Professional Documents
Culture Documents
ilahiyat FakQitesi
Dergisi
.Hakemli Dergi
15/2001
Atatrk niversitesi
ilahiyat Fakltesi, Kamps
Tel: 0442 218 71 73
Faks: 0442 233 1 1 35
e-Mail: erilfak@atauni.edu.tr
DiN SOSYOLOJisi*
Agnes ROCHEFORT-TURQlJI.N;
Din
sosyolojisinin
varlna
yn veren
tartma
ve mzakereler,
aklamay, btnletirici
.....
kan her eyi himayesine alan din karsnda, bu bilimler,, bilimsel dncenin
35
sreci gibidir.
ekil deitirdii
imtiyazl
bir
alann ~a edecei
Avrupa' da, yeni din1 hareketlerin birdt:m bire ortaya kn, yine din sosyolojisi
grp
tartyor.
konu ve gayeleri
Bu
olaylar nasl
tutacak olan
kaybolmamtr,
ama yeni
olmutur.
tahlil etmeli?
modernliin
Bunalm
sray
midir?
Kanlamaz
biimde dini
deiim maceralarna
darqa bra~mayacak
bir retimi...
Yazaru bem sosyalhayatn ve insanln gidiini katolik dnya rneine talsis etmesi, bem sosyal
bilimlerin, zellikle din sosyolojisinin yine bu dnya rneine gre kurumsaliatn iddia etmesi
dikkat ekicidir. Mtercirn.
36
l.DN VE TOPLUM:
GR NTELGNDE TARTIMALAR
iaret
Bonveniste' e gre (Hint-Avrupa dilleri zerinde nemli almalar ile anlan dilci,
yazar, 1902-1976) "religio",yapld ey zerine tekrar dnmek, onu yeniden ele
alniak, dnce ve teemml tarafindan tekrar kavramak, dikkat ve zeni arttrmak
demek olabilir. Demek ki "religion", merak ve endie eden tutku ve i tedirginlii
ile yakn anlaml olacaktr. Kelime, ktaln tecrbesi ve kullan iinde gereldi
tutumu ve sonra bu tutuma balanm nanlarn ve gsterilerin. tamamn belirtmek
iin mana kaymasna uramtr.
Kelimenin kk manasma ynelmi bu dikkat, bizzat kelimenin baz inan
ve ayinleri belirtmek iin nem tad, bir kutsall bir sosyallikten ayran ve bu
taktirde buna profat (dini olmayan, dUnyevi) denen ve bu ayrdedicilii tanmayan
toplumlar arasnda, ayrdedicilikte buluru:nak zorunluluundan bizi haberdar eder.
Tarihi olarak, la religion, dier kltrlerde e anlam bulunmayan Batl bir
kavramdr {phesiz Batdan
Bylece~
Devlet
37
din olarak Hristiyanla zorla son verernediini ok iyi tespit etmek sz konusudur.
Kavram, dinleri yahut daha dorusu yapmack dinleri (dini yanl
yorumlamalar) nitelendirneye dnen dier gereklere, rneksenie yoluyla
yaylm
karlatrmalar
ve Auguste Comte, birbiri gibi fakat farkil biimde, yeni bir dinin tesisinde nazari
dncelerini zdeletirdiler; ilk Hristiyanln deerlerini yeniden yakalamak
iradesi ve bilim iin, ayn zamanda bir eit amentsn ifade ettii Le Nouveau
Christianisme (1825) (Yeni Hristiyanlk) ile Saint Simon, Traite de Sociologie
Instituant la Religion de l'hurnanite (1852-1854) (nsanlk dinini kuran sosyoloji
kitab) ile Auguste Comte, zdeletiler. Fakat, bir din sosyolojisinin ilk adnlarn
38
gibi. ''toplumda
yaygnlam
uygulamasnda,
bir
anlayla
Conte'un
Arbousse 'Bastide,
sosyolojisi hakknda,
bakrnn dap, onun dorudan dini olduu:u syleyecektir;.. O bir din sosyolojisinin
zmlenir hale gelmesine imkan veimeye yetecek bir genilik ve maziye sahip
deildir.,.
