GLASNOA

Osnovni pojmovi koji prethode definiciji glasnoe

Zvuni tlak
Zvuni tlak je poremeaj atmosferskog tlaka uzrokovan zvukom. Ili Zvuni
tlak je izmjenini tlak superponiran atmosferskom tlaku (Jelakovi, 1977).
Jedinica za izraavanje atmosferskog tlaka, pa tako i za zvuni tlak zove
se paskal (Pa). Stare jedinice za tlak su bar i mikrobar. Paskal je 10 puta
vei od mikrobara.
1 Pa = 1 N/m2
N je jedinica za silu (od Newton).
Newton (N) jedinica sile u MKS sustavu. To je sila koja masi od jednog
kilograma daje ubrzanje od 1m/s2. Newton je 9, 81 puta manja jedinica od
kiloponda. (Lii i Velimirovi, 1965)
Atmosferski tlak ima oko 105 Pa (1000 hektopaskala), ili 106 mikrobara,
odnosno 1 bar. Za bar postoji jo naziv atmosfera.
Najmanji zvuni tlak kojega ljudsko uho moe zamijetiti (uti kao zvuk)
iznosi oko 0.00002 Pa, ili 2x10-5 Pa. Tu je vrijednost Internacionalna
standardizacijska organizacija (ISO) odabrala (standardizirala) kao
referentnu veliinu referentni zvuni tlak.
Najvei zvuni tlak kojega ljudsko uho moe podnijeti je milijun puta vei
od referentnoga, odnosno 20 Pa (prema 106 x 2x10-5).
Atmosferski tlak mjeri sa barometrom a zvuni tlak mikrofonom.
Intenzitet
Zvunim se valom prenosi mehanika energija. Koliina energije koja u
jednoj sekundi prostruji kroz plohu veliine 1 m2, okomito postavljenu na
smjer irenja zvuka, naziva se jakost ili intenzitet zvuka (Jelakovi, 1977).
Prema tome jakost i intenzitet, ovako definirani, postaju sinonimi.
Intenzitet zvuka moe se izraunati pomou poznate veliine zvunog
tlaka i poznatih svojstava medija (zraka) prema:
I = p2/(o c) W/m2

pri emu je p zvuni tlak, o gustoa zraka, a c brzina zvuka.

S obzirom na to da za zrak umnoak oc iznosi 410, prva se formula moe
pojednostaviti kao:
I = p2 /410 W/m2
Prama ovoj formuli, ako se umjesto p uvrsti referentni zvuni tlak, moe
se izraunati i referentni zvuni intenzitet, koji iznosi 9.76x10-13, odnosno,
priblino 10-12 W/m2.
Na isti nain, uvrstimo li u formulu za intenzitet maksimalnu veliinu
zvunog tlaka kojeg ovjek moe podnijeti dobit emo zvuni intenzitet od
1 W/m2.
Treba istaknuti kako je dinamika sluha velika: najmanji i navei zvuni tlak
kojeg uho moe registrirati odnose se kao 1 : 106 a zbog toga to intenzitet
zvukak ovisi o kvadratu zvunog tlaka, najmanji i najvei zvuni intenzitet
odnose se kao 1 : 1012.
Snaga
Snaga (P) zvuka definira se kao koliina energije koja sekundi prostruji kroz
povrnu veliine S, izraava se watima (W), a rauna se kao umnoak
intenziteta i veliine povrine na kojoj taj intenzitet djeluje.
P = I x S (W)
Iz toga proizlazi da se snaga izvora zvuka moe izraunati na temelju
izmjerenog zvunog tlaka i podatka o udaljenosti od izvora na kojoj je
izmjeren zvuni tlak. O veliini zvunog tlaka zavisi intenzitet zvuka. Uz
pretpostavku kuglastog irenja (u svim smjerovima) zvunog vala od
izvora do mjesta na kojem se mjeri zvuni tlak, povrina na koju se
rasporeuje zvuni intenzitet rauna se prema formuli za oploje kugle
prema:
S = 4r2 (m2)
Prema tome, ako na primjer elimo znati koju zvunu snagu mora imati
izvor zvuka da na udaljenosti od 5 metara moe proizvesti zvuni
intenzitet od 1 W/m2, treba najprije izraunati koja je povrina oploja
kugle radiusa 5 m:

