STANBUL BLG NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

KLTREL NCELEMELER YKSEK LSANS PROGRAMI

NUSAYRLK: SIR VE DREN

ULE CAN
108611030

Dr. SAME TURUL

2011

ZET
Bu alma temelde balca iki tartma zerinden tasarlanmtr. lk olarak
Nusayri cemaatinin kltrel belleini nasl ina ettii ve modernleme ile bu
bellein ve etno-dinsel kimliin nasl bir dnm geirdii zerinde
durulmaktadr. kinci olarak bir sr cemaati olan Nusayrilerin modernite
ve asimilasyon karsnda ayn zamanda iktidarn rettii syleme kar ne
tr direni biimleri gelitirdii anlatlmaktadr.
Tezin ilk blmnde Nusayriliin tarihesi ve inan sistemi anlatlmaktadr.
Arap Alevilik olarak bilinen Nusayriliin cemaat ierisinde nasl
tanmland ve Nusayrinin kim olduu sorusuna yant aranmtr. Tezin
ikinci blmnde riteller, anlatlar ve tarihin yeniden kurulmas
erevesinde Nusayri kltrel bellei ve bellein kimlik oluumundaki
etkisi incelenmektedir. Buna bal olarak zaman, mekan ve simgelerin ayn
zamanda Nusayriler iin byk nem atfedilen ritellerin bu bellein
oluumundaki etkisi ve hatrlama figrleri zerinde durulmutur. Tezin
nc ve drdnc blmnde, tekiliin inas, modernite ve beraberinde
asimilasyon politikalar ile etno-dinsel kimliin referanslarnn dnerek,
Nusayri politik kimliinin inas zerine tartlmtr. Tezin beinci
blmnde Nusayrilikte direni biimleri, direniin neye kar ve ne ekilde
gerekletii anlatlmtr.

ABSTRACT

This study is based on two main arguments. Firstly, it includes how Nusayri
community constructs its cultural memory and what transformation has
occurred in cultural memory and ethno-religious identity through
modernization. Secondly, what resistance types Nusayri community-which
is a secret society- develops against the discourse of power, modernity and
assimilation is discussed.
In the first part of this thesis, the brief history of Nusayri community and
belief system is explored. The question of how Nusayrism is described
within the community is tried to be answered. In the second part, the
relationship between identity and cultural memory, which is constructed
through rituals, narrations and reconstructing the past, is analyzed. On the
other hand; the influence of Nusayri rituals, sacred time and places on
memory is one of the basic points in this study. In the third and fourth parts,
the construction of othering and Nusayri political identity is discussed
considering modernity and assimilation politics and theories. In the last part,
resistance in Nusayri community and the issues against whom or what and
how this resistance is realized, are questioned.

ii

TEEKKR

Bu tezde beni destekleyen, ynlendiren deerli danman hocam Saime

TURULa, bu tezin her aamasnda beni yreklendiren ve zihnimi aan
deerli hocam Ferhat KENTELe teekkr bir bor bilirim. Ayrca bu
almann olumasnda emei geen alandaki insanlara, katklarn
esirgemeyen deerli dostlarm Yamur TOKAya ve zgl HERDEMe ve
yol arkadam Emre TONBAya minnet borluyum.

iii

indekiler
1. Giri ........................................................................1
1.1. Aratrma Yntem ve Teknikleri .....4
2. Nusayrilik ve nan Sistemi ....6
2.1. Etimolojik Olarak Nusayri Szc ....6
2.2.1. slamiyet Dneminde Nusayriler 12
2.3. Zahir-Batn Kavramlar ve Nusayrilikte Btnilik .....17
2.3.1. Ayn-Mim-Sin ......................20
2.4. Nusayrilikte badet ve Amcalk Kurumu ........................................20
2.4.1. Nusayrilikte Amcalk Kurumu ve Dine Giri .................................23
2.5. Nusayrilerin Corafi Dal .....27
3. Nusayrilerde Kltrel Bellek: nancn ve Srrn Yeniden retimi ....28
3.1. Kltrel Bellein Oluumu ve Hatrlama ...........29
3.2. Kimliin Oluumunda Bellek ve Gemiin Merkezilii ... 33
3.3. Riteller (Trenler) ve Hatrlama .......................................................35
3.3.1. Dine Giri Ritelleri ve Bayramlar ..................................................36
3.4. Anlatlar: Gemiin ve imdinin Yeniden retimi ....38
3.5. Nusayrilerde Kltrel Bellek ve Hatrlama ....................................... 40
3.5.1. Nusayrilie Giri Treni ve Amcalk Kurumu ....41
3.5.2. Bayramlar ................................................................................44
3.5.3. Anlatlar ve Hatrlama Figrleri ..................................................... 47
4. tekiliin nas ve Mutlak teki 51
4.1. Mutlak tekinin nas .......... 54
5. Kltrel Bellee Kar Modernite ve Asimilasyon .. 60

5.1. Modernleme ve Etno-Dinsel Kimliin Dnm .......................... 60

5.2. Egemenin Alan ve Nusayri Politik Kimlii ...................................... 62
6. Nusayrilikte Direni .............................................................................. 79
6.1. Gzetim Mekanizmalar ve Sosyal Kontrol ....... 83
6.2. Gndelik Hayat ve Direni . 88
6.3 stisnai Bir Direni Olarak Sr ............................................................ 100
7. Sonu .................................................................................................... 109
Kaynaka .................................................................................................. 114
EK-1 GRME LSTES ..................................................................... 119

1. Giri
Bu almada ounlukla Hatay blgesinde yaayan Nusayri (Arap Alevi)
cemaati rnei zerinden iki boyutlu bir tartma ele alnacaktr. almann
balang noktasn Nusayrilerin kendilerini nasl tanmladklar, tarihleri
veya tarihlerini kurgulaylar, dolaysyla etno-dinsel kimlik tanmlar ve
alglamalar oluturmaktadr. Kimlik inas ve tanmlanmas konusu her ne
kadar karmak ve eitli olsa da, kimlik inasnda en temel unsurlardan biri
kltrel bellektir nk bellek hatrlama kapasitesi, gemii yaratmak ve
yeniden yaratmaktr. (Rodriguez&Fortier, 2007:2) Bu nedenle almann
ikinci blmnde Nusayri kltrel belleinin yeniden retimi, nasl
srdrld ve bellein kimlik inasnda nasl merkezi bir rol oynad
anlatlmaya allacaktr.
Kltrel kimlikler veya etno-dinsel topluluklarn Trkiye zelinde getii
sreler ve yaad dnmler eitli boyutlaryla tartlm ve pek ok
parametresi olduu ortaya konmutur. phesizdir ki, geleneksel kltr ve
dinsel kimlikleri sarsan, dntren ya da bal bana tartmaya aan temel
dinamik modernliktir. Modernitenin yaratt sre yle kapsaycdr ki
geleneksel yaplar da pek ok sebeple ve etkiyle bu srece dahil olmutur.
Bozdoan ve Kasabann moderniteyi yeniden dnmek adna belirttikleri
gibi sanattan, mimariden kltrel almalara kadar pek ok disiplin, antimodern kabul edilen gelenee dn dncesinin ya da kresel bir tema
halini alan post-modernizm iine dmeden, modernlik projesi ile angaje
olmann pek ok yolunu aramaktadr. (Bozdoan&Kasaba, 1997:3)

Bu almada Trkiye modernlemesinden bahsederken kastedilen dnem

zellikle 1923 yl itibariyle balayan Cumhuriyet dnemi ve dolaysyla
ulus devletleme dnemidir. Trk modernlemesinin sekler, akla dayal ve
daha pozitivist bir dzlemde olduu dnlrse Trkiyede yaayan pek
ok dinsel aznlk iin modernlik paralayc ve hatta yeniden retici bir
mekanizmaya dnt sylenebilir. Dolaysyla zgn ancak geleneksel
dinamikleri krmaya ynelik bir yz olduu gereiyle kar karya
brakmaktadr. Ulus-devletleme, Trkiye balamnda birlemeyi ve
devletin btnl iinde farkl etnik gruplarn asimilasyonunu gerektiren
bir ulusal ideolojiyi dourmutur. nk Trkiye blnemez bir ulus fikri
ve laik milliyeti ideoloji ile dinin bir rol oynamamasn ngrmektedir.
(Melikof et. al, 1999:210) Bu nedenle almann nc blmnde
Nusayri topluluunda modernleme ve asimilasyon deneyimiyle birlikte
etno-dinsel kimliin dnm ve politik kimliin kurgulanmasyla bu yeni
stratejiye nasl uyum salad tartlacaktr. Bu tartmaya paralel olarak
Nusayrilerin kapal bir sr cemaati olmas nedeniyle ve hem etnik hem
de dinsel olarak ounluun dnda kalan teki konumu irdelenecektir.
Ancak, ama yalnzca Nusayrilerin teki konumunu ortaya koymak deil,
Nusayrilerin kendi tekilerini nasl ina ettiini de anlayabilmektir.
tekilik ve mutlak tekinin inas ncelikle biz ve onlar ayrmn ierir.
Biz kimiz? sorusu bir kltrn dier kltrlerle kurduu iletiim
biimlerine, farkllna ve aidiyetlik duygusunun srekliliine gnderme
yapar. Bu soruya verilen yantlar kltrel bellein merkezinde yer ald
gibi kuaktan kuaa da aktarlan bir kolektif aidiyetlii vurgular. Ayn

zamanda bizi oluturan tm unsurlar dierlerini darda brakr ve

dierleri artk onlardr. Bu noktada, Nusayrilerde olduka gl olan
biz bilinci, darda yani hem meknsal olarak Hatay dnda hem de
cemaatin dnda dolaysyla onlarn mekannda farkl kimliklerle var
olma durumunu tetikler. Bu balamda, Nusayri politik kimlii yalnzca
teki ile bulutuu nokta olmakla kalmaz, ayn zamanda kendini grnr
kld ve etno-dinsel kimliinden syrlarak kendi tekiliini krd, artk
iktidar alannda yer alan bir kimlik sunumuna olanak verir. Buradan
hareketle, Nusayrilerin politik sylemlerinin cemaatin mekannda, yani
ieride verdii referanslardan olduka farkl bir dzlemde olduu grlr.
Bu noktada da politik alanda modernite ve asimilasyon stratejisinde ve
egemenin alannda kendini savunmasz ve dntren bir yapnn iinde
bulur.
Bu

almann

ikinci

boyutunda

ise

modern

devletin

gzetim

mekanizmalar, modernite, asimilasyon gibi stratejilere kar Nusayrilerin

nasl cevap verdii tartlacaktr. Modern devlet, uygulad sosyal kontrol
ile toplum ierisinde bir yandan istenilmeyen davranlar sergileyen
bireyleri ya da norm d kalan tm gruplar dntrmeye almakta ve
modernitenin

deerlerini

iselletirmeye

zorlamaktadr.

Bekta

ve

Bakacaka gre, 1960lar sonrasnda etkili olan sosyal kontrol mekanizmas

etiketleme veya tekiletirme olarak karmza kmaktadr. Ancak bu
dnem ayn zamanda modernitenin temel ilkelerinin sorgulanmaya
baland bir dnem olarak karmza kmaktadr. (Bekta & Bakacak,
2009:33) Bu nedenle, bu almada nemle vurgulanan konu, Nusayrilerin

gndelik hayat pratikleri ve De Certeaunun ifadesiyle nasl idare etmekte

olduu ve manevralarla bahsedilen gzetim mekanizmalarnn karsnda
kendisini grnmez kld ya da ka yollar bulduu konusudur. Bu ka
yollar, Nusayrilerin Btni slam yorumuyla yakndan ilgilidir. Nusayriler
yukarda bahsedilen politikleme sreciyle tahakkm edilebilir bir alana
girerek grnr olurken, kltrel belleinde rettii ve hatrlad figrlerle
nasl gzetimin kendisiyle baa kmakta olduu bu almann en temel
noktalardan biridir.
1.1. Aratrma Yntem ve Teknikleri
Bu almada ncelikle kalitatif teknikler esas alnm ve birebir
grmeler, odak gruplar ve yerinde gzlemlere bavurularak hazrlanmtr.
Kalitatif

aratrma

eitli

sosyal

ortamlarda

yaayan

bireylerin

incelenmesiyle baz sorulara yantlar bulmay amalar. Kalitatif teknikler

kullanan aratrmaclar kiilerin kendi ortamlarn semboller, riteller,
sosyal yaplar ve roller araclyla nasl anlamlandrdklar ile ilgilenir.
(Berg, 2001:13) Kalitatif teknikler aratrmacnn kiilerin alglama ve
anlamlandrma biimlerini ve gndelik hayatlarn nasl yaplandrdklarn
anlamasna yardmc olur. Bu teknikler araclyla grlen kiilerin
cemaat dndaki gruplar nasl anlamlandrdklar ve tanmladklar,
gndelik hayatlarnda dinsel pratiklerin ne ekilde yer ald ve politik
durular anlalmaya allmtr. Grmelerde bazen dorudan sorulara
bavurulurken bazen anlatlar ya da kiilerin hayatlarndan verdikleri
rnekler zerinde odaklanlmtr. Grmeler bata Samanda olmak zere,

Nusayrilerin arlkta yaad Antakya ve Harbiyede gerekletirilmitir.

nteraktif ekilde gelien grup grmelerinde bireylerin anlatlarndan yola
karak ayrntl ve youn baz grmeler de yer almtr. Grmecileri
seerken farkl meslek ve ya gruplarndan olmasna dikkat edilmitir.
Nusayriliin alglan ve cemaat ierisinde tanmlan konusunda
cemaat nderi ile grlmtr. Bunun dnda bahsedilen blgelerden 20
kii ile grlmtr ancak spontane baz grup grmeler de (halk evleri,
aktivistlerin bir araya geldikleri kafeler) deerlendirmeye alnmtr.
Kalitatif yntemler kiisel deneyimleri ve pratikleri deerlendirmede, grup
grmelerindeki eitli tartmalar deerlendirirken kapsaml bir analize
olanak salamtr. Ancak Nusayri cemaati alrken karlalan zorluklar
bu

deerlendirmeleri

yaparken

gz

nnde

bulundurulmaldr.

Grmelerde, cemaatin bir yesi olmama ramen, sklkla karlatm

baz sorular cemaat yelerinin bu aratrmalardan duyduu rahatszl
anlamak iin yeterliydi. zellikle bu almay, kiisel olarak tercih edip
etmediim konusunda grmecilerin ciddi sorgulamalaryla karlatm. Bu
durumu akla kavuturduktan sonra nedenleri konuuldu ve grmeciler
son

zamanlarda

Nusayrilere

kar

gelien

youn

ilgi

yi

anlamlandramadklarn ve baz niversitelerin farkl amalarla bu

almalar gerekletirdiklerini ifade ettiler. Grmeciler, sylenen her
eyin aratrmaclar tarafndan alglanma biimlerine ve arptarak
yorumlanmasna dikkat ekmitir. Bu nedenle, Nusayrilik inancnn gizlilik
esasna dayal olmas da ayrca gz nnde bulundurulmas gereken bir
noktadr.

Cemaatin bir yesi olmak, alma sresince pek ok gzlemi yerinde ve

uzun sreli olarak yapmam salamtr. Bunun yan sra, bu durum bir
aratrmac-denek ilikisi kurulmadan, gvene ve cemaatin snrlarna
saygya dayal bir alma olmasna da katkda bulunmutur.

2. Nusayrilik ve nan Sistemi

almann bu ksmnda ncelikli olarak Arap Alevilerin ksa tarihesi ve
inan sistemi ile ilgili bilgi verilecektir. Arap alevi kimliinin iinde yer
alan Zahir-Batn kavram iftlerinden hareketle, aleniyet-sr ilikileri ve baz
kavram analizleri yaplacaktr. Arap Aleviliin tarihi ile ilgili gvenilir
kaynaklarn kstl olmas nedeniyle; saha aratrmasnda sorulan sorulara
verilen yantlardan, cemaat liderlerinin Arap Alevilerin tarihine dair verdii
bilgilerden de faydalanlmtr. Bu almann temel amalarndan birinin
Arap Alevilerin zellikle Trkiyede ontolojik varlnn nemi ve
slamiyeti alglama, alglatma biimleri olmas nedeniyle ksaca Alevilik
tanmlamalar, Alevinin Nusayrilerin gznde kime dendiine dair grler
de yer alacaktr.
2.1. Etimolojik Olarak Nusayri Szc
Temel itibariyle Nusayri szcnn nereden geldii konusunda farkl
yaklamlar olmasnn yan sra din adamlar ve bilimsel literatr dnda
gndelik hayatta yaygn olarak kullanlan bir kavram deildir. Nusayriler
tarihi ile ilgili olarak en gvenilir ve en kapsaml aratrmay bize Arap
Aleviler tarihi yazar olan Muhammed Emin Galip et-Tavil sunmutur.

Nusayrilerin balangc pek ok kaynakta tartmal olarak slamiyet

dnemine dayandrlr. Bu bilgiler Nusayrilerin Sami rkyla ilikisi ve
slamiyet ncesinde de etkinliklerinin varl adna sunulmutur.
Baka bir teoriye gre de Luis Massignon Nusayri isminin verili
ihtimallerini yle sralamaktadr:
1- Nasrani szcnn bozulmu eklidir.
2- Nazerini (Latince Hristyan) sznden tremitir.
3-Nasuraya (Kfe yaknndaki ky)den tremitir.
4-Ibn Nusayr (Muhammed bn Nusayr Namiri Addi)den tremitir.
(Onarl, 2006: 18)
Ancak Hatayn Harbiye ilesinde yaplan yz yze grmelerden ve M.G.
et al-Tavilin yazm olduu Tarihl Aleviyyin (1924) adl kitabndan
karlan sonuta yaygn olarak inanlan Nusayri isminin ve Nusayrilerin
ortaya kna dair gr yledir:
Baalbek ve Humus taraflar, slam Devleti tarafndan fethedilmek iin
yardm zorunlu oldu. Irak ve Msrdan gelen kuvvetlere, bir de
Medineden Gadir Hum biatna katlan 450 mcahit katld. Bu kk
gruba Nusayra (yardmclk) denildi. Cihat kuralna gre; fethedilen
yerler fetheden orduya verilirdi. Nasiyr grubunun bulunduu dalk arazi
bunlara verilerek buraya Nusayra dalar denildi. Daha sonra Lbnan
da-Antakya hattndaki btn dalara Nusayra dalar, bu arada
yaayanlara da Nusayri denildi. Medinedeki Ensarlardan oluan bu
Ensari Mcahit Grubu Araplarn Kahtan soyundandrlar. Bunlar halen
burada yaayan Nusayrilerin atalardr diyebiliriz.
(et-Tavil, 2000: 81)1

Bu iddia hem szl grmede eyh Nasreddin Eskiocak ve Mahmut Reyhani tarafndan
aktarlm hem de smail Onarlnn kitabnda M.G. et al-Tavilden alntlanarak yer
almtr.
1

Cemaatin halk iindeki retilerinden yaygn olarak inanlan gr yukarda

verilmitir. Bu grn doruluunun en byk iddias bu akidenin
Muhammed bn Nusayrdan nce zaten ekillenmi olmasdr. Etimolojik
kkeninin sorgulamasnda dier ihtimaller u ekilde ortadan kaldrlmtr.
Doubilimci Massignona gre, Nusayri ismini tanmlarken, kimileri
Nusayri adnn tahkir amacyla Nasrani kelimesinin kltme kalb
olabileceini ifade etmektedir. Massignon bunlar belirttikten sonra en
salam iddiann, on birinci imam Hasan el-Askerinin bab- olan
Muhammed bin Nusayr adndan kaynaklandn ifade etmektedir.
(Sertel,2005: 14)
Aratrmada cemaatin ierisinden olan dini nderlerin grleri bu kavram
aratrmasnda olduka dikkate alnmtr. Cemaat nderlerinden ikisinin
Nusayri szc zerine u ekilde yorumlar yapmtr.
Ben size temel itibariyle iddialar syledim. Ancak bilmelisiniz ki
nemli olan bize ne dendii deildir. Tarih boyunca bize kltc
yaktrmalar yaplmtr. Ancak biz Hz. Alinin yolundan giden
Alevileriz. Aleviyiz. nemli olan budur. Nusayri ismini kullanmay da bu
nedenle gerekli bulmuyorum.
(lmiddin,eyh, 72)

Szcn ne anlama geldiini bilmeyen pek ok Arap Aleviye rastlamak

mmkndr. Dolaysyla aslnda Nusayriler kendilerini daha ok Arap Alevi
diye tanmlamaktadrlar. Etnik kkenin vurgulanmasnn en nemli nedeni
kimlik tanmlamasnda iki szcn birbirinin iinde yer almasndandr.
Aratrmann ilerleyen blmlerinde neden Trk Alevi, Krt Alevi ya da
Arap Alevi eklinde ayrmlar ya da oul Alevilik tanmlamalarnn neden
yapld ayrca belirtilecektir. Ancak bu blmde Nusayrilerin gznden

Alevilik tanmlamalar ve Hz. Alinin doumundan itibaren nasl bir

Alevilik zuhur bulduuna dair bilgiler aktarlacaktr.
Grmelerin yapld meknlarda eitli sivil kurulularn bakanlar veya
yeleriyle yaplan ortak grmelerde belirtilmeye deer baz konular
gndeme gelmitir. Bunlardan ilki Alevilik ve ok fazla Alevi tanmnn
olduu Trkiyede Nusayri din adamlarnn gznden Alevi ve
Aleviliin ne olduu tartlmtr. Cemaat yelerinin ilk olarak iddias
Hazret-i Alinin soyundan ya da onun her daim taraftar olanlarn soyundan
geldikleri iddiasdr. Bu nedenle de slamiyeti gerek anlamda yaayan ve
yaatanlarn Aleviler olduu sylemi sz konusudur. kinci olarak da
Alevilik en basit tanmyla u ekilde yer almaktadr:
Bizim Aleviler olarak, mensup olduumuz inancmzn yegne nderi ve
imam Hz. Alidir. Biz bunun iin Aleviyiz ve bununla da iftihar
ediyoruz. unu belirtmek isteriz ki; Hz. Aliye inananlar, Hz.
Muhammedden sonra onun tek vasisi ve halifesi olduuna inanrlar. Hz.
Aliye inan ve itikat olarak mensup olanlar, ayn zamanda Hz.
Muhammede de mensupturlar. nk Hz. Muhammed Ben Aliden
Alide bendendir. Aliyi seven beni sever, beni seven de Allah sever.
Ben ilim ehriyim, Ali de onun kapsdr. lim ehrine varmak isteyen
kapdan girsin. diye buyurmutur.
(Eskiocak, 2009:9)

Nusayriler iin dinin biimsel bir durumu yoktur. Tarih boyunca da

yukarda belirtilen hakikate inanmayanlar ya da yrekten hareket
etmeyenler mnafktr. phesiz ki Alevilik atflar ouldur ve Hz. Alinin
doumu ve sonrasnda Hz. Alinin ilahi ve sembolik anlamlar eylemleri
etnik kkene vurgudan ziyade Alevilie vurguyu arttrmtr. Tarih boyunca
yaanan dlanma veya dinsiz adlandrmalar Nusayrilerin grmelerde
rahatszlklarn en ok vurguladklar noktalard. Ancak unu zellikle

belirtmekte fayda vardr ki Nusayrilerin Alevilik ritellerinin ve gndelik

hayat pratikleri Trkiyedeki dier Alevilik anlaylardan farkllamaktadr.
Bunlarn banda Nusayrilerde ibadetin anadillerinde yani Arapa
gereklemesidir. Nusayrilikte din algs ve uygulay ve btn bunlarn
cemaati nasl gizlilie dayal ve kapal hale getirdii ilerleyen blmlerde
ayrntlaryla anlatlacaktr.
2.2. Nusayriliin Ksa Tarihesi
Nusayriler tarih boyunca muhalif olduklarn ve Alevilikten dolay srekli
olarak tekiler olarak kabul edildiklerini dnmektedirler. Hep yok
sayldklarna inanan Nusayrilerin tarihini renmede en iyi kaynaklardan
bir tanesi szl tarihtir. Szl tarihe dayal olarak hazrlanm en gvenilir
kaynak ta bugn Muhammed Emin Galip et Tavilin Arap Alevileri TarihiNusayriler eseridir.
Tufandan sonra insanolunun soyu Nuhun 3 olundan (Nuh b. Lamek
Mtevalh b. Uhnuh b. Nn b. Mihlail b. Knyan Anu b. is b. Adem)
gelir. Alevilerin atalar Samiler ise Ortadouya yerletiler ki bunlar
Araplar, Farslar ve Rumlardr. Bir ksm Fars lkesinin gneyine; dieri
Asur Cezireye bir dieri ise iki nehrin arasndaki blgeye yerleti. Bunlara
srasyla Kahtaniler, braniler ve Adnaniler dendi. (Sertel, 2005: 18)
Sami kavimleri Araplar, Babiller, Asuriler, braniler ve Habelerden oluur.
Hepsinin kendilerine zg bir gelenei, uygarl, dili ve meziyetleri vard.
Araplar dndaki bu kavimlerdeki meziyetler maalesef ortadan silindi.

10

Araplar geleneklerini, dillerini ve milliyetlerini Kuran- Kerim ve slam

dini sayesinde korudular. (et-Tavil, 2000: 32)
Et-Tavile gre, asl Araplarn snrlarnn kkeni Fenikelilere kadar uzanr.
Fenikelilerin

Suriye

snrna

gelileri

2000

ylna

dayanr.

Kahtanoullarndan olan Fenikelilerin snrlar Lazkiyeden kuzeyindeki

Kel dandan Hayfaya kadarki uzun blgeye paralel uzanan bir sahilden
ibarettir. Fenikeliler iki bin yllk bir uygarlktan sonra tarih sahnesinden
silinmi ve geriye kalanlar assaniler ve Tenhilere karmtr. Fenike
uygarlnn hkm srm olduu Lazkiye, Kel Da ve Sveydiye yani
Samanda corafyas bugn de Sami rkndan gelenlerin ve zellikle de
Alevilerin yaamakta olduu yerlerin nemli bir ksmn tekil eder.
Fenikelilerden sonra Araplar Maniler ve ardndan Sebeliler devleti olarak
devam etmi. (M 1400- 650). Sebeliler devleti daha sonra Sebe ve Main
diye ikiye ayrlmtr. (M 750- 115) Araplarn kk Sebe Devletine
uzanmaktadr. ok eski olmasndan dolay bu devletin kurulu tarihini
saptamak zordur. Yok olmu Araplarla asl Araplar arasndaki halkay
oluturur. Arap uygarlnn tarihi Himyer uygarl ile i ie girmi
durumdayd. Bu uygarln yklndan sonra Araplar arasnda g balad.
Adnanilerden Bekr b. Vail kabilesi Diyarbekire, Rabuaoullar Nusaybine,
Mudaroullar Halep yaknlarndaki Seruc ve Habur nehrinin kylarna
gtler. Alevilerin byk blm de bu kabilelerden kmtr. (et-Tavil
2000:37- 39)

11

Havran yurt edinen Ezdoullarna assaniler dendi nk assan nehri

yaknlarna yerlemilerdi ve bu kavim Nusayrilerin atas olarak kabul
edilir. Hireye yerleenlere Menazira, lde yaayanlara Tenuhiler denildi.
Bunlarn son emirleri Cebele b. Eyhemdi assanoullar Rum imparatoru
Valentin zamannda Hristyan oldular. Daha sonra Hicri 14. ylda Halife
mer zamannda slama girdiler. (et-Tavil 2000: 42) Burada akla gelen ilk
soru bu kiilerin Sunni-slama m yoksa ia slamna m getii sorusudur.
Her iki mezhebe dhil olmu olmalarna ramen arlkla slamn ia
koluna gemi gibi grnmektedirler; nk Aleviler, kendi tarihlerini
assanilere dayandrmakta ve onlarn Alevilerin atalarnn bir kolu
olduklarn sylemektedirler. O dnemde Alevilik inancnn; inan, ibadet
ve geleneksel yaam itibariyle tam rgtlenmemi olduunu da hesaba
katarak

balam

assanoullarndan

iinde
bazlarnn

dnmek
Roma

gerekmektedir.
mparatorluu

Ayrca

dneminde

Hristiyanla gemi olmas Arap Alevisi, Arap Hristiyan ve Arap Snni

olanlarn ayn etnik yapdan, ayn kabileden ya da ayn kavimden olduu
gereine iaret etmektedir. Bu durum bir yerde Nusayrilerin Hal
seferleriyle Ortadouya gelen Nasranilerden (Arap Hristiyan) farkllaarak
Alevi olmadn, onlardan nce slama girmi olduunu gstermektedir.
Kald ki, ileride de greceimiz gibi, mezhebin Ortadouya yaylmas
Hal seferleri ncesine dayanr.
2.2.1. slamiyet Dneminde Nusayriler
Bu blmde ncelikli olarak slamiyet dnemi boyunca Nusayri tarihinin
geliimi ve ardndan da Snni slam ile Nusayriliin nasl ve hangi olaylarla

12

ayrld tartlacaktr. slamiyet ve Aleviliin tarihinde ayrlk ve

ihtilaflarn temeli Gadir Hum biat ve Mbahale olayna dayanr. Bu
olaylarn yan sra Nusayrilik inancnn temelinde yer alan eitli unsurlar
reenkarnasyon (tenash) inanc, namaz gibi farkllklar da gnmzde de
tartmalara ve ayrlklara neden olmaktadr. Btn bu olaylarn ve Snni
slamdan farkllaan ynlerin almann dier blmlerinde yer alan
tekilik tartmasnda byk nemi olduunu belirtmekte fayda vardr.
nk Nusayriler, muhafazakr ve kendi iinde olma dardan kimseyi
gerek manada iine almama sylemini bu olaylara dayandrr.
Muhammed dneminde Mekkede canl olan ticaret Kureylilerin elindeydi.
Her kabilenin tapt putlar Kbede bulunuyordu. Peygamberin soyu olan
Haimilerle

meyyeoullar

(Emeviler)

arasnda

Kabenin

bakm

konusunda ihtilaf ve kar atmalarndan dolay bir dmanlk mevcuttu.

