13

BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

III .2. ELEKTRK

ALANI
III.2.01.ELEKTRK ALANI .
Fiziksel olaylarn anlatmnda kolaylk salanmas amacyla alan kavram gelitirilmitir.
lgilendiimiz fiziksel olay iin seilen koordinant sisteminin belirli bir noktasna, ayn anda karlk
gelen fiziksel byklkler bir alan olutururlar. Alan deikeni vektrel veya skaler bir byklkte
olabilir. Vektrel alana yerkreye ait g vektr ile tanmlanan ktle ekim alann ve uzayn bir
noktasnda bulunan deneme ykne etkiyen bir kuvvetin etkisini ile ortaya kan elektrik alann
verebiliriz. Televizyondaki hava raporlarnda izlediiniz bir blgedeki scaklk dalm da alann
skaler bir rneidir. Alan tanmlayan fiziksel byklkler zamanla deiebilei gibi sabit deerlide
olabilirler. Bir mknats ubuu saran, uzay blgesinde bir manyetik alann var olduu sylenir.
Elektrikle ykl bir ubuun evresindede bir deneme ykne bir kuvvet etkiyorsa, o noktada bir
elektrik alan vardr denilmektedir. Bu kuvvet, bu blgede var olan ykler tarafndan oluturulmutur.

14
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

Elektrik ve manyetik alan

elektromanyetizmann en temel kavramlardr. Bu ikisini iine alp

inceleyen elektromanyetik radyasyon teorisinin gelimesi ve pratik uygulamalar sonunda X nlar

tpleri, katot nlar tpleri ve elektron mikroskobu gibi yararl aletler yaplmtr. Bu teoriye gre

elektrik ve manetik alanlar birbirlerine dik dzlemlerde dalga eklinde salnrlarken bu dzlemlerin
arakesiti boyunca da k hz ile yaylrlar.
q1 yk, etrafndaki uzayda bir elektrik alan oluturur ve bu alana konan dier bir q2 zerine F
kuvveti uygular. Dier taraftanda bu elektrik alan ykler arasndaki kuvvetlerin nedeni olarak
dnebilir. Bu durumda iki deiik problemle kar karya kalrz:
1) Belirli bir yk dalmnn oluturduu elektrik alann hesaplanmas.
2) Ykler tarafndan oluturulan alanlarn ,ykler zerine uygulayaca kuvvetlerin hesaplanmas.

III.2.02.ELEKTRK ALAN VEKTR

Herhangi bir blgeye konmu elektrik ykl bir cisim zerine, elektriksel kkenli bir kuvvet etkiyorsa
bu noktada bir elektrik alan vardr denir. Kuvvetlerin elektrik kkenli olup olmadn anlamak iin
deneme cismi ykl veya yksz olduunda zerlerine etkiyen kuvvetler karlatrlarak yaplr.
Deneme cismi ykl olduunda ona etkiyen tm kuvvetler elektriksel kkenlidir. Kuvvet vektrel bir
byklk olduundan elektrik alandada bykl ve dorultusu olan vektrel bir byklktr.
Alann her noktadaki
etkiyen F

ile gsterilen deeri, bu noktaya konmu olan pozitif bir deneme ykne
kuvvetinin deneme yk deeri qo' a oran olarak tanmlanr. Buna gre elektrik alan

vektr;

E=

F
qo

( 01)

dir. Belli bir elektrik alandaki pozitif ykl cisim elektrik alan dorultusu ve ynnde bir kuvvet
etkisinde kalr. Negatif ykl cisin ise elektrik alana ters ynde bir kuvvet etkisinde kalacaktr
01). Elektrik alann S I sistemindeki birimi
Bir elektrik alann her noktasnda bir

N / C dur.

E alan vektr vardr. Bu noktaya konulan kk bir yke

etkiyen kuvvet ( 0 1 ) bantsna gre,

F = q.E
olacaktr.

(ekil

(02)

15
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

F
E

F
q

ekil 01.Elektrik alanda art ve eksi yklere etkiyen kuvvetlerin yn ve dorultular

III.2.03 ELEKTRK ALAN HESABI

Elektrik alann oluturan btn yklerin yer ve byklklerini bilirsek, istenilen bir noktadaki elektrik
alan iddetini, Coulomb yasasndan yararlanarak hesaplayabiliriz. Bir noktasal ykten r uzaklkta
bulunan bir A noktasndaki elektrik alann bulmak amacyla A noktasna bir snama q'

yk

konulmu olsun. Deneme ykne etkiyen Coulomb kuvveti

F=

q1q 2
r
4 o r 2

olacaktr. Buna gre A daki elektrik alan vektr

E=

F
q'

dr. Alan oluturan q yk pozitif ise alan yn q dan uzaklaan ynde, negatif ise q ya dorudur.
Birden daha fazla yk ( ekil 02 ) deki gibi dalmlarsa, bunlarn bir A noktada oluturduklar
toplam elektrik alan deeri E, her yk kendi banaym gibi kabul edilerek bu yklere ait verilen A
noktasndaki elektrik alanlar bunlarn vektrel toplam yaplarak bulunur.

16
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

Q2
r2
Q3

r1

E1
E3

E2
r3
Q1

ekil 02 Elekrik alan vektrel bir niceliktir. Bunlarn toplam etkisi vektrel toplam yaplarak bulunur.

Buna gre bileke elektrik alan deeri,

E = E1 + E2 + E3 +.........En

(03)

olacaktr.
Elektrik ykleri sonlu byklkteki cisimler zerinde dalmlarsa, bu ykler sonsuz kk dq
elemanna blnebilirler ve bunlarn integrali alnarak bileke elekrik alan iddeti aadaki bantlar
yardmyla hesaplanabilir;
dE =

1 dq
4 o r 2

E = dE

(04)

(05)

Noktasal ykler arasndaki Coulomb yasas, noktasal ktleler arasndaki ktlesel ekimi veren Newton
yasasna aada grlecei gibi oldukca benzer. ( evrensel ktle ekim sabiti)
F=

m. m '
r2

17
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

Dier taraftan bir elektrik alan iddetinin tanmda ktlesel ekim alannn tanmyla ayndr.

