TRK KILICININ

MENE VE TEKML HAKKINDA*

Dr. BAHAEDDN GEL
Genel Trk Tarihi Asistan

Trkler geni tarihleri boyunca muhtelif kltr evrelerine girmi

ve bu yeni kltr evresi tipinde medeniyetler yaratmlard. Bu se
beple in, Hint ve slm medeniyetlerinin birer Trk rnei mevcuttur.
Bununla beraber baz Trk kltr unsurlar medeniyet evrelerinin de
imesine ramen kaybolmamtr. Bu etdmzde, Ortazaman devletle
rinin beka ve yaylnda byk bir rol oynayan kl zerinde
duracaz.
/. Mene meselesi ve Byk Hun devleti kltr evresi
Sonradan Japonya'ya da yaylan bu klcn menei fikrimize gre
Altaydr. nk Uzak ve Yaknark kltrlerinde bu klcn mtekmil
veya iptidai bir ekline rastlyamyoruz. Hsiung-nu'larn ve Atalarnn
yaadklar Ordos civarnda bulunmu ok eski Ordos bronz satrlar
(Res. 1) Trk klcnn protipleri olabilir. Kvrmnn i ksm keskin
olan bak vs. pek oktur1 Ordos'da bulunan kl mahfazalar (Res. 2)
sonraki Trk kllarnnkine ok benzemektedir. Bilhassa Ho Chp i n g stelindeki kl tipi (Res. 3) ve asl Hsiung-nu ve Mete dev
letinin tannm bir aletidir. Zira steldeki adamn Hsiung-nu meneli
olduu kat'idir 2 . in'de bu tip kl yoktur. Steldeki klcn kabzesi
Turfan-Uygur kllarnnkiyle kabili mukayesidir. Maalesef Hsiung-nu
kltr evresindeki kllar hakknda imdilik daha fazla bir ey syliyemiyeceiz.
Krgz kltr evresinde 3 bu kllarn izlerine rastlyamyoruz.
* Bu konu zerinde bizden evvel Bela Posta, Arendt, Alfldi, Von Le Coq dur
mulardr. Hepsinin de malzeme ve etdleri ksm ve Trk tarihi grnden nasipleri
azdr. Tezimize gre, islmdan sonraki Trk klc
mene, itibariyle
Orta
Asya'ya
baldr. Gelen oymaklar vastasiyle getirilmiti. Bu hususu ikinci
etdmz
aydnla
tacaktr. Metod itibariyle kendisine borlu olduumuz deerli Profesrm W. E b e rh a r d'n Trkiye'deki byk hizmetlerini bu etd dolaysiyle hrmetle anarm.
1
Bk. A n d e r s s o n, Hunting Magic in the animal style, BMFEA, 4, Pl. I, II
vs. Bununla beraber mevzubahs kl tipinde satrlar iin bk. Pl. I, 3, 4 ; II, I, 2, 3,
III, I, 2, 4, IV, I, 3, 4 vs. Gene A n d e r s s o n , Selected Ordos Bronzes. BMFEA. 5,
Pl. I. I. vs.
2
3

G r ou s s e t, La civilisation de la Chine, Fig. 172, shf. 217.

M i n u s i n s k blgesi kltrn bu adla adlandracaz.

432

BAHAEDDN GEL

Res. 2 Ordos blgesinde bulun

mu kl korkuluklar.

Res. 1 Ordos ve Baykal tesi Hsiung-nu kltr

evresine ait byk bak ve satrlar.

TRK

433

KILICI

Yalnz Tovostin kolleksiyonunda Gktrk devrindeki veya daha son

raki Trk tipi Krgz kllar grlmektedir 4. Gktrk ve Uygurlarla
mnasebeti ok olan Krgz devletinin bu tesirleri gneyden ald
phesizdir (Res. 7).
2. Attila

Hunlar

kltr evresinde

Avrupa Hunlarna ait elimize geen kl teferruatna ait paralar,

imdilik tam bir restorasyona imkn vermemekte ise de bilhassa yap
l teknii bize baz ip ular vermektedir. Attil Hunlarnn san'atnda,
bilhassa madeni ince levhalar aa veya maden zerine kaplanrd 5 .
Bugnk kontrplk tekniini andrmaktadr.
Bilhassa balk srt
motifler6
revata olduu gibi birbirini muntazam alarla kesen
ualarn meydana getirdikleri levhalara da ok rastlanr 7 . Bu tek
nikle imal edilmi kl kalntlarna Macaristan'da rastlyabiliyoruz. Bu
buluntular Attil devletinin kalntlardr. Macaristana gitmeden evvel
Gney Rusya ovalarnda Hunlarn muvakkat bir devlet kurduklarn bili
yoruz. C h i h - c h i h shan-y, Sir Derya kuzeyinde malp olduktan
sonra batya ekilmek mecburiyetinde kald. M. . I. yzyln ilk yarsn
da meydana gelen bu olayla Hunlarn bir ksm Volga kuzeyine doru
km ve burada iki yzyldan fazla sren bir tevekkuf devresi geirmi
lerdir8. te bu bekleme devresinde Gney Rusya'nn yerli san'atndan
4

T a 1 1 g r e n, Collection Tovostine des antiuites prehistoriques de Minoussinsk

es chez le Dr. K a r l Hedman A. Vasa, Helsinki, 1917, Pl. XII, 7, 8. Tallgren bunlar
Japon ve Macar klc (?) diye tavsif etmitir
sbf. 85 vd.).
5
Bu hususta ok geni bilgi iin bk. A n d r e a s A l f l d i , Fande aus der
hunnenzeit und ihre ethnische Sonderung, Budapest, 1932, shf. 24, c. vd.
6
T. M. M i n a y e v a, Zwei Kurgane aus der
Vlkerwanderungszeit bei der
Station ipovo, E S A, IV, shf. 204, Abb. 30, 31. Ayn balk srt zemin motifini Avar
dkme eserlerinde de grebiliyoruz : ( N a n d o r F e t t i c h , Die Bronzeguss and die
Nomadenkanst, S K Y T H K A 4, Taf. VII, 20 a, 21 a. (Ortaasya tekniine gre dk
len bu eserlerin motifleri bitkilidir. Bilhassa M i n a y e v a'nn (Pogreheniya soeniem
bliz gor.
Pokrovska,
Saratov).
7
Pecsszg buluntusu bunun karakteristik bir misalidir r A n d r e a s A l f l d i ,
ayn eser. Tafel. IV.
8
Noktalarla meydana getirilmi hatlar tezyinatn esasn tekil eder. Pecsszg
plkalarnda noktal hatlarla bir ok geometrik ekiller meydana getirilmitir. Esas
itibarile Sarmat san'atndan bir hususiyet olan bu slup (M i n n s, Schytians and Greeks, 282; E b e r t , Reallexikon der Vorgeschichte, XIII )
sonradan Got-Hun sanatnda
ok reva buldu. S c h m i d t , bu slubu Dou Rusyada da olduka dalm bulmak
tadr : (KAKA, Beitrge zar Erforschung der Kulturen Ostrusslands in der Zeit der
Vlkerwanderung, E S A, I, shf. 43 ). Akmolinsk civarnda Karaata bulunmu kpe
ve ta, Macaristandaki Hun san'atnn Volga boylarndaki ncleridir. Saratov eyale
tindeki Nijnyaya Dobrinka buluntular da bu noktal slubun karakteristik rnekleri
dir : M i n a y e v a, Pogreheniya, 103, Nr. I; A n d r e a s A l f l d i , ayn eser, Taf.
XXII) ). Bunlarn hepsi altn levhalardan mteekkildir. Kuak ularnda vs. kullanl
mtr. Gney Rusyu san'atnn ayn slptaki eserlerine B e l a P o s t a da ksa bir gz