1.3. DN VE TOPLUM:
h;.
; , . ,}'_~.
DN SOSYOLOJSNE DOGRU
insanlarn hayatarna
..
,.:
hakim. olan
etkilerin,
onlarn
Bylece din zerinde sosyolojik bir dnce imklinn atlar. Mamafih, onlarn din
tanm, ak,
kll"
adil ve
eitliki
bir toplumun
geliindeki kanlamaz
bir ''dinin
Hristiyanla
eit
' P.Arbousse-Bastide, "Auguste Comte et la sociologi.- religieuse" (Auguste Comte ve din sosyolojisi),
Archives de Sciences Religieuses, 22/1966 ss.3-58
39
Fransa'da sosyolojiyi kuran E.Durkheim, bir taraftan iki nemli eseri olan
L'annee sociologique
(Sosyoloji Yll)'de dini meseleye ayrd bir alan ile din sosyolojisine kesin bir
hz verdi. Mauss, Halbwachs, Levy-Bruhl vs. gibi baz alma arkadalar, baz
dini
tanmlamaya alacaktr.O,
dilfur.Dinin ekil
ve fonksiyonunun kk:U,
fertler zerinde mterek ahlaki otoritenin beii olan olgudadr. Dinin, toplumun
sembol ve grnm deitirmesi olduunu aka belirterek, Marksist dncelere
katlr,
fakat dinde toplumun iyi i gnnesi iin zarfiri ve orijinal bir gerekliin
inanlar
yoluyla toplunsal
ballklarn
devam
o da
bilimsel
uzlama salayacak
ettirebilirler"
deerler
dzenleyecek, bilimsel diceden ilham: alan bir ahlak oluturmann lazm olduu
sonucuna ular.
k~acaktr:
ilikileri
artlar
inceleme
40
M. Weber' e borlu olduumuz ey, ilk defa, dini olan, kendine zg bir
glerin kazanmn ihtiva eder. M Weber, sonunda pekmantl,d olarak, dini alanm
eitli
peygamber,
baz
byk
huklku
Bras'n ahsiyeri
etrafinda
doar.
Tarihiterin
katoliklie
yneltme
erefi
din olan
olaylar
:fikat
bakn,
Fransa'da en
40.000 :,
kilise evresinin..
dini hayat gibi herkesin dikkatini eken ok nemli bir olay asla tarihilerin
deildir."
yaknnda
zerine, ama bu
"M.Weber'in
gelitirecektir.
kuruniam
41
uygulanan
bu
modelletinnelerin
bazlann
bilkim
meselesinde ikiye blnm sivil bir t-oplumda zel bir mukavele karakterine
brnd Fransz konumuna
uygun der.
.
uygulayclarn saymn
yapmay{l bir
ar
(Din Sosyo/ojisi Etiidii) adyla abidevi ik!. cilthalinde yaynland. (G.Le Bras, 1955
ve 1956)
Saymlar
sonradan
deiikliklere
snflandrma
etrafnda dizelermi
temeli
olmakta karar
kld:
,,
'
mevsimlik uydumcular.
-Kutsal ayinde hazr bulunan, gnah karan ve paskalya ayinine itirak
eden dzenli dindarlar.
42
uygulamann
bu .sosyografisi,
ynlerini
deitirmilerdir.
Halk,
Reformun biiyk
yzylda
btn
sarsmtsndan
sonra,genel olarak kiliseye derinden bal kalm olduU halde, 18.yiyl~ asiller ve
bujuvalar
sonra, asill~- snfi. iinde phecilik serpilip geliir: Fakat 19.yy. 'da st snflarn
eski uygulamalara hzlanm bir dn gerekleirken, ii kitleleri kiliseleri
terkederler.