Hazreti Muhammed, Miladi 571 ylnda dodu. Peygamber doduunda
Kbenin ynetimi Kureylilere gemiti. Yetim olarak doan Peygamberin
bir sre sonra annesi de lnce, ona dedesi Abdulmuttalip bakt. Dedesinin
lmnden sonra da amcas Ebu Talibin yanna snd. 20 yana
geldiinde, artk ticarette saygn, itibar sahibi biri olarak tannyordu.
Ticaret orta olan el-Haticetl Kbra (Hatice) ile evlendi. 40 yana
geldiinde sk sk inzivaya ekildii Hira maarasnda kendisine gelen ilk
vahiyleri nce kendi evresinden balayarak yayd. Ona ilk inananlardan
biri ei Hatice ve henz 11 yanda olan amcasnn olu Alidir.

13

Bu yeni dncelerin yava yava yaylmas ve Kureylilerin bundan

haberdar olmas, btn dikkatleri Muhammedin zerine yneltmiti. Hem
farkl bir inanla karlaan hem de snfsal karlar zedelenen her grubun
yapt gibi Kureyliler de Muhammede iddetle kar ktlar. Peygamberi
ldrme dncelerinde (Zilhicce aynn 29 unu 30a balayan gece)
baarl olamaynca basknlarn arttrdlar. Mslmanlar nce Habeistan
daha sonra Medineye g (hicret) ettiler. Sonrasnda kk apl Seriye
savalarn saymazsak srasyla Bedir, Uhut ve Hendek savalar gerekleti.
Nusayrilere gre bu olaylar, byk lde Emevi ailesinin basks ve
nclnde gerekleti; Emeviler, Hicretten birka yl sonra Mslman
olmulard. rnein, Mekkenin fethinden az nce slama giren Ebu
Sfyan ve olu Muaviye bunlardand. (Sertel, 2005: 22)
Snni Mslmanlar ile Nusayrilerin ayrlnn temel noktas slamiyette
halifelik dnemine rastlar. Yukarda da belirtildii gibi Nusayrilii Snni
slamdan ayrld balca nokta adir Hum biatdr. adir Hum biat her
Nusayrinin bildii ve en byk bayram olarak kutlanan bir gndr.
Nusayrilerin Hatayda en byk eyh olarak tanmlad, onlarn gznde
en saygn cemaat nderi Nasreddin Eskiocak adir Hum biatn kendi
kitabnda yle aklar:
Hz. Muhammed Hicretin 10. ylnda birok Mslmanla birlikte hac
farizasn yerine getirmek iin Mekkeye doru yol alr. Hac vecibelerini
yerine getirir ve Beytl Haram son olarak ziyaret eder. () Veda hacc
denen bu ziyaret esnasnda mehur bir hutbe irade eder. Hz. Muhammed
btn Mslmanlarla birlikte Mekkeden ayrlr, haclarn birbirinden
ayrlacaklar bir kavaa gelinir, oras Irak, am ve Msr yollarn ayran
bir kavak idi. Orada bulunan su kaynana Gadir ve yerin adna da Hum
deniyordu. te bu yere vardklarnda ve daha hibirisi birbirinden
ayrlmadan nce Cebrail Aleyhisselam Hz. Muhammede bir emir ile

14

Allah tarafndan gnderilir. Emir yle idi: Ey Resul Rabbinden sana

indirileni tebli et. Eer bunu yapmazsan Onun eliliini yapmam
olursun. Allah seni insanlarn errinden koruyacaktr. Dorusu Allah
kfirler topluluuna rehberlik etmez. (Maide Suresi- 67)Bu emirden
sonra Hz. Muhammed Gadir Hum denilen yerde duraklayp nden
gidenleri geriye eviri ve bylece toplanan haclarn says yz bini
amt. Hz. Muhammed iin deve semerlerinden bir minber yaplr
zerine kp yle der. Ey insanlar olabilir ki Allah tarafndan davet
edilebilirim ve aranzdan ayrlrm, gnderilmi olduum risalet iin
tebli ettiime dair ahadet eder misiniz?
Evet ya Resulullah dediler
Benim mminlerin nefislerinden ncelik sahibi olduuma dair kabul eder
misiniz?
Evet ya Resullulah dediler. Hz. Muhammed o anda Hz.Alinin elini tutup
yukar kaldrr ve yle der:
Ey Allahm ben kimin mevlas isem Ali onun mevlasdr. Ey Allahm
buna veli olana veli ol ve dman olana dman ol ve bunu daima hak ile
teyit et diye buyurur.
(Eskiocak,2009:16- 17)

Bu gne Gadir Hum biat denmekte ve Nusayrilerin dinin kemale erdiine

inand bir gn olarak byk bayramlarla kutlanmaktadr. Dini nderler
bugne inanp Hz. Alinin yolundan gidenlere Alevi dendiine ancak bu
hadiseye inanmayp yoldan ayrlanlarn olduunu ve asl ayrln burada
baladn iddia etmektedirler. Ayrln sebebi olan ikinci bir olay da
mbahale olaydr. Mbahale ayeti ve olay Nusayrilerin hatta tm
Alevilerin gznde Ehl-i Beytin stnln ve azametini gsteren bir
olaydr. Yine kaynaklarda mbahale olay u ekilde anlatlmaktadr.
Hz. Muhammed yine Hicretinin 10. ylnda (senetl-vfud) yarmada
evresindeki gayri Mslimleri slama davet ediyordu ve Necran
Hrstyanlarna da bu ary yneltmi ve mbahale olay vuku
bulmutur. Mektubu allarndan ksa bir sre sonra 60 kiilik bir heyeti
Hz. Peygamber ile grmek zere Medineye gnderirler. Hz.
Muhammed Kurandan ayetler okuyarak heyeti slama davet eder
ancak biz sizden nce Mslmanz diye bir karlk alr. Hz.
Peygamber yle der: Siz yalan sylyorsunuz bunun da ispat Allaha
ocuk isnat etmeniz, haa tapmanz ve domuz eti yemenizdir.

15

Mnakaa balad srada Ali mran suresinin 61. ayeti iner Ayet u
mealdedir:
Sana, sann Allahn kulu ve resul olduuna dair bilgi geldikten
sonra bu konuda seninle tartmaya girene de ki: Gelin oullarmz ve
oullarnz, kadnlarmz ve kadnlarnz, nefislerimizi ve nefislerinizi
yani bizleri ve sizleri aralm. Sonra hepimiz niyazda bulunup
yalvaralm da Allahn laneti yalanclarn zerine olsun.
Bir sre sonra bulutuklarnda Hz. Muhammed kucanda Hseyin,
elinde Hasan ve arkasnda Hz. Ali ve Hz. Fatma ile Bakyi denilen
buluma yerine gelir. nana gre Hz. Muhammed nefsi olarak Hz.
Aliyi getirmitir. Hz. Muhammed ve Ehli Beyti aba ile rtnr duaya
balar ve Necranllar onlar izlemektedir. Bu srada Bakiyde yer
sarslmaya balar ve gkten aba zerine melekler kar. Bunun zerine:
Necran papaz Ebu Harise yle der: Biz yer ehli ile mbahale etmeye
geldik, gk ehli ile deil. Bunlara kar koymaya devam edersek
yeryznde tek bir Hrisitiyan kalmayacaktr.
(Eskiocak,2009: 23)

Bu olay itibariyle Ehli Beyt ayn zamanda Ehli Aba olarak anlmakta ve
Nusayriler Hz. Alinin bir imam, veli ve bir Mevla ve bir halife
olduuna inanmaktadrlar. Btn bu inanlar Nusayrilerin Snni slam
yorumunun aslnda slamda sorunlar tekil ettirdiini ve doru yoldan
gidenler olarak Ehl-i Snnetin ithamlarna boyun ememe adna eitim
verdiklerini sylemek yanl olmaz. Bunun yan sra Kuran- Kerime
dayandrlan btn bu ayrlk olaylar Kuran Batni yorumlamalarna
da rnektir. Dolaysyla Alevi inancna gre Aliye ihanet edilmi Ali
halife ilan edilmemi ve birok Mslman Hz. Muhammedin vasi
olarak ilan ettii Hz. Alinin halifeliine biat etmemi ve seime
bavurmulardr. Hatta Hz. Muhammedin vefatnn birinci gnnde
Ehli Beytin hazr olmad gnde halife seilmitir iddias vardr.
Aleviler Hazret-i Muhammedin cenazesini bile Alinin tek bana
kaldrdn ve ykadn syler. Hazret-i Aliye verilmeyen halifelik
nedeniyle ayrca Ebu Bekire biat edilerek Hz. Alinin de Ebu Bekire

16

biat etmesi istemi ve Peygambere de kar gelinmi olunmas nedeniyle

Emevi ailesini ve onlarn soyundan gelenleri pek iyi anmazlar. (Sertel,
2005: 23)
2.3. Zahir-Batn Kavramlar ve Nusayrilikte Btnilik
Zahir ve Batn kavramlar Nusayriliin inan sisteminin temelini oluturur
bu nedenle kavramlarn ayrntl ekilde incelenmesi gerekmektedir. Zahir
d yz, grnen anlamna gelirken batn i, z anlamna gelir ve her ikisi de
Allahn doksan dokuz isimlerindendir. Nusayriler iin her eyin bir zahiri
ve batn vardr. Nusayrilik, genel olarak iiliin bir kolu olarak kabul
edilmektedir. iilik, kendi iinde ana iki akma ayrlm durumdadr; bu
akmlardan birincisi, Batnilik ve smaililik olarak da adlandrlan Yedi
mam iilii; ikincisi ise Caferilik ya da mamilik olarak da adlandrlan ve
bugn randa egemen olan On ki mam iiliidir. Batni akmn temel
iddias, grnmeyen bir batn lem ve grnen bir zahir alemin
mevcudiyetidir. Batnilie gre asl olan batn alemdir ve zahir alem, batn
alemin eksik bir yansmasdr. Batnilik, ayn bak asn kutsal metinlerin
yorumlanmasna da uygulamtr. Bu yaklama gre, kutsal metinlerdeki
grnen/zahir anlamlardan daha nemli olan bu ifadelerin gizli/batn
anlamlardr ve bu gizli anlam sadece nesiller boyu aktarlm ve kayna
slam peygamberi ve Ehlibeyt olan, zel bir bilgidir. Nusayrilik bu iddiay
paylamas nedeniyle, inansal olarak Yedi mam iiliine daha yakn
olmasna karn, imamlk silsilesini on iki imamla snrlandrd iin On ki
mam iilii iinde ya da bu iki ana ii akmn zgn bir birleimi olarak
deerlendirilmektedir.
17

Nusayri inancnda tanr nurlu varlklarn bulunduu yer olan batn lemde
bulunan en yce varlktr. Bu nedenle tanr Nurlarn Nurudur. Bu dorultuda
Nusayrilikte tanrnn nemli bir sfat kinattaki bilgi ve anlamn kayna
anlamnda manadr. Nusayriliin Snni slamdan zellikle ayrld nokta
ise temelde tanrya ilikin bu tanmlama deil tanrnn yeryznde trl
ekillerde tecelli ettii grdr. nan sisteminin en nemli halkasn
oluturan unsur budur. nana gre tanr batn lemdeki varlndan ok
farkl olarak zahir leme tecelli etmi ve amac insanlar doru inana
ynlendirmek olmutur. Habilden nce yedi Habilden sonra yedi defa
olmak zere toplam on drt defa dnyada tecelli eden tanr her defasnda
farkl isimler almtr. Tanrnn ald isimler srasyla el-Hannu, el-Yennu,
Ezdeir, Ahnuh, Durettd, el-Berru er Rahim, Yusuf el-Hkim (Aristoteles),
Habil, i (id), Yusuf, Yua, Asaf, emun ve Ali b. Ebi-Talibdir. (Keser,
2008: 62)
Nusayri inancna gre nurdan bir varlk olan tanr, kendi nurundan ilk olarak
isim ad verilen peygamberi yaratmtr. simde tanr gibi dnyaya tecelli
etmi ve insanlara peygamber olarak grnmtr ancak insanlara ayr bir
varlk olarak grnmesine karn znde tanr ile hi ayrlmamtr.
Peygamberin on drt tecellisinde sayd isimler srasyla yledir: id,
Hermes, el-Herami, Dkna, Hendeme, Zedenev, Yusuf ibn Makan, Eflatun,
Adem, Nuh, Yakub, Musa, Sleyman, sa, Muhammed. Tanrnn kendi
nurundan yaratt isim yani peygamberin dnyada ald son isim
Muhammeddir. Bu nedenle Muhammed Snni slamda olduu gibi
yalnzca bir peygamber deil tanrnn bir parasdr.

18

Nusayrilikte ok faza sylenen Allah-Muhammed-Ali lemesi aslnda daha

ok Trk Alevilerinin sylemdir. nk aslnda bu lemeden ziyade
Nusayriler iin yine kutsal olan baka bir isim Salman- Farisidir. nana
gre Allah yine nurundan Salman- Farisiyi yaratmtr ki kendisi ayn
zamanda bab olarak kabul edilir. Bab Aleviler ve iiler iin Allaha giden
yolun girii, mamn temsilcisi anlamna gelir ki Trkede de kap anlamn
tar. Salman- Farisi baz kaynaklarda, daha ok iaya gre emsi
Tebrizidir. Buna dair tam anlamyla yazl kaynak olmamasna karn halk
hikyeleri ve rivayetlerinde sklkla Ali, Salman- Farisi-emsi Tebrizi ve
Muhammed ile ilgili unsurlar yer alr. Bab kavram da kutsal bir makam
olarak kabul edilir ki Nusayrilikte bab haricinde pek ok farkl nurlu
varln olduu kabul edilir.
Nusayri inancnda en kutsal varlk; manann yeryzndeki tecellisi olan
Ali b. Ebi Talib, tanrnn kendi nurunda yaratt ilk nurlu varlk olan
isim/peygamberin yeryzndeki tecellisi olan Muhammed, tanrnn ismin
nurundan yaratt Salman- Farisidir. Nusayri ilahiyat bu varl
birbirinden ayr ele almamaktadr. (Keser, 2008: 64) Btn Batni inanlara
sahip cemaatler gibi Nusayrilikte de bu tr bir inan sistemi beraberinde
srlar getirmi ve Nusayrilik bir sr cemaati halini almtr. nemli olan
Batniyi anlamaktr. Altnc mam Cafer Es-Sadkn batini ilmi
mstahakkna verin szne dayanarak Nusayri inancna gre Batni mana
herkese verilmez. Asl olarak bu durum srr getirmitir. Bu srlar
Nusayrilikte kademe kademe verilir. badet ve amcalk kurumu ile ilgili
blmde ayrntl olarak verilecektir.

19

2.3.1. Ayn-Mim-Sin
Ayn-Mim-Sin ifadesi aslnda Nusayriliin inan zelliklerini kendiliinden
tanmlamaktadr. nk bu ifade yukarda bahsedilen varl kasteder.
Ayn, gz demektir ve gzn grebildii yani tecelli edeni grmektir. Ayn
manadr dolaysyla Alidir. Mim Hz. Muhammeddir ve Kurann zyle,
szyle insan kavrayp yorumlayan isimdir. Sin ise yce olann bab-
Salman- Farisidir. Salman- Farisinin kutsallnn bir nedeni de onun
rivayette ok fazla ac ekmi olmasdr. Salman- Farisi ran doumludur
ve nceleri atee tapan bir babann oludur daha sonra Hristiyanl rnek
alm, o yoldan gitmi, kle olarak satlm ardndan Muhammede
balanm ve slamn sahabelerinden biri olmutur. (Onarl,2006:69) Bu
nedenle Nusayriler iin Salman- Farisi bilgin, rehber, retmen olan
Selman- Paktr.
Sonu olarak, Nusayrilikte a,m,s eklinde formle edilen ayn-mim-sin
aslnda ehlibeytin ve ehlibeyt bablarnn nemini ve kutsalln ortaya
koymaktadr. Ayn zamanda inancn znde nur un nemi de gz ard
edilemez. Nur hem Allahn isimlerindendir hem de btn insanlarn Onun
nurundan yaratlm olmaktadr dolaysyla beer olan insan zahirde
insandr. Bu nedenle de cemaat liderleri Nusayriliin en byk koulunun
nce Allah inanc sonra da insan sevgisi olduunu vurgular.
2.4. Nusayrilikte badet ve Amcalk Kurumu
Nusayri inanc yalnzca teorik anlamdaki farkllamasyla deil ayn
zamanda ibadet dzeyindeki farkllklaryla Snni slamdan ve dier slami

20

akmlardan ayrlr. Nusayri ritelleri ibadet yerleri, ekli, namaz anlay ve

namazdaki kadn erkek farkll temel olmak zere eitli biimlerde
gereklemektedir. Bu blmde, zellikle ritellerin farkll ve amcalk
kurumu eklinde adlandrlan Nusayrilie gei diyebileceimiz literatrde
krk gnlk snama, din amcal kurumu olarak da yer alan ve yine
Nusayriliin temel inan sistemini aklamak amacyla incelenmesi gereken
baz blmler yer alacaktr. Nusayrilikte ibadetler bireysel ve toplu olmak
zere iki ekilde gerekletirilir. Toplu ibadet genellikle bayramlarda
karlalan bir ibadet olmakla beraber, nemli bir eyhin blgeyi ziyaret
etmesi gibi farkl bir takm olaylarda da yerine getirilen bir ibadettir. Toplu
ibadet, bireysel ibadetten farkl olarak, dualar yannda belirli bedensel
hareketlerden olumaktadr. Nusayrilerin dier btn ibadet ve trenlerinde
olduu gibi, ibadet gizlilik esas alnarak yabanc kimselerden uzak, temiz ve
daha nce gnah ilenmemi kapal bir meknda yerine getirilmektedir.
Bireysel ibadet de fiziksel olarak yerine getirilmesi gereken bedensel
hareketler bulunmamaktadr. Nusayrilik de bireysel ibadet belirlenmi
dualarn okunmas ile yerine getirilmi olunur. Nusayriler temiz ve inanca
uygun olmas, abdestli olunmas kouluyla her meknda ve durumda namaz
klabilirler. Bu nedenle, dardan bakldnda kiinin ibadetini yerine
getirdii anlalmaz. (Keser, 2008:65) Bu balamda Nusayriler tarihi
boyunca namaz klmayan ve slami artlar yerine getirmeyen bir topluluk
olarak lanse edilmilerdir. ekilsel ibadete nem vermeyen Nusayrilerin
ibadet yerleri de dier slami akmlardan farkldr. Hz. Ali dnemine kadar
camide namaz klmalarna karn, o dnemden beri kendileri iin esas olan

21

namazn batini namaz olduunu kabul ederler. Gnmzde camiye

gitmemelerinin nedeni olarak, kendilerine, zellikle de on iki imama yaplan
basklar gsterirler.
Hz. Ali bizzat takvaya ok nem verdii gibi, insanlarn da takva sahibi
olmas iin sk sk tavsiyelerde bulunurdu. Ona gre Allahtan korkarak
yaplacak ibadet, klelik ibadeti olur. Cennete girme amacyla yaplan
ibadet ise ticaret ibadeti olur. Gerek ibadet Allah rzas iin yaplan
ibadettir. Bu inantan hareketle Nusayriler ferdi namazn akn bir boyutta
ve Allah sevgisi ile yaplmas kanaatindedirler. Nusayriler, eyhlerin
nderliinde eyh ve nakib (yardmc eyh) eliinde ev veya ziyaret
yerlerinde cemaat namaz klarlar. (Sertel,2005: 79)
badet yerlerinin ikincisi ise (zellikle bireysel ibadet iin) dini
ziyaretghlardr. Bunlar trbe, makam ve yatr eklindedir ama ibadet
merkezi deildir. Ziyaretlerin hepsi istisnasz temiz ve bakmldr. Ayrca
kurban kesim blmleri, piirme yeri ve gereleri ile hastalarn kalmalar
iin oda da vardr. Ziyaretlerin yaplma nedenleri yle sralanabilir:
-

Nur yadna inanlmas,

Trbenin bulunduu yerin ve isminin kutsal kitapta gemesi,

Nusayriler iin kutsal olan kiilerin o yerden gemi olmas,

Nusayriler iin kutsal olan kiilerin ryada grlmesidir.

Ziyaretlerin bazlar tek makaml olup bazlar ise ok makamldr. Ziyaretin

iine herkes abdestli, bayanlar da bartl girerler. Ziyaretler zg eitli
kurallar olmasna karn zellikle uygulanmas gereken riteller yoktur.
22

Genel uygulama ziyareti tavaf ederek dualar okunmasdr. Ziyaretlerdeki en

nemli uygulamalardan biri bahur2 yaklmasdr. Bahur yakldnda
bahur duas okunur. Ziyaretlerin dier bir zellii de yalnzca Nusayriler
deil isteyen herkesin ziyaretlere girebilmesidir. zellikle dileklerini
gerekletirmek amacyla kiiler ziyareti tavaf eder ve eer dilekleri
gerekleirse kurban keser. Ancak kurbann mutlaka vefat etmi bir eyhin
adna kesilmesi gerekir ve etini ziyarete gelenlere datrlar.
Nusayrilerin namaz vakitleri, Snni slam da olduu gibi be vakittir; ancak
namaz vakitlerine verdikleri isimler Snni slama mensup olanlarn namaz
adlandrmalarndan farkldr. Nusayrilerin gnlk namazlarnn isimleri
srasyla; Muhammed, Fatr, Hasan, Hseyin ve Muhsindir. Namazda ve
ibadet ayrntlarnn retilmesinde eyhlerin rol gz ard edilmemelidir.
Erkeklerin namaz limleri eyhlerdir ve onlara sorgusuz sualsiz itaat edilir.
Artk eitli Nusayri blgelerinde eyhlerin azalm olmas modernitenin
getirdii en byk sorunlardan biridir. nk eyhlik makam yalnzca
babadan oula geen ve ciddi eitimler gerektiren bir kurumdur bu nedenle
eyhlerin ocuklarnn bu makam reddediyor olmas gnmzde dini
nderlerin en ok ikyet ettikleri konulardan biridir. Bu konunun politik
nemi ve eyhlerin politik talepleri ileriki blmlerde ayrntl olarak
tartlacaktr.

2.4.1. Nusayrilikte Amcalk Kurumu ve Dine Giri

Bahur yakldnda ho bir koku veren ve duas okunan bir tr bitkisel rndr.

23

Nusayrilikte sr olarak grlen inansal bilgilerin nesilden nesile aktarm

dine giri trenleri vastasyla gerekletirilir. Temelde ama dini inancn
devamll ve korunmas olup cemaatin sr cemaati halini almasnda da en
nemli riteldir. Ancak bu giri treninin pek ok kriteri, bir takm kurallar
ve aamalar vardr. Kii belirli ya ve olgulua eritikten sonra aamada
mezhebe kabul edilir. Fakat ncelikle kiide bulunmas gereken baz
zellikler sz konusudur. Nusayrilikte inanc yayma abas olmadndan
kiinin Nusayri olmas (hem anne hem babadan) gerekir, cemaat dndan
birinin mezhebe girii neredeyse imknszdr. (Sertel,2005: 77) Ancak
sebebi etnik kkenle alakal deil, tamamen sr cemiyeti olmasyla
alakaldr. Mezhebe kabul edilme aamasnda en nemli zellik adayn
erkek olmasdr. Bu durum ok tartlan bir konu olmakla birlikte kadnlara
yalnzca zahiri bilgiler retilir ve kadnlar cemaat namazna alnmaz.
Bunun sebebi daha ok kltreldir; nk kadnlarn yaplan basklara kar
dayanaksz olaca ve bu nedenle srr ifa edebilecei iddiasyla bu bilgi
yani sr kadnlara verilmez. Ayrca kadnn dier inanlardan birine mensup
biriyle evlenmesi durumunda srr aklayabilecei dncesi de bir dier
nedendir. Ancak kadnlar iin btn ibadet kurallar geerlidir ve dine
balln gsteren dier bir takm riteller vardr.
Nusayrilie girecek kiide aranan zelliklerden bir dieri de kiinin ruh
salnn yerinde olmasdr. Aksi takdirde kii srr saklayamayabilir ya da
dini gereklilikler uygun ekilde yerine getiremeyebilir. Son olarak da,
adayn ahlakl olmas ve bu yolda ikrar (sz) vermesi gerekir. nk yola

24

mrid olann, her eyden nce bir eyhten nasip almas (onay almas) ve
yol-erkn hususunda bilgi sahibi olmas gerekir. (Onarl,2006: 63)
Nusayrilikte mezhebe giri aamada gerekleir. Birinci aamada aday
kendisine tm bilgileri retecek olan din amcasn seer. Bu kiiye
emm-i seyyid denir ki Arapada emm-i amca anlamna gelirken seyyid
peygamber soyundan gelenlere verilen isimdir. Dolaysyla -aslnda bu
gnmzde eyh saysnn yetersizliinden dolay gerekleemese de dini
bilgileri aktaracak kii eyh soyundan olmaldr. Eer din amcas eyh
deilse, mutlaka dini vecibelerini yerine getiren ve gzel ahlakl biri
olmaldr. Birinci aama ayini eyhin nderliindeki cemaatte yaplr.
Bireyin iyi ahlakl olmas, din amcasna onu Mslmanla dhil edecek kii
olduu iin daima sayg gstermesi gerektii anlatlr. Dolaysyla bu aama
daha ok aday hazrlama niteliindedir.
kinci aama ise 40 gn sonra adayn evinde yaplr. ok zengin ve grkemli
bir toplantdr. O gn adaklar kesilip, namazlar klnr ve namazdan sonra
geleneksel yemekler yenir; aday gndz vakti dini retecek olan amcasna
adan but ksmn gtrr. Aday, bu ayinlere namaz bittikten sonra itirak
eder ve cemaati selamlayp eyhin karsna geerek kade pozisyonunda
oturur. eyh adaya birinci aamada din amcas ve sr konusunda retilen
bilgileri sorarak adaydan cevap ister nk sr ve dini bilgiler kademe
kademe verilir. Aday sorulara cevap verdikten sonra, eyh, ona ayn-mim-sin
sembollerini retir. Bu aamaya Meveret Cemiyeti denir.

25

nc aama, ilk trenden dokuz ay sonra yaplr. Bu toplantnn ad

Melik Cemiyetidir. Bu aamada ikinci aamadaki ayinlerin ayns yaplr.
Namazdan sonra aday cemaati selamlayp cemaate girer. eyh adaya eitli
dualar okur ve adaya nceki aamalarda retmi olduu baz sorular sorar
sonra cemaate dnp onlardan adayn dokuz ay ierisindeki davranlarnda
ahlaki bir gelime olduuna dair ahitlik yapmasn ister. eyh, eer
cemaatten onay alrsa adayn, seyyid amcasnn yannda, cemaatten birini
vekil amca olarak semesini ister. (kinci amca) Vekil amca aday, dini
bilgileri retecek olan dini amcasna teslim eder. Seyyid amcas da ocuu
dini bilgileri retmek zere evine alr. Seyyid amca adayn tam anlamyla
dini bilgileri rendiini teyit edinceye dein, aday amcasnn evinde kalr
ve ailesiyle ya da bakalaryla gremez.
Din amcal kurumu manevi anlamda bir akrabalk sistemi yaratr bu
nedenle din amcas ocuun manevi babasdr. lk iki aamann nemi aday
iin bir snav olmasdr nk bu sre ierisinde adayn amcasna ne kadar
bal kalaca ve sr tutup tutmayaca anlalr eer aday ilk iki aamada
rendiklerini saklayamazsa nc aamaya alnmaz. Ayn zamanda bu
srede cemaat onun srra hkim olmaya ne kadar hazr olduunu da
gzlemlemi olur. Btn aamalar tamamlandktan sonraki srete mezhebe
giri gerekletiinde birey artk ailesi ve cemaat yeleriyle toplu ibadetlere
katlabilir ve kendini gelitirmeye ak bir durumda olmas beklenir.

26

2.5. Nusayrilerin Corafi Dal

Diaspora kavram her ne kadar ilk kez Babil srgnnden sonra dalan
Yahudiler iin kullanlm olsa da gnmzde deiik topraklara dalan
gmen topluluklarn durumunu anlatmak iin de kullanlmaktadr.
(Sertel,2005:

176)

Nusayrilerin

uzun

sre

dlanm

ve

deiik

corafyalardan srgn edilmi olmas bu kavram kullanmay mecbur

klmaktadr. Emevi-Abbasi iktidar, Osmanl devletindeki sosyal konumlar
onlar dini v kltrel anlamda var olma savana gtrmtr.
Nusayriler, Suriyede Halep, am, Lazkiye, Basit, Tartus, Hama ve Humus
gibi kentlerde yaamaktadrlar. Yeni saymlara gre Nusayri nfusunun
tahmini oran 20 milyona yakn Suriye nfusunun %18- 21 civarnda olduu
sylenmektedir. Ancak bunun tam olarak bilinmesi pek mmkn
olmamaktadr nk Suriyede etnik kimliklerin nfusunu renmeye
almak neredeyse tabu halindedir.
Suriye dnda, Irak, ran, rdn ve Afganistanda belirli kesimlerin Nusayri
inancn

srdrd

bilinmektedir.