G=

F
m'

veya

G =

dm
r2

III.2.04 SREKL YK DAILIMININ

ELEKTRK ALANI
Yklerin bulunduklar sistemden belli bir uzaklktaki noktada oluturduklar etki incelenirken,
yklerin bu noktaya olan uzaklklarna gre birbirlerine olan uzaklklarnn yakn olduu
varsaylabilir. Daha ak olarak birbirine yakn olan yklerden oluan sistem, bir hacim veya yzey
zerinde srekli biimde dalm toplam yke edeer olarak ele alnabilir.
Srekli yk dalm olan bir sistemin elektrik alann hesaplamak iin, sistemi herbirinde q
yklerinin bulunduu kk paralara ayrabiliriz. Bu kk paracn q dan r uzaklkta bir noktada
oluturduu elektrik alan hesaplayabiliriz. Bylece dier btn ykl paracklarn katklarn da
toplayarak istenilen noktadaki toplam elektrik alann aadaki gibi bulabiliriz;
q iin

Yk dalm iin

q
r
r2
q
E = k 2 i ri
i ri

E = k

dir. Burada r ve ri birim vektrleri gstermektedir. Eer ykler arasndaki uzaklk elektrik alan
bulunacak noktaya gre ok kkse, son ifade

E= k lim
q i 0 i

q i
dq
ri =k 2 r
2
ri
r

( 06 )

halini alacaktr. Son bantya ait hesaplamalar vektrel integral ilemi olduundan ykn bir doru
boyunca veya bir hacme dzgn olarak dald varsaylr. Bu nedenle de tanmlamalar ve yk
younluu kavram kullanl olacaktr. Buna gre bir Q yk bir V hacmine dzgn olarak dalmsa
birim hacim bana den yk

18
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

( 07)

ile tanmlanr. burada nun birimi C/m3 dr.

Bir Q yk A yzeyine dzgn olarak dalmsa birim yzeye den yzeyce yk younluu

( 08)

dr. Burada nn birimi C/m2 dir.

Bir Q yk l uzunluundaki bir doru boyunca dzgn olarak dalmsa yk younluu

(09)

dir. Burada nn birimi C/m dir. Yk bir hacim, yzey veya doru zerinde dzgn olmayacak
ekilde dalmsa

dQ
dV

dQ
dA

dQ
dl

( 10)

olur.

III.2.05. ELEKTRK ALAN ZGLER

Alan kavram ve onun neminden bahsetmitik. Vektrel bir byklk olan elektrik alann,
hidrodinamikteki svlara ait akm izgilerine benzer ekilde gsterebiliriz. Elektik alan izgilerini
gzmzde canlandrabilmek iin, yn her noktada elektrik alan vektryle ayn dorultulu eriler
izebiliriz. Elektrik alan izgileri denilen bu izgiler uzayn herhangi bir blgesinde elektrik alanna
aadaki gibi baldr;
1. E alan vektr elektrik alan izgisine teet tir.
2. Alan izgilerine dik birim yzeyden geen izgilerin says, o blgedeki elektrik alan
iddeti ile orantldr. Bylece, alan izgileri birbirlerine yaknsa E alan byk, uzak
olduunda da kktr.Alan dzgn olursa kuvvet izgileri paralel olarak gsterilir.

19
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

Genelde elektrik alanna ait kuvvet izgileri uzayn verilen bir blgesinde

onun nasl

deitiini resim eklinde gsterir.

Baz rnek alanlar ekil 03.a.b.c.dde gsterilmitir. Elektrik alan izgileri srekli deildir, bir pozitif
ykten karlar ve negatif ykte son bulurlar. Bunun nedeni ykl bir iletken iinde ykn ve alann
olmamasdr. ekil 04 de pozitif ykl dzgn bir tabakann elektrk alan izgileri gsterilmitir.

(a)

(b)

(c)

(d)

ekil 03.a , b , c , d . Baz rnek elektrik alanlar

.

Byle bir tabakann nnde serbest braklan pozitif bir deneme yk levhaya dik bir izgi zerinde
ondan uzaklar.

E
+

E
F

+
+
+

ekil 04 .
Pozitif ykl bir tabakann elektrik alan izgileri.
izgileri

++
++

+q F

++
++
++
++

-----------

ekil 05
Zt ykl levhalar arasndaki elektrik alan

20
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

ekil 5'te zt ykl dzlem iki paralel levha arasndaki alan grlmektedir. Plakalar arasndaki alan
dzgndr fakat levhalarn d yzlerine doru alann dzgnl bozulur. Dzgn elektrik alan,her
yerde iddeti ve dorultusu ayn olan bir alandr. Dzgn alan paralel izgilerle gsterilir.
Elektrik alann iletken bir yzeye teet bileeni olamaz. Eer byle olsayd iletken iindeki elektrik
ykleri hemen harekete geerdi ve o zaman elektrostatik konusu olmazd. Buna gre, elektrik alan
izgilerinin daima bir iletkenin yzeyine dik olarak kmas ve ona dik olarak yaklamas
gerekmektedir. letken bir madde iinde elektrik alan izgileri olamaz.