A. . D.

T. C. F. Dergisi, F. 28

434

BAHAEDDN

GEL

birok unsurlar alnd gibi 9 Cermen san'atndan da birok yeni eyler

alnm veya verilmitir 10 . Attil devleti devrine ait buluntularda
rastlanan balk srt altn plkalarla kaplanm aa kabzelere, haner
ve kl knlarna ipovo kurgannda da rastlanmtr11. Haner veya kl
kn bakiyesi olup olmadn bilmemekle beraber Volga civarnda P.
R a u tarafndan alan D 42 kurgannda bu tip levhalar grlr. Asl
ehemmiyetli nokta ayn kurganda, tek azl klca benzer demir bir
ban bulunmasdr12. Hun'lar, Gney Rusya'da bulunurken altn veya
atmtr
(Dritte Asiatische Forschungsreise des
grafen Eugen
Zichy Band, IV,
shf.
490 vd.). Rostowtzeff'in verdii S a r m a t s a n ' a t m a ait enteresan rnei bu grubun
iine ithal edebiliriz : (R o s t o w t z e f f, ranians and Greeks in South Russia, shf.
133, Fig. 1 9 ; plate, XXVI). Pecsszg buluntular iin bk. A 1 f 1 d i, Ayn eser, Taf.
9
Bu srada Gney Rusya'da bilhassa ran tesiri de pek bykt. ran tesirini
temsil eden ve O r t a a v r u p a y a sokan etnik zmre Alanlardr. Avrupaya gen H u n l a r
ve nlerinden giden Alanlar komuluk dolaysiyle mterek unsurlar tayorlard. Bil
hassa bk. A 1 f 1 d i, Ayn eser, shf. 36 vd.
Polikromun nakli ve yayl iin bk.
R o s t w z e f f, Monuments Piot, 1923, 149.
10
No. 8 de gsterdiimiz gibi kymetli t a ihtiva eden kuyumculuk eserleri ve
ince levha teknii Hun-Cermen mterek tekniinin eserleridir. Bilhassa T a 1 a s boy
larnda bu tekniin mahsullerine r a s t l a m a k t a y z ki
eer kronoloji bakmndan kat'i
bir ey denebilirse birok neticelere varlabilir. nk Attil Hunlarnn ikinci yurdu
Tala boylar idi. Maalesef H e i k e 1 'in eserinde kronolojiye ait hibir fikir serdedilmemitir. ( A . H e i k e l ,
Altertmer
aus den Tale
von Tala,
Taf. I, 13, 11,
19). ok tipik ve renkli bir kolyedir. Bilhassa B u l g a r Madara buluntulariyle ok byk
bir benzerlik gstermektedir
(Archaeologia Hangarica, XVIII, Fig. 21, 10-12) Kiskrs'de de ka biraz kk olan tiplere r a s t l a m a k t a y z (T i b o r H o r v a t h , Die
Avarischen Grberfelder von ll and Kiskrs, Budapest, 1935, Tafel. XI, 1-6).
T a l a buluntular bilhassa Avar slubuna yakndr. Ayn tip madalyon iin bk. B e l a
P o s t a , Ad geen eser, Abb. 320, 4. Wosdwienskaya kurganna aittir. Szilagysomlyo'da bulunan t o k a l a r Hun-Cermen an'at tekniine ait eserlerdir ( N a n d o r F e t t i c h , Der zweite Schatz von Szlagysomly, Budapest, 1932,
Tafel. XX). Kal tez
yinat rneklerinin Macaristan, Ker ve Kafkasta muvazi tipleri bulunmutur (Macaristan-Hun : A 1 f l d i , Ayn eser, N a g y s z e k s o s'dan : Taf. XV, 40-44 ; Kafkas'ta :
Materiali po arkeologu Kavkaza 8,
resim. 123, 28. Macaristan Hun devrine ait d r t
ke kal madalyonlara da rastlanr
(Alfldi, Ayn eser, Tafel. XXXV, 63-65). Mu
vazi tipleri iin bk.
M i n a y e v a, Zwei Kurgane aus der
Vlkermanderungszeit bei
der Station ipovo ES A, IV, 200, Abb. 15. Bu sonuncusu dik drtgen eklindedir.
Bundan baka bilhassa Macaristanda bulunmu Hun tokalarile G o t t o k a l a r a r a s n d a
byk benzerlikler de mevcuttur (N i 1 s A b e r g, Die Franken
und Westgoten,
1922, 58,). Bat Gotlarnn glerile bu tip toka Tunus ve Cezayir'e k a d a r git
mitir (R o s t o w t z e f f, Mon. Piot, 26, 1923, 151, Abb. 23). G o t l a r , Gney Rusyada bulunurken Kama ve O k a blgelerindeki ticareti ellerinde t u t u y o r l a r d . Bu
suretle Gney Rusya ile Kuzey a r a s n d a bir mnasebet tesis edilmiti. S c hm i d t'in
dedii gibi H u n l a r herhalde bu blgeye tam 375 de gelmediler. Bu tarih, Hunlarn Balkanlara ini tarihidir. Yoksa Hunlar Gney Rusyaya oktan yerlemi ve Siyas
bir birlik kurmulard.
S c h m i d t'in fikirleri iin bk. K A K A , Beitrge zar Erforschung der Kultaren Ostrusslands in der Zeit der Vlkermanderung, E S A , I, shf. 47.
11

Bk. M i n a y e v a , ESA, IV, shf. 201, Abb. 17.

P a u1
R au,
Neue Funde
aus Hockergrbern
E S A , IV, A b b . 9 da baa benzeyen eyalar varsa
12

des Wolgadeutschen Gebiets

da iyice belli olmadn-

TRK

KILICI

435

dier kymetli ince levhalarla kaplama tekniinin olduka ilerlediini13,

bilhassa knlar zerinde bunun bakiyesine rastladmz sylemitik14.
u hususu da gznnde tutmak lzmdr ki bu teknik, yalnz Hunlara
ait deildir. Komular veya tabileri olan Gotlarda da pek revata
idi 15 . Bununla beraber Macaristan'daki Hun bakiyelerinin daha
ziyade Volga blgesindeki buluntulara benzerlik gstermesi Hun'larn
ikinci ve hatta nc yurdunun bu yerler olduunu ispat etmekte
dir. kinci yurd, Talas boylar saylabilir. nk Chih-chih Shan-y bu
ralarda epey bir mddet beklemitir. Volga boylar nc yurt sayl
maldr. Bu cmleden ipovo istasyonundaki 3 numaral kurganda kan
aatan yaplm bak knn st ksm, yukardan aaya kadar
altn plka ile kaplanmtr. slp ve motivi balk srtdr. Knn geni
lii yukardan aaya doru azalmaktadr. Knn yukar ksmnda ba
n sapnn bir ksm kalmtr. Fakat bunlardan ancak demir bir halka
tefrik edilebilmektedir. Knn yan tarafnda bir tokann bulunduu da
phesizdir. yi tefrik edilememekle beraber tek azl ve eri bir bak
olduu ileri srlebilir 16 . Bu buluntunun en karakteristik noktas Attila
devletine ait kalntlardaki balk srt ince altn levhalar ihtiva etmesidir.
Demir levhalarla kaplanm bak kaplarna da rastlanr. Demir lev
hann erilmesi ve ularnn ivilenmesile meydana gelen bu kndan tek
azl ve tedrici olarak sivrilen demir bir bak kmtr 17 . Schmidt, bu
ba bugnk Dolgan baklarile mukayese etmektedir 18 . Bak, kna
nazaran kktr. Bizim zannmza gre bu tip eri kllar, bu nevi
bak tipinden inkiaf etmilerdi. Prof. Alfldi'nin nerettii balk srt
motifli kn paralarnn da kk ebatta kl biiminde yaplm bir
ba ihtiva ettikleri anlalmaktadr. Macaristanda Kiskunhalas meneli
bu paralarda kn parasnn sol kenarndaki iviler daha ksa ve ie
doru eiktir. iviler gmtendir. Sadaki dar iviler ise daha uzun
dur. Alfldi'nin lsne gre (I. 7 cm.) imi. Ksa iviler deriye raptedilse gerektir. Uzun iviler ise tahtaya raptedilmitir. Bu duruma gre
pek hakl olarak tek azl bir kl veya haner kn olduu neticesi
dan
sktla geiyoruz, R a u'n at mevzubahs
kurgann tetkikinde etnolojik
malzemeden de istifade etmitir.
13
Bk. A 1 f 1 d i, Ayn e s e r , sh. 25.
14
Bu tip tekniin en gzel r n e i : M i n a y e v a, Zwei Kurgane bei der Station
ipovo, E S A, I V , sh. 202, Abb. 17.
15
Bilhassa bk. E. B e n i n g e r, Der westgotisch-alanisch zug nach Mitteleurupa
M A N N U S Bibl. 5 1 , 1931, Abb. 21, 1.
16
M i n a y e v a , E S A, shf. 201, Abb. 17.
17
S c h m i d t , K A K A , E S A, 1, Abb. 3, 5.
18
Leningradda limler akademisi antropoloji mzesindeki bir bak : ( S e h m i d,
ayn yer, Abb. 4; a, b..

436

BAHAEDDN GEL

karlmaktadr. Zira muhtelif boylarda muhtelif rnekleri vardr. Bu tip

hanerin karakteristik rnei Simmeringer varyantdr 19 . Attil devleti
zamannda hakim olan, haner tiplerinden biri budur.

Res. 4 H u n l a r n Aa Volga blgesinde bulunduklar devre ait kl ve

byk baklar.

Kn buluntular dolaysile tarif ettiimiz haner tipi, Volga grubunun

karakteristik tiplerile ayndr. Yukarda da iaret ettiimiz gibi ayn tipe
uzun kl, haner, bak eklinde, muhtelif ebatta Volga boylarnda da
20
rastlamak mmkndr . Bu, Volga Hunlarnn bir haner tipi idi.
19

B e n i n g e r,

Ayn eser Abb. 34. Dier tipler iin .bk.

A 1 f 1 d i, Ayn eser,

27-28.
20

N a n d o r F e t t i c h'in D u n a p e n t e I e buluntular hakkndaki eserinde bir

hanerin sapnn ve knnn bir ksmnn resmi konmu ve Avar kltr dolaysiyle
baz mtalealar dermeyan edilmitir (Les trouvailles Avares de
Dunupentele,
shf. 55,
Fig. 50 ). Kerte bulunan bu kl hakkndaki mtalealarmz Avar bahsnda vereceiz.
Yalnz burada unu bildirmek isteriz ki bu kl teknik itibariyle Hun - G o t ve h a t t a
Avarlarn Kutrigur grubuna dahil olmad gibi Trklere aidiyeti de phelidir. Massonneau kollcksiyonlarndan olan ve Kaiser Friedrich mzesinde bulunan bu kl (bk.
W a 1 d e. m a r G i n t e r s , Das Schtwert der Skythen und Sarmaten in Sdrussland,
1928, A b b . 31, f ) aslen ran tipi Akinakes grubuna dahildir. Bununla b e r a b e r knnn'

TRK KILICI

Ras. 5 Altayda Srotaki kurgannda bulunmu Trk kilidi.