S = 4x52 = 100 = 314 m2

Prema tome, izvor zvuka mora ima ti snagu od 314 W, (prema 314x1) da
na udaljenosti od 5 metara djeluje intenzitetom zvuka od 1 W/m2.
Decibel
Decibel se definira kao veliina koja predstavlja logaritam odnosa dvaju
intenziteta. Zapravo, tako definirana veliina je bel (prema Grahamu Bellu
izmumitelju telefona), a prikladnija, deset puta manja jedinica zove se
decibel (dB). Broj decibela izraunava se prema:
n = 10 log (I1/I2) (dB)
gdje n predstavlja broj decibela, a I1 i I2 su bilo koja dva intenziteta zvuka.
Na taj nain dinamika slunog polja, odnos najjaeg i najslabijeg zvuka
kojega ovjek moe uti, od odnosa 1012 : 1 svodi se na 120 dB prema:
N = 10 log (1012/1) = 120 (dB)
Prema tome, ako se dva intenziteta (ili dvije snage) zvuka odnose kao 2 :
1, u decibelima izraeno to predstavlja odnos od 3 dB prema:
n = 10 log (2/1)
zato to je log 2 oko 0,3.
Na isti nain, 10 puta vei intenzitet predstavlja 10 dB, 100 puta vei
20 dB itd.
Budui da je decibel definiran preko odnosa intenziteta, a intenzitet zvuka
ovisi o kvadratu zvunog tlaka, u sluaju kad se u decibelima eli izraziti
odnos dvaju zvunih tlakova, formula poprima oblik:
n = 20 log (p1/p2)
Zbog toga dvostruki intenzitet predstavlja poveanje intenziteta od
priblino 3 dB, a dvostruki zvuni tlak predstavlja poveanje zvunog tlaka
od 6 dB.
RAZINA ZVUNOG INTENZITETA I RAZINA ZVUNOG TLAKA
Razina zvunog intenziteta je u decibelima izraen odnos nekog intenziteta
zvuka prema referentnom zvunom intenzitetu. Analogno tome je razina
zvunog tlaka (sound presure level - SPL) u decibelima izraen odnos
nekog zvunog tlaka prema referentnom zvunom tlaku.

Jednostavnim uvrtavanjem u formulu dobivamo da je razina intenziteta

referentnog zvunog intenziteta - nula decibela. Drugim rijeima, zvuni
intenzitet od 10-12 W/m2 po definiciji predstavlja veliinu od nula decibela
razine zvunog intenziteta. Analogno tome, razina zvunog tlaka
od 0.00002 Pa takoer predstavlja nula decibela.
Ako se jaina nekog zvuka izrazi u decibelima i ne kae se eksplicitno koja
se dva intenziteta usporeuju, onda se podrazumijeva da je jedan od
intenziteta referentni zvuni intenzitet, 10-12 W/m2. Isto vrijedi i za razinu
zvunog tlaka.

GLASNOA
(Zwicker-Fastl)

Razina glasnoe

Usporeivanje glasnoa dovodi do konzistentnijih rezultata nego procjena

veliine (comparison/ magnitude estimation). Ideju razine glasnoe uveo je
Barkhausen dvadesetih godina prolog stoljea.

Razina glasnoe nekog zvuka (loudness level) jest razina zvunog tlaka
(sound preassure level, SPL) tona od 1 kHz koji je isto glasan kao taj zvuk.
Jedinica takve dimenzije zove se "fon" (phon). Razina glasnoe moe se
izmjeriti i izraziti za bilo koji zvuk. Najee se ilustrira za iste tonove
razliitih frekvencija. Linije krivulje koje povezuju mjesta iste razine
glasnoe zovu se izofone.

Slika 8.1 Linije iste glasnoe - izovone za iste tonove. Brojevi kojima su
krivulje oznaene izraeni su u fonima (jedinica za razinu glasnoe) i u
sonima (jedinica za glasnoe).

Prema definiciji, sve krivulje neke razine glasnoe (parametar oznaen nad
krivuljom) na mjestu koje oznaava frekvenciju od 1000 Hz imaju isti broj
fona i decibela. Prag sluha, koji je takoer krivulja iste glasnoe, oznaen
je crtkanom linijom. Zbog toga to je razina zvunog tlaka (SPL) na pragu
sluha za 1000 Hz 3 dB, a ne 0 dB, parametar nad crtkanom krivuljom je 3
fona. Za tihe zvukove, oko 20 fona, krivulje iste glasnoe gotovo su
paralelne s krivuljom koja oznaava prag sluha. Za tonove iznad 200 Hz
krivulje su paralelne i na veim intenzitetima. Za frekvencije ispod 200 Hz,
krivulje na veim intenzitetima sve su poloenije, meu njima je manji
razmak. Ton od 50 Hz 50 dB razine zvunog tlaka dosie razinu glasnoe
od 20 fona, dok 50 Hz 110 dB (SPL) dosee 100 fona. Razlika u broju fona i
broju decibela na malim intenzitetima je 30 a na velikim samo 10.
Najosjetljivije mjesto u spektru, izmeu 2 i 5 kHz oznaeno je na pragu
sluha sniavanjem krivulje. Na velikim intenzitetima taj je udolina jo
izraenija.