Filistinde

(Bat

eriada)

de

azmsanmayacak oranda Nusayri yaamaktadr. Arabistanda ise kat eriata

ramen gizlice inanlarn srdren Nusayri kabilelerinin olduu ve krsal
yerleimlerin olduu bilinmektedir.
Arap Alevilerin Trkiyede Hatay, Adana ve Mersinde yaadklar grlr.
DEnin 1996 verilerine gre Nusayri nfusun Hatayn genel nfusuna
oran %28,94tr. Samanda merkezi ve krsal yerleiminde bu oran %90
civarndadr. Adanada Akkap, Yamal, Gneli, Seyhan, Havuzlubahe,
27

Havutlu, Mirzaelebi, Sucuzade, Karyaka, Mdk mahalleleri, Mersinde

Cumhuriyet, Turgutreis, Alsancak, Hamidiye mahalleleri, Tarsusta Eski
merli, Eski Hatay, Musalla ve Yeil mahalleleri, skenderunda Arsuz,
Karaaa ve Nardz beldeleri, Antakyan bata Harbiye olmak zere
byk bir blm, Samanda Aknehir (Karaay) yresinin tamamnda Arap
Aleviler yaamaktadr. Nfus oran Samandada %90, Antakyada %6070, skenderunda %40, Adanada %25, Tarsusta % 80, Mersinde %2025, Suriyede ise &15 civarndadr. (Bulut, 2002:62- 63) Trkiyedeki
toplam nfusa ynelik tahmini bir say verilecek olursa Trkiyede 1,5- 2
milyon Nusayrinin yaad tahmin edilmektedir.

3. Nusayrilerde Kltrel Bellek: nancn ve Srrn Yeniden

retimi
Bu blmde ama kltrel bellek kavram ile Arap Alevilikte inan
sisteminin ve bu inan sistemindeki gizliliin nasl ilikili olduunu,
kltrel bellein Arap Alevilikte inan sisteminin ve gizliliin yeniden ina
edilmesi ve srdrlebilmesine nasl hizmet ettiini ve ayn zamanda Arap
Alevi

etno-dinsel

kimliinin

oluumunda

anlatlarn,

ritellerin,

kutlamalarn ve bedensel pratiklerin; dolaysyla zaman ve mekann nemini

vurgulamaktr. Bu ilikilendirme bir ka bakmdan nem tekil eder: Arap
Aleviler zelinde, bellekte yzyllardr sregelen sr ve gizlilik ilkesinin,
bunun yan sra kltrel pratiklerin, dnya grlerini oluturma srecinde
etkisi byktr. Asimilasyona ve benzemeye, ya da darda grdkleriyle
cemaatin kabul etmeyecei oranlarda yaknlk kurmaya, direniin kendisine

28

ve dolaysyla da Arap Alevi kimliine balam kazandrmaya, bellein

etkisi yadsnamaz. Arap Alevi ritelleri, herhangi bir nedenle dardan
gelen hi kimseye ak deildir. Devamll ve ball glendiren unsur,
kurallarn pek ok ekilde d tehlikelere ve daha nceleri ortak kimlie
verilmeye allan zararlara gnderme yaplarak aklanmasdr. Etnodinsel snrlar koruyabilmek, gizliliin gcn arttrmasyla paraleldir. Bu
srr

ve

ona

atfedilen

kutsall

yeniden

retmek

ve

varln

anlamlandrmann yolu da kltrel bellekten gemektetir. Bu blmde

ncelikle en nemli bellek teorisyenleri Maurice Halbwachs ve Jan
Assmanna gre toplumsal, bireysel, kolektif ve kltrel bellek ile hatrlama
kavramlar zerinde durulacaktr. Ayrca bellein Arap Alevilerde ne
ekilde ina edildii ve hatrlamann nasl gerekletii anlatlmaya
allacaktr.
3.1. Kltrel Bellein Oluumu ve Hatrlama
Toplumsal bellek kavramn ilk olarak Maurice Halbwachs ortaya atmtr.
Halbwachs, temelde, bellein sosyal koullar ile balln vurgulam ve
bireysel bellein olumas ve korunmas iin art olan ereveyi ortaya
koymutur. Halbwachs, bireysel olann yalnzca alglar olduunu iddia eder
ve bu nedenle, Halbwachsa gre bellek canldr ve srekli iletiim iinde
varln srdrr. Bu alveri duraklarsa veya alveri iinde olunan
gerekliin erevesi deiir ya da kaybolursa unutma ortaya kar. Birey
asndan bellek, kiinin eitli grup belleklerine katlm sonucu oluan ok
katmanl bir ymdr. Grup asndan ise bu bir dalm sorunudur, iinde
yani yeleri arasnda datt bir bilgidir. Hatralar gerek birey iin gerekse
29

grup erevesinde birbirini destekleyen ve belirleyen unsurlardan oluan

bamsz sistemlerdir. Halbwachs, bu nedenle, bireysel bellei her zaman
sosyal bir olgu olarak grse de bireysel ve kolektif bellek arasndaki farkn
altn izer. (Assmann,2001:41)
Assmanna gre, dnce ne kadar soyutsa hatrlama o kadar somuttur. Bir
gerein, bir grubun belleinde yer etmesi iin gerein belli bir kii, yer ya
da olay biiminde yaanmas gereklidir. Kavramlar ve deneyimler
arasndaki bu alveriten hatrlama figrleri doar. (Assmann, 2001:42)
Assmann, hatrlama figrlerini zamana ve mekana ballk, gruba ballk
ve tarihin yeniden kurulmas olarak e ayrr.
1-

Zamana ve mekana ballk: Hatrlama figrleri somut bir zamana ve

mekana baldr. nk hatrlama figr olarak zaman, ortak yaanan bir

zaman yanstr. Hatrlanan ierikler ok eski zamanlarda yaanmas ya da
ok nemli olaylarla badatrlmasndan dolay zamansallk kazanrlar.
Ortak mekan ayn zamanda ortak kimliin mekandr. Ait olunan, ortak
mekan, yani bizim mekanmz, bireysel kimliin ortak kimlikle
btnlemesine yardmc olur. Vatana, memlekete, kyne ya da herhangi
bir ortak mekana duyulan zlem ayn zamanda ortak kimlie balln da
aracdr. Grup ve mekan bir arada, sembolik bir ortak yaam kurarlar; grup
kendi mekanndan ayr dse de, bu birliktelii, kutsal mekanlar sembolik
olarak yeniden reterek yaatr. (Assmann, 2001:43) Kutsal mekann ve
ortak yaanlan zamann yeniden retimi ayn zamanda ortak kimlie
referans olan simgelerin anmsanmasdr.

30

2Bu

Gruba Ballk: Toplumsal bellek onu tayanlarla birlikte vardr.

nedenle,

toplumsal

bellek,

gerek

ve

yaayan

bir

grupla

ilikilendirilebilir. Grubun duygusal yaam iinde iletiim biimleri oluur.

Ortak anlar, bu duygu birlii iinde yaanr. (Turul, 2010:30) Tam da bu
nedenle bellek toplumsaldr nk bellek kendini dierleri ile ilikisi
dolaysyla var eder: dil, simgeler, olaylar ve sosyal-kltrel balamlar.
Bellek toplumsal balamdan ayr dnlemez nk olaylar anmsarken
ayn zamanda olayn iinde olutuu koullar da anmsarz. rnein,
niversitedeki

ilk

gnmz

unutmayz

nk

paralel

olarak

hatrladklarmz o ehir, arkadalar ve bunun gibi pek ok eydir. (Misztal,

2003:11) Bayramlar, kutsal zamanlarn anlmas ve bu zamanlarda
gerekletirilen riteller toplumsal balln en youn yaand anlardr.
Toplumun fiziksel birlikteliinin tesinde, bu zamanlarda, ortak bir
hatrann hatrlanmas ile birlikte toplumsal bellek yeniden retilir. Kendini
ortak anlar olan bir toplum olarak kuran sosyal grup gemiini zellikle iki
noktada korur: kendine zgl ve sreklilii. Sreklilii hedeflediinden
her grup deiimleri grmemeye ve tarihi deimez bir sreklilik olarak
alglamaya alr.
3-

Tarihin

Yeniden

Kurulmas:

Toplumsal

bellein

yeniden

kurulmasndan kastedilen hibir bellein gemii olduu gibi korumasnn

mmkn olmad, aksine, ondan geriye ancak grubun her dnemde kendi
balamna zg olarak yeniden kurulabildii biiminin kalacadr.
Hatrlamann saf gereklii yoktur. (Assmann, 2001:44) Assmannn

31

Halbwachs okumasnda Halbwachsn vurgulad tarih ve bellek ayrm

yle zetlenebilir:
Dier yandan Halbwachs iin tarih bellek deildir, nk evrensel bir
bellek yoktur, sadece ortak ve gruba zg yani somut kimlikli bellek
vardr: Her ortak bellek zaman ve mekanla snrl bir gruba aittir.
Olaylarn tm ancak, onlar hatrlayan gubun belleinden ayrlarak,
gerekletikleri sosyal evrenin dnce yaamndaki balarndan
zlerek, kronolojik ve mekansal bir emann tesinde hibir ey
kalmad zaman ortak bir tabloda toplanabilirler.
(Assmann,2001:47)

Halbwachs iin kolektif bellek bir btn olarak gruptan g alsa da grup
yeleri -bireyler- olarak hatrlar. Bu nedenle bir toplumda gruplar ya da
bireyler kadar ok kolektif bellek vardr. (Coser, 1992:367) Cosera gre
gemi her zaman sreklilik ve deiimin, devamllk ve yeniliin
birleimidir. Ayn nehire belki bir daha hi girmeyiz ancak o nehir hala
dier nehirlerle paylalmayan, ayn olmayan kalc zelliklere ve niteliklere
sahiptir.
Jan Assmann, Halbwachstan farkl olarak, bellei kltr temelli ve uzun
sreli olarak tanmlar. Bunun yan sra Assmann, kltrel bellein
metinlerde, antlarda ve trenlerle ritelletirildiinden bahseder. (Funk,
2003:216) Assmann iin kltrel bellek yaz araclyla yaratlmtr ve
kiisel olmayan olaylarn toplam zerine temellenir.
M. Halbwachsn da belirttii gibi bellek ve hatrlamann zneleri tek tek
bireyler olsa da onlarn anlarn kurgulayan ereve toplumsaldr. Bireysel
bellek, iletiim halinde olduu sosyal ortam iinde varln srdrrken,
bunlarn geri tepmeleriyle de ba etmek durumundadr; her olay, bu kez

32

bireysel bellek dzeyinde de bir sembol, kolektif sistemin bir esi olarak
yerini alr.
Bir grubun kimliini korumasnn kukusuz birok yolu vardr;
gemiine ait hikaye ve mitlerin yan sra, yelerinin belleinde ortak
kimliin imgesel boyutu, ritelleri ve katlm sayesinde, bu bellein,
birlik salayc zellikleri korunur.
(Turul,2010:32)

Birliin salanmas grubun kimliini korumas asndan nemli olduu

gibi, grubun kimliinin oluumunda bellek, hem bireysel dzeyde hem
de toplumsal olarak merkezi bir rol oynar. Grubun gemiine dair
hatrlananlar kimliin inasnda birebir etkilidir.
3.2. Kimliin Oluumunda Bellek ve Gemiin Merkezilii
Kltrel hatrlama bireyin ve toplumun kendini sunu ve ortaya koyu
biiminde merkezi bir rol oynar. Ancak, ben olutan ok, Nusayri cemaati
iin, etno-dinsel kimlik oluumunda kltrel hatrlama ve bellein nasl
iledii ve sreteki rol daha ok nem kazanmaktadr. Kimlik bir bilin
sorunu, daha dorusu kiinin kendi hakknda bilinsizce oluan alglaynn
bilince kmasdr. Bu hem bireysel hem de toplumsal dzeyde
geerlidir.(Assmann, 2001:130) Assmann kimlii iki boyutta inceler. Birinci
tez, benin dardan ieriye doru olumasdr. Ben, her bireyde, ait olduu
gruptaki etkileim ve iletiime katlm, ve grubun kendisini alglay
benimsedii oranda ortaya kar. Yani grubun biz kimlii ben
kimliinden nce gelir. kinci tezde ise biz kimlii bu biz i kuran ve
tayan bireylerin dnda yoktur. Dier yandan, Assmann ortak kimlik
denen kavramn bir kurmaca ve sembolik bir biimlendirme olduunun da

33

altn izer. Ancak biz ya da ortak kimlik dediimiz zaman, unutulmamas

gereken nokta bir grubun yelerinin bu imge ile kendini zdeletirdii
konusudur. (Assmann,2001:133)
Assmannn belirttii dier nemli bir nokta da bireyin topluma aidiyetinin
bilinlilik halinden ziyade doal durum olarak yaanmasdr. Bu aidiyet
ancak bilince karlarak ya da farkna varlarak biz kimliine doru
glenebilir. Bu durum, kiinin dierleri ile iliki iinde bir kimlik
oluturabilmesi iin gerekli simgesel duygu dnyas n da oluturmas
demektir.
Toplumsal kimlik oluumu pek ok adan toplumsal bellek ile balantldr.
Bu en ok kayp, kriz ya da gemiteki travmalar ile ba etmek iin trajediyi
bir zafere dntrme eyleminde ortaya kar. zellikle madun ya da
marjinal olan gruplar iin imdiki zamanda gemii tartmak toplumsal
kimlik oluumu asndan olduka nem tar. Bellek, gelenek ve tarih
balamnda toplum ve toplumsal etkileimde -zellikle szel kltrler iinmerkezi bir rol oynar. Ayn zamanda bellek hem bireylere hem de kolektif
olarak tm gruba nerede, niin olduklarna, nereye gitmekte olduklarna
karar vermelerine bilisel bir harita sunarak yardmc olur. Dolaysyla
bireysel ve toplumsal kimliin oluumunda merkezde yer alr. (Eyerman,
2004:161)
Toplumsal kimlik olarak adlandrdmz sosyal aidiyet bilinci, ortak bir
dilin konuulmas ya da daha genel bir ifade ile ortak bir simgesel
sisteminin kullanm ile ulalan, ortak bilgi ve bellee katlma dayanr.

34

Burada nemli olan kelimeler, cmleler ve metinler deil, gelenekler,

danslar, rnekler, yeme ve ime, antlar, resimler, yol ve snr iaretleridir.
Dilin arasall deil, simgelerin ilevi ve gsterge yaps nemlidir.
(Assmann, 2001:139) Ortak bir dilin konuulmasna verilebilecek en nemli
rnek ritellerin hatrlamadaki etkisidir. Bu almann konusu olan Nusayri
cemaati ierisinde simgesel oluumun temelinde riteller vardr. Bu nedenle
riteller ve hatrlama konusu daha ok vurgulanmaktadr.
3.3. Riteller (Trenler) ve Hatrlama
Trenler araclyla gelenek ve greneklerin hatrlanmas, gemii ve
kltrel bir miras bellek araclyla srdrmenin tesinde, hatrlanan
gemiin bu gnde yaatlmas anlamna da gelir. Trenlerde anlan kutsal
olaylar, kiiler ve zamanlardr. Kutsal olann anlmas, trenler ve birlikte
gerekletirilen ibadetler mitik zamann hatrlanmasn ve bu gne
tanmasn salar. Bylece ortak kimliin yeniden retimi gereklemi
olur.
Connertona gre, Halbwachs u nemli iki soruyu birbirinden ayrt etmeyi
reddeder: Birincisi, birey anlarn nasl koruyup kefeder?. kincisi ise
toplumlar anlarn nasl yeniden kefeder? Dolaysyla, Connerton,
Halbwachsn eksiinin tren uygulamalarn grememesi olduunu
vurgular. Trenler yalnzca olan dillendirici nitelik tamaz. Trenlerin dile
getirici eylemler olmalar yalnzca onlarn gze arpan bir dzenlilikle
yaplmalar yzndedir. Trenler duygularn da vurumunu olanakl klar.
Trenlerin

onlar

gerekletirenlerin

35

yaamlarna

deer

ve

anlam

kazandrma gleri vardr. (Connerton, 1999:70) Buradan hareketle

Connerton, ritellerin nasl anlam kazandrdklarnn ayrntl ekilde
zerinde durur.
3.3.1. Dine Giri Ritelleri ve Bayramlar
Ritel szcnn nerede kullanlmas gerektiine dair tartmalar
mevcuttur. Ancak burada Connertonn altn izdii Lukes tanmlamasnn
kullanlmas daha anlaml olacaktr. Ritel onu kullananlarn dikkatini
zel bir nem tadn dndkleri dnceyle ve duyguyla ilgili eylere
eken, simgesel nitelik tayan trden kurallarca ynetilen etkinlikler
olarak tanmlanabilir. (Connerton, 1999:70) Riteller belli duygular dile
getirmek iin bilinli olarak uygulanrlar. Belirli bir biem almalarnn yan
sra belli aralklarla yinelenme eilimi tarlar. Bu ritellere ou zaman
uyulmas tamamyla zorunlu olmasa bile cemaat ierisinde uyma
ykmll bulunur nk bu gereklilik hissi trene verilen deerden te
birliktelii ve o topluluu anlaml klmay n plana karma zerinden
kendini var eder.
Connerton, yaamsal nem atfettii trenler ve bedensel pratikleri topluluk
belleinin kurucu eleri olarak deerlendirir. Bunun nedeni, trenlerin ve
bedensel pratiklerinin incelenmesinin, gemiin imgelerinin ve gemiin
anmsanm bilgisinin gsterilerle tanp srdrldn grmenin
nemidir. (Connerton,1999:65)
Ritellerin etkileri tren zamanlaryla snrl deildir. Trenler bilinen
zamanlarda gsterilir ancak trenler ierik olarak ne gsterirse gstersin,
36

bunlar ayn zamanda trenle ilgili olmayan davran ve dnlerin de

iine iler. Bunun anlam trenlerin belirli zamanlardan tamasdr.
Dolaysyla aslnda ritellerin topluluk yelerinin yaamna deer ve anlam
kazandrdn sylemek mmkndr.
Ritellerin gz ard edilemeyecek dier bir zellii de yinelenmesidir.
Yinelenme, gemile ilikiyi kurmasndan ziyade, ritellerin srekliliinin
hi kesintiye uramam olduu dncesini bellee yerletirmektir. Bu
dnce kanlmaz olarak gemiin bugnde yaanmas ya da bugn,
gemiin yeniden retilmesi halinde karmza kar ki bu Assmannn da
altn izdii zere kltrel bellein insan yaamna nasl iki boyutluluk ve
zamanllk kazandrdna iyi bir rnek tekil eder. Assmann bunun yan
sra, gemiin devamnn dinin zn oluturduu iddiasndadr. nk
Assmanna gre modern gndelik hayatta zaman tamamen seklerdir ve u
an zmseyen pratikler sunar. Bu nedenle tek boyutludur.
Dier bir teoriye gre de halk enlikleri, toplumsal kurtulu yolunda,
simgesel yolla gsterme aracnn bir manivela olarak kullanld dzenekler
olarak okunmaldr.
Karnaval ya da enlik, halkn iinde tek tek yelerin insan topluluunun
ayrlmaz paralar durumuna geldikleri, bylece halkn ksnl maddi
bedensel birliinin ayrmna vard bir kolektivite olarak, kendi bildii
biimde rgtlendii bir eylem olarak grlmektedir. Byle bir kolektif
varl tek beden durumuna getirerek eitli halk enlikleri, halka, var
olan kategorilerin deil, topyann, iinde tm insanlarn maddi bollua,
zgrle, eitlie, kardelie ulama baars kazanlaca gelecekteki
durumun imgesini salayacaklar sylenebilir.
(Connerton,1999:80)

37

Assmanna gre riteller, grubun kimliini koruyucu bilginin srekliliini

garanti ettii srece, kltrn yeni kuaklara aktarlma sreci tekrarlama
biiminde yaanr.
Grld zere, her halkarda, dinin ve ritellerin bir kltr iinde
gemii yaratma ilevini stlendii dorudur. Burada bahsedilen, ritellerin
ve kurumlarn genel ilevi hatrlamak, canlandrmak ve tekrarlamak yoluyla
gemiin devamna arac olmaktr. Kltrel bellein ve dolaysyla kltrel
ya da dini kimliin ina sreci ve kanonsal yapya boyun eme, riteller,
kanonun (eyh, amca) varl araclyla, ayn zamanda en doru, kutsal ve
en sekin topluluk dncesiyle birleerek ak ekilde yaanr.
3.4. Anlarlar: Gemii ve imdinin Yeniden retimi
Gemi, yaayan bellekte uygulanmaya devam ettii srece var olur ve
imdiki zamann ihtiyalarna da hizmet ettii mddete hatrlanr. Szl
kltrlerde gemi yabanc deil tam olarak topluluun kendisidir. Bu
gemii kuaktan kuaa tayan pek ok ara vardr. Bu aralar, arklar,
ritelleri gerekletiren ve hatrlatan bellek adam (Misztal, 2003:29) ya
da yerel baz bilgilerdir. Ancak en nemlisi anlatlardr nk Fentress ve
Wickhama gre szl gelenek; mitoloji, soybilim ve anlatlarn
birlemesidir.
Bugne ve yarna ebedi gibi bakan bir toplum, dn yok olmaktan
kurtarmaya alr; gemi hatrlanarak yeniden kurulur. nsann
hatrlamas, ayn zamanda duygusal bir sretir, duygular harekete
geirir. Duygular harekete geirecek bir hafza oluumu iin, toplumsal
bellein iindeki her trl esin verici eleman devreye sokulur.
(Turul, 2010:37)

38

Toplumsal bellein iinde esin veren balca aralar anlatlar ve mitoslardr.

Bellek, gemii reten ve yeniden reten bir hatrlama kapasitesidir ve bu
anlatlar, historiografya ve temsiller araclyla gerekleir. Kltrel
bellein mitler gibi tarihsel bir zemini vardr ve dntrc olabilir.
Rodriguez ve Fortiese gre mitler ya da anlatlar tarihsel kklere sahip
olaylar aktarmak iin olduka gl aralardr ve kltrel bellei byk
lde tarlar. (Rodriguez & Forties, 2007:12)

Bu aktarma eylemi,

aktarlanlar devamllk saladndan ayn zamanda bir yeniden retim

srecidir. Anlatlar, insan dncesinin aktif biimlendirme fonksiyonuna
hizmet eder. Anlatnn kendisi bireyler dolatka dolar, gelitirilir, bir
btn halinde toplanr, temsil edilir ve bylece bireyler araclyla
hatrlanr ve birletirilir.
Gemi her ne kadar kolektif olarak deneyimlenmemise de kolektif olarak
biimlendirilmitir. Gemi sembolik etkileimler, anlatlar ve sylemler
araclyla imdi halini alr ve bellek ile beraber bir rndr; kabul edilen
kimlii oluturur ve yeniden ina eder. (Antze&Lambek,1996:160) Kltrn
btn yeleri gemiteki kutsallklar ve kahramanlklar iinden kavrayarak
ortak bellein gelitirilmesine yardmc olur. Btn uluslar ve gruplar
nereden geldiklerini ve ontolojik olarak varlklarn anlamlandrabilmek
amacyla mitler ve hikayeler kurarlar. Gelenekler, riteller ve kutlamalar
araclyla da grubu yeniden bir araya getirir veya balarn glendirir;
bylece birlik onaylanr. Bu srete biz hatrlanr onlar darda
braklr. (Eyerman,2004:162)

39

Connerton, az ok resmi olmayan biimde sylenmi anlatlarn rn olan

tarihlerin retilmesinin, karakteristik insan eylemlerinin saptanmas yolunda
temel bir etkinlie dntn iddia eder ve bunun her trl ortak bellein
zellii olduunun altn izer. Bunun iin bir ky yaam rnei sunar.
Kyde konuulan pek ok ey henz gn sona ermeden birilerine anlatlr ve
olaylar yaayan kimselerin anlattklarna dayandrlr. Bu bir kyn resmi
olmayan yollardan komnal tarihini kurageldii anlamna gelir ve bu eylem
sona erdirilmeden srp giden bir etkinliktir. (Connerton,1999:32)
3.5. Nusayrilerde Kltrel Bellek ve Hatrlama
Samanda, gndelik hayatn birliktelik ve birlikte vakit geirme
eylemleriyle var eder. Etkileimin ve alkanlklarn olduka yksek
olduunu sylemek yanl olmaz. Kadnlarn arlkta tek balarna vakit
geirmemeleri ve erkeklerin sayca daha serbest iler yaptklar da gz
nne alnrsa, sosyal ortamlarda (kahvehane, lokal, dernek, halkevleri, altn
gnleri.vb) geirilen zamann pek ok bilgiyi kiiden kiiye aktarabilecek
kadar ok olduu ve kiileri bir araya getirecek pek ok mekan olduu
rahatlkla sylenebilir. Connertonn ortaya att toplumsal alkanlklar
bellei bu noktada nem kazanmaktadr. Connerton bireysel alkanlklarn
kii iin her ne kadar nemli olsa da toplumsal balamda aranan lt
yerine getirecek dzeyde olmadn belirtir. Bu nedenle toplumsal bir
alkanlktan sz ediyorsak, anlam greneksel beklentilerde aramalyz.
(Connerton, 1999: 65) Ayrca, bu alkanln toplumsal bakmdan
onaylanan bir performans olarak uygulanabilirlik tamas gerekir.
Dolaysyla, Arap Alevi cemaati hem ritelleri hem de toplumsal40

uygulaymsal performanslar asndan anmsamay salayacak unsurlarn

pek ounu gerekletirir.
Trenler Arap Alevi cemaati iin en nemli diyebileceimiz bellek kurucu
elerindendir. Nusayrilie gei ritelleri, bayramlar ve her bayramda
kesilen kurbanlar, ve buna bal gerekletirilen riteller gndelik hayatn
merkezinde olduu gibi inanc hatrlatmaya ynelik pratiklerin de banda
gelir. Arap Alevi ritellerine en byk olarak nitelendirilen ve katlmn
ok yksek olduu bayram ve Nusayrilie gei ritelleri rnek olarak
verilebilir.
3.5.1. Nusayrilie Giri Treni ve Amcalk Kurumu
Nusayrilikte hatrlama figrleri ve Nusayri kltrel belleinin ileyi biimi
aratrlmaya baland anda belirtilmesi gereken en nemli noktalardan
biri amcalk kurumu ve Nusayrilie giri ritelleridir. Burada alt
izilmesi gereken iki nokta kurumsallam bir ritelin uygulaymsal yaps
ya da ileyii ve dinsel trenin dilidir. Connerton dinsel tren dilinin belli
bir eylem biimi olduunu syler ve bu dilin kendi iinde, kendisinin bir
eylemi olduunu vurgular. (Connerton, 1999:67) Dolaysyla bu eylemin
doasnda iki zellik vardr. Bu iki zellik dil elerinin varl ve etkililii
ve dinsel trenin bellek destekleme arac olarak ne kadar gl ilediidir.
Nusayrilie giri ritelleri, Nusayriler iin btn inanc ve srr ayakta tutan
temel sistemdir. nk sr ve Nusayri doktrini, gereklie ve Nusayri
felsefesine hakim olmann yolu bu geleneksel dinsel trenden geer. Bu
tren yle merkezi bir noktada durur ki bu eitimi almayan ocuk cemaatin
41

bir yesi olarak bile grlmeyebilir. Bu ritelin yalnzca erkeklere

zorunlu olup, uyguland kadnlara srrn verilmediini de vurgulamak
nemlidir. Devreye giren unsurlar bu dinsel trene ve ileyiine nasl bir
kutsallk atfedildiini anlamak iin yeterlidir: dngsel zaman, dil ve sr.
Connerton trenler iinde en yaygn kullanlan elerin, fiiller, lanet
okumalar ve ant imeler olduunu belirtir. (Connerton, 1999:70)
Nusayrilikte de bu sistem ayn ekilde iler. Nusayrilik eitimi alacak olan
aday, amcasnn, yani din reticisinin yannda yaayp btn bir
retiyi kendi diliyle renir ve bu doktrini hayatnn her aamasnda, her
yerinde kullanacana, artk dini balamda yetikin biri olarak srr deifre
etmeyeceine ant ierek, amcas hazr olduunu dnd zaman evine
dner.
Amcalk

kurumunun

temel

ilevi

ortak

hafzaya

sahip

bireyler

yetitirmektir. Amca ve ailesi ile kurulan akrabalk kimlik ierisinde bir

btnleme ve dayanmaya iaret eder. Oluturulan akrabalk ayn zamanda
iki aile arasnda sosyal balarn da glenmesini salar. Aday, eitimini
tamamlamadan nce ve tamamladktan sonra, aile yeleri amcay yemee
davet eder. Bu, aday ile amcann birbirini tanmas ve kurulan akrabaln
resmilemesi iin gelenekselleen bir uygulamadr. Ayrca aday amcasnn
evinde kald srece amcas, yengesi ve varsa onlarn ocuklar adayn
ailesidir. Dolaysyla artk eitimi veren amcasnn ocuklar -dindenkardeleridir. Bu nedenle Nusayrilerde bu akrabaln kurulduu aileler
arasnda evlilik yasaktr. Bu durum ierideki kardeliin yansmasdr.
Eitimini tamamlayan aday, artk ayrm ve biz, onlar dilini