Dzgn bir E , elektrik alann kendisine dik bir S yzeyinden geirebilecei alan izgisi says N
N = 0 .E . S

( 11 )

dr. Bu banty merkezinde bir q yk bulunan r yarapl kreye uygularsak,

N = 0 E.S =

1 q
4r 2 = q
2
4 r

( 12 )

elde edilir. (12) bantsyla krenin yzeyinden geen toplan elektrik alan izgisi saysn buluruz. Bu
say krenin yarapna bal deildir, dolaysyla yk merkezde olan her kreden ayn sayda kuvvet
izgisi geer. Dier taraftan kuvvet izgileri hi bir zaman kesimezler. Eer elektrik alan izgileri
yzeye dik deilse, elektrik alanla dS yzeyinin normali arasnda as varsa bu sonlu yzeyden
geen toplam elektrik alan izgi says
N = E dS Cos

( 13 )

9
olur. 1 / o = 36 . 109 olduundan, (07) bantsna gre bir Coulombluk pozitif ykten 36..10
says kadar alan izgisi kar.

III.2.0 6.DPOLN ELEKTRK ALANI, DPOL MOMENT.

Aralarndaki uzaklk 2a olan ok kk zt iki ykn oluturduu sisteme elektrik dipol ad verilir.
ekil 06 da gsterildii gibi ykleri birletiren dorunun ortasndan klan dikme zerinde
uzaklnda bulunan A noktasnda dipoln oluturaca bileke elektrik alan

21
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

+q
a
a

E2

E1

-q
ekil 0 6 .

Elektrik dipolnn olutrduu elektrik alan

E = E1 + E2

( 14 )

olacaktr. Ayrca basit bir analizle,

E1 = E 2 =

q
1
2
4 o a + x2

olduu anlalr. E1 ve E2 nin vektrel toplam aa doru ynelmi ve iddetide

E = 2E1 Cos
ile verilir. ekilden,

cos =

a + x2
2

dr. Deerler yerine iletilirse

E=

sonucuna ulalr. Eer

2qa

4 o a 2 + x 2

3 /2

x > > a ise son bant

( 15 )

22
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI
E

1 2 aq
4 o x3

( 16.a )

eklini alr. Son bantda, ekil 06 daki yk dalm nedeniyle 2a uzakl ile q yk arpm tek
terim gibi gzkmektedir. Bu elektrik dipolden r >>a olacak ekildeki eitli uzaklklardaki elektrik
alann lerek q ve 2a y tek balarna bulamayz. Ancak 2a.q arpmnn deerini bulabiliriz. Burada
a uzakln aniden yarya indirip q yu iki katna karrsak elektrik alannn deeri deimez. Buna
gre 2aq arpmna elektrik dipol momenti ad verilir ve bu genelde p ile gsterilir. Deeri ise
p=2aq dur. Bu tanma gre (16.a) bants

E=

( 16.b )

4o r 3

olarak son ifadesine dnr.Dipol momenti,ykleri birletiren doru boyunca eksi ykten art yke
ynelmi bir vektrlr gsterilir.

III.2.07. ELEKTRK ALANDAK DPOL

Aralarndaki uzaklk 2 a olan + Q ve - Q olan iki yk ekil 0 7 deki gibi bir elektrik alan iinde
bulunsun. Byle bir sisteme elektrik dipol ad verilmitir. Yklere, dorultular ayn ynleri zt eit
kuvvetler etkiyecektir. Byle bir kuvvet sistemine kuvvet ifti

ad verildiini daha nceki

bilgilerimizdende biliyoruz. Kuvvet iftinin var olduu yerde baka bir d etki yoksa bir dnme
meydana gelecektir. Dnme oluturan

bu kuvvet iftleri

sistemin torku olup, iddet olarak

(ekil 07.a ),
= 2a F sin

olacaktr. P = 2 a Q olduu gz nne alnrsa, yukardaki eitlik

= 2 a QEsin = pEsin

olarak yazlabilir.

( 17 )

23
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

B +Q

F
-Q

(a)

(b)

ekil 07.a.b. Elektrik alandaki dipol ve ona etkiyen tork

Bir elektrik alana yerletirilen dipole etkiyen tork onu alan dorultusuna getirmeye zorlar. (17)
bants vektrel olarak

= pE

( 18 )

eklinde gsterilir. Dipol momentiykleri birletitren doru boyunca eksi ykten art yke ynelmi
bir vektrle gsterilir.

Bu bantdaki vektrler ekil 07.b de gsterilmitir. Elektrik alana yerletirilen dipole etkiyen
moment bir i yapacaktr. Bu i dipolde ve elektrik alan oluturan sistemde potonsiyel enerji olarak
depolanr. Dipoln o asndan asna kadar dnmesinde yaplan i

W = dW =

d = U

olarak bulunur. Bu banty ( 17 ) eitlii ile birletirirsek,

U = pE sin d = PE sin d

U = pE ( cos)

( 19 )

elde edilir. Dnme balangcnda o = 0 ise, buradaki potansiyel enerjide sfr olacaktr. Dolaysyle,

U = - pE cos

( 20 )

24
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

bulunur. Vektrel gsterimle (20) bants;

(20.b)

U=P.E

olarak gsterilir.

III.2.08. YKL BR HALKANIN ELEKTRK

ALAN DDET
ekil 08 de gsterilen a yarapl Q ykyle dzgn olarak yklenmi bir halkann, merkezinden
geen ve halka dzlemine dik eksen zerinde halkann merkezinden x kadar uzaklktaki bir
noktadaki elektrik alan iddetini hesaplayabiliriz. ekil 08 deki halkada uzunluu ds olan halka
elemannn tad yk

dQ = Q

ds

(21 )

2a

olur. Bu yk eleman P noktasnda bir dE elektrik alan iddeti oluturur. Simetri gerei bileke alan
halka ekseni zerinde bulunacaktr. Buna gre hesaplamalarda

dE

nin yalnzca halka ekseni

zerindeki dE cos bileeni bileke alann hesaplanmasnda sonuca gidecektir. Elektrik alann dE sin
bileenleri ikier ikier birbirlerinmi yok ederler.

ds
+

r = R2 + x 2

x
+

P
dEsin

dEcos

dE

ekil 0 8 . Pozitif ykl bir halkann simetri ekseni zerinde oluturduu elektrik alan
Buna gre vektrel integral yerine,
E = dE cos

skaler integrali alnr. dE nin deeri,

25
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI
dE =

1 dQ
4 o r 2

ve dQ deeride yerine iletilirse,

dE =

1 Qds 1

4 o 2R r 2

olur. Ayrca,

E = dE cos =

Qds 1
1

cos
4 o 2R r 2

ve

cos =

x
=
r

x
x 2 + R2

ifadelerinden yararlanlarak,

E=

Qx

4 o x 2 + R2

( 22 )

3/ 2

bulunur. Son eitliin zel halleri;

l) Halkann merkezinde x = 0
veya
2) x > > R ise,
r 2 x2 olacandan
E=

Cos = 90o olacandan E = 0

olur.

