejemplo:
Cancin Mixteca, de J. Lpez Alavs; Mujer, de Agustn Lara;
Bsame Mucho, de Consuelo Velzquez; Temor, de Gonzalo
Curiel; Dios Nunca Muere, de Macedonio Alcal; etc.

17

PRESENTACIN

Yu'u ina'a gua'i, nua kuu sastnu'u inina sa'a a kidana


te dukastna kua'a sastnu'u ni'nu inina sa'a Ya, te kua'a
kida chun na, te nua ndisa gua'astna saxinitnunina
kidana te chutna'ana in a ya'aka ndia; mate ya'aka u'i
iaa tuxi inina, BATUNI KIDA NA. Nua chun ni daxinuiyo,
kua'a sastnu'u ndiaa nu anime, bachi ndisa kua'a ni
kida chuun saxinitnunii ni kui ni daya'i da'an dabina ui
diko uxin kumi yaa da'an kastila ni chutna'a te nchichi
uu Mejiko, t kua'a sastnu'u dandeninute ndo ini kutu
u ibi sa'a yaa biko xite, a ndia sastnu'u na in kaa
ye'e: YAA DABI, xi te J. Lopes Alabees; KU LIA, xi te
Agustin Lara; CHITUYU INGA TE INGA, xi ku Konsuelo
Belaskes; YU YU'II, xi te Gonsalo Kurieel, DIOOS MA
BADA KUIYA, xi te Masedonio Alkalaa; te dabaka yaa
kumani.

La traduccin al mixteco de las canciones que integran


este trabajo, constituye mi aportacin a la maravillosa cultura mixteca, porque como ya lo mencion, siento un orgullo muy grande en pertenecer a esta raza indgena, que es la
de mis antepasados, mis abuelos y mis padres.

Nsidaa yaa ni daya'i da'an dabina ndua in a ya'aka ndia


ikumi tutu yo, yu ni kidea sa' ni kundaa ini nsidaa ne ibi
uuna o nechi inga xan, a ya'aka kua'a sastnu'u ndia
da'an na; a jaan nduu a dakuta'bi anime te saxinitnunii
nuu ne ibi dabi, bachi nsi'a sastnu'u ni'nu ini anime a
ni kakui uu dabi yo, te dukastna u'u yo ndua uu
nechi xiii sana'a, lante xi te dukastna ndua uu yua di'.

18

Artemio Cruz Domnguez


Xayacatln de Bravo, Puebla.

MIS AGRADECIMIENTOS AL INSTITUTO


POLITCNICO NACIONAL
YU NAKIMANII NU INSTITUTO POLITEKNIKO
NASIONAAL

La misin principal del Instituto Politcnico Nacional es


preparar profesionales de alto nivel como tcnicos al servicio de la patria; pero tambin se dedica a fomentar y apoyar
actividades de carcter cultural como danza, teatro, msica,
literatura, entre otras, en beneficio de los estudiantes de la
institucin y del pas. De ello estoy convencido porque desde 1977, laboro como profesor de enseanza superior en
dicho Instituto.
In chun ya'aka ndia sastnu'u ikumi Instituto Politekniko
Nasionaal ndua china'a te tab nechi nchichi, sa'a ni
kidachuunne nu patria xina; do dukasna ndisa kua'a inga
a kida sa' te kuachi xi a'a kuachi dakua'asnaa kutasa'a
bikoa, dandea'a ana sak o ana saku, dakua'a kota
yaa nsi'a, ka'abia chilolo kuati yaa o sibia te kidanda,
te dukasna ka'bia te chutna'a poesa o inga ka tutu
ndia, te dabaka a kumani; nsidaa yo chindea a kuachi
dakua'a be'e nchich yo sa'a bi'ik ni ku nsi'a anima te
saxinitnunia, xi nsidaasna ne ibi inikitu paiis xina. Yu
ina'a gua'i kuu nsidaa yo, bachi nde 1977 ni kesa'i
kidachuin yo; nde daa xi nd bichi iee china'in te kuachi
xi a'a kuachi be'e nchich yo.

Tomando en cuenta lo anterior, en forma personal, me


permito manifestar mis ms sinceros agradecimientos al C.
Lic. Miguel ngel Correa Jasso, Director General del Instituto
Politcnico Nacional; al C. Ing. Francisco Bojrquez Hernndez, Director de la Unidad Profesional Interdisciplinaria de
Ingeniera y Ciencias Sociales y Administrativas, as como a
todas las autoridades de la misma Unidad en donde actual-

19

AGRADECIMIENTOS

mente presto mis servicios, por el gran apoyo que me han


brindado para la edicin y promocin de esta obra literaria,
cuyo ttulo es Cincuenta y cuatro canciones traducidas al
mixteco, correspondientes a diferentes compositores de reconocido prestigio en nuestro pas. Esta maravillosa obra
tiene como finalidad conservar, preservar y manifestar la
presencia de la lengua mixteca en el mbito nacional, que
constituye un valioso patrimonio cultural de la raza mixteca,
una de las etnias ms importantes con que cuenta la Repblica mexicana.
Sa'a nsidaa a sani kachi diki xi, bichi yu ndisa kua'a
nakimanii nu licenciadu Miguel ngel Correa Jasso,
Direcktor Jeneraal xi Instituto Politekniko Nasionaal; nu
injenieru Fransisko Bojorkes Ernandes, Direktoor xi
Unidad Profesionaal Interdisiplinaria xi Injenieria te
Siensias Sosiales te Administratibas, te dukasna kua'a
nakimanii nu nsidaa nechi ita sa'nu nuu be'e nchich
indu kidachuin nde kibi bichi, bachi nsidaan kua'a
sastnu'u ni chindeen yu n na ya'a yaa xi ikumi tutu
yo, sa'a dukan ni kundaa ini nsidaa ne ibi ansa kachia;
te nania "Ui diko uxin kumi yaa ni ya'a da'an dabi", yaa
kastila sani dachutna'a inga kompositoor ndia sastnu'u
nuu paiis xina. Tutu ni chutna'i yo, ni kidea sa'a masa
ndau'u da'an dabina, te ni kuna'a nsidaa ne ibi nasioon
xina, a kua'a sastnu'u ndia da'an na, te dukan kua'asna
ndia nechi dabi, bachi xiina ndisa kua'a sastnu'u ndiane
te dukan nsi'a ndia a ni nakoone nuu inikitu nasioon
Mejiko.

20

Artemio Cruz Domnguez


Xayacatln de Bravo, Puebla.

AGRADECIMIENTOS
NAKIMANII

Doy gracias:
Yu nakimanii:

1. A Dios todo poderoso, por haberme dado dos manos


maravillosas y una inteligencia privilegiada para trabajar
y realizar grandes obras, y tambin porque me concedi
la gracia divina de
aprender a hablar
y escribir la lengua
mixteca y sentirla
en la intimidad de
mi corazn.
Nu Dioos ya'aka
ndia ini kutu u ibi,
bachi miiy ni taxiya
ui nda'i ya'aka
nsi'a te dukastna
ni taxiya nsi'a in
saxinitnunii sa'a
dukan batuni kidachuin te chutna'i a nsi'a te a kua'a
ndia; bachi miiy ni dakuta'biya yu a ya'aka nsi'a ni
kutu'e ka'in te ti da'an dabina; da'an na inakaa nde ini
anime.

2. A Cristo Jess, el hombre Dios que fue crucificado en el


Cerro del Calvario para salvar a todos los hombres de este
mundo, porque l me ha dado una inmensa fuerza para
realizar obras de gran valor cultural relacionadas con la
raza mixteca y su lengua.

21

AGRADECIMIENTOS

Nu Kristu Jesuus, tia nduuya Dioos, ni xi'iya nu kruus


Yuku Kalbariu ni kida te dana sna'a, sa'a dakakuya
anima nsidaa ne ibi ndoo nuu u ibi; bachi miiy, kua'a
sastnu'u chindeey yu chutna'i tutu ya'aka ndia nuu ne
ibi dabi, te dukastna ndiaa nu da'an dabina.

3. A la Sagrada Virgen de Ocotln, patrona del pueblo de


Xayacatln de Bravo, porque me ha cuidado toda mi vida
y me ha iluminado para realizar este trabajo y otros ms,
que son de gran valor en el difcil arte de la msica y la
lengua mixteca, y extiendo todo mi agradecimiento a la
Virgen de Guadalupe, reina de todos los mexicanos y a la
Virgen de Santa Cecilia, patrona de todos los msicos.
Nu nsi'a Dimani Okotlaan, sto'o uu Xayakatlan xi
Brabo, bachi miiy ndiaya yu nde na ni kakui te
dukanikua'an, te kua'a datnuuya saxinitnunii a
chutna'i tutuyo te nsidaaka a tiai kibinuuxi; a kua'a
sastnu'u ndiaa nu nsidaa chilolo kuati yaa, te dukastna
kua'a ndiaa nu da'an dabina. Dukastna nakimanii xi
nsidaa anime nu Dimani Guadalupe, sto'o nsidaa ne ibi
uu Mejiko; te nsi'a nakimanistnee nu Dimani Santa
Sesilia, sto'o nsidaa nechi sibi o kidandaa, nechi xito o
tu'a ka'bi o chutna'a chilolo kuati in yaa.

4. Al Padre Senn Mexic, fiel defensor de los humildes, gloria de la raza mixteca, bardo y literato de gran prestigio,
confesor de ilustres poetas como Len Felipe, Juan Rulfo,
Carlos Pellicer y otros ms, por todos los sabios consejos
y apoyo moral que siempre me ha brindado.