42

kullanmaya balamtr. Dinsel trenin bu biimcilik zellii ve bilginin

kuaktan kuaa aktarlmas, Nusayrilie girii temel bir kltrel bellek
taycs ve reticisi haline getirir.
Kimliin simgesel biimleri, Nusayri etno-dinsel kimliinden bahsederken
kanlmaz olarak karmza kar. Dilde var olan yalnzca zahir, yani
grnendir; ancak gerein bilgisi Nusayri iin grnenin tesinde kalbinde,
cevizin krlp iindeki bilgiye ulalmas gibidir. Bu bilgi nura ulamak
dolaysyla srra ehil olmaktr. Simgesel olarak dine giri ritelinden sonra
artk bireyin kimliinin inas tamamlanmtr. Yaplan grmelerde en ok
dikkati eken noktalardan biri, iki erkek ocuun bu batn bilgiye
erimenin hayatlarn nasl dorudan deitirdiini ifade etmeleriydi.
Bu eitimi almadan nce din ve inanmann ne kadar nemli ve hayati
olduunu hi dnmemitim. Kendi adma, bu eitimden nce Allaha
inanyorum demek yetiyordu. Ben rendikten sonra gven iinde ve tam
hissetmeye baladm. lk rendiimde ok huzurluydum nk ileriye
bakarken doruyu ve yanl ok net ekilde ayrt etmeye baladm.
Gemie dair o kadar ok ey reniyorsun ki o hatalar ve o zamanlarda
verilen mcadeleyi o zaman rendim. Hayata bakm tmyle deiti
demek yanl olmaz.
(Tolga,16, renci)
Beni en ok etkileyen konulardan biri bana reten amcamd. Amcam
ayn zamanda Hatayn en nemli eyhlerinden biri. Onun bu dini yaay
biimini grdm bir ay onunla yaadm ve u an rnek aldm nadir
insanlardan biri. rnein, benim amcam kendine zarar verebileceini
dnd hibir eyi yapmaz, kahve bile imez. nk ses tellerine
zarar verebilir diye dnyordu. Dinden kardelerimi yetitirme biimini
grdm. Arndm ve artk namazlara katldmda o cemaatin bir paras
olduumu ok daha derinden hissediyorum
(Yaln,17, renci)

Grld

zere,

zellikle

srr

renmek

Nusayri

varln

anlamlandrmakla kalmyor, ayn zamanda, kii kendini tam olarak

tanmlyor. Aslnda, burada aka vurgulanan, srrn edinimi zerinden

43

etno-dinsel kimliin nasl ina edildiidir. Riteller kimlik sisteminin alt

yapsn, kimlii kollayc anlamn akt kanallar, damarlar oluturur.
Kltrel anlam, Nusayriler iin, zaten gerekliin ve dzenin kendisidir.
Her yerde ortaya kan dzensizlik ve rme eilimine kar dzen
ritel yoluyla korunmal ve yeniden retilmelidir. Nusayrilerde ritel
iletiim (Assmann, 2001:143) kimlik ile dorudan ilikilidir. nk ortak
bellek kimlii kollayan bilginin dolamn salar ve her an yeniden retir.
Burada retilen de kuaklar boyunca aktarlan ve amcalk kurumu sayesinde
aktarlacak olan bir kltrel sisteme denk der.
Nusayri cemaati iin, daha nceden belirtildii zere, en ok ne kan
ritel, dine giri ritelidir. nk sr bu ritel araclyla renilir ve ite
salanan kesin birliin bellee yerlemesi bu ritel ile salanr. Ayrca
Nusayrilikte kutsal zamanlarn ve mekanlarn okluu hem ritelleri sayca
arttrr hem de topluluk iinde bu ritellere katlma ykmll duygusunu
arttrr. Erkekler her ritelde namaz klarak srr balca hatrlama olgusu
olarak- tekrarlar, bylece hatrlar, kadnlar kutsal mekanlara ocuklaryla ve
genelde topluca giderek hem bedensel pratikleri ocuklarna aktarr hem de
zamann ve mekann kutsalln hatrlar.
3.5.2. Bayramlar
Nusayri bayramlarnda en ok vurgu yaplan unsurlardan biri birliktelik ve
eitliktir. Bu nedenle bayramlarda yaplan yemekler ve ayrca sklkla
kesilen adak kurbanlar mmkn olduunca ok kiiye datlr. Topluluk
ierisinde hi kimse yalnz kalmad gibi bu ritellerin insanlara yardm

44

etme anlamnda ne kadar nemli olduu vurgusu her zaman yaplr. Bu

bayram zamanlarnda trenin, kimin evinde yaplaca, saat kata
balayaca bilgileri her eve bir grevli tarafndan bildirilir. Bu durum
dayanma ve etkileimin ne kadar st dzeyde olduunu gsteren
rneklerin banda gelmektedir. nk bu zaman kutsallatran ve bu
zamana nasl bir deer atfedildiini ne karan, ayn zamanda ailenin en
knden en byne herkesin ahit olduu bir pratiktir.
Nusayri bayramlar zamanlarna gre ikiye ayrlr. Arife gn le vakti
balayp ertesi gn gece yarsna kadar sren zamana id (bayram), sadece
bir gn ierisinde yaplan ve o gn gnein douundan gece yarsna kadar
sren zamana leyl-i (Arapada lel gece anlamna gelir) denir.
Bahsedilen byk bayram ise, yeni yln gelii (13 Ocak), adir Humm
ve Evvel Temmuz bayramlardr. Ancak, olduka byk nem atfedilen bu
kutsal gnlerin yan sra pek ok bayram vardr. Bu bayramlarda mutlaka
kurban kesilir ve Hrisi denilen kutsal yemek piirilir. Cemaat bu
bayramlarda toplanr ve toplu namazlar gerekletirir. Bu namaz, Snni
pratiklerinden farkl olarak, evlerde ve ziyaretlerin namaz iin ayrlm
mekanlarnda, yemekten nce gerekletirilir.
zellikle Evvel Temmuz bayram bereket bayram olarak bilinir ve son on
yldr festival eklinde kutlanmaktadr. Nusayriler bu bayramn be bin
yllk bir gemii olduunu syler ve her seferinde gelenek ve greneklerin
unutulmamas zerine etkinlikler dahil edilerek bu bayram kutlanr. Bu
durum Connertonn gemi bir tarihin olaylar kmesinin bir tren

45

biiminde anlp kutlanarak gemiin srdrld yolundaki ak savn

onaylamaktadr. (Connerton,1999:72)
Nusayriler iin adir Humm en byk bayram olarak kabul edilir. Bunun
nedeni hem nemli bir olayn anlmas ve bylece yaplan hakszln tekrar
tekrar hatrlatlarak bellee ilenmesi hem de ok eski zamanlarda vuku
bulmu olmasdr.
Hatralarn, ayn ekilde, bir dier dayanak noktas da yaanan mekanlardr.
Mekan, aidiyet duygusunu glendirir; dolaysyla, kendini zel kimliiyle
belirlemek ve aidiyet duygusunu glendirmek isteyen her grup ortak
mekanlar yaratr. Samanda, Nusayri nfusunun en yksek olduu ile
olarak Nusayri belleinde aidiyet duygusunu en ok yaatan mekandr. yle
ki Samanda ierisinde yaayanlarn hem kendine ait bir mekan dili
olumu hem de birliktelik duygusu olduka gelimitir. Grmelerden
alntlanm aadaki ifade aka bunun rneini sunmaktadr.
Nereye gidersen git, Samandadaki bu gkyzn bulamazsn. Ben
yllarca dolatm bu lkenin drt bir yann. nce insana o kadar zgr
geliyor ki. Ama gel gr ki buradaki insanmn, aalarn hatta
gkyzmn bile kokusunu zledim.
(Esra, 38, retmen)

Yukarda anlatlan hatrlama figrleri Nusayri ortak bilincinin ve birliinin

salanmas iin bavurulan figrlerdir. Nusayriler, belleini ve kimliini
farkl yollarla korurlar. Mitler, hikayeler ve kimlii simgeletirme
biimleriyle hem gemii kurar hem de imdiyi yeniden ina eder. Bu
nedenle, aadaki blmde anlatlarn Nusayri kltrel belleini nasl
rettii zerinde durulmutur.

46

3.5.3. Anlatlar ve Hatrlama Figrleri

Bellek ve kimliin birbirine bal olmas yalnzca kimliin bellekte
kklenmesinden deil, ayn zamanda, hatrlanann varsaylan kimlikle
tanmlanmasndan kaynaklanr. Birey ne hatrlyorsa odur. (Misztal, 2003:
135) Dier bir taraftan, hatrlanan gemi eylemlerinin ya da olularnn
yan sra, btn bunlar hatrlamann kiinin kendisini gemi pratikleri
uygulayanlarla tanmlamas olduka nemlidir.
Nusayrilerde, Batni inanlarn pek ounda olduu gibi, gemite yaam
kutsallk atfedilen kiiler zerinden anlatlanlar bellei her ynden
gelitirir. rnein, Nusayrilerde, mrn ibadetle, gsteriten uzak, dinen
yasak eylerden kanm ve kimseye ktlk yapmadan geirmi kii ve
dini nderlerin mezarlarn trbe haline getirme inanc vardr. (Sertel, 2005:
135) Bu trbelere ziyaret denir. Bu ziyaretlere sklkla gidilmesinin
bellee etkisi bir yana ziyaretlerin ve bu kiilerin hikayelerinin anlatlmas
bellekte her zaman ok daha etkili olmu ve kutsall bellee yklemitir.
Nusayri cemaati iin anlatlar gndelik hayatn bir paras olmasnn yan
sra din eitiminin de ok nemli bir parasdr. Anlatlan hikayeler, kltrel
eleri anlamlandrmak, gemiteki kahramanlklar aktarmak ve ayn
zamanda kimlii anlamlandrmak iin olduka sk bavurulan bellek kurucu
unsurlardr. Aada yaplan grmelerde anlatlan ve baz Nusayri
kaynaklardan alntlanan hikayeler Nusayri belleinde gemiin ve biz in
nasl kurgulandn aka gstermektedir.

47

Hz. Ali, her gn sabah namazna ge kalrm. Sahabelerden biri olan

mer Hz. Aliye sabah namazna niin ge kaldn. Hz. Ali, ya mer!
Herkesin ksmetini dattktan sonra sabah namazna gelirim. Bir gn,
mer, bir bcei kutunun iine koymu. Kutunun azn da skca
kapattktan sonra cebine saklam. Hz. Ali, bir gn yine sabah namazna
ge kalm. mer, ya Ali! Herkesin ksmetini dattn m? Hz. Alide
herkesin ksmetini datp sabah namazna yle geldim. mer, ya Ali!
Unuttuun bir ey yok mu? Bunun zerine Hz. Ali, mere cebindeki
kutuya bak demi. Kutuyu aan mer, kutunun iinin yosunladn
grm. Bu duruma mer, arp kalm. Ali ldrldnde ona
inananlar dediler ki O lmemitir, sadece nurlar lemindeki makamna
gitmitir. nk O, evvel ve ahir olandr, Ondan ncesi ve sonras
yoktur. Ancak kfirler, inanlarn bu szlerine inanmadlar ve fesat
karmaya altlar. Kendilerini hakl kartp Alinin ldn
ispatlamak iin Alinin bedeninin ykand yere gittiler. Bir baktlar ki
ykanan beden Ali, bedeni ykayan Ali, bedeni mezara gtrmek iin
deveye ykleyen kii Ali, deveyi sren kii Ali.
(zbek, 2006:97)
Benim dedem, 15 ya da 16 yandayken ayandan bir sorun yaam.
Bu sorunu doktorlarda dahil, hi kimse zememi. Bir gn ryasnda,
Harbiye tarafndan Yusuf el-Hekim adnda kerametli bir kii ona
grnm: Dedeme olum, niye alyorsun? Oda ayandan sorunu
olduunu, bu yzden aladn anlatm. Bunun zerine, Yusuf elHekim, dedeme kendisinin bulunduu trbeye gelmesini sylemi.
Ryasndan birka gn sonra da dedem, Harbiyeye gitmi. Trbeye
varmadan nce, bir aacn altnda uyuya kalm. Yusuf el-Hekim yeniden
ryasna girmi. Dedeme niin oraya geldiini sormu. Oda ayam
iyiletirmek iin geldim demi. Yusuf el-Hekimde ayan iyileirse
Allah adna ne yapacan sormu. Dedemde kurban, keseceini
sylemi. Yusuf el-Hekimde namaz [kendisinin] kldracan
syledikten sonra, dedeme Oraya varnca eline bir pamuk al, ayana
sr demi. Dedemde onun sylediklerini yapm. Birka gn sonra aya
iyilemi. Sonra trbeye gitmi, kurbann kesmi. Sra namaza gelince
dedem, namaz kldracak biri var demi, babasna. Babas hani nerede
olum diyerek dedeme kzm. Namaz o gn bir eyh kldrm. Ayn
gnn aksam, el-Hekim, dedemin ryasna girmi. Dedeme Ya Ali! Ne
yaptn sen! Adan kabul oldu mu, olmad demi. Yeniden adak kesmi,
cemaate grnmeden de el-Hekim namaz kldrm.
(zbek,2006: 99)

Nusayrilik inancnn temelini oluturan balca unsur, hikayelerden de

anlalaca zere, batn olandr. nan ve topluluun sekin ve
dierlerinden farkl olduu vurgusu zellikle anlatlar araclyla yaplr.
Nusayri kendini anlalmama ve bu anlatlar zahir balamda hi kimsenin
anlayamayaca zerinden anlamlandrr. Hz. Ali, Yusuf el-Hekim ve Hz.

48

Hzr gibi figrler Nusayri retisinin temelinde byk nem tar. Bu genel
anlamda Trkiye Alevileri iin geerlidir ancak Nusayri cemaati asndan
yklenen Batni anlamlar dolaysz ekilde Nusayri kimliini ve gemiini
ina eder. Anlatlar ve toplumsal bellek yalnzca gemii yanstmaz, ayn
zamanda kiilere simgesel ereveler salayarak gerek olan imdiyi de
ekillendirir. Dier bir deyile karakteri gerei bellek stratejiktir ve imdiyi
etkileyebilecek gtedir ve tam da bu nedenle bellek yanstr, programlar ve
imdiyi dzenler.
Anlatnn prototipi hem edebi alanda hem de konuma dilinde
hikayenin kendisidir. Hikayeler yalnzca geici ve sral bir dzene
sahip anlatlar olmakla kalmayp ayn zamanda gerek olaylar veya
tarihsel betimlemelerle uyumazlk gsteren metinler olarak
tanmlanabilir. Bu anlatlar beklenmeyen dolaysyla olaanst eylemleri
ierir ve bu eylemler tepki ya da uyarlama eklinde karmza kar.
(De Fina, 2003:12)

De Finann altn izdii uyarlama Nusayri anlatlarnn ierisindeki mistik

eleri ve bylece bu hikayelerin Hz. Hzr ya da Hz. Aliye yklenen
mthi g ile inancn gnmzde de kendini nasl yeniden reterek
toplumsal bellekte kutsall zmsettiini ak ekilde anlatmaktadr. Hz.
Hzr, Nusayri kltrel belleinde bir klt olmasnn yan sra ad efsanelere
karm, lmszlk erbeti, ab--hayat, imi kutsal bir ahsiyettir. Cemaat
inannda lmszle kavumu ulu bir kimsedir. Hz. Ali ile Hz. Hzr
zdeletirilmitir. Hatta inanca gre Hzr her mminin evine uramtr.
Bu balamda Hz. Ali ve Hzr anlatlar zellikle henz dine giri ritelini
deneyimlememi erkek ocuklarna ya da srrn retilmedii kz
ocuklarna

dini

eitim

verilirken

49

en

ok

bavurulan

bellek

destekleyicileridir.

Aada Onarlnn Hzr sylencelerinden bir rnek

anlat sunulmutur.
Bir gn Hz. Musaya sorarlar: Ya Musa, acaba dnyada sensen daha
akll var m? Hz. Musa dnmeye balar. O anda gayb leminden
kulana bir ses gelir: Ya Musa! Yol ekmeini al, arkadanla k, iki
denizin birletii yere varnca, senden daha akll kulumuzu bulursun
der. Hz. Musa bu ses zerine yolluunu hazrlar. Arkadann bohasnda
ise, pimi balk vardr. Musann arkada ise Yua Peygamberdir.
Birlikte yola koyulurlar. Uzun sren yolculuk sonras, bir pnarn banda
dinlenirler. Hz. Musa bir ta bann altna yastk gibi koyup uykuya
dalar. Arkada ise ibadet yapmak iin abdest alr. Abdest alrken, bir
damla su daarc stne srar. O anda balk dirilerek denize doru
yrr, denize atlar ve kaybolur. Bu olay karsnda Yua (a.s.) arr.
Musay uyandrmaz. Musa uyannca, arkada ona olay anlatmay
unutur. Tekrar yola koyulurlar. Bir deniz kenarna gelince yine oturup
dinlenmeye koyulurlar. Musa arkadana: Yorulduk ve acktk, azmz
getir yiyelim der. Arkada o anda olay hatrlar. Hazreti Musaya: Ya
Musa! Sen emenin banda uyurken ben abdest alp ibadet yapmak
istedim. Bir damla su daarcma serpildi. Balk o anda canland. Da
yara yara denize doru yryp kayboldu der. Hz. Musa: te
aradmz o idi! diye cevaplandrr. Tekrar geldikleri yoldan geri
dnerler. Baln dirildii emenin bana varrlar. emenin banda,
Hzr oturur durumda grrler.
(Onarl ,1999:79)

Anlatlar kimliin oluumunda ve korunmasnda merkezi bir rol oynar ve

anlamn taycsdr. (Schick, 1999:20) Gemiteki tm zaman, mekan ve
olaylar Nusayrilerin kutsal bildikleri kiilerin zerinden kurgulanarak,
cemaatin zihninde mistik bir alann yaratlmasna yol aar. Bu alan bizi
glendirerek gruba ball ve imdinin anlamn yceltir. Bireysel
bellekte nereden geldiini, kim olduunu sorgulayan cemaatin her bir yesi
iin aidiyet duygusunu yaratr. Kii, kolaylkla eritii bu anlamn artk o
kadar iindedir ki mistik alan her an gndelik hayatnn bir paras,
gemiten bugne tanan dayanma duygusu kiinin vazgeilmezidir.

50

4. tekiliin nas ve Mutlak teki

tekilii ve tekini anlamak, bu almada Nusayri topluluunun kendi
cemaati ve mekan dnda olan unsurlar nasl tanmladn anlamak
amacyla nemlidir. tekilik sylemi, hem Nusayrilerin alglan
biimlerini hem de Nusayrilerin dary alglama biimlerini kavramak
asndan vurgulanmaldr.
Kimlik kiilerin kendilerini anlamlandrmalar, bakalaryla paylalanlar ve
bakalarndan nasl farkllatn belirtmek iin kullanlan ifadelerden
biridir. Bellek ve kimlik ilikisi, daha nce de belirtildii gibi, birbirine
baldr. Misztal, kimlik ve bellein birbirinden ayrlamaz olmasn kimliin
yalnzca bellekte kklemesine deil ayn zamanda hatrlanann varsaylan
kimlik ile tanmlanmasna da balar. (Misztal,2003:133)
Gnmz kimlik tartmalarna baklacak olursa, kimlik hibir zaman
tamamlanm deildir, fakat ina halinde bir sretir. (Schick, 1999:19)
Bireylerin kimlikleri kadar toplumlarn, cemaatlerin, uluslarn, etnik
gruplarn kimlikleri de ina halindedir ve srekli yeniden retilir. Kimliin
inas ift ynl iler. Benliin inas ayn zamanda tekinin de inasdr.
teki ve ben ezamanl ve karlkl olarak ina edilir. tekine referans
vermeden, tekinin kim ya da ne olduunu sylemeden benin snrlarn
izmek

mmkn

deildir.

rnein,

Batnn

gelimiliinden

bahsedebilmek iin bir tekiye yani geri kalm bir Dou tasvirine
ihtiya vardr; ya da Dounun geri kalmln ilan etmek ancak
Batnn gelimiliiyle karlatrlarak mmkn olabilir. Beni

51

tekinden ayran snrlar, bir tarafta olan ve dier tarafta olmayan

zelliklerin ayrntlaryla ekillenir barbarlk, gelimilik, ahlakszlk,
erdem, rasyonellik gibi. Bauman, ben ve teki tartmasn, biz ve onlar
tanmlayarak cemaatlerde bu durumun nasl olutuunu yanstacak bir
boyuta tamtr.
Biz ve Onlar ayrm bazen sosyolojide i grup ve d grup ayrm
olarak verilir. Bu zt tutumlar ifti birbirinden ayrlmaz; d grup
duyusu olmakszn i grup duygusu olamaz, ve tabii tersi de geerlidir.
Bu kavramsal-davransal ztln iki yesi birbirini tamamlar ve
koullandrr; onlar btn anlamlarn ztlarndan alrlar. Onlarn olan
bizim olmaz ve onlar biz deildir; biz ve onlar ancak birlikte,
karlkl atma iinde anlalabilir. Ben kendi i grubumu ancak belli
bir teki grubu onlar olarak grdm iin biz olarak grrm. ki
zt grup adeta benim dnya haritamda uzlamaz bir ilikinin iki kutbunda
younlamtr ve iki grubu benim iin gerek yapan ve sahip
olduklarn tahayyl ettiim i birlik ile tutarll inanlr klan ite bu
uzlamazlktr.
(Bauman, 2009:47)

Hi birimiz yalnzca tek bir ey ya da bir gruba ait, ve yalnzca bir kimlie
sahip deilizdir ancak hepimiz olu, aidiyet ve sahiplik diliyle
evrilmiizdir. Kltrel ya da etnik bir gruba yeliimiz deimez ve
kanlmaz ekilde atfedilmi (ascriptive) olandr. Bu nedenle kii iine
doduu mekanda grup yeleriyle bir dayanma iine girer ve bu durum
kiiyi o topluluktaki ilikiler ana dahil eden bir srete eitli
sorumluluklara tabii klar. Dayanma, toplumsal balar, atfedilen
zelliklere sahip olanlar yani doutan aidiyeti gerekletirenleri ieri
alrken dierlerini darda brakr. Laclau, toplumsal kimlik zerine
tartrken, toplumsal btnlk krizi zerinde durur. Laclau, toplumsaln
sonsuzluunu, yani herhangi bir yapsal sistemin snrl olduunu, her
zaman, denetim altna alamad bir anlam fazlasyla evrelendiini ve

52

sonuta, kendi ksmi srelerini temellendiren, yekpare ve bilinebilir bir

nesne olarak toplumun imknszln dnmeye davet eder. Dolaysyla
kimliklerin deiken oluundan dolay, kimliin farkllk zerine inas
fikrini reddeder. Bunun yerine kimliin ancak ne olmadyla yani tekini
oluturan kimliklerle ilikilendirildii zaman var olabileceini ne srer.
(Laclau,2006:105)
Karnera gre, kimlik kavramnn kendisiyle neyi kast edersek edelim,
kimlik balca biz ve onlar ayrmn ierir. Bu nedenle kimlik
kategorileri yaplandrrken ve dnyay dzenlerken bizim iin en nemli
noktadr. Biz ve onlar yalnzca iki ayr insan grubunu deil, tmyle
farkl iki tutum arasndaki duygusal balanma ve antipati, gven ve kuku,
gvenlik ve korku, ibirlii ve ekime arasndaki ayrm temsil eder. Biz
ait olduumuz grup anlamna gelir.
Bu grup iinde olanlar gayet iyi anlarm ve anladm iin nasl
srdreceimi bilirim, kendimi gvenli ve evimde hissederim. Bu grup
adeta benim doal ortamm, iinde olmaktan holandm ve huzur iinde
dndm yerdir. Onlar ise tersine ne ait olmay isteyebileceim, ne de
istediim bir grubu anlatr. Dolaysyla o grupta neler olup bittiine
ilikin gzmde canlanan eyler, belli belirsiz ve kopuk kopuktur; o
grubun ileyiine ilikin pek bilgim yoktur ve bu yzden o grubun yapt
her ne ise benim iin genelde kestirilemez ve ayn ekilde korkutucu
eylerdir.
(Bauman, 2000:45)

D grup, tam da i grubun kendi hayali zdddr ve i grubun z-kimlii,

tutarll, kendi iindeki dayanmas ve duygusal gvenlii iin ona
ihtiyac vardr. grubun ihtiyalar erevesinde ibirliine hazr olmak
adeta bir kat ile ibirliini reddetmenin gerekesidir. (Bauman, 2000:46)

53

Ben ve tekiyi, i grup ve d grubu belirlemenin hem ncl koulu hem de

sonucu bir kimlik inasn ierir. Kimliin insanda egemen olan benin
anlatlar belirleyicidir. Egemen ben, hem kendisinin hem tekinin
snrlarn anlatlar, iktidar pratikleri, temsiller araclyla izer. Bu
noktadan bakldnda tekinin kendi kimliini belirleme, temsil etme ya
da koruma asndan pek sz sahibi deildir.
4.1. Mutlak tekinin nas
Biz oluumunun ve varlnn dildeki sylemler ierisinde yerlemi
olmas cemaat tasavvurunun merkezindedir. Biz ve bizden olanolmayan syleminin Nusayri cemaati ierisindeki yansmalarnn mutlak
tekini kltrel bellekte her an yeniden reten bir mekanizma halinde nasl
ilediini bilmek, cemaatin etno-dinsel kimliini korumak iin ierideki
oluumu ina ediini grebilmek demektir.
Dier yandan Nusayri kimliinin inas, yeniden retimi, politik angajman
ve direni srecindeki referanslarn dnmn grmek iin, egemenin
tekisi olan Nusayri cemaatinin kendi tekilerini nasl belirlediini ve
hatrladn incelemek nemlidir. Dahas, kltrel bellein ve dolaysyla
kimliin oluumunda mekansal pratiklerin bu denli nemli rol oynad bir
cemaat iin kimlikte olduu kadar mekansal ayrm da olduka nemlidir.
Ben-teki ayrmnn snrlar ayn zamanda buras ve oras ayrmnn da
snrlarn belirler. Buras, benin ya da bizin ikamet ettii, bende
olanla ekillenmi mekana iaret ederken oras, tekinin, onlarn, yani
bizden

olmayann

mekanna

iaret

54

eder.

Arap

Alevi

nfusun

ounluunun Samanda snrlar ierisinde kalmas ben tanmn Hatay

ya da Antakyallk zerinden deil, Samandallk zerinden kurgulanmas
buna rnek olarak gsterilebilir. Samanda tekil, snrlar belirlenmi ve
zgl bir alan temsil etmektedir.
tekiliin inas Nusayri topluluu iin pek ok ekilde ve etkiyle
gereklemi ve gereklemektedir. Kltrel bellek tekini yeniden
retmekte

ve

dolaysyla

topluluun

kendisini

anlaml

klmasn

salamaktadr. Bellein inas, ieride topluluun inan sistemini riteller,

anlatlar yoluyla srekli hale getirirken, bir yandan dary yani bizden
olmayan kurmaktadr. Hatrlama figrleri ve bal bana anlatlarn
kendileri tekini -topluluun kendi kltrel kimliini var etmek iin- ina
ettii karlkl bir durum oluturur. Hatrlama pek ok ekilde
gerekleebilir. Anlatlarn, kltrel bellein inas asndan ne kadar
nemli bir yer tuttuu daha nceki blmlerde vurgulanmt. tekilii
kurarken Nusayriler iin en belirgin olan anlatlarn daha travmatik
dzeyde olan gemite yaanm olaylar olduu sylenebilir. Misztal,
travmann insan deneyiminin en u noktalarn temsil ettiini ve kolektif
kimliklerin arlkta angaje olduklar olaylar olduunu syler. (Misztal,
2003:139) Nusayriler zelinde bu travma ounlukla Osmanl Devleti
zamannda yaanan olaylardr. Hdr Aslana gre, Aleviler (tm Trkiye
Alevileri) Osmanlnn 600 yllk tarihinde 46 katliam hareketi ile kar
karya kalmtr. Alevilere kar yaplan katliamlar, Osmanllarla snrl
kalmam, Cumhuriyet dneminde boyutlar Osmanlya gre kk de olsa,
onlarca defa Aleviler katledilmitir. Daha nemli olan nokta ise udur:

55

Aslan, bu katliamlarn tesadfi deil egemen anlayn planl bir uygulamas

olduunu syler. (Aslan,1998:67) Bunun planl olduu dncesi ve
dolaysyla her an d grubun tehdidi altnda bulunma duygu yaps,
Nusayriler iin de kolektif olarak bellekte yerlemi bir durumdur. Bu
durumda kimliini teki ile anlamlandran Nusayriler iin asl sorulmas
gereken sorulardan bir tanesi de, Nusayrinin tekisinin ya da tekilerinin
kimler olduu sorusudur.
Nusayrilerin genel anlamda tekiletirdikleri ve kendilerini tanmlamada
bavurduklar mutlak teki Snnilerdir. Bu balamda kiinin ne olduu
sorusuna yant aranrken ne olmadn tanmlamas teki ni sorgularken
nemli noktalardan biridir. Snni, Nusayri zelinde biz den olmayandr
nk Snni inansal zden uzaklam ya da bu z bir ekilde tahrif
etmitir.
Snnilie ynelik dier bir kar k da gnmz Trkiyesinde Snnilik
propagandasnn yaygn ekilde yaplmasdr. (Keser, 2005:231) Snni din
adamlarnn, slam yorumlar hakknda ok ar ifadeler kullanarak
propaganda yapmalar ve bu tarz sylemlerin ulusal medyada yer almas
Snnilerin teki olarak grlmesini canl tutmaktadr. Yaplan grmelerde
ortaya kan en nemli konulardan biri Aleviliin yok saylmas
meselesidir. Trkiyede her Mslmann Snni hatta Hanefi mezhebine
aitmi gibi temsil edilmesi, ayn zamanda eitim-retim kurumlarnda ya
da Diyanet ierisinde srekli hakim ideolojinin zerinden hareket edilmesi,

56

Nusayri topluluunun tepkilerinin bymesine ve gizliliini daha fazla

koruma ihtiyacna yol amaktadr.
Sylemsel olarak en ok dikkati eken dier bir unsur, grmelerde de
ortaya kan ortak iddia Onlar bizi sevmez dncesidir. Snnilerin eitli
nyarglar ve kalpyarglar (stereotype) Nusayriler iin, zaten bal bana
tehdit unsurudur. Artk topluluk iin ne yaparsak yapalm, onlar zulm
etmi ve biz i tehdit olarak algladklar anda yine zulmedecek bir egemen
tekiler topluluudur. Bauman, bununla ilgili olarak u gr belirtir ki
Nusayri topluluunun mutlak tekine kar gelitirdii duygu yaplarn
olduka iyi zetlemektedir:
D gruba kar, genellikle kar tarafn dmanl ve kt niyetine
zorunlu bir yant olarak gsterilen dmanlk, kuku ve saldrganlk bir
nyarg dourur ve zamanla bu nyarg tarafndan ilerletilir. nyarg
dmanlarda olabilecek herhangi bir erdemin, gerek ya da hayali
kusurlarn abartma eilimi ile katlanarak dorudan reddi anlamna gelir.
Dman ilan edilenlerin eylemleri yle bir yorumlanr ki ne yaparsan
yap, ne sylersen syle, yerden yere vurulacak ve sana kar kant olarak
kullanlacaktr ilkesine uygun olarak yaplanlarda ktcl drtler
bulunur.
(Bauman, 2009:58)

Bu durum karlkllk tar nk tekiletirme iki tarafl iler. Snni inan

sistemi arlkl ekilde retilen, kabul edilen ve bilinendir. Batni olan
Nusayrilik ise ou zaman bilinmeyen bazen de kt bilinendir. Bu tam
anlamyla Nusayriler iin darda olann her zaman tehdit olarak
alglanmasna sebep olmakta hem de bellekte var olan gemi travmalarn
harekete geirmektedir.