Kr
onlar
takibeder". (D.Hervieun-Leger,
1986,34)
ettlerin
aykrlklarn
di;rine ceriaatlerin
izah etmek
i~in,
Adas) adl
trdeletirilni
ve
oldu.
G.Le Bras, kendi tercihi olan u alan. zerinde zun izahlarda bulundu:
lmenin objektif vastas olarak dini uygulama. "Aratrmann btn objelerine
F.Boulard, J.Remy, Pratiques religieuses et regiom cu/ture/els (Dini pratikler ve kltrel blgeler}
Paris, Ed.Ouvrieres, 968
43
ak olandr,
nk o, en ok yze vuran,
mecburen engelliyordu.
Bras tarafindan devreye
sokulmu dini
.
topluluu
:'
~~rgola'nm
;
oluturur.
adetini muhafaza
etmiti.
analiz konusunda, bundan byle, siyasi bilimler ynnden, stat Le Bras'm deerli
miraslarn aratrriak
dini mensubiyet ve dini kimlie yeni bir klf geirdikleri eyi yakalamak iin dier
kavramsal vastalar kurmak zonndadr.
44
2.3.KURALLAR VE KURUMLAR:
DUdSOSYOG~ESORu~AR
dereceleri
arasnda,
Max Weber
dncesini
daralnasnn
tespiti zerine
45
arzu ve hrsiarna
sinr
koymak gerekmiyordu.
kurulmu
olmayan,
dnyevj manasn
oktan
kazanmt, Seklerleme
hayat, titiz bir monografi iinde yeniden die getirerek, meseleriiri anlaln':asna
ok
yararl
bir
katkda
hayatyla
tamamen
belirlemiyor." Dini takvimin byk bayram lar, Noel, paskalya, yortu, ayin
iin ve kltrel biraraya gelmelerden daha ok, onlar ieye kapatm gibi olmann
ve
vb.nin de
Bu, hr dnemin
gereidir.
46
gereidir,
siyasetin,
zanan
yardmlar), salk
olduunda,
konusu
bazlarn,
din
dokunmam,
uygulaycs
ve
eitim kurulular
kaybetmitir.
Elinden
alnma
(hastahaneler, okullar) sz
yklenilmi
olan bu kurumlarm
sadece kurumsal
fonksiyonlan
3)
Hristiyanln
Modem devletler tedricen laiklemi, ibadetlere serbestlik tannm ve din, ferdi bir
uur ii,
4)
Seklerleme, kuruniam
yneliin muhtarlamas
ve
deerinin artmas.
dinine doru kaynay tahrik ediyor. Fert, ahsi gidiin sonunda bu cemaate
katlm
ve enerjisinin
ounu
ettirmeye vakfetmitir.
Batl
toplumlarm
seklerlemesine
di.jmlenmi
bu drt zellik,
47
Fransa'da kk bir
ardndan laikliin
aznlk <ian
protestanlar, milli
katld
btnlemesinin
katolik kilisesi ile devlet arasnda kalnan, devlet ve kiliseleri ayrma kanununca ve
ayn
tarafndan ynlendirilmi
ve
odaklatnlm
bir
verirse, srecin genilii, devlet ile kiliseler ilikilerinin tarihi dosyasn aar.
Siyasi merci kendisini
Poulat'nn
48
modernlii~
aklayarak
ounlua dayal
taraftan
.zerine alan ve zel sahas iinde dinin gerilemesini kabul etmeyen, uzlamaz bir
katoliklik, di~er taraftan g blgeleri elinden alnm ve 19. ve 20. yy. 'n dntm
.noktasnda
burjuval
katoliklik. (E. Poulat, 1977 b) Modemliin iinde yer almas kabul edilece~e ve
onmla savaacana
gre,
edilmi btt.nleyici
ve btlln evrimi
ahlak
ve kapitalizmin rUhu"
adl
eserinden beri,
Batl modemliin ve protestanln seimle beliren bir kaynama fikri, iini yolma
koydu.