Funkcija glasnoe

Glasnoa je osjet koji odgovara (korelira) s intenzitetom stimulusa. Odnos

veliine stimulusa i veliine osjeta moe se mjeriti tako da ispitanici
odgovaraju na pitanje koliko je puta neki zvuk glasniji ili tii od
referentnoga. To se moe postii tako da ispitanik ugaa intenzitet
stimulusa tako da osjet glasnoe prema prema referentnom zvuku ima
neki zadani odnos, ili na taj nain da se procjenjuje veliina (odnos) dvaju
prezentiranih zvukova. Standardni ton 1000 Hz 40 dB SPL predstavlja
glasnou jednog sona. Za procjenu glasnoa najjednostavniji je odnos
udvostruavanja, odnosno, prepolovljavanja. Ispitanici trae na koju se
razinu zvunog intenziteta mora poveati intenzitet da zvuk bude
dvostruko glasniji od poetnoga ili koliko treba smanjiti razinu intenziteta
da se procjenjuje upola glasnim od poetnoga.

Slika 8.3. Potrebno poveanje (smanjenje) razine intenziteta da bi se

postigao osjet dvostruke (rapolovljene) glasnoe tona od 1 kHz u
zavisnosti poetnoj razini.

Prosjena vrijednost dobivena na temelju mnogobrojnih mjerenja ovoga

tipa jest da ton od 1000 Hz treba pojaati 10 dB da bi izazvao osjet
dvostruke glasnoe. To znai, ton od 40 dB SPL treba pojaati na 50 dB SPL
da bi osjet glasnoe porasao od 1 na dva sona. Od 40 dB (fona) navie
vodoravna linija oznaava da oko 10 dB predstavlja osjet dvostruke
glasnoe. Ispod 40 dB smanjuje se potrebna razlika u razini intenziteta da
bi se postigla promjena glasnoe 1:2. Dakle, poveanje razine intenziteta
za 10 fona rezultira poveanjem dvostrukim poveanjem glasnoe, a
poveanje razine od 20 fona rezultira etiri puta glasnijim zvukom, 4 sona.
Meutim, zvukovi koji imaju samo 20 fona, nisu samo 4 puta tii od
zvukova s 40 fona, ve su tii s faktorom 6,6 odnosno imaju samo 0,15
sona (1/6,6), a ne 0,25 sona. Da bi se udvostruila glasnoa tonu razine
zvunog tlaka od 20 dB, potrebno je samo 5 dB, a na razini 10 dB potrebno
je samo 2 dB da se zvuk ini dvostruko glasnijim. Zvuk od 3 fona,
predstavlja prag sluha, pa je to dakle glasnoa od 0 sona.

Glasnoa djelomino maskiranih tonova

um razine gustoe (density level) od 30 dB (po hercu) djeluje kao

maskirajui zvuk i podie prag ujnosti tona od 1 kHz tako da je tek ujan
uz razinu zvunog tlaka od 50 dB. Dakle, njegova je glasnoa u tom
sluaju nula sona. Da nema maskirajueg tona, takav zvuk imao bi
glasnou od 2 sona. Meutim, ako se razina tona od 1 kHz povea uz
prisustvo istog maskirajueg uma, do 80 dB, provocirati e osjet glasnoe

slian kao da nema maske. To znai da je krivulja glasnoe u tom sluaju

strmija.

Slika 8.10. Glasnoa tona od 1 kHz u funkciji njegove razine. Crtkana linija
predstavlja funkciju glasnoe u tihim uvjetima. Druge dvije krivulje
predstavljaju glasnou tona od 1 kHz uz prisustvo ruiastog uma razine
intenziteta od 40 i 60 dB po 1/3 oktave. Vidimo da su uz viu razinu uma
krivulje strmije i da uz vee razine tona od 1 kHz konvergiraju slinim
vrijednostima.

