KAMU

HUKUKU

ARAB MLLYETL DAVASINDA TRK ALEYHTARLII

UNSURU
Prof. Dr. lhan ARSEL
GR
Bin yldan fazla bir zamandanberi Arab ile yan yana ve ou
zaman ii ie yaamzdr ama ne Arab' ve onun gerek nitelik
lerini ve karakterini yakndan tanrz ve ne de onun dnya ve ahlak
anlayn paylarz. Ve daha dorusu Arab'n bizden ne kadar ay
r ve farkl deer llerine sahip olduundan da habersisizdir.
Bundan dolaydr ki Arab'n ilkel yaantlarna ve ahlak anla
yna gre ayarlanm eriat esaslarna ve slm dini'nin kurucu
su Muhammed'in hayat hikayelerine dair bilgiler kulamza aln
dkta ya arr kalr ya da bunlarn uydurulmu ve yalan eyler
olduunu sanrz.
Arab - Trk yaklamasn, u son 15-20 yldr bir takm politik
ya da ekonomik (ticar) ya da dinsel maksatlarla zorlayanlar, ve da
ha dorusu halen srael karsndaki durumunu kuvvetlendirmek
iin bugn ezeli ideolojik dmanlarna bile gz krpan ve el aan
Arab lkelerinin okamalarna safa kanan bizim eriatmz, eer
sonradan peimanlk ekmek istemeyorsa, her ey'den evvel Arab'
iyice tanmas, ve aydnlarmzn da Arab' Trk'e iyice tantmas,
Trk'e kar Arab'n gerek davranlarnn eletirmesini yapmas,
Arab milliyetilii davasnda Trk aleyhtarl unsurunun ne nite
lik tadn ve nasl bir gelime gsterdiini aklamas gerekir.
Arab' bu ynlerden Trk'e tantmak gerekir nk bir kere
Trkln unutup srf DN nedeniyle Arab'laan, Arab'a dnk
yaantlara zenen, ve gerek mill u'ura sahip kimseleri de ken
disine benzetmekten baka bir ey dnemeyen bizim tutucu ve
eriatmz, kazara Arab lkeleri, Rusya'nn da desteiyle Orta do
uda galebe alar ve hi mid etmedikleri bir zafere ularlarsa

Prof. Dr. lhan ARSEL

asl o zaman Trk'n nasl bir felaketle kar karya kalabileceini

anlayacaklardr.
Tarih boyunca bamszlk nedir bilmeyen ve daima bakalar
nn idaresi ve egemenlii altnda yaamaa alm Ar ab, Rusya'nn
kuklas olarak Trk'n karsna dikilip alm satmaa balasn, ve
Hilafet ve Saltanat'm temsilcisi olmak hezeyanlaryla din smr
sne girisin, ve Trk'n imdiye kadar kendi eriats ve din
adamlar marifetiyle kkleen fanatizm'ini ileyerek halk ynlarn
kendisine ram etmee balasn ve Hatay'dan itibaren u veya bu
blgeyi isteme arszlna kalksn (tpk bir zamanlar yapar olduu
gibi), ve ksacas tarihi boyunca hi grmee alk olmad hk
metme ve emretme yetkisine sahip grnerek Trk'n karsnda
yer alsn ve Trk'e direktif verir durumlara gesin ve bunun ha
yallerinin sarholuuna kaplsn, ite o zaman felaketin ne olduu
nu anlarz.
Arab' tanmann ve Arab'n Trk'e kar gerek niyetlerinin ve
davranlarnn ne olduunu bilmenin bir de u bakmdan yararlar
vardr ki mill benliini korumak ve gelitirmek iin Arab'n bavur
duu (ve halen bugn dahi bavurmakta olduu) yollar gerekten
ders alnacak eylerdir ve zellikle bizim eriatmzn bunlar ibret
le okumas ve eletirmesi arttr. Daha sonraki sahifelerde greceiz
ki Arab kendi mill varln srdrebilmek, ve mill benliini can
l tutabilmek iin her vastay kendisine gaye edinmitir ve bu gaye
uruna her eye ynelmek ona mubah grnmtr. Bu mubah
grd eyler arasnda Trk aleyhtarl unsuru pek nemli bir
rol oynamtr ve bugn de oynamaktadr. lerdeki sahifelerde uzun
bir devrenin pek ksa bir zeti yer almtr. Arab'n eitli devirler
de eitli nedenlere dayanan Trk dmanl duygularnn baz
tezahrlerine dokunulmutur. bu aratrmay Dergi yazs halinde
ksaltmak zorunluunda kaldk ve phesiz ki bunlara ilve edilecek
daha bir ok hususlar vardr. Bunlar ilerde ayrca bir kitap konu
su olarak ele almak tasavvurundayz.
Trk ve Arab ilikilerinde ve Arab'n Trk'e besler olduu d
manlklarn nedenlerinde Trk'n sorumluluunu ve, olduu kadariyle gnahlarn burada tartacak deiliz. Fakat bilinmesi gereken
ey udur ki gemii boyunca Trk'n urad iftiralarn en men
furu, maruz kald haksz ve insafsz ithamlarn en ar, ve tek ke
lime ile ziyankr davranlarn en kts Arab'tan gelmitir. Sed
at'n daha temellerinde yatar Arab'n Trk'e kar mevcut nyarg
larnn ilk izleri. Ahlk- Celali de Trk'n karakteri ile ilgili Arab
deerlendirmesini bn Arab'ta ayniyle bulmak mmkndr. Utru-

mm*m*-<.

M'^iM'i

'

' ' i m i' M- MM*.!. . u t mm i iiiM.*t w r a n t utmf wnmnnW'i ^ >" * >Mmqmomm s>

ARAB MLLYETL

ku'l Habaa Ma Tarakum deyimindeki Habaa bu deerlendirme

lerin kaynan tekil etmitir. Daha balangtan bu yana bu de
erlendirme hi bir zaman daha iyi'ye gitmemitir. u son yzelli
yl ierisinde Arab'n Trk aleyhtarln ve Trk' medeniyet d
man imi gibi gstermelerini ve kltmelerini anlamak iin Muhammed Abduh'lar, Raid Rida'lar, Taha Hseyin'leri, Rahman alKavaikibi'leri Muhammed al-Bazzaz'lar', ve daha nice isimleri-yani
XIX cu yzyldan itibaren Arab milliyetiliini hazrlayan ve k
rkleyen ve bunu gnmze kadar getiren yazar ve dnrlerin
eserlerini, yazlarm okumak kfidir. Bunlara, phesiz ki bir de,
Arab'n din ve siyaset adamlarn katmak gerek. Bu eletirmede
zerinde duracamz beyanlar vesilesiyle Cemal Nasr' ilgin bir
rnek olarak gstermek mmkn. Gemi yzyllar boyunca u ve
ya bu ekilde ekilen Trk aleyhtarl ve dmanl tohumlan bu
gn hl her Arab'n kafasnda ve gnlnde ikinci bir Kur'an gibi
yer etmitir. Bu yazar ve dnrlerin nazariyeleri ve faraziyeleri
yzndendir ki Bat lemi slm medeniyetinin Trkler marifetiy
le geriletildii, kertildii, yok edildii fikrini, ok daha kuvvetli
bir ekilde benimser olmutur. Evvelce olduu gibi bugn de Arab,
kendi ilkelliini, kendi geriliini ve yenilgilerini mazur gstermek
veya unutturmak iin u are ve yalan'a bavurur: slm medeni
yeti Arablarn yaratt bir medeniyettir ve bu medeniyet Seluk ve
Osmanl devletlerinin tremesiyle ve Arab lkelerini fethemeleriyle gerilemee balamtr, ve Trk'n kltrszl ve kaba
kuvvete stn deer vermesi nedeniyle yok olmutur. slm mede
niyetinin ykcs Trklerdir ve bunun bir baka izah yoktur...
Bir Ka satrla zetlemee altmz yukardaki hususlar, din
kardei postuna brnm olarak Trk' bugn kendi gayelerine
alet etmee alan baz Arab lkelerinin bin yllk nefret felsefe
sinin zn tekil eder. Cemal Nasr'm konumalarnda en etkili
ifadesini bulmu olan bu nefret, ister hakl ister haksz nedenlere
dayansn, kolay kolay silinmeyecek, bilakis artacaktr. Mill gven
liimiz ve karlarmz bakmndan nemli olan ey, esas itibariy
le bu nefret ve husumetin NEDEN'lerinin bilinmesi olduu kadar
bizatihi mevcudiyetinden de haberdar olmamzdr. Bunu iyice bile
cek olursak gerek ve gerek DI siyasetimiz bakmndan bilin
li ve muhakkak ki isabetli ve akll kararlar almamz ve mill ya
antlarmz olumlu ynlere srklememiz mmkn olabiilr. B
tn tehlike ve btn musibet gerek dmanlarmz olduu kadar
gerek dostlarmz tanyamaymzdan domaktadr. Siyas partile
rimizin pek ou bahis konusu nefret ve husumet'in mahiyetini kav-

"Prof. Dr. lhan AR'SEL

rayabilmi deillerdir. Kavrayamadklar iindir ki din kardei kb

lgndaki Arab Trk'n deta harimine girmitir. Trk' kendi
karlarna alet eder durumlara getirmee almaktadr. eitli ei
limlerin gizli unsurlaryle i birlii ederek ar ve hem de bir
birine zd ideoloj ilerdeki kurululara madd ve manev her tr
l yardm salamann yollarn bulmaktadr. 12 Mart muhtras
tarihine gelinceye kadar bir yandan baz Gazete ve Dergileri des
tekleyerek Kamu oy'unu ekillendirmee alrken, dier yandan
Devletin i ve d siyasetini kendi dava'sna ortak yapacak strate
jiye olduka kuvvet vermi durumda idi. Camilerde ve din okut
larmda din adamlarn, ve Parlamento'da baz siyaset adamlarn
kendi arzu ettii ekilde konuturarak onlar kendi emellerine hiz
met eder hale getirmenin kurnazln kefetmiti. Bu cret ve ce
saretini ylesine rahatlk ierisinde gsterebilmiti ki memleketi
tedhi, anari ve dehet havasna bryen olaylar tertiplemekten
kanmamt. Dnnz ki Arab komanda tekilatnn yetitirdii
baz solcu elemanlar, ve Arab yobaz'nm yetitirdii baz sac cev
herler Trkiyenin sorunlarn halletmee kalkmlard. Atatrk d
manlnda ve medeniyet ktlemesinde birlemeleri de bundan
dolay deil mi idi? Ackl olan cihet udur ki bu ayni Arab, bizim
bu aydn geinenlerimizin ve dnyasndan habersiz cahil ynlar
mzn seyirciliini yaptklar politika sahnesinde, Trk' Arab
karlarna vasta yapan oyunlara, uzun sre rahatlkla devam ede
bilmitir ve frsat bulduu srece de devam edecektir. nk o,
Trk'n kendi kendisini tanmadndan ve tanymcaya kadar da
devirler geeceinden emindir. Trk'e kar Arab lkelerinin besler
olduu nefretlerden ve dmanlklardan Trk'n habersiz yaayp
gideceinden phe etmemektedir, ve etmemekte de bir bakma
hakldr. Zira Trk, ne kendisini ve ne de kendi dmanlarn ken
disine gerek anlamiyle tantacak bir aydn kitlesine kavuamam
tr. Havsalann alamayaca bir dallet ierisinde oumuz Arab
hayran Abdlhamid'i yurtsever ve buna mukabil Atatrk' Bir
neslin katili diye gstermee hevesli davranlar alklamaktan
geri kalmayz. Bu seviyeden yukar kamaymzm bir nedeni de
ite bu iki ynl bilgisizliimizdir. Biraz evvel belirttiimiz gibi Trk
semenini ve Trk aydnn bu bilgisizlikten ve bu habersizlikten
mutlaka kurtarmak ve ona hem eski bir airimizin dedii gibi Sen
seni bil sen seni 'yi retmek ve hem de evresini ve komularn
tantc almalara hz vermek ve hele Arab ve Arab ilikileriyle
ilgili her eyi ortaya sermek hepimizin mill grevidir.