437

438

BAHAEDDN

GEL

Eski skitlerde ve kuzey Rusya eski kltrlerinde bu tip klca

rastlanmaktadr. Sarmat devrinde de tek azl baz nevilerine rastlamakta
isek d e 2 1 imdilik bunlar arasnda bir ba kurmay imknsz gryoruz.
Attil Hunlar nezdinde baka kl tiplerini de grebiliyoruz. Os
manl devrinde bile byle bir ok tiplere rastlamak mmkndr. Bu
meyanda Cermen kl tipinin Attil Hunlar nezdinde kullanldn
kaydetmeyi faydal buluyoruz 22 .
3. Avar kltr evresinde

Macaristandaki Avar San'at, her ynden Asyadaki mene kltre

mabehet arzetmez. Bilindii zere, Gktrk devletinin temelleri Asya
Avar devleti olan Juan-juan'larn imparatorluunun enkaz zerine
kurulmutu. Batya kaan Juan-juan'lar Volga ve Don kenarlarnda
yerlemiler ve orada yarm ara yakn bir zaman ikamet etmiler ve
Gktrklerle mnasebete gemilerdi. Bu tevakkuf devresinin hatralar
Avar San'atnda kendini tam manasiyle gsterir. Hunlarn doularnda
bulunan, fakat tabilerinden olan Kutrigurlarn da 23 Avar gne katl
malar, Avar san'atna Eski Hun san'atnn enilerini de soktu. Bu se
beplerden dolay Avar kllarn da incelerken bu tesirleri gz nnde
tutmak lzmdr. Eski ve yerli saylabilecek bu yabanc zelliklerin
yannda, Macaristanda dorudan doruya yerli halktan alnan tesirzerinde Altn pilkalarn bulunmas eseri teknik itibariyle Hun grubuna sokmaktadr.
Eri kl tiplerinin Volga boyu buluntularndaki durumlar iin bk. R o s t o w t z e f f ,
Monuments Piot, 1923, shf. 135.
21
Sarmat kllar daha ziyade dz ve ksa kllardr. Bat Ukrayna Sarmat
eserleri arasnda eri kl tipinde bycek bir bak bulunmutur (Mainzer Zeitschrift
(1906), sbf. 43-44.)
22

Prof. Alfldi Cermen tesirleri ve bizatihi Cermen kllar hakknda biraz

durmakta ise de
resim vermediinden bu hususta imdilik bir ey syliyemiyeceiz.
Verdii bibliografya da Trkiyede bulunmamaktadr.
23
Bilha ssa Malaya Pereepina ve Tepe kltrleri Kutrigur Altn ilerinin ehem
miyetli bir merkezini tekil ederler. M. s. 680 e kadar devam eder. P a p a grubunun
1 ve 2 numaral mezarlar Kutrigur kltrnden Avar kltrne gei devresini gs
terir. Bu kltr iin bk. Archaeologai Ertesit, 1930, Fig. 87 vd.. Attila'nn lmn
den az sonra Maeotis gl civarlarnda yaayan Hunlar, Doudan gelen tazyik zerine
arazilerini tahdid etmek ve hudutlarn da daraltmak zorunda kaldlar. Justinien za
mannda Kutrigurlarn Bizans zorladklar ve onlar senelik haraca tabi tutmak iin
altklar grlr. Senelik haralarn temininden sonra Kutrigurlarda kuyumculuk ve
her nevi maden ileri kendini gsterir. Maeotis'in dou sahillerine, Don ve Dinyeper
nehirleri kenarlarna getikten sonra Bizansla mnasebeti daha fazlalatrrlar. Dier
yandan da Krm yarmadasnda inkiaf yolunda olan Got kltriyle hali mnasebette
bulunurlar. Hermanarik'in hudutlar iinde bulunan Kutrigurlarda halis bir skit tesiri
kendini gsterir. Petrossa ve S z i l a g y s o m l y o hazineleri Hermenarik'in gney hu
dutlarn ve IV c asrn ortalarnda tam manasiyle bir Got-skit kltrn tekil edi
yordu ( N a n d o r F e t t i c h , Der zweite Schatz von Szilagysomlyo, Budapest, 1923,
5971). Bu sebeple Avarlara Got ve ran kltrleriyle birlikte kl ssleri de gir
mitir. Bilhassa olduka muahhar bir devre ait olan Kolonya kl bakiyesini, F e t
t i c h Pereepina kltr ile mnasebete getirmektedir.

TRK KILICI

Res. 6 Avar kltr evresine ait kllar.

439

440

BAHAEDDN GEL

lerle24, yabanc Cermen tesirlerini de buna ilve edebiliriz. te btn

bu yabanc unsurlar attktan sonra Trk miyarlariyle prototipi
aryabiliriz.
Avarlara nfuz etmi Cermen tipi klcn karakteristik rnei 196
numaral J u t a s mezarnda bulunandr 26 . Sapnn baln tekil eden
24

F e t ti ch, yerli kltr Gepid adiyle adlandrmaktadr. Bu kltr daha zi

yade
VII inci asrn
sonlarna doru meuzubahis olur. Alman ve Frank kabi
lelerinin
mterek tesirleri altnda fazla kalmtr (N. F e t t i c h , Zam Problem
des
Ungarlndischen
Stils II, E A S, IX, shf. 319 vd.). Fettich Dunapentele'ye ait
neriyatnda Eski Gepid kltr ile Avar kltrnn nasl arptn, Ayarlarn
nasl muzaffer olduklarn kay tokalarna dayanarak gstermitir (N. F e t t i c h ,
Trouvailles Avares de Dunapentele, Budapest, 1936, shf. 77 vs.)
25
S t i l II Cermen motifleri ilk bakta orijinal Avar slbundan ayrlr. Bu ko
nuya N a n d o r F e t t i c h ok gzel bir monografi hasretmitir (Dan Kunstgezuerbe
der Avarenzeit in angarn, ARCHEAOLOGA HUNGARCA, I). thal mal veya tak
lit olan Cermen eyalar da vardr (N. F e t t i c h und G y. R h e, JUTAS and
SK,
zwei
Grberfelder
aus der vlkervanderangszeit in ungarn, SEMNARUM
KONDAKOVANUM, Prag, 1931, shf. 52 vd.) Bilhassa balta az eklindeki Cermen
fibelleri az olmakla beraber karakteristiktir. Bu yabanc tesirlere Bizans da ilve
etmek lzmdr. Fakat bu, mevzumuzu bi bir surette ilgilendirmemektedir. imdilik
Bizans tesiri iin bk. A I f I d i, Zar historisehen Bestimmung der Avarenfande, E S A,
IV, shf. vd. Keza : A b e r g, Die Goten and Langobarden in italien, shf. 81 vd.
26
G y , R h e und N. F e t t i c h , ayn eser, SKYTHKA 4, shf. 35. Kl iin bk.
Taf. X, 7. nemli bir tip olan bu kl zerinde biraz durma faydal gryoruz.
F e t t i c h , bunu kuzey tesiri olarak saymaktadr. K u z e y K l c olarak kabul etme
bizim tezimizi hi bir noktadan haleldar etmez. Bilhassa kuzeye yakn olan K i y e f
blgesinde bu tip kllara ok rastlanr. Bu tipin en eski rnei Aa Dinyeperde
K e r s o n eyaletinde bulunan M a r i s i n 'de bulunmutur (M. E b e r t , Prhistorische
Zeitschrift, 1913, Shf, 16.) Kiyef blgesi rnekleri iin bk.
B o b r n s k o y , Kurgani
slueniya arheologieskiya nahodki bliz mesteka Smeli, Petersburg,
18-87-1901, I,
Levha. VII, 2, 5 ; III, K. CCCXLVI vs. Ularn mstakil olarak tezyinat: C o 11 e ct i o n K h a n e n k o , II, Lev. VII, Nr. 59. Bu tip kllarn en eskisi M. e. 5 ci asra
aittir: W a 1 d e m a r G i n t e r s , Das Schwert der Skythen and Sarmaten, Berlin,
1928, shf. 4 0 . Geyik boynuzuna
benzeyen Kiyef klc iin bk.
z v e s t i y a arh.
Kom. 1905, Resim. 37.
Avrupaya
geen Trk oymaklarnn bir ok
kltr
unsurlar aldklar Dou Rusya ve O r e n b u r g blgesinde de bu tipe ok rastlanr.
Ba tip kl, Avarlar tarafndan ba blgeden de getirilebilir. Bk. Materiali po arheolo
gii Rossii, 1918, Resim. III-IV. Yekaterinburg rnei iin bk. Zapiski Uralskago Obestva, XX, I. 368 vs. Dou Rusyaya ait bu tip kllar bilhassa Sibirya kllarile
byk benzerlikler gsterdiler. Yekaterinburg
tipi bir kl
iin bk.
Sibirskiy Drevnosti. Levha. XIII, Nr. 8-9 . Buna benzer basit ve ilenmemi tiplere T o b o l s k ' d e
rastlanmtr
( B e l a P o s t a , Archaeologische
Studien
auf Rassischem Boden, I,
1905, Abb. 59). O m s k numunesi daha ince ve daha zariftir. Bk. Ayn eser, Abb. 61.
Orta Sibiryadaki numuneleri iin bk. Sibirskiye Drevnosti, XL 2-10, XIII, 9. Minusinskde de bunun ok gzel numunelerine rastlanmtr. ( G e r o v o n M e r h a r t , Bronzezeit am Jenissei, Tafel X/XI, 5; XII, 2-3). Samarada da enteresan bir rnek bulun
mutur ( B e l a P o s t a , Ayn eser, Abb. 6 0 ) .