22

Nu Dutu Senen Mejik, ya ndisa kua'a chindee nsidaa ne


ibi nda'bi, ya kua'a sastnu'u ndia nu ini kutu u ibi dabi,
te nsi'a tutu tiaya, te ndisa kua'a tenchichi ina'a xi ya ini

AGRADECIMIENTOS

kutu uu Mejiko xi nsidaaka uu xika; ya ni dana'ma xi


kua'a tenchichi tia tutu nsi'aka ndia, na in: te Leon
Felipe, te Juan Rulfo, te Karlos Peyiseer te nsidaak te xi
kumani nuu tutuyo; bachi miiy, kua'a sastnu'u ni
saka'anya xi, te chindeey yu nde di'na te dukastna
bichi.

5. A mi madre mixteca Modesta Domnguez, mujer humilde


que me dio la vida y me entreg la suya para formarme,
hasta llegar a ser un hombre til a mi familia, a mi
pueblo y a la patria. Este agradecimiento va tambin
dedicado a la memoria de mi padre Alfonso Marcelino
Cruz, a quien he tenido presente en todos y cada uno de
los actos de mi vida.
Nu di'i dabii Modesta Domingues, min nduune in a'a
ya'aka nda'bi do ndisa nsi'a animane, ni dakakune yu
nu u ibi, te ni taxine nsidaa animane nui ini kutu kibi ni
ya'ana te nde bichi, nde ni sai ndui in tia inde'e sa'a
nechi be'exi, te chinde ui, te dukan kua'astna chinde
nsidaa ne ibi uu Mejiko. Dukastna nakimanii kibi yu
Alfonso Marselino Cruus, bachi miin iane ini saxinitnunii
na kidee nsidaa chun o a chutna'i nsidaa tutu, mate
kua'a sastnu'u kuia sani ya'a ni xi'ine, inakaane ini
anime.

6. A mi esposa Flavia Martnez, mujer y madre ejemplar,


quien me ha brindado todo su amor y su apoyo, sobre
todo, en los momentos ms difciles de mi existencia, a
la que quiero con todas las fuerzas del alma. Gracias
igualmente a mis queridos hijos Artemio y Mara del
Rosario, por su amor y comprensin y por ser dos hijos
maravillosos que constituyen el tesoro ms grande que
tengo en la vida.

23

AGRADECIMIENTOS

Nu a'a di'i Flabia Martines, a'a ya'aka ndia te nsi'a


di'i nduua; bachi miia ni dakuta'bia nsidaa animaa
nuui te kua'a sastnu'u chindeea yuu dukanikua'an; do
bi'ik kua'a chindeea yuu kibi kekue'i o ku'i anime na
ko kee bii in chun kid; kua'a sastnu'u kuu ini anime
sa'aa. Dukastna nakimanii nu de'i: te Artemio xi ku
Maria del Rosario, a kua'a kuu inia sa'i te kundaa inia
nsidaa chun kid; mi ndua de'i ya'aka nsi'a; te nduustnaa
na in ui kaa ye'e ndia sastnu'u ikumi nu u ibiyo.

7. A los profesores Mario Martnez y Gudelia Mendoza, amigos entraables de toda la vida, y ciudadanos ejemplares
de Xayacatln de Bravo, por el apoyo franco y decidido
que me han brindado cuantas veces lo he necesitado y en
particular, en lo relacionado a la lengua mixteca.
Nu profesoor Mario Martines xi Gudelia Mendosa, kuu
sastnu'u ini sa'ane te dukastna nduine kuu inine sa'i;

24

AGRADECIMIENTOS

ndisa kua'a chindeene yu na ka'in o chutna'i tutu ka'an


da'an dabina. Nduine nduune ne ibi uu Xayakatlan xi
Brabo, kua'aka ndiane te gua'a sastnu'u ini animane.

8. Al profesor Froyln Gmez, mi compaero en la primaria,


gran amigo hasta la fecha y el mejor requinto de Xayacatln de Bravo y de toda la regin sur del estado de
Puebla, por su paciencia y comprensin; y porque de l
he recibido grandes y valiosas enseanzas para tocar la
guitarra y cantar mis canciones.
Nu profesoor Froilan Gomes, ana ya'aka biko te nsi'a
kidandaan guitarra nu uu Xayakatlan, te ini kutu uu
dabi, te dukastna nsidaa xan indu kua'an baa xi uu
Tensio'o; bachi miin kua'aka kuune china'aneyu
kidandai guitarra te xitoi yaa xi.

9. Al compositor Severiano Martnez, por su total entrega


para supervisar la traduccin de las canciones que contiene esta obra; autor de hermosas canciones en mixteco
y un excelente lingista que domina perfectamente este
idioma porque desde nio lo aprendi de sus padres que
pertenecen a una autntica raza mixteca.
Nu compositoor Seberiano Martines, bachi kua'a ni
chindeete yuu ndubii yaa daya'i nuu tutuyo, bachi miite
sa ina'ate chutna'ate kua'a yaa da'an dabi, nsi'aka bii
ka'ante da'an na bachi ni chichitea, bachi yua di'ite
nduune ne ibi dabi yo'o te'ena sna'a.

10.A mi querida Katy, el gran amor de mi vida, por ser la


mujer ideal que me ha entregado todo su cario, su alma
y su presencia, ha sido mi fuente de inspiracin en la
realizacin de obras de gran valor y de manera especial

25

AGRADECIMIENTOS

en lo relacionado a la lengua mixteca. Ella ha sido un factor determinante para que yo triunfara en la vida.

Nu ku KATI xi, a'a sanii nsi kibi, ndui te uu; kua'a


sastnu'u kuu ini sa'aa bachi ya'aka nsi'a na'aa te
dukastna nsi'a sastnu'u ini animaa; mistnaaa dukan
nsi'a mani kuu inia sa'i te ndisa kua'a chindeea yuu
nsidaa chun kide chutna'i tutu ya'aka ndia, te dukastna
nsidaa chun da'an dabi uuna. Sa'a miia, bichi ndui
in tia ya'aka ndia sastnu'u nuu u ibi.
Artemio Cruz Domnguez
Xayacatln de Bravo, Puebla.

26

Amar y vivir

(Kunii yo te itiakui)

Autora: Consuelo Velzquez

Por qu no han de saber


Nde chun ma kachine
que te amo vida ma?
yu ndisa kunii y?
Por qu no he de decirlo,
Indu chun ma datuia,
si fundes tu alma con el alma ma?
a miu dakuatnau animo xi anime?
Que importa si despus
Ko kida te nu tna
me ven llorando un da,
yu sakui nu ne ibi,
si acaso me preguntan,
te nu ni ndakatnuun,
dir que te quiero mucho todava.
yu kuain kachi ndisa manu nui.

Se vive solamente una vez,


In xichi ni itiakuna v,
hay que aprender a querer y a vivir;
nd nsia manika kondoona yo;
hay que saber que la vida se aleja
nd yaa uuna u ibi te kuisi
y nos deja llorando quimeras.
tnundoo animana ya.

No quiero arrepentirme despus,


Ma kui naxikokuin ini tna
de lo que pudo haber sido y no fue,
a ndua ni kuu, te ma bdaka kua;
quiero gozar esta vida,
nsia yu koi nu ibi,
tenindote cerca de m hasta que muera.
te y kou nndai na nde kibi kui.
27

Bsame mucho

(Chituyu inga te inga)

Autora: Consuelo Velzquez


same, bsame mucho,
Chituyu, inga te inga,
como si fuera esta noche
na ian nd uuyo nd uuyo,
la ltima vez;
miu chituyu naa;
bsame, bsame mucho,
chituyu, inga te inga,
que tengo miedo perderte,
bachi yu yui, yu yui,
perderte despus.
dakuite y tna.

Quiero tenerte muy cerca,


Kunii kukumi y yatni,
mirarme en tus ojos,
nduchinuu kundei
verte junto a m.
te koi diin y.
Piensa que tal vez maana
Nakani inu tnaa ida,
yo ya estar lejos,
yu xika sstnuu
muy lejos de ti.
xikanu mindai.

28

Cancin del alma


(Yaa anima)

Autor: Rafael Hernndez


o s que t comprendes
Nua y kundaa inu
las penas que hay en m;
tnundoo kida x,
que estando yo a tu lado
na yatni ie diun
se acaba mi sufrir.
nu yuxin ama n.

Ser lo que t quieras,


a kachi yo kunduama,
la culpa t tendrs,
do kuachi miu nandua,
pero mi alma te espera,
bachi anime ia ndiatua;
te espera y nada ms.
mia ndiatua ndixu n.

No s cmo he podido estar


Ko inai ansa iake yo
tanto tiempo lejos de ti,
a miu xika sstnuu io n,
no s como he podido esperar

k inai ansa ndiatuke y;


y saber resistir.
kida ndee ini naa.

29

Yo vivo y t lo sabes,
Yu itiakui, te inau
desesperado y triste,
mi tnuuns ini yai,
y desde que te fuiste
kibi n kiun ichi;
no s lo que es vivir.
anime xistnaa.
No s lo que es vivir
Anime xiistnaa
sin ti.
nu kou.

30

Cancin Mixteca
(Yaa dabi)

Autor: J. Lpez Alavs

u lejos estoy del suelo donde he nacido,


Na xikakua ie nu uu indu n kakui,
inmensa nostalgia invade mi pensamiento,
yu ndisa kutasi inia kundaya ini,
y al verme tan solo y triste cual hoja al viento
na yu ia mindai, ndui kuaya kuaan nu tachi;
quisiera llorar, quisiera morir de sentimiento.
yu kuakui naa, yu kui bichi kida tnu ns ini.

Oh, tierra del sol, suspiro por verte,


uu ora nchii din, kuni kui kundei y;
ahora que lejos yo vivo sin luz, sin amor.
a xika itiakui, anime yo ni ndoo mia naa.
Y al verme tan solo y triste cual hoja al viento,
Na yu ia mindai, ndui kuaya kuaan nu tachi;
quisiera llorar, quisiera morir de sentimiento.
yu kuakui naa, yu kui bichi kida tnu ns ini.