ARAB MLLYETL

Arab'n Trk hakkndaki gerek dncelerinin ve duygular

nn tahlili demek biraz da kendi kendimizi tanmaa almak de
mektir. nk her ne kadar Trk aleyhtar bu duygularn bir ks
m, birazdan da greceimiz zere, Arab'n eitli nedenlerle Trk'
ekememesi, Trk' kskanmas, Trk'e haset etmesi nedeninden
gelmekte ise de nemli bir ksm Trk'n (Memlukler ve Osmanl
lar bakmndan) kt idaresi, ihmalkrl ve buna benzer kusurla
r ve hatalar kansna dayanmaktadr. Tarih nnde ders verirken
hat ve sevap leinde tarafgirlik yapmak kadar zavallca davran
olamaz. Bir miletin bykl gemi devirler ierisindeki gnah
larn inkr ya da tahrif deil bilakis bunlar objektif olarak ele
tirip mevcut olanlar itiraf ile affettirici davranlara ynelmektir
nsanilik ve medenilik bu demektir. Bundan dolaydr ki dedeleri
mizin belli devreler itibariyle kt idaresi yznden gelime fr
satlarndan yararlanamayan toplumlarn (ki Arablar bu toplumlar
dan biri) duygularn anlayla karlamak ve onlarn bu eit duy
gular kendi milliyetilik cereyanlarn krkleyici bir unsur ola
rak kullanm olmalarn normal karlamak gerek. Ayni durumda
her millet, biz dahil, ayni ekilde hareket ederdi. Binaenaleyh an
lay gstermemiz bizden beklenilen bir davran olmak gerektir.
Ancak bunu yaparken yersiz ve lzumsuz bir mahviyet ierisi
ne girmemize de mahal yoktur. Bakalarna kar gstermekle g
revli bulunduumuz dikhakcl ve drstl ayni ekilde kendi
mize kar da gstermek zorunluundayz. Bu itibarla Arab'n
Trk'e kar ithamlarn ve iddialarn veya iftiralarn gzden ge
irirken ve eletirirken bunlarn isabet derecesini ya da yersizliini
ortaya vurmak konusunda da kendimize deni yapmamz arttr.
Bu itibarla aadaki arat mamz boyunca, yeri geldike bu nok
talar akla kavuturmaa alacaz.
Bu tahlillerin bizim bakmmzdan yararl olabilecek dier bir
yn de Arab milliyetiliine g veren unsurlar bizim ne derece
ihml ile terketmi olduumuz hususlarn akla kavumu gr
mektir. Trk aleyhtarl duygularn kendi milliyetiliine ve birlik-beraberlik davranna vasta yapan Arab'n taktii bizim baz
evrelerimize ders olmaldr. Trklk benliini slamclk davasna
rahatlkla feda edenlerimizin bilmeleri gereken gereklerden bir
ksm aadaki sahifeler de yer almtr. Onlara hatrlatmaktan geri
kalmamamz gerekir ki, bugn artk Arab, Arab'tan gayr olanlar
Mslmandr diye kendisine karde ve yakn olarak grmez,
Arab iin nemli olan ey ne Trk'tr, ne Pakistanl'dr, ne ranl'
dr, ne Endonezyal'dr ve ne de baka slm topluluudur; daha.

Prof. Dr. ilhan ARSEL

aka konumak gerekirse ne de slm'n bizatihi kendisidir. Arab

iin nemli olan ey, tek ey, Arab'lktr, Arab'n karlardr, Arab
milliyetiliidir. Bu karlar salamak, ve bu milliyetilii gelitir
mek iin o her eyi yapar, slm'a aykr da olsa yapar, Gerekirse
Mslman lkelere kar vaziyet alr (Kbrs davasnda Trkiye'ye
kar ald gibi), veya Mslman olmayan lkelerle hem de din
messesesini tanmayan lkelerle dostluklar kurar ve bu dost
luklar para ve silh yardm talebine varncaya kadar gtrr
(Rusya ile yapt gibi). Bu arada eriat'i kendi karlarna smr
vastas yapmaktan, ve mesel slm dini'nin esas itibariyle Arabm
dini olduunu ve her toplumdan nce Arab toplumu iin indiini
sylemekten, Arabca'nn Tanr dili olduunu ve Arab birliini (s
lm birliini deil) salayc bir unsur bulunduunu ileri srmek
ten ve btn bunlar ispat babnda eriat'tan (Kur'an ve Hadisler
den) hkmler getirmekten usanmaz.
Fakat o bunlar yaparken bizler hayret edilecek bir atlet ieri
sinde sahnede oynanan piyesin seyirciliini yaparz ve yapmzdr.
El-Azhar'dan kan ya da Arab komanda kursundan gemi bizim
idealistlerimiz, bilerek veya bilmeyerek Arab milliyetisinin des
tekisidir. Destekisi olmakla kalmaz ve fakat, Trk'n, daha ilk
okuldan Cami'deki insanna varncaya kadar, Trklnden uzak
latrlmasn, Arap ruhu ile yourulmasn, Arab'n dili ve tarihi ve
gelenekleriyle eitilmesini grmezlikten gelir. Trk'n Trklk duy
gularnn eriat'm Arab kardelii safsatalaryle, Trk'n z ve g
zel dilini eriat dili Arabcadr bahaneleriyle, Trk'n gerekten
vnebilecek bir ok geleneklerini Arab'n l gelenekleriyle ne hale
getirildiinden habersizdir ya da bunu nemsiz bulur. 'ylesine fana
tik ve ylesine bilgisiz eilimlerdir.
lerdeki sahifelerde grlecektir ki Arab milliyetisi ARAB'm,
ve ARABLILIIN ve ARAB MLLYETLNN karlarna uy
gun ne varsa onu yapar oysa ki bizim din adammz ve eriat fana
tiklerimiz Trk'n karlarna uygun olan deil fakat eriat ruhu
na uygun olan ne varsa onu yapmaa alr. Dnmez ki eriat'a
her uygun den ey Trk'e ve Trklk benliinin gelimesine uygun
deildir ve olmamtr. Gemi yzyllar bunun byle olduunu
gsterir rneklerle doludur. Tekrar ve tekrar sylemekte olduu
muz ve syleyeceimiz gibi Arab milliyetisi, srf kendi karlar
nedeniyle, Arab milliyetiliini icabnda slm'a uygun ve onunla
badar gibi kabul eder veya slm'n dnda da olsa onu yrt
mee gayret eder de bizim din adamlarmz, yazarlarmz ve aydn
larmz, Trk'n mill benliine kavumasn salayabilecek her-

II

IIMJ

..,.|. |!, .M .i: M H I t h H l M

t >H: IH l*..-f W| W H H

tiflipnWIH|.|mfcWl.l

>* M ' -|WMpHWlaM .

ARAB MLLYETL

ey'e, eriat'a aykrdr diye kar koyar.; ve kar koyarken de, s

telik, kendi aklna, kendi dnce tarzna dayanarak deil fakat
Arab'n aklna, ve Arab'n telkin ve tavsiyelerine, ve ilerdeki sahifelerde zetleyeceimiz baz Arab (veya slm) dnr ve yazarla
rn fikirlerine gre hareket eder. Arab milliyetisi Milliyetilik
eilimlerini kendi bakmndan slm'a uygun bulur veya gereinde
slm ile badatrr da kendinden gayr (yani Arab olmayan) Ms
lman toplumlarn ve zellikle Trk'lerin milliyetilik cereyanlarn
(veya milli benliin gelimesine mncer olabilecek davranlar) ve
mesel ibadetin Trke yaplmas, ezann Trke okutulmas,
Kur'an'm Trke'ye evrilmesi v.s.... gibi teebbsleri dinsizlik ve
slm'a aykr davranlar olmakla sular ve nlemee alr. Ve
bunu yaparken de her trl etik kurallar inemekten, her
trl iftira, yalan ve kandrmalardan geri kalmaz. 1921 yllarnda
nl Arab milliyetisi Muhammed Raid Rida'nn Trk airi Mel>
med Akif'e, Kur'an'n hi bir ekilde Trke'ye evrilemeyeceini,
hem de Kur'andan ve sair kaynaklardan (ve mesel mam Hanefi'
den) deliller getirmek suretiyle izaha alt sralarda Kur'an'
ngilizce'ye eviren bir ngiliz'e, yine ayni kaynaklardan deliller ge
tirerek bunda hi bir mahzur olmadn ve Kur'an'm baka dillere
pek l evrilebileceini sylemesi ve bunu desteklemesi eitli pek
ok rneklerden nihayet bir tanesidir. Srf Bat lkelerinin (ve me
sel ngilizlerin) desteine sahip olarak Trk'e kar mcadeleye
devam edebilmek maksadiyle Arab'n bu nitelikteki tutumu son
150 yl boyunca deta gelenek haline girmitir. Arab rkna mensub
olmayan Mslman milletler ierisinde bir baka rnek yoktur ki
biz Trkler kadar bilinsizce ve kr krne, kendimizi unutur ve
red'edercesine eriat'a saplanm olsun. Bir tanesi yokturki biz Trk
ler kadar, srf eriat ruhuna brnm olmak azmiyle kendi ben
liini, kendi dilini, tarihini ve rk hasletlerini bu uurda ihmal ve
feda etmi olsun. Msr ve Pakistan gibi lkelerin XX ci yzyl ie
risindeki yaantlarnn incelenmesi bu konuda yeterli fikir vere
cektir. Ve iin ackl olan yn udur ki bizi bu Kendi kendini in
kr yoluna gtren nedenler slm tarihi boyunca Arab (veya di
er Mslman) dnr ve yazarlarn Trk hakknda serdettikleri
grlerin eriat eitimi kl altnda Trk'n kafasna ve ruhuna
ilenmesinden domutur. Bu grleri Trk, kendi din adamnn
bunca yzylki bilgisiz tutumu ve fanatik gayretleriyle akl ve man
tk ve bilgi szgecinden geirmeksizin olduu ekilde ve mutlak bir
gerek imi gibi alm ve benimsemitir. Trk' bu cehaletten kur
tarmak iin onun hakknda sylenen her eyi, bunlar ne kadar ac
olursa olsun, ortaya sermek arttr.

