Professional Documents
Culture Documents
ka6aad
MOE
oo
ah
caawinaya
sidaad
talooyin
buugga
kaa
ilaa
XISAAB
BUUGGA ARDAYGA
Fasalka 6AAD
Qorayaal, Tafatirayaal, Ansixiyayaal
Cabdifatax Cumar Xuseen
Muuse Jaamac
Jamal Xasan Maxamad
Qiimeeyayaal
Maxamuud Cabdulahi Ibraahim
Khadar Budul Muxumud
Xasan Axmed Yuusuf(Muslim)
Buugga waxa la daabacay 2002 E.C, Dajinta iyo soo saaridda buuggan waxa fuliyay
wasaarada waxbarashada ee jumhuriyada Dimoqraadiga Fedaraalka Itoobiya
mashruuca hoos yimaad ee uqaybsan kor u aa iyo horumarinta tayada waxbarashada
Guud oo taageero ka helay hayada IDA Credit No. 4535 ET oo ah the Fast Track
Initiative catalytic fund iyo dawladaha Finland, Italy, Netherland iyo United
Kingdom.
2011 wasaarad waxbarashada ee jumhuuriyada Dimoqraadiga Federaalka
Itoobiya. Xuquuqda buuggani way u dhawrsan tahay. Buugga ama qayb ka mid ah
buugga lama guurin karo lama daabici karo lamana baahin karo, iyada oo la
adeegsanayo qalabyada eletirooniksa iyadoo ogolaansho qoraal ah aan laga haysanin
wasaaradda waxbarashada ama liisan ka saamaxaya xeerka qodobka. No. 4/0/2004 ee
xuquuqda daabaca oo ah maqaal ay jumhuritada Dimoqraaidiga Fedaraalka Itoobiya.
Wasaaradda waxbarashadu waxay u mahad naqaysaa shakhsiyaadka iyo kooxaha si
toos ah iyo si dadban uga qayb galay daabicista iyo soo bixitaanka buuggan.
Kuwa haysta ogolaashaha qoraalka lookiin lagu eedeeyo inay gaf ka galeen xuquuqda
buugga. Waa in ay la xidhiidhaan xafiis waynaha wasaaradda Waxbarashada ee ku
taala Arata kiilo. Adiss Ababa Itoobiya.
Developed and Printed by
STAR EDUCATIONAL BOOKS DISTRIBUTORS Pvt. Ltd.
24/4800, Bharat Ram Road, Daryaganj,
New Delhi 110002, INDIA
and
ASTER NEGA PUBLISHING ENTERPRISE
P.O. Box 21073
ADDIS ABABA, ETHIOPIA
Under GEQIP Contract No. ET-MoE/GEQIP/IDA/ICB/G-07/09A.
ISBN 978-99944-2-194-7
TUSMADA BUUGA
ABYOONEYAASHA ............................................. 89
4.1 Hordhaca Abyooneyaasha ................................................... 90
4.2 Isbarbardhiga iyo Haybeynta Abyoone yaasha .............. 95
4.3 Iskudarka iyo kala jarka Abyooneyaasha ......................... 99
CUTUBKA
1aad
AB
HORDHACA
Marwalba waxaynu ka hadalnaa ururonoocyo kala duwan leh oo laxidhiidha
nolol maalmeedkeena. Tusaale, markii aynu ka hadleyno ardayda fasalka gudihiisa
kooxaha kubadda, kooxda idaha iyo riyaha banaanka jooga, raxan shinbiro ah oo
geed dushii saaran, ama marwalba markii aan wax walba oo urursan kahadlayno.
Cutubka gudihiisa waxaa lagugu fahansiin doonaa fikirada ururada ugu muhiimsan
iyo isticmaalidda tuducyada iyo calaamadaha ururada, dhanka kale waxaad baran
xidhiidhka kadhaxeeya qaar ka mid ah ururada iyo xisaab falada ururada aasaaska
u ah oo ah dhextaalka iyo isutagga, muujinta iyada oo la adeegsanayo jaantusyada
feen, iyo waxyaalaha loo adeegsado ururada.
Jaantuska 1.1
1
kh
Kala saar ururada sida hufan u qeexan iyo kuwa aan ahayn.
Marka aan dhahno ururku si hufan ama habsan ayuu u qeexan yahay waxaan uga
jeedna in ay surtagal tahay in aan shaki laaan u muujino (cadayno) in shay lagu
siiyay uu ururka ka tirsan yahay iyo in kale.
Calaamada ururka
Tidica, { }, waxaa loo isticmaalaa si aan u tusno ururka.
Ururada badanaa waxaa lagu asteeyaa xarfaha waaweyn sida A, B, C, iyo wixii la
mid ah.
Bal aan eegno ururka tirooyinka tirsiimo ee ka hooseeya 5.
Laylis 1.1
1
6.{1, 2, 3, 5}
24. {2, 4, 6, 8}
5. {1, 2, 3, ., 8}
F= {a, e, i, o, u}
Urur Madhan
Hawlgalka 1.2
Fiiri ururadan soo socda qor kutirsanayaasha ururka.
b
Markii aad ka jawaabtid suaalaha sare waxaa laga yaabaa in aad ku aragtid ururo
aan lahayn wax kutirsanayaal ah. Ururada noocaa ah waxaa lagu qeexaa sidan soo
socota.
Qeexid 1.2: Ururka aan lahayn wax kutirsanayaal ah ama xubno ah waxaa loogu
kh
{a,e,i,o,u}
Qeexid 1.3: Ururka kooban waa ururka leh kutirsanayaal xadidan ama tiro
Tusaale 4:
kh
Laylis 1.2
1
{}
{ }
{0}
C = {0, 1, 2}
kh
A = {0}
B = {1,2 }
D = {0, 1, 2, 3}
kh
E=
Sidan soo socota ururadee baa ah kuwa kooban iyo kuwa makoobnaha ah?
kh
n(B)
n(T)
n(J)
{a}
{a, b}
{a, b, c}
Tirada ku
tiirsanaha (n)
0
1
2
_________
Hormo urur
, {a}
_____________
,{a}, {b}, {c}, {a, b},
{a, c}, {b, c}, {a, b, c}
Tirada
hormo urur
____
2
____
____
Si taxadar leh ugu fiirso tirada hormo ururada ee ku yaala shaxda aad
buuxisay.
b
Adoo adeegsanaya xidhiidhka kor laga helay, waa imisa hormo urur
ayuu leeyahay ururka {a, b, c, d} ee leh 4 xubnood.
Hawlgalka 1.5
Si taxadar leh u eeg labadan ururo A iyo B ee hoos lagugu siiyay.
A= {w, x, y, 12, 16} B = {y, z, 12, 16, w, x}
b
10
Laylis 1.3
1
Ka bilawda xarafka A.
Ku dhammaada xarafka I.
Ka bilawda xarafka K.
Ka bilawda xarafka J.
Ka samee hal hormo urur mid walba oo ka mid ah ururadan soo socda.
R= {w, x, y}.
A= {1, 2, 3}
B = {5, 9}
11
, ,,
B={
, ,
Jaantuska 1.2
Labada ururo A iyo B maaha kuwo isleeg sababtoo ah waxay leeyihiin xubno kala
duwan laakiin ururka A iyo B waxay wadaagaan dabeecado. Haddi aan
isbarbardhigno Labada ururo, wey isudhigmaan, kadibna waxay noqdaan hal-laahal.
Hadda bal eeg ururadan C iyo D ee jaantuska 1.3. ma yihiin ururadan C iyo D kuwo
isu noqdo hal-la-hal? Hal xubin oo ururka C ayaa baaqi noqday. Sidaa darteed,
waxaad arki kartaa ururada C iyo D in ayna iskugu beegnayn mid-mid.
C ={ , , , , }
D ={, , , }
Jaantuska 1.3
12
Ururada sida A iyo B ee lagugu siiyay jaantuska 1.2 ee isugu began mid-mid waxaa
loogu yeedhaa ururada isku dhigma.
Qeexidda 1.6: Haddii labo urur A iyo B ay isugu began yihiin mid-mid kolkaa A
ii
Hawlgalka 1.6
Si taxadar leh u eeg ururada M iyo N ee lagugu siiyay hoos.
M = {1, 3, 7, 8, 9}; N = {3, 7, 1, 9, 8}
b
laga helo ururka B, iyo xubin walba oo ururka B ahna laga helo
ururka A, A iyo B waxaa loogu yeedhaa ururo isleeg. Waxaana
lagu asteeyaa A = B waxaana loo akhriyaa ururka A wuxuu leeg
yahay ururka B.
Si ay ururada A iyo B ay u noqdaan kuwo isleeg, A waa in ay hormo urur u noqoto
B, B na waa in ay hormo urur u noqoto A. taas oo ah, hadey A B dabadeedna
B A kolkaa A = B.
Tusaale 4: Hadey A = {x: x ay tahay tiro tirsiimo oo ka yar 7} iyo
B = {1, 2, 3, 4, 5, 6}, dabadeedna A= B.
13
Laylis 1.4
1
Ururada waxaa la isugu aadin karaa wadooyin badan. Jaantuska 1.4 wuxuu
natusinayaa labo wado oo la isugu aadiyo ururada isku began. Natusi labo
wado oo dheeraad ah oo la isugu aadiyo labadan ururo.
A={
B={
,}
A ={
B= {
,
,
}
}
Jaantuska 1.4
2
B = {1, 2, 3}
,
D={
,,, ,
Qor lix hormo urur u ah ururka {p, q, r, s} kuwaas oo u dhigma ururka {1, 2}.
Lamaanayaashan ururo ee soo socda kuwee baa isugu aadi kara mid-mid? Tus
sida ay u suurtagali karto inay isugu aadaan mid-mid.
b
14
15
D = {2, 3, 4}
Hawlgalka 1.8
Fiiri labadan urur ee soo socda;
A = {Cabdi, Cali, Khadar, Xasan}; B = {Hodan, Xamda, Xasan, Faadumo}
Qor ururada ka kooban dhammaan xubnaha laga leeyahay midkood A ama B, ama
labaduba A iyo B.
Qeexidda 1.9: Isutagga labada ururo A iyo B waa dhammaan xubnaha ku jira A,
16
Tusaale 1:b
Tusaalahan dhexdiisa, markii labada urur ay yihiin kuwo aan wadaagin wax xubno
ah waxaynu helnay tirada xubnaha isutaga in ay la mid tahay wadarta tirada
xubnaha urur kasta.
Sida aanu ka arki karno shaqo kooxeedka 1.4 iyo tusaalaha sare, waxaanu odhan
karnaa; tirada xubnaha isutaga labada ururo waxay la mid tahay wadarta tirada urur
kasta hadey labada urur ayna lahayn waxkulana, haddii kale marwalba tira ahaan
waxay isdhimi inta tirada xubnaha dhextaalka. Taasi macna ahaan labo urur oo
walba A iyo B oo dhextaal leh:
n( A B) = n(A) + n(B) n(A B)
Tusaale 2:
b
17
Laylis 1.5
1
j
2
A = ________
X = { 2, 4, 6, 8, 10}; Y = { 3, 6, 9, 12}
P = {2, 4, 6, 8, 10}; Q= {, , ).
Sidan soo socota buuxi ado tixraacaya ururada gudaha suaasha (3) ee kore?
b
n(AB) = ______
n(XY)= ___
n(PQ) = ___
6
7
Waxaa lagu siiyay n(X) = a, n(Y) = b, iyo n(X X)= C, qor xeerka guud ama
qaacidada n(X Y).
Haddii A = {2, 4, 6, 8}, B = {1, 3, 5}, iyo C = {a, b, c, d}, kadib raadi
b
18
11
13
17
15
Jaantuska 1.5
Waxaa jira wadooyin badan oo lagu cadeyn karo xidhiidhada ururada iyada oo la
adeegsanayo jaantuska feen. Hadaad taqaantid, tusaale, taas dhammaan xubnaha B
waa xubnaha A ama AB = B ama AB = A, kadib waxaad sawiri kartaa B ku
dhex jirta A sida lagugu tusay jaantuska 1.6 dhexdiisa.
A
B
Jaantuska 1.6 (B A)
Sidoo kale, waxaad sawiri kartaa A dhinaca kaga daahan B, hadaad taqaanid qaar
ka mid ah xubnaha A waxay sidoo kale xubno u yihiin B ama AB ama
n (AB) 0. fiiri jaantuska 1.7.
19
Jaantuska 1.7 (A B )
Waxaad kaloo sawiri kartaa labo urur A iyo B oon lahayn wax kulan haddii aad
aqoon u leedahay midda ah majiraan wax xubno oo A laga leeyahay B ama
AB = (AB) = 0. fiiri jaantuska 1.8.
A
B
B
1
4
5
Jaantuska 1.9
Tusaaleyaashan soo socda, waxaad ku arki doontaa sidii aad ugu soo bandhigi
lahayd ururada dhextaalka iyo isu tagga adoo adeegsanaya jaantuska feen.
Tusaale 5: b
20
1
2
5
6
5
6
A B
AB
C
2
3 5
C
1
3 5
CD
CD
8 7
3
E
1
F
5
4
E F
Jaantuska 1.12
8 7
3
EF
5
4
21
Dhextaalka labo urur oo kasta oon lahayn wax wadaag ah waa urur
madhan.
Tusaale ururka C iyo D ee kor lagugu siiyay, CD =
Ururka xubnaha
Ingiriiska
Cabdi Axmed
Canab Duwane
Cali
Jaantuska 1.13
Jaantuska feen ee sare (Jaantuska1.13) qeybta hadhaysan waxay natuseysaa Cabdi
iyo Duwane in ay yihiin xubnaha ka midka ah labadaba xisaabta iyo ingiriiskaba;
Farxiya iyo Canab waa xubnaha xisaabta kali ah meesha Axmed iyo Calina ka
yihiin ingiriiska kali ah.
Laylis 1.6
1
22
2
b
A
C
D
Jaantuska 1.14
4
Waxa ay xiiseeyaan
Koka koola
Isbirayd
Faanto
Saddexdaba
Ma xiiseeyaan saddexdaba
Koko koole/Isbirayd
Faanto ama kooko koole
Isbirayd bas ah
23
Hubin
TaaganCalaamadaha lagu
isticmaalay ururada
Dhextaalka ururada
Fikirada Ururada
Hormo urur
Isutagga ururada
Jaantuska feen
Ku tiirsane/xubinka ururka
Kumuujinta/Kubandhigidda
ururada jaantus
Urur
Ururada isleeg
Ururka cayiman/xadidan
Ururka madhan
Xidhiidhka ka dhaxeeya
Ururada
Xidhiidhyada: , , =
24
3
Ururka madhan waa urur aan lahayn wax xubno ah; laguna calaamadiyo
ama { }.
Tusaale: ururka tirooyinka Kisi ee tirsiimo ee u qeybsama 2.
Ururada aan wadaaga lahayn waa ururo ayna ka dhaxeynin wax xubin ah.
Tusaale: A ={1, 3, 5} iyo B = {2, 4, 6} ma laha wax wadaag ah.
AB=
Ururada isleeg waa ururo sida xubno isku mid ah. A = B haddii A B isla
markaana BA
Tusaale: Haddii A = {1, 3, 5, 7} iyo
B = {x: x ay tahay tiro Kisi oo ka yar 9}
Kadib A = B
10
11
Isu tagga labada urur A iyo B waa urur ka kooban dhammaan xubnaha A iyo
xubnaha B. calaamadiisu waa . AB waxaa loo akhriyaa A utagay B.
Tusaale: haddii A={1, 2, 3} iyo B = {2, 3, 4}, kadib AB = {1, 2, 3, 4}.
25
Jaantuska feen waa sawiro lagu muujinayo ururada loona isticmaalo si loo
muujiyo xidhiidhada ururada ka dhexeeya iyo xisaab falada ururada.
Tusaale: haddii A = {1, 2, 3} iyo B = {2, 3, 4}, kadib AB = {2, 3}
waxaa lagu muujin qeybta hadheeysan ee jaantuska feen ee ku dhexyaala
jaantuska 1.15.
Ururka
Ururka
2
3
Jaantuska 1.15
A = {1, 3, 5, 7,.}
5 {1, 3, 5, 7}
{7} {1, 3, 5, 7}
AB
AB
{0}
26
6
A B = {a, d}
A B ={1, a, 2, b, c, d}
{2, d} A
AB = {a, d}.
10
X Y
X Y
t
A
j
X
C
D
Jaantuska 1.16
CUTUBKA
2aad
lagu siiyay.
kala soocidda isir weynaha ay wadaagaan labo ama
saddex tirooyinka idil ee leh hal ama labo god.
27
28
HORDHAC
Cutubka 2aad dhexdiisa waxaad ku baran doontaan u qeybsanaanta tirooyinka,
tijaabinta u qeybsanaanta tirooyinka idil ee 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9 iyo 10. waxaa garab
socda ood baraneysaan dhufsanayaasha iyo isirada tirooyinka idil iyo sidii aad u
raadin lahaydeen isir weynaha iyo dhufsane yaraha ay wadaagaan labo ama saddex
tirooyinka idil ee leh hal ama labo god.
Tijaabooyinka u qeybsanaanta
Tirada idil waxay u qeybsami tiro kale haddii qeybta tirooyinkaa ay yihiin tiro
tirsiimo oo ka weyn 1 hadhaaguna yahay 0. Tusaale, 42 waxay u qeybsami 6.
waxaynu kaloo dhihi karnaa, 6 waa qeybshaha 42, sababtoo ah 42 6 = 7.