31

Cntaro fiel

(Yoo nsiak)

Autor: Samuel Mondragn


arro de fe, barro de amor
Nsiak yoo, yoo kunistnee;
vibrando santa melancola,
nsiak tachia, nu tnunsi ini;
smbolo fiel del dolor
naun na tnundoo x
que canta en la raza ma.
a xit ne ibi ui.

Eres tambin, del campo en labor,


Yo nduustnoo nu uu i biu,
la dulce alegra,
na bii kudii inia,
barro color del dolor
tnundoo nduu tiaku y
que canta en la raza ma.
a xit ne ibi ui.
En el triunfal hombro gentil
Nsiak io nde doko ,
de nuestra indita samaritana,
ku dabiti xi, k nsia mani;
luces tu garbo sutil
biko sstnuuka io
saliendo de la fontana.
na sakiinda tekuii.
Igual te est la yerba de olor
Yo saun na yuku tnami stna
de los esponsales,
xi nechi nandaa,
barro color del dolor,
tnundoo nduu tiaku y;
hermano de los jacales.
tnaa nsidaa bee mii.
32

Cntaro fiel, timbre racial


Nsiak yoo danaa xi
del zapoteca bronceado y fuerte
te sapoteka uma sstnuu,
ya lleves agua o mezcal,
ndute itni niu n;
le sirves hasta la muerte.
a jan kido nde na kuite.
Y riegas t la tierra sin flor
uu ko ita yo sodu a,
de la sepultura
nsidaa aa ich
barro color del dolor
tnundoo nduu tiaku y;
llorando tus amarguras.
na sak, ku uunka inu.

33

Cuatro vidas

(Nuni kakui kumi xichi)


Autor: Justo Carreras

ida, si tuviera cuatro vidas,


La, nuni kaku kumi xichi,
cuatro vidas seran para ti;
kumi xichi kundui nechi x;
vida, si te llevas mi vida
La, nuni kuun xi anime,
contento morira por ti.
nu nsia yu kui sau n.

Alma, si te llevas mi alma


Ini, nuni kuun xi ini,
contento morira por ti;
nu nsia yu kui sau n;
ser, si te llevas mi ser,
stoo, nuni kuun xi sti,
contento morira por ti.
nu nsia yu kui sau n.

Corazn, ay! corazn,


La xi, ku La xi;
en el corazn te llevas mi alma,
nuni kuun xi anime, xi ini,
mi vida y mi ser;
te nde stoi stn;
si tuviera cuatro vidas,
nuni kakui kumi xichi,
cuatro vidas seran para ti.
kumi xichi kundui nechi x.

34

Chacha linda

(Ku chacha biko)

Autores: Hermanos Martnez Gil


hacha, mi Chacha linda,
Chacha, ku chacha biko,
cmo te adoro mi linda muchacha;
kuaa sstnuu kuu ini nu na chacha,
no s si pueda vivir sin mirarte,
yu ko inai a kuika kutiakui;
no s si pueda dejarte de amar.
nu kou indei a kui nakostnee y.

Toda mi vida se funde en tu vida,


Dukan ni kuaan ni kakui xi animo,
toda mi alma naci para tu alma.
ini anime dasaia nu animo.
Y hasta mi sangre dara
Te nsidaa niii nakoi
por no perderte mujer.
a ma ndauu nui.
Mujer de mi alma,
Nde na ni kakui,
nac para quererte.
yo nsia manu nui.

35

Dios nunca muere

(Dios ma bada kuiya)

Autor: Macedonio Alcal


uere el sol en los montes
Dabiya main yuku,
con la luz que agoniza,
nsidaa nduaya ni ndaba,
pues la vida en su prisa
nd te ia nu u ibi
nos conduce a morir.
kuina in kibi tn.

Pero no importa saber


Do k dansiama yu
que voy a tener el mismo final
a in kibi tn, anime kuistnaa,
porque me queda el consuelo
bachi yu kundaa ini,
que Dios nunca morir.
Dios ma bda kuiya naa.

Voy a dejar las cosas que am


Yu nakoi nsidaa nsia kuni yu,
la tierra ideal que me vio nacer,
uu nd indu ni kaku yu,
pero s que despus habr de gozar
yu inai kibi tn, nsia mani koi,
la dicha y la paz que en Dios hallar.
kodadi ini; yu ndakuian nu Dios.
S que la vida empieza
Yu a ie nu u ibi,
en donde se piensa
inain kesaa
que la realidad termina.
ndubi xinu ichina.
36

S que Dios nunca muere


Inai, Dios ma kuiya,
y que se conmueve
iniya kubaa
del que busca beatitud.
nu ana ko kuachi xi.
S que una nueva luz
Inai inga nchii,
habr de alcanzar
mia ndakuan nd
nuestra soledad
a ndoo mina yo;
y que todo aqul
te nsidaa kne
que llega a morir
nu ni xiine,
empieza a vivir
bichi kakune
una eternidad.
te ma ndbane.

37

Dos almas
(Ui anima)

Autor: Don Fabin


os almas que en el mundo
Ui nechi ndoo u ibi
haba unido Dios,
ni dakuastnaa y,
dos almas que se amaban
ui nechi kunistnaa;
eso ramos t y yo.
dibia ni sanduu nd.

Por la sangrante herida


Na ni sa ikumi y,
de nuestro inmenso amor,
miu ni sakunu yuu;
gozbamos la vida
na mani ni sandoona,
como jams se vio.
ma badaka kundua.

Un da en el camino
Do ichina in kibi,
que cruzaban nuestras almas,
a animana chindaa,
surgi una sombra de odio
ni kixi in a ui
que nos separ a los dos.
t ni sande daba nd.
Y desde aquel instante
Nde da kibi ni kuama
mejor sera morir,
ni xiina ni kui,
ni cerca ni distante
nu ndua yatni a xika;
podemos ya vivir.
ma kuika koi xi y.
38

El feo

(Te feu)

Autor: Demetrio Lpez


i te hablan de m, vida ma
Nu ne ibi ni kane sai,
si alguien habla de m en tu presencia,
nu ni kane sai na La;
diles que yo soy tu negro santo,
kachi yu ndui te kuu ini sau,
diles que yo soy tu negro santo.
kachi yu ndui te kuu ini sau.

Yo soy un feo,
Yu ndui te feu,
un feo que sabe amar
te feu nsiaka anima,
con todo su corazn,
ndisa kuu ini sau;
que te quiere de verdad.
ma bada nandodi y.

39

El min

(Te ichindia)

ll por el cerro mataron a un hombre,


Nde nu dini yuku ni sanite in latu,
de esos que en la noche se salen a miar;
bachi uu ndubee ni kea ni ichindia;
quin iba a pensar, quin iba a pensar;
yu ma bda kuisi, k nakani ini;
que por una miada lo haban de matar.
a ni ichindiama ni sanitea naa.

A los asesinos del min que mataron,


Bichi ni ndakuune ui te ni sani,
ya los agarraron, van a confesar;
ini bee kaa ni kanamate;
pues ellos dijeron que lo haban matado
nduitema n kachi: ni sanite latu,
en defensa propia, pues los iba a miar.
bachi miama ni ichindia saat.

40

El penltimo beso
(Chitui mi yuu)

Autor: Chuy Rasgado


ayando el sol
Na tuinuu,
te anunciar mi despedida,
yu kachi xu na kiin ichi;
quin sabe dnde ir,
k inain ndebi xan,
sin comprender por qu
k inai indu chun,
tal vez tu corazn
adi anima yo
conozca mi dolor
inaa a kuu x;
deja que imprima
yu dakutabi
el penltimo beso en ti.
a chitui mi yuu n.

Yo no s,
Bdaka,
yo no s por qu me marchar,
yu ko inain nd chun kaki naa,
slo s que por tu amor
yu inain saa miu
volver junto a ti a besarte otra vez.
yu ndekuni, te inga yu chitui yo naa.

Quireme,
Kunu yuu,
quireme como te quiero a ti,
kunu yuu na yuu kunii y;
bsame como te beso
chitu yu na yuu chitui,
y espero que nunca te olvides de m.
te ndiatui ma bdaka nandodu yu.
41

Si por mi ausencia llorars


Nu tnunsi ini yau n,
te vas conmigo,
nsi nduina kuna
conmigo vivirs,
nsiak kou nu yuu,
conmigo cantars;
nsiak kotu x;
contigo vivir,
nsiaka koi xu n,
contigo cantar.
nsiaka koti xu.
Rayando el sol
Na saa tuinuu,
marcharemos los dos
ndui animana saa
con Dios.
nu Dios.

42

Ella

(Mii)

Autores: Letra de Osvaldo Basil


Msica de Domingo Casanova

lla, la que hubiera amado tanto,


Mii, ana ni kuni sastnui,
la que hechiz con msica mi alma,
anime yo ni dachitua yaa biko;
me pide con ternura que la olvide,
mia kachia, mani mani yu nandodia,
que la olvide, sin odios y sin llanto.
ni nandodia; te masa kuakui naa.

Yo que llevo enterrados tantos sueos,


Ini anime indu chn kuaaka sani,
yo que guardo tantas tumbas en el alma;
yu chibai kuaa aa ini anime;
no s por qu sollozo y tiemblo
nde chun yu sakui nsidaa kibi,
al cavar una ms, una ms en mis entraas.
ini yu, inga aa, inga aa; kuaa bichi.

43

Embrujo

(Kuee tadi)

Autor: Napolen Baltodano


o s, mi negrita linda,
K inai ku umati xi,
qu es lo que tengo en el corazn,
nda ikumi anime yo,
que ya no como ni duermo
k xixique ni ko kidi;
sino pensando slo en tu amor.
kuisi nuu miu ninu ini naa.