Prof. Dr. lhan ARSEL

I ARAB MLLYETL DAVASINA DESTEK ETL UN

SURLAR :
1 Yabanc boyunduruu altnda yaa
m olmasna Ramen Arab'n mil
li benliini kaybetmemi olmas ne
denleri.
400 yl Trk hakimiyeti altnda yaad srece Arab ARABLIINI unutmam ve kendi rk benliine ve milllik duygusuna sa
hip kalabilmitir. 400 yl boyunca kendisine hkmeden Trk'n ne
dil'ini, ne kltrn, ne geleneklerini ve ne de niteliklerini alm
veya taklid etmitir. Sadece kendi deimez yaantlar ierisinde
yuvarlanp gitmi ve sahip bulunduu milliyeti duygu sayesinde
yabanc (yani Osmanl) boyunduruundan kendisini kurtarmtr.
Arab yazarlar ARAB'ta var olan bu mill benlik duygusunun
glln ve yabanc hakimiyete ramen Arab'n bu benliini
devam ettirebilmi olmas nedenlerini genellikle iki noktada zet
lerler : Arabm : a) kendi z dili olan Arabca'ya bal kalmas ve
Arabca'nn, sz ve konuma san'atna olaanst bir iddetle bal
Arab' mill duygular ierisinde tutan bir unsur iini grm ol
mas;
b) islm'n esas itibariyle Arablar iin hazrlanm ve indiril
mi bir din olduuna, Tanr'nm Arab' tercih ettiine ve dier mil
letlere rehberlik etsin iin Peygamberi Arab'lardan kardna
inanmve buna benzer inanlarla yourulmu bulunmas. Dil un
suru, Arab'n kendi benliinin bilincine sahip kalmasnda ne dere
ce nemli bir rol oynam ise DN'de ayni ekilde ve hatt hazan
daha da kuvvetli olarak i grmtr. Ancak hemen belirtmek ge
rekir ki Arab milliyetiliinin gelimesinde ve belli amalara y
nelmesinde asl etkili unsur bu belirtilenlerden de baka ve daha
ziyade Arab'n bencil karakterinden kma bir ey'dir ki o da Arab
karlarnn btn deerlerin zerine karlm olmasdr. Arab,
kendi karlarn tek l haline getirerek bu karlar uruna her
DEER'i feda edebilmitir.
2 ARAB MLLYETLNN IKARLAR dayana: Ne SLM
L ve NE'de SLM IKARLA
RI, SADECE ARAB IKARLARI:
Arab milliyetiliinin hareket noktas prensiplerden ziyade
IKARLAR, ARAB IKARLARI olmutur. Milliyetilik amacna

i l i n MIM iiM*^n-*Wm>mm4itmm+tmwmm*ttmwi*m-%if.K

f;,*

.tenm*^

ARAB MLLYETL

bu karlar yolundan geerek eriebilecei inanc eskiden olduu

gibi bugn de kuvvetlidir. Bu karlar uruna feda edilemeyecek
hi bir deer dnlemez Arab iin. Bu karlar dnda hi bir
ideolojiye, hi bir duygusal itmelere, hi bir dostlua saplanp ka
lnmamaldr. ARAB IKARLARI bal bana gaye-ama saylma
ldr ve bu IKARLAR hi phesiz ki Arab milliyetiliini canl
klmak anlamna gelmelidir.
Bu son yllarda Arab milliyetiliinin en nl otoritesi saylan
Al-Bazzaz,1 1965 de yaynlad Arab Milliyetilii zerine (On
Arab Nationalism2) adl kitabnn ilk giri sahifelerinde Siyas
Ama bal altndaki blmde yle der : Siyas adan Arap
milliyetilii Arab miletinin temel amalarn gerekletirmeyi n
grmelidir... Arab d siyaseti, ki makul nitelikteki milliyetcilimizin tayin ve tespit ettii bir siyasettir, ARAB IKARLARINI blnmez bir btn olarak gz nnde tutar ve yabanc lkelerle olan
ilikileri bu temel esas gereince yrtr.. 3
Hayret edilecek cihet udur ki, diye ilve eder yazar, baz Arab
lkelerinin devlet ve hkmet adamlar tarihin en basit gerekle
rinden ve verdii derslerden habersiz grnmektedirler ...ki bu
gerek de Devletlerin devaml dmanlar' veya dostlar diye bir ey
olmad, fakat sadece devaml karlar olduudur. Bundan dolay
dr ki bizim mill politikamz... bu esas zerine oturtulmaldr. 4
Yazarn Bizim Mill Politikamz dedii ey sadece u veya bu
Arab lkesinin deil fakat btn Arab lkelerinin mterek milli
yetilik politikas anlamnadr. Grlyor ki Arab milliyetisi iin,
evvelce olduu gibi bugn dahi, tek l, tek kstas bu milliyetili
in gerektirdii karlardr. Bu karlar neyi gerektiriyor ise onu
Prof. 'Al-Bazzaz Arab milliyetilii sahasnda bu son yllarn en kuvvetli
otoritesi olarak grlr. King's College ve University of London mezu
nu olup 1955 - il 1959 yllar arasnda Hukuk Fakltesi dekanl yapm,
tihad Hukuku okutmutur, (Irak'da). 1959 il 1963 yllan arasnda Kahire'de bulunmu ve nceleri Arab Birliine ait Yksek Arab renimi
Enstitsnde Arab Milliyetilii krssnde ders vermi, ve daha son
ra bu Enstit'nn Mdrln deruhte etmitir. Bundan sonra da M
sr, Hejiopolis niversitesinde Mukayeseli Hukuk (islm Hukuku ve
ingiliz 'Common Law') derslerini vermitir. Irak'da vuku bulan 1963 ih
tilalinden sonra Birleik Arab Cumhuriyetlerinin Londra eliliine tayin
edilmitir.
2
Al-Bazzaz, On Arab Nationalism, London 1965.
3
Al-Bazzaz, a.g.e., sh. 15, 16.
4
Al-Bazzaz, a.g.e., sh. 18.

Prof. Dr. lhan ARSEL

10

yapmaktr. Eer Milliyetiliin gelimesini salayacak husus dil ise,

yani Arabca, ise, buna nem vermek ve Arapa'y her eyin stn
de klc gayretlere yn vermektir; eer DN ise, yani slm ve eriat
ise, bu takdirde slm' Arab milliyetiliinin smr vastas yap
maktr; eer her ikisi birlikte nemli ise ikisine g vermek, eer
DN unsurunun dndaki esaslar nemli olabilecekse ve mesel s-,
lm' geri plana atmak gerekiyorsa onu yapmak; eer milliyetilik
gayretleri Arab'n slm camias ierisindeki zel ve stn duru
munun tespitini gerektiriyorsa, Arab olmayan mslman lkeleri
darltmak bahasna da olsa bu tespiti ilemek; eer Arab'n slm
ncesi tarihinin ve geleneklerinin deerlendirilmesi ve mesel bu
tarihin ve geleneklerin slm sonras devreyi yarattn ve onun
kadar deer tadn belirtmek lzumlu grlyor ise yle yap
mak ve daha baka bir deyimle Arab milliyetiliini yrtmek iin
ne icab ediyorsa hepsini denemektir Filhakika Arab milliyetiliinin
nazar ve fikr ncleri ve savunucular son ikiyz yldan beri ol
duu gibi bu gn de btn bu (denemelere bavurmaktan geri kal
mamlardr. cab ettike slm' kendilerinin z din'i ve tarihi ek
linde gstermee, icabnda Arab'l slmm dnda ve hatt s
tnde grmee ve slm ncesi devreyi n plana almaa, evet her e
ye, her areye bavurmulardr, ve halen de vurmaktadrlar.
Fakat bu arelerden bir tanesi vardr ki Arab milliyetiliinin
filizlenmesinde, gelimesinde ve Arab'lk duygusunun her daim ta
ze ve canl kalmasnda dierleriyle kyaslanamayacak kadar etkili
ve verimli olmutur ve bu da : TRK ALEYHTARLII unsurudur.
Trk aleyhtarl unsuru, eer sylemek caiz ise, Arab'n DL ve
DN unsurundan, yani daima vnr olduu ve Tanr'nm bir cemile
olmak zere kendisine verdiini sand unsurdan da daha bir
letirici, daha yapc bir rol oynamtr. Deil sadece Mslman
Arab'n eitli dallarn (Irakl, Suriyeli, Yemenli, Msrl, v.s....)
yekdierine perinleyen ve fakat ayni zamanda Mslman Arab ile
Mslman olmayan (hiristiyan) Arabi dahi bir birine yaklatran,
onlar ayni safta toplayan ve Trk'e kar yan yana mcadeleye ve
savaa sevkeden bir g olmutur bu Trk aleyhtarl unsuru. Bu
nunla demek istemiyoruz ki Arab milliyetiliinin tek gda kayna
bu olmutur. Elbette ki deil, ve elbetteki dier Dil ve Din ve Irk,
v,s gibi unsurlar da ok nemli i grmlerdir. Fakat eer Trk h
kimiyeti altnda yaam olmann ve Trk dare sisteminden ylm
bulunmann ve Trk'e kar kskanlklarn yaratt husumetler,
ztrablar, sefaletler, ve kskanlklar (ki btn bunlardr Arab'ta
Trk aleyhtarl duygularn yaratan eyler) mevcut olmam ol-

tli. l4MWt*'> ' ) *>'".M * '!

I t

l||,|J,.fH'IU,' t i l K k d M i

t t.Hi.lf f | (4nifl m*t

im*********!"****"*

'** ' " ' ' ' ' * 'WWMWfP

ARAB MLLYETL

11

sayd veya eer Trk Arab'a kar daha ilk anlardan itibaren Trk
letirmeye siyasetine girimi olsa idi (dnlemezdi ya) Arab milli
yetilii diye bir eyden bahis mmkn olmazd. phesiz ki Arabca'nn Kur'an dili olmas, slm dini'nin genellikle Arab gelenekleri
nin ve gemi tarihinin mahsul bulunmas ve slm peygamberi
nin Arab'lardan kmas, ve Kur'an'm Arab'a hitaben inmi olmas,
ilk zamanlarda Arab fetihlerinin slm bayra altmda Arab halife
leri, Arab kumandanlar ve Arab askerleri marifetiyle baarlm
bulunmas, evet btn bunlar Arab benlii, Arab birlii ruhunu ha
zrlayan ve Arab milliyetiliine g veren eylerdir. Fakat unutma
mak gerekir ki ilkel insan ruhunu hi bir g NEFRET ve HASET
duygular kadar canl tutamaz ve yine hi bir ey ilkel toplumlar
DMANLIK duygusu kadar mterek bir safta ve mill bir bir
lik ve beraberlik havas ierisinde toplayamaz. te Arab halklar
iin Trk aleyhtarl ve Trk dmanl bu nitelikte bir i gr
mtr.
II) Yzyllar gerisinde Arab'n Trk hakknda dndk
leri, syledikleri ve yazdklar; Arab'n Trk aleyhtarl
nn eitli nedenleri.
slm boyunca Arab yaantlarna Trk dmanl duygulan
hkim olmutur. Arab (ya da slm) yazar ve dnrlerinin Trk
dmanl konusunda slm peygamberine izafe ettikleri sz
ler gz nnde tutulacak olursa Arab'n Trk'e kar nefretlerinin
ve dmanlklarnn kklerinin ok eski devirlere indii ve bu izleri
slm'n ilk ortaya kt yllara kadar gtrmenin mmkn ol
duu sylenebilir. En salam Arab kaynaklarndan elde edilen bil
gilere gre slam peygamberinin, daha sonraki yllarda Trkler iin
kullanlacak olan u ikaz'da bulunduu nakledilir. Utruku-1-Habaa Ma Tarakum. Ve buna ilve olarak : A kaldklar zaman hr
szlk yaparlar (alarlar); karnlar doydukta ehvetle meguldrler
sz yer etmitir. slm tarihi aratrmalarnn en yetkili otorite
lerinden saylan Goldziher'in ifadesine gre yukardaki cmlede ge
en HABAA deyimi daha sonralar TRKLER anlamna aln
mtr.5
5

Bk. Ignaz Goldziher, Mslim Studies, (ingilizce Tercme) Chicago 1967, sh.
270. Goldziher'in aratrmalar islm'n nl tarihi ve dnrlerine iner
(Mesel (al-Ya'kubi, al-Mas'udi, Agani, al-Suyuti, Abu Davud v.s.. gibi en
gvenilir kaynaklar). Yukardaki szler Agani'den alnmtr.