Weydiinta haddii b ay u qeybsanto tiro kale oo ah t, waxay la micno tahay b loo
qeybiyay t (taas oo ah b t) mana laha wax hadhaa ah (ama hadhaageedu waa 0).
29
Hawlgalka 2.1
Dhufsanah
a 2 (taxa
2aad)
Dhufsanaha 3
(taxa 3aad)
Qaar ka mid
ah tirooyinka
tirsiimo
Dhufsanaha
5 (taxa 4aad)
Dhufsana
ha 9 (taxa
5aad)
(taxa 1aad)
10
9
10
6
20
18
36
26
15
88
36
45
30
54
50
90
130
234
220
39
54
78
44
18
15
20
18
10
Waa maxay boosaska hal-godlaha ee tiro kasta oo joogga taxa 2aad ah?
Maxay kala yihiin godadkaasi? Maxaad dhihi kartaa u qeybsanaanta
tirooyinka ay u qeybsamaan 2?
Hadda si taxadar leh u fiiri tirooyinka joogga taxa 3aad. Soo qaado tirooyinka
qaar ka mid ah; iskudar gododka midwalba iyo u qeybi wadartooda 3.
Wadar walba ma u qeybsantaa 3? Haddey sidaa tahay, waa maxay waxa
aan dhihi karnaa u qeybsanaanta tirooyinka ay u qeybsamaan 3?
Sidoo kale bal fiiri tirooyinka hal-godlaha ee joogga taxa 4aad. Maxay
yihiin gododkaa 2 Maxaan dhihi karnaa tirooyinka u qeybsama 5?
30
Xeerka 2aad
Hadda si taxadar leh u eeg maxsuulka dhufsanaha 3 ee ku jira joogga taxa 3aad,
waxaad eegi kartaa wadarta godadka tiro walba in ay u qeybsami karto 3. Tusaale;
wadarta godadka ku jira 54 (kuwaas oo ah 5 + 4 = 9) waxay u qeybsami 3.
Sidaa darteed, tiro walba waxay u qeybsantaa 3, haddii wadarta godadka tiradaa ay
u qeybsami 3.
Xeerka 3aad
Fiiri joogga taxa 4aad Dhufsanaha 5 Booska hal-godlaha tiro walba oo ka mid ah
taxa waa midkood 0 ama 5.
Sidaa awgeed, tiro idil oo kasta waxay u qeybsantaa 5 haddii booska hal-godlaha ee
tirada u yahay midkood 0 ama 5.
Xeerka (Tijaabada) qeybiyaasha 2, 3, ama 5
Si aan u tijaabino u qeybsanaanta tirada idil ee qeybiyaasha 2, 3 ama 5.
i
ii
iii
Bal markale aan eegno shaxda 1 ee kore. Shaxdan gudaheeda, qaar ka mid ah
tirooyinka ayaa waxay ka muuqdaan labaduba joogaga taxa dhufsanaha 2 iyo
dhufsanaha 3. Tusaale tirooyinka 18 iyo 54 ba waxay ka muuqdaan labada taxba
31
Laylis 2.1
1
25
30
73
x 346
kh
3660
4815
t
d
2670
1845
j
r
3998
5280
x
s
4998
7275
1034
32
3
b
4
254
444
kh
900
108
1152
801
376
414
b
6
333
330
875
607 kh
1770
4920
3780
t
d
4896
5555
j
r
6993
5700
x
s
4998
7880
bandhigu ma u feyli karaan min laba qof iyada oo wax dheeri ah jirin?
33
Taranta qeybsanaanta
Xusuusnaw, 4 5 = 20, tirooyinka 4 iyo 5 waxaa loogu yeedhaa isiro ama qeybshe.
20 kana waxaa loogu yeedhaa taranta 4 iyo 5. Waxaan kaloo dhihi karnaa 20
waxay u qeybsantaa 4 iyo 5. Ogsoonaw, taranka 15 14 waxay u qeybsantaa
labadaba 15 iyo 14.
Waxaa kalood ku hubin kartaa in uu tarantu u qeybsamo 5 iyo 7 iyada oo la
iskudhufanin tirooyinka.
15 14 = (5 3)14
iyo
15 14 = 15 (2 7)
= 5 (3 14)
= (15 2) 7
Shaxda 2:
b
(taxa 1aad)
12
17
15
48
t
(taxa 2aad)
b
Ma u qeybsama
3? (taxa 3aad)
t ma u
qeybsantaa
3 (taxa 4aad)
b + t ma u
qeybsantaa 3
(taxa 5aad)
5
20
27
54
Haa
Maya
Maya
34
Hawlgalka 2.2
Intaad koobiyeysid ama rogatid shaxda 2 ee kore kadibna buuxi meelaha banaan. Si
taxadar leh u fiiri jawaabaha joogga taxa 5aad adoo la xidhiidhinaya joogga taxa 3aad
iyo joogga taxa 4aad, goormey jawaabta taxa 5aad ay noqotaa haa? Midaasi ma
goortii wadarta labada tiro ay u qeybsanto 3 miyaa?
F.G: Qeybsanaanta wadarta: Haddii labo tirooyinka idil ah a iyo b ay u.
qeybsamaan tiro tirsimo n, kadib a + b waxay u qeybsami n.
Tusaale 4: 936 ma u qeybsantaa 4?
Furfuris: Si aan u hubino, Marka hore aan cadeyno 936 in ay tahay labo tiro oo la
iskudaray, midda 1aad ay tahay dhufsanaha 100 iyo tan labaadna ay ka
yartahay 100.
936 = 900 + 36 = (9 100) + 36
900 waxay u qeybsantaa 4 maxaa yeeley 900 = 9 100 iyo 100
waxay u qeybsantaa 4. Waxaad si fudud u aragtaa in ay 36 u
qeybsanto 4, sababtoo ah 36 = 4 9.
Sidaa awgeed, 936 waxay u qeybsantaa 4 (qeybsanaanta wadarta).
Hawlgalka 2.3
Maxaad ka fahantay tusaalaha 4 ee kore? Waa midkee gadaal biirayaasha midka
ugu tilmaan fiican ee tijaabinta u qeybsamida 4, ma ka koobaad mise midka 2aad?
Sabab?
Haddii tiro idil lagu qeexo sida wadarta labo gadaal birayaal, oo midka 1 aad yahay
dhufsanaha 100 iyo midka 2aad u ka yaryahay 100, maadaama dhufsanaha 100 kaste
uu u qeybsamo 4, gadaal biiraha 1aad wuxuu u qeybsamaa 4. Laakiin gadaal biiraha
2aad wuxuu ka kooban yahay labada god ee ugu danbeeya. Hadii gadaal biiraha 2aad
u isna u qeybsamo 4, kadib waxaynu odhan karnaa tirada nala siiyay waxay u
qeybsantaa 4; haddii kale uma qeybsanto 4. si aan u tijaabino in tirada idil ay u
qeybsanto 4 iyo in kale;
Waxaad u baahan oo keli ah in aad tijaabisid gadaal biiraha 2aad. (kaas oo ka
kooban labada god ee ugu danbeeya) in uu u qeybsamo 4.
Macno ahaan, si aan u tijaabino tiradu in ay u qeybsanto 4, ta loo baahan yahay in
aad ka walbahaarto waa labada god ee u danbeeya! Markaan soo gaabsano, waxaad
ku sharxi tijaabada u qeybsanaanta 4 sidan soo socota;
35
Tijaabada u qeybsamida 4:
Xeerka 7aad
Tiradu waxay u qeybsantaa 4 haddii tirada sameysantay labada god ee u danbeeya
ay u qeybsanto 4.
Tusaale 5: Tiro walba ma u qeybsantaa 4? Sabab u yeel.
b
4648
12622
Furfuris:
b
Laylis 2.2
1
x = 600, y = 78, z = 4
x = 21, y = 220, z =7
x = 78, y =36, z = 6
36
2
5 waa qeybshaha 65 + 70
5716
3120
t
kh
724
37952
4075
Ka soo qaad 7*32 in ay tahay tiro idil oo leh afar god. Waa maxay godka loo
baahan yahay in uu badalo * sidaa darteed, ay tiradu noqoto mid u qeybsanta
4?
27320
73641
t
kh
45776
53128
3056
Tiro idil oo leh 5 god 5312* ayaa waxay u qeybsantaa 8. Godka muxuu u
taagan yahay?
918
2348
t
kh
2470
16454
1700
10
Waxay u qeybsantaa
10
10
ii
100
iii
iv
5?
b
kh
120
8,775
t
d
159
56,040
j
r
6,400
780,000
24,030
11
120 ardayo ayaa waxay tahay in ay isu qeybiyaan kooxo isleeg si ay shaqo u
qabtaan. Raad si walba oo ay suurtagal u noqoto in ay ardaydu isuqeybiyaan
kooxo.
12
37
Isir
Taran
=
d waa dhufsanaha c
c waa isirka c
cwaa qeybshaha d
Macnaheedu
38
15
16
Dhufsanayaash 4
04 = 0
14 = 4
24 = 8
3 4 = 12
4 4 = 16
5 4 = 20
15 4 = 60
16 4 = 64
Shaxda 3 ee kore wey socon kartaa xad laaan. Sidaa awgeed dhufsanayaasha 4
waxay yihiin 0, 4, 8, 12, 16, 20, ..
F.G: a waa dhufsanaha b waxay la micno tahay waxa jira tiro taas oo ah.
a = b n. (a, b iyo n ay yihiin tirooyin idil).
Hadeyn jirin tiro idil n kadhigeysa qaaciidada a = b n run, kadib a dhufsane uma
aha b.
Tusaale, 18 uma aha dhufsane 5, sababtoo ah ma jirto tiro idil n oo kadhigeysa
5 n = 18 run. (3 5 < 18 < 4 5) ado ka duulaya kor, waxaad soo saari kartaa
qaar ka mid ah dabeecadaha dhufsanayaasha sidan soo socota;
1
39
Tiro walba oo idil ka sareysa 1 waxay leedahay ugu yaraan labo qeybsheyaal oo
kala duwan, waxaa lagu magacaabaa 1 iyo qudhigeeda. [dabeecadaha 1 iyo 2 ee
kore].
Ebar (0) looma qaato qeybshe ahaan laakiin tiro walba (waxaan kaahayn 0) waa
qeybshaha 0 [dabeecada 3 ee kore].
Laylis 2.3
1
Weedhahan soo socda keebaa run ah? Kaabaa been ah? Sabab u yeel?
12 waa dhufsanaha 2
18 waa dhufsanaha 3
35 waa dhufsanaha 5
52 waa dhufsana 4
kh
62 waa dhufsanaha 8.
74 waa dhufsanaha 4
24 waa dhufsanaha 4
42
28
14
27
13
14
18
12
dhufsanayaasha 9?
ma aha dhufsanayaasha 9?
dhufsanayaasha 7?
ma aha dhufsanayaasha 7?
kh
40
7
7
77
8
65
1
10
17
17
0
8
4
0
6
72
9
3
10
100
5
15
16
55
t
kh
15
81
j
d
18
23
45
t
j
x
80
30
12
4
30
0
xy
5
yx
Xalin
malaha
y ma u tahay
dhufsane x?
Haa
x ma u tahay
dhufsane y?
Maya
Isiro
1
1, 2
1, 3
1, 2, 4
Tirada Isirada
1
2
2
3
24
12
41
2
3
4
24
Jaantuska 2.1
Tusaale: tirada 1 waxay leedahay hal isir, taas oo ah 1. Tirooyinka idil ee kale
waxay leeyihiin ugu yaraan labo isir:1 iyo tirada qudhigeeda. Tirooyinka qarkood
waxay leeyihiin 2 isir oo kaliya, iyo kuwa kale oo leh in kabadan labo. Tusaale, 0
waxay leedahay tirooyin isiro oon xad lahayn.
Tusaale 2:
b
t
j
x
12 = 1 12 = 2 6 = 3 4
5=15
1=11
0 = 0 1 = 0 2= 0 3 = 0 4 = ..
Tiro kaste oo idil waxaa lagu qeexi karaa sida taranka isiradiisa. Haddii isirada
taran kaste ay ka weynyihiin 1, kadib habkani waxaa loogu yeedhaa isireynta tirada
idil. Tusaale, 1 2 maaha isireynta 12; meesha 2 6 iyo 3 4 ay ka yihiin
isireynta 12.
Tirada lagu siiyay
Isireynta iyada oo la isticmaalayo labo tiro..
26
12
223
43
Sida kor lagugu tusay, isireynta ugu danbeysa ee 12 waa 2 2 3. Sababta aan u
leenahay waa ugu danbeyn tirooyinka 2 iyo 3 mid walba waxay leedahay labo isir,
1 iyo lafteeda. Taas oo ah, 1 iyo 2 waa labada isir ee keli ah ee 2; 1 iyo 3 na waa
labada isir ee keli ah ee 3.
Hawlgalka 2.6
Adoo kaashanaya tusaalaha 2 samee adoo taxaya qeybsamida tirooyinka u
dhaxeeya 1 iyo 20 sida lagugu tusay shaxda 4 ee hoose.
b
42
Shaxda 4:
Tiro
u
Tiro
u
Tiro u
Tiro
u
qeybsanta
qeybsanta
qeybsanta
qeybsanta
(isiro)
(isiro)
(isiro)
(isiro)
1
2
3
6
7
8
4
5
9
10
11
1,7
13
1, 2, 5, 10
1,13
14
15
16
17
18
1, 2, 3, 6,
9, 18
19
20
Qeexid 2.1:Tiro mutuxan waa tiro idil oo ka weyn 1 lehna labo isir oo kala
duwan. Labada isir waa 1 iyo tirada qudhigeeda. Tiro farcan waa
tiro idil oo kaweyn 1 lehna in kabadan labo isiro. Tirooyinka idil
ee 1 iyo 0 ma aha tiro mutuxan iyo tiro farcantoona.
Tusaale 3: b
12 = 2 6 = 2 2 3
27 = 3 9 = 3 3 3
60 = 2 30 = 2 2 15 = 2 2 3 5
90 = 2 45 = 2 3 15 = 2 3 3 5
Markii tiro lagu qeexo taranta isirada ee dhammaan ah tiro mutuxan, sifadaa waxaa
loogu yeedhaa isireynta mutaxan.
Jaantus walba ee hoos ku xusan waxay natusinayaan siyaabaha kala duwan ee
loogu helo isireynta mutuxan ee 60.
60
2 30
2 5 6
60
3 20
34 5
60
6 10
2 32 5
3
Ogsoonaw falaadhaha geedeynta isir kasta waa isku mid waxaan ka ahayn habka
isirada loo taxay. Tiro walba urur gooni u ah oo isirada mutuxan ah ayuu leeyahay.
Isireynta mutuxan ee 60 waxaa si fudud loogu heli karaa iyada oo la adeegsanayo
geedka isirka ee soo socda;
2 5 23
3225
60
2
43
30
3
15
Isireynta mutuxan ee 12, 27, 60 iyo 90 waxaa kaloo lagu qori iyada oo la
adeegsanayo tidica jibaaranaha sida;
12 = 2 2 3= 22 3
b
t
27 = 3333 3 3 = 33
90 = 2 3 3 5 = 2 32 5.
x
Laylis 2.4
1
Tiro walba oo idil kana weyn 1 ugu yaraan waxay leedahay hal isir.
7
8
44
36
18
1 2 5 10 Isirada
3 4 15 20 60
6
12 30 60
Jaantuska 2.2
Ogsoonaw in 1, 2, 3, 4, 6, iyo 12 ay yihiin isirada 36 iyo 60.
Isirweynaha ay wadaagaan (I.W.W) 30 iyo 60 waa 12
Waxaan u dhigi karnaa talaabooyinka kore sidan hoos ku xusan.
Si aan u helno Isirweynaha ay wadaagaan labo ama saddex tirooyinka idil.
1
45
Isirada 12: 1, 2, 3, 4, 6, 12
Isirada 54: 1, 2, 3, 6, 9, 18, 27, 54
Isirada 90: 1, 2, 3, 5, 6, 9, 10, 15, 18, 30, 45, 90
2
Qeexid 2.2: labo tiro waxaa la odhan karaa markii la isu aaneeyo wey mutuxan
Laylis 2.5
1
2
3
4
Dhufsanayaasha 10: {0, 10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80 ,}
Dhufsanayaasha 8: {0, 8, 16, 24, 32, 40, 48, 56, 64, 72, 80 ,}
46
Ebar waa dhufsanaha tiro walba. Sidaa awgeed; 0, 40, 80,.waa dhufsanayaasha
ay wadaagaan 10 iyo 8. Laakiin markii aan ka hadleyno dhufsanaha yar ay
wadaagaan tirooyinku waxaynu ujeednaa waxa aan kaahayn Eber.
Sidaa awgeed, dhufsanaha yare ee ay wadaagaan (DH.Y.W) 10 iyo 8 waa 40.
Xusuusnaw DH.Y.W tiro aan ahayn eber.
Dhufsanaha yaraha ay wadaagaan labo ama in ka badan oo tirooyinka idil waa;
1
Tiro tirsiimo ee ugu yare ee qeybisa tiro kasta oo idil hadhaa laaan.