Hay muchos que me aconsejan


Kuaak ne ibi kach
que te abandone, que me haces mal;
yu ni nakoi y, ma tua biu,
y yo no s lo que pasa
do yu ko inai inda kuu;
que cada da te quiero ms.
nsidaaka kibi kuu ini nu.
Y todos dicen lo mismo,
Ne ibi kachine miu
que t me ests embrujando,
ni chiu y kuee tadi,
que conmigo ests acabando,
kachine yu sani kundabi,
que ya yo no sirvo pa na.
kachine ma koka chuin.

Que ya no soy ni mi sombra,


Bichi k nduuke te dina,
que me ven y no me conocen;
k nakunikane yu naa,
que mi mal no tiene remedio,
kachine ma nii ke tatna;
que yo ya me perd,
sani ndaui naa,
yo me perd.
ndaui naa.

44

Espejito

(Yutata ti)

Autor: Lorenzo Barcelata


spejito compaero,
Y yutata ti ia nui,
mrame que triste estoy...
kundeeka un ia yu,
Se me fue el hombre que quiero
Ni nakoo te chee yu bichi;
y me muero por su amor.
te yu xii saa te.

Cuntas veces me ayudaste


Kuaa xichi ni chindeu
a vestirme para l!
yu, nadami saate,
Cuntas veces empaaste
Kuaa xichi ni ndu bido
al llorar por su querer!
a yu sakui saate.

Pero hoy, ya lo ves,


Bichi indeu n,
slo tengo tristeza y dolor;
ya kuaa a dandoo x;
cunto lloro desde que se fue
ndisa sakui nde na kuaan te
y no puedo vivir sin su amor!
te anime sani xiistnaa.

Dime t que eres fiel,


Kachi y bilu ti,
si algn da me vendr a consolar,
a in kibi ndekunute yo,
pues me mata esta pena tan cruel
bachi mi tnundoo sani x
y me muero de tanto esperar.
te yu kui, a ndiatuite n.
45

La Juanita

(Ku Juanita)
Autor: D.P.

uana dice, Juana digo,


Juana kachia, Juana kachi,
Juana traigo en mi memoria
Juana xi saxinitnuni,
cada vez que dicen Juana
nsidaa xichi tiakui Juana;
parece que dicen gloria.
na ian glori yu inini.

Ay, Juanita de mi vida,


K Juanita xi anime,
Juana de cabellos de oro,
Juana idi dini nsidi,
siempre, siempre yo te quiero,
kuu sastnuu ini sau,
siempre, siempre yo te adoro,
kuu sastnuu ini nuu,
siempre, siempre yo te quiero,
kuu sastnuu ini sau,
siempre, siempre yo te adoro,
kuu sastnuu ini nuu.

46

Siento el alma que se muere,


Tuxi, ini kuaan kuia
mi corazn no palpita,
te anime sani xia;
es tan slo por Juanita
xia saa ku Juanita,
la que no s si me quiere.
adi k kuu inia sai.

Si en tu dulce sueo, Juana,


Na y nsia kidu Juana,
escuchas mi triste arrullo,
te ininu yaa tasi;
duerme, duerme y slo piensa
nsia kudu te kunau,
que mi corazn es tuyo.
miu dandaku nuu anime.

47

La llorona

(Ku yorona)
Autor: D.P.

odos me dicen el Negro, llorona,


Nsidaa ne kachine tnui yorona,
negro, pero carioso.
tnui do nsiak ini.
Yo soy como el chile verde, llorona
Yu ndui na in yaa satu yorona,
picante pero sabroso.
yu satui do ndisa adi.

Ay, de m!, llorona


Ai ndabi yorona,
llorona de azul celeste.
yorona ansibi ndia.
Aunque la vida me cueste, llorona,
Mate ni kanine ini yorona,
no dejar de quererte.
ma bada nakoi yo bichi.
Si al cielo subir pudiera, llorona,
Nu ni kuii yu nani ansibi yorona,
las estrellas te bajara.
sinsibi danuisi nuu.
La luna a tus pies pusiera, llorona
Si yoo yu nakoi nu sau yorona,
con el sol te coronara.
te nduaya chikoi nu dinu.
Ay, de m!, llorona
Ai ndabi yorona,
llorona llvame al ro.
yorona kuna nuu yute.
Tpame con tu rebozo, llorona,
Chidabi yuu tixi pa yorona,
porque me muero de fro.
bachi ni kidi anime.
48

No s que tienen las flores, llorona,


Ko inai ndia kuu xi ita yorona,
las flores del campo santo.
ita ia nu nsidaa aa.
Que cuando las mueve el viento, llorona,
Na xichiya kida tachi yorona,
parece que estn llorando.
na ian sakuya na La.
Ay de m!, llorona,
Ai ndabi yorona,
llorona t eres mi shunca.
yorona miu nduu ku xunka.
Me quitarn de quererte, llorona,
Batuni kindiane animo yorona,
pero de olvidarte nunca.
do yu ma nandodi y.
Salas un da del templo, llorona,
In kibi ni keu beuu yorona,
cuando al pasar yo te vi.
yukan yu ni xini y.
Hermoso huipil llevabas, llorona,
Nsiak chikila dunu yorona,
que la virgen te cre.
yo naun na ia dimani.
Ay de m!, llorona,
Ai ndabi yorona,
llorona de ayer y hoy.
yorona iku xi bichi.
Ayer maravilla fui, llorona,
Iku ni sandia sastnui yorona,
y ahora ni sombra soy.
do bichi koka ka chuin.

49

Pregntale al sacamuelas, llorona,


Kachi xi t taba nuu yorona,
cul es el mayor dolor.
indu chika daku.
Si al que le sacan la muela, llorona,
A a tabate in nuu yorona,
o al que le roban su amor.
o a xina ndauu.
Las campanas claro dicen, llorona,
chimbana kaa nsia kaan yorona,
sus esquelas van doblando.
te ndisa ndaya dakadia.
Si mueres, muero contigo, llorona,
Nu xiu, anime kuia yorona;
si vives te sigo amando.
nu itiaku, kuu ini sau.

50

La Martiniana

(Ku Martiniana)

Autor: Andrs Henestrosa


ia, cuando yo muera
La, na kibi kui,
no llores sobre mi tumba,
nu yabi xi masa kuaku,
canta sones alegres mam
nsiak yaa kotu na x;
cntame la sandunga.
koto nui yaa sandunga.

No me llores, no, no me llores, no,


Masa kuaku yuu, masa kuaku yuu,
porque si lloras yo peno,
bachi tnundook yai;
en cambio si t me cantas
do nu miu xito in yaa,
yo siempre vivo, yo nunca muero.
dukan itiakui; ma bada xii.

Lucero de la maana,
Sitnuu xnu tuinuu,
el rey de todos los sones,
in yua xi nsidaa yaa biko,
canta a Martiniana: Ay, mam!,
kotu yaa Martiniana na x;
que alegre los corazones.
ko dii ini anime.
Si quieres que no te olvide,
Nu kunu a ma nandodi,
si quieres que te recuerde
te yu nsinuu ini sau;
canta sones alegres, mam,
yaa biko miu kotu na x,
msica que no muere.
nsidaa yaa ko xii.

51

La misma noche
(Dibini uu)

Autor: Chuy Rasgado


a misma noche,
Dibini u,
el mismo cielo,
dibini ansibi,
la misma hora.
dibini kibi.

El mismo cielo
Dibini ansibi
poblado de estrellas,
i chitu sinsibi,
qu luna tan bella.
si yoo nsia mani.

La misma noche me hace palpitar,


Dibini u sansii ini xi,
la misma luna me hace recordar
dibi si yoo dansinuu ini xi;
de aquella boca tan tierna, tan linda,
yuu na yutea, te bikoa, te bidia;
tan dulce al besar.
na miu chitu yuu.

Todo fue en vano, fue un engao


Ya kuaa dandabi uan
de aquella tentacin;
a yu ni kuni yo,
mi corazn se ha quedado en agravios
ini anime kui inia mia;
con miel de tus labios.
a bidika yuu.

52

Pero no importa, maana vendr


Do ni kokida, tnaa kixia na;
la misma noche la castigar,
dibini u kida kini xia,
aunque yo pierda,
mate ndau,
le quito el antifaz
kindiai a uu nua;
con que cubre su maldad.
a malu chidabi xia.

53

La Petrona

(Ku Petrona)
Autor: D.P.

eres la linda Petrona,


Miu ndu a biko, Petrona;
clavel de Tehuantepec.
ita xi Teguantepeek.
Rosa de Castilla en rama, ay, Petrona,
Chio ita ros kastil, Petrona
cortada al amanecer.
kendodone na iin baa.

En el jardn del amor, ay, Petrona,


Indu satnu ita anima, Petrona,
se para un pjaro a ver.
ni tnatuu in laa ti.
Despus de picar las flores, ay, Petrona
Ni tuiyuu unsi ita, Petrona;
no quiso permanecer.
te koni kunisi ndoosi.
Petronita de mi vida,
Petronita nechi stoi,
Petronita mi adorada.
Petronita nechi bei.
No te quiero por bonita, ay, Petrona,
Madi a biko indeu Petrona,
sino por mujer honrada.
kunii yo; a satnu inu.

54

La Sandunga

(Ku Sandunga)
Autor: D.P.

nte noche fui a tu casa,


u iku ni sain beu,
tres golpes le di al candado
ni dakasin uni xichi;
t no sirves para amores,
animo ma tua bia,
tienes el sueo pesado.
kuaa sasntuu yo kidu.

Ay! Sandunga, Sandunga


Ai! Sandunga, Sandunga
mam por Dios.
aa xi Dios.
Sandunga, no seas ingrata,
Sandunga, ma tua biu;
mam de mi corazn.
aa chi nduu stoo yu.