12

Prof. Dr. ilhan ARSEL

Trk'e Hrszlk ve ehvet dknl niteliklerini Arab

ok eski yzyllardan itibaren yamamtr. lerde de greceiz ki

Hrszlk ve ehvet dknl gibi nitelikler Arab'n Trk'e
kar tarih boyunca en ziyade uygun grd, en ziyade izafe ettii
nitelikler olmutur. Halbuki Arab tarihi ile megul Arab ve Arab
Arab olmayan btn yazarlarn genellikle ittifak ettikleri bir husus
vardr ki o da bahis konusu niteliklerin, yani hrszlk ve ehevilik
l Arab'nn tabiatnda et ile kemik kadar birbirine yapm
iki huy olarak mevcut bulunduudur. Gerek Kur'an da ve gerek s
lm peygamberinin l bedevisi hakknda sarfetmi olduu szler-,
de ve hadislerde Arab'n bu ynleri aka belirtilmitir. yle anla
lyor ki Arab, dier bakmlardan olduu gibi bu bakmdan da
d leme kar temize kabilmek iin bu nitelikleri Trk'e ait imi
gibi gsterme kuranazlmda baarl olmutur. lerde de grece
imiz zere Arab, daha sonraki yzyllar ierisinde, bu yukardaki
atflara ve iftiralara dier baz yenilerini de ilve etmitir.
A Trk-Arab temaslarnn ilk anlar:
(VII ci yzyl)
eriat eitiminden geen kafalarn Trk aleyhtarl duygularyle ykanmasn salayan ilk bilgiler Hicret'in 44-45 yllarnda
Arab'lar tarafndan Trklere kar alan sava hikayeleriyle ilenir
ve beyinlere yerletirilir. Kendilerini Tanr emri gereince slm'
yaymak ve bunun iin de Cihadlar amak, savalar yapmakla g
revli sanan Arablar u veya bu suretle eitli milletlerle ve mese
l ranllarla ve Trklerle temasa gelmilerdir. slm lkelerindeki
Din okullarnda veya Camilerde okutulan ve retilen slm tari
hi genellikle bu savalarn ve dolaysiyle Arab ordularnn ku Kah
ramanlklarnn? hikayeleriyle doludur.
slm' henz benimsemeden nce Trk'lerin Arab ordulariyle temaslar ve atmalar ok olmutur. Bu savalar srasnda ta
bi yenilgiler ve baarlar her iki taraf iin de bahis konusudur. Fa
kat Arab tarihisi ve Arab milliyetisi, Arablk duygularn kuvvet
lendirmek, uzun yzyllar Trk'n boyunduruu altnda yaam
bulunan Arab'n Trk'e kar aalk duygularn engelleyebilmek
iin daha o devirlerdeki tarih olaylarn Arab'n lehine ve Trk'n
aleyhine olacak ekilde gstermeyi ve gya slm tarihini okutu
yorum diye bu savalar srasnda Trk ile ilgili olaylar smrme
yi bilmitir. Ve hazin olan cihet udur ki bizim eriatcmz'da, ayni
mlahazalarla, yani slm tarihinin erefli gemiini deerlendir
mek maksadiyle o devir olaylarn, deta Arab ile bir olup, slm

ARAB MLLYETL

13

adan, yani ARAB'in Gz ile grr olmutur. nk bizim eriat

mz kendi ecdadnn, o tarihlerdeki (yani islm' benimsememi
olduu devirlerdeki) yaantlarn nemsemez ve, kendinden kabul
etmez. O devirler sanki kendisine, (tpk Arab iin olduu gibi) ya
bancdr. Kendi z tarihi olarak o devirleri klliyen red eder ve
bundan dolaydr ki o devirdeki Arab baarlarn ve Trk yenilgi
lerini gururla okumaktan ve okutmaktan kanmaz. Bundan dolay
dr ki ne Arab eitimcisi ve ne de Trk eriats, Halife Yezid dev
rinin Horasan Vali'si Sa'id'in Transoxianada ve dier yerlerde
(sfahanda/stikhan'd'a) Trklere kar yenilgilerini pek fazla izah
etmez nk bunlar slm'a zararldr, slm' kltc eylerdir
diye dnr safa; fakat buna mukabil Arab ordularnn Trklere
kar zaferlerini en geni ve en ince ynlerine varncaya kadar
okutmaktan geri kalmaz ve bunu slm'a hizmet telkki eder. B
tn bunlarn, slm tarihi bilgileriyle donatlan Trk'n kafasn
Arab karsnda ne derece aalk duygularna srklediini hesap
etmez bizim eriat; Arab ise bunun byle olmasn hassaten is
ter. Mesel Hicret'in 38-45 yllarnda cereyan eden Arab Trk
atmalaryle ilgili bilgileri slm'n nl tarihisi Yakut, Mu'cam
al-Buldan adl nl eserinde, yine ayni ne sahip tarihi al-Baladuri'den naklen verir. Halife Ali devrinde Sind ve Kikan'a alan
seferleri anlatrken yle der: Hicret'in 38 ci ylnda veya 39 cu
yln balarnda Halife Ebu Talip olu Ali devrinde... Morah olu
el-Abdi, Emir'in emriyle Sind topraklarna girdi... Hicret'in 44 c
ylnda Mohalleb (Tabaristan civarnda Sind'e) yeni bir ordu ev
ketti. Kikan yaknlarnda, 18 Trk atlsna (atlarn kuyruklar ve
yeleleri tra edilmiti) rastlad ve bunlar pskrtt. Fakat atlarn
(yani Trklerin bindii atlarn) kendisininkilerden ok daha evik
ve tetik olduunu grmekle, kendi ordusundaki btn atlarn kuy
ruklarn ve yelelerini ayni ekilde tra ettirdi ve bylece Msl
manlar arasnda bu adetin yerlemesine nclk yapm oldu.6
Hicret'in 45 ci ylnda Abdullah bin Emri, yeni bir sefer sonucu
olarak Halife Muaviye'ye Sava atlan gnderdi. (Bu Savata Ab
dullah bir Emir hayatn kaybetmitir). Eski bir air ondan bah
sederken yle der:' evar'n olu dmanlarna kar mea'leyi
ateledi ve yolundan km olanlarn (dinsizlerin) kkn kazd'.
O (yani Abdullah bin Emir) son derece elebi (cmert) bir ins'an-
6

lgin bir noktaya burada iaret etmeden gemek doru olmayacaktr ki

Tann'nm tevikiyle Cihad aan Arab, savalarda manevra taktiini (ve me
sel at'n kuyruunu ve yelesini tra etmesini) Mslman olmayan Trk'
ten renmektedir.

Prof. Dr. lhan ARSEL

14

di... Halife bn Hayat'a gre bu uursuz sefer Hicret'in 47 ci ylla

rna rastlar ve KAFR'ler o tarihde Kikan' geri aldlar.7
Yakut'un yukarya aldmz ve Baladuri'den naklen aktarmak
ta olduu satrlarda, yer alan ve airin aziyle dile getirilen
Dman, Kafir, yolundan km olanlar (Dinsizler) gibi de
yimler TRK'ler iin, Trk' nitelendirmek maksadiyle gemekte
dir. Arab milliyetisi bu ilk bilgilerle Trk dmanl duygularna
almaa balar. Trk eriats, Trk Mmini, ve nihayet
slm tarihi okumakla zevk duyan Trk okuyucusu ve Mslman
aydn ite slm'n bu temel eserleri ve edebiyat ile fikr yaant
larn gelitirir, beyni bunlarla ykanr ve bu hikayelerle mutlulu
unu salar. Bylece ruhu slm ncesi Trk'e kar kan ve adavet
tohumlaryle dolar ve pek tabii olaraktr ki kendi rknn Msl-.
man olmadan nceki yaantlarn Arab'n lleriyle ve Mslman
kimsenin deerlendirmeleriyle renir.
Bu eitimden gemi Arab milliyetisi gibi Trk'n eriat
snn da lleri, ahlk ve fazilet anlay, slm ncesi Trk'n fa
zilet ve meziyetlerini takdir edecek seviyede deildir ve olamaz.
Onun lleri, slm ncesi Trk'n gerek meziyet ve faziletlerini
(ve mesel aklcln ve kadna verdii deeri) ortaya vuran eser
lerle deil ve fakat Trk' Kafir, Dinsiz, Yolundan km
v.s.. eklinde grmee alm mslman dnr ve yazarlarn
eserleriyle ve mstaslaryle yourulmaktadr. nk onun elinin 'al
tnda Baladuri'ler, Yakutlar, Masudi'ler, eyh Ebu shak'lar (ki
Kitab el-Akalm'i vermitir ve sfahur aslldr), bn Haykal'lar (ki
Kitab el-Mesalik ve Memalik'i vermitir), yani X cu yzyln en
nl yazarlar, veyahutta XI ci yzyl corafyaclarndan ve tarih
ilerinden, Trk' ayni gzle gren el-Biruni'ler ve XII ci yzylm
Bekri'sinin veza Zamakerisi'nin Szlkleri veya bn Cubeir veya
Heravi'lerin Trk dmanln kkletiren grleriyle dolu kitap
lar vardr. Kafasn ve ruhunu bu eserler ve kitaplar doyurmakta
dr. 8
Sylemee hacet yoktur ki bu ruhla yetien Arab milliyetisi
(ve ona paralel eitim gren bizim eriatmz), slm'n daha ilk
7

Yakut'un bu satrlar iin bk. bk. C. Barbier de Meynard, Dictionaire

Geographique Historique et Literaire de la Perse, Extrait du Mo'jam ElBouldan de Yaqut, Paris 1861, sh. 468, 469.
8
Yine Yakut'tan naklen anlalmaktadr ki El-stakri, Al-Mesalik ve elMemalik adl eserinde Mslman ordularn Trklere kar saldrs ve
Kabul' ele geirmelerini yukardaki ton ve tarafgirlik ierisinde anlatmak
tadr, bid, sh. 470.