Loudness recruitment (iz Moore 1997)

Rekritman glasnoe nalazi se kod pereptivne nagluhosti, odnosno kod

oteenja kohlee, a primjeuje se po veem porastu glasnoe uz isti porast
stimulusa. Pretpostavimo da netko ima jednostrano oteenje na 4000 Hz
od 60 dB. Ako zdravom uhu emitiramo 4 kHz sa 100 dB SPL tada e to
sluatelju biti isto tako glasno kao kad mu isti ton (4 kHz, 100 dB)
emitiramo u oteeno uho. Prema tome ton koji je samo 40 dB iznad praga
u oteenom uhu, ini se isto glasnim kao ton koji je 100 dB iznad praga u
zdravom uhu. Takvo se ponaanje u ovom sluaju smatra nenormalnim,
meutim, treba primijetiti da je to slian fenomen kao u sluaju sluanja
vrlo niskih i vrlo visokih frekvencija (za normalno uho).

fig.2.12 Primjer rekritmana glasnoe za jednostranih oteenja. Ton fiksne

razine u oteenom uhu alternira se s tonom promjenjive (ugodljive) razine
glasnoe u zrdavom uhu. Ispitanici su ugaali razinu intenziteta u zdravom
uhu tako da se izjednai s glasnoom u oteenom uhu. Prema tome
dijagram (puna linija) predstavlja razinu intenziteta (SPL) tona u zdravom
uhu u funkciji razine intenziteta u oteenom uhu u sluaju kad su po
glasnoi izjedaneni. Crtkana linija (nagib 1) predstavlja funkciju za oba
zdrava uha.

Za oba zdrava uha funkcija zapravo nije pravac nagiba 1, nego je malo na
velikim intenzitetima krivulja malo blaeg nagiba zbog toga jer ipistanici
izbjegavaju jako glasne zvukove.

Pogledamo li dijagram, ton od 60 dB SPL u oteenom uhu ini se jednako

glasnim kao ton od 27 dB SPL u zdravom uhu. Tu se vidi razlika u
apsolutnom pragu izmeu oba uha. Meutim, ton od 90 dB SPL u
oteenom uhu ini se jednako glasnim kao ton od 80 dB u zdravom uhu.
Treba pretpostaviti da bi se uz vee intenzitete eksperimentiranja krivulja
susrela s onom za normalno sluanje.

Utjecaj trajanja na glasnou zvuka

Veina prirodnih zvukova dinamiki je modulirana u vremenu. To se

posebno odnosi na govor i glazbu. Pokusima je ustanovljeno da osjet
glasnoe ovisi o trajanju zvuka. Isto tako zavisi o uestalosti ponavljanja
kratkotrajnih impulsa.

slika 8.12 Glasnoa isjeaka zvuka iz tona od 2 kHz 57 dB SPL u funkciji

trajanja tih isjeaka.

Glasnoa u funkciji trajanja mijenja se (smanjuje) samo za krae zvukove

od 100 milisekundi. Za due zvukove od 100 ms, glasnoa je neovisna o
njihovu trajanju. Na slici 8.12 prikazana je glasnoa (soni na ordinati)
isjeaka tona od 2 kHz. (Ton od 2 kHz upotrijebljen je umjesto tona od 1
kHz zato jer dozvoljava vee skraivanje bez bitnog utjecaja proirenja
spektra) Isjeci tona oblikovani su postepenim poecima i zavecima.
Glasnoa se smanjuja s faktorom 2 za skraivanje zvuka faktorom 10. To
znai, ako ton skratimo od 100 ms na 10 ms, glasnoa mu padne od 4
sona na 2 sona. Nadalje, ekstrapoliramo li krivulju, skraenje do 1
milisekude dovest e do redukcije na glasnou od 1 son.

slika 8.13 Razina glasnoe isjeaka tona od 2 kHz od 57 dB SPL u funkciji

njihova trajanja. Crtkane linije predstavljaju upotrebljivu aproksimaciju.

Usporedimo li podatke slike 8.12 sa slikom 8.13, vidimo prije opisanu

zavisnost, ovdje na drugi nain prikazanu. Razina glasnoe (izraena
fonima) opada za 10 fona ako se trajanje smanji 10 puta. Slina se
zavisnost nalazi ako se eksperimentira i drugim frekvencijama.

Kako vidimo na dijagramu 8.13, ton 2 kHz trajanja 5 ms ima razinu

glasnoe od 47.5 fona. Takav je zvuni isjeak upotrijebljen za promatranje
zavisnosti o njegovu ponavljanju (repetition rate).

slika 8.14 Razina glasnoe isjeka od 5 ms trajanja tona od 2 kHz 57 dB

SPL , u funkciji o broju ponavljanja (u sekundi) Uz 200 ponavljanja u
sekundi postie se kontinuriani ton.

Do otprilike 5 ponavljanja u sekundi takav tonski isjeak ima priblino istu

razinu glasnoe kao i jedan izolirano emitiran, to jest 47.5 fona. Uz veu
uestalost tonskih isjeaka razina glasnoe raste postepeno sve do
uestalosti od 200 puta u sekundi, kad se niz impulsa pretvara u
kontinuirani ton, a razina glasnoe dosegne razinu dugotrajnih tonova 60
fona.