Me ofreciste acompaarme
Ni kachu xi, iini nunda
desde la iglesia a mi choza,
nde beuu xi nd bei,
pero como no llegaste
do a miu koni ndekunu,
tuve que venirme solo.
mindai ni naxikokuin.

Versin antigua

55

A orillas del Papaloapan


Yuu yute Papaloapan
me estaba baando ayer,
iku xich inakai,
pasaste por las orillas
yatni indu ie ni yau;
y no me quisiste ver.
te koni ndakotu nui.

Estaban dos tortolitas


Ni xini ui lungu kuati,
arrullndose en su nido,
chitustnaabe ini taka;
y por ms luchas que te hice
ni kachi xi y ndekotu
te hiciste desentendida.
ni koni tiaku a kachii.

Ay! Sandunga s, Ay! Sandunga no,


Ai! Sandunga jan, ai! Sandunga koo,
Ay! Sandunga del otro lado,
Ai! Sandunga inga bi ichi;
donde quiera que pego un brinco yo,
yuu nsidaa xan indu ndabi naa,
yo siempre caigo parado.
ma bada naxikonii.
Mosquito no mortifiques
Sikuiin dakui xi dini,
con tus cantos mal sonantes,
a kinika xito naa;
si me cantas no me piques,
nu xito, masa kou niii;
si me picas no me cantes.
nu xiu yuu, masa kotu.
56

La Sandunga

(Ku Sandunga)
Autor: D.P.

us trenzas causan destellos,


Yutu dinu nsia ya,
no por negras y sedosas,
mai a bitaa te tnuu nduchia;
sino porque son dichosas
a ya kudii inia,
cuando ruedan por tu pecho.
a nchiloa nu dinindodu.

Ay Sandunga,
Ai Sandunga,
Sandunga mam por Dios.
Sandunga aa xi Dios.
Sandunga, no seas ingrata,
Sandunga, ma tua biu;
cielo de mi corazn.
ansibi anima yu.
Eres un granito de oro
Yoo nduu in kaa ti ye
prendido en mi corazn
inakaa nde ini yu,
porque sabes que te adoro
a inau kuu ini sau;
te vales de la ocasin.
miu dandabu ini yu.

Versin moderna

57

Ay Sandunga,
Ai Sandunga,
Sandunga mam por Dios.
Sandunga aa xi Dios.
Sandunga, t eres tehuana
Sandunga, miu nduu teguana;
negra de mi corazn.
aa uma stoo yu.
Al pie de un rbol bendito
Nu saa in yutnu ii,
llorando me arrodill,
yu ninakuin sisi naa;
las lgrimas de mis ojos
tekuii koyo nduchinui,
se cuajaban al caer.
mi te ni nanduute yuu.
Ay Sandunga,
Ai Sandunga,
Sandunga mam por Dios.
Sandunga aa xi Dios.
Sandunga, tu amor me mata
Sandunga dandou ini,
cielo de mi corazn.
ansibi anima yu.

58

Las tres cosas

(Nsi unia ikumu)

Autor: Carmelo Larrea


i ser tu pelo,
Adi di dinu,
si ser tu boca,
adi yu miu,
si sern tus ojos
adi nduchinuu
o son las tres cosas
o di nsi unia
que me han vuelto loco.
ni dadanaa ini.

No s que decirte
Ko sanii ini
ni s cmo hablarte,
nuu miu ansa kain,
ni cmo explicarte
te ansa kui yu kachi
las cosas tan raras
nsida ndoo ini
que siento al mirarte.
na inde nuu.

59

Es tu pelo negro,
a tnuu idi dinu,
es tu boca roja
xi a kuaa yuu
o tus ojos claros
te ndui nduchinuu
que encienden mi alma
chua anime
tan slo al mirarlos.
na nsi unia indei.

Eres tan divina,


Nsiaka indeu,
eres tan preciosa,
ndisa biko nau,
que no es ni tu pelo,
madi idi dinu,
tus ojos, tu boca;
nduchinuu te yuu;
pues son las tres cosas.
nsia ia nsi unia

60

La ltima copa

(Nde a yooni koi)

Autor: Francisco Canaro


che amigo noms cheme y llene
Chitakuaka ndute ini nui,
hasta el borde de la copa de champn,
chitudini si biluxi yo n;
que esta noche de farra y de alegra
a ne ibi sa sakune, sa xiine,
el dolor que hay en mi alma quiero ahogar.
yu dakai tnundoo kidax.

Es la ltima farra de mi vida


Nde u bichi, yu xii ndute ini;
de mi vida, muchachos, que se va;
bachi anime, sa kuaan ndaba na;
mejor dicho se ha ido tras de aqulla
kuain kachi, kuaan a inga xan na;
que no supo mi amor nunca apreciar.
te anime ni ndoo mia kidaa.
Yo la quise, muchachos, y la quiero
Yu ni kunia dina te nde bichi,
y jams yo la podr olvidar,
te ma sai nandodo ini a,
yo me emborracho por ella
yu xi saaa na;
y ella quin sabe que har.
te mii, ndia kidaa.

Echa amigo ms champn,


Yo dakeeka ndute ua,
que todo mi dolor bebiendo quiero ahogar,
nsidaa tnundoo xi dakaia kunistnee;
y si la ven amigos, dganle
te nu nixinindaa, kachinda
que ha sido por su amor
saa animaa,
61

que mi vida ya se fue.


anima xi; kuaanstnaa.

Y brindemos noms la ltima copa


Te nsidaana ndakanina s bilu,
que tal vez tambin ella ahora estar
bachi adi dukan kidastnaa a;
ofreciendo en algn brindis su boca
a kamania yuua inga xan,
y otra boca, feliz, la besar.
inga yuu dachitu xia na.

62

La vida es un momento
(Too uuni yaana u ibi)
Autor: Chuy Rasgado

ara tener a una mujer


N ikumi ndo in aa chi,
hay que sufrir, saber vivir, saber perder,
sa xiina, sa itiakuna, ndauuna;
a una mujer se necesita no ofenderla,
ma kaan kinina xi aa i biko,
a una mujer se necesita comprenderla.
nua nd kuninina nsidaa a kunia kachia.

Tuve un amor, hermosa flor,


Yu ni sa ikumi in ita ti,
con su perfume se calmaba mi dolor;
mi dikoya dakuatu nu tnundoo x;
yo la quera intensamente, pero un da
kuaa sstnuu yu ni kuniya do in kibi,
la vi prendida en el pecho de otro amor.
ni nakinuiya nu chio inga ne ibi.
As es la vida, no hay que esperar,
Dukan ni kuu, ma kuika kundiatui,
llega una sombra y luego se va;
ni nakuitnu, te sani nanchii;
as es la vida, no hay que llorar,
dukan ni kuu, ma kuakukana;
hay que rer, cantar y gozar.
ko diina te kotona in ya.

Cuando un amor te venga a buscar,


Nu in aa chi nandukua yo,
brndale un beso porque se va;
miu chitu yua bachi sa kuaan;
as es la vida, no hay que esperar,
dukan ni kuu, ma kuika kundiatui;
es un momento y nada ms.
too uuni yaa ayo na.
63

Me despido de ti
(Nakindei xu)

Autor: Chuy Rasgado


ariquita, me despido de ti,
Marikita, nakindei nuu yo,
yo no s si vuelva a verte ms,
ko inai a naxikokuin;
tus recuerdos llevo dentro de m
ndisa kuaa nsinuu ini yo,
y tu amor no olvidar jams.
te ma bada, nandodi yo.

El destino me separa de ti,


Sani tande ichi nchikuna xa,
aunque s que t me quieres a m
do yu inai kuaa kunu yuu naa;
no lo puedo decir, t no debes de saber
yu ma kachiama na, masa kunitnuu a;
lo que me hace padecer.
a kuaa dandoa yu.
T me enseaste a querer,
Yo ni chinau yu xa,
me entregaste toda tu alma y tu ser
ini yo ni dakutabu yu naa;
y yo te quiero, te venero,
yu ndisa kuaa kunii animo,
y no quisiera alejarme de tu amor.
te ma bada ini anime, nakoa yo.
Me duele el alma al partir
Ini kuia, kuain naa,
y mi corazn se siente morir,
te anime kunia kuia na xa;
pero el destino nos separa
do nua ndo bichi nakostnaana,
desde el ltimo camino del dolor.
nde ichi ia tnundoo ini yu.
64

Mi Juchitn

(Juchitaan xi)

Autor: Carlos A. Pea


uchiteca que al rayo de luna
Juchiteka na nchii ndai si yoo,
vas luciendo tu gracia gentil,
nsia mani yo nau na x;
que coronas de nieve y espuma
miu inaun chi iun, te yua
el encaje del blanco huipil.
xi chikila dunu kuxin yaa.

Juchiteca de los pies descalzos


Juchiteka ku xika sisaa,
en las claras maanas de abril,
yoo abril na laka tuinuu;
en la comba de tu jicalpextle
ini yaxin kuaa idodinu,
llevas preso el amor que te di.
ini anime; niu kuaan naa.

Juchitn, Juchitn,
Juchitaan, Juchitaan,
tus recuerdos en mi alma estarn,
ndisa kuaa nsinuu ini yo
Juchitn, Juchitn,
Juchitaan, Juchitaan,
mis canciones a ti llegarn.
nsidaa yaa xi dasai nu yo.
Por llevarte en sus alas, istmea,
Yo na kuaun nde todo chiiun,
se desmaya a tus plantas el mar,
nde nu sau ni sakasan maar;
te salpica de perlas los flancos
ni dandiachia tekui yuyu iko,
y en las rocas se pone a llorar.
te nu kaba mia sakua y.