57

Snnilerin tekiletirilmesinde en byk etkilerden biri Snnileme

korkusudur. Topluluun kendi ierisinde cemaat liderlerine kar dahi bu
konuda ciddi eletiriler yaplmaktadr. Grme yaplan kiilerden ve ayn
zamanda eyh soyundan gelen, Hamit Sayar; Nasreddin Eskiocak gibi daha
pek ok ismin Nusayrilii Snniletirmeye altndan ve Fethullah Glen,
zzettin Doan gibi kiilerle yaknlndan yaknmaktadr. Kar klan
nokta udur: Nusayrilik hem tarihi asndan hem de inan sistemi asndan
ehl-i snnetten pek ok farkllk gsterir ancak bu isimler Nusayrilii yok
sayarak kendilerince tanmlam ve tantmtr. Bu Nusayriliin Snni
yorumu demektir. Dolaysyla, Nusayriliin aktarlmas ile ilgili oluan
sorunlar ve Snni nderler ile eletirilen Nusayri nderlerinin tamamen
egemen olana hizmet ettii iddia edilmektedir. Btn bu sre ve
gereklik ihtimalleri, Snni mekanizmann Nusayrilii ktlemesinin sona
ermeyecei ve bu balamda nlem alnmas gerektii dncesini
dourmakta, Snnilerin tekiletirilmesini glendirmektedir.
Yine en nemli Alevi sylemlerinden bir tanesi, slamiyet dneminde Ali
soyundan gelen yirmi yedi torununun pe pee katlediliidir. O dnem
hakim snfa kar verilen mcadeleden dolay on iki imamn ocuklarnn
katledilii de, Snni ideolojinin Alevi olana kar her an kym
gerekletirebilecei inancn bellee yerletirmitir. Bu balamda onlar
yani ilk olarak Snni zulmn vacip grenler, biz i oluturan mutlak
teki konumunda sabitlenmitir. Nusayrilerin tekilii inas ve snrlarn
anlamak, Nusayrilikte direni mekanizmalarn anlamak ve Nusayrilerin
dar gruba kar nasl taktikler gelitirdiini anlamak amacyla nem

58

tar. Grmelerde ortaya kan konularn banda muhafazakar Snni

kesimin iddetle reddedilmi olduu gelmektedir. Farkl dnyalara sahibiz
diye tanmlanan ayrma toplumsal veya gndelik hayat pratiklerinde de
uygulanan bir algya iaret etmektedir. Samandal aktivist ve rencilerden
bir grmeci konuyla ilgili unlar belirtmitir:
Benim ahsen kzm olsa asla muhafazakar bir Snniye vermem. Bu
hem bizim toplumda kabul edilebilir bir ey deil hem de kzmn
kanlmaz olarak Snni geleneklerini srdreceini dnyorum yle
bir durumda.
(Orhan, 26, renci-aktivist)

Baka bir katlmc ise Snniler ve Nusayriler arasnda bir uyumun ya da

gerek bir anlayn olamayacann altn izerek unlar belirtiyor:
D evlilikler maalesef bizim toplumumuzda ok artt. ahsen ben
karym bu evliliklere. Bir kere bizim kltrlerimiz farkl. Bir Snni
Nusayrilii gerekte bilemez. Ayrca dier ok nemli bir sorun ocuklar
ne olacak? Ben torunlarmn Snni olmasn istemem. [Peki, solcu ya da
anlayl bir Snni ile evlenecek olsa?]
Kzm, bizim dnyalarmz
farkl. Ne olursa olsun ok zor. Snni ile evlenmek demek ocuunun
zaten Arap Alevi olmamas demek.
(Ali,65,eyh)

Bu grmelerde net ekilde anlalan konu, en ok kayg duyulan

noktalardan birinin asimilasyon olmasdr. nk dar yani mutlak
teki ile yaplan evlilikler hem toplumun yapsn bozacak hem de evlenen
kiiyi dntrecektir. Vurgulanmas nemli olan dier bir nokta da aslnda
tekinden ayrmann kimlii tanmlayc olmasndan ziyade, aynlk
sylemine yani bir sonraki blmde ayrntl ekilde ilenecek olan modern
syleme kar bir duru olmas konusudur. teki ile evlilik ya da i grupta
tekinin sakncal ilan edilmemesi modern sylemin homojenletirme
stratejisine tam olarak uyan bir pratiktir. Dolaysyla, Snni olan, Nusayri
birey iin zaten ounlua tabi olduundan kanlmaz olarak egemenin

59

stratejisine dahildir ve cemaatin mahrem grd alanlara girmesi

tehlikelidir.

5. Kltrel Bellee Kar Modernite ve Asimilasyon

5.1. Modernleme ve Etno-Dinsel Kimliin Dnm
Modernlemeyi anlamak, yalnzca kavramsal olarak deil modern kimlik
alglarn ve inasn anlamlandrmak asndan da olduka nemlidir.
Modernleme ve bununla birlikte modern ulus-devlet inas sreci etnik,
dinsel ya da kltrel deerlerin retildii kolektif bellein, ilevsellik
asndan konumunu deitirmitir. Kltrel bellek beslendii anlatlar,
riteller, zaman ve mekan gibi hatrlama figrleriyle canl ve yinelenen bir
araken, modern devlet ve modern toplum kurgusu ile kolektif hatrlamann
nasl bir unutmaya doru ilerlediini grmek, dnen kimlikler, hayatn
siyasallamas ve dini referanslarn dnmesi tartmasnda kilit rol
oynamaktadr.
Baumana gre, modernliin ka yanda olduu tartmal bir sorudur.
(Bauman, 2003:12) nemli olan modernliin ya ya da nasl tanmland
deildir. Modernlii tanmlama karmaas ve zmlenemez zellii aslnda
modernitenin bir parasdr. Modernlik, Baumana gre bir dnce
meselesi, bir kayg konusudur; kendi kendinin farknda olan, bilinli bir
pratik olduunun bilincinde olan ve durduu anda ortaya kacak boluktan
saknan bir pratiktir. Modernliin srekli ilerleyen ve dntren
mekanizmas kiiyi dngsel zamandan karan bir projedir. Tam olarak bu
nedenle, dinsel olann kendisini tartmaya atmzda, modern dncenin,

60

akl ile ynetilen bir srecin ierisindeki dinsellik ve kltrel bellei

yeniden reten tm dinsel pratikleri bu balamda yani modernite kavramyla
yeniden deerlendirmek gerekmektedir.
Modernitenin yaratt ve ayn zamanda moderniteyi besleyen kaos, lineer
ve dngsel zaman ierisinde skml getirir. Dzenin talep ettii lineer
ve sistematik dzen, bir ekilde dinsellik tarafndan tehdit altndadr. Bu
nedenle modern olan her ey, varoluun anlamlandrmalarn dntrmeye
yneliktir. Bauman bu durumu, varoluun, dzen ve kaos olarak atallat
lde moderndir; varolu, dzen ve kaos alternatiflerini ierdii lde
moderndir eklinde aklar.
Bir anlamda modern devlet, dzen kurmak adna tekbiimlilii ilevsel
klmaktadr. Ulus devlet, ulusal birlii salamak ve blnmeleri azaltmaya
almak amacyla etnik, dinsel, linguistik ve kltrel homojenlii tevik
eder grnmektedir. (Bauman, 2003:88).
Anlalaca zere modernitenin evrenselci projesi, ilerleme, rasyonelleme
ve dzenin korunmas adna snrlandrmalar getirmeye ihtiya duymutur.
Bu snrlandrmalar, tekinin ina edilmesi yani ortak zaman-mekan
dzleminden dlanmasyla gerekletirilmitir. Modernist bak as
tekini, kendisinden aa ve aslnda geici ve gayri meru statde yer
alanlar olarak tanmlamaktadr. Modernitenin geliimiyle ve modern
devletin egemen olmaya balamasyla teki kategorisine girenlerin tamam
toplumsal dzen iin farkl boyutlarda tehdit olarak grlmeye balamtr.

61

Devlet, toplumsal dzeni bozan ve tehdit eden herkes olarak tanmlad

yabanclara ve yabanc olana kar yrtt savata kulland en nemli
strateji, farkllklar benzer klan, dzeni besleyen deerler dnda kalan
tm gelenekleri yasaklayan asimilasyon stratejisidir. Dieri de yabanclar
dzenli dnyann dna srerek ve gerekli eylerden mahrum brakarak
onlar darya atan dlama stratejisidir. (Bauman, 2003:31) almann bu
blmnde bu stratejinin zellikle Nusayri topluluu zerinde nasl
dnmler gerekletirdiini ve asimilasyon stratejisinin Nusayri etnodinsel kimliinde kltrel bellein zayflatlmas ve kimlik inasnda
politikleme srecini nasl etkiledii tartlacaktr.
5.2. Egemenin Alan ve Nusayri Politik Kimlii
Demirel, Trk Modernlemesinin, akla dayal determinist ve evrenselci
ilerleme anlayn ve maddi faktrleri ne karan pozitivizmi benimseyen
bir hareket olduunu syler. (Demirel, 2002:34) Trk modernlemesi
sekler bir toplum yaratmay hedeflerken, ayn zamanda Osmanl olarak
kalmay, Trk olarak kalmay, Mslman olarak kalmay talep etmitir.
(idem, 2002:69) Siyasal sylemde Trklk dncesinin aslnda genel
olarak btn milliyeti dncelerin teki zerinden kurulduu fikrine
ska rastlanr. Trkiyede pek ok cemaat bu balamda yaratlmaya
allan bir st-kimlik sylemi ierisinde dnm, asimile olmu veya
en azndan dahil olduu bir politik alan belirlemitir.
Belirlenen politik alan topluluklarn yapsna gre deiirken, Trkiye
Alevilerinde Trk modernlemesi bir Alevi devrimi niteliinde grlm ve

62

bu yeni stratejinin balca katlmclar Aleviler olmutur. Necdet Subana

gre, Cumhuriyetin ilann izleyen byk sosyal, politik ve ekonomik
deimeler nedeniyle Alevilik sonuta en belirgin zelliklerinin birounu
yitirecei yeni bir bakalam srecine girmitir. Bu balamda Cumhuriyet
tarihi Aleviliin modernleme tarihi olarak da deerlendirilebilir. (Suba,
2010:79)

Modernleme

projesinin

Aleviliin

geleneksel

mecrasn

deitirdii phe gtrmez bir gerektir. Geleneksel olann dnmne

dier bir rnek de Akyan Erdemirin stanbuldaki Alevilerin Alevilii
yaama biimlerini anlamak amacyla gzlem ve grmeler yaparak
yazm olduu makaledir.
Aykan Erdemir makalesinde genel anlamda Trkiyedeki Alevilerin
modernleme ile birlikte nasl bir sreten getiklerini ak ekilde dile
getirmitir. Aleviler, Cumhuriyetin kurulu dneminde eit vatandalar
olarak kabul grp haklarna sahip olabilmek amacyla sekler Trkiye
Cumhuriyeti beklentilerini desteklemilerdir. Her ne kadar 1970lerde
komnist ve Krt milliyetiliini destekleyici sylemleri ile devlet
tarafndan tehdit olarak alglanm olsalar da, Souk Savan bitmesiyle
slamc radikalizm ve Krt tehdidine kar Aleviler, Kemalist, sekler ve
demokrat mttefikler olarak alglanan bir grup haline gelmitir. (Erdemir,
2005:938) Bu sre genel anlamda Trkiye Alevilerine modern
sylemlerin ve ilerlemeci anlayn tayclar ve daimi destekileri olma
misyonunu yklemitir. Erdemir, bundan sonra gelien Alevi uyannn be
farkl ekilde yorumlanabileceini vurgular. Bu yorumlar, modernleme,

63

modernlemeden uzaklama, gelenee dn, gelenein tahribi ve

modernitenin bitii ile post-modernlie gei olarak sralamtr.
Ayrca, Erdemir, almasnda modernite alglarn sunmak asndan
nemli tespitlerde bulunmutur. Muharrem aynda yaplan bir Kerbela olay
temsili

zerinden

gerekletirdii

almasnda

krsal

kesimlerde

gerekletirilen ritellerden ok farkllk gstermesine ramen, stanbulda

modern bir mekanda ve biimde yaplan bu pratiin, katlan Aleviler iin
gelenee balla ve geleneksel olann devam olarak nitelendirilmesine
dikkat ekmitir. (Erdemir, 2005:945) Modernitenin karmza kard en
nemli iki handikap, modernite alglar olmas yan sra kltrel bellei
yeniden reten ritellerin, dini tm pratiklerin modernleme sonucu yeni
ekiller almasdr. Bu balamda aslnda Nusayrilerin politikleme sreci
anlatlrken, kltrel bellei her an yenileyen, koruyan pek ok unsurun
nasl politikletiini anlatmak, etno-dinsel kimliin kamusal alanda geri
ekiliini vurgulamak asndan nem tamaktadr. Bu noktada gzden
karlmamas gereken baz detaylarn mevcut olduunu sylemek
mmkndr. Suba ya da Erdemirin bahsetmi olduu ritellerin,
geleneksel yaam tarznn dnm, modernleme projesinin kanlmaz
yzn ve zellikle Cumhuriyet dneminde Aleviliin bu modern stratejiye
adaptasyonunu ak ekilde ortaya koymaktadr. Ancak, bu almalarn pek
ounda Alevilerin homojen bir grup olarak ele alnd grlmektedir. Bu
nedenle Alevi modernlemesinden bahsederken hangi gruplarn (Krt
Aleviler, Trk Aleviler, Arap Aleviler, Bektailer, Caferiler) ne kadar

64

modernite projesine adapte olduklar ya da nasl cevaplar verdii ayrca

incelenmelidir.
Nusayrilerin politikleme sreci derken kastedilen de aslnda bu geleneksel
yapnn ya da dini amal ortaya kan baz atmalarn zemininin tamamen
ya da ksmen deimesidir. Asimilasyon politikalar ya da slami aznlklar
dntrme

politikalarna

kar

k,

zellikle

kltrel

bellein

kaybedilmesi ya da unutmann gereklemesine kar olan bir durumdur.

Hatta Paul Ricoeur, hafzann balangcnn olumsuzdan alnrsa unutmaktan
balanmas gerektiini vurgular. (Ricoeur, 2004:413) nk bellek,
unutmaya kar direni ile kendini ortaya koyar ve de tantmaya balar.
Ancak Nusayriler, tam olarak bu amala yani etno-dinsel kimliin
kaybediliine direnmek iin yola kmlarken, kendi dinsel yaplarn
deifre edemeyeceklerinden, direnilerini grnr klabilecekleri tek alan
olan solculuk kimliinde kendilerini buldular. Tahakkme kar gelme
biimleri etnik veya dinsel bir hareket halinde gereklememi ve
Nusayriler, genel Alevi sylemlerine dahil olmutur. Vurgulanmaya
allan asl nokta, bu politik kimliin kendisi hayatn siyasallamas ve
dolaysyla egemenin alannda Nusayrileri de grnr klan bir durumu
ortaya karmtr.
Nusayri pratiklerinde, dini temelli olan ve Erdemirin bahsettii gelenei
srdrme asndan kutsal olan eylemlerin politik olan ile angaje olduka
nasl bakalatn anlatmak iin en nemli rneklerden biri Samandada
her

sene

12-13-14

Temmuzda

gerekletirilen

65

Evvel

Temmuz

kutlamalardr. Evvel Temmuz, bereket bayramdr ve bu amala her sene

13 Temmuzda kurbanlar kesilir ve her Nusayri bayramnda olduu gibi
namaz klnr ve bir takm dini riteller gerekletirilir. Ancak son 10 yldr
Samandada bu bayram gn boyunca yaplan eitli etkinliklerle
kutlanr. Gndz syleiler, konferanslar ve akamnda ise konserler ile
devam eden kutlamalara dnmtr. ok byk katlmn olduu bu
etkinliklerde Arapa sunumlar yaplr ve her sene Arap asll arkclarn
olmasna zen gsterilir. Etno-dinsel kimliin varln hala gsterdii
pratikler yer alsa da artk bunun bir festivale dnm olmas modern
algnn ve politik sylemlerin etno-dinsel kimliin nne nasl getiinin
grlmesi asndan olduka nemli bir rnektir
rnein, 2010 etkinlik listesinde yer alan balklardan bazlar yledir:
Kimliimi Aryorum: Kadn syleisi, Yaam Alanlar ve Rzgar Enerji
Santralleri (RES) syleisi gibi balklardr. Bu balamda Nusayri kltrel
belleinin dini olan yeniden retirken yerine yerleen modern ve popler
olana uyumsama ile kimliin politik sylemler erevesinde dntn
sylemek yanl olmaz. Dile, dinsellie ballk ve byk toplum iinde
sahip olunan yer ve kimlik zaman iinde deimektedir.

(Kentel,et al,

2007:166) Bu rnekle aa kan dier bir unsur siyasal sylemin ne

kt festivalin, dinsel olan zerinden deil, politik referanslar zerinden
grnrlk kazanmasdr. Bu deiim ierisinde pek ok etno-dinsel eler
ya da pratikler terk edilirken, yerine referanslarn bambaka olduu, geneli
kuatan strateji karsnda var olmann yollarnn yer almaya baladn
sylemek mmkndr. Bu balamda modernite, her cemaatin olduu gibi

66

etno-dinsel cemaatlerin dnmnde de balca etkendir. Dier bir yandan;

modernite bireyi kendi arayna, mphem olmayan referans noktasna
yneltti/yneltmektedir. (Bauman, 2003:55)
Siyasallama ve sosyalleme sreleri cemaatlerin bir yanyla totaliter
oluunu beslerken bir yanyla artk kanlmas imkansz bir modern
kurgu, popler kltr ve etno-dinsel kltrn tketimine dayal bir
dngy beslemekte ve bu dng ierisinde cemaatler zlmektedir.
Modernite anlam dnyasn deitiren, rasyonel olann yalnzca dini deil
metafiziksel olan unsurlarn da nne geen bir srece iaret eder. Bu
balamda modernite ilevselliini nerede, ne kadar ve nasl dinamikler ile
gerekletiriyor sorular nem kazanmaktadr.
Modernitenin Nusayri topluluu tarafndan performe edili ekilleri aslnda
tam olarak Raymond Williamsn bahsetmi olduu duygu yaplarn
(structures of feeling) nasl dntrd zerinden ayrca tartlabilir.
(Williams, 1977:22) Schein, modernite araclyla topluluklarn kendini
yeniden konumlandrdn belirtir. Ancak Schein daha nemlisi, in
rnei zerinden u soruyu ve sorunsal karmza karr: topluluklar
modernite ile gelitirdii pratikler araclyla kendini egemenin alan
ierisinde yeniden konumlandrrken toplumsal dzen ierisinde nerede
dururlar ve bu toplumsal ya da ulusal dzeni ne kadar etkilerler?
(Schein,1999:368) Bu durum tam anlamyla modernitenin nasl uyguland
ya da gndelik hayatta ne gibi dnmlere sahne olduu ile ilintilidir.
Modernitenin getirdii konumlandrma aslnda yle sonulanmaktadr:

67

Yeniden konumlandrma ulus devletin ortaya kyla dorudan ilgilidir.

Aydnlanmann dolaysz sebep olduu ulus devletlerin ortaya k
moderniteye giden srete dayanan rasyonellik ve evrensellikten evrensel vatanda biimi- alr.
Turner, makalesinde bahsettii aydnlanmann rasyonellik anlay ulus
devlet erevesinin dnda kalan kk sosyal gruplarn irrasyonel, premodern ve tehlikeli olarak tanmlanmasnn kaynann aydnlanma
dncesinde yattn syler. Ayn zamanda Turnern Kant yorumu dikkat
ekicidir: Kantn Yahudilie atfettii irrasyonel ve obr dnya odakl
modern olmayan din anlay ayn zamanda Trkiyedeki tekke, zaviye,
dergah ve referansn dinden alan dier cemaatler zerinden tekrar
yorumlanabilir. (Turner, 2007:502) Bu dorultuda Trkiye ulus devletleme
srecine girdiinde bir yandan seklerlemeye alrken dier yandan
rasyonel olmayan/dindar ve ulus kavramna hizmet etmeyen cemaatleri de
tartmaya amtr.
Buradan hareketle, Nusayri cemaatinin politik kimlii ve kendine belirledii
politik alan modernite erevesinde ve cemaatin kendisini yeniden
konumlandrmas balamnda ele alnmaldr. Cemaatin bahsedilen gl
ierisi ve dars ayrm beraberinde darda var olma biimleriyle,
ieride yer alan referanslarn farkllat bir zemini ortaya karmaktadr.
Politik kimliin dnemsel olarak farkllamas sz konusu olsa da,
grmelerde de ortaya kan tablo, Nusayri cemaati yelerinin solcu
olma ya da ulusal ideolojiye uyum salayan sylemleri erevesinde politik

68

alan tanmlamalaryd. Nusayrilerin kendilerini grnr kldklar kimlik,

politik sylemler ve haklar dnda herhangi bir etno-dinsel unsura referans
vermemektedir. Bunun verdii sonu cemaatin dndaki mekanlarda ya da
ounluk ierisinde Arap-Alevi kimliinin grnmez olmasdr. Ancak
burada egemenin alanna yaplan vurgunun temel nedeni Nusayrilerin
politik olan ile angaje olduu anda iktidarn stratejisine ya da modern
kltrn yaratt plak ve dokunulabilir, dntrlebilir hale gelmesi
durumudur. Grmecilerden biri kamusal alanda var olma biiminin nasl
olmas gerektiin dair arzusunu u ekilde dile getiriyor:
() Yani kamusal alanda herkes istedii gibi dinini yaar. Bizim
bayrammzda blgesel tatil olmal, adir Hummda yani. Ne bileyim
namaz klacaksa i saatini ona gre ayarlayacaksn. Ama Trkiyede
sadece Snni slama yaplan bir yatrm var. Geri Snni slamda
inancn tam yaayamyor. ounluk olduklar iin yine de avantajllar.
(Selim,28,Aktivist)

Solculuka dair sylenenler ise politik kimliin egemenin alannda

kanlmaz olarak seilmi bir ideoloji olarak sunulmaktadr.
Solculuk bizim iin zorunlu bir seim. nsanlarn kendilerini ifade
edebilecekleri bir alana ihtiyalar vard. 80 ncesinde ok daha politik
bir toplum vard. Antakyada herkes kendini bu ekilde ifade ediyor byle
mcadele veriyordu. Temelde bizim toplumumuzda u vard: Solcu
olmamz gerektii iin solcuyduk imdi ise bu bir tercihe dnd. Yani
belli kesimlerden olduumuz iin balayan bir hikaye solculuk.
Gerekten solcu olanlar Snni solcular aslnda. nk ifade alanlar
olmasna ramen solculuu seiyor.
(smail, 44,retmen)

Burada alt izilmesi gereken ok nemli bir nokta politik seimlerin ve

sylemlerin, kendini yegane ifade alan olarak grlmesidir. Kendini
Nusayri olarak yani kltrel kimliiyle veya etno-dinsel tannma talepleriyle
ifade edememesi zorunlu olarak solculuu getirdi. nk sr olduu

69

mddete kendi kltrel kimlii zerinden gerekletiremeyecei siyaseti

politik sylemlerle gerekletirecektir.
Trkiye de hep dindarlar sac olarak grld iin saclara dinci
deniyor. Trkiye de slam siyaseti yapanlar Snnidir, doal olarak Arap
Aleviler aznlk zaten her zaman Snniler tarafndan ezilmitir. Hem
kimlik hem de dinsel her anlamda ezilmiiz. Bu doal muhalif kimlik
oluturuyor. Zaten dinden dolay solcuyuz. Kendimizi Arap olarak,
siyasette var edemiyoruz. Dini smren Snniler tarafndan hep
ezilmiiz. Aleviler solcu kesimi oluturur nk hep mcadele etmi,
tarihte bunu gsteriyor.
(Orhan, 26, renci-Aktivist)

Bu noktada aslnda modern ulusal kimlik, dini reddeden rasyonellik

iddiasyla dinsel bir sylem gelitirme ya da dini referanslarn n plana
karan bir tannma talebinin de nn kesmektedir. Nusayriler iin ina
edilen politik kimlik genel Alevi sylemi ierisine dahil olmu ve
Nusayrilere zgn bir dinsel referansla direni gerekleememitir. Politik
mcadele Anadolu Alevilerinde kimliin tannmas ve kurumsal talepler
zerine kurgulanmken Nusayriler iin ezilmiliin kaldrlmas ya da
verilmi haklar etno-dinsel kimliin gizlenmesi iin yeterli mcadele
sylemleri halini almtr. Grmecilerden bir cemaat nderi konuyla ilgili
unlar dile getirmitir:
Bize cumhuriyet ile verilen haklar aslnda temelde insan olduumuz iin
verilen haklard yani olmas gerekenlerdi ancak bizler Emevi, Abbasi ve
Osmanl dneminde o kadar zulm grdk ki bize verilen zgrlk
fazlasyla tatmin olunacak derecedeydi. %60 ya da 70 orannda olan
haklar bile olsa bize son derece kfidir. Hatta bazen srekli hak istemek
elimizde olan haklar da yitirmemize neden olabilir. Bu nedenle biz u
anki zgrlmze ve haklarmza sahip kp, kredelim bize yeter.
(Nasreddin,70,eyh)

Bu sylenenler, cemaat lideri olarak aslnda temeldeki dncenin siyasi

balamda hegemonik dncenin dayatlmasna ya da katledilmeme

70

zerine kurulmu bir yetinme duygu yapsyla hareket edildiini

gstermektedir. Nusayri olarak hak talep etme ya da dinin tanmlanmas
egemen tarafndan bilgisine eriilmesi hibir grmeci tarafndan
onaylanan bir durum olarak kabul edilmemektedir. nk politik zeminde
kimlikler ina edildike etno-dinsel kimlik tantlmadan yani grnr alana
dahil edilmeden sylemler gelitirilebilir. Baka bir grmeci egemen
alandaki roller ve modern ulus-devlet stratejisine uyumla ilgili unlar
belirtmitir:
CHPlilik ve CHPye oy verme sadece az da olsa ezilmiliin
kaldrlmas zerinden olan bir tercih. Her ne kadar biz kullanlyor olsak
da diyoruz ki neyse bunlar en azndan bize karmaz. Ya u var farkl bir
mcadele geliemez zaten Kemalizm bunun nn kesen bir dnce.
Araplar yani bizim insanmz ne kadar solcu? Atatrk, o kadar solcu.
En azndan eriat gelmez, biz dinimizi bir ekilde yaarz. Ama artk
buradaki insanlar da sorguluyorlar CHPyi. Ya tabii unu dnmek
lazm bir de. Atatrk gelseydi Alevilik egemen dnce olsayd ite ne
bileyim st kimlik olsayd acaba biz Snnilere ayn eyleri yapar mydk?
[Yapar mydk peki sizce?] Yapardk bence.
(Sleyman, 28, retmen)

Bundan yola karak aslnda oluturulan CHPlilik ya da Atatrklk din

mcadelesinin ya da etnik taleplerin bir yolu olduu iin deil sadece
gereklilik zerinden gelitirilen bir kimlik olduu sylenebilir. Hi
phesiz, bu durum birka adan tartlmas gereken bir konuya iaret
etmektedir. Birincisi modernite stratejisine ve dntren bir egemen
syleme adaptasyonunun Nusayri etno-dinsel kimliini ne ekilde
dntrd meselesidir. kincisi de eer grnr alandaki bu ideolojik
sylemler ve politik kimlik bellekte yeniden retilen, hatrlanan dinsel
unsurlar nasl ya da neden tam anlamyla bu adaptasyona ramenbitiremedii konusudur. Birinci durum aslnda tam anlamyla etno-dinsel

71

kimlii bir st-kimlik yaratma iddias tayan ve dinsel olan reddeden

modernitenin asimilasyon stratejisiyle aklanacaktr. kincisi ise cemaatin
yeniden rettii bellein ve dinsel referanslarn merkezi bir rol oynayarak
gerekletirdii direni biimleriyle aklanacaktr.
5.3. Asimilasyon ve Nusayriler
Asimilasyon kelime anlamyla benzetme demektir. Bugnk kullanmyla
asimile etmek tekini egemen olana benzetme eylemidir. Ancak Bauman
kelimenin kullanmnn ilk olarak biyolojik olduunu belirtir. Asimilasyon
terimi XVI. Yzyln biyolojik anlatsnda, canl organizmalarn icra ettii
zmseme (absorption) ve iine alma (incorporation) eylemlerine iaret
ettiini vurgular.

Terimin benzetme anlamna kavumas ancak XVIII.