.'M * tNWWM#-M I HM.B.M

;t

<

t K

l MI I

* - | - H 'IH m., n I H l St- HIM

I l <! M # f H P " I * * I * I I < M H W H + ' * 1 - * " * * ' *

' tPMHPHfW"-'

ARAB MLLYETL

15

devirlerine inen Cihad'lar, Arab'n savalarn, ve bu savalarda

Arab'n yamalarn, talanlarn, din adna oluyor diye ho ve hakl
grecektir, ama buna mukabil Trk'n savunmalarm veya mukabil
hcumlarn ve kendisini bu saldrlara kar korumasn kt gz
le grecektir. Arab (slm) ordularnn Trklere kar saldn ve
yamalarm : Tanr byle emretmitir, bunlar slm yaymak iin
ve din adna yaplm yararl ve lzumlu eylerdir diyerekten mazurve uygun grecek, ve fakat Trk'n (ve kendi z rknn) sava
larn ve kendisini korumak ve savunmak zere giritii mcade
leleri, ve tabii bu arada ayni nitelikteki davranlarm yerecek ve
byle hareket etti diye kendi ceddini, yukarda belirttiimiz gibi,
Baladuri'lerin, Yakut'larn veya Biruni'lerin az ve dili ile Kafir,
Dinsiz mansz v-s. deyimleriyle yerden yere vuracak ve lanetle
yecektir.
Trk eriats bunu yapmakla kalmayacak ve fakat Mslman
Arab airlerle bir olup kendi rkndan olan gemiine kfrler sa->
vuracak, lanetler yadracak ve mesel air Abdrrahman bin Ce
mal el-Bahili ile ve daha niceleriyle birlikte Trk'e beddualar ede
cektir.9
Yine bunun gibi bizim eriatmz (tpk Arab milliyetisi gi
bi), Tebriz ve Nisapur ehirlerinin Trkler tarafndan geri alnma
sn Barbarlk gibi gstermee alan Mslman ve Arab yazar
larla birlikte yine kendi ecdadna svp sayacaktr.
Daha baka bir deyimle Trk ehirlerinin Arab ordulan tara-,
fndan fethedilmesine yaklp yklmasna ve talan edilmesine bun
lar slm seferleridir diyerekten, aldr etmeyecek de, buna muka
bil Tebriz ehrinin Trkler tarafndan ele geirilmesine Zinet elMecalis kitabnn nl yazar Nzhet ile birlikte hayflanacak ve
kendi dedelerinin vaktiyle Arab saldrlarna kar koymu olmala
rna sinirlenecek ve Trk'n mukabili saldrlarn, Arab (Msl
man) yazarlar ile bir olup, Vahet deyimi ile nitelendirecektir.10
9

Bilindii zere Halife mer zamannda Derbend ehrini almaa aelman (Rebiah el-Bahili'nin olu) memur edilmiti. Fakat ehri almak ze
re giritii savata Selman Trklere yenilmi ve lmt. Bahis konusu
air Selman'm Trkler tarafndan ldrlmesi olaym ele alarak Selman' vc ve Trkleri yerici msralar yazmtr.
10
Filhakika Zinet el-Mecalis yazan Nzhet, 939 ylnda (Milad) Tebriz'in
Trkler tarafndan alnmasn olduka byk bir mbalaa havas ieri
sinde izah ederek Trklerin ehri yerle bir ettiklerini syler. Bu mbalaa'ya Yakut'un eserini tercme eden Barbier de Meynard'da iaret eder)
Bk. a.g.e., sh. 132-134, not. 1).

16

Prof. Dr. ilhan ARSEL

Veya Rebi bin Emir veya air Esad bin MUSAMMAS ile birlik
te Horasan'n Trklerden geri alnmasn alklayacaktr.11
Yakut bu olaylar vesilesiyle yle devam eder: Fethe gelince,
bu Hicret'in 18 ci yzylnda vuku buldu. Bu konuda Rebi bin Emir
yle dedi: 'Btn lkeyi ele geirinceye kadar ehirleri birbiri
arkasna zabtederek dman (yani Trkleri) pskrttk. Mutludur
o gzler ki, bizim gibi civanmert savalarn, Trkistanl ve Kabul'lu atllar kovduklarn grd....12 Ve yine Yakut'un azndan Horasan'daki Nisapur ehrinin Trkler tarafndan nasl ya
ma ve harab edildiini okuyacaktr.
Arab milliyetisi, tpk bizim eriatmz gibi, sadece Arab'n
asker baarlarn ve Trk'e kar zaferlerini deil fakat ayni za
manda daha o zamanlar Trk hakknda besledii nefretleri ve la
netlemeleri de okuyacak ve okutacak, Hasan bn'l Emarat'm Trk
ler aleyhinde yazdklarn uzun uzun hikaye edecek, daha sonralar,
Hicretin 112 ci ylnda Cneyd'n Trklere kar, Halife Hisam dev
rinde giritii savalar ve zaferleri ezberleyecektir,13
te bylece Arab milliyetisi ve onunla birlikte eriat eiti->
minden geen Trk yavrusu, slm'n ve Arab'n bu tek tarafl
tarih olaylar ve hikayeleriyle beslenecek ve pek tabii olarak Trk'e
(ve Trk'de kendi z rkna ve ecdadna) kar dmanlk ve husu
met duygular ve havas ierisinde yourulacaktr. Ve ite bu suret
le Arab milliyetisi, slm' ve slm tarihini kendisine vasta kla
rak Trk aleyhtarl unsurunu kendi gayesine uygun ekilde ile
yecek, ve te yandan Trk yavrusu da eriatc'nm Benim Trkl
m Mslmanlkla balar, ben Trk olmadan nce Mslman'm
uydurmalarna kurban edilecek ve bilmeyecek ki Arab milliyetisi
Trk aleyhtarln kendi mill birlii iin smrmektedir ve bu s
mrme yannda, gerekli grd her defasnda Arablln slm'
n zerinde grebilmekte ve eriat'a tercih edebilmekte ve her hal kr'da kendi slm ncesi yaantlar ve tarihi ile vnebilmektedir. Bu hususlar ilerde yeri geldike greceiz.
11

ve yine Horasan'n Trk'lerden alnmas vesilesiyle, Trklerin slra ordu

larna yenilmesini Rebi bin Emir'in azndan zevkle dinleyecek ve Arfab
ordularnn zaferlerini air Esad bin Musammas'm msralarnda, onun azyle birlikte terennm edecektir.
a Ibid. Vol. II, sh. 200.
* Ibid. Vol. II, sh. 198, 200-1.

ARAB MLLYETL

jtf

B TRK'n Drstln saflk ve

Acem'in ya da Arab'n kurnazlm
Meziyet eklinde gren ve bunu
dahi Trk aleyhtarl ekline sokan
zihniyet.
Arab'n kltr eitiminde yer alan ve onun Trk'e kar d
manlk duygularn iin iin besleyen ve gelitiren kitaplarn say
s gerekten pek oktur. Bu aratrmamz srasnda bunlardan ni
hayet bazlarna yer verebildik. Bunlara, ilgin bir neden dolaysiyle ilve edeceimiz bir tanesi de bn Cabir al-Baladuri'nin Kitab
Futh al-Buldan adl eseridir.14
ki blm'den ibaret bu eserin birinci blmnn 4 c kesi
minde Sasani Hanedanna mensup Hkmdarlardan Kubah (kubadh) in olu Kurnaz Anuirvan'mn Trklere kar giritii ya
lan ve kandrmalarla ilgili olaylar hikye edilir. Bu olaylar Acem
lerin Ermenistan istila ettikleri ve henz slm'n buralara yaylmad tarihlere rastlar. Anuirvan'n Trk hkmdar ile ilikile-.
ri, onunla mnasebetler kurmak istermi gibi davranlar, bu ne
denlere onun kzyle evlenmesi, ve fakat trl hile ve desise yolu ile
Trk hkmdarna oyunlar oynamas, ve onun hulus ve saffetin
den yararlanmas, drstln ve gvenini smrmesi, ve buna
benzer hususlar hep bu olaylarn ve hikayelerin zn tekil eder.15
Bakalarn aldatmak ve bakalarna kar kurnazca davran
larda bulunmak Arab'n zellikle o alarda (Baladuri devrinde Me
sel) balca meziyeti bulunduundan Trk'n drstln saflk
eklinde gstermee yarayan bu eit hikyeler phesiz ki Arab'n
iine gelmitir.
C. IX cu yzyl:

1 Halife al-Mutevekkil ve al-Muntasr

devirlerinde gelimeye balayan Trk d
manl. (Hicri 247 Miladi IX cu yzyl) :
Trk'n ENTRKACI, GADDAR, HAN,
EVKATSZ olduuna iddia eden Arab.

Arab'n Trk'e kar dmanlklarnn ve kskanlklarnn ve

nefretlerinin gelimeye balad devir Halife al-Mutevekkil ve Hali"Bk. ibn Cabir al-Baladhuri, Kitap Futh al-Buldan, (The Origins of the
Islamic State, ingilizce tercmesi P.K. Hitti, New York 1916, 2 volm.).
15
Bu konuda bk.: ibn Cabir al-Baladhuri, a.g.e., Vol. I, sh. 307-8 ve d.

18

Prof. Dr. lhan ARSEL

fe al-Muntasr ve ondan sonraki halifeler devridir. Kskanln ve

dmanln hareket noktas Trk unsurlarn Bagdad'ta Arab dev
let idaresinde rol oynamaa balad al-Mutevekkil devredir. s
lm tarihilerinden al-Yakubi'nin ve al-Mas'udi'nin beyanlarndan
anlalmaktadr ki halife al-Mutevekkil ile birlikte Trk unsurlarn
hkmet siyasetini tayin ve tespit konusundaki yetkileri artm,
devlet idaresinde Trk unsurla ryer almaa balamtr. Ve yine
ayni kaynaklardan renildiine gre halife al-Mutevekkil, Arab
unsurlara gvensizlik sonucu kendisine yardmc setii bu Trk
unsurlarn ihanetine kurban gitmitir. Ve bu andan itibaren de
devlet idaresinin ve hkmet mekanizmasnn en nemli mevkile
rini ve kilit noktalarn (ister siyas, ister adl ve ister asker olmak
zere) Trkler ele geirmilerdir. O zamanlar iktidara deta bal ba
na sahip bu Trk unsurlar Arabca'ya bile vakf deillerdi. Fakat
siyas dzeni ve asayii salama konusunda fevkalde bir gayret
gstermiler ve son derece etkili bir siyaset takip etmilerdir. Or
du'da grev alan Trk generalleri Arab yarm adasndaki kark
lklar ve isyanlar yattrmak maksadiyle oralara gnderilmiler
dir. Asayii salamak ve devlet otoritesine kar gelenleri tedip et
mek maksadiyle Trk generallerin bir yandan si Arab kabileleri
ne ve dier yandan AL taraftarlarna kar ok sert ve ok mer
hametsizce davrandklarn yukarda ad geen Arab tarihileri nak
lederler.16
yle anlalyor ki Arab'n Trk'e kar nefretlerinin ve husu
metlerinin ilk tohumlar zellikle bu olaylar dolayisiyle atlmaa
balanmtr. Trk' gaddar, merhametsiz ve hunhar gsterme gay
retleri bu kaynaktan beslenmitr.
te yandan Trk unsurlarn ihanet niteliine sokulan davra
nlarnn balangc da bu devirlere gtrlr. Trk yardmclar
na ve Trkidarecilerine kar son derece cmert davrand syle
nen halife al-Musta'in'm bu Trk unsurlar tarafndan bir takm tu
zaklara drld ve bir takm oyunlara getirildii Arab tarih
ilerin beyanlarna gre bir vakadr. Bu beyanlarn ne derece ger
ek pay tadn burada tartmaya mahal yoktur. Zira asl ger
ek olan ey udur ki Arab tarihileri bu olaylar Arab halklarnn
hafzalarna nakedecek mahareti gstermilerdir ve Arab'n Trke
kar nefretleri al-Musta'in devrinden itibaren yava yava by
mee balamtr. ylesine balamtr ki Arab dnyasnda, daha o
devirlerden itibaren Trk dmanln dile getiren bir Arab edebi-.
"Bk. I; Goldziher, a.g.e., sh. 140.