Dhufsanayaasha 12: 0, 12, 24, 36, 48, 60, 72, 84, 96, 108, 120,
Dhufsanayaasha 18: 0, 18, 36, 54, 72, 90, 108, 126,
2
Dhufsanayaasha 8: 0, 8, 16, 24, 32, 40, 48, 56, 64, 72, 80,
Dhufsanayaasha 9: 0, 9, 18, 27, 36, 45, 54, 63, 72, 81, 90,
Dhufsanayaasha 12: 0, 12, 24, 36, 48, 60, 72, 84, 96, 108, 120,
2
Waxaa ku xiga oon eegeynaa sida loo soo saaro tirooyinka isireynta mutuxan si loo
helo I.W.W iyo DH.Y.W labo ama saddex tirooyinka idil.
Si loo helo I.W.W tirooyinka ururka
1
2
3
10
210
21
2 5 3 7
210 = 2
525=
3 5
25
525
5 5
21
3 7
18 = 2
2
3
21 =
3
3
24 = 2
3
47
48
Sidoo kale, waxaad u isticmaali kartaa isireynta mutaxan si aad u heshid DH.Y.W
tirooyinka, dhufsanaha ay wadaagaan wuxuu ka kooban yahay dhammaan isirada
mutuxan ee tiro walba oo ku jira urur. DH.Y.W wuxuu ka kooban yahay qeybshe
walba tirada ugu jibaarane badan ee ka dhex muuqata ururka tirada.
Tusaale 13: Raadi DH.Y.W 12 iyo 18 adoo isticmaalaya isireynta mutaxan.
Furfuris:
12 = 2
18 = 2
21 = 3 3
49
Laylis 2.6
1
4
5
6
7
8
9
10
Waa markee marka uu DH.Y.W labo tiro uu noqdo taranka labada tiro?
11
12
13
Saddex ganbaleel oo kala ah B1, B2, B3 ayaa kala dhawaaqay 6,9, iyo 12
sikino sida ay isugu xig-xigaan. Imisa sikino kadib ayay mar kale wada
dhawaaqayaan?
50
Hubin
Dhufsanayaasha
Dhufsanayaasha lawadaago
Habka Isireynta
Isirada
Isirada lawadaago
Taranada qeybsanaanta
Tirooyinka Mutuxan
U qeybsanaanta tirooyinka idil
Xeerarka/Tijaabooyinka
qeybshayaasha kala ah 2, 3, 4,
5, 6, 8, 9 iyo 10
Tijaabooyinka Qeybsanaanta
Tusaalooyinka
405: 4 + 0 = 9 iyo
636: 6 + 3 + 6 = 15:1 + 5= 6
Taas oo si cad ugu qeybsanta 3.
16, 497: 1 + 6 + 49 + 7 = 27:
2 + 7 = 9, taas oo si cad ugu
qeybsanta 3
2,880: 2 + 8 + 8 + 0= 18:1 + 8 = 9,
taas oo si cad ugu qeybsanta 9.
51
(152 8 = 19)
Dhufsane waa tiro ka tarantay tiro idil. Tirooyinka la isku dhufanayo waxaa
Ladhahaa isiro ama qeybsheyaal.
(Tusaale: 6 7 = 42, 42 waa dhufsanaha 6 iyo 7, meesha 6 iyo 7 ay ka
yihiin qeybsheyaasha 42).
Tiro mutuxan waa mid leh labo isiro, hal iyo isaga laftiisa.
(Tusaale: 11 waa tiro mutaxan sababtoo ah wuxuu leeyahay labo isiro oo
keli ah, 1 iyo 11).
2 2 3 = 22 3)
52
0 waa isirka 5.
Goaami weedhahan soo socda in ay yihiin run ama been. Sabab u yeel.
b
2 waa isirka 12 + 36.
t
7 waa isirka 14 28.
Jeegaree qeybsamida
i
t
7
42
24
12 iyo 28
18 iyo 25
10
Sabab u yeel.
9 iyo 12
16 iyo 48
3 iyo 5
Ururka A
ii
Ururka B
CUTUBKA
3aad
isu-qaybinta
Hubin
Soo koobid
Layliska nakhtiinka ah
53
jajabyada
iyo
54
HORDHAC
Fasaladiinii 4aad iyo 5aad, waxaad ku soo barateen jaadadka kala duwan ee
jajabyada, hormaynta (tixbiidda) iyo is-garab-dhigga jajabyada, waxaa kale oo aad
ku soo barateen ka shaqaynta jajabyada iyo jajab-tabanleyaasha.
Cutubkani waxaad ku baran doontaan
Sida jajabyada iyo jajab-tobanleyaasha loogu kala adeegsado xisaabfallada kala ah, isu-gaynta, kala goynta, isku dhufashada iyo isu-qaybinta.
Soo qaado xabbad liin ah, isla markaana liinta u qaybi afar qaybood oo
isleeg, qaybaha afarta ahi u kala qaybi oo kala sii afar arday.
b
Adiga oo adeegsanaaya tirooyin side ayaad u tibaaxi kartaa saamiwadaagga arday kasta, oo ka mid ah ardaydaada?
b
t
j
Jaantuska 3.1
Imisa waaxood oo isleeg ayey goobadu u qaybsan tahay?
Waax kasta oo ka mid ah waaxaha ku tibaax tirooyin?
1
Hadhee - ka ee jaantuska ah
8
55
2
ka ee jaantuska
8
3
Hadhee ka jaantuska ah
8
4
Hadhee ka jaantuska
8
6
Hadhee ka jaantuska
8
3
Hadhee ka jaantuska
4
8
Hadhee ka jaantuska
8
3
6
Midkee baa weyn iyo ? (Dib u ugu noqo labada tallaabo ee s iyo
4
8
sh hawshii aad ka soo qabatay).
Hadhee
a
waxaa loo akhriyaa a la hoos-dhigay b
b
a
Haddaba, jajabka ah , a waxaa lagu magacaabaa Sarreeye, b na
b
waxaa lagu magacaabaa Hooseeye.
Tusaale ahaan:
b
1
macnahiisu waa sidan, walax dhammaanteed
2
ayaan u qaybinay laba qaybood oo isleeg, islamarkaana aan
ka qaadanay hal-qayb oo ka mid ah qaybaha.
3
Jajabka ah , macnahiisu waa sidan; Walax dhammaanteed
4
ayaan u qaybinay afar qaybood oo isleeg, isla markaana
waxaan ka qaadanay Saddex-qaybood oo ka mid ah qaybaha.
Jajabka ah
56
Haddii Tufaax aad u qaybiso afar qaybood oo isleeg, isla markaana aad cunto hal3
qayb, kolkaa jajabka waxaa uu sharxayaa qurubyada (qaybaha) tufaaxa ah ee aan
4
la cunin. Kolkaa wali waxaad haysataa saddex-afaraadka.
Hawlgalka 3.1
U fiirso jajabkan
6
8
kh
6
Waa maxay xidhiidhka ka dhexeeya jajabka cusub iyo jajabkii hore ee ?
8
a
. b 0,
b
c
, d 0 IWW (c, d) =1? Qor
d
Qeexid 3.2: Haddii a iyo b yihiin laba tiro IWW (a, b) = 1, kolkaa jajabka
a
waxaa
b
57
6
.
18
6
labadaba u qaybi 6, isla
18
6
18
= 1 iyo
=3
6
6
Kolkaa jajabka cusub waa
Marka aan qorno jajabka
weeyaan
Ogaal: jajabyada
1
.
3
1
, IWW (1, 3) = 1
3
6
tibixdiisa ugu yari, jawaabteedu waxa
18
1
6
iyo waxaa lagu magacaabaa jajabyo isu-dhigma.
3
18
80
Heerkiisa ugu Hooseeya.
100
Furfuris:
Tallaabadda 1aad: Isirweynaha ay wadaagaan (IWW) (80, 100) = 20 sidee?
Tallaabaddaa 2aad: u qeybi hooseeyaha iyo sareeyahaba IWW kaas oo ah 20.
80 20 4
Hadaba
100 5
58
b
t
tirooyinka lakab ee togan. Ururka dhammaan tirooyinka lakab ee togon
waxaa loo qoraa Q+, waxaana loo Qeexaa
Qeexida 3.3: Haddii b iyo t yihiin tirooyin tirsiimo, jajabka waxaa lagu magacaabaa
b
+ = { : b, t }, Halka ay tahay ururka tirooyinka Tirsiimo
t
Laylis 3.1
JAJABYADA, JAJAB
TOBANLEYAASHA IYO BOQOLLEYAASHA
59
Hawlgalka 3.2
U Bedel jajabyadan soo socda jajab-tobanle (Isticmaal qeybta dheer).
1
2
3
4
2
5
8
13
kh
22
7
Tusaale 1: Aan qaadano tirada tirsiimo ee 234. Haddii aan dhigno Barta Meel u
dhaxaysa godadka, tiradani waxay noqon jajab-toobanle. Tusaale ahaan
2.34, waxaa loo Akhriyaa laba dhibic seddex-afar, waana tiro jajabtobanle ah. Barta aan dhigno godadka dhexdeeda waxaa la dhahaa
Barta jajab-tobanlaha.
Ku soo ururinta barta jajab-tobanlaha
Ku soo ururinta waa hab lagu qiyaaso tiro ta ugu dhaw taasoo ka yar ama ka badan.
Ku soo ururinta Barta jajab-tobanle ay ka yar yihiin tirada Barta dhibicda ka
dambeysaa kii hore.
Inagoo daadinayna dhammaan Godadka kale ee midigta ka xigga godka labaad ee
marka laga bilaabo barta jajab tobanlaha dabadeed.
Haddaba, si aan ugu soo koobno laba God barta jajab tobanlaha Dabadeed waxaa
fiirinaynaa Godka seddexaad ee barta jajab tobanlaha dabadeed.
60
Tsaale 2: Ku soo ururi 3.5864 laba god barta jajab tobanlaha dabadeed.
Furfuris: Godka 3aad ee Barta jajab tobanlaha dabadeed waa 6 taasoo ka weyn 5.
Waxaan u geyneynaa 1 tirada 8 inta kale ee Godka labaad ka
dambeysana weynu daadin.
Sidaas darteed 3.5864 waxay ku soo ururi 3.59 laba God barta jajab
tobanlaha dabadeed.
Tusaale 3: ku soo ururi 2.673462 saddex god barta jajab tobanlaha dabadeed.
Furfuris: Godka 4aad ee Barta jajab tobanlaha dabadeed waa 4 kaas oo ka yar 5
Dabadeed weynu daadin tirooyinka 3 midig ka xiga oo dhan. Sidaas
darteed, 2.673462 waxaa lagu soo ururin 2.673 saddex god barta jajab
tobanlaha dabadeed.
Waxaa ee jira laba hab kaasoo loogu badalo jajabka jajabtobanleyaal
Habka 1: U qor jajabyada lagu siiyey mid Hooseeyihiisu yahay 10,100,1000 iwm
Adigoo ku dhufanaya isir ku haboon Dabadeedna u bedel jajabtobanle.
Tusaale 4: u Bedel
3
jajab tobanle.
5
3 3 2 6
0.6
Furfuris :
5 5 2 10
Tusaale 5: u Bedel
7
jajab robanle
20
7
75
35
0.35
Furfurs:
20 20 5 100
Habka 2: Waxaan isticmaalaynaa qeybta dheer, taasoo aan isuqeybinayno
sareeyaha iyo hooseeyaha.
Tusaale 6: U bedel
2
jajab tobanle
5
0.4
5 20
20
00
2
0.4
5
2
jajab tobanle.
6
0.3333
20
18
20
18
20
18
20
18
2
.
.
.
2
0.333... marka aan ku soo ururino laba god
6
2
0.33
6
Jajabyada noocan ah ee leh godadka aan dhammaan ee barta jajab
tobanlaha Dabadeed waxaa la dhahaa jajab tobanlayaasha aan dhammaan
ee soo noqnoqda.
61
62
Hawlgalka 3.3
1
2
1
2
1
4
3
4
3
3%; Saddex boqolkiiba
100
14
= 14%, Afar iyo toban boqolkiiba
100
20
20%; Labaatan boqolkiiba
100
135
= 135%; Boqol iyo shan iyo soddon boqolkiiba
100
Jajabka lagu siiyey si aad ugu rogto boqolley, waa inaad hooseeyaha jajabka ka
dhigtaa 100.
Kolka aad sidaa samaynayso, waxaad u baahan tahay in sarreeyaha & hooseeyaha
jajabka labaduba ku dhufato isir ku haboon.
Si aad jajab tabanle ugu baddasho boqolley, jajabka lagu siiyo ku dhufo
100
.
100
63
1
u rog boqolley.
5
1
ugu rogto boqolley. Waxaad u baahan tahay in
5
hooseeyaha jajabka ka dhigto 100. Marka aad sidaassi samayso, waa in
aanu isbeddelin jajabku. Kolkaana waa in sarreeyaha iyo hooseyaha
1
labadaba aad ku dhufataa isir ku haboon waa . Sidaas awgeed;
5
1 1
20
20
=
=
= 20%.
5 5
20 100
Markaa; kolkii
1
aad u beddeshay boqolley. Jawaabta waxa ay
5
noqotay 20%.
Layli 3.2
1
1
3
3
2
t
j
x
3
4
8
7
22
7
5
11
kh
d
r
s
7
3
6
3
9
13
sh
dh
10
15
Jajab-tobandeyaasha soo socda muuji qiima- rugeedka godka 3.
b
1.312
t
0.013
j
5.432
x
10.341
Jajabyada soo socda u beddel boqolley
23
2
12
13
b
t
j
x
kh
100
5
7
50
b
3
4
8
13
64
Hawlgalka 3.4
1
0.01
kh
0.005
0.281
2
JaJabyada sare u beddel boqolley
U beddelidda jajab-tobanleyaasha loo beddelaayo jajabyo waxa ay ku xidhan tahay
in lagu dhufto ama loo qaybiyo tirooyinka 10,100,1000, 10,000 jab jab-toban
leyaasha lagu siiyey. Sidaas oo kale jajabka xadka leh ee loo beddelayo boqolley
waxay ku xidhan tahay in lagu dhufto ama loo qaybiyo 100 jajab toban laha
lagu siiyey. Middana hooseeyaha ayey u beddeleysaa 100.
Tusaale 11: U fiirso jajabtobanlaha 0.12
Jajab toban laha u bedel jajab
i
ii
Jajab toban laha u bedel boqolley, boqolkiiba
Furfuris:
i
0.12 = 0.12 1
100
12
=
.
= 0.12
100 100
Marka jajabka 0.12 loo beddelo jajab, jawaabtu waa
12
.
100
12
3
=
(Waayo?).
100 25
ii
U rogidda jajabka 0.12 loo beddelo boqolley.
100
0.12 = 0.12
100
12
= 12%
=
100
Tusaale 12: Jajabka 0.145 u rog boqolley & jajab.
Furfuris: Jajabka lagu siyey si aad ugu beddesho boqaleey, waxaad haysataa.
100
0.145 = 0.145
100
14.5
= 14.5%
=
100
Sidaa darted; 0.12 =
65
145
29
=
(tibixdeeda ugu hooseyso)
1000
200
Ogaal: Si jajab tobanlaha lagu siiyey ugu beddesho boqolley, jajab-tabanlaha lagu
siiyey waxaad ku dhufanaysaa
100
.
100
Ku sug jajab ahaan ardyda labka ah inta ay ka yihiin tirada guud ee ardyda?
kh
Layli 3.3
1
0.2
0.02
0.56
kh
0.64
0.72
21.32
0.025
0.25 =
25
1
= 25% =
100
4
1
= 10%
10
0.56 =
14
25
7
= 28%
25
kh
0.025 = 25%
0.025 =
1
40
66
80%
x
2.5%
95%
kh
j
25%
15%
d
1.5%
80%
35%
t
d
95%
5%
j
r
15%
0.24%
2.5%
30
20
100
60
Jaantuska 3.2
1
2
3
4
5
67
Furfuris: b
35
, marka lafududeeyo jajab kani waxa uu
100
7
noqonayaa
20
35%
35
7
=
100 20
35
7
=
= 0.35
100
20
boqolley jajab
jajab-tobanle
35%
Ogaal:
1
a
waxaa lagu magacaabaa
b
a
waxaa lagu magacaabaa
b
b
waxaa lagu magacaabaa jajab-dhafan.
c
Tusaale 14:
b
3
waa jajab qumman.
4
1
waa jajab qumman
11
7
waa jajab ma-qummane
6
1
waa jajab dhafan
5
68
Layli 3.4
1
30%
12%
1.2%
0.07%
kh
0.05%
23%
39%
0.027%
65%
135%
220%
15%
kh
60%
20%
66%
0.6%
sheeg jajabyada soo socda inay yihiin iyo in kale. Jajab qumman, jajab
ma- qummane ama jajabyo dhafan.
b
kh
13
50
1
3
6
5
2
12
7
8
100
1
4
Jajab-tobanle
Boqolley
0.21
21%
52%
24%
Mowduuc hooseedkani, waxaad ku baran doontaan sida la isu-barbar dhigo iyo sida
loo habeeyo jajabyada
Is-barbardhigidda jajabyada waxaa loo tixgelin karaa kale soocidda jajabyada weyn
iyo kuwa yar yar. Habaynta jajabyada waxaa loo qaataa habka ay u kordhaan iyo
sida ay a yaraadaan.
69
Hawlgalka 3.6
1
j
x
? ?