Ayn tip kllara in'de d e rastlamaktayz: ( P e r c e v a l Y e t t s , Bronzes,

BURLINGTON MAGAZNE, Monographs, 1925, PL. VIII - E.) Kvrk ksmlar bir
daire tekil eden bu klc O. J a n s e,
E kategorisine k a t y o r :
Epees anciennes
trouves en Chine, B M F E A, 1930, shf. 74. Bu tip kllara Japonya'da da ok rast-

TRK KILICI

441

ksm da, bir hill meydana gelmi ve bu hillin ular tamamen

kvrlarak bir halka meydana getirmitir 27 . Bu hususta, bu kadar iza
hat kfi gryoruz.
Tezyinatlarnda eski Gney Rusya ve Bat tesirlerini tayan Avar
kl'lar arasndan devrin tezyinat modasna uyularak iml edilen kllar
ve eski Hun ananesini tayan rneklere de rastlyabiliyoruz 28 . Bilhassa
ka tezyinat, kl tezyininde de kullanlmakta idi. Ufak yuvarlak
kabarcklar andran ve muntazam bir surette dizilmi kalarla tekil
edilmi Hun slubu tezyinatlar, Avar devrinde de kullanlmt29.
Muahhar Avar kltrnn bir ei saylan P e r e e p i n a ' d a
eski skit kltr elemanlarndan ksa kllara rastlanmaktadr. 3 0 Esas
lanmaktadr. Bu husus iin bk. T a k a h a s h i , On Japanese swords and spears,
Tokyo, (1927). in'deki bu tip kllarn dier varyantlar iin bk. K o o p, Early Chinese bronzes, London, (1924), Pl. 65 Keza bk. P e r c e v a l Y e t t s ,
The George
Eumorfopoalos collection. I, Pl. LXXII (A 156, shf. 68). Bu tip kllar bilhassa HalIstatt devrinin numuneleridir (J. D e c h e 1 e 11 e, Manuel d'archeologie prehistoric/ue
Celtiue et Gallo-Romaine. I, Premier ge da fer ou epoque de Hallstatt, shf. 730 vd.).
Bu tip kl, B e l a P o s t a 'nn fikrine gre ran'dan gelmitir ( Dritte Asiat'sche
Fontchangsreise des Grafen Eagen Zichy, and. III, shf 110), Bu tip kllarn gzel
rneklerine kuzey arkeolojisine ait kolleksiyonlarda rastlyabiliyoruz (Atlas de Yarcheologie da Nord, Kopenhag, 1857, Pl. IV-B. 41).
Yukarda saydmz yabanc tiplere ramen sapnn banda boynuzvari ssleri
bulunan kllarn en gzelini phesiz ki Ordos bronzlarnn arasnda bulabiliyoruz.
(A n d e r s s o n, Hanting magic in the animal style, B M F E A, 1932, Pl. VI, 1, 2 ;
Pl. VII, 2, 3, A). Her ne kadar Avar mezarlarnda bulunan kllarla ayn deilse de
Ordos Bronzlarnn dou Hunlarna aidiyeti dolaysiyle ilm almalar iin nemli bir
konu tekil edecei zannndaym. Bu kl tipinin btn Evfasya ve ine yaylm
olmasna ramen Trk meneli olduuna ve Ayarlarn nezdinde olarak Asya dan gel
diine kani deilim.
27

Bk. Gy R h e und N. F e t t i c h , Jutas und sk, Taf. XVIII, 18.

28

H a m p e l , Altertmer des frhen Mittelalters in Ungarn, III, 260, 9 - 10. Bu

kl ssleri hakknda bilhassa bk. N a n d o r F e t t i c h , Garnitares de fourreaa des
sabres da temps des Avares, en Hongrie, Arethuse, Paris 1926. avril, Pl. V. I,
Ksa olarak bir izahat iin bk. E S A, IX, 321.
29
Kolonya mzesinde bulunan Ker klc M. s. VI nc asra ait bir kltr. Fa
kat her bakmdan Hun kuyumculuk ve madencilik tekniini haiz bulunmaktadr
(J.
W e r n e r , Amtliche Berichte, XXIX, No. 3, Berlin, 1907, sahf. 63.) Aa yukar Avar
devrine ait olan bu klla Gney Rusya Avar mnasebetlerini tetkik eden M a t z u 1 ew i t s c h (SEMNARUM KONDAKOVANUM, I 1927. 133 vd.) ve N a n d o r F e t
ti eh tetkik etmilerdir (Trouvailles Avares de Dunapentele, shf. 55 vd.). Hun ku
yumculuunun Avarlar nezdinde yaylm tarz iin ksa bir izahat da ( N a n d o r
F e t t i c h , Zum problem des
UngarlandUchen
Stils II, E S A, IX, shf. 321) dadr.
Hun-Got kuyumculuunun izlerini Talas'da da g r e b i l i r i z . Burada unu da ilve
edebiliriz ki
ayn teknik
Protobulgar kltrne de hakimdi
(ARCHAOLOGA
HNNGARCA, XVIII, Fig. 22 1-18). Kiskrs mezarlarnda da Hun tekniine gre
yaplm
bir
ka rnek
gsterebiliriz:
Tibor
Horvath,
Die
Avarischen
Grberfelder von ll und Kiskrs,
Budapest. 1935, Taf. XVI, 16-16, II, 30-32.
30

N. F e t t i c h , Garnitares de fourreaa

des sabres du temps des Avares, ARET-

442

BAHAEDDN GEL

itibariyle Avar olmayan P - eklindeki knlar yerli kltrden ikti

bastr 3 1 . S t i 1 II motiflerini tayan, fakat Avar basma tekniiyle
yaplm kl sslerine de rastlamaktayz. Orta Asya Gebelerinin
kulland ve onlara mahsus dkme tekniiyle yaplan bu ornemanlar
ve rolleri nihayet bir taklitten baka bir ey deildir. ereve, Hn
boncuk slubiyle yaplmtr. ksm ise S t i l II nin kark ve biraz
deimi bir motif nev'idir 3 2 . Daha ziyade bir rinceau sistemini andr
makta ve i ksmnda da boncuk tezyinat kendini gstermektedir. Avar
teknii Hun motifile birlemi, Cermen izlerini de iine alarak melez bir
durum arzetmitir. Her ne olursa olsun, btn bunlar tip itibariyle in
celemek istediimiz kllarla ayr mahiyet tarlar. Bununla beraber
Avarlarda baka tip kllarn da kullanldn gstermesi bakmndan
ehemmiyeti vardr.
En fazla kullanlan ve revata olan Avar kllar Orta Asya men
elidirler. Ve bunlar tam manasiyle Trk tipidirler. Trk meneli Avar
kllarndan ancak drt tanesini tetkik etmek mmkn oldu:
1. Dunapentele 33 .
2. gar 34.
3. Ozora 3 5 .
4. sk 36.
Birinci, ikinci ve drdncnn ekillerini ( Res. 6) da grmekte
yiz. Saplar umumiyetle kaybolabilecek veya ryecek bir maddeden
yaplmaktadr. Bununla beraber korkuluklar altndan veya necip bir
madenle kaplanm bir maddeden yaplr. Saplarn zerinde altn veya
dier madenlerden yaplm tezyinata da rastlanr. Boylar da olduka
uzundur. Ozora veya Toti Puszta klc, Dunapentele klcna olduka
H U S E , 1926, PI. V. 8 , 9 ; Pl. VI, 10. Bunlar daha ziyade P- eklindeki kl knlarina aittirler. Aslen Cermen olan bu ksa kllar, T i b o r H o r v a t h , talya'da bu
lunmu kllarla mukayese etmektedir :
Die Avarischen Grberfelder von
ll una
Kiskrs, shf. 100. Esas itibariyle bunlar Lombard san'atiyle ilgilidir : (A b e rg, Die
Goten und Langobarden, Abb. 207 vs.)
31
Bu husus iin yukardaki nota ve F e 11 i c h'in u yazsna bk. E S A, IX, 320.
32
N a n d o r F e t t i c h , Das
Kunstgewerbe
der Avarenzeit in Ungarn, Zahnschnittornamenik und Pressmodellfunde, 1926, Taf. VII, 9.
33
N. F e t t i c h , Trouvailles Avares de Dunapentele, Taf. 1, 1.
34
ARCHAEOLOG.A ERTEST, 1929, Pl. IX, 30-31, XX, 1-la. Daha ziyade
ar svarilere mahsus olan bu kl, ilerde de gstereceimiz gibi Seluk ve Osmanl
larda da kullanlmt. Hem drtme ve hem de paralama kabiliyeti olan bu klcn dz
klca nazaran faikiyeti vardr. Darbe kuvveti olduu gibi ileri geri kaydrma
kabiliyeti dolaysiyle kesi kudreti de fazladr. Halbuki dz klta yalnz darbe ii var
dr. sk klcnda da aka grld gibi, u ksmda epey bir miktar ift azl
lk braklm ve bu suretle delme kabiliyeti fazlalamtr.
35
Ha m p e 1, Altertmer des fruhen M.-A. in ungarn, II), 268, 12-13.
36
G y. R h e und N. F e t t i c h , Jutas und sk,
Zweigraberfelder
aus der Vlkertvanderundgszeit in ungarn, SEMNARUM KONDAKOVANUM, Prag, 1931. sh.
43, Abb. 21.