65

Juchiteca que al rayo de luna


Juchiteka na nchii ndai si yoo,
y de pie sobre el alto cantil
diki daba miu indeu maar;
una estatua de bronce pareces
te miu naun na in aa kaa,
desafiando al marino confn.
te ma bda dayuiama yo,
Juchitn, Juchitn,
Juchitaan, Juchitaan,
de ti llenas mis voces estn,
nsidaa tachu dachitu nuu yuu;
Juchitn, Juchitn,
Juchitaan, Juchitaan,
y en las brisas a ti llegarn.
main tachi dasaia nuu yo.

66

Mi linda Oaxaca
(Oaxaka biko x)

Autor: Jacobo Kendis


uy lejos estoy de ti,
Na xikaku ie nu yo,
rincn de ensueos y flores,
dasania yu ita ndia,
la tierra donde nac
uu nde ni kaku yuu;
y en donde estn mis amores.
indu ia aa ikumi.

Oaxaca, vives en m
Oaxaka io ini yu,
y yo por ti doy la vida,
yu kuai yo nsidaa anime,
oye la voz de mi angustia
yo tiaku tachi kundaya;
que llora y que canta
mia sakua te xitoa,
queriendo volver.
te nua nuu yo.

Linda Oaxaca de mi alma,


Biko Oaxak xi anime,
no quiero morirme
yu ko kain kui;
sin volverte a ver.
ma kunike yo.

Cario que llevar


Nde ini kunii yo,
guardado como un tesoro,
chibai yo ini anime;
jams yo te olvidar,
ma bada nandodi yo,
es mucho lo que te adoro.
yu ndisa kuu ini sau.
67

Si nunca te vuelvo a ver,


Nu ma bada kuni yo,
Oaxaca de mis amores,
Oaxak xi nsidaa anime,
dile a mi amor que sus besos
kachi xi aa ikum,
que aoro por siempre
kunii koa nu ndai
quisiera tener.
te chitua yuu.

68

Mi vida

(a mani)

i vida, ah te dejo el alma


a mani, nu nakoi anime,
hecha mil pedazos de tanto sufrir;
ndisa ni kuxea dandoua naa;
los besos que antes fueron mos,
na biko ni sachitu yu,
han sido en mi vida todo mi penar.
ni nandua tnundoo kuni kani xi.

Me duele que no me comprendas


Anime kui inia mia,
y juegues con mi corazn,
a miu k kuniko a;
maana, tal vez sea muy tarde;
tnaa ida na naxikokuiun,
cuando arrepentida busques mi perdn.
biin, ma kuika kuikanu ini nuu.

69

Mujer

(Ku La)

Autor: Agustn Lara


ujer, mujer divina,
Ku La, nsia ku La,
tienes el veneno que fascina
yo ikumu tatna na in dua
en tu mirar.
ndui nduchinuu.

Mujer alabastrina,
Ku La, ku aa kuxin,
tienes vibracin de sonatina
inu inakaa mi kuisi yaa
pasional.
te dadan.

Tienes el perfume de un naranjo en flor


Miu ikumu diko ita nu sikaba,
el altivo porte de una majestad.
yo nsiak nu na in nuu dimani.
Sabes de los filtros que hay en el amor;
Te inau tatna ia nde nu amoor,
tienes el hechizo de la liviandad.
yo ikumu a dandabi un xina.
La divina magia de un atardecer
Nsia nau na nda ora dabi ya,
y la maravilla de la inspiracin.
te a nsia mani ia nde ini yo.
Tienes en el ritmo de tu ser,
Yo ikumu a snsii miu,
todo el palpitar de una cancin...
nsidaa a dakuchi mii in yaa...
Eres la razn de mi existir... mujer.
Saa miu ie nu u ibistnaa... La xi.

70

Naela

(Ku Naila)

Autores: Heriberto Snchez y Juan G. Vasconcelos


n una noche de luna
In u nchii nina si yoo,
Naela lloraba ante m,
ku Naila ni sakua nui;
ella me hablaba con ternura,
miia ni kaan mania xi,
puso en mis labios su dulzura.
miia chituua nua yui.

Yo le pregunt por qu lloraba


Indu chun saku kuo ni kachi,
y ella me contest as:
te ni naxikoniia:
Ya me embriagu con otro hombre,
Ingate sa ikumi anime,
ya no soy Naela para ti.
ko nduuke ku Naila xu.
Ya me embriagu con otro hombre,
Ingate sa ikumi anime,
ya no soy Naela para ti.
ko nduuke ku Naila xu.

Naela di por qu me abandonas,


Naila, indu chun nakoo miu yuu;
tonta, si bien sabes que te quiero;
Naila, ndisa kuu ini sau;
vuelve, ya no busques otro sendero,
naaxi, masa nanduku inga ichi,
te perdono porque sin tu amor
kuikanu ini sau, bachi nu kou;
se me parte el corazn.
xi anime kuistnee.

71

Pobre de m
(Ndab yu)

Autor: Agustn Lara


ol de mi vida, luz de mis ojos,
Ndua ora ini, ndua nduchi nui,
sienten mis manos
na ndoo ndai
cuando acarician tu tersa piel,
na nsia tni nu iko na;
mis pobres manos, alas quebradas,
ndab nu ndai, ndixin ni tnanua;
crucificadas... crucificadas bajo tus pies.
ni kuaaa kruus... ni kuaaa kruus nu saa miu.

Abre los brazos maravillosos


Ndui chio nakuno, chio nsia mani;
y entre sollozos
a ndabi sakui,
llvate mi alma... que es para ti.
kunii anime... tabu kundua.
Qu culpa tengo de ser tan tuyo
Ko kuachi yuu a miu nduu stoi,
de que tu orgullo
a ia inu
sea mi cadena, pobre de m.
ni sunia sai, ndab yu naa.

72

Por la cruz
(Saa miya)

Autor: Alberto Domnguez


en conmigo, mi vida,
Naaxi, aa mani,
ten confianza en el cielo,
kandisa yuana ansibi;
por la cruz yo te juro
saa miya yu kachi
que no te har sufrir.
yu ma dandoi yo.
T sers la alegra
Miu kunduu a dii,
de mis nuevos anhelos,
mani mani kondoona;
nada habr en este mundo
ma dasa in tnundoo
que nos haga mentir.
nu u ibi xina.

Y si llega ese da
Na kesaa kibi kachu,
en que seas mi consuelo,
miu kunduu tnunde ini;
por la cruz yo te juro
saa miy yu kachi,
ser slo para ti.
nechixu kunduu yuu.
Si no cumplo lo dicho,
Te nu kaan chikuei,
con mis manos hara
ndai yo kidayukan
mi terrible verdugo
in te dana sastnuu;
para vengar tu amor.
tnuuu xu ndoobia.
Pero no ha de ser,
Do ma kuama na,
si te adoro yo.
bachi kunii yo.

73

Presentimiento

(Ini ni xini inia)

Autor: J. Pacheco
in saber que existas te deseaba,
Yu takuni animo te ni sania,
antes de conocerte te adivin;
yuu ko inai miu io ini yu;
llegaste en el momento
do ni kesau in kibi
que te esperaba,
na ndiatui yoo,
no hubo sorpresa alguna
bachi yu ndiatui kixu
cuando te vi.
te ni kesau.

El da que cruzaste
In kibi ni chindau
por mi camino,
ichi anime,
tuve el presentimiento
ini ni xini inia
de algo fatal;
a kuu xi yuu,
esos ojos, me dije,
ndui nduchinuu, ni kachi,
son mi destino,
stoi kundua;
esos brazos morenos
te nsiak chio miu,
son mi dogal.
dee xi kundua.

74

Qu chula es Puebla

(Na bikokua ia Tensioo)

Autor: Rafael Hernndez

u chula es Puebla, qu linda,


Na bikokua ia Tensioo,
con sus mujeres hermosas
xi nsida stn aa kuachi;
que tienen caras de rosas
ana ikumi nuu ita,
y tienen labios de guinda.
aa yuu chiki kai.
Trozo de cielo en la tierra,
Yuchi ansibi nuu uu,
sa es mi Puebla bonita,
a jaan nduu Tensioo biko,
sa es mi tierra bendita
a jaan nduu u a mani;
que tantas joyas encierra.
kuaaka ndia a chibaa.

Qu chula es Puebla, qu linda,


Na bikokua ia Tensioo,
qu linda, qu chula es Puebla.
na nsia , Tensioo biko.
Puebla, tacita de plata,
Tensioo yaxin ti yee,
cuando no piso tu suelo
na uuxu ko sanitni,
es tan grande mi desvelo
banaxi kuaan ko kidi;
que la nostalgia me mata.
satnixi mi tnuunsi ini.

75

Qu bellos son tus altares,


Nsiaka ini beuu,
mi hermosa Puebla querida,
Tensioo biko a mani;
por quien dara la vida
yu dakutabi miu ini,
como te doy mis cantares.
na dakutabi yo yaa xi.

Puebla, bonita y brava


Tensioo biko sstnuu,
por tu leyenda y tu historia,
xi nsidaa kachi tutu;
Puebla, cubierta de gloria,
Tensioo ia nde ansibi,
linda Puebla, tierra ma.
Tensioo xi, uu mani.

76

Que te vaya bien

(Ni chindee ya yo)

Autor: Federico Baena


o me importa que quieras a otro
K dansia yu bichi a miu
y a m me desprecies,
kunu inga ne ibi,
no me importa que slo me dejes
k dansia yu a ndoo mindai;
llorando tu amor.
sakui sau na.

Eres libre de amar en la vida


Te nu miu yau inga nundaa,
y yo no te culpo
ma kunduama kuachu;
si tu alma no supo quererme
bachi animo ma bada ni kunia,
como te quiero yo.
na yu ni kuni yo.

S muy bien que es en vano


Yu inai kukidaxi
pedirte que vuelvas conmigo,
kachi, ni naxikokuiun;
porque s que t siempre has mentido
bachi inai miu dukan ni kuaan,
jurndome amor.
yo dandabu yu.
Y yo en cambio no quiero engaarte
Do kunaun, ma bada yu kadi
ni daar tu vida,
nsidaa ichi animo;
soy sincero y sabr perdonarte
nua yu bichi kuikanu ini sau,
sin guardar rencor.
ma chuun ini nu.