Protestanlk
kaydolmasna
sosyolojisi,
yn veren sosyal
na karmaya
daha da zen
ada
nantg;n karnakln
gstermitir.
bir
eydir. phesiz
gn
osyolojisi
bu sosy()loji,
derleyip
laikliin
ve
gelimek imkan
bulacak
Her ne olursa olsun, bu bir yandan topik (cf. J. Seguy, 1973) ve dier yandan
kurumsal,
gelimesine kurumlarm cevab olarak tahlil eder. (P. Berger, 1971). J.Bauberot
oulculuuna Zin: verir: Artk her eyi kendinde toplayc olnayan fikat sosyal
Laiklik ve kiliseleri
hareketler" diye adlandrlan eyi tahlil eirnek iin yaplan teebbslerden itibaren
ele alnp incelemeye balanm olabilir. Bu hareketler 70'li yllarda, her yerden
~
~.J':
nce Birleik Devletlerde ortaya kmtr ki orada kart-kltiirn ''yeni bir uur"
olarak adlandrlabilecek bir oluumunu aramada, dini yararlarn yeniden
Kapitalizmin ruhuna uygun olarak birbirinden mrnin alnay da amalyor. Bunun iin de bir miktar
kendinin,bir miktar k8.1'1Sndakinin esaslarn bozn.~ld~i gerekiyor. Diyalogun ve
birletirmek isteyiin altnda yatan bu sakl tavrlarn da bilimsel olarak incelenmesi gerekir.Mtercin.
50
domasJila
yol
at
-Yeniden Arierucan kltr iine alnm Doulu dinler e kar bir sevgi
duyma;
-insani potansiyelin deerini koymaya bakan hareketlerin gelimesi; ki o
hareketler, bakalar ile gerei gibi yaama kapasitesini ferde geri vermek ve
yasaklklarndan
olmadn,
bir dini uur ifadesi olup olmadn bilmek meselesi ortaya konuyor. Modern
kart
itirazlar, phe gtrmez bir nen ve boyutu ihtiVa etseler bile, bu yeni dini
dzenlenmi
deiik dnce
geveme
iinde en
51
dile getirmek ve
akliletirmek
imkanlar
iin kltrel
vastalar
dzenleyenler bu
arasnca,
tekrar
sembolletirmek
olan yarda
iin, en
geni
uyandrp
rasttamann
dini hareketler gsteriyorlar ki, seklerleme, aklileme ile kar karya getirilmi
dinin yok
lazm
olmas
demek
deil;
yaamak
ve
deeri
ileyiinin
sUrekli yeniden
tekilatanma
sUrecidir''
4.2.
DN
KURUMLAR:
SREKLLK
VE
YENDEN
DZENLENME
Yeni dini hareketler ve dini kurumlarn kenarlarnda bulumu kaynama,
geenlerin geici moda olduuna bir an inandrtabildiler. Oysa hi de yle deil.
Papa 2. Jean-Paul'un medyatik baarlar, Vatikan sisteminin
cevabn
ve duruma
52
ekillerinde,
DNN YENDEN
SOSYOLOJiK
seklerlene
teebbs,
modemliin
sosyolojinin birlikte
yaama
konusuna ait
dncesini,
bilmezlikten gelemez.
J.P. Willaime (1977), din sosyolojisi iin, sanayi tesi bir toplumun,
kresel bir toplum teorisinin ierisine dinialan yerletirme zarfiretinin altn izdi,
ncelik ve
ayrcalk tanyan
getiriL'lli
almadn!,
bu
yahut
bir "pazar
mantna" atlmtr.
kltrszletirme
srf
(m,ana
yitini),
artk
hemen hemen
yapsal eilimleri
tasvir etmeye alyoruz- sosyal yaplan ile zorunlu bir ilikiye sahip deiller."