1 Q
4 o x2

olur. Buna gre eksen zerinde ve merkezden ok uzakta bulunan bir x noktasndan halkaya
bakldnda, halka nokta yk gibi grnr.

III.2.09.GAUSS YASASI
inde

(+Q) yk bulunan bir kresel yzeyden geen elektrik alan kuvvet izgilerinin N toplam

says, sayca (Q) ya eit olduunu daha nce gstermitik. Gauss yasas bu ifadenin genelletirilmi
eklidir. Gauss yasasna gre, cebirsel toplam

(+Q) olan bir yk dalm kapal bir yzey iine

kapatlm olsun.Bu yzeyin bir yzey eleman ds' i gsterelim ekil 0 9. Buradaki E alan vektr

26
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

btn yk dalm nedeniyle A noktasndaki alan iddetidir ve yzey elemanna normal ile bir as
yapmaktadr. Bu yzey elemanndan geen elektrik alan kuvvet izgisi says

Nor
mal

En

dS

ekil 0 9. Birim yzey elemanndan geen izgi says

dN = o ( E cos ) ds = o E n ds

( 23 )

ve kapal yzeyden geen toplam elektrik kuvvet izgisi says

N = dN = o E n ds

( 24 )

olur. Daha nce N = Q = Q olduunu gstermitik, bylece

o Eds cos = o E n ds = Q
= E n ds
ve ye elektrik alan iddeti aks denildiinden en son eitlii

= E n ds =

1
o

( 25 )

olarak elde edilir. Gauss tarafndan verilen bu bant elektromanyetizmann drt temel yasasndan
biridir. Gauss yasasna gre; Her hangi bir kapal yzeyden kan toplam ak, bu kapal yzey
iindeki net elektrik yknn l / o katna eittir.

27
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

III.2.10. GAUSS YASASININ BAZI UYGULAMALARI

Belirli bir yk dalmnn E alann hesaplamak amacyla Gauss yasasnn nasl kullanlabileceine
ilikin rnekler aada verilmitir. Dzgn ykl kreler, uzun silindirler ve dzlem tabakalar halinde
olduu gibi, yksek simetrisi olan yk dalmlarnda da Gauss yasas kullanl olmaktadr. Bu
hallerde (24) bants ile verilen yzey integralinin kolayca hesaplanaca basit bir Gauss yzeyi
bulunabilir. Bu yzey her zaman yk dalmlaryla ayn simetride olacak biimde seilmelidir.
Aadaki rnekler bu anlatma bir aklk getirecektir.
l ) Uzun Ykl Bir Telin Elektrik Alannn hesaplanmas:

ekil l0 daki gibi, telle ayn eksenli olan, r yarapl ve a uzunluunda bir dik silindir eklinde, kapal
bir yzey '' Gauss yzeyi '' izelim.
(Gauss Yzeyi)

r
+

++ ++ +

+ +

ekil l0 . Ykl bir iletkenin elektrik alan

Ularna ok yakn olmyan noktalarda, tel etrafndaki elektrik alan izgileri, simetri nedeniyle, tele ve
silindirik erisel yzeylere diktirler. Yine simetriden dolay, erisel yzeyin btn noktalarnda alan
ayn deere sahiptir. Bundan dolay silindiri darya doru giden ynde kesen kuvvet izgilerinin
toplam says, erisel yzeydeki elektrik alan iddeti ( E ) ile bu yzeyin alan deeri arpmna
eittir. Silindirin ularndan ise hi bir kuvvet izgisi gemez. Silindirin iindeki yk miktar, birim
uzunluk bana den yk olmak zere, .a dr. Buna gre
E .2 ra =

E=
dir.

1
a
o

1
.
2o r

28
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

2 ) Zt Ykl Dzlem plakalar ( kondansatr ) Arasndaki Alan iddetinin Hesaplanmas ::

ki dzlem paralel iletken levhaya eit ve zt ykler verildii zaman bunlar arasndaki ve bunlarn
dndaki alan hesaplanabilir

ekil l l . Levhalardaki elektrik yknn byk bir ksm levhalarn

karlkl yzeylerinde toplanr, dier kk bir ksm yk ise levhalarn d yzeylerinde toplanr.

E1
E1

E2

E2

E2

E1

ekil l l. Zt ykl dzlem plakalar ( kondansatr ) arasndaki alan

Burdaki d yklerin elektrik alan ihmal edilebilir. Levhalar arasndaki elektrik alan dzgn olacaktr.
Endstride ve teknikte buna benzer paralel levhalardan oluan sistemlere kondansatr (kapasitr )
ad verilmitir. Zt ykl parelel levhalarn dndaki ve arasndaki elektrik alan Gauss yasas ile
bulunabilir. Buna gre a ve c noktalarnda alann El ve E2 bileenlerinin her ikisininde deeri, yzey
yk younluu deeri olmak zere /2 o olacaktr. Oysa bunlar zt ynl olduklarndan bileke
alan deeri sfr olacaktr. Levhalar arasndaki bir b noktasnda elektrik alann E l ve E2 bileenleri
ayn ynldrler ve bileke alan iddetide
E = E1 + E2 =

dr.
3) Yaltkan Kredeki Yk Dalm ve bunun eitli noktalarda oluturduu elektrik alan

Yarap a olan yaltkan bir krenin dzgn yk younluu ve toplam Q pozitif yk vardr.
krenin dndaki bir noktada r>a ve
bulunuz (ekil 12.a.b.c).