TRK

KILICI

443

benzer. sk klcnn uzunluu 93.5 cm. dir. U ksmnda 13. cm. kadar
iki azllk devam eder. Saptan uca kadar hafif bir erilik mahede edi
lir. Sapn nnde, baz aa ve deri rklerine de rastlanr. Bunlar knn
rm bakiyeleridir. Erilik itibariyle gar klcna daha yakndr.
Kiskrs ve Dunapentele kllarnda erilik ok azdr. Bunun sebe
bini toprak altnda daha fazla tahrip edilmelerine ve rmelerine
atfetmelidir. gar klcnn sapnda necip maddeden yaplm para
kk tezyinat bulunmaktadr. Ayn tezyinat Dunapentele klcnda da
mevcuttur. sk klcndaki mahfaza ksm dierlerine nazaran daha
kabadr. Fakat Gney Rusya'daki muahhar Trk kllarnnkiyle
byk bir benzerlii vardr. Kiskrs'de bu tipe yakn baklara da
37
rastlyoruz . ll'de, 44 numaral mezarda bulunmu krk klcn boyu
83 cm. dir. Hususiyetleri iyice belli olmuyorsa da Kund kolleksiyonundaki eine gre baz fikirler ileri srmek mmkndr. Hlsa bunlarn
Orta Asya meneli olduklar phesizdir 38.
4. Gktrk kltr evresinde.
Gktrk kltr evresi phesiz ki bu kllarn en ok kullanld
bir yerdi. Maalesef Ortaasya ve Altaylarda hafriyatlarn miktar kfi
yaplmam olmas, lalettayin bulunan eyalarn da tarihlenmesine im
dilik imkn bulunmamas, stelik bu buluntular ihtiva eden neriyatn
da Trkiyede mevcut olmamas Gktrk evresi hakknda fazla bir
ey sylemee imkn brakmamaktadr. Bu klcn Avarlar tarafndan
ok kullanldn bu kavme ait bahiste grmtk. Gktrk devleti ise
Avar devletinin enkaz zerine kurulmutu 39 . T h e o p h y l a c t ' n verdii
malmatta, tetkiki icap eden baz noktalar vardr. Theophylact, Avarlar
malup olduktan sonra Tabgalara gittiler diyor 4 0 . Avarlarn gene bu
civardaki siyasi faaliyetlerinden bahsederken Merkitlerden de sz at
na gre Juan-juan'larn ine kaan grublarn kastetmek istedii an37

A R C H A E O L O G A H U N G A R C A , XIX, Thf. 1, 1 1 ; V, 5.
Avar zengileri, At gemleri ve ok ular gibi bunlar da F e tt i e h t e r e d d d sz olarak yukarda ismi geen SKYTHKA 4 de ( shf. 67 ) ve A R C H A E O L O G A
H U N G A R C A , XVIII, de (shf. 48-49) Asya meneli g s t e r m e k t e d i r . Zaten bu hususta
t e r e d d t yoktur.
38

39

Wen-hsien-t'ung-kao, 2684-5 ; J u a n - j u a n'larla

Avarlar ilk defa birletiren
V i v i e n de S a i n t M a r t i n'dir (L e b e a u, Histoire da bas empire, cilt. IX, shf. 361).
M a rq u a r t bu nazariyeyi kuvvetlendirdi (Eranahr, 53-54).
40
Bu tip statlerin yayl sahalar iin bk. M. P. G r i a z n o v, E. R. S c h n ei d e r, Drevniye izvoyaniya Minusinskh stepey, Materiali po ethnografii, IV, 2,
Lenin
g r a d , 929, s. 87. Baka kll babalar iin bk. K a s t a n y e , Drevnosti Krgzkoy
stepi i Orenburgskogo kraya (Trud
Orenburgskoy
uenoy
arhivnoy komissii,
XXII,
1910 XI, 10). Trkistandaki bu tip ve kll kamenneya babalar iin u eserleri bibli
yografya olarak verebiliriz : W. W. B a r t h o 1 d,
Otet o poyezdke v srednyeiayu
s naunoy
tselyu v 1863-1894 godu. Zapiski imperatorskoy
Akademii
Nauk, VIII, I,
not. 4, S. P e t e r s b u r g , 1897. Ris. Vll, I; VIII. I; X, 2 - 3 ; XI, I; XI, 4. Memoires relatifs l'Asie, III, shf. 271 vd. Chavannes, Documents, 230 vd.

444

BAHAEDDN

GEL

lalmaktadr. Bu hususta ayr bir etd yaynlyacaz. Bundan sonra

Gktrk Kaannn batdaki faaliyetine geen mellif, O g u r'larn ma
lubiyetinden sonra A v a r - h u n i'lerden bahsediyor. Bunlarn sahte,
pseudo Avarlar olduklar da sylenmektedir. Hakiki Avarlar, ve Macaristana kadar giden unsurlar, bizce J u a n - j u a n ' l a r d . C h a v a n n e s
bu fikri kabul etmektedir 41 . Bununla beraber Avarlar Gney Rusyadan
giderlerken bir ksm eski Hun halklarnn bakiyelerini de beraber g
trdler 42 . 552 de tamamen yklan Asya Avar devletinin yerine, 568
sralarnda Avrupa Avar devletinin temelleri atlmaa balamt. Bu
sebeple, iki Avar devleti arasnda byk bir fasla yoktur. Dolaysile
Kl tiplerinde de byk bir fark olmamas lzmdr. Gktrk kltr
evresile Avar (Juan-Juan) kltr evresi birbirine ok yakndrlar. Fik
rimize gre Ortaasya kllarna ok benzeyen Avar kllar Gktrk
kllarnn prototipidir 43 .
O r h o n yaztlar yannda bulunmu bir balbal heykelinde mahede
edilen kl tipi, dier Trk kllarna benzemesi hasebile zikre deer.
Y a d r i n t s e v'in ve bilhere H e i k e l ' i n tetkik ettii bu heykel hak
knda B e l a P o s t a yle diyor:
"Analogien zu diesen Kamennaja - Babas fand Jandrintschew in
grossen Mengen in der Mongolei, in der Gegend der orchoner nschriften.
Jadrintschew hat dieselben bei seiner ersten Reise auch abgezeichnet
und seine Zeichnungen beim Moskauer Kongress augestellt, wo A.
Heikel dieselben photographiert hat. ch hatte nun in Helsingsfors Gelegenheit, die Photographien Heikels zu sehen. Auf diesen Photographien finden wir die fragliche Befestigungsart an drei Kamenneja - Babas,
deren eine einen genau solchen Helm, auf dem Kopf hat, wie wir ihn
an dem weiter oben publizirten exemplare aus
der Gegend des
Kuban gesehen haben. Der Umstand, dass wir in der Gegend des
Fundortes der orchoner inschriften so strengen Analogien dieses Sbeltypus begegnen, dass sie nicht nur hinsichtlich der Hauptform, sondern sogar hinsichtlich der Befestigungsart vollstndig bereinstimmen
mit unseren erwhnten Sbeln aus der Zeit der Landnahme, verbreitet
auch ein gewisses licht ber den Ausgangspunkt dieses Sbeltypus.44,,
Fevkalde kymetli olan bu balbal heykellerinin fotolarn bulmak
maalesef mmkn olmad. Bu sebeple fotolar bizzat gren B e l a P o s t a '
nm metnini yukarya alma mnasip grdk. Balarndaki miferler ay
rca bir tetkik konusudur. Yaknda neredeceimiz bir makale ile bu
problemi aydnlatmaa alacaz. Mifer kullanmann menei Trk ol
masa bile Islmdan evvelki Trk devletlerinde miferin ok kullanl41

E. C h a v a n n e s , Documents
Kutrigur meselesi iin bk. A.
Avarenfunde, ES A, IX, 292 vd.
43
B e l a P o s t a , Archaeologische
44
Gktrk-Bulgar vs. mnasebeti
lar hakknda, BELLETEN, 36 (1945)
42

historiae sar les Toakioae Occid. 230, n. 4.

A I f 1 d i, Zar historischen Bestimmung der
Studien aaf Russ. Baden, 1, 112.
iin bk. B a h a e d d i n g e 1, Sekellertn ata

TRK KILICI

Res. 7 Gktrk kltr evresine ait kl tipleri, ve YeniseyKrgz kllar.

445

446

BAHAEDDN GEL

dna kuvveti delillerle inanm bulunuyoruz. Elimizde mevsuk bir ma

lmat olmadndan Orhon balballarnn kronolojisi vs. hakknda fazla
bir ey syliyemiyeceiz. Kl tiplerinin Kafkas idoilerininkine benzemesi
de entresandr. una da iaret etmek lzmdr ki VIII ci asrn sonunda
ve IX uncu asrn banda Gney Rusyaya giden halklar Gktrk dev
letinin geri kalan halkalardr. Volga Bulgarlar kadar, yurt kuran Ma
carlarn da bu Gktrk aknlarndan mteessir olmalar ok muhtemeldir.
Trk san'at tari
hine ait yaptmz
tetkiklerden
grl mektedir ki maalesef
ok noksan malzeme
ile almak zorunda
yz. Bu sebeple nemli
yanllara da debi
liriz. Bu hususa ait Rus
neriyat toplanncaya
kadar bu ekilde a
lmaa mecburuz.
5. Turfan Uygurlar
kltr evresinde
Turfan kltr ev
resi hakknda fazla
birey syliyemiyece
iz. Yalnz verdiimiz
birka rnek (Res. 10),
bu blgede eri Trk
kllarnn ne kadar
Res. 8 - Altay Balballarndaki kl tipleri.
yayldn gstermek
tedir. Bununla beraber unu da itiraf etmeliyiz ki Uygurlar nezdinde
dz ran ve Avrupa kllar daha fazla grlmektedir. Bilhassa Trk
kl ve hanerleri muahhar devirlerde oalr.
"Trk,, diye vasflandrdmz kl ve haner
leri balca u gruplara ayracaz :
1. Byk ve eri kllar (Res. 10) Bu hususta
baz fikirler serdeden A. V o n Le C o q kendine
bir yol bulamamtr. Gh Japon kllarn, gh
Hint kllarn ele alm, fakat hibir neticeye
45
varamamtr . Bilhassa saplar, H o C h - p'i n g
sitelindeki Hun klc ile mukayese edildii tak Res. 9 Gktrk Kurgan
larnda kan tezyinatlardan
dirde arada baz benzerlikler mahede edilir.
45