(J.P. Willaime, 1977,328)
.:3
Sosyal
yaplamn anlamnn
bu
dar atl,
organik bir
sosyallemeden
yeerdii
sosyal
zerinde
ve yetitii bir sosyallemedir. Her snf iinde biri dierine eit olduu
halde (dinleyici, televizyon seyircisi, ebeveyn, retici, tketici vs.) fert, bir snfa,
bir
takma kaplmtr.
bavurmuyorlar.
oluturulmu
Sosyal
farkllklar boturlar,
onlar
artk
muhtevalara
kltiirszletirmenin,
sonularna katlanyor.
enflasyonuna yol amaktadr: "Dier her rilri gibi kltrel ilriinlerin de srekli
deeri azalritr, nk sosyal farkllklarn yolu, salam ve kalc muhtevalardan
aikarlk
zerine
oturmu
bir sosyal
yapsall
varm
retmek ve
gibi gsterilir."
(bidem,333).
Bu balamda, dini bir gelenein intikali zor ortaya kar ve bizzat dini
mensubiyet derin bir deiime maruz kalr: nan, artk muhtevalarca deil,
mensubiyet a tarafndan intikal eder. mtiyazl bir alan, dini hakikatn teminat
olarak tecrbeye katmtr. Bir ortaklamann sinesinde
tecrbenin
balca
faaliyeti,
varln
kendi kendine
gerekleen
ve gelien bu
kantlayan akl
gibi, grupta
54
imann
yaplarnn
rnlerinin ve
oluum
yeQidt-'!1
.
artlaryla
!
ada Batl
megul
oluyor.
{,
alarak, dneeye katkda bulunuyor. Biiylece bu alanda, zellikle dini olan, artk
veya henz yle olmayandan karp tanmak meselesi ortaya kyor.( D):lervieuUger, 1987)
Oysa din sosyolojisi, dinin,
snrlayc
~enel
izgileriyle biri
geniletici, dieri
iki tanm arasnda kalm,bir o yana bir bu yana ekilm itir. Her eilim,
ksa
parldayan 1
Jrurumsal
oluumunu
tasvir
ediyor. Dier taraftan, B. Wilson (1976, din sosyolojisi ii, ~celeme konularnn
snrszca oalmasn kolaylatran geniletici
ve topik sosyal
etkililii
ve
Ubiat
ina
Ustne
ary balca
zellikler olarak
ediyor.
konusunu
sadece
sekler
gelecee
toplumun
sahip
olduu aktr.
iinde
deil,
Din sosyolojisi,
Bat
dnyasndaki
Champion, "Du mal nonne "retour-du religieuY." ('Dininin dnllll' diye adandniiu ktle dair),
projet, 1986,s.93-94 ve ''Les soeiologues de la ~:st-nodemite et la nebuleuse "mystique-!soterique"
(Modemlik.-tes:inin sosyologlan ve belirsizlik/ tl.lulatnc bulut "mistik-derunilik.") Archieves en
Sciences Sociales des Religions, yaynlanmak llzere.
55
biraz
daha g olan
gnmz
inanlarnn . sosyolojisine
ynelmelidirler.
Bibliyografya:
Kurucular:
Durkheim Emile, Les formes cilementaires de la vie religieuse, Paris,
Alcan, 1912, 7. Edition PUF, 1985, s.647.
Durkheim Emile, Le Suicide, Paris, Alkan, 1897,9. Edition PUF, 1985.
Marx Karl, Engel Friedrich, Sur la religion, Paris, Ed. Sociales, 1968.
Weber Max, Economie et socime, t.1, Paris, Plon, 1971, s.650, chap. 5,
"Sociologie de la religion".
Weber Max, L'ethique protestante et l'esprit du capitalisme, Paris, Plon,
1970, s.340.
Weber Max, Le judaisme antique, Paris, Plon, 1970.
ada
Din Sosyolojisi:
56
apolitique,
la religion,
985,
"la dissolution du
religieux"
bal altnda
tekrar
yaynlarmtr
L~cannt::
a la
(almay
yrten),
58
a la
59
a la
sociologie de E.
a travers
les sondages
Lab.:r
et Fides, 1986.
'
60