Yzyln ortalarndan sonra gereklemi ve 1837 civarnda e benzemek

veya benzerlemek kullanmlar balamtr ki bu tarih tam da ykselen
milliyetiliklerin ilk olarak bir asimile olma daveti (ya da daha dorusu
buyruu) kardklar tarihtir. (Bauman, 2003:138)
Asimilasyon,

yine

Baumana

gre,

evresindekileri

kendi

gereksinimlerine tabii klan, bunu da onlar dntrerek, yani (biyolojik

balamda) onlar kendi sv ve dokularyla bir klarak gerekletiren (ve
sz konusu srecin ve bunun sonularnn ayn anda hem causa finalisi,
hem causa formalisi hem de cause efficiensi olan) yamac organizmann
eylemini ifade ediyordu. Kavram, kendisinden farkl bir eye kendi
zelliklerini alayan, ona kendi biimini dayatan ve bunu da kendi
insiyatifiyle ve kendi amac iin yapan (yaamn srdrebilmesi iin bunu

72

yapmak zorunda olan) canl ve etken bir bnye imgesiyle birlikte, teki
varln biim ve zellikleri radikal bir deiim geirirken asimile eden
bnyenin kimliinin korunduu ve gerekten de sadece emilme yoluylasabit kald bir sre imgesini akla getiriyordu. Kavram, yeni metaforik
kullanmyla, en iyi ifadesini yeni modern ulus-devletlerin (ya da devlet
arayndaki uluslarn) balatt kapsaml kltr cihadnda bulunan yeni tek
tiplilik gdsn sarmalyordu. Bu gd, yaknda ortaya kacak olan
farklla

tahammlszl

yanstyor

ve

haber

veriyordu.

(Bauman,2003:139)
Asimilasyon modern devletin farkl tezahrlere kar en gl strateji olarak
deerlendirilebilir. Bu balamda modern devlet, Bauman a gre,
cemaatlerin zynetiminin meruluktan karlmas ve yerel olana zg
kendini idame mekanizmalarnn ortadan kaldrlmas demekti. Bu, ayn
zamanda cemaat temelli yaam baltalamak demekti. Cemaatin kendisini
yeniden retme mekanizmalarnn krlmas ya da hzla dalmasyla
birlikte, modern devlet, o zamana dek grlmemi lde toplumsal
srelerin ynetimine katlmak durumunda kald. Modern devlet gerekten
de, gemite kendiliinden ortaya kan eyleri tasarmla retmek
zorundayd. (Bauman, 2003:140) nk cemaat temelli yaam modern
devletin tektipliliini bozacak ve homojen bir yapy kracaktr.
Asimilasyon,

bireyleri

kkenlerinin

dayand

gruplara

duyduklar

ballktan vazgemeye; bu gruplarn, uygun ve balayc davran

standartlar belirleme hakkna meydan okumaya; bunlarn gcne kar

73

ayaklanmaya ve cemaatsel ballklarndan feragat etmeye aran bir

davetti. (Bauman, 2003:141) Bu sreci anlatrken Bauman, cemaat
bireylerinin sonu itibariyle geldikleri noktay ok net bir ekilde
zetlemektedir. Bireyler artk, davranlarnn anlam zerinde mutlak
denetime sahip olan egemen grubun titiz biimde inceleyip deerlendirdii
nesnelerdi. Sz konusu bireylerin kabul edilme ynndeki yalvarlar,
otomatik olarak egemen grubun tahakkm iddiasn glendiriyordu.
(Bauman, 2003:141) Giri bavurusuna yaplan ak davet ve bu davete
icabet edilmesi, egemen grubun, stn deerlerin sahibi, bekisi ve
temsilcisi statsn teyit etmekle birlikte deer stnl kavramn da
maddi bir tze kavuturuyordu. Sz konusu davetin karlmas, egemen
grubu, yarglayc g konumuna, snav yapan, not veren bir iktidar
konumuna oturtuyordu. (Bauman, 2003:142)
Asimilasyon, modernlik projesi ile paralel ekilde gerekleen en nemli
kurgulardan, eylemlerden biridir. Modern devletin stratejisinin devamll,
hatrlama figrlerine, anlatlara veya kimliklerin inasnda gemiin
merkeziliine snr koyulmasna baldr. Bu balamda asimilasyon
vurgunun emilen malzemeye kayd ve teki varln biim ve zellikleri
radikal bir deiim geirirken egemenin yani benzetenin kimliinin
korunduu imgesini var eder. Cemaatler ya da teki, kimliinin inasnda
belirleyici olan unsurlar unutmaya veya dntrmeye baladnda
zaten modern devlet kendi tasarmyla cemaatin kendini yeniden retme
mekanizmalarn krm olacaktr. Bu noktada asimilasyonun iki adan
tartlmas olduka nemlidir: Cemaatler asimilasyonun yani kendi

74

zelliklerini alayan egemenin stratejisi karsnda belleini nasl ya da ne

kadar kaybettii yani unutmann nasl gerekletii sorusudur. kincisi ise
unutmaya veya asimilasyona kar cemaatin kltrel belleini, yerel
kltrn nasl idame ettirebildiidir yani nasl direndiidir.
Connerton, unutmann lokallii aan ayr bir sosyal hayatn ierisindeki
srelerle yakndan ilikili olduunu syler: Bu sreleri ok byk olan
megaehirler, emek srecinden bamszlaan tketicilik, kentsel mimari ve
kiiye yer brakan ehirler eklinde zetler. Modernitede unutturulan ok
derindir. Ortak anlarn zerine temellendirilmi bir yaam anlam olarak
tasvir edilebilecek bir anlamn derin dnm sz konusudur ve bu anlam
modernitenin yaam alanlarnda yapsal bir bakalama ile silinmektedir.
Burada etno-dinsel topluluklar balamnda vurgulanmas gereken retilen,
srdrlen bellein nasl bir rn gibi yabanclalan ya da tketilen bir hale
geldiidir. Yeniden yaplanan bellek, bir yanyla dirense de, Connertona
gre dev ehirlerin ortaya k, elektronik medya, bilgi teknolojilerinin
geliimi, zendirilen bir gelimilik ile toplulua zg olan ya anlamsz
hale getirmekte ya da dntrmektedir. (Connerton, 2009:10) Connertonn
altn izdii gelimilik, modern toplumun rasyonel olarak ilerleyen bir
toplum tasavvuru ile kendini var etmesi iddias ile rtmektedir. Bu
nedenle cemaatler iin ilerleyen, modern toplum tasavvuru olmas gereken
olarak kabul edilir.

lerlemeci aydnlanma fikri, ilkellik atfedilen, ina

edilen, stereotype haline getirilen tekine evrensel bir model sunarak ne

olmas gerektiini dayatr ve bu geleneksel olana, lineer zaman ve dngy

75

bozan her unsuru gereksizletiren, anlamszlatran bir syleme iaret eder.

Bu nedenle dinsel olan modernlik projesi ierisinde yer almaz.
Cemaatler evrensel ve modern olan ile etkileim iine girdike dnmekte
nk taklit etmektedir. Kolonyal sylem erevesinde bu durumu Homi
Bhabha mimicry (taklit, taklitilik) kavramyla aklamtr. Homi
Bhabhaya gre mimicry bir mphemlik etrafnda ina edilir; etkili olmak
iin, mimicry kendi kayn (slippage), taknln (excess) ve farklln
srekli olarak retmek zorundadr. Bhabhann mimicry olarak adlandrd
kolonyal sylem biiminin otoritesi, bu sebeple, belirsizlikten mustariptir:
mimicry, kendisinin bir inkar sreci olduu farklln temsilinden meydana
gelir. Mimicry, bu sebeple, bir ift eklemlilik iaretidir (sign); iktidar
grselletirdii iin tekini sahiplenen reglasyon ve disiplin, gelimi bir
reform stratejisidir. (Bhabha, 1994:86)
Lacann bize hatrlatt gibi, mimicry kamuflaj gibidir, farklln
bastrlmasnn

uyumlandrlmas

deil

fakat,

mevcudiyeti

ksmen,

metonimik olarak savunan ya da ondan ayran bir benzerlik biimidir.

(Bhabha, 1994:90) Etno-dinsel cemaatlerin asimile olma srelerine dair
tartmalar, bu nedenle, arzu edilen batllk, tasarmla retilen gelimilik
tasavvuru, modern devletin kolonyal sylemler ve beraberinde gelen taklit
ile i ie dnlmelidir.
Nusayri topluluunun geirdii deiim ve asimile olma srelerinden
bahsederken de hem unutmann hem de taklit in nasl gerekletiinin
rneklerini sunmak nemlidir. Nusayrilerde deiim, byk lde

76

Nusayrilerin etnik kimliinin tanmlayc zelliklerinden biri olan dilsel ve

inanca ballk balamnda grlmtr. Nusayriler gndelik hayatlarnda,
zellikle Hatay Nusayrileri, Arapa konuurlar. Ancak gnmzde ailelerin,
ocuklarna bazen kasti olarak bazen de sadece gereklilik duymadklarndan
Arapa retmedii ve Arapa konuma ve bilme orannn git gide dmeye
balad grlmektedir. Bunun en nemli nedeni, kklkten itibaren aktif
ekilde

Arapa

konuanlarn,

Trke

aksanlarnn

bozulmasdr.

Grmelerde de ortaya kan, genelde ailelerin ocuklarnn niversite

dzeyinde bir eitim almalar durumunda ortaya kabilecek sorunlar
nlemek amacyla Arapa retmedikleriydi. Kiinin, anadilinin Trke
olmad anlalrsa byk ehirlerde hem i yaamnda hem de eitli
kamusal alanlarda dlanabilecei korkusuyla ve Trkesi bozulmasn
dncesiyle Arapann geri planda kald belirtilmitir. Samandadaki
grmecilerden biri bu konuyla ilgili unlar belirmitir:
Artk insanlar Arapa konumaktan utanyor. nk Samanda ya da
Hatay dna ktnzda herkes gzel bir Trke ile adal szcklerle
konuuyor tabii bizimkiler kt hissediyor. Ben Arapa konuuyorum
ama bakyorum rencilerim bilmiyor. [rencileriniz ka yanda?] 1314 civar, ortaokul yani. Aileleri de ne gerek var diye dnyor ya da
dili bozulacak, ileride konutuu anda Arap olduunu anlayacak diye
endie duyuyor. Ben bu dnceye katlmyorum ama bu artk
kanlmaz. Zaten bizim Arapamz da tam Arapa deil o da bozuldu.
(Sleyman, 28, retmen)

Nusayriler, tarihleri boyunca pek ok farkl kesim tarafndan eitli hakaret

nitelikli adlandrmalara maruz kalmlardr. Dolaysyla cemaat ierisinde
en byk kayg unsuru yanl anlalma ya da tannmadr. Bu durumu
dntrmek iin de zellikle ulus-devletleme srecinin balamasyla
beraber cemaat srekli kendini anlatma abas ierisine girmitir. Farklln

77

inkar edilii ncelikli olmu ve ardndan teki ni taklit etme ile devam
etmitir. Asimilasyonun en rahat gzlemlendii durum dil ile ilgilidir.
Cemaat yelerinin artk yeni nesillere anadilleri olan Arapay bilinli
ekilde retmemesi balca rnektir. Gemite Arapa bilenlerin cemaat
dnda aksan ya da Trke konuma biimleri nedeniyle yaad basklar
cemaatte bir korkuyu yaym ve ocuun byynce zorluk ekmemesi
adna dilini retmemeye ynelmelerine neden olmutur.
Baumann altn izdii zere, ykselie geen modernliin yeni
deneyiminden ve o zamana dek adlandrlmam olan uygulamalarn
adlandrlmasndan doan teki terimler gibi asimilasyon da, daha nce hi
akla gelmemi olan eyleri ortaya kararak gemiin belleini yeniden
yaplandrd. (Bauman, 2003:136-137) Bu balamda kltrel bellein
yeniden retilmesinin karsnda eitim, etkileim, askerlik gibi pek ok
ara asimilasyon kanlmaz olarak cemaatleri dntren ya da yeniden
yaplandran ekilde durmaktadr. Dier bir grmeci hem inancn hem de
dilin asimilasyon karsnda nasl dntn ve buna direnmenin ne kadar
g olduunu yle zetlemektedir:
Okullarda din dersine girmek zorundayz. Bu ne demek? lla ki Snni
slam reneceksin diyor bana. Buna kar mcadele etmek zorundayz.
Artk bu politik mcadeledir, dini boyutu deil. Bizim insanlarmz
asimile olmay kabul etmiler. Katledilmiyoruz artk, herhangi bir bask
olmamas kesilmiyor olmamz anlamna geliyor. Arap ulusal bilinci yok
nk. Zaten gelise Araplar sraile ya da Amerikaya kar birleirdi.
Ya bakn size yle bir rnek vereyim. Hataya Afganlar yerletirildi. 20
yl gibi ksa bir srede Trkletiler. Ya dnn 20 yl. ocuklar Trke
konuuyor, okuyor. Biz mi Trklemeyeceiz? 90 yl olmu. Bu
asimilasyon politikalar baarya ulat bence.
(Orhan, 26,renci-Aktivist)

78

Nusayriler, modernliin getirdii asimilasyona geleneksel olanla karlk

veremezlerdi. Geleneksel olan asimilasyonun konumlanabilecei en gzel
hal modern kltr haliydi. Modern kltr ve modern yaam koullar,
birbiriyle savaarak (ve birbiriyle savatklar iin) birbirlerini anlaml
klyordu. Nusayriler, bir sr cemaati olarak olduklarndan farkl grnmeye,
ne olmadklarn anlatmaya, bakalarnn grntlerinden kendilerine
benlik ina etmeye ve daha da nemlisi gizlenmeye arlyorlard. Ancak
bu modernlik karmaasnda, bir yandan beslenen ve direnen, srdrlen
kltrel bellek ve her ne kadar anlamlarn yitirmeye balam bir dizi etnodinsel pratikler olsa da modern zihniyetin tam kalbinde yatan mphemliin
kendisi ortada durmaktadr. Yani mphemliin ifte konumlan sz
konusudur. (Bauman, 2003:204) Modern durumun etkisini fazlasyla
yaayan Nusayriler, modernite ve modern gndelik hayat ierisinde
grnrlk kazanmann yollarn bulmu ve bu da aslnda sekler bir yaam
biimini destekler nitelikte olmutur. Politik alan Nusayrinin kendini
grnr olarak var edip direnebilecei bir alan olmutur. nk bu direni
mekanizmalarnn dini kkenli ilemesi durumunda deifre olacak bir sr
mevcuttur. Tam da bu nedenle politik anlamda grnr olan Nusayri aslnda
bunu grnmez alanda yinelenen pratikleriyle, srdrlen bellei ve srr,
inancn korumak iin bir direni mekanizmasna dntrr.

6. Nusayrilikte Direni
Bu blmde, direni konusu, Foucaultnun tartmaya at gzetim
kavram ve sosyal kontrol aygtlarndan yola karak, Nusayrilerin bu iktidar

79

mekanizmalarn zaman zaman ilevsiz brakacak ne tr direni temsilleri

gerekletirdii veya gelitirdii erevesinde tartlacaktr. Direni
kavram burada kolektif olarak belirli politik tannma taleplerinde bulunmak
balamnda kullanlmamaktadr. Tam aksine, modernite ve unutma
karsnda kaynan belirsizletirerek, konuarak yaygnlatrd deerler
ve/veya her eydir. Bu balamda etnik veya dinsel cemaatlerin, bir nceki
blmde bahsedilen modernleme sonucunda, politikleerek etno-dinsel
olan geride brakmas srecinde kltrel kimliklerini tam anlamyla
yitirmeme adna var ettikleri gndelik hayat kurgusu ve direni biimlerini
tartmak bu blmdeki balca amatr.
Ferhat Kentele gre, modernitenin homojenlik iinde eritmeye alt
kltrel kimlikler ya da kendi anlam dnyalarna sahip cemaatler deierek,
dnerek yaamaya devam ettiler. Yurttalkla temsil edilen bu yeni
stratejiye, modern toplum inas boyunca cemaatler kendi yollarn izmeye
altlar. Yeni duruma kar direni hep var oldu. (Kentel, 2008:89)
Egemen sylemin homojenletirici stratejisine kar kimliini yeniden ve
srekli var etmeye alan cemaatin bu ama iin gelitirdii direni
biimleri aslen bir zneletirme ilemidir. Agambenin, Foucaultnun
modern anlamda siyasetin bireyleri nasl dnme uratt konusunda
yapt okumada bu trden bir zneletirmenin nasl gerekletiini
sorgular. Foucaultya gre moderniteye gei srecinde bireyler kendi
kendilerini zneletirirler. (Agamben, 2001:158) Ancak bu zneletirme
dsal bir denetim mekanizmasna kar gelitirilen diyalektik bir sretir.

80

Modern birey, egemen tekinin karsnda kendi benliini nesneletirme

yoluyla, ona kar ve hem de onun iin zne haline gelir. Bu zneleme hali,
Agambenin Karl Lwith okumasna gre siyasal alanda konulanan tm
farkllklarn ortadan kaldrlmas anlamna gelir. Geriye kalan tanmlanm
ve

zneletirilmi

farkllklarn

siyasal

alanda

ntralizasyonudur.

Agambene gre, bilgi nesnesi haline gelmi tm farkl ynlar artk siyasal
alanda egemen tarafndan kontrol edilebilir, denetlenebilir, gzetlenebilir
hale gelmi yani tamamyla siyasallamtr. (Agamben, 2001:158-159)
Bu balamda egemen sylemin homojenletirici gc ilk bata Nusayriler
zelinde cemaatin kendi snrlarn belirlemesine sebep olmutur. Cemaat
yelerinin, Hatayllk, Samandallk, gibi corafi ve farkl dier aidiyet
biimleriyle kendini tanmlamasna sebep olduu sylenebilir. Cemaatin bu
trden bir homojenletirme karsnda verdii tepki bir grmeci tarafndan
yle dile getirilir:
Bizi Trkletirmeye alyorlar. Benim iki yanda yeenim var, Arapa
bilmiyor. Ben ilkokulda Trke rendim. Asimile ediliyoruz her ekilde.
(smail, 34, evirmen)

Modern devletin dntrme ve tek-tipletirmesine kar bu tepkinin verilii

hem asimilasyona ve homojenletirmeye hem de tahakkme kar bir
direnitir. Ancak bu grmecinin ayn zamanda savunduu din derslerinde
Nusayriliin retilmesi deil, din derslerinden muaf tutulma arzusudur.
Etnik kimlie yaplan vurgu, Arapann kaybedilii zerinden olmakla
beraber, topluluun dilini dolaysyla tamln tehdit eden bir
durumdur.

Ama

Nusayrilii

tantmak,

81

tanmlamaktan

ya

da

tekiletirilmemekten te bir direni biimini dile getirmektir ki bu da ak

ekilde bir yanyla kapal cemaatin kapalln dntrmeye kardr.
Bir dier yandan, grmecinin tepkisinin ierdii zgrleme talebinin iki
katman; bir itaat mekanizmasna kar zgrleme ve ayn zamanda kendi
tad nitelikler asndan zgrln koruma ve idame etme,
Agambenin

inceledii

corpus

kavram

balamnda

incelenebilir.

Agamben, siyasetin yeni znesinin plak hayat olduunu ne srerken

kulland kavram olan corpus iki tarafl bir varlktr; hem egemen
iktidara itaatin hem de bireysel zgrlklerin taycs olan bedendir.
(Agamben, 2001:164) Buna gre, moderniteye giden srete Bat
demokrasisinin mutlakiyeti rejimine kar gelitirdii ve destekledii
vatanda/birey olgusuna ait hayat, nitelikli ve/veya nitelik kazandrlm
hayat (bios) deildir. Mutlakiyeti rejime kar gelitirilen vatanda/birey
bilinci, egemene ait yasaklayc, denetleyici gcn tahakkm altna
alabilecei plak hayattr. Bu balamda, aslnda tahakkm altna
alnmaya ak plak hayatlar, homojenletirilmeye ak, bir dier anlamyla
anonim hayatlardr. Verilen rnekte grlecei zere, aynlamaya kar
verilen mcadele bir yandan Trkleme ve snnilemenin getirecei
anonimlie kardr. Dier yandan cemaati tm nitelikleriyle korumaya
alrken izlenen kapallk oyunu, hem kontrol edilebilir anonimlie ya da
plak hayatlara sirayet eden siyasal tahakkmden, hem de nitelikli hayatn,
yani cemaati zne haline getiren tm niteliklerini (biosunu) koruma altna
alnarak, egemen tarafndan ikincil bir tanmlanma ileminden korumay
ierir.

82

Buradan yola karak Nusayrilerin direni biimlerini tartabilmek iin

ncelikle Foucaultnun altn izdii, iktidarn gzetim mekanizmalar ve
cemaati tanmlayan ya da tanmlamaya alan sylem kavramlarn
incelemek

gerekmektedir.

Nusayri

cemaatinin

modern

devletin

homojenletirme stratejisi karsnda etno-dinsel kimliini ve kltrel

belleini srdrmek iin gelitirdii direni biimlerinin nedenini ve neye
kar bu tr istisnai bir direniten bahsedilebileceini anlamak, bu
blmn balca amacdr.
6.1. Gzetim Mekanizmalar ve Sosyal Kontrol
Modernitenin temelini oluturan ilerleme fikri, ancak toplumsal dzenin
salanmasyla gerekleebilecei ynndedir. Bu balamda modern devlet
snr koyucu olarak snrsz toplumsal pratiklerin karsnda toplumsal
dzeni salayan bir konumda varln temellendirmitir. Foucaultya gre,
on sekizinci yzyldan itibaren iktidar mekanizmalar kkl bir deiim
geirerek, eski hkmranln ldrme ve yaatma iktidarnn yerine
yaam kkrtan, pekitiren, denetleyen, gzetleyen bir iktidar gemitir;
yaam ve glerini snrlandran, engelleyen ve itaate zorlayan iktidar yerini
onlar oaltan, gelitiren ve dzenleyen bir iktidara brakmtr. (Foucault,
2006:294)
Modern iktidar, yaam zerinde yrtlen iktidar olarak kavrayan
Foucaultya gre bu iktidar egemenliini balca iki biimde srdrr:
birincisi, bedenin disiplinletirilmesini, yeteneklerinin gelitirilmesini,
glerinin gasp edilmesini, yararllnn ve uysallnn buna kout

83

artmasn, etkili ve ekonomik denetimler sistemiyle btnletirilmesini

salayan, bedeni bir makine olarak devreye sokan disiplinler yani insan
bedeninin bir anatomi politii. kincisi ise reme, dourganlk ve lm
oran, yaam beklentisi, salk dzeyi, yaam sresi ve bunlarn deiimine
yol aabilen btn koullarn ynetimini hedefleyen, bedenin biyolojik
srelerine ve yaam mekaniine odaklanan dzenleyici denetimler yani
nfusun bir biyo-politiidir. (Hlr, 2009:32) Bu erevede, benliklerin
ve bedenlerin normalletirilmesinde ve uysallatrlmasnda hayati bir rol
oynayan disiplinsel ve dzenleyici sylemler ve pratikler toplum
ierisindeki herkesin iktidarn istedii standartlarda bireyler haline
dnmesini salayacak aralardr. Foucault, denetim mercilerinin grd
ilevin ikili ayrm ve iaretleme (deli-deli deil; tehlikeli-zararsz; normalanormal) tarz; ve bask altna alc ayrma, farkllatrc datm (kimdir,
nerede olmaldr, onu neyle belirlemeli, nasl tanmal; onun zerinde srekli
bir gzetim bireysel olarak nasl uygulanmal vb.) tarz olduunu belirtir.
(Foucault, 2006:295) Foucault, bylece, boyun emeyi salayan, insanlar
eitli kmelerde zneletirerek kendine baml hale getiren disiplinsel
kurumlarn ve pratiklerin altn izer. Bu balamda gzetim, anormal ya
da tehlikeli olanlarn nasl normalletirileceini belirler. Foucault tam da
bu anlamda panopticon metaforunu kullanr ve Benthamn Panopticon
modelinin bu disiplinsel dzenlemenin mimari biimi olduunu vurgular.
Gzetimin yani panopticonun bir bina olarak gereklemese de,
gzetleme

sreci,

gzetilenin

snrlln

belirleyen

faktr

haline

gelmektedir. Bu durum grnebilirlik ile de yakndan ilgilidir. Panopticon

84

grmek-grlmek iftini ayrmaya yarayan bir makinedir ve bu merkezi

kule grnlmeden her eyin grld bir dzenektir. Hapishanenin
Douunda Foucault Panopticon kavram zerine unlar belirtir:
Tutuklularn bizzat kendilerinin de taycs olduklar bir iktidar
durumunun iine alnmalarn salamak; bunu salamak iin
mekanizmann srekli gzetim altnda tutulmas hem ok fazla hem ok
azdr: ok azdr nk esas olan gzetim altnda olduunu bilmesidir;
ok fazladr nk fiili durumda byle olmas gereksizdir. Bu nedenden
tr Bentham, iktidarn grnr ve varlnn kantlanamaz olmas
ilkesini koymutur.
(Foucault, 2006:297)

ktidarn grnrl, tutuklunun srekli olarak gzlendiini bilmesidir

ayn zamanda kantlanamaz nk tutuklu o anda kendine baklp
baklmadn bilmemeli ancak her an olabileceinden kukusu olmamaldr.
Yine Foucaultya gre, gerek bir tabi olma durumu, hayali bir ilikiden
mekanik olarak domaktadr. ylesine ki mahkmu iyi davranmaya, okul
ocuunu zenli olmaya, iiyi almaya, deliyi sakin olmaya, hastay
tedaviye uymaya zorlamak iin g kullanmaya gerek kalmamaktadr.
(Foucault, 2006:299) Buradan yola karak aslnda Foucault, gzetim
mekanizmalarnn insanlarn tutumlar zerindeki etkinliini ortaya koymu
ve bylece gzetimin nfuzunu aka belli etmitir. Dier bir yandan,
Foucault ayn zamanda iktidarn icra edildii btn yzeylerin zerindeki
bilinecek nesnelerin kefedilmesi gerekliliini vurgulamtr. (Foucault,
2006:302) Buradan hareketle, iktidarn iler halde olmas, iktidarn
grnrlyle paralel olarak gzetlenenlerin bilgisine sahip olma ve
bylece nfuz olanan arttrmasna bal olduu sylenebilir.

85

ktidarn bilinecek nesneleri kefetmesi ve panopticon tarz kuruluu

iktidarn yeni arklar icat etmesine, erevelemesine ve mkemmel toplumu
ina etmesine olanak tanyan unsurlardr. Bu durumun gereklemesi
Foucaultnun zerinde durduu sylem kavram ile de yakndan ilgilidir.
Sylem iktidarn etkinliini arttran dolaysyla sosyal kontrol aygtlarnn
ilevine hizmet eden bir pratiktir.
Foucaultya gre sylem; tm dnyay ve insanlar ekillendiren, iinde
pek ok g ilikilerini bulunduran yaayan bir organizmadr. Sylem, her
ne kadar temeli sarslabilecek olsa da dnceler, inanlar, kelimeler,
kurumlar, normlar, yarglar ve geleneklerden oluur.
Foucaultya gre, sylem ylesine gl ve karmak bir yapdr ki;
sylemin karsnda olduunu iddia eden dnceler dahi syleme gre
ekillenir ve sylem ierisinde kendi yerlerini, deerlerini bulurlar.
Foucaultnun dncesinde sylemin aklarn yakalamak iin genealogy
yani soybilim tekniine bavurulmal ve tm dnce ve normlarn
yapskm yaplarak merkezinde yatan g ilikilerine ulalmaldr.
(Foucault, 1981:49) Bunun en kolay yolu da marjinal, teki, farkl
olarak nitelendirilmi grup ve dnceleri mercek altna yatrmaktr. nk
sistem bu noktalarda adeta hata vermekte ve aklarn ortaya koymaktadr.
Smith, Foucaultnun sylem kavramn incelerken sylemin Foucaultnun
dncesindeki belki de en temel motif olduunu belirtir. Sylem insanlar,
eyleri ve hatta bilgi ve soyut dnce sistemlerini betimlemenin,
tanmlamann, snflandrmann ve onlar hakknda dnmenin bir yolu

86

olarak

dnlebilir.