A. v o n I e C o q,
Berlin, 1925, shf. 17.

Bilderatlus zur Kanat und Kulturgeschichte Mittelasiens

TRK

KILICI

447

2. Bilhassa ksa ve eri kllarn -daha dorusu hanerlerin- Von Le

C o q ' u n da kaydettii gibi Trk meneli olmalar bir hakikat gibidir.
Bu hanerleri ve asksn A n d e r s s o n ' u n nerettii Altay K a r n e n ne ya B a b a ' s i y l e (Res. 10) mukayese ettiimiz takdirde Altay menei
daha iyi tebarz eder 46 . imdi, bu tip nanerlere Afganistan'da da rast
lamak mmkndr. Haner sap, knn iine biraz girmitir.
Tibete tesiri
M n s t e r b e r g'in nerettii eri bir Tibet kic,(Res. 10) bizce Tur
fan tarikiyle gemi bir silhtr 47 . Bugnk Tangutlar tarafndan kullanlan
bu kl VII. yzylda Japonya'da da kullanlmt 48. in'de, ancak ta
oymalarnda rastlanr. Tibet, eskidenberi Orta Asya'nn tesiri altnda
kalmt. Bilhassa Ro er i eh 'in yapt hafriyatlarda elde edilen bulun
tular, Orta Asya Trk devletleriyle Tibet'in mnasebette bulunduunu
gstermektedir 49 .
6. IX ve X cu asr Avrupa Trk boylarnn kltr
evresi hakknda
Bizim fikrimize gre, Macar kllarn tarih bakmndan Bulgar
kllar grubundan saymak lzmdr. Levedia'da ki hakimiyet dolaysile
Macar kllarnn Kafkas kllar zerine tesirleri dnlebilir. Fakat
bu demek deildir ki Kafkasta bulunan Trk kllar mnhasran Macarlara aittir. Bu kllarda byk kavimler gne mensup Peenek,
Kuman, Ouz boylarnn da pay byktr.
Bir yazmzda Bulgarlarn eski yerleri ve tarihleri hakknda in
ve Avrupa kaynaklarn birletirerek baz yeni bilgiler vermitik50. 499
da Don kenarlarnda oturuyorlard 51 . S u i - s h u'nun Tlesler hak
kndaki bahsile muasr olarak Onogurlarla birlikte oturduklar anlal
maktadr 52 . S u-i s h u'nun Tles bahsi M. s. 600 e aittir. 463 senesin46

A n d e r s s o n , Hunting Magic in the nimal Style, B M F E A, 4, (1932),

Pl. XXXVI.
47
Oskar
M n s t e r b e r g,
Chinesische Kunstgeschichte, Esslingen, 1934, II,
Abb. 198.
48

B. L a u f e r, Chinese clay figures, I, fig. Keza. M n s t e r b e r g, II, abb. 340

ve eri sapl Japon klc, abb. 237.
49
J. N. R o e r i c h, The animal style among the nomad tribes of Northern Tibet
SKYTHKA 3. Prague, 1930.
50
Bahaeddin
gel,
Gktrk yaztlarnn Apurmlart ve Fulin problemi,
BELLETEN, 33 (1945), 71 87. Sekellerin
atalar hakknda,
BELLETEN,
36 (1945),
469 - 484.
51
B a h a e d d i n g e l , Gktrk yaztlarnn
Apurmlar,
BELLETEN 33 (1945),
shf. 82 ; B a r t h o 1 d, Die Histor.ische Bedeatang der Alttrkischen nschriften, Radloff'un Alttrkische nsch. II, 9, n. 5.
52
S u i - s h u, 67. Bundan naklen. W e n - h s i e n - t ' u n g - k a o 344, 2698 a.
H i r t h, Nachwort, Radlof'un Die Alttrkischen nsch. de shf. 37.

448

BAHAEDDN GEL

Res. 10 Uygur Kltr evresine ait kllar.

449

TRK KILICI

de nogurlar Sabirler tarafndan kouldular 5 3 . Saragurlar takiben

Yay geen nogurlar Kafkasya'da kalyorlar 54. VIII ci asrn ikinci
yarsnda Onogundur-Bulgar birliine rastlamaktayz. Bu birliin yeri,
Azakla Kuban arasdr 55 . Bulgar-Macar mnasebetlerinin ikinci merkezi ise
Urallardr 5 6 . Gerdizi, Hudud al Alam, bn Rusta Macarlarla Bulgarlarn
komuluklarndan bahsediyorlar 57 . Peenekler de bu etnik gruplarla
hali mnasebette idiler 58 . Bu delillere gre, Volga Bulgarlar, Macarlar,
hatta Peenekler ayn kltr evresine ithal edilebilirler.
a. Volga Bulgarlar kltr evresinde kl
Volga Bulgarlar grubunda, balca Zagrebinskoye klc zerinde
duracaz. Ve bu merkezle dier buluntular da gz nnden gei
receiz. Esasen bu malzemenin ait olduu kltr evresi hakknda
Trk matbuatnda ele alnabilecek bir yaz yok gibidir. Bilhassa
Rus neriyat bu bakmdan bir ilim adamn tatmin edecek bir vaziyette
ise de Trkiyede bu neriyatn maalesef pek az bulunmaktadr 5 9 . Prof.
53

M a r q u a r t , Die Chronologie der Alttrkischen nschriften, 83, n. 4 ; e r i f

B a t a v, Sabir Trkleri, BELLETEN, 17 - 18, shf. 60.
54
P r i s c o s (Corpus scriptorum kistoriae Byzantinae, 1829, 158).
55
M a r q u a r t , Chronologie, shf. 77.
56
M i n o r s k y, Hudud al Alam, shf. 320 vd.
57
M i n o r s k y , 320.
58
Ayn eser, shf. 3 2 0 ; (Bulgar-Macar
mnasebetleri
iin bk.
bn
Fadlan's
Reisebericht, 221 vd.
59
B u sahada yazlm eserlerin banda V . F . S m o l i n e ' i n eserleri gelir. Bun
lar :
1. O Peredvijenii gerodotovskih Skifov
v Peredney Azii, Kazan, 1 9 1 5 ;
2. Bolgarskaya moneta, zvestiya T. XXIX, 1916 ; 3. Otet o raskopkah, zvestiya Kazansk.
O b s . XXIX, 1916; 4. Otet ob arkeologieskih raskopkah v Bolgarah v lyone 1915 g.
zvestiya O A E , XXX : I, Kazan, 1919 (1915 senesindeki Bulgar hafriyatna a i t ) ;
5.
Kratkiy otet ob raskopkah v Bolgarah letom 1916 g. (1916 Bulgar hafriyat hak
knda ksa r a p o r ) , ayn dergide ; 6. aa s olenem iz Bolgar, Kaz. Muz. Vesth. ( G e
yik resimli bir Bulgar t a b a i h a k k n d a ) 7.
K voprosu o proyshojdeni narodnosti Kamsko Volfskih Bolgar (Kama-Volga Bulgar halklarnn
mene meselesi h a k k n d a ) ,
Kazan, 1 9 2 1 . 8. Bolgarskiy gorod Brakimov,
Izv. O A E , XXXIII: I. Kazan,
1925
(Brahimov Bulgar ehri) 9. Arheologieskiy oerk Tat respubliki (Materiali
po
izu.
T a t a r s t a n a , II, Kazan, 1925 (Trk kltr bakmndan ok kymetli bir atf nazardr.
Mellif hususi grlerini de k a t m a k t a d r ) 10.
Klad Vostonih zolotih
predmetov iz
Bolgarskogo Goroda uke- Tau, Vestn. Nauno ob. T a t a r o v e d . 1925 : 3.
(uke - Tau
Bulgar ehrinden kan altn eyal hazine). Sade S m o 1 i n e'in bir ksm neriyatnn
epey bir yekn t u t t u u grlmektedir. Buna 1926 d a n sonraki neriyat dahil deildir.
Bir ka kitap isminin daha verilmesinin sonraki t e t k i k l e r d e n h a b e r d a r olma bakmndan
byk faydasna inanyoruz, Bu h u s u s t a bilhassa u eserlere bk. B a k i r o v, A. S . ,
Pamyatniki Bulgaro-Tatarskoy Kultur na
Volge (Volga zerinde
B u l g a r - T a t a r kl
tr), Kazan, 1929 Umumi bir eser olarak : (Materiali po orhane, remontu i restovratsii pamyatnikov TCCPI-III, Kazan, 1929 - 27. Kllarn t e t k i k edeceimiz bu kltr
olduka yksek bir seviyededir.
A. . D.

T. C. F. Dergisi, F. 29

450

BAHAEDDN GEL

Res. 11 Volga Bulgarlar kltr evresine ait kl tipleri.