a)

b) krenin iindeki bir noktada r<a iin elektrik alan iddetini

29
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

a) Mantk yolu ile krenin dndaki bir noktada E = k

Q
r2

olacaktr (ekil 12.a.c).

a
a

E=k

r
Gauss yzeyi

(a)

Q
r2
r

(b)

(c)

ekil 12.a.b.c Yaltkan kredeki yk dalm ve bunun eitli noktalarda oluturduu elektrik alan .
b) krenin iinde r yarapl bir Gauss yzeyi seiyoruz (ekil 12.b). Gauss yzeyinin hacmi
4
4
V = r 3 hacmindeki qi yk, V = a 3 hacimli krenin Q yknden daha kktr. Buna
3
3
gre Gauss yzeyi qi yk
q i = V =

4
3

r 3

kre yk
Q = V =

4
3

a 3

dr. ki bantdan

q i =

r3
a3

olur. Gauss yasasndan E iin,

EdA = E dA = E ( 4 r 2 ) =
3

q i
o

r
Q
3
Q
1
a
E=
=
=
3 r
2
2
4 o a
4 o r
4 o r
q i

30
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

E = k

Q
a3

r<<a

bulunur. Bu bantya gre ro iin Eo dr.E nin r ye gre deiimi ekil 12.c de gsterilmitir.

4) Yaltkan ve Dzlem Bir Yk Tabakas

dzgn yk younluklu yaltkan sonsuz bir dzlem tabakann alann hesaplayalm. ekil
13 de grld gibi simetriden dolay E elektrik alan dzleme diktir ve dzlemin heriki yzeyinde
Gauss Yzeyi
E

A
E

ekil 13. . Yaltkan dzlem bir yk tabakasnn elektrik alan

ynleri terstir. Gauss yzeyi iin silindirik yzey seilmitir. Burada E silindirin yan yzeyine paralel
olduundan bu yzeyden hibir ak gemez. Silindirin herbir tabanndan geen ak EA dr. E tabanlara
diktir bylece Gauss yzeyinden geen toplam ak 2EA dr. Gauss yzeyinin i ksmndaki toplam yk
A olduundan, Gauss yasasna gre ;
= 2EA =
E=

q i
o

A
o

2 o

bulunur.

III.2.l 1.ELEKTROSTATK DENGEDEK LETKENLER

yi bir iletken olan bakrda, onun atomlarna bal olmayan ve madde iinde serbest olarak
dolaan ykler elektronlardr. letken iinde net bir yk hareketi olmadndan, iletken elektrostatik
dengededir. elektrostatik dengedeki bir iletkenin zellikleri;

31
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

1. letken iinde her yerde elektrik alan sfrdr.

2. Yaltlm iletkende yk fazlal varsa bu fazla yk iletkenin tamamen yzeyinde

bulunur.
3. Ykl iletkenin hemen dndaki elektrik alan iletken yzeyine dik olup /o

byklndedir.
4.Dzgn biimli olmayan iletkende, yzeyce erilik yarapnn en kk olduu sivri
ularda ykler toplanr

III.2.l 2. KRESEL LETKEN BR KABUK NDE BR KRE

a yarapl dolu iletken kre +2Q ykl ve i yarap b ve d yarap c olan iletken kre de -Q
ykldr. Gauss yasasna gre 1, 2, 3 ve 4 ile gsterilen blgedeki elektrik alann hesaplayabiliriz.
Kreler ayn merkezlidirler dolaysyla her iki krede de yklerin dalm kresel simetriye sahiptir.
Merkezden r uzaklktaki bir elektrik alann bulmak iin r yarapl Gauss yzeylerini dnebiliriz.

f
d yzey +Q

+2Q

tabakadaki
net yk -Q

ekil 14 . Kresel bir kabuk iinde bir kre

a yarapl krenin iindeki 1 blgesinde E alann hesaplamak iin r<a yarapl Gauss yzeyini ele
alabiliriz. letken iinde elektrostatik dengede hibir yk bulunmayacandan qi= 0 ve buna gre
Gauss yasasndan r<a iin E1= 0 olacaktr.

32
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

a<r<b kreler aras 2 blgesinde Gauss yzeyi iinde kalan net yk +2Q (i kredeki yk) dur.
Kresel simetri nedeniyle elektrik alan izgileri Gauss yzeyinde ap dorultusunda da doru ve
byklkce sabittir. Gauss yasasna gre 2 blgesi iin
E 2 A = E 2 ( 4 r 2 ) =
E2 =

2Q
4 o r 2

= 2k

q i
o
Q

2Q
o

r2

(a<b<r iin)

elde edilir.

r>c olan 4 blgesi iin, Gauss yzeyi iinde toplam yk qi=+2Q+(-Q)=Q olacaktr. Gauss yasasna
gre
E4 = k

Q
r2

(r>c iin)

olur.
b<r<x olan 3 blgesi iin, kresel tabaka elektrostatik dengede olduundan elektrik alan bu blgede
sfr olmaldr. Bu yarapta bir Gauss yzeyi alnrsa E3= 0 olduundan qi= 0 olmaldr. Buna gre
dolu krenin (+2Q) ykn karlamak iin kresel tabakann i yzeyi (-2Q) ykl olmaldr.( -2Q)
yk dolu krenin (+2Q)yk etkisiyle oluur. Ayrca kresel kabuun net yk

(-Q) olduundan

kabuun d yzeyindeki yk (+Q) olmaldr.