W | M W * < I HWH-'

<

P II

n n ' i . r *-! in if ! H [ m M HtB.il iiM-t.yifef y H>w|WWP' MWWWH|mm.WHI|WHHfc^t^i-^.* !.* f

:*. : m w p H J W i H

ARAB MLLYETL

19

yat (si'irler, arklar, v.s....) domutur. O devirlerde n yapm

bir Arab arksnn u msralar bu konuda fikir vermee yeter
lidir
Ey al-Burk Saray'nn sahibesi ve ey ktidar ve Kudret Maliki
(olanlar);
Tann'dan korkun ve bizlere kymayn, nk bizler ne Daylan'z ne de Trk...-17
Daha sonralar ,Trk unsurlar, Halife- al-Mutaz devrinde Arab
halifelerini deta kukla haline getrmilerdir. Bu vesile ile bir Arab
airi'nin u iiri olduka manidardr :
Trkler ayaklanyorlar ve mparatorluumuzu ykyorlar;
iktidarlarmz sadece bir konuk'tan ibaret;
ktidar ve Saltanata Trkler sahip kt ve imdi;
Btn dnya susmak ve boyun emek durumuna girdi.
Bu msralar al-Mes'udi'den naklen gnmze gelmekte.18
Beraberce i grd ve kendisine gven besleyen halifelere
kar Trk'n o devirlerdeki bu tutumunu Arab Hainlik, hanet
olarak nitelendirmi ve Trk'e kar nefretlerini o tarihten bu yana
bu deyimlerle de ifade eder olmutur. Bu ifadeler ylesine yaygn
bir ekilde Arablar arasnda benimsenmitir ki Trk aleyhtarl
Arab ata szlerine konu tekil etmitir. Al-Suyuti'nin Al-La'ali alMasnu'a adl kitabndan alnma bir Arab ata sz yledir:
Utruk al-Turka ma tarakuka in ahabbuka, ve in gadibuka kataluka (Sana satamadkca Trk'leri yanlz brak,19 seni sever
lerse seni yiyeceklerdir; senden nefret ettiklerinde de seni ldre17

Bu msralar Goldziher, Agani'nin IX cu cildindem (sh. 86) almtr. Bk.

I. Goldziher, a.g.e., sh. 140.
18
Bk. I. Goldziher, a.g.e., sh. 141.
19
ilerde de greceimiz zere Bat yazarlar, Trk'e kar besledikleri aleyh
teki duygulan genellikle Arab'n bu nefretlerinden ve dmanlklarndan
mlhem olarak dile getirmilerdir. Mesel Victor Hgo'nun Les Orientales deki L'Enfant adl iirindeki Trk Oradan geti, her ey harabe ve
her ey matemde msra, daha XIII c yzylda Trk hakknda ayni ey
leri syleyen Cuvayni'den mlhem grnmektedir. Bunun gibi yukardaki
Arab Ata sz (Sana satamadkca Trkleri yalnz brak) Franszlarda
darb mesel gibi kullanlmakta bulunan Ne te frotte pas aux Turcs
(Trklere satama, Trklerle srtme) cmlesine sanki mehaz tekil
etmekte.

Prof. Dr. lhan ARSEL

20

eklerdir. Al-Davud'da da tuna benzer ata szlerinin ilk rnekle

rine rastlamak mmkndr.20
IX cu yzyl

2 Halife al-Mutasm devri (Miladi 833842) Devlet idaresinde Trk unsurlarna

yer verilmesi olay'mn yaratt kskanlk
ve kskanlktan doan Trk aleyhtarl;
Trk unsurlarn ahaliye kt davranlar
nn yaratt dmanlklar

Yukarda'da belirtmi olduumuz gibi Arab'n Trk'e kar nef

ret ve dmanlklarnn kaynanda belirli bir kskanlk duy
gusu yatar. Arab halifelerin yannda nemli devlet grevine
Trklerin daha ilk anlarda getirilmi olmas ve Devlet idaresinde
Trk unsurlarn Arab unsurlara tercih edilmeleri pek normal ola
rak byle bir kskanlk yaratmtr. Bu kskanlk ayn zamanda
nefret duygularn tahrik etmi ve bahis konusu durumlara katlan
dier olaylar nedeniyle nefret duygular gelierek bir nevi dman
lk haline girmitir.
Bilindii zere Halife al-Mu'tasm bin Allah (Miladi 833-842 yl
lar aras) Ordusunu zellikle Trk klelerden meydana getir
miti. Arap kaynaklarndan rendiimize gre Al-Mu'tasm bir ta
rihte on bine yakn Trk kle elde etmi ve ordusunu sadece
Trklerden meydana getirmekle kalmam ve fakat Devlet dare
sinin en yksek mevkilerine de Trkleri yerletirmiti. Bundan dolaytdr ki tebas, yan Arab ahali, kendisine hitaben ikayette bulu
nur ekilde u yazy gndermitir :
Bir sefil (habis) Trk senin kalbinin arzulad tek ey oldu,
Ve sen onlara kendini dii hayvan ve kpek babas gibi gster
mektesin.21
phesiz ki Arab'n kskanln tahrik eden bu olaylar yann
da onun Trk'e kar di bilemesini hakl klan dier davranlar
yok deildir. Trk askerlerin sokakta ve pazar mahallerinde ve hat
ta Cami'lerde halk tedirgin etmeleri, sokakta halkn zerine atlariyle yrmeleri ve yal, gen, zayf, ocuk ve kadn fark gzet
meksizin insanlar inemeleri honutsuzluk yaratmam deildir.
20

Bk. I. Goldziher, a.g.e., sh. 183; Goldziher'n bavurduu kaynak iin Bk!
Al-Suyuti, AI-La'ali al-Masnu'a, I, sh. 446.
21
Bu hususlar iin bk. Thousard Nights and A Night, (ngilizce tercme
R.F. Bourton tarafndan; Printed by the Khamashastra Society, 1885 10 volm; Yukardaki pasaj iin bk. Vol. III, sh. 81, not 1.

t II

>ll >'

t'M-MCt... u n

MM

l H i h * . i f f ^ | W * i W t l 4 * l l 4 W I I M | I H ' H w * 4 < W * " l ><><

,!;

''* ' * " " " I

ARAB MLLYETL

21

Halkn devaml ikayeti zernedir ki Halife Mu'tasm Trk askerle

rinin ounu Bakent dnda bir yere nakletmek zorunda kalm
tr.22
Halife Mu'tasm'dan sonra hilafet makamna geen al-Vask,
devlet idaresinde Trklere daha da fazla nem verir olmu ve hat
t bir defasnda Saltanat naibi olarak bir Trk' tayin etmiti.
Al-Vasik'tan sonra Trk unsurlar Devlet daresinde gittike g ve
yetki kazanr duruma girmiler ve bylece daha sonra Abbasi sal
tanatnn yok olmas zeminini hazrlamlardr.23
3 Trk'n beyaz tenli ve gzel yap
da oluu dahi Arab'n kskanlkla
rnn ve dolaysiyle Trk'e kar
nefret duymasnn nedenleri ol
mutur.
Arab'n Trk'e kar nefret ve dmanlk beslemesi nedenleri
arasnda sadece Arab halifelerin Trk unsurlara gven besleyip
onlar devlet idaresinin yksek mevkilerine getirmeleri, veya ordu
yu Trk unsurlardan tekil etmeleri, veya Trk unsurlarn Arab aha
liye kar hain ve sert davran deil fakat birde, btn bunlara
ilveten, Trk'n farkl ve daha gzel bir rktan gelmi olmasn,
kara tenli Arab'n hasetini gcklayacak ekilde beyaz tende oluu'nedenini de unutmamak gerekir. Halife Harun Reit devrinde Badad'ta saylar pek bol Trk kle ocuklarnn gzellikleri dillere
destand. Bunun byle oduunu yine Arab kaynaklarndan ren
mekteyiz. Binbirgece Masallar buna rnek bir ok hikayelerle do
ludur. rnein Binbir Gece Masallar kitabnn 382 ci gecesiyle
ilgili hikayesi. Burada air Abu Novas'n bir iiri vardr ki beyaz
tenli, pembe yzl ve ak renk sal Trk' ocuunun gzelliini
terennm eder.24
22

Bk. Eric Schroder, Muhammed's People. A Tale by Anthology. A Mosaic

Translation. 1955 Ayni hususlar iin bk. Thousand Nights and A Night,
Vol. III, sh. 382-3, sh. 81.
23
Tousand Nights and One Mght, Vol. III, sh. 81, not. 1.
24
Thousand Nights and A Night, Vol. V, sh. 66. Ayrca not. 2 ye baknz.
air Abu Novas'n ingilizce'de evrilmi iirinden bir ka satr buraya
alyoruz.
..Melted pre gold in silvern bowl to drain,
The youth, whose fingers wore a winey stain,
A loveling, of he sons of Turks, a fawn,
Whose waist conjoins the double Mounts Honayn..
Trk deyimi ile ilgili olarak tercme eden'in notunda: That is, fair,
vvhite and red; Turkish slayes the abounded at Badad.

Prof. Dr. lhan ARSEL

22

4 -

BNBR GECE MASALARI

Arab'n Trk'e kar besledii dmanlk

larn hikaye ve masallariyle doludur,
kinbir Gece Masallar nda Ebedileen
Trk Aleyhtarl Duygular:
Binbir gece Mallar, ki Batnn hemen her diline evrilmitir,
Arab'n Trk'e kar besler olduu nefret ve husumet duygularnn
IX cu yzyldan bu yana eitli devirler ierisindeki ekillenmesini
gsterir. Halife Mu'tasm, Halife Vask, Halife Harun Reid, v.s....
devirlerindeki Arab halklarnn Trk'e kar dmanlk ekline gi
ren kskanlklarnn, veya hrsz yamac, Merhametsiz v.s.
gibi sulamalarnn hikayelerini orada bulabilirsiniz. Denilebilir ki
Binbir Gece Masallar Arab'n Trk aleyhtarlnn mukaddes kita
bdr ve Trk'e kar melanetinin rnekleriyle doludur. Arab kendi
sine has ne meskenet, ve ne kadar kt huy var ise ve bata Kur'an
olmak zere slm Peygamberi tarafndan ve bakaca Mslman
yazarlarca kendisine izafe olunan ne kadar sulamalar var ise
mesel hrszlk, yamaclk, habislik, kabalk, merhametsizlik,
v.s. gibi bu nitelikleri btnyle Trk'e has nitelikler gibi gs
termesini bilmitir Binbir Gece Masallar'nda. Saysz hikayeler ara
snda Aziz ile Azize nin hikayesi, ilk balang olmak zere bir
fikir verecektir: Trk'n bakn bile hrsz, yamac, tahribkr
eklinde nitelie sokan Arab ayni rahatlkla Ayann bast yeri
harabeye eviren Trk diye terennm etmekten ekinmeyecek
tir.243
Aziz ile Azize hikayesinde sz geen TRK deyimi slm'n
Arab ve Acem edebiyatna hkim bir zihniyeti aksettirmektedir ki
o da air Hafz'm ifadesinde akla kavumaktadr. air Hafz'a
gre Arab ve Acem dillerinde TRK, yamac, Talanc hrsz
anlamlarna gelmektedir. Nitekim air hafz bir iirinde :
Aar an Trk-i irazi ba-dast arad dil-i mara (ayet bu irazi ah Trk kalbimi eline alma tenezzln gsterirse...).24b
D X cu yzyl /

1 Hudud al-Alam :
TRK' : Yabani grnl, kanun tan
maz, sava nitelikte grn Arab

Ma

Bk. Thousand Nights and A Night, transl. by R. F. Burton, Printed by

the Khamashastra Society, 1885, Vol. II, sh. 304.
2* Bu konuda R. F. Burton'un Thousand Nights and A Night tercmesindeki notuna baknz. Vol. II, sh. 304 not. 3.