C
C
D
E
kh Is-barbar-dhig kuwa aad ka heshay b iyo kuwo d.Qaybahee isku mid ah?
Kolka aad is-barbardhigto jajabyo, haddi hooseeyayaashu isku mid yihiin, kuwa
sarreeyahoodu yar yahay ayaa yar.
Tusaale 1:
15
40
<
100 100
Jajabyadan waxay leeyihiin hooseeye isku mid ah labaduba (100)
isla markaana 15 < 40.
Qaabka jajab-toban lana waa 0.15 < 0.40.
Tusaale 2:
40
55
60
<
<
.
100 100 100
U fiirso jajabyada dhammaan waxa ay leeyihiin hooseeyayaal isku
mid ah isla markaana midka ugu sarreeye yar ayaa ugu yar.
40 < 55 < 60.
70
Haddii hooseeyayaasha jajabyadu aanu isku mid ahayn, waxaad adeegsan kartaa
xeerka guud ee soo socda.
Haddii a, b, c, iyo d ay yihiin tirooyin tirsiimo.
a
c
>
haddii iyo haddii oo qudh ah
b
d
ad>bc
3
2
> maadaama 3 3 > 2 2
2
3
9>4
Marka aad is-barbar dhigayayso jajab toban layaasha, waxaad qaadataa tirada ka
horreysa dhibicda, is la markaana tirada badan ee ka horreysa dhibicda ayaa tirada
ugu weyn.
Haddii ay isleeg yihiin isbarbar dhig godadka ka dambeeya una adeegso qiimaha
godka.
Marka hore isbarbardhig godka qiimaha godadka tobanle. Godka tirada weyn leh
ayaa ah qiimaha godka tobanlaha ah, haddii ay isku mid noqdaan isgarab dhig,
godadka boqoleyda, godka ugu weyn ayaa ah qiimaha godka boqolleyda. Haddii ay
isku mid noqdaan isgarab dhig, godadka kumaadka ah, qiimaha godka ku maadka
ahna waa midka ugu tirada weyn sidaa iyo si la mid ah ku wad.
Tusaale 3: Midkee weyn 16.53 iyo 4.47
Furfuris: Si aad isubarbardhigto jajab-tobanlayaashan, waxaad is-barbardhigi
tirooyinka ka horeeya dhibcaha midka wayni waa kan ka horreye
dhibicda ee badan maadaama 16 kaweyn tahay 4, kolka 16.53 waxa ay
ka weyn tahay 4.47.
Taas oo ah 16.53 > 4.47
Tusaale 4: midkee yar 3.51 ama 3.42?
Furfuris: Tirada ka horreysa dhibicda ee jajab tobanle walba waa 3.is-barbardhig
godadka dhibicda ka dambeeye. Haddi ay isleeg yihin haltobnaad isbarbadhig godadka hal boqlaadka imika 3.51 godka hal-tobnaad ka waa
5, jajab tobanalaha 3.42 godka tabnaadkiisuna waa 4.
Kolkaa 5 waxay ka weyn tahay 4. Sidaa awgeed; 3.42 waa ay ka
yar tahay 3.51.
71
Hawlgalka 3.7
1
U habee jajabyadan soo socda dhanka ugu yar ila ka u weyn (Adeegso
sumadda <).
b
1 1 1
1
, , iyo
2 3 4
5
5 3 2
7
, , iyo
12 4 3
8
U habee jajabyada ka ugu weyn ilaa ugu yar (Adeegso sumaada >).
b
1 1
1
,
iyo
12 10
8
1 1
1
,
iyo
12 10
8
1 1 1
1
, , iyo
2 3 4
5
5 2 3
7
, , iyo
12 3 4
8
Haddi laba ama in ka badan oo jajabyo ah lagu siinayo, marka hore isu-barbardhig
ama u habee si lammaane ah dhanka ugu yar ilaa dhanka ugu weyn ama dhanka
ugu weyn ilaa dhanka ugu yar marka aad jajabyo u habaynaysid sida ay u kale yar
yihiin, waxaad adeegsan dheeliga ah ka yar (<), markase aad u habaynaso sida ay u
kala weynyihiin, waxaad adeegsan dheeliga ah ka weeyn (>).
Tusaale 5: U habee jajabayada soo socda sida ay u kala yar yihiin
1 20 7 40
,
, ,
3 3 3 3
3
3
>
sababta oo ah 3 10 > 5 3
5 10
4
3
> sababta oo ah 4 5 > 3 6
6
5
Sidaa awgeed;
4 3
3
> >
6 5 10
3 3 4
, ,
10 5 6
72
Laylis 3.5
1
2 1 1 1
1
, , ,
iyo
3 5 6 4
2
2 3 3 1
1
, ,
,
iyo
3 8 10 2
4
4
5
0.6,0.48,0.62,0.91,0.86,0.45
4 2
, .
5 5
73
Tusaale 1: Isu-gee
5
4
1 4
+
+
b
t
6
6
3 3
Furfuris: b
Maadaama labada jajabba leeyihiin hooseeye isku mid
ah, waxaad qaadan mid isla markaana isu-gee sarreeyayaashooda.
5 4 5+4 9
3
+ =
= =
6 6
6
6 2
1 4 1+4 5
= .
t
Sidaas si la mid ah, + =
3 3
3
3
1
3 1
5 3 4
+ =
4 5 4
5 5 4
5
12
+
=
20 20
5 + 12 17
=
=
20
20
74
t
Sidoo kale:-
5 1 5
+ =
7
2 7
10
+
=
14
2 1
7
+
2 2
7
7
17
=
14 14
Ogaal:
1
2
a
c
a c ad b c
iyo yihiin jajabyo, kolkaa, +
.
b
d
b d
b d
b
b
b a b a c b
a + =
1
1
+2
3
2
2
3
2 4+5 3
+ =
5
4
54
8 + 15 23
=
.
=
20
20
1 1 1 1 3+1 1 3+1 4
1 = + =
=
=
3 1 3
13
3
3
1
2 1
2 2+1 1 4+1 5
2 = + =
=
=
2 1
2
12
2
2
1
1
4
5
Sidaa awgeed; 1 + 2 = +
3
2
3
2
4 2+3 5
=
32
8 + 15 23
=
=
6
6
Adeegsiga ogaalka sare,
Si aad isugu geyso laba jajab-tobanle, qor bilow ilaa dhammaad adiga oo dhibicda
dhigaya meelo isku mid ah.
Dabadeed isu wada gee godadka hal tobnaadka hal boqlaadka iyo wixii la mid ah
Haddii jajab-tobanluhu godadka tirooyinkoodu isku mid ahayn ku darso eber si ay
isugu beegmaan qiimayaasha godadku.
Tusaale 4: Isu-gee jajab-tobanleyaasha soo socda.
b
0.22 + 0.37
0.263 + 0.451
3.84 + 0.372
75
Furfuris:
0.22
0.263
0.37
0.59
0.451
0.714
Laylis 3.6
1
1
1
+
2
4
x
r
2 1
+
5 3
1
1
+
10 2
0.53 + 0.45
0.47 + 0.35
0.92 + 0.75
0.271 + 0.451
kh
1.358 + 0.814
0.385 + 0.6712
0.925 + 0.034
b
t
j
5
5
2
2
8
5
3
1
Hana ayaa soo iibsatay litir oo saliidda cuntada oo saliida ah ayey u
4
4
isticmaashay inay cunto ugu kariso qoyskeeda, waa intee jajabka saliidda ah
ee u hadhay?
Kala goo jajab-tobarleyaasho soo socda.
b
0.75 0.25
0.897 0.368
0.749 0.387
Hababkii aad ku soo adeegsatay isu gaynta ayuun baad ku adeegsan kala goynta.
Kala goynta jajabyada waxay la mid tahay sidii aad ku Isticmaashay isu-gaynta,
76
aanse ka ahayn halkii sarreryayaasha aad isku gaynaysay ayuun baad kale jari.
Sidaa derteed hooseeyayaasha isku midbaad ka dhigi islamarkaana sarreeyeyaasha
ayaad kala jari.
Balse, waxaad xusuusataa inta aadan jajabka kala jarin ka hor jajabka dhafan u
beddel jajab ma-qummane.
Tusaale 5: Jajabyada soo socda kala goo
3
1
4
4
6
1
7
2
Furfuris:
Maadaama jajabyada labaduba leeyihiin hooseeye isku mida,
waxaanu qaadan hooseeye ay wadaagaan islamarkaana
sarreeyayaasha ayaad kala jari.
3
1 3 1 2 1
=
= = .
4
4
4
4
2
Xaaladani Hooseeyayaasha isku mid ma-aha, sidaa awgeed
hooseeyeyaashaan ka dhigaynaa isku mid anaga oo dooranayna
isir ku haboon.
6
1
6
2
1
7
7
2 7
2
2
7
12 7
12 7 5
=
=
14 14
14
14
0.73 0.23
0.4
1
5
Furfuris:
b
t
0.73
0.23
0.50
Maadaama tibxaha la ina siiyey ayna isku mid ahayn, marka
hore jajabka aan u beddelno jajab tobanle.
1
= 0.2
5
Kolkaa: 0.4
1
= 0.4 0.2 = 0.2
5
a
c
a
c
>
iyo
ay jajab yihiin, oo,
markaa
b
d
b
d
a
c
a d b c
=
b
d
b d
Ogaal: Haddii
b
t
2
3
5
5
6
3 61 31
=
Furfuris: b
5
5
5
6 3 3
=
=
5
5
14
7 14 3 7 2
=
t
2
3
2 3
42 14
6
28 14
=
=
6
3
Laylis 3.7
1
3
1
=
4
8
7
1
=
8
12
5
1
=
12
8
sh
16
16
=
12
12
t
kh
6
1
=
7
2
5
1
=
8
3
28 14
=
10 8
s
dh
7 1
=
9 3
4 5
=
5 12
19
14
=
5
5
0.469 0.142
0.847 0.307
0.682 0.471
0.889 0.268
kh
0.759 0.432
0.123 0.2
20
2
1
17
5
2
1
1
2
3
3
2
1
2
5
4
77
78
4
1
ka qoday dhulka beertiisa maalintii isniinta ahayd,
5
1
waxuu qoday Talaadadii, hadii baaxada dhulbeereedku yahay 1
4
b
Fasalladeenii hoose waxaad xariif ku ahayd isku dhufashada jajabyada guud ahaan
iyo gaar ahaanba. Mowduuc hooseedkani waxaad aqoontaada ku kobcin doontaa
isku dhufashada jajabyada iyo shaqo leh masalooyin aad ku leylyamaysid, taas oo
khusaysa isku dhufashada jajabyda & jajab-tobanleyaasha.
Janntaska 3.3
b
t
Maku tibaaxi kartaa jajab badh kamid ah shaxanka?
j
Ma u tibaaxi karata qaybta hadhaysan jajab?
x
Ma u tibaaxi karataa qaybta hadhaysan sidi iskudhufashada laba jajab?
Soo saar badhka jajabbada soo socda
1
1
1
b
2
t
j
x
2
3
4
3
5
2
6
d
r
s
kh
4
6
3
5
4
5
6
1
kuwa soo socda.
4
2
1
2
b
t
j
15
6
5
2
Waa intee ee 60?
3
2
Raadi ee 45.
3
Isku-dhufo jajab-tobanlaha lagu siiyey.
b
0.342 2
t
0.0213 0.2
79
Soo saar
5
8
kh
10
9
0.412 0.21
3
litir oo caano ah shan maalmood toddobaadkii,
4
imisa litir oo caano ah ayuu cabbaa cayaaryahanku toddobaad kasta?
Jajab ayaan ku dhufan karnaa jajab, sidoo kale jajabnn waxaan kudhufan karnaa
jajab-tobanle ama mid tobanle tobanle kale.
Si aad laba jajab isugu dhufato, sarreeyaha jajabyada midkood ayaad ku dhufan
sarreayaha jajab kale iyo hooseeyaha mid ayaad ku dhufan hooseeyaha midka kale.
Ogaal: Erayga ee Macnahiisu waa isku dhufasho.
Tusaale ahaan:
2
120
2
60 =
= 40
ee 60 macno ahaan waa,
3
3
3
2
2
ee 0.7 macno ahaan waa,
0.7 0.4 7
5
5
1
1
2
3
6
14
7
15
t
x
1 1 1 1 1
2 3 23 6
2 5
3 7
6 14
7 15
2 5 10
3 7 21
6 14 84 4
7 15 105 5
2
5
3
7
1
5
1
2
6
0.28
80
x
1
5 3 5
1
1 3
=
(sababta oo ah 1 = 1 + = )
2
6 2 6
2
2 2
15 5
1
= = 1 (jajab-dhafan ahaan ayey u qoran)
12 4
4
0.32 0.5
Furfuris: b
0.32 0.5
0.802 0.31
81
Tusaale 3: Isku-dhufo
b
Furfuris: b
0.25 4
5
0.25
9
25
1
=
100 4
Kolkaa 0.25 4 =
1
4
=1
4
1
0.57 =
57
100
0.25 =
4
0.57
9
Sidoo kale
4
57
4 228
19
=
=
=
9 100
9 900
75
5
5
25
125
5
0.25 =
=
=
9
9
100 900 36
Layli 3.8
1
b
t
2
3
35
13
x
kh
13
35
10
143
r
s
143
27
2
1
2 2
dh
5
2
j
d
sh
27
11
11
27
3
15
5
18
2
6
2
3
7
1
12
6
13
20
7
9
10
8
51
17
64
0.612 0.02
Iskudhufo
b
0.75
2
3
0.5
21
20
0.861 0.121
0.5
kh
0.35
1
2
1
7
0.625
1
4
82
4
Soo saar
5 2
ee
9 7
4
15
iyo
5
16
1
1
ee sideed ugu muujin kartaa adigoo isticmaalaya
2
2
jajab?
Jaantuska hoose, waxaa jira laba sanduuqyo, haddii aad u qeybiso sanduuqa
A hoostiisa laba meelood oo isleeg, waa maxay maxsuulku? (Adigoo
isticmalaya jajab).
A
3
4
5
6
1
2
1 2
u qeybi jajabka , macnaheedu waa
2
5
2 5
1 5
Raadi
2 2
Isbarbar dhig jawaabaha aad ka heshay 3 iyo 4, miyaad u dhigi kartaa qaabguud?
12 4
12 5
b
xisaabi
t
xisaabi
25 5
25 4
j
isbarbar dhig jawaabaha b iyo t iskuday inaad u dhigto qaab (hab) guud.
Xisaabi 0.125 0.35
Isuqeybinta jajabyadu waa ta ugu fudud marka loo eego rogaaladooda jajabkastaa
wuxuu leeyahay rogaal isku-dhufasho rogaalka jajabku waa jajab kale kaasoo
marka lagu dufto jajabka tarantu noqoto 1.
2
3
b
waa . Sidaad ugu qeybiso jajabka
3
2
t
j b
b
j
j
iyo waa jajabyo, dadadeedna
jajabka , ku dhufo rogaalka sida:
x t
t
x
x
Tusaale: Rogaalka isku dhufashada ee
b
j
b
x
b.x
t
x
t
j
t .j
6
t
b
2 5
3
11 6 3 18
6
Furfuris: b
3 1 11 11
1 13 1 5
5
t
2 5 2 13 26
4 16 4 21 84 3
j
7 21 7 16 112 4
4 16
7 21
b
Furfuris:
25.6 0.16
0.2
2 1
10 5
0.4
4 2
10 5
1 2 1 5 5 1
0.5
5 5 5 2 10 2
Si la mid ah
25.6 =
256
16
, 0.16
10
100
Sidaas darteed
160
10 100 10 16
160
83
84
Habka kale ee jajabtobanle loogu qeybin karaa jajabtobanle kale waa in loo bedelo
jajab tobanleyaasha tirooyin tirsiimo, ayadoo loo dhaqaajinayo barta jajabtobanlaha
xagga midig inta lagama maarmaanka ah si looga dhigo tiro tirsiimo, dabadeedna
isticmaal qeybinta dheer.
Tusaalaha 6: 21.5 u qeybi 0.006
Furfuris:
21.5
21.5 1000
21500
3583.33 (marka lagu soo ururiyo laba god).
6
Qormo saynis
Tirooyinka tirisiimo waxaa loo qori ama caddayn karaa qaabab kala duwan.
Hal nooc waxaa loo yaqaan qormosaynis tiro markaan qorayno anagoo
isticmaaleyna qormo saynis, tirada waxaa loo qori sida taranta jajabtobanle iyo
jibbaarka 10.
Sida 10 (10, 100, 1000) adoo hal tiro ama hal-god oo aan ahayn eber uu ka horeeyo
barta jajabtobanlaha.
Tusaalaha 7:
1
2
3
4
Laylis 3.9
b
t
5 10
3 1
4 3
3 1
4 6
1
3
1 1
3
2 3
7 3
10 20
x
2
22
kh
3.6 100
0.354 5.004
j
d
9.6 0.96
0.042 6
1 3
2 5
1.25 0.05
4 2
5 5
j
d
sh
4 16
7 21
0.25 0.75
2 16
3 24
2005
Hubin
Boqolkiiba
Horsanaanta jajabyada/
jajabtobanleyaasha
Isbarbar-dhiga
jajabyada/jajabtobanleyaasha
Isku-dhufashada
jajabtobanleyaasha
Isugeynt jajabtobanleyaasha
Isugeynta jajabyada
Isuqeybinta jajabyada
jajab
Jajab maqumane
Jajab qumane
Jajab tobanle
Kalagoyna jajabtobanleyaasha
Qormo-saynis
Tiro dhafan
U bedelida jajabtobanlaha
85
86
Jajabka waxaa lagugu siin karaa jajab qumane, ma-qumane ama tiro dhafan.