III.2.l3. DELEKTRK SERTLK

Bir yaltkan veya dielektrik, iinde bir elektrik alannn etkisi altnda devaml olarak hareketli serbest
yklerin bulunmad bir maddedir. Bununla birlikte,her dielektriin '' yaltkann '' bu zelliini
kaybedip bir

iletken haline geldii limit bir elektrik alan deeri vardr. Bir yaltkann zellii

bozulmadan dayanabilecei maksimum elektrik alan iddetine onun dielekrik ''yaltkanlk'' sertlii
denir. rnek olarak, normal artlardaki havann dielektrik sertlii Em=3.l06N / C dur, oysa camn ki
bundan iki veya misli daha fazladr.
Buna gre l cm yarapl bir krenin hava iindeyken tutabilecei maksimum yk miktarn
hesaplamak amacyla nce onun yzey yk younluu

33
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI
= oE m =

3.106
= 27 .106 C / m2
36 .109

olarak bulunur. Bylece bu krenin tutabilecei maksimum yk miktarda

Q = 4 a2 = 3,4.l0 -8 C
olarak hesaplanr. Gerekte, hava iinde bir iletkenden dierine kvlcm atlamasna ait koullar
Em =3 l0 6 N / C deeri ile snrlanamaz, bu koullar ok daha karmaktr.

III.2. 14. OSSLASKOP ( SKOP )

Katot nlar doasnn elektronlar olduunu 1897 ylnda J.J .Thomson ortaya koymu ve elektron
yknn onun ktlesine orann e / m ilk kez lmtr. Bu lmde kullanlan katot nlar
tpnde bir elektron demeti , bir akmn oluturduu manetik alanda ( manetik sapma ) veya metal
levhalar arasnda kurulan elektrik alan ile yolundan saptrlarak ( elektrostatik sapma ) istenilen
lm yaplr. Thomsonun kullandna benzeyen katot nlar tpleri zamanmzda nemli modern
elektronik aleti olarak gelitirilmitir. Katot nlar tp radar sistemleri, televizyon alclar ve
bilgisayar ekranlarnda elektronik bilgilerin grntlenmesinde kullanlr.
Bir elektron demetinin elektrostatik sapmas ossiloskoplarn katot nlar tpnde kullanlr ekil
15.Tp camdan yaplmtr ve tpn havas olduka boaltlmtr. Elektronlar ( katot nlar ) stlan
bir filemandan ( katot ) yaylr ve filemandan birka yz veya birka bin volt yksek potansiyelde
tutulan anoda doru hzlandrlrlar. Anodun kk bir deliinden geen bir lektron demeti floresan
ekrana ( fosforlanm ekran ) arpar ve ekrann merkezinde kl bir leke ( spot ) oluturur.

ekil 15. Katot nlar tp

Elektron demeti, tpn boyun ksmnda birbirine dik olarak yerletirilmi iki levha takm arasndan
geirilerek eitli dorultularda saptrlabilir. Bu sapma iin, birbirine dik konumda bulunan yatay ve
dey levhalardan , yatay olannn levhalarndan birinde art dieride eksi yk bulunacak ve onun

34
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

yk miktarn deitirecek ve kontrol edecek

bir d elektrik devresi ve ayn ekilde dey olannn

levhalarndan birinde art dierinde eksi yk bulunacak ve onun yk miktarn deitirecek ve kontrol
edecek ayr bir d elektrik devresi kullanlr. Uygulamalarda dey ve yatay saptrc levhalar birlikte
kullanlr.
Dey ve yatay levhalarda hibir yk yokken, filemandan kan elektron demeti fosforlu ekrann
merkezine vurarak bir ldama noktas meydana getirir. Yatay levhalardaki yk yavaa arttrlrsa,
kl lekenin ( elektron demetinin ) merkezden ekran kenarna doru yatay olarak kayd gzlenir.
Fosfor ldamas nedeniyle ekranda kl nokta hareketi yerine ekran boyunca uzayan yatay bir izgi
zlenir. Dey aptrc levhalardada yk deiimi yavaa oluturulursa, kl noktann hareketi
ekranda dey olacandan bukez ekranda dey bir izgi grlecektir. Baz tplerde elektron
demetinin saptrlmas tp dndaki manetik alanlarla yaplr ( televizyon tplerinde olduu gibi ).
Ossilaskobun katot nlar tpnn yanna kuvvetli bir U mknats tutulursa kl lekenin yer
deitirdii gzlenir.

III.2.14. RNEK PROBLEMLER

l) Ykler ekil 16 deki gibi bir dikdrtgenin kenarlarna yerletirilmilerdir. Bu yklerin A noktasnda

oluturduu bileke alan deerini hesaplaynz.

125 C

36 C

4m

3m

E32
32 C

E125x

E36

E125

E125y

ekil 16 . rnek problem 1 .

zm: Her yke ait A noktasndaki elektrik alan iddetleri

35
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

3610
. 6
= 3610
E 36 = 9.10
. 3N / C
2
3
12510
. 6
= 4510
E125 = 9.109
. 3N / C
2
5
32.106
= 1810
E 32 = 9.109
. 3N / C
2
4
9

Bu alann bilekesi E125 i yatay ve dey bileenlerine E125x ve E125y eklinde bileenlerine
ayrrsak,
4
4
= 45.103 = 36.103 N / C
5
5
3
3
= E125 = 45.103 = 27 .103 N / C
5
5
E125x = E125

E125y

olacandan bileke alan,

E2 = Ex2 + Ey2 = ( 36.l03 - l8.l03 )2 + ( 36.l03 + 27.l03 )2
E = 65,5 . l03 N/C
olarak bulunur.
2) Ktlesi 0,003 gr olan ykl bir parack,uzayda aa ynl 46 . l04 N/C luk bir elektrik alana

konulunca dengede kalyor.Parack zerindeki yk hesaplaynz.

zm : Yerkrenin ktle ekimi ve elektrik alan aa ynl olduklarndan paracn bu iki etki
altnda dengede durabilmesi iin , yknn negatif deerli olmas ve ktle ekim kuvvetiyle ( cismin
arl ) elektriksel kuvvetin iddetlerinin ve dorultularnn ayn, ynlerinin zt olmas gerekir.
Bylece m=0,003 gr, SI birim sistemi kullanlrsa m= 3 .l0-6 kg olacaktr. Diger byklklerde bu
birim sistemine gre ele alnrsa, m g = Q E kuvvetler eitliinden,
Q = 3.106

9 . 81
= 6 , 13.103 C
48.104

bulunur. Bu ykn iaretinin eksi olmas gereklidir.