77

No creas que siento desprecio


Ma sau kukaun, a xii
al ver que te alejas,
a miu ni ku xiko;
si me dejas por un nuevo amor,
nu miu kuaun xi inga ne ibi,
te dejo tambin.
yu nakostnee yo.

Que al fin con el tiempo, el olvido


Yu inain nsidaa kibi baxi,
curar mis penas;
yu kudadi ini;
sigue feliz tu camino,
yo nsia ichi ni kiun;
que te vaya bien.
ni chindee ya yo.

78

Recuerdos de ti
(Nsinuu ini yo)

Autor: Roque Carbajo


oy que me encuentro
Bichi, na xika
solito tan lejos de ti,
sstnuu yu xikanui yo,
no sabes cunto te extrao
ndisa nsinuu ini yo;
y sufro por ti.
tnundoo nduama.

Cuando te tuve cerca


Na n sa ikumi y nde
de mi vida,
yatni anime,
nunca me imagin
yu koni sanistnee
que te quera.
a kunu yuu.

No sabes cuntos amores


Ko inau kuaa anima
dej por ah...
ichi ni nakoi,
pero de todos juntitos
doko nu nsidaa ni kua;
me acuerdo de ti.
nsinuu ini yo.

No llores corazn
Ini, ma kuaku naa;
no me hagas padecer
masa dandou yu,
que an falta mucho tiempo
bachi kunika kibi
para volver.
dandu nsia a.
79

Salina Cruz

(uu salina Kruus)


Autor: D. A. R.

alina Cruz, tierra tropical,


Salina Kruus, uu nchii din;
tierra bendita baada por el mar.
in uu nsia dakuch tekuii maar.
Hay en tus playas reflejos de ilusin,
I na bii i in a dakuninuu,
los pescadores entonan su cancin.
te xtnii siaka xxitote in yaa.

La fresca brisa que viene a acariciar


In tachi yuyu idadiki nuu,
de la tehuana su dulce bienestar.
teguana biko; nsiak io naa.
La mar semeja un espejo
Danaa maar in yutata
que retratando a la luna,
indu natsa si yoo,
como alegres lentejuelas
nai si nsikitnuu kuati,
que vuelan sobre la espuma.
na ndaba diki chiiun.
Tienes cantar de sirena,
Xit na in aa siaka,
tienes mirar de la luna,
indeu na indee s yoo;
eres mi tierra querida,
miu nduu in uu yu kuni,
la tierra bendita
uu nsia mani
que me hace soar.
ni dasanix.

80

Sentencia

(Nsinuu inu yuu)

Autor: Pablo Valdez Hernndez


e acordars de m
Miu nsinuu inu yu
mientras yo viva,
dukan ni kuaan,
te acordars de m
miu nsinuu inu yu;
toda la vida.
na yuu itiakui.

Te acordars de m
Miu nsinuu inu yu,
porque en la vida,
te nuu u ibi;
la sentencia de amor,
ni sakunu yu,
y la sentencia de amor,
te a ni sakunu yu;
nunca se olvida.
yu ma nandodia.

No pensaste ni un momento
Ko nakani inu bichi
vida ma,
aa mani,
que la vida sin ti
a nu kou yu ndaui
no la quera.
nu u ibi.
Te entregu la ilusin
Tnunsi ini yu iee
y mi agona,
a niu anime,
y te llevaste tambin,
te niu kuaanstna,
y te llevaste tambin,
te niua kuaanstna;
toda mi vida.
xi nsidaa ini.

81

shunca

(Ku xunca

Autores: Lorenzo Barcelata y Ernesto Cortzar


a luna se ve de noche,
Si yoo nchii ndaisi uu,
el sol al amanecer,
te nduaya na ni tuinuu;
hay quienes por ver la luna
i nechi indee yoo,
otra cosita no quieren ver.
inga in aa k indee nea.

Me dicen que soy bonita,


Kachine ndui aa biko,
quin sabe por qu ser,
xinda nd chun nduama na;
si alguno tiene la culpa
n ana ikumi kuachi,
que le pregunten a mi pap.
ni ndakatnuune nu yu naa.

Shunca para ac, Shunca para all,


Xunka, naa yo; Xunka, kuaan ma;
ay! las olas que vienen y van,
kuaan baxu a todo xi maar,
Shunca para ac, Shunca para all,
Xunka naa yo; Xunka, kuaan ma;
ay!, cario me vas a matar.
kuaun knu anime na xa.

Mi hamaca es de pura seda


Bitandali unu bei
y est bajo del palmar,
te nchiloa tixi nu uu,
mas no te hagas ilusiones
yo masa kudii inu,
que en ella duermen mam y pap.
bachi jaan kidi di xi yu.
82

A los hombres hay que amarlos


Na kunina in te Chee,
sin drselos a entender
ma bada datuina ,
porque cuando los queremos
bachi n datina ma;
van y se buscan otra mujer.
inga ku Lia nandukut.

83

Sin ti

(Nu kou)

Autor: Pepe Guzar


in ti no podr vivir jams;
Nu kou, ma bada kutiakustnee;
y pensar que nunca ms
tnunsi ini kida xi
estars junto a m.
a ma kou diin yu.

Sin ti qu me puede ya importar,


Nu kou ko dansia yu n tna
si lo que me hace llorar
ana ni dakuaku xi;
est lejos de aqu.
ndisa xika iastnaa.

Sin ti no hay clemencia en mi dolor,


Nu kou, mi tnndoo ya stnee;
la esperanza de mi amor
tnunde ini ndaka xi,
te la llevas al fin.
niun a kuaan da.
Sin ti es intil vivir,
Nu kou, yu ma kuika koi yo;
como intil ser
bachi ma badaka
el quererte olvidar.
yuu nandodi yo.

84

Solamente una vez


(In mindaa xichii)

Autor: Agustn Lara


olamente una vez am en la vida,
In mindaa xichi naa ni kuni anime,
solamente una vez y nada ms,
in mindaa xichi naa te sa ni ia;
una vez nada ms en mi huerto
in mindaa xichi bei ni tasa
brill la esperanza, la esperanza
kida tnunde ini, tnund ini
que alumbra el camino de mi soledad.
datnuu ichi tsi; indu xikanui.

Una vez nada ms se entrega el alma,


In mindaa xichi naa, inina dasan;
con la dulce y total renunciacin,
nsia mani dasai anime nu,
y cuando ese milagro
te n mii ya ni kachiya
realiza el prodigio de amarse,
nsia kondoona u ibi;
hay campanas de fiesta
kadi biko nsi kibi,
que cantan en el corazn.
beuu nu animana va.

85

Surianita

(Ku Surianita)
Autor: D. P.

urianita, capullo de rosa,


Surianita ndutu ita ros,
que naciste a la orilla del mar,
miu n kaku nde kesaa maar;
en tu cara triguea y sedosa
ndisa kunii yo a uma nuu,
mis caricias quisiera dejar.
mani mani, tnindai nuu na.

Suriana, sandunga,
Suriana, sandunga,
al son de marimba
na ndyo marimba,
tu cuerpo se cimbra
kidinini iko
gallardo y gentil.
itasau yaa.
Suriana, sandunga,
Suriana, sandunga,
pareces mueca,
na biko kua nau
entre los encajes
nu mai chikila
del blanco huipil.
dunu kuxin yaa.

Cuando duermes tranquila en tu hamaca,


Na induu nuu unuxu kidu,
a la sombra de un verde palmar,
tixi ndaa nu uuma na;
con los rayos de luna de plata
mai ndua s yoo nchii nina,
mi alma triste se pone a cantar.
ndaya ndaya, ini xitoa naa.
86

Te amar toda la vida

(Kuni yo dukan ni kuaan)

e amar toda la vida,


Kuni yo dukan ni kuaan,
todos los aos, los meses y los das;
nsidaak kuia, nsidaa yoo, nsidaa kibi;
todas las horas y todos los instantes
nsidaak or te nsidaa kuaa xichi,
mientras pueda latir mi corazn.
na anime biini kui ndakuchia.

Tendrs las flores de mi amor en primavera,


Kukumu ita xi anime nde primavera,
en el verano, aumentar el calor de mi pasin;
na kixi dabi, kuaa yoko anime dasai nu yo,
y en el otoo, cuando las hojas caigan
na koyo kuaya xi nsidaa ytnu tat,
tendr tu vida una nueva ilusin;
kukumi inu ingaka sani stna;
y en el invierno tendrs el fuego
te dini kuia chiui animo
de mi corazn.
xi anima yu.

87

Tehuanita

(Ku teguanita)

Autor: Chuy Rasgado


ella tehuanita, flor suriana,
Teguanta biko ita surian,
tanta ropa llevas cual gitana
kuaa dunu ndixu, bii jitana;
que pareces linda mariposa,
yoo nau na si tumba biko,
eres tan bonita y tan hermosa.
te y nsia mani biko naun.

Quiero que t sepas lo que siento,


Y kunau nakani ini,
pero dame un poco de tu aliento,
do y taxu ini tachi animo,
bella tehuanita, rosa del amor,
teguanta biko, ita xi amoor;
porque yo te quiero y te venero de corazn.
bachi niu ini te nsia mani yu kunii yo.
Tus sublimes sones son muy bellos,
Nsidaa kuisi yaa xu ndisa bikoa,
bailas la sandunga con orgullo,
nsia itasau yaa sandunga,
bailas la tortuga y la petrona
itasau yaa xi k petrona,
y en tus templos lloras con llorona.
saku nuu beuu na yorona.