Jajabka
b
waxaa la yidhaa wuxuu u qoran yahay heerkiisii ugu hooseeyey
t
Jajabka
b
wuxuu ku siiyaa jajabtobanle dhammaada, marka qeybinta dheeri
t
Jajabka
b
wuxuu ku siiyaa jajabtobanle aan dhammaan, marka qeybta dheeri
t
i
iii
v
8
b j b j
t t
t
b j bx tj
(bx tj )
t x
tx
b j b x
t x t j
ii
b j b x t j
t x
tx
iv
b j b j
t x tx
vi
b j b j
(b j )
t t
t
10
U qorida loo qoro tiro qormo saynis waxaan u jeednaa, u qorida tiro loo qoro
taranta jajab tobanle iyo jibbaarada 10 kaasoo jajabtoanlaha ay ka horeyso
barta jajabtobanlaha hal-tiro oo aan ahayn eber.
87
j
0.51
kh
0.85
sh
r
0.35
Boqolley 20%
13
24
5
6
55
77
sh
12.5%
x
s
dh
c
0.375
100%
3
5
17
25
15.5%
45%
t
d
7.5%
0.05%
0.5%
17.3%
88
7
10
7
10
3
4
1
4
r
dh
f
l
w
11
2 3
3 1
3 4
7 3
10 5
3 25
5 6
4.5 + 1.83
4.5 1.83
0.04 0.004
kh
s
c
q
m
h
1 7 4 9
, , ,
2 12 6 20
5 7
2
8 8
1 1 1
4 3 2
3 1
4 4
3 3
4 8
sh
7 2
6 5
1.27 + 5.063
0.009 + 0.435
k
1 0.999
n
0.4 0.3 0.028
5.063 1.27
6.3 0.9
3 5
4 5
2 6 15
3 5 2
Dhamasytir jog u tax kasta, jiif utax iyo xagalgooyaha laydiga waa inay
wadartooda isku mid noqoto.
CUTUBKA
4aad
4 3 2 1
0 1 2 3 4
tognaanta
tabnaanta
Ebar
Maxsuulka Cutubka:
Cutubkan dabadii, ardaydu waxay awoodi doontaa;
89
90
HORDHAC
Cutubkan waxaa ku sugan dabeecadaha abyoonaha iyo qaar ka mid ah
artimeetikada abiyoonaha. Ujeeddada cutubkan waa fahanka lidka, tirooyinka togan
iyo kuwa taban, xariiqa tirada iyo calaamadaha. Waxaa kaloo cutubka ka mid ah
cashiro ardayda fahansiin doona waxa uu yahay abyoone, sida loogu isticmaalo
nolosheena dhabta ah, iyo kadib wuxuu siin doonaa istiraatijiyada iyo xeerarka
iskudarka, kala goynta, isbarbardhigida iyo habeynta abyooneyaasha.
Haddii aad iibsato 3 nanac ah, Imisa Birr ayaa kuu hadhay?
Haddii aad iibsato 5 nanac ah, Imisa birr ayaa kuu hadhay?
91
Jaantuska 4.1
Heerkulka ka hooseeya eber waxaa lagu qoraa tirooyinka taban, sida 5 digrii taas
oo lamacno ah 5 digrii yuu ka hooseeyaa eber, haddii heerkulka xiliga hadhsiimaha
uu yahay 9 digrii iyo habeenkiina uu noqdo 12 digrii oo qabaw ah, wuxuu noqon
doonaa 3 digrii.
Hadda bal aan eegno masalooyinkan soo socda.
Tusaale 1: Buurta ugu dheer Itoobiya waa Raasdhajan, midaas oo heerka badda ka
sareysa 4,620 metir. Meesha ugu hooseysa waa Dhanakil, midaas oo
heerka badda ka hooseysa 116 metir. Waa maxay faraqa u dhaxeeya
cidhifka u sareeya ee Raadhajan iyo salka Dhanakil?
92
Raasdhajan
4620 m
Heerka badda
0
116 m
Dhanikil
Jaantuska 4.2
Furfuris: Cidhifyada waxaad ku muujin kartaa abiyoonaha.
Abiyoone
4,620 metir ka sareysa heerka badda
+ 4,620
Heerka badda
116 metir ka hooseysa heerka badda
116
Fogaanshaha laga bilaabo cidhifka buurta Raasdhajan ilaa heerka badda waa 4,620
miter iyo fogaanta heerka badda ilaa salka Dhanakil waa 116. Wadarta fogaantu
waa 4,736 miter.
Masaladan kore waxa loo isticmaalay fikirka iskulidka. Ka koreeya heerka badda
wuxuu lid ku yahay ka hooseeya heerka badda.
Halkan waxaa ah tusaalooyin dheeraad ah:
Dib u dhac, Horumar
Qaate, bixiye
Kor, hoos
Yar, badan
93
Hawlgalka 4.2
1
Qiimaha tirada
midaas oo ah = {...3, 2, 1, 0, 1, 2, 3}
, 4, 3, 2, 1, 0, 1, 2, 3, 4,
Ebar
waa calaamada tabnaanta
+ waa calaamada tognaanta
Midaasi waxay tahay abiyoonada taban waxay leeyihiin calaamada oo lagu
dhigayo tirada horteeda. Sidaa darteed, 3 waa abiyoone taban waxaa loo akhrin
sida saddex taban.
94
Laylis 4.1
kh
61
0
t
kh
+73
12C
j
d
36C
16
4.2
95
Jaantuska 4.3
Tirooyin badan (xad dhaaf ah) ayaa jira dhanka midig ee xariiqa tirada, waana
tirooyinka ugu waaweyn. Tirooyin xad dhaaf ahna waxay jiraan dhanka bidix ee
xariiqa tirada, waana kuwa ugu yar.
Hawlgalka 4.3
U qor tirooyinkan abiyoone ee soo socda ado ka soo taxaya yaraantooda ilaa
weynaantooda.
0, 3, 5
2, 4, 0
b
x
3, 7, 1
9, 8, 7
t
kh
7, 1, 2
5, 5, 9
t
kh
9, 9, 0
4, 4, 5
j
d
j
d
8, 3, 0
1, 2, 3
2, 2, 12
1, 10, 1
96
ii. Sawiritaanka xariiqa tirada
Xariiqa tirada waxaa lagu soo bandhigaa qaabka jiif ahaan. Xeer ahaan tirooyinka
togan waxay dhacaan dhanka midig ee ebarka, iyo tirooyinka taban waxay dhacaan
dhanka bidix ee ebarta. Falaadha labada dhinacba waxay tilmaameysaa xariiqu in
uusan xad lahayn labada dhinacba oo uu soconayo.
Lidka tiradaydu
tirsiimo waxa
abuurmaya
abiyooneyaal taban
Ebarku waa
dhexda
xariiqa tiradu
wuu
soconayaa si
xad
laaan ah
labada jahaba
0
1
2 3
4
Jaantuska 4.4
iii. Isbarbardhiga abiyooneyaasha xariiqa tirada dushiisa
4
3 2 1
Waryaa! tiradeedu
waxay
leedahay godod ka tiro
badan
kuwaada, sidaa darteed
waa
in aan ka weynahay
5
-14
Jaantuska 4.5
97
10
Jaantuska 4.6
F.G: Marwalba labo tiro kasta oo ku yaala dusha xariiqa tirada, tirada bidix waxay ka
yartahay tirada midig.
Tusaale 1: keebaa weyn, 5 ama 3?
Furfuris:
Talaabada 1: Sawir xariiqa tirada xulo barta (dhibicda) ebarta. Kadib, ku buuxi
qiimaha abiyooneyaasha xariiqa dushiisa.
Talaabada 2: Ku meelee abiyone yaasha aad tartansiineyso dusha xariiqa tirada,
maadaama labada tirooyinba ay taban yihiin, labaduba waxay
ahaan doonaan dhanka bidix ee ebarta.
8 7 6 5 4 -3 2 1 0
Jaantuska 4.7
Sidaad u aragtidba 3 xaga midig ayay ka xigtaa 5, sidaa awgeed 3 wey ka weyn
tahay 5.
Maxaa sababay tirooyinka waaweyn ee taban in ay ka yaraadaan kuwa yar ee
taban?
Waxaad u isticmaashaa tirooyinka waaweyn ee togan in ay macnaheedu tahay
qiimahoodu in uu weyn yahay, tirada weyn, midda badan, ama sare, ama dheer,
ama qaaliga ah ama wax walba oy tiradu u taagantahayba.
Markaan u soo kacno tirooyinka taban, waa in aad xusuusnaataa Markey gododku
weynaadaan, tiradu wey yaraataa (sababto ah calaamada tabnaanta yaa tirada
98
Cadadka lacagta eed heshay wuu ka yar yahay inta badan eed
amaahatayba.
Hawlgalka 4.4
Fiiri shaxdan soo socota waxay ku tusineysaa qiyaasta heerkulka celceliska ah ee
sagaalka meerayaal dushooda.
Meere
Dhul Jubitar
Cel-celiska
heerkulka
8C
-150C
179C
-225C
Bulut
Satarn
o
-236C -185C
Yuranas
Fen
-214C
453C
Ku tax meerayaashan shaxdan hoose ado u habeynaya meeshooda ugu kulul ilaa
meeshooda ugu qabaw.
99
Laylis 4.2
1
6 5 4 3 2 1 0
10
Jaantuska 4.8
2
16
13
18
midka
Qeybtan waxaad ku baran doontaa sida la isugu daro iyo sida loo kala jaro
abyooneyaasha ama ha ahaadaan isku calaamad ama ha kala duwanaadaan.
100
Hawlgalka 4.5
1
Ka soo qaad waxaad rabtaa in aad iibsatid buug qiimihiisu yahay 63 riyaal.
Haddii aad haysid 35 riyaal kali ah, imisa lacag oo dheeraad ah yaad u baahan
tahay si aad u gadatid buuga?
Laga yaabo xariiqa tirada in uu yahay wadada u fudud muuqaalkana leh ee loogu
isticmaalo isku darka iyo kala jarka abyooneyaasha.
Sidaad ku soo aragtay kor iyada oo dhanka midig loo raaco xariiqa tirada waa isku
dar.
Tusaalooyin:
+4
5+4=9
Jaantuska 4.9
+3
2+3=5
1
Jaantuska 4.10
+3
2 + 3 = 1
2
Jaantuska 4.11
10
101
+2
3 + 2 = 1
3
Jaantuska 4.12
Dhanka kale xariiqa tirada oo loo raaco dhanka bidix waa ka jar sida hoos lagugu
tusay.
3
2 3 =1
1
Jaantuska 4.13
3
2 3 = 5
5
Jaantuska 4.14
2
52=3
1
Jaantuska 4.15
102
- -
Hawlgalka 4.6
Xisaabi kuwan soo socda
b
33
t
52
47
Ogow:
i
ii
iii
iv
Abyoone kasta oo b, ah
Tusaale 2:
i
ii
Tusaale 3: Ruqiya waa gabadh dhexdhaxaad ah, waxay dhigataa fasalka 6aad.
Waxay noqon kartaa gabadh liidata oo anshax leh ama fiican. Sidaa
darteed, waalidka Ruqiya waxay dhaheen; haddii aad fiicnaatid
waxaanu kuugu dari 3 buundo (+3). Haddii aad marjo noqotidna
waxaanu kaaqaadi saddex dhibcood. Marka aad gaadhid 30 dhibcood
waxaad heli abaalmarin.
Ruqiya waxay maalinkii ku bilawday iyada oo haysata 9 dhibcood.
Buundooyinka
Ruqiya
9
93=6
Maqabsoona
6 +3 = 9
103
Maxaa dhacaya haddii la isku daro ama la kala jaro abyooneyaasha taban iyo kuwa
togan?
Waxaa kaloo jiri kara suaalahan;
Waa maxay 6 + (3)? ama waa maxay 6 (+3)?
Run ahaantii waa isku mid; labaduba waa kala jarid.
+
+
104
Buundooyinkii Ruqiya:12
12 + 3 = 15
Maqabsoomo! (mafuliqn)
15 (+3) = 12
+3 12 +(+3) = 15
3 12 +(3) = 12
Tusaale
3 + (+2) = 3 + 2 = 5
+() =
6 (3) = 6 + 3 = 9
7 + (2) = 7 2 = 5
(+) =
8 (+2) = 8 2 = 6
105
Jaantuska 4.16
Eeg calaamada + waxaa loo isticmaalaa siyaabo kala duwan
i
Markii lagu hordhigo tiro waxay tilmaantaa tiradu in ay togan tahay. Sidaa
darteed, +5 macnaheedu waxaa weeye 5 waa togan.
ii
Marka lagu hordhigo tiro, macnaheedu tiradu waa taban. Sidaa darteed, 4
macnaheedu waxay tahay tirada 4 waa taban.
ii
Markii lagu dhex qoro labo tiro dhexdood, waxay tilmaameysaa tirooyinka in
lakala jaro. Sidaa darteed, 2 9 = 7, waxaa loo akhriyaa 9 laga jaray 2.
ii
Tusaale 6:
i
ii
106
Sidaa awgeed, kala jarka labo abiyoone waxay la mid tahay isku darka lidka
abiyoonaha 2aad uu ku yahay abiyoonaha 1aad.
Haddii a iyo b ay yihiin labo abiyoone, si aan b uga jarno a, waxaynu badaleynaa
calaamad b markaasaanu ku dari a.
Taas oo noqon,
i
a b = a + (b)
ii
a (6) = a + b
Laylis 4.3
1
107
Hubin
Abiyoonada
Hab kororka
Hab naaquska
Habeynta abiyoonada
Isbarbardhiga abiyoonada
Iskudarka abiyoonada
Iskudarka lidka
Ka danbeeyaha
Ka horeeyaha
Lidka
Tirooyinka taban
Tirooyinka togan
Xubinka asalmadoorshaha
Ururka tirooyinka ee ka kooban tirooyinka idil iyo kuwa taban waxaa loogu
yeedhaa ururka abyoonada. Calaamadiisu waa oo loo qoraa
= {, 3, 2, 1, 0, 1, 2, 3,...}.
Xariiqa tirada labada jahooyinba si aan xad lahayn buu ugu socdaa. Midaas
oo lagugu tuso falaadhaha kaga yaala labada cidhif.
Abiyoonaha ebarku waa dhex-dhexaad mid togan iyo mid taban toona ma
aha.
Calaamada abiyoonaha waa togan ama taban (), waxaan ka ahayn ebar, taas
oon lahayn wax calaamad ah.
108
7
Labadii abiyoone waxay isku yihiin lid hadey fogaantooda ay u jiraan ebarka
ay isku mid tahay laakiin ay ku kala yaalaan labada dhinac ee xariiqda tirada.
Mid wuxuu yeelan calaamad taban kan kalana calaamad togan.
Isticmaal xariiqda tirada marka aad iskudareysid iyo marka aad kala
jareysidba.
10
a = b, kadib a b = 0
abiyoone kasta oo ah a
a + 1 waxaa loogu yeedhaa ka dambeeyah a.
a 1 waxaa loogu yeedhaa ka horeeyah a.
Gujis ayaa wuxuu ku sugnaa 137 mitir oo ka hooseeysa heerka badda, hadii
uu sii dago 91 mitir, waa maxay meesha cusub ee uu tagay?
109
Qiimaha
tirada
110
10
11
12
13
14
5 +47
27 +14
18 + 45
47 + 44
kh
23 +32
1 +59
25 47
44 14
16 (61)
71 42
kh
34 + 17
1 49
28 +
= 43
( 2)
4 + (4)_____ 0
41
kh
6 (6)_____ 6 (6)
41
13
31
9 ___6
17 ___ 71
(8) ___0
kh
63 ___ 36
CUTUBKA
5aad
1
0
B
1
x
3
Maxsuulka Cutubka:
Cutubkan dabadii, ardaydu waxay awoodi doonaan inay;
111
112
HORDHAC
Cutubkan waxaad kaga qayb geli doontaan aqoontiinii hore ee aad u lahaydeen ee
isleegyada toosan iyo dheeliyada oo ah kuwo doorsoome leh barashada sida ay
ugu taagan yihiin lammaaneyaasha horsan ee aan ahayn tirooyinka lakab ee taban
ee baraha dhidibada kaartis ee ku yaal sallax laydi ah, iyo barashada fikrada
saamigal-qumman saami-rogaal iyo isirkooda saami galnimo.
Sidii aad ku soo barateen casharadii iyo fasaladii hore, waxaad dib u xasuusataan
ururadan soo socda.
= {1, 2, 3, }
= {0, 1, 2, 3, }
= {, 2, 1, 0, 1, 2, }
a
= : a , b oo b 0
b
x + 3 = 5, x {2, 1, 0, 2, 5, 7}
1 3
x 6 = 12, x 0, ,1, ,5
2 2
9 x = 7, x {1, 2, 3, , 20}
kh
113
x + 4 = 4, x
x+
4 9
,x
5 5
Xisaabtii aad ku soo barateen fasalka 5aad markaad dib u xasuusataan inay isleegtu
la mid tahay miisaanka ama cabbirka isku dheelitirka. Waxaad ogsoon tihiin inay
isleegtu leedahay dhinaca bidix oo had iyo jeer leeg ama la mid ah dhinaca midig
Tixgeli isleegta x + 3 = 6. Hada hubi miisaanka lagu siiyay ee hoos ku xusan.