3) Zt iaretli ykl aralarndaki uzaklk l cm olan iletken paralel iki plaka arasndaki elektrik alan
dey yukar ynl ve iddeti l04 N / C dur. Plakalar yatay konumda bulunmaktadrlar. a) Bir

36
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

elektron plakalar arasndaki l cm yolu aldnda hz, kinetik enerjisi ne olur ve bu yolu ne kadar
zamanda alr. Elektron alan iersine yatay vo hz ile atlrsa yrngesinin denklemi ne olur.
zm : a) Kuvvet sabit olduundan elektron
a=

F 1. 6.1019 .104
=
= 1, 8.1015 m / s
31
m
9 , 1.10

deerindeki sabit ivmeyle hareket edecektir. l cm veya l0-2 m gittikten sonraki hz

v = 2ax = 2.1,810
. 15 .102 = 610
. 6m/ s
olur. Kinetik enerjisi

1
1
mv 2 = 9,110
. 31 (610
. 6 ) 2 = 1610
. 18 J (Joule)
2
2
dr. Geen zamanda
v
6.106
t= =
= 3, 3.109 s
a 1, 8.1015
dir.
b) Elektron alan iersine yatay bir hzla atlmtr.Alann yn yukar doru olduundan elektrona
etkiyen elektriksel kuvvetin yn aa doru olacaktr (ekil 17). Bu durumda y ekseni
dorultusunda ivmenin deeri - e E / m dir. O halde bir t zaman sonra
y
voo
x

F = -eE

ekil 17 . rnek problem 2..

x = vo t

y=

dr. ki denklem arasnda t yok edilirse

y=

eE 2
x
2 mv2o

1 eE 2
t
2 m

37
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

elde edilir. Bu eitlik bir parabol denklemidir. Bu hareket, yerkreye parelel bir hzla atlan bir
cisminkiyle ayndr.

III.2.15.PROBLEMLER
1 ) ekil 18 deki paralel levhalar arasndaki yukar ynl dzgn alan iine ,levhalar arasndaki orta
noktadan ve levhalarn balangcndan bir elektron yatay olarak vo = l07 m / sn lik hzla saa doru
frlatlyor.

a) Elektron alandan karken alt levhann tam kenarna rastladna gre elektrik alan iddetini
hesaplaynz.
b) Elektronun alandan karken hznn dorultusunu bulunuz.

2m
E
voo

1cm

ekil 18 . Problem 1.
cevap : a ) l , 4 . l04N / C

b) yatayla 27o

lik a yapar.

2 ) - l44 .l0-6 C luk bir yk, bir A noktasndan 4 m uzaa konulmutur. A daki alan iddetinin sfr
olmas iin, 324 . l0 -6 C luk bir ykn, A noktasndan ne kadar uzaa konmas gerektiini bulunuz.
cevap : eksi ykten 2 m nce.

3 ) Kenarlar 2 m olan ABCD karesinin st A, B kelerinde + 5 . l0-9 C luk ve alt C, D kelerinde

- 5 . l0-9 C luk ykler vardr. CD nin orta noktasndaki elektrik alan iddetini ve bu noktaya konulan

+ ( 5 )l/2 l03 C luk bir yke etkiyen kuvvetin deer ve dorultusunu bulunuz.
cevap : l6,l N / C , 36 . l0-3 N ( Alan ve kuvvet CD ye dik ve AB den uzaklaan yndedir. )

4 ) Normal atmosfer basnc altnda havann iletkenlii bozulmadan, tutabilecei maksimum elektrik
alan iddeti 3 . l06 N / C dur. Yar ap 6 cm ve yzeyindeki alan iddeti bu deerde olan yaltlm

bir metal krenin zerindeki toplam yk hesaplaynz.

cevap : l , 2 . l0 -6 C .

38
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

5 ) Herbirinin yzlm l00 cm2 olan, zt ykl iki dzlem ve parelel levha arasndaki blgede

elektrik alan iddeti l0 N / C dur. Levhalardan herbiri zerindeki yk deerini bulunuz.

cevap : 8 ,85 . l0 -l3 C .

6 ) Ktlesi 0,l gr olan kk bir kre, 3 . l0-9 C' luk yk tamaktadr ve 5 cm uzunluktaki bir ipek
ipliin uuna balanmtr. pliin dier ucu 25 . l0-7 -C / m 2 yzey younluklu yke sahip byk

ve dey bir iletken levhaya baldr. pliin deyle yapt ay bulunuz.

cevap : 4l o .

7 ) Yatay iletken paralel levhalar arasndaki blgede elektrik alan iddeti 30000 N / C dur. a ) Bu

blgede bir elektrona etkiyen kuvveti, b ) bu elektronun kazanaca ivmeyi bulunuz.

cevap : 4 , 8 . l0-5 N , 5,3 . l0l5 m / sn2 .

8 ) + 25 ve + 20 C luk iki yk arasndaki uzaklk 2, 5 m dir. Bu ykleri birletiren doru zerinde,

byk ykten ne kadar uzakta elektrik alan idetinin sfr olacan hesaplaynz.
(l C= l0-6

C).
Cevap : l , 67 m .