Foucault,

sylemlerin

hibir

zaman

iktidar

ilikilerinden bamsz olmadn ileri srmtr. Ona gre sylemler

bamsz,

egemen,

yaratc

insan

aklnn

rnleri

olarak

da

kavranmamaldr. Aksine bunlar, sylemlerin kendi kendilerine oluturduu

ve dzenledii insan gruplar arasndaki iktidar/bilgi ilikilerine bulaktrlar
ve bu ilikilerden meydana gelirler. Foucault yle yazar: ktidar ve bilgi
dorudan birbirini ierir. Bir bilgi alannn karlkl balantl yaps
olmakszn iktidar ilikisi olmaz () bilen zne, bilinen nesneler ve bilginin
zel ekilleri, iktidarn/bilginin bu temel anlamlarnn ve tarihsel
dnmlerinin saysz etkisi olarak grlmelidir. (Smith, 2001:170)
Foucault, bilginin insan kategorilerini iktidar ilikileri iine ekmeye
ynelik nasl ilediini aratrr. Yeni sylemlerin retilmesiyle Foucault,
gzetim mekanizmlarnn kendi otoritelerini nasl arttrdklarnn altn izer
ve zellikle mesleki sylemler ierisinde grlen hakikati ya da akl
kefetme iddialarna pheyle yaklalmas gerektiini syler. nk bu tr
sylemler iktidar ve denetim ilikilerini yaratr, yeniden retir ve maskeler.
(Smith, 2001:170)
Foucaultnun gzetime ve iktidarn grnrlne, bunun yan sra syleme
dair altn izdii noktalar, Nusayri cemaati kltrel belleinin yeniden
rettii ve cemaatin hayati nem atfettii sr kavram ve inas
balamnda

dnldnde,

cemaatin

bu

syleme

ve

iktidar

mekanizmalarna kar gelitirdii direni biimlerini tartmaya amaktadr.

yle ki Nusayri cemaatinin gndelik hayat pratikleri, dinselliin Samanda
Nusayrilerinde grnr ve grnmez olma biimlerinin iktidar ilikileri

87

erevesinde

incelenmesi,

sadece

Nusayrilere

zg

bir

direni

adlandrmasn mmkn klmaktadr. Ayn zamanda, Nusayrilik inan

sisteminin tanmlanmas, Nusayri cemaatinin alglanma biimleri ve kltrel
snflandrmasna ynelik referanslarn Foucaultnun gzetim ve sylem
zerine syledikleri erevesinde dnlmesi, Nusayri cemaati zelinde
retilen sylemleri ve buna kar direnii tanmlamaya alrken srra yeni
bir bak asn gerektirmektedir.
Sr iktidar nedeniyle iktidara kar oluan bir gizlenme biimi olarak
direniin merkezinde yer almaktadr. Ancak, bu srr koruma temelinde
gndelik hayatta gelien pek ok taktik - tam da iktidarn grnr olmas ve
her an slah etmeye deer nesneler olarak Nusayri cemaatinin iktidarn
gzetiminde olmas gereinden tr- cemaat bireylerinin grnr olma
biimleri ve kltrel bellekte yeniden retilen unsurlar, istisnai bir direnie
ve taktiksel bir kaa hizmet eder grnmektedir.
6.2. Gndelik Hayat ve Direni
Etno-dinsel kimliin kiilerin davran kodlar dolaysyla gndelik hayat
pratikleri ile dorudan ilintili olduu net biimde gsterilebilir: dini anlamda
yasak olan yemek ya da iecek, zaman ve mekann dzeni, beden ritmi ve
kontrol, hayatn nasl erdemli biimde idame ettirilecei, utan veya onur
kavramlar, kiminle evlenilip evlenilmeyecei konularndaki kltrel
beklentiler gibi pek ok rnek etnisite ve dinin, gndelik hayat zerinde ne
kadar etkili olduunu gstermektedir. Etno-dinsel kimliimiz hem
hafzamzca yeniden ina edilen hem de gndelik hayatmzn her bir

88

ayrntsnda ve pratiinde iselleendir. Etnisite ve din yalnzca en ok aina

olunan deneyimlerle ilgili deildir, ayn zamanda bizi evreleyen ses,
grnt, kokudur ve her karlaldnda tm hatralar canlandrr. Bu
balamda gndelik hayat sradan ya da fenomen, politik ya da popler
deneyimlenen her ritmi iine alr ve bu nedenle de gndelik hayat ve
ierisinde barndrd pek ok pratii anlamlandrmak, kimlii anlamak
adna da olduka nemlidir.
Gndelik hayat, ilk bakta, gnlk rutinlerimizi, etkinliklerimizi ve genelde
de hayatmzn kanlmaz kltrel dokusunu, gnlk ritelleri, dili, aile
hayatn, domestik alan, eitim ve i pratiklerimizi kapsar. Gndelik hayat
sradan olabilir ama bo deildir. (Karner, 2007:36) Tam aksine,
sosyolojik adan nemli, politik olarak ykldr. Toplumsal olarak yeniden
reten, insan yaratclnn ve ideolojik meydan okumalarn temel
mekanizmasdr.
Karnera gre, gndelik hayata dair iki unsuru vurgulamak gerekir.
Birincisi, gndelik hayat, insanlarn doumuyla beraber yklendii cinsiyet,
hastalk gibi yaamlarnn odanda var olan olaylar ve deneyimleri ierir.
kincisi ise, gndelik hayat tekrar edilen, devam eden, tandk, banal ve hatta
skc olana iaret eder. Dolaysyla aslnda gndelik hayat hem normal
diye nitelendirilebilecek hem de farkl, patolojik ya da allmn dnda
anormal diye nitelendirilebilecek normatif armlara sahiptir. (Karner,
2007:37)

89

Erving Goffman ise sosyal yaam dramaturjik metaforlar araclyla

kavramsallatrmtr. Etkileime hizmet eden gndelik hayat pratiklerini
anlatmak iin, Goffman sahneyi ve sahne dzenini ara olarak kullanmtr.
Tiyatro etkinlii sahnede katlmclar ve onlar izleyen kiiler olarak canl
iki paradan oluur. Roln oynayanlar bunu rutinler biiminde
gerekletirir. Sahnede n blge ve arka blge sz konusudur ve gsterilen
toplumsal roller dierlerinin de itirak ile gerekleir. Kimliklerin gndelik
hayatta grnrl balamnda Goffmann kuram olduka nemlidir,
nk Goffmana gre, performansn sergileyen kii dardan bir izleyici
tarafndan bakldnda roln baaryla canlandrabilendir ancak bir oyuncu
hem sahneye yukardan bakabilen hem de aadaki grevini ustaca yerine
getirebilendir. (Goffman, 2009:55)
Dier bir yandan Henri Lefebvre, Modern Dnyada Gndelik Hayat
almasnda, ideal bir politika biiminin var olabileceinden bahseder.
Lefebvree

gre,

gndelik

yaamn

yabanclamam

ve

yaratc

etkinliklerin alan olarak yeniden kavramsallatrlmas dnyann etik adan

iyiletirilmesine giden yolda balca aralardandr. Ayrca, gndelik hayat
pratiklerini, Lefebvrein deyimiyle, gndeliklii sisteme koulsuzca tabii
klnm olanlarn direnme gcn yeniden ayaklandrma yoluyla dnsel
adan yeniden kurgulamak gerekir. Lefebvre ayn zamanda modernlik ve
gndeliklii ilikilendirmi ve unu belirtmitir: gndeliklik ve modernlik
karlkl olarak birbirini belirtir ve gizler, merulatrr ve telafi eder.
(Lefebvre, 2007:31) Lefebvre tarafndan vurgulanan durum, modernliin
gndeliklii amaza srklerken ayn zamanda telafi ettiidir. Ancak, ayn

90

zamanda ynlendirilmi tketimin brokratik toplumunun yinelenen

rutinler ve kalplam deerler ile tketimci hazlar rasyonel etme eilimi,
gndelikliin ierdii maniple edici ideolojiyi gndelik yaamn dna
karak zmlemeyi engellemektedir.
Gndelik hayat yorumlarken direni ve yaratclk ele alndnda akla ilk
gelen almalardan biri Michel De Certeaunun Gndelik Hayatn Kefi III almasdr. Gndelik hayatn politik anlamda nemini vurgulamasnn
yan sra, iktidar mekanizmalar, kurallar, reglasyonlar karsnda gndelik
hayat pratiklerinin g yaplar ile nasl oyunlar oynanarak eitli taktik ve
manevralar

gelitirildiini

anlatmas

asndan

De

Certeaunun

vurguladklar olduka nemlidir. De Certeauya gre, sosyal dzen ve

disiplin sanlandan daha az etkilidir. nk gndelik hayat pratiklerinin
ierisinde retilen direni taktikleri kiileri evreleyen iktidar andan
kamalarn salar. De Certeau gndeliki yle tanmlar:
Gndelik bize her gn verilen, bizi her gn sktran ve hatta, imdiki
zamann basks nedeniyle ezendir. Her sabah uyanma annda
sorumluluunu yeniden yklendiimiz ey, hayatn arl, yaamann
ya da bylesi bir yorgunluk, bylesi bir arzuyla u veya bu koul altnda
yaamann zorluudur. Gndelik bizi ieriden sk skya ynetendir.
Neredeyse keye ekilmi zaman zaman rtk yol tarihimizin
yarsdr; Peguynin ifadesiyle bellek dnyay unutmamamz gerekir.
Ayn dnya, kokular bellei, ocukluk mekanlarnn bellei, bedenin
bellei, ocukluk davranlarnn, arzularn bellei tarafmzdan
benimsenir. Belki de bu akld ya da yine A. Duprontun dedii gibi,
bu tarih-olmayan tarih alannn neminin altn izmek gereksiz
deildir. Gndelik hayatn tarihisini ilgilendiren grnmez olandr.
(De Certeau,2009:25)

Burada vurgulanan aslnda daha nce bahsedilen alkanlklar bellei ve bu

bellek dnyann gndelik ile olan ilikisidir. Bu ilikiden daha nemlisi De
Certeaunun grnmez olan gndelik hayat pratiklerinin iktidar ilikileri
91

erevesinde

yeniden

dnlmesini

salamasdr.

De

Certeau,

Foucaultnun Hapishanenin Douunda kurumlar iten ie kemiren,

kann emen ve erkin ileyiini smen altndan yeniden dzenleyen
dzeneklerin analizini ortaya koyduundan bahseder. Ayrntlar ve
ayrntlar zerinde oyunlar oynayan nemsiz kk teknik ilemler uzam,
bunu belirli alanlara datarak genele yaylm bir gzetimin ileticisi haline
getirir. (De Certeau, 2008:47) De Certeau tam olarak bir nceki blmde
bahsedilen sorunsal vurgular. Gzetim mekanizmasnn blmelerinin her
yere yayld ve iyice belirginletii iddiasn onaylar. Ancak, De Certeau
Gndelik Hayatn Kefinde unu da sorgular: gzetim mekanizmalarnn
her yere yayld doruysa nasl oluyor da tm toplum bu mekanizmann
boyunduruu altna girmiyor? De Certeau iin, bu sorunsal aratrmak en az
dieri kadar acil bir gerekliliktir. Halkn kulland hangi ilem ve
yntemler disiplin mekanizmasyla, ancak bu mekanizmay kendine
uyarlamak iin uyumaktadr. Bununla ilgili olarak De Certeau baz
noktalarn altn izer:
Eylem, uygulama ve retme tarzlar, kullanclarn, sosyo-kltrel
retim teknikleriyle dzenlenen uzam kendilerine uydurmalarn
salayan binlerce alkanl, tutumu ve uygulamay oluturanlardr.
Bunlar, Foucaultnun kitabnda ilemi olduu benzer ve kart sorular
ortaya koyarlar: Benzer sorular, nk teknokratik yaplar iinde
kaynaan ve gnlk yaamn ayrntlarna eklemlenen ok saydaki
taktik sayesinde, ileyiin ynn saptran, en nemsiz, en sradan
ilemlerin ayrmna varmak sz konusudur; kart sorular, nk artk
nemli olan dzenin uygulad iddetin nasl bir disiplin teknolojisine
dntn belirlemek deil, gzetimin filesine giren bireylerin ya
da gruplarn, taktiklere dayal, dmenci, hileci yaratclklarnn u
kaamak gizli biimlerini topran altndan ekip karmaktr.
(De Certeau, 2008:49)

92

De Certeau, bylece, gndelik hayat pratiklerinin, kiinin otonom anlam

ina ediine ve sembolik direnie izin veren ka yollar olarak grlmesini
salamtr. De Certeau, her ne kadar ok farkl rnekler kullansa da, onun
teorik anlay, hem gndelik hayatta iktidar mekanizmalarna ya da
tahakkme kar direnii hem de kltrel pratikleri grup kimliinin yeniden
retimini anlama yollar salamaktadr. Dier bir yandan, De Certeau
tketimin bir retim biimi olarak kendine zg kurnazlklar olduundan
bahseder. Byle bir retim neredeyse hi grnmez, gizli kapakldr ama
srekli mrltlar karr. Buna rnek olarak spanyol smrgecilerinin, yerli
kabileler zerinde kazandklar greceli baary rnek verir. Bu rnek
sosyo-politik anlamda bir cemaatin kltrel deerlerinin tketilmesini
aklarken olduka nem tar. nk De Certeau, smrgecilerin
baarsnn kabilelerin bu baary kullanm biimleriyle dnme uram
olduunu vurgular. Yerliler kendilerine gle ya da ikna edilme yoluyla
dayatlan kurallar, uygulamalar smrgecilerden farkl gayelerle kabul
etmileridir ve bunlar yani egemen dzeni dnme uratmlardr.
zmsedikleri ve onlar, onlara dardan bakarak zmseyen sistemin
iindeki teki olarak kalabilmilerdir. Bu sistemden ayrlmadan, bu
sistemi kendi yollarna dndrmlerdir. Hatta bu tketim prosedrleri asl
farkllklarn, igalcinin dzenledii uzamda ortaya koymutur. (De
Certeau, 2008:107)
Son olarak, iktidar ve direni mekanizmalarn kavrayabilmek asndan De
Certeaunun ortaya att strateji ve taktik kavramlar olduka
nemlidir. De Certeau stratejiyi yle aklar:

93

Benim stratejiden kastm, gler arasndaki ilikilerin ancak bir istek ya

da erk znesinin yaltlabilir olduu anda gerekletirebilecei oyun ya da
hesaplamadr. Strateji, bir mlkiyet olarak erevesi izilebilecek bir
mekann varln n kabul olarak benimser. Bu mekan, hedeflerden ya da
tehditlerden oluan dardakiler kmesiyle kurmu olduu ilikileri
ynlendirebilecei bir str. letme kavramnda olduu gibi stratejik
her tr ussallk ncelikle bir evre, zel bir yer yani zel bir erk ve
istek mekan ayrt etmekle balar ie. sterseniz bunun Kartezyen bir
tutum olduunu syleyebilirsiniz: tekinin grnmez gleriyle etki
altna ald bir dnyada kendine zel bir mlkiyetin snrlarn izmektir
sz konusu olan. Bilimsel, politik ya da askeri anlamda modern bir
tutum.
(De Certeau, 2008:112)

Bu noktada De Certeau, stratejiyi hakim olan ile badatrr. Taktik ise

kurumsal ya da uzamsal olarak yeri belirlenmi bir duruma hizmet etmez.
Taktii ise De Certeau yle tanmlar:
Stratejilere kyasla bir mlkiyetin var olmamasyla nitelenen hesapl
eyleme taktik adn veriyorum. yle ki dardakiler kmesinin hibir
snrlandrmas bu eyleme hibir koulda bir zerklik salayamaz. Taktik
mekan olarak sadece tekinin mekann kullanr. Bu nedenle, yabanc bir
gcn yasalaryla dzenlenmi haliyle kendisine dayatlan alanda
oyununu kurmak zorundadr. Geri ekilme, ngrme ve kendini
toparlama konumunda, kendisine mesafeli durmak iin kullanabilecei
bir yntem yoktur: nk, Van Blovun dedii gibi, dmann gr
as iinde ve dman tarafndan denetlenen uzam iinde
gerekleebilen bir harekettir. Dolaysyla taktik ne btncl bir projeye
sahip olabilir ne de rakibini, nesnelletirebilir ve ayr bir uzamda
toparlamak olanana sahiptir. Hamle stne hamle yapar. Frsatlar
deerlendirir ve bunlara baldr. () Taktik, en beklenmedik yerde
ortaya kverme olanana sahiptir. Ksacas kurnazlktr. Sonu olarak
taktik zayfn sanatdr.
(De Certeau, 2008:113)

De Certeau, modern devlet ve asimilasyon stratejisine kar, kltrel

topluluklarn gndelik hayat pratikleri, dil ya da yaratclklaryla nasl ka
mekanizmalar gelitirdiini taktik ile aklamtr. Bu durum tekinin
alann terk etmeden, dmann gr alannda ba etme ve idare etmeye
dayal bir iliki tarzn ortaya koyar.

94

De Certeau, her ne kadar gl tarafndan kurulan dzende zayfn

evirdii dolaplar ve manevraya dayal mcadeleci tavr, pratikleri farkl
rnekler zerinden tartsa da De Certeaunun bu balamda altn izdii
noktalar, Nusayrilere zg direni biimlerini aklarken nem arz
etmektedir. nk Nusayrilerin gelitirdii baz manevraya dayal
mcadele biimleri, aslnda grnmeyen ancak idare etmeye ynelik iliki
tarzna birebir uyan trdedir. lk olarak, daha nce bahsedilen Gadir Humm
bayramnn gndelik hayat ierisinde neminden bahsetmek gerekli
olacaktr. Gadir Humm bayram, Nusayri dinsel pratiklerinden olduka uzak
yaayan Samandal bireyler iin bile olduka kutsal grlen ve bir ekilde
ritellerine dahil olunan bir bayramdr. Hatrlamann en nemli pratii
olmasnn yan sra gemiin kurulmasna yardmc olan anlatlarn
yinelendii en byk diye nitelenen bir bayramdr. Gadir Humm
ritelinde, Samandan hemen her hanesinde kurbanlar kesilir, bunu
izleyen toplu namazlar klnr ve akamlar aile ziyaretleri yaplr. Kadnlar
toplu namaza katlamadklarndan gn ierisinde ocuklaryla beraber en
kutsal grnen ibadet mekanlarna ziyaretlere giderek ibadetlerinin
gerekletirirler.
Bu gnn en nemli zellii o gn Samandada ve Antakyann byk bir
ksmnda hayatn tam anlamyla durmasdr. Bu kutsal gnde zellikle
Samandadaki Nusayrilerin neredeyse hi biri ie gitmez, esnaf iyerlerini
amaz, kamu alanlar izin alr ve rencilerin pek ou okula gitmez.
Ayrca herhangi bir ev ii de yapld grlmez. Hatta inana gre, bu
gnde ller bile rahat braklr ve ahirette sorgu, sual olmaz. (Seher, 51,

95

Ev Hanm) Bunun anlam, gndelik hayat rutinlerinin bir anda sekteye

uramasdr. Burada vurgulanmak istenen, tamamiyle dinsel olan ve ulusal
olmayan bu bayramn modern gndelik hayatn ritmini bozduu gereidir.
Dolaysyla Nusayrilerin Gadir Humm bayramnda dayatlan modern lineer
zaman algsn, ie gitmek, okula gitmek, ev ii yapmak zorunluluu gibi
zorunluluklar sekteye uratmas, De Certeaunun vurgulam olduu,
bireylerin sistemi kendi yollarna dndrdkleri taktiklerdir. (De Certeau,
2008:104)

Trk modern yaamnn iinde yer alan resmi veya dini

bayramlardaki tatil gnleri taklit edilerek, gerekte resmi ideoloji ve Snni

ideolojinin tanmad bir dinsel pratik, ayn Nusayri olmayanlar
tarafndan uyguland biimiyle gndelik hayatn iinde yer alr. Bir baka
adan, Nusayri kimliine zg bir dini gnn gerilla taktikleri ile gayri
resmi yollardan tatil olmasnn Samanda zelinde mutabakatla salanmas,
egemen ideolojinin tanmad, grmedii gzne kar bir direni
olarak okunmaldr.
kinci olarak, Nusayrilerin kendilerini darya tantt dil ile ierideki dil
ayrtrldnda gndelik hayatta, teki ile paylat mekan(lar)da
kullanlan dilin kendisi hale hazrda Foucaultnun altn izdii retilen
sylem ve tanmlanmaya kar eitli direni biimlerine rnek olarak
gsterilebilir. Samanda dnda Nusayriler kendilerini alevi olarak
adlandrrlar. nk teki tarafndan kimliinin en ak bilinme ekli
Alevilik olarak kabul grmtr. Nusayri szcnn kullanlmay,
bilinmezlii teleme abasdr. Bilinmezlik algsnn rahatsz edici
tedirginlii

ve

tekinsizlii

Aleviliin

96

akllardaki

armlaryla

kapatlm ya da st rtlm olur. nk aleviler, modern devletin,

egemenin alannda nispeten tehdit olarak grlen topluluklar deillerdir.
Ayrca, resmi ideolojinin adlandrmas akademik literatrde ya da diyanete
bal metinlerde- olarak Nusayri szcn reddetmek dardan
adlandrmaya kar gelme biimidir.
Dier bir yandan, ibadet mekanlarnn adlandrlmas dier dilsel bir taktik
olarak yorumlanabilir. Nusayrilerin ibadet mekanlar ziyaretlerdir. Ziyaret
kavramnn kendisi, Nusayri olmayan iin ok fazla tanmlanabilir deildir.
Eer ziyaretin ad tekke ya da dergah olsayd, egemenin her an
mdahalesine ak bir yer olmas mmkn olacakt. Ancak ziyaret,
egemenin bilgisini aan, zararszln deklare eden bir tr ortak mekan
armn yaratarak iktidarn denetleme ya da yasaklama hakkn elinden
alan ekilde kavramsallatrlmtr. ounluun dilini kullanmak, kendi
dilini terk etmekten kaynakl deil, kendine bir ka alan yaratma arzusu
ve dolaysyla bir direni temsilidir. Snni slama alternatif olabilecek tm
mezheplerin Cumhuriyet dneminde norm d braklmas sonucunda
ideolojik adan anti-Kemalist olmas gerekirken tam aksine Kemalist
sylemler altnda kendini korumaya almtr ki bu egemenin mdahalesini
tam anlamyla uzak tutmaya yarayan gl bir taktik halini almtr.
ktidar mekanizmalarnn tahakkm biimlerine kar gelme biimi olarak
deerlendirilebilecek dier bir rnek de Temmuz 2009da Samandal Alevi
eyhlerin izinsiz Kuran kursu amaktan tutuklanmas, yarglanmas ve
ardndan Mays 2010da beraat etmeleri olaydr. zellikle internet

97

zerinden eitli sitelerde yer almas zerinden duyulan haberde, Hatayn

ileri gelen be eyhi ve Arapa reten bir kii ve Samanda Deniz
mahallesi muhtarnn tutukland akland.3 Binlerce Samandaly sokaa
dken olayn farkl bir okumasn yapmak mmkndr. Samandada
Arapa ve din (Nusayrilik) eitimi her ne kadar yaygn olsa da bu pratiin
kendisi Kuran kursu olarak adlandrlmamtr. Resmi anlamda Kuran
kursu amak ve bu tr bir dini eitimi meru klmak denetim
mekanizmalarn devreye sokacak balca bir ilem olacaktr. Dolaysyla,
Nusayriliin retimi denetim mekanizmalarnn kontrol ya da tahakkm
edebilecei bir biimde deil tam aksine De Certeaunun ifadesiyle taktikler
gelitirerek bu dinsel aktarmlar veya pratikleri engelleyici unsurlara mahal
vermeyecek ekilde gerekletirilir. Nitekim, eyhlerin beraat karar
Tekkeler ve Zaviyeler hakkndaki yasaya muhalefet edecek hibir kant
bulunamamas nedeniyle verilmitir. eyhleri savunan avukatlardan birinin
savunma metninden alnan rnek durumu daha iyi zetlemektedir:
eyhleri savunan 15 avukattan Av. Turgay Abac, sz konusu
yerlerin kuran kursu olmadn, ilan verilmediini, tabela
aslmadn ileri srerek:
Burada Alevi dininin temel felsefesi ocuklara anlatlyor, din ve
ahlak bilgisi veriyor. Belirli bir kurs dzeni ve mfredat yok.
steyen aileler, ocuklarn din bilgisi renebilmesi iin istedii
zaman buraya getirebiliyor. Buralar dzenli kurs verilen yerler
deildir. Su kast yoktur" diyerek beraatini istedi.4
Sz konusu yerlerde tabela olmamas ve kamusal alanda ifa edilen
herhangi bir ilann olmamas inancn aktarlma biimlerinin iktidarn

3
4

http://www.gazetebizim.com/haberdetay.asp?ID=1650
http://www.gazetebizim.com/haberdetay.asp?ID=1650

98

mdahale edebilecei grnr bir alana yerletirilmemesi demektir. Bu

nedenle, eyhlerin bu pratii stratejiye kar, kurumsallamann getirdii
denetim mekanizmasndan bir ka, eyhlerin gelenei srdrmek adna
gelitirdii bir taktik olarak deerlendirilebilir.
Son olarak, grmelerde katlmclarn belirttii baz noktalar da iktidarn
syleminin ve gzetim mekanizmalarnn ileyii zerine Nusayri algsn ve
buna kar retilen direniin kendisini tanmlamay mmkn klmaktadr.
Grmecilerden birinin belirttikleri Nusayrilii yaama biiminin yani
cemaatin ierisinde yer alan dinsel pratiklerin gndelik hayattan
ayrmasnn mmkn olmadn gstermektedir.
Arap Alevilik dier din veya mezhepler gibi deil. Biz dinin iinde
olanlar da olmayanlar da kabul eden ve dlamac olmayan bir cemaatiz.
nk batni bir anlam yaama biimleri ok farkl olabilir. rnein
Samandada gnmz genleri ibadetlerini ya da din gereklilikleri
yeterince yerine getiremiyor ama genleri bilgilendirme toplantlarna
geliyorlar ya da byk bayramlarda toplu ibadetlere katlyorlar. Zaten
cemaatin iinde yaayan birinin bizim dinimizden uzak yaamas
mmkn deil. Bayramlarn okluu, kadnlarn hep ziyarete gitmesi
gndelik hayatmzn ok nemli bir paras. Ancak u bir gerek ki
Hatay dnda ziyaretler yok ya da dier ehirlerde toplu ibadetler iin bir
rgtlenme yok. Bu nedenle ben pek ok sebeple darya gten
rahatszm.
(Zlfikar, 47, Eczac-Dernek Bakan)

Dier bir grmeci de iktidar mekanizmalarnn ak ekilde bir basks

altnda olmasa dahi aznlk gruplarn her hkmet tarafndan grlme
biimleri zerine unlar belirtmitir:
Bu kente gelenler farkl yerlerden gelmiler. Lazkiye, am gibi.
Alevilik, bugn kabul edilen slamn mezheplerinden biri deil
dolaysyla ehirler en eski zamanlardan beri bize kapal. Hissettirmek
yeterli bunun iin ok eitli bask yolu olabilir. O zaman o toplum tabii
ki dalara ekilir, kapanr. in siyasi boyutu ise her toplum hkmetinin
kendisine bak asndan etkilenir ve bunu hisseder. Kendinden olmayan
bir iktidar gvensizlik verir. Benim derdim insanlarn nn aan bir

99

devlet grmek istemem ama aleviyseniz burada hibir ey

yaptramazsnz. Herkes birbirini bilir zaten. [Nasl bilirler?] Bakn, yle
rnek vereyim. Ben bir Arap-Snni kyde retmenlik yaparken
rencilerim Samandal msnz? dediler. Evet dedim. Yznzden
belli dediler. Kimliiniz her ekilde anlalr. Bu toplumda bizim kendi
kimliimize dair zelliklerimiz kap kapatabiliyor. Hissetmediim
durumlar olduka azdr.
(Semir,40, retmen)

Bu sylenenleri her ekilde tanmlanmann ya da belirli etiketlemelerin

kanlmaz olmas ve bu durumda da basknn yalnzca hissedilmesinin
bile gizlenmeyi zorunlu kld eklinde yorumlamak yanl olmaz. Aslnda
burada gzetimin grnrl ve herkesin birbirini bilmesi, yani
egemenin syleminin farkndal vurgulanm olmaktadr. Tam da bu
nedenle Nusayriler dini gizliliini srdrerek, taktikler gelitirerek ya da
idare ederek, gndelik hayatnda dayatlan dntrerek gelenekselliini
ve inancn yeniden retmekte yani direnmektedir.
6.3 stisnai Bir Direni Olarak Sr
Bu blmde, Nusayri etno-dinsel kimliine zg sr kavramnn, Nusayri
toplumunun politik alanda grnrl srecinde hangi fonksiyonu
stlendii, neye kar ve hangi zeminde bir direni biimine dntn ve
buna kar, Trk modernlemesi ile birlikte politik alann snrlarnn
dnmesinin Nusayri toplumuna zg bu direni biiminin iktidar
stratejisine kar bir zgrlk alan olarak ortaya kmas irdelenecektir.
Arap-Alevi toplumunun politik alana dahil edilii ve bu srete srn
oynad rol zerine tartmadan nce, toplumun politik alanda nasl var
olduu incelenmelidir. Agamben, H. G. Von Justinin siyaset ve polis
ayrm zerine yapt yorumda zemin olarak polis-biliminin yapt

100

biyosiyasetin ufkunun, hayatn gzetimine (care of life) doru

dntn syler.