Jaantuska 5.1
Culayska miisaankan ee leh halka sanduuq ee afargeeska ah (laba jibaaranaha) iyo
3da kubadood ee yaryar ee saaran dhinaca gacanta midig Culayska miisaanku wuu
iskudheelitiran yahay. Tusaale culayska saaran Dh. G.B wuxuu la mid yahay
culayska saaran dhinaca gacanta midig Hadii aad ku meteshid sanduuqa afargeeska
oo aad u qaadatid doorsoomaha x, kubad kastana ka dhigtid tiro 1, kadib culayska
miisaanku wuxuu u taagnaan doonaa isleegtan x + 3 = 6. Furfurista isleegtani
waxay la mid tahay raadinta culayska sanduuqa afar geeska ah ee saaran miisaanka.
Si aynu u Helno culayska sanduuqa ku dhexjira kubadaha, waxaad ka qaadaa
saddexda (3) kubadood dhanka bidix Laakiin miisaanku wuu janjeersamayaa. Sidaa
darteed si aad u adkaysaan iskudheelitirka waa inaad tiro isku mid ah ka qaadaan
afargeeska ahi waxay
labada dhinacba (Tusaale, 3 kubadood). Sidaa awgeed
isku dheelitirmayaan 3 kubadood, sidaa darteed x = 3 oo xalka ama furfurista
isleegta x + 3 = 6.
Waxaad ku soo gabagabayn kartaan in haddii wax kasta ama tiro kasta aad ka
qaadaan hal dhinac, waa inaad ka qaadaan tiro la mid ah dhinaca kale sidaa darted
isleegta aynu sare ku soo xusnay waxaan mar kale u qori karnaa:
x+3=6
x + 3 3 = 6 3 (ka jar tiro isku mid ah labada dhanba)
x=3
114
Hawlgalka 5.1
Ka soo qaad in cufka hal dhinac ee kafada ama miisaanka uu la mid yahay cufka
dhinaca kale ee kafada ama miisaanka sidaas darteed cabbirkaasi waa isku dheelitiran yahay.
10 kg
10 kg
Jaantuska 5.2
b
Haddii aad ku dartid kafada ama birta dhanka bidix cuf dhan 3kg, Maxaad
ku samayni kafada dhanka midig si uu miisaanku unoqdo mid isku dheeli
tiran?
Hawlgalkan sare, waad hubin kartaa in aad adkayso ama Xoojiso isku dheelitirnaanta miisaanka isbedel isku mid ah ayaa ku dul samaysmaya kafadaha labada
dhinacba. Hadii kale miisaanku noqon maayo mid isku dheeli-tiran. Ka shaqaynta
isleegyadu waa kuwo ku salaysan xeerar isku mid ah. Si aynu u furfurno isleeg
layna siiyay doorsoome, waa inaad dib u habaysaa isleegta lagu siiyay si tallaabotallaabo ah, ilaa iyo inta aad ka helaysid isleegta qaabkan leh x = a (a ay tahay
madoorsoome) kaas oo loo yaqaano qaab bedelida.
115
Xeerarka Qaab-bedelka
1
2
Haddii aad ku dartid tiro isku mid ah labada dhinac ee isleegta, kolkaa
isleegta cusub ee aad heshay waxay u dhigantaa midii asalka ahayd.
Tusaale: Haddii x = a, kolkaa x + b = a + b tiro kasta oo ay a iyo b yihiin
Haddii aad ka jarto tiro isku mid ah labada dhinac ee is leegta, kolkaa
isleegta cusub ee aad heshay waxay u dhigantaa midii asalka ahayd.
Tusaale: Haddii x = a, kolkaa x b = a b tiro kasta oo ay a iyo b yihiin
Tusaale 3: Ka soo qaad inaad ku fikirayso hal Tiro, haddii aad tiradaadaa 13jeer
yaraysid natiijada aad helaysaana noqon doonto 36.
Maxay ahayd tiradii aad ku fikiraysay?
Furfuris: Si aad u furfurto ama xaliso masalada noocan ah, ee weedh hadal
ahaaneed waxay u baahan tahay in loo bedelo weedh xisaabeed ahaan.
Bal x ha noqoto tiradii asalka ahayd ee aad ku fikiraysay
116
Kolkaa, x 13 = 36 (Waayo?)
x 13 + 13 = 36 + 13 (Waayo?)
x = 49
Sidaa darted tiradii aad ku fikiraysay waa 49
Qeexid: Isleegyada leh ururka furfurista ee isku midka ah ee horaadka lagu siiyay
waxaa loo yaqaanaa isleegyada isku dhigma.
Tusaale ahaan, x 5 = 9 iyo x = 14 waa isleegyo isku dhigma. Ka warran 13 x =
7 iyo x = 6?
Laylis 5.1
1
3
4
Hawraarahan soo socda ee lagu siiyey, caddee inay yihiin isleegyo Ama
dheeliyo?
4
8
5 1
=
b
t
13 < y
j
2 2
5 10
1
y +2 0
x
3 + x = 9
kh
2 y > 1.5
d
2
117
9<7
4 > 6
1
3
<
2
4
2 3
>
3
2
kh
1
13
4
4
x3<1
x3>1
aynu
x3
Jidka ama habkan lagu raadinayo urur-rumeedku waa mid iska cad. Si aynu u
farfurno dheeligan oo ka dhaqso badan kana waxqabad fiican Waxa aad ku dabaqi
kartaa xeerka qaabbedelka. Sida isleegyada laba dheeli oo kastaa waxay leeyihiin
ururka furfurista ee loo yaqaano dheeliyada isu dhigma. Tusaale x7 <4 iyo x < 11
waxay yihiin dheeliyada isudhigma habka raadinta dheeliyada isudhigma waxaa
loo isticmaalaa xalinta dheeliyada toosan.
118
Tusaale ahaan: x 2 > 5
Ka go tiro isku mid ah labada dhinac ee dheeliga si uu kuu siiyo dheeli isudhigma.
Tusaale ahaan: x + 4 < 10 iyo x + 4 10 < 10 10 iyo x 6 < 0 waa dheeliyo
isku dhigma. Waa maxay tirada aad ka jartay (goysay) si loo helo x oo
keligeed taal dhanka bidix?
Jaantuska 5.3
119
Laylis 5.2
1
5.2 DHIDIBADA
Casharkani waxaad ku baran doontaan habka ama nidaamka dhidibada. Waxaa kale
oo aad ku arki doontaan sida ay u metalaan bar ay u taagan yihiin oo dhidibadooda
ah iyo sida loo sameeyo habka dhidibada.
Hawl-galka 5.3
b
Buugiina cashar qorista ku sawira laba xariiq oo midna jiifo midna qoton
yahay.
lmisa qaybood ama gobol ayay xariiqahani u kala qaybiyeen buugiina qorista
120
Jaantuska 5.4
Barta is goyska (ay iska jaraan) labada dhidib ee O ayaa loo yaqaanaa
Bar kulan.
Dhidibka x iyo dhidibka y waxaa loogu yeedhaa ama loo yaqaanaa dhidibada
kaartis. Markii xagasha u dhaxaysa dhidibka x iyo dhidibka y ay tahay 90o, Kolkaa
dhidibadan waxaa loo yaqaanaa dhidibada laydiyeed. Marka ay ka bilaabaan bar
kulankooda toganaha x waxay tagtaa dhanka midig halka toganaha y ay kor u
kacdo. Dhidibada kaartis oo ay la jiraan ama ay weheliyaan baraha salaxa dhexdiisa
(Waad ka fakari kartaan sallax markii warqad cayiman oo ayna dhererkeedu xad
lahayn) ayaa loo yaqaanaa habka ama hanaanka (nidaamka) dhidibada.
Hawlgalka 5.4
Saddex arday oo kala sita loona tixgeliyay tirooyinka 1, 2, 3. Mid kasta dadiisa
waxaa lagu sharxay jaantuska soo socda; Meesha tirada arday kasta lagu siiyay
dhidibka x, dadoodana lagu muujiyay dhidibka y.
121
A
B
x
1
Tirada Ardayda
Jaantuska 5.5
Hubi halka ay dhibic ama bar kastaa ku taallo, kadibna raadi dada arday kasta
Hawlgalkan sare, waxaad ku soo aragteen in barta ay dhacdo (kutaal) A laga helay
halbeeg 1 oo midig ka xiga barta O iyo halbeeg 7 oo xaga sare ah. Helitaankan
waxaa lagu sharxi karaa, laguna soo gaabiyaa lamaanahan (1,7). U adeegso
nidaamka calaamadaha tani oo gaaban waxaad qori kartaa inay B tahay (2,5) oo
Macnaheedu yahay 2 halbeeg oo barta O midig looga dhaqaaqay iyo 5 sare looga
kacay. Ma qori kartaa halka ay dhacdo ama laga helo C?
Mar horeba waxaad ogaateen in aynu u baahanahay laba tiro si aynu ugu sharaxno
halka bar ay dhacdo ama kaga taallo sallaxa. Labadan tiro waxaa la helaa markii la
qabanayo hawlbarta labada xariiqoodee toosan oo mid kastaaba ah dhidibada
kaartis
Barta P ee lagu siiyay haddii qiyaastoodu tahay dhidibka x waxay ku siinaysaa
tirada a (kaas oo ah fogaanteeda gudban (jiifta) ee marka laga yimaado
dhidibka y) iyo qiyaastooda ujeeda dhanka dhidibka y oo ku siinaya tirada b
(kaas oo ah fogaantoodia qumaatiga ah ama taagan. Oo ah marka laga yimaado
dhidibka x) kolkaa P waxaa lagu sharxaa laba fogaamood (Masaafo) oo ay si
wada jira u qaatee laguna xiro qaws. Kani waxaa loo qori karaa sidan P (a, b).
Lammaanaha horsan ee (a, b) waxaa loo yaqaanaa dhidibada barta P xaaladan
a waxaa loo yaqaanaa dhidibka x, barta b oo loo yaqaano dhidibka y
Lamaanaha (a, b) waxaa loogu yeedhaa lammaane horsan maxaa yeelay sida
habaysan ee loo qoray. Markasta x-ayaa horeyasa, y-na wey dambaysaa.
Xusuus: Guud ahaan lamaane horsan (a, b) (b, a) haddii a = b mooyee
122
Calaamadee: Hadii barta P ay leedahay dhidibada (a, b) u qor barta (a, b) sidai
P(a, b) ay tahay.
Tusaale 1: Dhidibada sallax ee soo socda, qor dhidibada lagugu siiyay baraha.
y
6
5
1
2
x
3
Jaantuska 5.6
Furfuris: Si aad u akhrido baraha dhidibada ee sallaxa, marka hore sawir
xariiqaha ka dhexdusa labada dhidib ee x iyo y ee baraha la doonayo in
la akhriyo, mar labaad raadi halka ay iska goyaan, Akhri baraha ku
yaala halka ay ka gooyaan dhidibada x iyo y.
Marka sadexaad qor lammaaneyaasha hoorsan ee qaabka qoraalka
uu horeeyo dhidibka -x. Sidaa darted dhidibada baraha lagu siiyay
waa A (1, 4), B (2, 1), C (4, 3), D(5, 2) iyo O (0, 0)
Tusaale 2: Sawir baraha soo socda ee dhidibada kaartis.
b
A (2, 2)
B (5, 0)
C (0. 3)
D (3, 1)
5
4
3
C
A
1
1
B x
6
Jaantuska 5.7
Labada dhidib ee dhidibada kaartis waxaa loo qaybiyaa Afar gobol oo loo yaqaano
waaxo.
Waxayna kala yihiin tiro ahaan sidan: Waaxda I, II, III, IV ee hoos ku xusan.
123
III
IV
Jaantuska: 5.8
Fasalkan, waxaynu tixgelinta siinaynaa oo keliya waaxda ugu horaysa (I). U
fiirsada markii ay bar ku taallo waaxda ugu horaysa (I) kadibna ay dhidibka x iyo
dhidibka y labadooduba togan yihiin. Tusaale, (2, 1), (3, 5), (4, 2) oo ah waaxda I.
Xusuusnow sidoo kale in tiro kasta oo x iyo y ahi yihiin lammaane horsan.
Laylis 5.3
1
124
6
5
4
3
C
A
B
1
Jaantuska 5.9
5.3 SAAMIGALKA
Casharkan, waxaad ku baran doontaan fikrada saamigalka, waxaad ku arki
doontaan farqiga u dhexeeya saamigal qumman iyo saamigal rogaal ama saami
weydaar. Waxaa kale oo lagu falanqayn doonaa garaafka u taagan ama matalaya
saami galqumman iyo saamigal rogaal.
Hawlgalka 5.5
Tirooyinkan hoos ku xusan ee is xig xiga ee lagu siiyay
a
b
x
12
15 18
0.5 4
45
20
Hadii ay qiimayaasha labada tiro ay ku xiran tahay midba midka kale, isida marka
uu cadadka isbada lo midkood ay kalifto kan kale laxidhiidhana isbadalo, Markaa
labada tiro waxa lagu sheegaa inay yihiin saamigal.
125
Tusaale ahaan:
I
II
Labadan hab:
I
II
50
100
150
200
250
300
Maxaad ku hubin?
Waxaad kuhubin kuwan soo socda ee ka soo jeeda tusahan sare ku xusan:
I
Qiimayaasha y iyo x way kordhayaan ama hoos bay u dhacayaan si wadajir
ah
y
ee qiimayaalka kala duwan ee y iyo qiimayaalka la xiriira ee x
II
Saamiga
x
isma badalaan.
Tusaale:
=
= 50
x
1
2
3
4
5
6
Markii laba tiro oo uu midba midka kale ku xiran yahay, habka noocaas ah markii
uu midi kordho kuwa kalena way kordhaan ama markii midi hoos u dhaco kuwa
kalana hoos bay u dhacayaan, waxaana lagu sheegaa inay yihiin saamigal
qumman.
126
Qeexid 5.2:Tirada y waa mid saamigal quman ku ah tirada x, waxaa loo qoraa y ~ x,
haddii uu jiro mid aan ahayn eber oo ah k oo noqonaya sidan y = kx. k
waa joogto waxaana madoorsoomaha saamigalnimada k.
Tusaale 1: Haddii aad samaysid 4 lebis oo 16m dhererkoodu yahay, imisa dherer
oo maro ah ayaad u baahan tahay 6 lebis?
Furfuris: Tirada marada latolay = 4
Dhererka = 16m
U qaado marada aadu baahan tahay = xm
Tirada aad kutolan lahayd xm = 6
Tirada dirayska
Dhererka marada
16
Marka dhererka dharka iyo tirada dharka tolan ay yihiin saamigal qumman waxaad
haysataan.
16
x
=
4
6
4x = 16 6
16 6
= 24
x=
4
Sidaa darted 24m oo maro (dhar) ah ayaa looga baahan yahay in lagu sameeyo 6
dhar oo tolan (dirays).
Habka kale ee bedelkiisa noqon kara:
Tirada dharka tolan = 4
Dhererka dharka = 16m
Dhererka dharka loo baahan yahay = xm
Markii ay tirada dharka tolan iyo dhererka dharku ay saami gal qumman isku yihiin
isirka saamigalnimo waa:
k=
dhererka dharka
16
=
=4
Tirada dharka tolan
4
x
4
6
x = 24
Sidaa darted dhererka dharka ee lagu samaynayo 6 Lebis waa 24m
127
Xusuus: Marka x iyo y isku yihiin saamigal qumman, kolkaa labaduba si wada jir ah
ayaay u kordhayaan ama hoos ugu dhacayaan. Tani waxay ina tustay
isbarbardhiga laba saami oo si isku mida u habaysan. Sidaa darted, hadii ay
y saamigal qumman ku tahay x kolkaa:
y1
y
x
x
= 2 ama 1 2
x1
x2
y1 y2
Tusaale 2: Raadi waxa ka maqan ee la gelinayo tusahan soo socda ee lagu siiyay
inay x iyo y yihiin saamigal qumman
x
y
9
y1
x1
3
15
7.5
Koox-hawleedka 5.2
Tixgeliya tusahan soo socda idinka oo koox koox ah kana jawaaba suaala han
soo socda.
x
y
1
3
2
6
3
9
4
12
5
15
b
t
j
x
kh
1.5
12
128
Tusahan, waxaad ku arki kartaa in markii x korodho y sidoo kale korodhayso iyo
3
saamigalkooda joogtada ah ee . Sidaa darted y waxay saamigal qumman ku tahay
2
3
x tusaale: y = x. Markii aynu dhisno baraha saamiigalka ah ee dhidibada sallaxa
2
3
dushiisa, bar kasta waxay dhacdaa xariiqa y = x.
2
12
11
(8, 12)
10
9
8
7
6
5
(6, 9)
(4, 6)
4
3
2
1
(2, 3)
(1, 1.5)
1 2 3 4 5 6 7 8
Jaantuska 5.10
Laga soo bilaabo koox-hawleedkii aad ka soo shaqayseen iyo tusaalihii 3aad waxaad
hubisaan (u kuur gashaan) kuwan soo socda
1
2
Laylis 5.4
1
10
11
11
13
x
y
11
1.5
2.5
3.8
4.3
22
33
66
77
99
15
25
38
43
36
48
x
x
3.4
17
4.6
9
28
36
11
18
48
35
240
13
y
6
129
12
24
45
Dh 60
80
100
120
140
1
Imisuu noqon doonaa 4 m oo ka mida qiimaha dharku?