.t. ' M 4 i

.S.M t ti

ih-f !'.'M

n^^

*m # **m mm tmmtptmmm' *mwm m * H. - *mniMlww n

ARAB MLLYETL

23

X cu yzylda Arab dnyasnn nl eserlerinden olan Hudud

al-Alam (Dnyann snrlar yahut Blgeleri) den renmek
mmkndr ki Arab, daha o devirlerde (X cu yzylda) Trk' ok
kt ynleriyle tanmaktadr. Arab'n deerlendirmesine gre Trk
yabani grnldr, kanun saygsndan yoksundur, ve savadr.
982 ylnda (Hicr 382) hazrlanan ve Amir Abu'l-Harit Muham-
med b. Ahmed'e sunulan ve yazar belli olmayan bu kitapta krgz
Trkleri hakknda u satrlar bulunmaktadr : Onlarn (Trklerin)
hkmdar Krgz han diye anlr. Bu millet vahi yaratk tabiatndadr ve insanlarnn hain ve sert yzleri vardr ve salar seyrek
tir ... Kanun nedir tanmazlar, merhamet nedir bilmezler, fakat
iyi dvrler ...ve savadrlar... evrelerinde bulunan btn l
keler halklariyle husumet ve sava halindedirler ... Atee tapar
lar... ve llerini yakarlar....25
E XI ci Yzyl
1 XI ci yzylda Trk Aleyhtarl
duygularn ileyen bn el-Banna
ve Sa'id el-Andalusi
bn al-Banna'nn 1068-9 yllanna ait anlar
bn al-Banna'nn 1068-69 yllarna ait Badad anlaryle ilgili
kitabndan26 reniyoruz ki Arab'n Trk'e kar husumeti geli
me yolundadr. Husumeti tahrik eden nedenler, Arab tarihisinin
beyanna gre, Trk'n Arab ahaliye kar kt davranlardr.
1069 ylnda cereyan eden bir olay anlatrken yle diyor :
30 Ocak 1069 Cuma gn Al-Mansur Camiinde mthi bir kar-,
gaalk vuku buldu. Cuma namaznn klnmas ve ibadetin yapl
mas sras bu Cami'de idi. Olaylara sebeb olan ey bir Trk'n;
Cami kaps eiinde rastlad bir kadn kucaklayp pmesi oldu.
Halk kadn kurtarmak iin Trk'n zerine yrd. Bunun ze25

Hudud al-Alam, (The Regions of the World), A Persian Geography, 372

A.H./982 A.B. Translation by V. Minorksky, London 1937, sh. 96.
26
Abu Ali b. al-Banna al-Hanbali (ki bn al-Banna diye anlr) 1005 ylnda
domutur. Badad'daki 1068-1069 yllaryla ilgili anlarn Hatrat Abu
Ali b. al-Banna al-Hanbali kitabnda anlatr. Bu anlar. G. Makdisi tara
fndan ngilizce'ye evrilmitir.
Bk. George Makdisi, Autograph Diary of an Eleventh Century Historian
of Badad, ('Bulletin Lond University, School of Oriental & African
Studies', Vol. XIX, 1957, sh. 13-48.

Prof. Dr. lhan ARSEL

24

rine Trk klcn ekerek ahaliye kar savurmaa balad; bu

arada bir sr Trk onun yardmna koutular. Halk'n onlara
doru yrmesi zerine kavga byd ...Bu arada Amid, atl as
kerleriyle olay mahalline yetiti ve... Trkleri mihver ve kalkan
ile mcehhez grnce: nsanlar ldrdnz ve ok kt bir
hret yaptnz. Eer Bizansllar Mslman ahaliyi kendi hkimi
yetleri altna alm olsalard Cami'de ibadet eden bir halk'a sizin
yaptklarnz yapmazard, diye bard.27
Bahsi geen anlardaki gerek pay nedir tabii bilinmez; Cami
eiinde her kesin gzleri nnde byle bir creti gze almak ne
derece mmkndr bunu takdir gtr. Fakat nemli olan husus
olay'm vuku bulup bulmad deil fakat boyunduruk altnda bulu
nan bir halkn efendilerine kar duygularn tahrik iin hi bir fr
satn karlmaddr.
2 TOLEDO KADISI
SA'ID AL-ANDALUSI (Sait bn Ahmed)'
1029-1070);
limle uraan Milletler tasnifinde Trk
lerin yerini tayin eden Arab tarihisi.
Toledo Kads Sait bn Ahmed, ki Sait al-Andalusi diye de an
lr Milad 1029 ylnda domutur. 1068 ylnda, yani Hal sefer
lerinden 30 yl nce yaynlam olduu Kitab Tabakat al-Uman
adl eseriyle n yapmtr. Birazdan da greceimiz gibi bu kita
bnda Sait bn Ahmed yer yznce mevcut milletlerin limle me
gul olan ve Olmayanlar kstasna gre nemini aratrr ve Trk
leri bu ikinci kategoriye yani ilimle megul olmayan, bilgi ile ilgisi
bulunmayan milletler kategorisine sokar.30
Bu tutumu ile Sait bn Ahmed kendi devrinin slam bilginleri
nin genellikle benimser olduklar bir gr aksettirmi olmakta
drFakat ne gariptir ki bu ayni kategori'ye inli'leri de ithal et
mitir. Oysa ki in'in ok kadim devirlere inen bir medeniyeti ol
duu ve her devirde ve her yerde grlen ilim gelimelerine in
medeniyetinin ve in kltrnn etki yaratmaktan ger kalmad

27

G. Makdisi, a.g.y., sh. 40.

' M I . | . ,1. l- |:,|* .1 MI *f M|1

l M.l.'..>1f m**

"Mm* HWM|llllH|l||i|IH*W|H-ln " t ' * |HMWIHm il

ARAB MLLYETL

25

ok eskiden beri teslim edilen bir gerektir. Sait Ibn Ahmed'in bun
dan habersiz grnmesi, o'nun grlerinin shhati hakknda hakl
olarak phe ve tereddd uyanmas yolunu amaktadr. te yan
dan Sait Ibn Ahmed'in objektif ve ilmi bir gre sahip olmad
kanaatini gelitiren bir dier husus da, inli'leri ilimle megul ol
mayan milletler kategorisine sokarken Arab'lar ilimle megul mil
letler arasnda saymasdr. Halbuki bugn artk bilinen bir gerek
tir ki islm'n medeniyet ve ilim yaantsnda, ve kltr gelimesin
de ARAB unsurunun rol fazla olmamtr. Bu sahalarda rol oyna
yan unsurlar ARAB'tan gayr unsurlardr ve zellikle Acem unsur
lardr. Bu konu'yu ayrca ilemek zere imdilik Sait Ibn Ahmed'in
1068 ylnda yaynlam olduu Kitab Tabakat al-Uman adl ese
rinin Trk'lerle ilgili blmlerini ksaca ve zet oarak gzden gerelim.30
Toledo Kads Sait Ahmed31 bu kitabnda,32 yer yznde mevcut
olduunu kabul ettii yedi eit milletten bahseder. Daha dorusu
beeriyetin ilk devirlerinde milletlerin saysnn bu ekilde 7 oldu
unu belirten yazar bunlar yle sralar : 1) Acem'ler; 2) Suriyeli'er, Ermeniler, Asuri'ler; 3) Yunanllar, Romallar, Islavlar, v.s....;
4) Msrllar, (Koptiler); 5) Trk'ler (Trk kabileleri olan Karluk'lar, Krnaklar, Toguzguzlar, Hazar'lar) Grci'ler, Kazak'lar, v.s....;
6) Hintliler; 7) inli'ler.33
limle Uraan ve uramayan Milletler
Tasnifinde Trk'lerin yeri
Yukarda saym olduu milletlerden eitli halklar ve milletler
km olduunu belirten Sait Ibn Ahmed genel olarak milletleri
limle Uraanlar ve ilimle Uramayanlar eklinde iki byk
kategoride toplar. Ilmle uramayan milletler dedii toplumlarda
zerinde durulabilecek bir yaant mevcut deildir; bu milletlerde
30

Bu konuda bk. Bernard Lewis, The Mslim Discovery of Europe, (Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. XX, 1957, sh. 409416. Yukardaki hususlar iin bk. sh. 409.
Sait Ibn Ahmed'in Franszca'ya tercme edilmi kitab iin bk. :
Sa'id al-Andalusi, Kitab Tabaqat Al-Umam, (Franszca tercme R. Blachere tarafndan, Paris 1935; Bu kitap Livrex des Categories des Nations
ad altnda evrilmitir.
31
Abu'l Kasim S'id Ibn Ahmed Ibn Abd ar-Rahmn Ibn Muhammed Ibn
S'id, ki S'id al-Andalusi namiyle maruftur, 1029 ylnda Almeeria da
domu 107 Oyumda lmtr.
33
Bk. Sa'id al-Andalusi, a.g.e,, sh. 34.

26

Prof. Dr. ilhan ARSEL

ne entellektel, ne kltrel, ne felsef nitelikte kayda deer bir var

lk, bir yaant yoktur.34
limle uraan ve kltr gelimesine yer veren milletler kate
gorisine u milletleri dahil eder: Hintliler, Acem'ler Kalidanyal'lar,
(Suriyeliler v.s) braniler (Museviler), Yunanllar, Romal'lar, Msr
llar ve Arablar.35
Geriye kalan milletler ilimle uramayan ve kltrel yaants
olmayan toplumlardan ibarettir. Buna da : inli'ler, Trkler, Rus
lar, Bulgarlar, Berberler, Habeler, Sudan'llar Gana'llar, v.s....

dahildir.
limle megul olmayan milletler ierisinde en asil ve mmtaz
olanlar inli'lerle Trklerdir. inli'ler nfus itibariyle en kalabalk
bir toplum' ve Kudret itibariyle en byk mparatorluk ve arazi
(lke) itibariyle en byk sahay igal eden millettir.
Trkler sadece sava ve iyi asker.
Sait bn Ahmed'e gre Trkler, say itibariyle ok kalabalk
bir millettir ve devlet olarak ok kudretli bir mparatorluk kur
mulardr. Yayldklar saha ok genitir : Mslman dnyas civa
rnda Horasan'dan in'in Bat blgelerine, Hindistan'n kuzeyinden
Kuzey blgelerin gayr meskun snrlarna kadar geni arazileri
igal etmektedirler. Temayz ettikleri saha savalktr. yi sava
mak, iyi silah kullanmak, onlarn baarl olduklar bir san'attr ve
bu konularda fevkalade bilgilidirler. Atlkta ve ata binme san'atnda fevkalade kabiliyetlidirler ve bu sahada taktik bilgilere sahip
tirler; kl kullanmada, ok ve cirit atmada ok mahirdirler.36
Ancak ne var ki ilirnlje uramayan millet
ler insan'dan ziyade hayvana yaklaktr
lar.
Sait bn Ahmed'e gre ilimle uramayan milletler insan ol
maktan ziyade hayvana yaklak durumdadrlar : limle urama
yan bu ikinci kategorinin btn milletleri insandan ziyade hayvan
lara yaklaktrlar..37 der.
Ibid., sh. 35.
35bid. sh. 35.
bid. sh. 38.
37 bid. sh. 36-7.