Buna gre Devlet, birincil durumda i ve d

dmanlara kar mcadele ederken, ikincil durumda (Polizei) Devlet,

vatandalarn hayatn gzetip gelitirme grevini stleniyordu. (Agamben,
2001:191-192)
Etno-dinsel bir aznlk olarak Arap-Aleviliin egemen alannda var oluu ise
ounlukla, tanmlanm bir rk siyaseti zerinden deil, gzlemlenebilirgelitirilebilir kolektif bir unsur olma haline indirgenmitir. Arap-Alevilerin
bir kapal cemaat olarak gzetime verdikleri stratejik cevap ilk admda bir
cemaat olarak var olmalarn mmkn klan birincil koul olarak srn
muhafaza edilmesi ve srdrlebilir bir bilgi kategorisi olarak gvenlik
odakl bir ereveden gelecek nesillere aktarlmasdr. Bu balamda,
Agambenin ele ald polisin politicse olan dnmn odak noktas
olarak ele alr. Buna gre, belirli gen kombinezonlar ile formalize edilmi
rk dncesini perspektif olarak kullanan biyosiyaset ile hayatn
gzetimi birbiriyle akr haldedir. Buna gre tanmlanm bir dman ile
mcadele ve saln gzetimi, rkln ilksel merkezinde yer alan
jenizm ile ideolojik gdlerin birbirinden ayrt edilebilmesi artk
imkanszdr. Bu durumda, ulus-devlet tarafndan konumlandrlm teki
olan Arap Aleviliin dsal bir figr olarak norm d braklmasnn
motivasyonunda hem bir rk tr olarak Araplk hem de ulusun tamamn
kapsayacak, kolektif hayatn gzetimi yatar. Etno-dinsel aznlk, bir
anlamda devletin ifte governancena tabidir; bir yanda Trklk d bir

101

unsur olarak Arap Alevilii tanmlar ve tanr, dier taraftan bireylerin tek
tek hayatlarn gzetim altna alabilecek ynetsel bir alana dahil eder.
te yandan, Agamben totaliteryenizmin temelinde yatan dinamik hayatsiyaset ayniliini yani siyaset ve hayatn dorudan birliini aklamaya
alr. Buna gre, Agambenin Heidegger analizi nemlidir: Daseinn,
varlk biimlerinin kendisi iin bir mesele olduu dngsel yap, olgusal
hayatn deneyiminin somutlamasndan baka bir ey deildir. (Agamben,
2001:96-197) Bylece varlk biimleri ile varln kendisi, hayat ile hayatn
gerek konumu arasndaki fark yok olur. Levinas ise, ruh ile bedenin, doa
ile kltrn birbirine yapt mutlak ve koulsuz bir tarihsel, fiziksel ve
maddesel konum varsaym zerinde durur.
Bu balamda, Arap Alevi etno-dinsel kimliinin, Agambenin eserinde
belirttii gibi demokrasinin totaliteryen gemii ierisinde ald konum
nasl deerlendirilebilir? lk olarak, modern demokratik rejimlerde dinamik
hayat ile siyasetin, politik alan ile plak hayatn i ie olduu bir dzlemde,
Arap-Alevi kimliinin politik alandaki var oluu ile cemaatin kendi
ierisinde saklad sr arasnda ayrm yapmak yanl olmaz. Yukarda
belirtilen tartma asndan, modern demokratik rejimlerde gndelik plak
hayatn dorudan politik alann ierisine dahil edilmesi, Arap-Alevi
cemaatin politiklemeye balayan gndelik hayat asndan, egemen
iktidarn

homojenletirici

basksna

kar

zel

direni

biimleri

sergilemesine sebep olmaktadr. Bir yanda cemaat politik alanda temsil

hakkn ana-akmdan sapmadan, marjinallemeden ve dolaysyla egemenin

102

ynetimsel g oyunlarnn iinde kalarak kullanrken, dier yanda, kendi

iinde marjinlememe kararn aldran tm etnik, dinsel ve kltrel bagajn
koruma altna alan direni biimleri gelitirir. Bir anlamda direnmenin
altnda yatan itici g ve topluluu bir arada tutan sebep Nusayrilii
mmkn klan koul olan srdr.
Daha nceki blmlerde de belirtildii zere, Nusayri toplumunun bir
toplum olarak var olmasn salayan ve bir aradaln mmkn klan sr,
bir baka adan bakldnda Nusayri normunu oluturan, onun etnodinselliini ekillendiren bir episteme, yani belli trden bir bilgidir.
Cemaatin ierisindeki bu bilginin, cemaatin hem srdrlebilir varlnda
hem de politik alanda motivasyonel rol stlenmesi ya da cemaatin kendi
kurucu temellerinde yer alan bu bilginin, istisnai bir pozisyon olarak
egemen alanda iktidara kar verdii cevap, dier bir deyile politik alanda
iktidar oyunlarnda oynad rol ikirciklidir.
Nusayri kimliinin kurucu en nemli unsuru olan sr cemaat ierisinde
oynad rol ve cemaat d alanda ifade ettii anlam itibariyle, ok
katmanll sayesinde istisnaidir. Sr, bir yanda cemaati cemaat klan
z olarak hem kurucu hem de cemaati bugnden yarna tayacak bir bilgi
iken, dier yandan da cemaati egemenin homojenletirici iktidar oyunlarna
kar direnmesinde merkezi rol stlenmitir. Bir dier deyile, dinsel bir
bilgi olarak sr unsuruna atfedilen ikili anlam, hem ite cemaati kapal
tutan, iselletirilmi ve irek bir bilgiyi ifade eder, hem de darda olann
nfuz edemedii, iktidar ve iktidara dair tm mekanizmalar darda

103

brakan bir perde fonksiyonunu tar. Bu anlamda sr kavram ve tad

ekonomi, cemaatin dna kamazken, dardakini de iine alamaz,
dolaysyla snrdadr. Tam da bu snrdalk, Nusayri toplumunu, dier alt
kimlik ve aznlklarla benzeecek ekilde, homojen olduu varsaylan genel
bir toplum fikrinin ierisinde hem bir para olarak hem de politik alanda var
olma biimi ile bir zne olarak gelitirdii zel bilgi etiinin salad ikili
paralanmlk, Nusayriliin zerine retilen tm argmanlarn bu sayede
tekil olma zorunluluunu dourur. Bir dier deyile, Nusayri cemaatinin
iktidar oyunlarna kar idare etme yolunda gelitirdii her direniin
tekillii ve cemaate bal balna bir znelik atfeden tm taktikler, her trl
genellemeye kar savunulabilecek tekil nermelere zemin salar. Bu
noktada

Baumann

Rilke

alntsn

hatrlamak

yerinde

olacaktr:

Paralanm varlklar en iyi, para para betimlenirler. (Bauman, 1998:9)

ktidar mekanizmalarndan kaarak direniin temelinde yatan bir fonksiyon
olarak srrn mphem ve ulalamaz bir ontolojik zellie sahip olmas,
egemenin tahakkm edici sylemini hem beslemesini hem de kapal bir
cemaat olarak Nusayri toplumunun iine nfuz etmesini engeller. Sylem ve
iktidar oyunlarndan kama yolunda direni, dinsel batni bir bilginin
toplumsal bir mutabakatla yabancya gre sr yani grnmez hale
getirilmesi yoluyla gerekletirilir. Bu anlamda srrn arasall hem
cemaatin kendi gerekliini salarken hem de sylemin iine alamad ama
teki olarak tekrar kurduu belli trden bir tekilik sylemini de mmkn
klar. Bu nermenin izini srmek iin Nusayri dinsel pratiklerinde srrn
nelii irdelenmelidir.

104

Dini gizlilik ya da tam ifadesiyle sr Nusayri inancnn ve kltrel bellein

korunmasnn en temel ve en ilevsel aracdr. nk sr ayn zamanda bir
iletiim biimini beraberinde getirir. yle ki Nusayriler kendinden olmayan
hemen

tanmlayabilecei

gibi

kendinden

olmayan

ile

iletiimden

kanmadan ancak grnrln bambaka klarak iletiimini kuracak bir

taktik yolunu izler. Nusayriler iin sr, ylesine merkezi bir yer alr ki
Nusayri olmayann tahayyl edemeyecei bir noktadr ve bu sebeple
Nusayri kendini tam anlamyla anlatmaz. Batni olan, tekinin
kavrayamayaca kadar derindir ve mana tekinin ulaamayaca bir
yerde sakldr.
Nusayriliin kendini yeniden rettii bir simgesellikten sz ederken dier
yandan somut olarak mekan, lineer zaman ve modern gndelik hayatn ak
iinde var olan ilikiler arasnda balant kurmak bizi kendiliinden olduka
atmal bir alana sevk etmektedir. Nusayrilik gizliliini Batni olana
devretmitir. Dinsel referanslarn anlalabilirlii Batni bilgiye hakim
olmay hatta erimeyi gerektirmektedir. Bundan nce bahsedilen tm
stratejiler ise ok farkl bir ilikiler dzeninden yani hem egemen sylemin
hem de iktidar mekanizmalarnn, gzetilen herkesin bilgisine sahip
olduu sans veya arzusu zerinden kendini var eder. Bu balamda Nusayri
gndelik hayat ve gelitirilen ka manevralar tartmay zgl bir alana
tar. Bu alan, neyin ne kadar grnr olduu ve de topluluun kendi
ontolojik anlamlandrmalarn kurgularken grnmezliinin stratejiler
karsnda nasl bir rol oynadn ierir. Grnmezlikten anlalan, burada,
sosyal kontrol aygtlarnn grdn ve bilgisine sahip olduunu

105

dnd bir noktada, aslnda topluluun bu mekanizmalar kendi

mahrem alanndan nasl uzak tuttuudur. Cemaat gizlilik araclyla
panopticon benzeri bir gzetimden kama alan yaratmaktadr. Bu
nedenle, merkezde duran ve iktidar bilinemezlii ve mahremdeki
varlyla ilevsiz hale getiren srrn kendisidir.
ncelikli olarak srrn nasl bir grnmezlik alan yaratt konusunu
tartmakta yarar vardr. Nusayrilikte srr tamamlayan unsur takiyyedir.
Takiyye gizlenmek, saklamak anlamlarna gelen, slamiyette genelde Batni
gruplar tarafndan uygulanan bir eylemdir. nancn tehdit altnda olduu
dnlyorsa takiyye, Kuran- Kerimde de belirtilen bir gizlenme
usuldr. Nusayrilikte srr saklamak ayn zamanda can gvenliini
korumaktr. Dolaysyla aslnda, sr egemen tekinden ayrmann simgesi
ve dinsel kimliin temel esidir. Bu noktada srrn oluumunda yani srr
sr yapan balca sebebinin zaten iktidar sylemleri, egemenin kendi dzeni
olduu aka grlmektedir.
Srrn paylalmas, kamusal alanda grnr olan bir durum deildir. Sr,
dine giri ritellerinde, aamalar halinde ve kiinin bu srr edinmeye yeterli
olgunlua erimesinin ardndan verilir. Dolaysyla srrn aktarm, ayn
zamanda, cemaatin gvenini kazanma, bizden olma ve ayrma dilini
kullanmaya iaret eder. Bu durum, gzetim ann ulaamad, daha doru
bir deyimle iktidarn gzetleyemedii ve dolaysyla denetleyemedii
mphem bir alana iaret eder. Srrn ne olduu, tam olarak nasl ve neden
paylald iktidarn bilgisine sahip olamad ve dolaysyla sylem

106

retemedii bir durumdur. stisnai durumda her an mdahale etme, iddete

bavurma ya da pek ok strateji ile her eyi dntrmeye alan bir gce
karlk istisnai bir direniin simgesi srdr. Cantekin bu konudaki zgn
yorumu durumu aka zetlemektedir.
() Kald ki muhalefet tanmlamalar daha ok ak atmalar,
protestolar ve isyanlar zerinde younlaarak yapldndan olacak, tbi
snflarn gndelik yaam ierisinde iktidara ve onun temsilcilerine kar
verdikleri ihtiyatl mcadele ounlukla gz ard edilir. htiyatl
mcadele tbi olanlarn kendilerinin, muhataplarnn kim olduunu,
yapabileceklerini iyi bildikleri mesafeli, temkinli bir politika biimini
anlatr. Gz gze deildir yaplan, gz gre gre de deildir. nk,
iktidara kar verilen mcadele grnr klnd an, gle lahana deme
hakkna sahip iktidarn basksn ortaya kararak, eitli aralaryla
iddetini merulatrmaktadr. Grlerini aklamaktan korkmak iin
saysz hakl gerekesi olan tbi gruplarn, satr aralarna gizli, rtk
mcadeleleri ihtiyatl bir biimde geliir. Alt politika dediimiz bu
muhalefetin kltrel ve siyasi ifadesi, darya (iktidara) kar snrl, yan
anlaml ya da baka bir eyi; ieriye, bilenlere her eyi ya da bir eyianlatan bir ereveden kar.
(Cantek, 2011:21)

Sr ve srra bal neredeyse tm dini referanslar dn(trl)memesi yani

lahana denmemesi adna, direniin merkezinde olmasna ramen, hedef
gsterilmemesi gereken yegane bilgidir. Sr grnrde var olan kimlie
vurgu yapmay kolaylatrr. Nusayriliin kamusal alanda sergilenii,
Goffmann deyimiyle sahnede n blgede oynanan roller, tam da modern
devlet stratejisine uygun, adapte olmu ekilde gerekleir. Nusayriler ulusdevlet iin tehdit oluturmayacak ekilde, sekler duruun ve modernitenin
yeniliklerine uyum salam bir topluluk, politik kimliini yeniden reten
bir cemaat olarak rollerini sahnelemektedir. Sahne nnde iktidara istedii
oyun sergilenirken, sahne arkasnda gndelik hayat denetimden ve
gzetimden mmkn olduunca uzak, grnr olmayan bir alanda akmaya
devam eder.
107

Cantekin alt politika olarak kavramsallatrd durum De Certeau iin de

zayfn sanatdr. Alt politika, hareket alann gndelik yaamn iinden,
tandk olgu ve tutumlardan, rutinlerini davranlardan karr. O kadar ki,
sylenti, ayia, dedikodu, ekitirme, hikayeler, efsaneler alt politikann
beslendii aralardr. Kamusal senaryonun dlad, yok sayd,
nemsizletirdii [veya gremedii] ounlukla szl kltr zerinden akan
her ey kullanlr. (Cantek, 2011:21) Burada szl kltre yaplan
vurgunun neminin grnr bir cismanilie, zerine referans verilerek
maniple edilebilir bir somutlua sahip olmamas grnr alandan
gizlenebilir, inkar edilebilir olmasndan kaynakland sylenebilir.
Birok etnik ya da etno-dinsel cemaatin aksine, Nusayrilerin politik
tannma, zerklik, kurumsallama -ibadet yerlerinin resmilemesi, eyhlerin
maaa balanmas, memurlatrlmas- gibi taleplerinin olmamas bu
gizlenmenin bir parasdr. Bu balamda, Nusayrilerin, politik mcadele
alannda, Kemalist ya da sol sylemlere angaje olmas, hak ve zgrlk
mcadelelerinde etno-dinsel kimliine referans vermemesi de benzer bir
gizlenme manevras, kamuflaj olarak grlmelidir. Yaamnn merkezinde
din temelli referanslar olan bir cemaatin laik ve baka bir etnik kimliin
milliyetisi olan bir siyasal ideolojiye destek vermesini ya da snf temelli
hareketlere eklemlenmesini, phesiz, iktidara kar verilen mcadelede
yaplm ideolojik bir tercih ya da dnemin siyasi konjonktr ierisinde bir
kutba dahil olma olarak grmek mmkn deildir. Cemaatin dna
kmayan, ulu orta telaffuz edilmeyen, kamusaldan saklanan ve saknan, hi
bir zaman resmiyete dklmeyen, szl tarih ile nesilden nesile aktarlan bu

108

anlat, yani sr, yalnzca grnrlk kazanmad srece denetim ve gzetim

mekanizmalarndan kaabilir ve asimilasyona kar bir direni mekanizmas
ilevi grebilir.
Her ne kadar kamusal alanda verilen mcadelenin referanslar ideolojikpolitik olsa da asimilasyona kar direniin temeli dinidir; yani srdr. Bu
balamda, asimilasyon ve tahakkmden ka stratejisi olarak srrn kendisi
politiktir. Asl direni pankartlarla meydana karak, rgtlenerek ya da oy
vererek deil, srr muhafaza ederek, grnrlkten, yani iktidarn denetim
ve gzetim alanndan saklayarak gerekletirilir. Nusayri cemaatinde direni
inanc ve inan temelinde biimlendirilen ve srdrlen gndelik yaam
darya kar belirsiz klarak maniplasyon, asimilasyon ve mdahaleden
korumakla gerekleir.
Bir olay ya da anlaty grnr klmak, belirginletirmek, ayn zamanda,
ona kar sylem gelitirmeyi, onu denetlemeyi ve ele geirmeye ynelik
uygulamalar mmkn klmak demektir.

7. Sonu
Olduka hzl bir biimde akan, dnen ve dntren modern yaamn
etki alanndan tam anlamyla kaabilen, asimilasyona hibir ekilde maruz
kalmam bir toplum ya da topluluktan bahsetmek mmkn deildir. Ayn
ekilde tam anlamyla bir asimilasyon da gerekletiini iddia etmek de
yanltr. Yani, henz, o ya da bu ekilde, toplumlarn homojenliinden, tek
tip insan modelinden, katksz bir evrensellikten bahsetmek de mmkn

109

deildir. Nusayri cemaati kendini zgl inan sistemini kltrel bellein

temel eleri olan riteller, simgeler, anlatlar, mekanlar, kutsal zamanlar ve
sekinlik fikri zerinden ina eder. Nusayri cemaatini zgn klan dier bir
nokta, dinselliin simgesel olarak gl oluumunun yan sra amcalk
kurumu, srr tutmak, eyhe ya da amcaya itaat etmek zahir ve batn
ayrmn analiz etmek ve inanc btnsel olarak alglayabilmek iin bunlar
iselletirmek gerektirdii vurgusudur. Bu ayrm ncelikli olarak tekini
tanmlayan ve teki ile paylalan her mekan ve pratikte, grnrlkgrnmezlik dikotomisini karmza karmaktadr. Bu balamda modern
devletin gzetim mekanizmalar ve homojenletirme stratejisi karsnda
oul grnrlk biimlerinin varlndan sz edilmesi mmkndr. Bu
nedenle politik kimlie yaplan vurgu, etno-dinsel kimliin referanslarndan
ayrld bir duruma ve batni olann grnen yani iktidarn tahakkm
altna alan sylemlerinden korumaya ynelik bir alana iaret eder.
Nusayriliin cemaat olarak var oluuna ve hem cemaatin kendi kltrel
belleini srdrmesine hem de modernitenin reddettii geleneksel ve dinsel
tm pratiklere anlam kazandran en nemli unsur srdr.
Sr ve srrn paylam ortak kimlik duygusuna ve bylece Karnern altn
izdii grme biimleri, duygu yaplarna iaret ederek teki ile
buluamayaca bir zemin oluturur. (Karner, 2007:166) Gndelik hayat ise
tarihin kendisinin yaand ve sahnelendii bir sahnedir. Nusayrilerin
gndelik hayat pratikleri, ait olduklar mekan, inanc ve her gn bir yenisi
eklenen modern kurgular nasl tketip yeniden rettiklerini grmek
amacyla gzlemlenmi ve bu gzlemler olduka nemli karmlar yapmay

110

salamtr. Cemaatin bir yesi olmak, bu almada yalnzca grmeleri

pek ok adan deerlendirme ansn salamakla kalmam, ayn zamanda
iinde bydm bir inanc gndelik hayat ve direni erevesinde
tartmay kolaylatrmtr.
Bu almann hareket noktas aslnda Nusayri cemaatine zg politik
talepler aratrmas yaparak, cemaatin ezilmilik ve zulm karsnda nasl
sylemler gelitirdiini grebilmekti. Ancak almann ve aratrmann
ilerlemesiyle bu topluluun aslnda ideolojik balamda ulus-devlet
sylemlerine zaman zaman daha yakn olduu ve nesiller arasnda da
direnie, asimilasyona ya da zulme kar duru biimlerinin farkll ortaya
kmtr. almann ikinci basamanda ise, Trkiye zelinde dier pek
ok etnik veya dinsel aznlktan farkl olarak, Nusayri cemaatinin etnodinsel kimlik temelinde herhangi bir talebe dair seslerini duyurma amac
tamamas dikkat ekmi ve bunun zerinden cemaatin srdrd inan
ve gl kapal cemaat olma; bizden olma/olmama sylemi zerine
aratrma younlamtr. yle ki almann sonunda varlan nokta tam
olarak biz olmann temelinde iktidar mekanizmalarna kar cemaatin
aslnda nasl grnmez olduu ve herhangi bir aratrmacnn eriemeyecei
bir korunakl alan yarattnn peine dlmtr. Bu nedenle bu almada
vurgulanan direni biimleri, kavramsal olarak direni anlamlarna veya
alglarna yeni bir boyut kazandrmaktadr. Gizlenme, sr ve deifre
edilmeyen riteller araclyla Nusayrilerin tanmlanarak veya kimliklerini
tantarak deil tam aksine sylemlerin retilemeyecei bir istisnai,

111

ikircikli bir grnmezlikle tam da tahakkme kar durma biimini yani

direniini gerekletirmektedir.
Gndelik

hayat,

zellikle

yeni

toplumsal

hareketler

balamnda

dnldnde, bireylerin gzetim mekanizmalarna kar nasl ka

yollar ve taktikler gelitirdiinin gzlemlenmesi asndan yeni tartmalar
ortaya koymay salamaktadr. Bu nedenle, artk snfsal dzeyde gelien
hareketlerden ziyade kltrel hareketler nem kazanmaktadr. Kentele
gre, kltrel kimlikler snfn bittii yerde devreye girmitir. Yani insanlar
sendikal mcadele ya da solculuk ve saclk mcadelelerinde bir yere kadar
reformlarn gereklemesini salayabildiler. Ancak bu mcadele mutlak bir
baar anlamna gelmiyordu nk kapitalizm yine kapitalizm olarak kald.
Dolaysyla bu noktadan sonra zel alana itilmi olan kltrel kimlikler birer
ara olarak kullanlmaya baland. (Kentel, 2008:87) Bu durum kltrel
kimliklerin toplumsal hareket olarak ykseliini ak ekilde zetlemektedir.
Bu balamda Nusayrilikte direni biimlerinden bahsederken bu kltrel
kimliklerin kendi duygu yaplarna, dnyay alglay biimlerine gre
direni ten anlalanlarn nasl eitlilik arz ettiinin bir kez daha altn
izmek faydal olacaktr.
Dier bir yandan, modernitenin bir stratejisi olarak asimilasyona kar
cemaat yelerinin nasl direndiini ya da ne ekilde asimile edildikleri de bu
almann elde edilen sonularndandr. Etno-dinsel kimliin bu stratejiler
karsnda dnmnden bahsedilmesi bu erevede yeniden retilen ve
stratejilere uyum salayan bir politik kimlik ancak referanslarn

112

politikletirse dahi direnen bir kltrel bellek olduu gereini karmza

karmtr. Bu alma ortak grmeler ve uzun yllar sren gzlemler
sonucunda bylece Nusayri kimliini tekil baz tanmlamalar ile ve inancn
getirdii zahir-batn ayrm dolaysyla sr dnda incelenemeyecei
iddiasn

tamaktadr.

Etno-dinsel

cemaatlerin

inanlarn,

dinsel

pratiklerini kltrel bellek erevesinde incelemek bu anlamda nem

kazanmaktadr. Ancak zgn olduu kadar speklatif de olan bu inceleme
pek ok dier alma gibi-tartmaya aktr. Burada aklanan pek ok
unsurun dnemsel nitelik tamas da gz nne alnmaldr. Sonu olarak,
bu alma konuyla ilgili yaplan almalara katkda bulunmu olmay ve
yeni aratrmalara kaynak olabilmeyi ummaktadr.

113

Kaynaka
Agamben, G. (2001). Kutsal nsan: Egemen ktidar ve plak Hayat. (.
Trkmen, ev.) stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Agamben, G. (2005). State of Exception. (K. Attell, ev.) Chicago:
University of Chicago Press.
Altun, F. (2005). Modernleme Kuram: Eletirel Bir Giri. stanbul: Kre
Yaynlar.
Aslan, H. (2002). eriat Kskacnda Alevilik. stanbul: Gnizi Yaynclk.
Assmann, J. (2001). Eski Yksek Kltrlerde Yaz, Hatrlama ve Politik
Kimlik. (A. Tekin, ev.) stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Bauman, Z. (2003). Modernlik ve Mphemlik. (. Trkmen, ev.) stanbul:
Ayrnt Yaynlar.
Bauman, Z. (2009). Sosyolojik Dnmek. (A. Ylmaz, ev.) stanbul:
Ayrnt Yaynlar.
Cantek, L. (2011). ehre Gen Eek: Popler Kltr, Mizah ve Tarih.
stanbul: letiim Yaynlar.
Connerton, P. (1999). Toplumlar Nasl Anmsar? (A. enel, ev.) stanbul:
Ayrnt Yaynlar.

114

Connerton, P. (2009). How Modernity Forgets. Cambridge, New York,

Melbourne, Madrid, Cape Town, Singapore: Cambridge University
Press.
Coser, L. A. (1992, June). The Revival of the Sociology of Culture: The
Case of Collective Memory. Sociological Forum, 7(2), s. 365-373.
idem, A. (2002). Batllama, "Modernite ve Modernizasyon", Modern
Trkiye'de Siyasi Dnce: Modernleme ve Batclk (Cilt 3). (U.
Kocabaolu, D.) letiim.
De Certeau, M. (2008). Gndelik Hayatn Kefi - I Eylem, Uygulama,
retim Sanatlar. (L. A. zcan, ev.) Ankara: Dost Kitabevi
Yaynlar.
De Certeau, M., Giard, L., & Mayol, P. (2009). Gndelik Hayatn Kefi - II
Konut, Mutfak leri. (. Erolu, & E. Ataay, ev.) Ankara: Dost
Kitabevi Yaynlar.
Demirel, T. (2002). 1946 Sonras Muhafazakar Modernlemeci Eilimler
zerine Baz Deinmeler (Cilt 3). (U. Kocabaolu, D.) stanbul:
letiim.
Erdemir, A. (2005, November). Tradition and Modernity: Alevis'
Ambiguous Terms and Turkey's Ambivalent Subjects. Middle
Eastern Studies, 41(6), pp. 937-951.
Eskiocak, N. (2009). Alevilik Nedir? Antakya: Alevi slam nancn
Yaatma Dernei.

115

et-Tavl, M. E. (2010). Arap Alevleri Tarihi. (. zdemir, ev.) Adana:

Karahan Kitabevi.
Eyerman, R. (2004, June). The Past in the Present: Culture and the
Transmission of Memory. Acta Sociologica, 47(2), s. 159-169.
Foucault, M. (2006). Hapishanenin Douu. (M. A. Klbay, D.) Ankara:
mge Kitabevi.
Foucault, M. (1981). The Order of Discourse. R. Young (D.) iinde,
Untying the Text: A Poststructuralist Reader (s. 48-79). Routledge
and Kegan Paul .
Funkenstein, A. (1989). Collective Memory and Historical Consciousness.
History and Memory, 1(1), pp. 5-26.
Goffman, E. (2009). Gnlk Yaamda Benliin Sunumu. (B. Cezar, ev.)
stanbul: Metis Yaynclk.
Hlr, H. (2009). Faist Olmayan Varolma Biimlerinin Olanaklar zerine:
Michel Foucault'da Normalleme, Benlik ve Etik. EKEV Akademi
Dergisi(40), 447-470.
Karner, C. (2007). Ethnicity and Everyday Life. Oxon: Routledge.
Kentel, F. (2008). Ehlilememek, Dzlememek, Direnmek. (E. Elmas,
Rportaj Yapan) stanbul: hayykitap.

116

Kentel, F., Ahska, M., & Gen, F. (2007). "Milletin Blnmez Btnl":
Demokratikleme Srecinde Paralayan Milliyetilik(ler). stanbul:
Tesev Yaynlar.
Keser, . (2008). Kent Cemaat Etnisite: Adana ve Adana Nusayrileri
rneinde Kamusallk. Ankara: topya Yaynlar.
Keyder, ., Glalp, H., Mardin, ., & al, e. (1997). Rethinking Modernity
and National Identity in Turkey. (S. Bozdoan, & R. Kasaba, D)
University of Washington Press.
Laclau, E. (2006, June). Ideology and Post-Marxism. Journal of Political
Ideologies, 11(2), 103-114.
Lee, B. L. (2001). Qualitative Research Methods For The Social Sciences .
(S. L. Kelbaugh, D.) Allyn and Bacon.
Lefebvre, H. (2007). Modern Dnyada Gndelik Hayat. (I. Grbz, ev.)
stanbul: Metis Yaynclk.
Melikof, I., z, M., & Abu-Manneh, B. e. (1999). Tarihi ve Kltrel
Boyutlaryla Trkiye'de Aleviler Bektailer Nusayriler. . Dz, & S.
Kurt (D.), Tartmal lmi Toplantlar Dizisi. iinde 4. stanbul:
Ensar Neriyat.
Mistzal, B. A. (2003). Theories of Social Remembering. Philedelphia: Open
University Press.

117

Mller-Funk, W. (2003). On a Narratology of Cultural and Collective

Memory. Journal of Narrative Theory, 33(2), pp. 207-227.
Onarl, . (2006). Arap Alevilii (Nusayriler). stanbul: Etik Yaynlar.
Ricoeur, P. (2006). Memory, History, Forgetting. (K. Blamey, & D.
Pellauer, ev.) Chicago: Chicago University Press.
Rodriguez, K., & Forties, T. (2007). Cultural Memory: Faith, Resistace,
Identity. Austin: University of Texas Press.
Schein, L. (1999, August). Performing Modernity. Cultural Anthropology,
14(3), pp. 361-395.
Schick, I. C. (1999). The Erotic Margin: Sexuality and Spatiality in Alterist
Discourse. London and New York: Verso.
Sertel, E. (2005). Dni ve Etnik Kimlikleriyle Nusayriler. Ankara: topya
Yaynlar.
Touraine, A. (2007). Modernliin Eletirisi. (H. Tufan, ev.) stanbul:
YKY.
Turul, S. (2010). Ritmik Beden, Bellein Ritmi: Bir 29 Ekim Ans.
Toplum ve Bilim.
Turner, B. S. (2007). Minorities and Modernity: The Crisis of Liberal
Secularism. Citizenship Studies, 11(5), pp. 501-508.
Wagner, P. (1996). Modernliin Sosyolojisi: zgrlk ve Cezalandrma.
(M. Kk, ev.) stanbul: Sarmal Yaynevi.

118

EK-1 GRME LSTES

GRLEN

YA

MESLEK

CNSYET

lmiddin

72

eyh

Erkek

Tolga

16

renci

Erkek

Yaln

17

renci

Erkek

Esra

38

retmen

Kadn

Orhan

26

renci-Aktivist

Erkek

Ali

65

eyh

Erkek

Selim

28

Aktivist

Erkek

smail

44

retmen

Erkek

Nasreddin

70

eyh

Erkek

Sleyman

28

retmen

Erkek

smail

34

evirmen

Erkek

Seher

51

Ev Hanm

Kadn

Zlfikar

47

Eczac-Dernek

Erkek

K ADI

Bakan
Semir

40

retmen

Erkek

Zerka

45

retmen

Kadn

Ali Haydar

33

Serbest Meslek

Erkek

Sezen

31

renci

Kadn

Adnan

41

Esnaf

Erkek

Hasan

35

letmeci

Erkek

Semra

30

retmen

Kadn

119