2
Dhis baraha sare kana sawir xariiq ka dhex dusta (dhexmarta) iyaga?
130
b
2
24
x
Raadi x markii y = 3
Ka dhig y =
Raadi y markii x = 12
16
32
16
Marka ay laba tiro ay yihiin kuwo xiriir leh, habka noocaas ah ugu horaynba waxay
noqonaysaa natiijadoodu mid korodha marka labaadna hoos u dhacdo, haddii ay
natiijadu hoos u dhacdo ugu horaynba mar labaadkay kordhaysoo kolkaa labadaas
tiro waxaynu dhihi karnaa waa saamigal rogaal ama saami weydaar.
Qeexid 5.3: Xiriirka u dhaxeeya labada doorsoome ee x iyo y waa saami rogaal,
1
y
, haddii uu jiro isirka (k) Aan isbedelayn oo aan ahayn eber isla
x
k
markaana xy = k ama y = k da joogtada ah ayaa loo Yaqaanaa isirka
x
saamigalka
Tusaale 4: Ahmiyada siiya tirooyinkan is xig xiga ee soo socda.
x
y
2
8
4
4
8
2
16
1
32
64
Sida aad tusahan ku aragtaan qiimaha doorsoomaha x waa mid kordhaya meesha uu
qiimaha doorsoomaha y uu hoos u dhacayo hadii aad u qaybisid doorsoomaha y
doorsoomaha x (ama lidka bedelkiisa) Ma heli doontid qiime joogto ah.
1
1
8
4
2
1
2 4
Taasi oo ah
2
4
8
16
32
64
131
Dhanka kale x iyo y marka la isku dhufto ayay wax isku mid ah soo saarayaan.
Taasi oo ah
1
1
= 64 = 16. Sidaa, darted x iyo y
2
4
waa saamiwaydaar isirka saamigalkooduna waa 16
xy = 2 8 = 4 4 = 8 2 = 16 1 = 32
Furfuris: Sida muuqata hadii guulayste kasta inta ku soo hagaagtay ay kordhayso,
kolkaa tirada dadka ee ciyaarta ku guulaystay hoos bay u dhacaysaa.
k
Sidaa darteed x iyo y waa saami rogaal tusaale: y = , Meesha k =
x
2400 (Waayo)?
Sidaa darted y =
2400
x
2400
=100 sidaa darted, 24 ka
24
guulaystayaasha ah waxaa ku soo hagaagaya midkiiba 100.
2400
Markii y = 120 oo y =
x
2400
kolkaa 120 =
x
2400
x 20
120
Markii x = 24, kolkaa y =
132
Hawlgalka 5.7
Adiga oo ka tixraacaya tusahan soo socda ka jawaab suaalaha hoose
b
t
j
x
24
4.8
12
12
12 6
Furfuris: Ugu horayn calaamadee baraha ku yaalla dhidibada xy, kolkaa isugu
xidh xariiq xoodan.
12
(1, 12)
11
10
9
8
7
(2, 6)
6
5
(3, 4)
(4, 3)
(6, 2)
2
1
(12, 1)
x
1
3 4
5 6
7 8 9
Jaantuska 5.11
Barta (0, 0) miyay leedahay saamigal?
10 11 12
133
Laylis 5.5
Ka soo qaad in y tahay Rogaalka x. u qaado in marka y = 40, kolkaa x = 5
b
Qor qaaciidada isku xidha x iyo y.
t
Adeegso qaaciidadan si loo helo x markii y = 100
j
Adeegso qaaciidadan si loo helo y markii x = 20
Kuwan soo socda keebaa saami-rogaal ah
b
Dhererka iyo balaca laydi bedkiisu yahay 20m2
t
Wakhtiga ama aminta ay ku qaadatay Bas si uu u daboolo fogaan uu
sameeyay iyo xawaaraha Baska
j
Xisaabta lacageed ee keyadka ah inta Birr ee tiilay Bangiga iyo
dulsaarkii la xidhiidhay ee lahayd saamiga dulsaar ee joogtada ah.
Keebaa tuseyaashan soo socda u taagan saami-rogaal.
b
t
3
x
4.5 6
11
13
7.5
14
10
16
11
10
0.5 4
16
22
20
10
Haddii x iyo y saami rogaalkoodu kala duwan yahay ku badal a, b iyo c daba
tirooyinka ku haboon adoo adeegsanaya tusahan soo socda.
i
ii
x
y
36
48
72
a
b
16
c
12
x
y
19
a
b
6
4.75 c
1.5
38
Hubin
Barta Absiisaha
isirka
saamirogal
Furfurista isleeg
Dhidibbada (laydiyeed)
kaartis
Dheelli
Urur furfuris
Barta Dhidibbada
Saamigalnimo
Waax
Saamigal qumman
Isleeg toosan
Sallax
Horaadka doorsoome
Dhidibka y
Unug
Barta Oordineydka
Isleeg
Dhidibka x
Lammaane horsan
Isleegyo isudhigma
Doorsoome
Dheelli toosan
134
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
135
tahay
k
natiijada wax is weydaarsiga ee x iyo madoorsoomaha. Taasi oo ah y =
x
ama xy = k, saamigalnimada madoorsoo maha k.
Saami rogaalka labatiro waa mid aan kordhin ama hoos udhicin amin goan,
laakiin markii hal tiro korodho, tirada kalana hoosbay u dhacdaa
y
x
y
x
Haddii saamigal-rogaal ay y ku tahay x,kolkaa 1 = 2 ama 2 = 1
y2
x1
y1
x2
4
5
2 x = 1, x = 1, x 1 = 0
j
x + 9 = 3, x 8 = 2, x = 6
Hadii x ay ka duwantahay qumaatiga (tooska) y islamarkaana hadii x = 8
goorta y = 5, raadi madoorsoomaha saamigalka?
Buuxi meelaha bannaanee tusaha soo socda.
x 10 25 35
b
Markii x iyo y yihiin saamigal
y 14
21 63
qumman
t
x = 7, x 7 = 1, x + 6 = 13
16 8
15 16
128
136
7
6
5
4
3
2
1
x
1
2 3
Jaantuska 5.12
8
xy = 12
x=
16
y
20
x
y=
x
=1
y
y
=4
x
CUTUBKA
6aad
Soocidda xaglaha
dhisidda saddexallada
6.1 Xaglaha
6.2 Dhisidda saddex -xagallada
6.3 Saddex -xagallada isku sargoan
6.4 Cabbiraada
Hubin
Soo koobidda cutubka
Layliska nakhtiinka
137
138
HORDHAC
Cutubkan waxaynu ku naqtiimi doonaa waxyaabihii aad ku soo barateen fasalka
5aad ee ku saabsanaa xaglaha, qeexida xaglaha lammaanayaasha iyo barashada qaar
ka mid ah erey bixinada aasaasiga ah ee la xiriira xariiqaha barbarada ah iyo
xaglaha ay sameeyeen markii ay isaga gudbeen
Adeegsiga kambaska (qalab dhamaystiran oo ka kooban saddex xagalo, laydiyo,
labajibaaranayaal, goobo, l. w. m oo ku jira sanduuq yar) iyo mastarad oo aad ku
dhisi doontaan saaddex xagallada. Saddex xagallada isku sar goan waa kuwo
lagu qeexi doono lana tijaabin doono. Bedka saddex xagallada xagasha qumman
iyo wareega saddex xagallada ayaa la xisaabin (shaqayn) doonaa, iyo halbeega
bededka oo hal qaab loogu bedeli doono kuwo kale. Ugu dambayntii waxaad qiimo
u samayn doontaan muga Biriisam laydiyeedyada Halbeegyada mugana hal qaab
ayaad u bedeli doontaan kuwo kale.
6.1 XAGLAHA
Casharkani waxaad ku aqoonsan doontaan xaglaha lidka isku ah iyo kuwa deriska
ah iyo kuwa iska soo horjeeda iyo goaansashada xaglaha isdhamaystira iyo kuwo
is buuxsha.
Naqtiinka Layliska6.1
1
Dhinacyada
Xagal geeska
Jantuska 6.1
2
Jaantuska 6.2 tilmaan xagal kasta oo soo socota midkay tahay: xagal-fiiqan,
xagal-qumman, xagal-daacsan, xagal-toosan iyo xagal-noqod.
b
139
kh
Jaantuska 6.2
3
Jaantuska 6.3
4
203o
37o
91o
kh
350o
90o
1o
180o
Jaantuska 6.4
b
Jaantuska 6.4
140
2
Jaantuska 6.5
b
ii
t
B
O
C
D
Jaantuska 6.5
ii
kh
Qeexid 6.1: Laba xaglood oo wadaaga dhinac, gees oo aan wadaagin baraha
gudaha ayaa loo yaqaanaa xaglo-deris ah.
Tusaale 1: Jaan 6.4 Lamaanaha ABC iyo CBD waxay leeyihiin dhinac ay
wadaagaan oo ah BC iyo gees ay wadaagaan oo ah B sidaa darteed
ABC iyo CBD waa xaglo deris ah.
141
Jaan 6.5 Xaglaha AOB, iyo COD iyo BOC iyo AOD waxaa loo yaqaan
xaglaha qotonka ah ee iska soo horjeeda.
Jaan 6.5 markii xaglaha AOB iyo BOC ay yihiin lammaane xaglo deris ah oo
toosan, kolkaa m ( AOB) + m( BOC) = 180o.
Si la mid ah, makrii BOC iyo COD ay yihiin lammaane xaglo deris ah oo
toosan kolkaa m( BOC) + = 180o.
Sidaa darteed m( AOB) + m( BOC) = m( BOC) + m( COD) haddii aad ka
jartid m( BOC) labada dhinacba waxaad haysataa
m( AOB) = m( COD)
Ka dood markaa m( BOC) = m ( AOD)
Xaglaha iska soo horjeeda way is leeg yihiin
Hawlgalka 6.2
1
Qeexida 6.3: Xaglaha lammaan waxaa ladhahaa xagla isbuuxsha goortii wadarta
cabirkoodu noqdo 90o.
Tusaale 3: Ma lammaane is buuxsha baa 30o iyo 60o?
Furfuris: Markii 30o + 60o = 90o, kolkaa 30o iyo 60o waa kuwo is buuxsha.
142
Qeexida 6.5: Xaglaha lammaani hadii ay yihiin kuwo isdhamaystira markaa isku
darka cabbirkoodu waa 180o
Tusaale 5: Miyey is buuxshaan 20o iyo 170o?
Furfures: Markii 20o + 170o = 190o 180o, kolkaa 170o iyo 20o ma aha xaglo is
dhamaystira.
Layliska 6.2
1
C
O
D
Jaantuska 6.6
3
4
NOP
MON
LOP
N
P
Jaantuska 6.8
Hadii iyo ay yihiin laba xaglood oo isdhamaystira ku min guuri tusahan
hoose oo ku buuxi meelaha banaan ee xaglaha ku haboon.
69o
47o
32o
24o
N
P
Jaantuska 6.7
Haddii iyo ay yihiin dhamaystiraha iyo buuxiyaha 32o siday u kala
horeeyaan raadi iyo ?
m (LOM) = 46o, raadi cabbirka:
143
140o
12o
168o
154.5o
20o
36o
47o
26o
108o
b.
t.
j.
x.
kh.
72o
133o
154o
160o
144o
144
8
9
10
Qeexida 6.7: Xariiqa ka gudba laba iyo in ka badan o xariiqood ayaa loo
yaqaanaa gudbane
Jaantuska 6.9: Xariiqan wuxuu ka gudbaa xariiqaha iyo m, sidaas awgeed waa
gudbane.
n
a c
1 3
b d
2 4
Jaantuska 6.9
Markii gudbanuhu ka gudbo laba xariiqood 8 xagloodbaa ka samaysma. Lammaane
kasta oo xaglaha lagu siiyay waxay leeyihiin magac u gaar ah.
Jaantuska 6.9: ee sare xariiqaha iyo m waxaa ka gudba gudbanaha oo ay ka
samaysmaan 8 xaglood oo kala duwan. Xaglahaas waxaa lagu magacaabaa
lamaaneyaasha soo socda
1
2
3
4
5
Fasalka 5aad waxaad ku soo barateen waxa ay yihiin xariiqaha barbarada ahi iyo
sida loo sawiro iyada oo la adeegsanayo qalabka Afar geeska ah iyo mastarad.
Casharkan waxaad ku cadeyn doontaan dhacdooyinka kala duwan ee ku saabsan
xaglaha ka samaysma Markii laba xariiqood oo barbaro ah uu ka gudbo gudbanuhu.
145
Xusuusnow! Laba xariiqood oo toosan oo dhaca sallax isku mida waa barbaro.
Haddii ayna weligoodba kulmayn marka laxariiqo ama ay
samaysmaan. Haddii 1 iyo 2 ay yihiin laba xariiq oo barbaro ah
waxaan u qori karnaa
Hawl-galka 6.3
1
Isticmaal qalabka Afar geeska ah iyo Mastarad kuna sawir xariiq dhex
Marta P oo barbaro la ah .
kh
d
r
1
2
Jaantuska 6.10
146
Layliga 6.3
1
Jaantuska 6.11
b
T
Q
M
Jaantuska 6.11
2
G
H
Jaantuska 6.12
3
E S
B
Jaantuska 6.13
4
Jaantuska 6.14
5
147
2
50
2
o
1 80
136o
1
Jaantuska 6.15
Jaantuska 6.16 yadan hoose ee lagu siiyay. Falaadha madaxyada xariiquhu
waxay ku tusi inay xariiquhu barbaro yihiin. Raadi qiimaha x.
A
6x
3x
M
x
1500
Jaantuska 6.16
7
Jaantuska 6.17
148
B
Jaantuska 6.18
Inta aydaan dhisin saddex xagal kahor bal aynu dhisno laba dhisitaan oo fudud
inagoo adeegsanayna xagal beegyada lammaan iyo geeska toosan.
Dhisida I:
Siin: Xariijinta AB iyo Xariiqa oo lagahelo barta P.
Si aynu u dhisno xariijin dusheeda oo ku began barta p taasoo dhererka AB
leeg.
Talaabooyinka dhisitaanka
Talaabo 1: U adeegso A xudunta iyo gacan
leeg dhererka AB sawir qaansada goobada
Talaabo 2: P oo ah xudunta lana mid ah
gacanka sidii talaabadii 1, sawir qaansada
goobada oo ay l ka goyso barta Q.
Talaabo 3: Kolkaa PQ , waxay leedahay
dherer leeg AB .
Dhisida
A
A
P
149
Dhisitaanka 2:
Talaabooyinka dhisida
C
P
Jaantuska 6.19
Dhisitaanka
R
B
R
B
C
E
D
P
D
P
Hadda Waxaad arki doontaan sida loo dhiso saddex xagallada markii qaar ka mid
ah ku tirsanayaasha saddex xagalka lagu siiyay.
150
Dhisida 3:
Siin: Saddex dhinac oo ka mid ah saddex xagal leh dhererada halbeegyada a, b,
iyo c.
Sida loo dhiso: Saddex xagal leh dhererka dhinacyada a, b iyo c.
a
b
c
Jaantuska 6.20
Talaabooyinka dlusida
Tal 1: Sawir xariiqda kana dooro barta P oo ku
Dhisitaanka
P
qotonta .
Tal 2: Barta P ku dhisxariijin ay is leeg yihiin
dhererka xariijinta ee dhererkeedu yahay a
halbeeg.
R
c
P
151
Hawlgalka 6.4
1
(1, 2, 3)
(1, 2, 1.5)
(2, 2, 4)
(2, 2, 3)
t
kh
j
d
(6, 7, 12)
(6, 6, 6)
Saddex kasta oo horsan oo ka mid ah suaasha (1) ee sare, ku dar laba tiro oo
yaryar wadartoodana barbardhig tirada 3aad, ma wadarta labada tiro ayaa ka
wayn tirad 3aad?
b+t
b+j
t+j
Hawlgalka 6.4 wuxuu kuu horseedayaa inay aad iyo aad muhiim u tahay
dhiraandhirinta Joomaterigu.
Saddex-Xagal aan isleekayn
Saddex-xagal kastaa, wadarta dhererka laba. Dhinac oo kasta waxaay ka wayn
yihiin dhererka dhinaca saddexaad. Taas oo ah, hadii a, b iyo c ay yihiin dhererka
dhinacyada saddax-xagal lagu siiyay ee ABC, kolkaa a + b > c,
a + c > b iyo b + c > a.
A
c
B
Jaantuska 6.21
Sidaa darted markii laguu diro in aad ka soo shaqaysid tirooyinka dhererka
dhinacyada saddex-xagal, waa inaad hubisid inay tirooyinku qancinayaan saddexxagal isma leeka ah. .
152
Laylis 6.4
1
Adiga oo adeegsanaya xaglo beeg iyo Mastarad dhis saddex xagal kasta
oo leh dhinacyadan lagu siiya
b
t
x
10cm
iii
9cm
ii
8cm
iii
2cm
ii
1.5cm
iii
9cm
ii
7cm
8.1 cm
a = 2.5cm fi b = 6.5cm
i
4.5cm
Saddex-xagalka waxaa kale oo lagu dhisi karaa markii labada dhinac iyo xagasha.