Linda tehuanita, nunca llores,


Teguanta biko, masa kuaku,
lleva tus canciones a las flores,
y kunii yaa xu main ita
bella tehuanita, rosa del amor,
teguanita biko ita xi amoor
porque yo te quiero y te venero de corazn.
bachi niu ini te nsia mani yu kunii yo.
88

Tehuantepec

(Teguantepeek)

Autor: Pepe Guzar


rpico clido y bello,
uu biko uu nchii din,
Istmo de Tehuantepec,
Nuu xi Teguantepeek,
msica de una marimba
yaa kidandaa marimba,
maderas que cantan con voz de mujer.
na bikok xitoa, na in aa chi.

Tehuantepec, Tehuantepec,
Teguantepeek, Teguantepeek,
Tehuantepec, Tehuantepec,
Teguantepeek, Teguantepeek,
msica de una marimba,
yaa kidandaa marimba;
maderas que cantan con voz de mujer.
na bikok xitoa, na in aa chi.
Tehuana, la de la piel tostada,
Teguana, aa chi iin ni kadu,
Tehuana, la de la voz timbrada,
Teguana, aa nsiak tachia;
te cubres con encajes,
idabu mi chikila,
bordan tu traje flores de seda,
nsiak chitu ita nu dunu;
pareces una virgen
yo i na i dimani,
que de un retablo se desprendiera.
te xikanuu y ini beuu.

89

Tehuana, la del alma suriana,


Teguana, aa chi kuaan baa;
que bailas, de la marimba el son,
y biko itasau in yaa,
preciosa, rumbosa,
na bikoka nau;
virgen de mis amores,
dimani xi anime,
mujer de encaje, de seda y sol.
ku dunu chikila; aa uu nchii din.

90

Temor

(Yu yuii)

Autor: Gonzalo Curiel


emor de ser feliz a tu lado,
Yu yuii ko diii yatni diun,
miedo de acostumbrarme a tu calor,
yuii nuda ni kain xi yoko miu,
temor de fantasa, temor de enamorado
a yuii te yu sania, a yuii ichi animo;
que no me deja saborear tu amor.
te k nakoa yu sai nde ini yo.

La medrosa emocin de comprenderte


Ndisa snsii ini koi nundau,
despert mi temor de acariciarte;
te nsinuu inia, yuii tnii inii iko;
un angustioso miedo de quererte
kuaa sastnuu yuii kuni animo,
y de no ser capaz de olvidarte.
te yu ma bada stnaa miu nandodi.
Se impregn mi romance con tu risa,
Nde ini anime ni sodu a nsia saku,
mi inspiracin se fue cuando te fuiste,
kuaan nde inistnee na kuaan xiko;
te llevaste mi vida con tu prisa
yo niu anime a nsiik inu,
y me dejaste inmensamente triste.
te ni nakou yu; mi tnuunsi ini ie.

91

Toda una vida

(Dukan ni kuaan)

Autor: Oswaldo Farrs


oda una vida me estara contigo,
Dukan ni kuaan, yatni diun yu koi;
no me importa en qu forma
ko dansia yu bichi
ni cmo ni dnde, pero junto a ti.
nde kibi kunduama, do yu koi diun na.

Toda una vida te estara mimando,


Dukan ni kuaan, nsia mani kundoona;
te estara cuidando
yu kuinui animo,
como cuido a mi vida, que la vivo por ti.
na inui anime; te yu koi xun na.
No me cansara de decirte siempre,
Yu ma xabi kachi, nsidaa kibi baxi
pero siempre, siempre,
te dukan ni kuaan,
que eres en mi vida, ansiedad,
inakau anime te snsii ini;
angustia y desesperacin.
dakun uanma yu.

92

Tres palabras
(Nsi unia)

Autor: Oswaldo Farrs


ye la confesin
Bichi kuninu yuu,
de mi secreto,
a ia nde ini,
sale de un corazn
ini anima yu naa;
que est desierto.
mindaa ni ndoa.

Con tres palabras


Yu uni xichi
te dir todas mis cosas,
kachi xu nsidaa a ndoi,
cosas del corazn
a ndoo inistnee
que son preciosas.
nsiaka naa.
Dame tus manos, ven,
Taxi ndui ndau nui
toma las mas,
te tnii ndui ndai,
que te voy a confiar
kuain nakani xu
las ansias mas.
a ndoo ini.

Son tres palabras


Nsi uni kuisia
solamente mis angustias
inakaa nde ini anime,
y esas palabras son:
te mia kachia xu na:
Cmo me gustas!
Nsiaka nau!.
93

T eres mi destino

(Miu nduu sitnuu xi)

Autor: Carlos Gmez Barrera


eres mi destino
Miu nduu sitnuu anime,
y no te imaginas
ma bada inau,
lo que yo bendigo a Dios
kuaa yu da iii nu Dios,
porque quiso disponerlo as.
bachi mi y dukan kun ya.

T eres mi destino
Nduu sitnuu anime,
y no tengo miedo
yu ma bada yuia
de afrontar contigo
te dayui nduina,
las adversidades en el porvenir.
a kida chikuee nuuna kibi tnaa.
T eres mi destino,
Miu nduu sitnuu anime,
bendito destino,
na nsia sitnuu;
y si me ofrecieran
nua ni taxi kuaane
riquezas y gloria
tuni te ansibi
renunciando a ti.
te nakoi yo.

94

Sin vacilaciones
Ma nakani ini,
yo respondera:
te naxikoni:
prefiero la muerte
chikaguaa kui,
a la gloria intil
ko kunii ansibi
de vivir sin ti.
nu ma koi xi yo.

95

T me acostumbraste
(Yo dakaun ini)

Autor: Frank Domnguez


me acostumbraste
Yo dakaun ini
a todas esas cosas
nsidaa a kuu u ibi,
y t me enseaste
ni chinau ini
que son maravillosas.
nsidaa a nsia mani.

Sutil llegaste a m
I ii yo ni kesau
como la tentacin,
na chikuee un,
llenando de inquietud
ini sansii stnaa
mi corazn.
xi anima stnee.
Yo no conceba
Ko kundaa ini
cmo se quera
ansa kunii yo
en tu mundo raro
nu u ibi inu,
y por ti aprend.
ni dakuau yuu.

Por eso me pregunto,


Saama ndakatnui
al ver que me olvidaste,
a ni nandodu ini,
por qu no me enseaste
nd chun ko ni chinau
cmo se vive sin ti?
nansa yu koi nu kou?.
96

Un momento

(Iyuu ini animo)

i me dejas vivir en tu vida,


Ni kandiso, yu koi yatni diun;
tan slo un momento me conformar;
mate in mindaa xichi, batuni sa ia;
me parece que no estoy pidiendo tanto
tuxi ini, iyulngu xiken nuu;
comparado con lo mucho, que por ti llor.
ma ndudaba xi a kuaa ni kuu ini nuu.

Un momento de tu vida slo quiero,


Iyulngu yatni diun, yu kuni koi;
un momento para hablarte de mi amor;
te ndatnui xu a kuaa kunii yo,
y contarte de mi amargo sufrimiento
te nakani xu tnndoo kida ini;
cuando ansioso te esperaba el corazn.
tnunsi ini ia anime ndiatua yo.
Un momento bastar para adorarte
Mate iyuu ini animo taxu nui,
y despus podrs dejarme,
te n in kibi kunu kuun,
perdido en la soledad;
miu nakou yu te sa ia;
porque yo podr vivir sin tu cario,
bachi batuni kutiakui nu ma kou,
recordando aquel momento
a yu kuaa nsinuu ini
que ser una eternidad.
miu ni sakunu yuu.

97

Una copa ms

(Koona ingaa)

Autor: Chucho Navarro


na copa ms
Koona ingaa,
te brindo al despedirnos,
te nakindena bichi;
una copa ms,
koona ingaa,
que nos har olvidar.
nandodona da.

Una copa ms,


Koona ingaa,
tal vez un poco amarga,
adi sa ni ku ua;
por nuestro gran cario
a mani ni sandoona
que nunca volver;
ma bdaka kundua;
una copa ms.
koona ingaa.

Es la ley de la vida,
a kesaana u ibi,
el nacer y morir,
te ni nsiina yo;
nuestro amor fue tan grande
nsiak ni sandoona
y dej de existir.
te ni xiama na.

98

Vives en m

(Itiaku ini anime)

oy yo vengo a decirte
Kuain kachi xu bichi,
que an vives en mi alma,
miu itiaku ini anime;
que todo mi cario
a ni kuu ini sau,
es siempre para ti.
nsidaama kuaan nu.

Que arde en mi existencia


uu sikai ko ndaba
el calor de tus besos,
a ni sachitu yui,
en un loco embeleso
ni dakuitana mina
te entregaste a m.
na ni sa ikumi yo.
Qu dulce es recordar
Na biko nsinuu ini
aquellas gratas horas,
kibi ni sandoo mina,
que siempre muy juntitos
ndisa kuaa sastnuu;
estbamos los dos.
miu ni sachitu yuu.
Hoy yo vivo aorando
Bichi kutasi ini
recuerdos del pasado,
nsida ni kuu sanaa,
en mi alma has dejado;
nde mi kuisi tnundoo
slo angustia y dolor.
ini anime nakou.

99

Impreso en los Talleres Grficos


de la Direccin de Publicaciones del
Instituto Politcnico Nacional
Tresguerras 27, Centro Histrico, Mxico, D.F.
Enero de 2002. Edicin 1 000 ejemplares.

CUIDADO EDITORIAL Y CORRECCIN:Alicia Lepre


FORMACIN Y DISEO DE PORTADA:Marisol Ramrez Trejo
PRODUCCIN:Delfino Rivera Belman
SUPERVISIN:Manuel Toral Azuela
PROCESOS EDITORIALES:Martha Varela Michel
DIRECTOR:Arturo Salcido Beltrn

You might also like