9 ) ekil 18 deki Katot n ossiloskobunun plakalar arasndaki elektrik alan iddeti l,2.l04 N/C dur.
Eer bir elektron elektrik alana dik olarak 3,2.l0 -l6 J lk bir enerji ile girerse, saptrma sisteminin

boyu l,5 cm olduuna gre, elektron demetinin sapmasn hesaplaynz.

cevap : 0 , 34 mm .
x
y

P
2m
+ + + + + + + + + + +Q
E

vo o

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
S

ekil 18 . Problem 9

39
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

l0 ) Kenar uzunluklar 20 cm olan bir ekener genin kelerine birer elektron yerletirilmitir.

a)

kenarlardan birinin orta noktasndaki elektrik alan bulunuz. b ) Bu noktaya konulacak dier bir
elektrona etkiyen kuvveti hesaplaynz.
Cevap : a ) 8,85 . 10-9 N / C

b ) 5 . 10-7 N

11) Bir elektron demetindeki elektronlarn herbirirnin kinetik enerjisi 1,6.10-17 J dr. Bu elektronlar

10cm lik mesafede durduracak elektrik alannn bykln ve dorultusunu bulunuz.

Cevap : 1000 N / C yn iin konuyu okuyunuz.

12) Bir elektron 8,6.105 i m/s hzla E=4,1.103 i N/C luk bir elektrik alana giriyor. a) elektronun

ivmesini b) elektronun alana girdii andan duruncaya kadar geen sreyi c) elektronun duruncaya
kadar elektrik alan ierisinde ald yolu bulunuz.
Cevap : a ) 1,76 1014 m / s2 b ) 1,19 . 10- 9 s c ) 0, 512 mm.

13) 1g lk mantar top iin bir iplikle dzgn bir elektrik alann bulunduu bir blgede aslyor.

E=(

3i+5j ).10 N/C olduunda top deyle 37 de dengede kalyor. a) toptaki yk b) ipteki gerilmeyi
bulunuz.
Cevap : a ) 1,09 . 10-8 C b ) 5, 43 10-3 N.

14) Art yk (protonlar) dalm merkeziyle, eksi yk (elektronlar) dalm merkezi tam olarak

akmad iin birok molekl elektrik dipole sahiptir. Buhar durumunda su moleklnn elektrik
dipol 6,24.10-30 Cm dir.

a)104 N/C luk bir elektrik alan iine konan bir su moleklne alan

tarafndan uygulanan maksimum momenti hesaplaynz. b) molekllerin bu alanda sahip olduu

potansiyel enerji araln bulunuz.
Cevap : a ) 6,24 10-26 N. m b ) - 6,24 10-26 J. C ) + 6,24 10-26 J .

15) M ktleli bir +q yk x-ekseni boyunca serbestce hareket edebilmektedir. Bu yk x-ekseninde

x=+a

ve

x=-a da bulunan zde iki +q nokta yk iftinin orta yerindeki orijinde dengededir.

orijindeki yk x<<a olacak ekilde kk bir uzakla gtrlp braklyor. Bu ykn

f=

4 kq 2

Ma 3

40
BLM III.2.

ELEKTRK ALANI

asal frekansyla basit harmonik hareket yaptn gsteriniz. Yol gsterme ( 1

x 2
)
almn
a

x<< a iin yaparak kareli terimleri ihmal ediniz.

16) 3,2m2 yzlml dz bir yzey E=6,2.105 N/C iddetindeki dzgn bir elektrik alan iinde

dnmektedir. Bu yzeyden geen elektrik aksnn elektrik alan a) yzeye dik olduunda b) yzeye
paralel olduunda c) yzey dzlemiyle 75 lik bir a yaptnda hesaplaynz.
Cevap : a ) 1,98 10 6 N m2 / C

b) 0

c ) 1,92 10 6 N m2 / C .

17) ai+bj dzgn elektrik alan A yzlml bir yzeyden gemektedir. Bu yzlmden geen

elektrik aks a) yz dzleminde bulunursa b) xz dzleminde bulunursa c) xy dzleminde bulunursa ne

kadardr?
Cevap : a ) a A

b) bA

c ) 0.

18) 40cm apl bir ilmek dzgn bir elektrik alannda en byk aknn elde edildii konuma kadar

dndrlyor. Bu konumda 5,2.105 Nm/C olarak llyor. Elektrik alan iddeti nedir?
Cevap : 4,14 106 N / C.

19) Yeryz atmosferinde elektrik alan E=100N/C olup aa ynldr. Yeryzndeki elektrik

ykn bulunuz.
Cevap : Q = 4,5 10 5 C.

20) Ak, gneli bir gnde dz bir toprak veya su yzeyi zerinde dey dorultuda aa ynelmi

yaklak 130N/C luk bir elektrik alan bulunmaktadr. (Yukarda bulutlarn bulunmas durumunda
alann bykl deiebilecei gibi yn de tersine dnebilir.) Bu koullarda topraktaki yzeyce yk
younluu ne kadardr?
Cevap : 1,15 C / m2

21) +5C luk yk, 8cm apl yaltkan bir krenin hacmine dzgn olarak dalmtr. Bu kre ile ayn

merkezli a) 3cm b) 10cm c) 100cm uzaklklardaki elektrik alann bulunur.

Cevap : a ) 0

b ) 4,5 104 N / C

c ) 45 104 N / C .

22) i bo iletken dolu bir kre +8C luk yke sahiptir. Bu kreyle ayn merkezli iletken bir kre

tabakasnn i yarap 4cm d yarap 5cm ve net yk -4C dur. Bu yk dalmnn merkezinden
a) r=1cm b) r=3cm c) r=4,5cm ve d) r=7cm uzaklklardaki elektrik alann bulunuz.
Cevap :

a ) 0 . b ) 8 10 7 N / C

c)0

d ) 7,35 10 6 N / C .