TRK KILICI

451

Tallgren, Bulgar kltrnn bir haritasn izmitir60. Tetkik edeceimiz

kl rneklerinin bu hudut iinde bulunmasna dikkat edeceiz. Yuka
rda da arzettiimiz gibi Kazan-Bulgar kltr, bilhassa eski Macarlarla
ve Ogur kavimleriyle komuluk mnasebetleri dolaysiyle ismi geen
etnik zmrelerin kllarnn tetkikinde de bir miyar vazifesini gre
cektir. Bulgar kltr evresine ait kllarn banda Z a g r e b i n s k o y e
buluntusu gelir. B e l a P o s t a ' n n zerinde srarla durduu bu kl, ait
olduu kltr evresi bakmndan tetkike deer 6 1 . Gm, bronz ve de
mir madenlerinin kullanlmas suretiyle yaplan bu
kl, imdi Ermitaj mzesinde bulunmaktadr 62 .
Boyu 76 cm., eni ise 3 cm. dir. Sapa doru biraz
kalnlar (bk. Res. 11). Mahfaza ksm dz bir
seviyeyi haiz, ular yukar doru kk ve i ks
m da hem aadan ve hem de yukardan hafif
bir mnhani ile kktr. Sapn ba ksm kalpl
bir fes eklindedir ve gmten yaplmtr. Her
iki taraftan, kk kulp eklindeki levhalarla sapa
ivilenmitir. Parmaklar birbirinden ayran tane
romboid para vardr. Halbuki buna benzer dier
kllarda, bu diken eklindeki unsurlarn says
daha fazladr. Knndan pek az bir bakiye kalm
tr. Bela Posta'nn eserinden iktibas ettiimiz re
simde, bu grlmektedir (Res. 11) Knn kay yeri
iki ivi ile tespit edilmitir. Knn kaya balanan
yerinde ayaklar kar karya gelmek zere iki Res. 12 Uygur kltr
hayvan figr vardr. Knn aznda ve kaylnda evresindeki yabanc k
llar ve Tuna Bulgarlaat nal eklinde ssler dizilmitir.
rna ait bir kabartma
Ayn yerde bulunmu ve imdi Ermitaj mzesinde saklanan 6 3 dier
bir kl, birinciye nazaran daha dz bir yapltadr. Kulpu biraz ericedir. Mahfazann ular da aa doru kvrktr. Ve yuvarlak bir e
kil arzeder.
Zagrebinskoye buluntusu Bulgar kltr evresinin kuzey hududun
daki blgelere aittir. Trk klcnn yayl sahasnn en imal ucu llins60

A. M. T a l l g r e n , Collection Zaoussailov, au musee national de Finlande

Helsingfors, II, 1918, shf. 19 vd.
61
B e l a P o s t a , Archaeologische Studien auf Rassischem Bodtn, eraher Theil,
shf. 82 vd. Keza OTET, 1891, s. 103-110. En son olarak: A r e n d t , ARCHAEOLOGA HUNGARCA, XVI, shf. 51.
63
Bilhassa kabzedeki gm tezyinat tetkike deer bk. B e l a P o s t a , Ayn eser,
Abb, 41.
63
A r e n d t , ARCHAEOLOGA HUNGARCA, XVI, sfh. 5 2 ; Bu kllarn
albm: L e n z, tmperatorskiy Ermitaj. Ukazatel otdeleniya Srednih epohi vozrojdeniya, ast. I.Sobrauya o.ujiya, S. PTB 1908.

BAHAEDDN

452

GEL

kye (Perm) blgesidir. Bu blgeler T a l l g r e n ' i n tasnifine gre ud

kltrne dahildir 6 4 .
imdi Moskova mzesinde bulunan kl, Perm blgesindeki
l l i n s k o y e ' d e bulunmutur 65 . Keskin ksm 76 cm. dir. Enlilii ise 3.2
cm. dr. Olduka iyi muhafaza edilmitir. Erilmenin mikyasn A r e n d t
0-4-5-10-14-16-20-18 olarak gsteriyor. Kabze, bunda da eiktir. Bun
dan baka bu blgede bu tip kltan iki tane daha bulunmutur 66 .
Bulgar kltrnn gney ucuna ait buluntu da Tankeyevka'dadr.
Bu klcn bulunduu mezar, bilhassa gebe Trk kltr bakmndan
ok byk bir ehemmiyet tar. Orta Asya ve Umumi Trk kltrnn
btn izlerini bu mezarda grebiliriz 67 . Bu klcn mufassal bir tavsifini
ve resmini maalesef bulamadk. Prof. T a 11 g r e n'in nerettii Zabussailov
kolleksiyonunda da bu tip klca rastlamaktayz 68 . B i l i a r s k ' d a bulu
nan bu kl, demirden yaplmtr. Ve zerinde okunmayan bir ok
yazlar vardr. Bu mesele epey bir mnakaaya sebep olmutur 69 . T a 11 g r e n'in fikrine gre bu kl, ok muahhardr. Hatta XIII nc asra
bile konabilir. Bu kadar kolay ve muahhar bir tarihlemeye biz ahsan
taraftar deiliz. nk Tallgren'in srf analojiye dayanan fikirleri
salam esaslara istinat etmi deildir. Antik devirlerde
bir stad
olan sayn profesr sonraki devirler hakknda hi te iyi bir gre
sahip deildir. Koca Osmanl devletinin miras olan kllara bile Pers
damgasn kolaylkla basyor 1 2 .
b) Macar kllar ve Ortaasya kltr evresi

Macar ilmi, kendilerine ait bu bahsi fevkalde ilmi metodlar ye

epey bir yekn tutan neriyatlar incelemi ve statik bir durum hasl
etmidir. Bu etd, Macar neriyatnda bulunan malzeme ile itmam
suretile yapabiliyoruz. Bu sebeple burada Macar ilmine ve Trkolojisine kar ne derece medyunu kran bulunduumuzu hatrlama
ulvi bir vecibe bilirim.
64

C o 11 e c t i o n Z a o u s s a i 1 o v, Fig. 34.
A r e n d t , Ayn eser, shf. 58.
66
Otet, 1904, a. 136.
67
Bu klcn maalesef tam bir. tavsifini bulamadk. Bununla beraber Arendt'in
gsterdii mehazdan bunun dier elerini bularak bir fikir edinmek kfidir. S p i t z i n ,
in M A R deki mehur makalesinde bunlarn elerine rasthyabiliriz: ( Drevnosti
Kamskoi udi, MAR, XXVII, Levha. XXVI.) u makalede de kllar hakknda ok
enteresan
bilgiler vardr:
K a t a n o f ve L i h a e f , zvestiya obsestva urheologie,
i s t o r i i e t n o g r a f i i pri 1. K a z a n s k o m
n i v e r s i t e t,
XXVI, 55-59.
252-261.
68
T a 1 I g r e n , C o l l e c t i o n Z a o u s s a i l o v , II, Pl. IV, 3.
69
Kllar hakkndaki bu mnakaaya sebep olan gremediimiz tebli udur:
V.
Prohorov ,
O
drevnih
sabliyah s
gereskimi,
slavyansi
drugimi
nadpisyami, TRUDI, II: go arh. syezda. C. II : 195. Bu kllarn bir ksmnda Grek yazs
bulunuyormu.
65

TRK KILICI

453

454

BAHAEDDN GEL

Res. 14 slamdan nceki Trk klflarna ait

korkuluklar.

TRK KILICI

455

imdiye kadar sylenen fikirleri tekrarlamay faydasz buluyoruz.

Bu sebeple buluntularn tavsif ile iktifa edip geeceiz. Pek tabiidir ki
bu ynlerin tezimizi destekler mahiyette olmasna dikkat edeceiz.
B e l a P o s t a , ilk Macar kllarnn vasflar zerinde uzun uzun
durmaktadr 70 . Bu vasflar yle hlsa edilebiliyor:
1. Tek azldrlar ve hafif eridirler.
2. Klcn kabzesile, az ayn mihver ve seviyede deildir. Kl
uca doru eildii iin sapa doru olan yerlerdeki eiklik zaviyesi
tam manasile tefrik edilebilir. Bir yay eklini de gsterebilirler. Fakat
ekseriya ular kvrktr.
3. Knn kayna tespit edilen yeri bir halka deil, birbirine yapan
iki madeni plkadr. Bunlar vastasile kaya raptedilir.
Bu hususiyetlerin btn kllarda ayn olmas icap etmez. H a m p e l , bu deyre ait Macar kllarn balca ksma ayryor. Birinci
gruba giren kllar, yukarda birinci maddede gsterilen hususiyetleri
haiz, kabzesi namlnn erilme istikametinin aksine eritmemi, bilkis
azla birlikte bir yay tekil etmitir (bk. Res. 12). Arzani makta pek
yayvan olmayp biraz kaln ve yuvarlakadr. Problemin asl enteresan
noktas bu tip kllarn daha ziyade Cermen blgesinde bulunmasdr.
B e l a P a s t a , bu hususta ok gzel bir polemie girerek Turan-Cermen mnasebetleri zerinde bir ka sz sylyor. Gemesocsai klcnn
mahfazasndaki drt yaprakl nebat ekline bakan Bela Posta, sk
sk bavurduu ran aleminden gene bahsediyor 71 . Bundan sonra da
Zagrebinkoye klc ile mnasebetinden bahsetmekten kendini alam
yor. ran-Bulgar-Macar mnasebetleri ayrca tetkike muhtatr.
Dier nemli bir mesele de W e r h n e - S a l t o v o klcnn L e v e d i a Macarlarna ait olup olmadklar problemidir. Bu hususda hususi
birer etd yapan Z a h a r ov ve A r e n d t Macarlara aidiyetini kat'i
gibi grmektedirler 72 . Yalnz tetkik edilmesi icap eden bir nokta var.
dr. Macarlarn ilk yurtlar Don ve Werhne - Saltovo blgesi olabilir.
Bu civarda bulunan kltrn Macarlara aidiyeti de kat'i surette belli
olmad halde bu kllar Macarlara nasl maledilebilir ? Bu fikri ileri
srmekle Z a h a r o v ' u n fikirlerine tamamen zd bir tezi mdafaa
etmek istemiyoruz. Yalnz u noktaya ilim leminin nazar dikkatini
ekmek istiyoruz ki Altayda yaplan hafriyatlarda ele geen Gktrk'
lere ait eyalarn zerinde Saltovo klcnn motiflerine yakn olan nak
lar grlmtr. Bizim fikrimize gre bu motifleri tayan kllar da
Gktrk kltr evresiyle ilgili olmaldr. Bu motiflerin saklanabilmesi,
bu klc getiren kavimlerin mevzubahis kltr evresinden az zaman
70

B e l a P o s t a , Archaeologische Studien auf Russischem Boden, Ersler Theil,

1905, shf. 85.
71
B e l a P o s t a , Ayn eser, Erster Theil, shf. 93.
72
Z a h a r o v , AH, XVI, 46-47. Arendt, AH, XVI, 66 vd.