Ku jirta ee u dhaxaysa labadaas dhinac ee lagu siiyaay.
Dhisida 4:
Siin: labada dhinac ee a iyo b,
xagasha ku jirta ee C ee u
dhaxaysa dhinacyadaas,
Jaantuska 6.22
a
b
C
Jaantuska 6.23
153
dhisitaanka
m
a
m
a
Sidoo kale waxaad u dhisi karta saddex xagalka markii labo kasta oo xaglood oo
ay ku jirto dhinaca saddex xagal lagu siiyay. Talaabooyinku waa kuwan hoos
lagugu siiyay.
a
Dhisida 5:
Sawir gacmeed:
C
B
Jaantuska 6.25
154
Talaabooyinka Dhisida
Dhisitaanka
Hawlgalka 6.5
1
Idinka oo adeegsanaya xagal beeg iyo Mastrad dhisa sadex -xagaladan soo
socda ee leh dhererka lagu siiyay.
b
10cm, 11cm, fi 10 cm
6cm, 6cm fi 6 cm
155
Idinka oo adeegsanaya xagal beeg iyo mastarad dhisa sadex xagaladan soo
socda talaabo kasta oo aad qaadaanba cabira 3da xaglood ee xagal beega ka
samaysmay.
b
Dhis 3 saddex xagal aan sinayn cabirna xaglahooda. Miyaad hesheen laba
xaglood oo kasta oo isleeg oo sadex - xagal?
Jaantuska 6.26
Jaantuska 6.27
A
156
B
1
Jaantuska 6.28
C
Jaantuska 6.29
B
Jaantuska 6.30
3
Laylis 6.5
Adiga oo adeegsanaya xagal-beeg iyo Mastaradba dhis saddex- xagalladan
soo socda mid kasta, Markii labada dhinac ee ay xagashu ku jirto lagu
siiyay. Raadi xaglaha iyo dhinaca saddex-xagalka soo hadhay adiga oo
cabbiraya
157
t
kh
j
d
Jaantuska 6.31 haddii m (A) = 50o iyo m (B) = 75o, dhinacee ugu dheer? AC
B
ama BC? Waayo?
50o
75o
Jaantuska 6.31
Saddex-xagala ka PQR, haddii m (P) = 30o iyo m (Q) = 30o Ma saddexxagal labaalle ah baa? Waa imisa m (R) = ?
Jaantuska 6.32.
158
Jaantuska 6.32
Jaantuska 6.33.
Kaga minguuri warqad yar oo khafiif ah lana dul dhigo marka wax la
sawirayo si qumman oo sallaxan u kor saar kuwa kalana. Ma ku
haboonaan? Waayo?
Jaantuska 6.33
Jaantuska 6.34.
6 cm
3 cm
Jaantuska 6.34
Jaantuska 6.35.
b
t
60o
C
60o
Jaantuska 6.35
Jaantuska 6.36.
159
2
x
Jaantuska 6.36
Goorma ayay kula tahay in laba jaantus oo Joomateriya gebi ahaanba isu
daboolayaan (is dhamaystirayaan)?
AB CD hadii AB CD
2
Jaantuska 6.37
E
Jaantuska 6.37
160
70
80O
O
A
30O
30O
D
B
70
80O
Jaantuska 6.38
Furfuris:
Qeexida 6.8: Laba sadex xagal waxaa la odhan karaa way isku sar goan yihiin haddii
geesahood is lahaan karaan sidaa darted dhinacyada gudboon waa kuwo
isku sar goan xaglaha gudboonna sidoo kale waa kuwo isku sargoan.
Qeexidan sare waxaynu dib ugu cadayn karnaa jaantusyadan soo socda ee ku xusan
hoos:
Qeexida 6.9: Labada sadex -xagal ee ABC iyo DEF way isku sargoan yihiin waxaana loo
qoraa ABC DEF, hadii xaaladaha soo socda ay qancinayaan:
1
AB DE
ABC DEF
BC EF
CA FD
BCA EFD
CAB FDE
D
C
Jaantuska 6.39
161
PQ RS
QR ST
RP TR
PQR RST
QRP STR
RPQ TRS.
Tusaale 3: Haddii ABC DEF iyo AB = 2BC kolkaa side bay u xiriirayaan
DE iyo EF?
Furfuris: Markii ABC DEF
Kolkaa AB = DE iyo BC = EF
Sidaa awgeed AB = 2BC oo u dhiganta DE = 2EF
Gooso warqad cad kuna sawir sadex-xagal siman oo aad ku soo min guurisay
warqada khafiifka ah. Imisa hab ayuu sadexxagalku ugu sar-gonaan doonaa
laftigiisa?
162
Hawlgalka 6.7
1
kh
AC .
r
Adiga oo tixraacaya suaasha 1 miyey isku sar goan yihiin ABC iyo
FDE? Kani had iyo jeer Ma runbaa? Qaado saddex-xagallo badan inta
aadkartid tijaabina.
163
B
Jaantuska 6.40
DEF, haddii
AB DE iyo BC EF
30
5 cm
6 cm
30o
H
Jaantuska 6.41
Cadayn:
GH PQ ..Siin
2
3
G P.Siin
HI QR
GI PR ..Siin
6 cm
164
Laylis 6.6
1
Mid kasta oo ka mid ah kuwan soo socda, Magacaw qaybaha inay yihiin
kuwo isku sar goan si ay saddex-xagalladu u noqdaan kuwo isugu sargoan
tijaabadii DhxDh.(SA)
b
F
E
C
N
R
Jaantuska 6.42
Y
A
Jaantuska 6.44
Jaantuska 6.43
165
A
Jaantuska 6.45
A
F
B
C
Jaantuska 6.46
Jaantuska 6.47
Jaantuska 6.48
T. Tijaabada Dhinac-Dhinac-Dhinac (Dh.Dh.Dh)
Fiiri (B) Waxaynu ku soo aragnay sida loo tijaabiyo isku sar gonaanshaha saddex xagallada iyadoo la adeegsnayo tijaabada dhinac xagal dhinac Bal aynu fiirino
sida isku sar gonaan -shaha loogu tijaabin karo saddex xagallada iyada oo la
adeegsanayo Dhinac Dhinac Dhinac. (Dh.Dh.Dh)
166
Adeegso lammaanaha xagal beeg iyo Mastarad, dhis sadex xagal ka ABC
markii AB = 6cm, BC = 7cm iyo CA = 8Cm.
Koox howleedkan sare iyo u kuurgelidii aad siiseen tijaabadii cusbayd ee isku sar
gonaanta sadex-xagallada ee loo yaqaano tijaabada dhinac -dhinac dhinac ee isku
sargoan.
Jaantuska 6.49
167
D
Jaantuska 6.50
Cadayn:
Sababta
AB CD .Siin
AC BD .Siin
BC BC Dhinac Wadaag
Laylis 6.7
Jaantuska 6.51
C
E
A
Jaantuska 6.52
168
3
Jaantuska 6.53
Jaantuska 6.54
B
A
D
Jaantuska 6.55
C
B
Jaantuska 6.56
A
Jaantuska 6.57
169
Sidii aydin ku soo aragteen tijaabooyinkii B iyo T waxay kutusayeen isku sar
gonaanta saddexxagallada. Ka hor inta aydaan dhamaynin tijaabinta isku. Sar
gonaanshaha saddex xagallada. Balaynu eegno tijaabada sadexaad oo loogu
yeedho xagal dhinac xagal. (X.Dh.X)
Laakiin marka hore aynu eegno qeexida soo socota.
Qeexida 6.9:
Dhinac waa midka lagu sheego inuu yahay ka ku dhex jira ama u
dhexeeya laba xaglood hadii geesaha xagluhu ay sameeyaan bardhamaadka dhinaca.
Jaantuska 6.58
Hawlgalka 6.8
1
Adeegso xagal beeg iyo mastarad dhis ABC kaa soo cabbirkiisu yahay m
(A) = 70o AB = 5cm iyo m (B) = 60o.
b
t
kh
yihiin?
Miyey isku sar goan yihiin saddex-xagalda ABC iyo DEF? Waayo?
170
Haddii aad hawlgalkan sare ka soo shaqaysay si sax ah waxaad arki doontaa in
ABC DEF iyo kan oo ina siinaya natiijada tijaabada saddexaad ee saddex
xagalka isku sar goan ee loo yaqaano xagal dhinac - xagal. (ASA)
Tijaabada Xagal dhinac Xagal ee isku sar gonaanshaha
Saddex -Xagallada
Laba saddex xagal way isku sar goan yihiin haddii ay jiraan isku beegnaan ka
dhexaysa geesaha kuwaasoo labada Xaglood iyo dhinaca ku dhex jira hal saddex
xagal oo isku sar goan, say u kala horeeyaan, kuwan oo ku began qaybaha saddex
xagalka labaad.
Xusuus: Tijaabada sare waxaa si gaaban loo gu sharxayaa sida tijaabada X dh X.
(ASA)
B
AC FD iyo C D. haddii
Jaantuska 6.59
Laylis 6.8
30o
3 cm
30o
3 cm
70o
C
Jaantuska 6.61
171
B
C
D
Jaantuska 6.62
Jaantuska 6.63
30o
50o E
30o
50o M
Jaantuska 6.64
3cm
60o
70o
4 cm
60o
4 cm
70o
N
Jaantuska 6.65
6.4 CABBIRAADA
Casharkan waxaad ku baran doontaan sida loo xisaabiyo ama looga shaqeeyo bedka
xaglaha qumman ee saddex xagalada oo ku sallaysan qaaciidada bedka ee laydiga.
Halbeegyada bedka sida loogu badelo hal qaab, qaabab kale iyo sida looga
shaqeeyo wareega saddex xagallada. Waxaad sidoo kale ku arki doontaan
172
qaaciidada mugga Biriisim leydiyeed iyo halbeeg bedelka mugga loogu bedelayo
hal qaab qaababkale.
Tixgeli leydi dhererkiisu yahay 3cm iyo ballaciisa oo dhan 4cm. markaa:
b
Xusuusnow:
1
Kani waa afar geesle afar dhinac leh, dhinacyada iska soo horjeedaa ay isku sar
goan yihiin, xaglihiisuna waa xaglo qumman. Bedka leydi (A) waa dhererka ()
iyo ballaca (w) lagu siiyay tarantooda. Sida:
Jaantuska 6.66
173
Leydiga dhexdiisa xariijinta isku xirta geesaha iska soo horjeeda ayaa loo
yaqaanaa xaglo gooye. Fiiri jaantuska
Bedka (A) saddex xagal xagal qumman leh waa ka leh dhererka labada
addimood (dhinacyada ka gaaban) waa a and b sida ay u kala horeeyaan
waa:
A
A=
1
ab halbeeg laba-jibbaaran
2
a
Jaantuska 6.67
= 6cm, w = 8cm
aw
1
48
= 6cm 8cm cm 2
2
2
= 24 sentimitir labajibaaran
Tusaale 2: Dhul-beereed leh qaab sadex-xagal xagal quman hadii dhererka iyo
ballaca dhulku kala yahay 5m iyo 12m, say u kala horeeyaan, waa imisa
goobtaas ku dhexoodan sadexagalku?
Furfuris: Siin
A=
174
2
1
1
1
mitir laba jibaar)
mitir
mitir (
100
100
100
860, 000 2
m
10, 000
= 86m2
Tusaale 5: 5 hektar u bedel m2 iyo cm2.
Furfuris:1hektar = 10,000m2
= (10,000 10,000) cm2
= 100,000,000cm2.
Kolkaa 5 heektarka = 5 10,000m2
= 5 100,000,000cm2
= 500,000,000cm2
= 50,000m2
175
680,000
= 68 hektar
10,000
Fasalkii 5aad waxaad ku soo barateen sida loo xisaabiyo ama looga shaqeeyo
wareega saddex - xagalka.
Xusuus: Wareega saddex-xagal waa fogaanta ku wareegsan sadex-xagalka. Hadii. a, b
iyo c ay yihiin dhererka dhinacayada saddex-xagalka, kolkaa wareega
A
saddex xagalku waa, (a+b+c) oo halbeeg.
c
B
b
a
Jaantuska 6.68
Tusaale 7: Ka shaqee wareeg sadex-xagal dhinacydiisu kala yihiin 8cm, 9cm iyo
13cm.
Furmaata: Wareega s/xagal = wadarta dherererka dhinacyada.
= 8cm + 9cm + 13cm = 30cm
Tusaale 8: Raadi dhererka dhinaca sadexaad ee sadex-xagal labadiisa dhinac ee kale
yihiin 6cm iyo 10cm iyo wareegiisa oo ah 29cm.
Turfuris: Bal dhererka dhinaca sadexaad aan u qaadano x, kadibna.
Wareegu = 6cm + 10cm + xcm
29cm = 16cm + xcm
x = 29cm 16cm
x = 13cm
S/awgeed dhinaca 3aad dhererkiisu waa 13 cm.
Laylis 6.9
1
Hal addin (lug) iyo bedka sadexagal xagal qumman ayaa kala ah 8cm iyo
24cm2, say u kala horeeyaan, raadi dhererka lugta (adinka)?
176
3
A
6
8
24
216
12
13
Jaantuska 6.69
5
6
7
8
3 cm
5 cm
5 cm
4 cm
4 cm
24 cm
Jaantuska 6.70
Dhererka labada dhinac ee sadex xagal lagu siiyay ayaa kala ah 5cm iyo
14cm hadii uu wareega saddex-xagalku yahay 26sm soo saar lugta 3aad.
10
11
177
Hawlgalka 6.10
1
Jaantuska 6.71
Jaantuska: 6.72
178
2
Hawlgalkan sare, waxaad ku arki kartaa in: Mugga biriisam leydiyeed cabbirada
dhinacyadiisu kala yihiin = dhererka, w = balaca iyo h = joogga waa:
Mugga = w h
=69h
270 54h
h
270
= 5 halbeeg
54
1m3 = 1m 1m 1m
= 100cm 100cm 100cm
= 1,000,000cm3
Sidaa awgeed, 1m3 = 1,000,000cm3
1m3 = 1,000,000cm3
1
1
1
m
m
m
100
100
100
1
m3 = 0.000001m3
1, 000, 000
6,000,000
L 6000litir
1,000,000
6, 000, 000 3
m
1, 000, 000
= 6m3
Sidaa darted, 6,000,000cm3 = 6000 L = 6m3
Tusaale 5: U bedel 10 mitir sadex jibbaaran, sentimitir sadex - jibaaran.
Furfuris: 1m3 = 1,000,000cm3
S/awgeed, 10m3 = 10 1,000,000cm3
10m3 = 10,000,000cm3
179
180
Laylis 6.10
1
3,000,000,000 sm3
500,000,000 sm3
92,000,000 sm3
32m2
62litir
5litir
96litir
2litir
5mililitir
11,000,000militir
6 m3
27m3
5m3
2,000,000sm3
5,000,000 ml
10
Salka qol afar gees (laba jibbaarane) ah oo dhiniciisu yahay 5cm. Hadii
muga qolku uu yahay 200m3 soo saar joogga qolka.
181
Hubin
Xaglo Deris ah
Litirka
Mililitir
Xariiqaha barbarada ah
Xagasha dhamaystirta
Wareega saddex-xagal
Xaglaha is dhamaystira
laydi
Biriisam leydiyeed
Lammaaaneyaasha toosan ee
xaglaha derisk ah
Xagasha buuxisa
5
6
Laba xaglood oo wadaaga dhinac iyo gees ayaa loo yaqaanaa xago deris ah.
Haba xaglood oo deris ahi dhinacyada aanay wadaagin ee sameeya xariiqda
toosan ayaa loo yaqaanaa hamaanaha toosan.
Xaglaha iska soo horjeeda ee taagan way is leeg yihiin.
Labada xaglood ee wadarta cabbirkoodu yahay 90O waxaa la yidhaahdaa
xaglaha is dhamaystira. Haddii labada xaglood ee x iyo y ay yihiin kuwo is
dhamaystira, kolka x waa dhamaystiraha y lidkeeduna waa la mid.
Labada xaglood ee iyo waa xaglo is buuxiyo, hadii wadarta cabbiradoodu
tahay 180O waxaa la yiraahdaa buuxiyaha lidkeeduna waa la mid.
Xariiqa ka gudba laba ama in ka badan oo xariiqood ayaa loo yaqaanaa
gudbane.
182
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
183
Soo saar jooga leydi hadii Bedka laydi yahay 32cm2 salkiisuna yahay 16cm?
20o
30o
45o
Badka sadex xagal quman leh waa 64cm2, haddii dhererka adin (lug) ay
tahay 16cm, raadi dhererka lugta kale?
Buuxiyaha xagasha 30O wuxuu laba jeer ka badan yahay xagasha raadi
xagashaa?
Jaantuska 6.73.
1 2
3 4
5
7 8
Jaantuska 6.73
kh
Kee baa ururada tirooyinka soo socda noqon kara shaqada dhererka
dhinacyada sadex-xagal?
b
6,7,9
6,6,12
8,8,15
Q
G
Jaantuska 6.74
184
10
11
Jaantuska 6.75
A
Jaantuska 6.75, AE DE , BE CE
12
E
Jaantuska 6.76
Jaantuska 6.77
13
14
15
O
Jaantuska 6.78