456

BAHAEDDN GEL

Res. 15 Peenek ve dier Gney Rusya Trklerine ait kl tipleri.

TRK KILICI

457

Solda: Kafkas'daki Trk kurganlarndan kan'bir kl ; ortada: Memlk kllar, sada: Bir krgz hanerinin
sap. Yukarda: Gney Rusya Trk kurganlarndan km kllara ait saplar.

458

BAHAEDDN

GEL

evvel ayrldklar kanaatn kuvvetlendirir. Bu kllarn menei, kronolo

jik glkler bertaraf edilerek Peeneklere atfedilirse daha mantki olur
zannndayz. Bu Orta Asya motifine, ilk Avar eserlerinde de rastla
maktayz. Bilhassa S i b i r y a ve A l t a y amanizm'inde ok rastla
nan bu motiflere T o v o s t i n kolleksiyonunda rastlamaktayz 73 . in
meneli olup olmamas bizi o kadar al
kadar etmemekle beraber inde yaplan
nefrit eyalarda bu motife rastladmz
ilveyi faydal buluyoruz 74 . Mehur Ma
car kllar arasnda G e s z t e r e d
S c u n y B a r a n y a (Res. 12) 7 5 kllar
nn resimlerini veriyoruz. Atitlnn klc
diye adlandrlan Viyana klc da bu
devre ait kllardan biridir 76 .
slm Trk devrindeki kllara ksa
bir bak
Bu devre ait btn malzemeyi toplu
bir surette ikinci makalemizde inceleyip
orijinal malzemeyi neredeceiz. Yalnz
burada unu sylemek istiyoruz ki Volga
boylarndan, Gney Rusya tarikile Avrupaya giden Trk kitlelerile islaml ka
bul ederek islm kltr evresine giren
Res. 17 Cengiz devletine dair
Trklerin harp aletleri ve bu meyanda
minyatrlerde Mool kllar.
kllar ayn mene ve mahiyeti tayor
lard. Seluk ve Atabeylere ait kllar ayn tip ve meneden
geldikleri gibi Osmanl kllar da Kay kabilesinin annesini tayord. Bu hususu isbat iin elimizde epey delil vardr. Trkiye Cumhu
riyeti mzeleri mspet metodlarla alan ilim adamlarna malzemesini
verirse senelerdenberi karanlk kalm fakat tetkiki ilim alemine bir ok
yenilikler sunacak bu gibi mevzular daha iyi incelenecektir. Aksi halde
binlerce senedir sandklarda kalan malzeme, kolleksiyonculuk zihniyetile
73
Bu motifi ihtiva eden A v a r dmesi iin bk. F e t t i c h , Trouvailles Avares
de Dunapentele, Pl. II, 13-15. Krgz kltr evresi aman eserleri iin bk. T a l i g
r e n , Collection Tovostine, Pl. X, 13, 22.
74
B. L a u f e r , A.study in China, archaeology and religion, Chicago, 1912.
75
Gesztered klc iin bk. L. K i s s, Der Altungarische Grabfund von Geszte
red, Budapest. 1938, shf. 24 vd. Umumi olarak: N. F e t t i c h , Zar archaeolog'e der
Ungarischen Landnahmezeit, AE, XLV, shf. 304 vd. ; N. F e t t i c h , Die Metullkuntt
der landnehmenden Ungarn, AH, XXI, s. 240. Baranya ve Scuny kllar iin bk.
B e l a P o s t a , I , Abb. 47, 51.
76
Bk. Z o 1 t a n T o t h, Attila's Schvert, Budapest, 1930.

TRK KILICI

459

inhisara alnm olacak ve bundan yalnz ilim deil; Trklk, mede

niyet sahibi olduunu ispattan mahrum kalacaktr.
Mzelerimizin
balarnda, akademik kariyeri haiz insanlar bulunduka imdilik byle
bir endieye mahal yoktur.
aatay,
Timur ve oul
lar devrine ait
kllar Osman
l kllarile mu
vazi bir inkiaf
merhalesine sa
hiptir. Mool
kllar ok ip
tidai mahiyet- Res. 18 Timur ve oullar
dedir (Res. 16). kltr evresine ait kllar.
Babr ve oul
lar devrinde Trk klc en mnkeif had
dini buldu ( R e s . 17, 2 ). Iran minya
trlerine giren bu tip eri kllar, Timur
ve oullarna ait minyatr mektebinin tesir
leridir.
Sonu
Res. 19 Trk klcnn
Kl gibi bir aletin tarihini yazmak
mekanii (Arendt'den).
belki Trk tarihi iin byk bir kymet
tamaz. Fakat unu gz nnde tutalm:
muazzam aknlara girmi ve baarm olan Trk kitlelerinin zaferlerine
ellerindeki en mhim silhlar hi yardm etmemi miydi? Esasen Trk
klcnn dier dnya kllarnda grlmiyen bir mekanie sahiptir.
Buna ait formller zerinde Silh tarihlerile uraan A r e n d t ura
mtr (Res. 12). Bu klc kullanmak ok yksek bir meharet ve
bilgi ister. Trk klcnn umum vasflarn ikinci makalemizde belirte
ceiz.

RESMLERN ALINDII MEHAZLAR

1 1. Sovetskaya archeologia, IV.
2. R a d l o f , Sibirskiy drevnosti, III, IV, 24.
3. M i n n s , Schytians and Greeks, shf. 234. (Peking civarndan).
2 O. J a n s e, Notes sur quelques epees anciennes trouvees en Chine
B M F E A. 2. PL. XVII
3 C h a v a n n e s , Mission archeologique en Chine, Rekonstrksiyon
ve klcn eri kabzesi iin bk. C. F. F i t z g e r a lt, The son of
heaven, Plate, II, (Li Shih-min'in mezarndan).
4 1. B e l a P o s t a , Arheologische Studien, abb. 222.

460

5
6

8
9
10

11
13

15

16
17
18

BAHAEDDN GEL

2, J. W e r n e r , Bogenfragmente aus Carnuntum, ESA, VII, shf.

47; abb. 9.
3. S c h m i d t, Kaka, Beitrge zur Erforschung der Kulturen ostrusslands in der Zeit der Vlkerwanderung, shf. 2 2 ; Abb. 3.
A. H. IX.
1. N. 5. A. H. IX. F e t t i c h , Jutas und sk, shf. 4 3 ; Abb. 21.
2. Archaeologiai Ertesit, 1929, Pl. IX, 30-31, XX, 1-la.
3. N. F e t t i c h , Trouvaille Avares de Dunapentele, Tab. 1.
1, 2. Mene itibariyle Kuzey Kafkasya'da Storoevaya Stanitza'ya
aittir. Materiah po arheologii Kavkaza, VIII, Ris. XXIII.
3. Tomsk mzesinde: A. H, XVI, Abb. 18, 1.
4. A. K i v a 1 o, Altaltaische Kunstdenkmler, Altay ksm.
5. T a l l g r e n , Collection Tovostine, Pl. XII, 7, 8.
B e l a P o s t a , Archaeologische Studien shf. 113, abb. 63.
Sovetskaya Archeologiya. I, 282 284.
1, 3, 6. Von. L e C o q, Bilderatlas.
2. A n d e r s s o n , Hunting Magic, BMFEA, 1932, pl. XXXVI.
4. M n s t e r b e r g , Chinesische Kunstgescichte, II, abb. 335.
5. V'n I e C o q , Buddistische Sptantike, III.
6. V o n 1 e C o q, Bilderatlas, 89 vs.
7. V o n le C o p , Chotscho, Taf. 30.
B e l a P o s t a , Archaeologische Studien, I, abb. 43, 44, 45, 53.
4. T a l l g r e n , Collection Zaoussailov, Pl. IV. 3.
1. L. K i s s , Der Altungarische Grabfund von Gesztered, Taf
XI, la.
2, 3. B e l a P o s t a , Arch. Studien, shf. 92 abb. 51, 52.
1. A. A. Z a k h a r o v , The Statue of Zbrucz, ESA, IX, abb. 3.
2. 1, 2, 3: Moskova tarih mzesinde; 4, 5, 6: Berlin tarih ncesi
mzesi ( A r e n d t , AH, IX, af. Vl den).
3, 4. Z a k h a r o v , AH, IX, abb. 6, 7, 8.
1, 2, 3, 4, 8. ( A r e n d t ' e n , Ah, IX).
5, 6, 7. Memlk kllar (Topkap saray).
Mogollara ve Cengize ait kllar : ( Livres des Merveilles'deki
minyatrlerden). 4. Mool okusu, P r a v d i n, Empire Mongol Shf. 189
1. Tuluk Han Koci'nin klc, B r o w n , Pl. VIII, fig. 4.
2. Timuru avlanrken gsteren bir minyatrden alnmtr. Timura
ait bir kl olduu anlalmaktadr. (Reformation und gegen
reformation, shf, 528 v d.)