ARAB MLLYETL

27

Ve hatt biraz daha ileri gider ve ikinci kategoriye dahil mil

letleri hayvandan da daha aa durumda grr nk hayvana
yaklak olduklar halde hayvann hasletlerinden yoksundurlar.
Mesel Trkler, ona gre, cesaret sahibi bir milettirler ve bu ba
kmdan Arslan veya Kaplan cinsi yaratklar hatrlatrlar ve fakat
ne var ki bu hayvanlarn nitelikleri ve hasletleri onlarda yoktur.38
Yazar'm anlatna gre ilimle megul, kltr gelimi mil
letler Tanr'nin yaratt varlklar ierisinde en sekin ve en nem
li unsurlardr. Bu milletler insan insan yapan ve onun tabiatn
gzelletiren gayretlere, yani akl hkim klc faziletlere ynelmi
lerdir.
Ve bu milletler inlilerin ve Trklerin kendileri iin meziyet
ve kahramanlk ve fazilet diye grdkleri eyleri ve mesel sava
l medenilie yaktrmazlar. Bu itibarla ilimle uraan milletler
kaba kuvveti vnme vastas yapan ve sava ruhu kahramanlk
vesilesi addeden milletleri ve mesel inliler'le Trkleri kk g
rrler, hakir grrler, nk unu takdir etmilerdir ki kaba kuv
vet temsilcisi olmak, sava ruha malik olmak bir fazilet deildir ve
bu eit duygular hayvanlarda da vardr ve hatt hayvanlar bu ni
telikler itibariyle insanlar da geerler zira mesel kavgaclk bak
mndan Arslan ve Kaplan gibi hayvanlan hatrlatan milletler (ve
Sait bn Ahmed burada yine Trkleri rnek verir) bu yaratklarn
cret ve cesaretine sahip deillerdir.39
Yine ayni ekilde hayvanlar dzeyinde bulunan ve ilimle megul
olmayan milletler, u'ur d baz davranlar asndan da (mesel
cmertlik ve hasislik gibi), hayvandan daha aadadr zira hayvan
larda buna benzer davranlar yoktur. Bundan dolay deil midir ki
Arablar, Horozdan daha kibirli, veya Arslan'dan da atlgan veya
akal'dan daha kurnaz-aldatc eklinde darb meseller uydur
mulardr bu milletler iin.40
nsanlamak iin hayvani niteliklerden
uzaklamal.
Sait bn Ahmed, sonu olarak u grtedir ki insan denilen
varln en asil, en ulv gayeleri insan'a has olmak gereken kalite
lere heves etmek, beeri fazilet ve meziyetler peinde gitmek, kaba
bid. sh. 39, 40.
abid. sh. 3940.
* bid. sh. 40.

28

Prof. Dr. ilhan ARSEL

kuvvet davranlaryle hayvana benzemekten kanmak ve vahi ya

ratklar taklid yollarna bavurmamaktr. 41
Bu bakmdan meden, ve kltrl (ilimle uraan) milletler s
tndrler ve Karanlklara k tutarlar.
Bundan dolaydr ki bilginler zifiri karanlklarda meale tu
tanlardr, doru yolu gsterenlerdir, insanlarn efendisidirler ve
milletlerin sekinidirler.42
Btn bu gzel tleri veren Sait bn
Ahmed insanlar savaa ve ldrmeye s
rkleyen eriat hkmlerine kar sesini
karmaz.
Btn bu yukardaki gzel fikirleri savunarak, sava ruh ve
Kaba kuvvet kstasna gre milletleri kategorilere ayran ve
Trk' (tpk inliler gibi) srf bu nedenle vahi yaratk, hayvan
seviyesinde gren Sait bn Ahmed, eriat'm hem de din iin insan
lara ldrme ve Cihat ama emirlerini veren, farkl inan ve din'de olanlara kar savalar yapmay ngren hkmlerini bil
mezlikten gelir ve eriat'm ncs olan Arablar, (yani slm' yay
ma gayesiyle farkl dindeki milletlere savalar aan, insanlar kesen
Arablan) stn ve ilimle megul milletler kategorisine sokar ve
Trk' ve dier milletleri savadr diye hakir grr.
F XII ci ve XIII c yzyllar:
DRS ve YAKUT.
1 DRS'nin tanmlamasna gre
Trk: Zalim, Kaba kuvvet temsil
cisi, Sava, slm'a en byk k
tl yapan millet.
Sait bn Ahmed'in XI ci yzylda Trk hakknda yerletirme
e alt aleyhte grler mteakip yzylda DRS ve YAKUT
tarafndan ok daha karanlk ynleriyle ilenmee devam etmi
tir.
DRS'ye gre slm ncesi Trk'n nite
likleri : Kfir Trkler.
bid. sh. 41.
Ibid. sh. 41.

t l|

I H I 1.1 *(! {:!* !-' I M

\HW

I ini M t "HU I' HWt I W U HWW^pHHll|PMHMWi*'#l <*- V-*

' " " M * ' ' " >

ARAB MLLYETL

29

DRS XII ci yzyln nl slm corafyacsdr. dris Co

rafyas adl kitabn 1145 de (Hicr 548) yazmtr. Kitab Fransz
ca'ya 1886 ylnda evrilmitir.43
Kamir civarndaki bir toplumdan bahsederken bunlarn Ka
fir Trklerle sava halinde bulunduklarn anlatr.44
Trk hkmdarlar sert ve dil ve fakat
sava,
Genellikle Trklerin beyaz tenli ve az sakall olduklarn belir
ten dris Fergana ve Turan Trklerinden bahsederken bunlarn
Hkmdarlarnn genellikle kavgac, ve fakat tedbirli, kararl, dil
ve iyi tabiatl kimseler olduklarn syler.45
Halk : Cahil, hain, kaba, vahi, sava ve
cesur, fakat disiplinli...
Fergana ve Turan Trklerinin kaba ve sert karakterli, vahi ve
cahil olduklarn belirten DRS (4), eserinin ikinci volmnde b
tn Trk kollar itibariyle Trk'n niteliklerini ele alr ve olduka
karanlk bir manzara izer. Onun azndan dinleyelim Trk'n ni
teliklerini : Btn bu halklar (yani Trk'ler) putperesttirler ve
atee taparlar. Onlarn karakterine hkim olan zellik hunharlk
ve gaddarlk, kstahlk ve haddini bilmezliktir. Bununla beraber
hkmdarlarna byk bir itatla baldrlar fevkalade cesurdurlar
ve zellikle hakaret karsnda intikam almak ya da bir lkeden
hara koparmak gerektiinde gayret ve sevk gsterirler..46
2 YAKUT'a gre slm'a en byk
ktlp yapan TRKLER'dir; Me
deniyet dmandr Trkler
Trk'n hretini kt'ye karan ve Trk' btn slm le
mine olduu kadar btn dnya milletlerine medeniyet dman
tantan slm yazar ve dnrleri XII ci yzyl Kayna olarak,
dris'den gayr bir de Yakut'u kendilerine mttefik bulmulardr.
43

DRS, Geographie d'Edrisi, (P. A. Jaubert tarafndan Franszca'ya ev

rilmitir 2 Volum, Paris 1886.
44
dris, a.g.e., Vol. I, sh. 181.
drisi, a.g.e., Vol. I, sh. 498.
* drisi, a.g.e., Vol. II, sh. 351.

30

Prof. Dr. lhan ARSEL

O devirde Nisapur ehrine aknlar yapan ve ehri ele geiren Trk

lerle ilgili olarak YAKUT (Miladi 1178 Hicr 574 ylnda domu
tur), Mu'jam al-Buldan adl nl eserinde Trklerle ilgili olarak
u deyimleri kullanr : Kana Susam Trkler, Talanc ve ya
mac Trkler. Bir an iin bu ithamlarn mutlak doruluuna inan
sak bile o devirlerde srf slm' yayacam ve bu arada ganimet
ler alacam diye savalar (CHAD) yapan, ehirler ve lkeler fethe
den, talanlar ve yamalarn lsna girien Arab ordularnn ve as
kerlerinin yakp ykmalar ve insan kesmeleri ortada durur iken
Nisapur ehrine akm yapt ve bu ehri ele geirdi diye Trkleri
medeniyet dman ve slm'a en byk ktl etmekle sula
yan Yakut'un tutumunu hangi insaf snrna sokmak gerektiini
okurlara brakrzMu'jam al-buldan adl kitabnda47 Yakut,
nen yle diyor:

Trkler iin ay

Kana susam ve yamac (Trkler) ehrin eitli semtlerine

saldrdlar, rastladklar her insan, ya ve cinsiyet fark gzetmek
sizin, kestiler, daha sonra ehri yakp ykp hak ve yeksan ettiler. En
salam kaynaklardan rendiime gre (En gvenilir istihbarma
gre) bir tek duvar ayakta brakmadlar. Bu arada baz kiilerden
rendim ki Harzem Kralnn yollam olduu bir kt'a asker Trk
lerin yamasndan kurtulmu bu hazineleri ele geirmitir. Bizler
Tanrya balyz ve ona dneceiz. Tanr bizi buna benzer felaket
ten korusun, nk bu (yani Trklerin Nisapur ehrini almalar
olay...) imdiye kadar slama kar giriilmi en korkun davran
tr..48
'
'
i
Grlyor ki Mslman tarihisi ve corafya stad YAKUT
efendiye gre Arab ordularnn eitli savalar, yamalar ve talan
lar sonucu Nisapur ehrini ele geirmeleri normaldir, meden bir
davrantr, ama ayni ehrin Trkler tarafndan geri alnmas vah
ettir, medeniyet dmanldr, slm'a indirilen en byk darbe
dir. Bundan dolay Trklere beddua edilmek gerekir. lerde de g
receimiz zere bu beddualar yzyllar ierisinde ilenerek gelie
cek ve XX ci yzylda NASIR'n aznda Trk'e kar lnetlemeler
ve kfrler ekline girecektir.
47

Bu kitabn baz blmleri C. Barbier de Meynar tarafndan Franszcaya

1861 ylnda evrilmitir.
C. Barbier de Meynard, Dictionnaire Geographique Historique et Literarire
de la Perse; Extrait du Mo'djem El-Bouldan de Yaqut.
s Bk. C. Barbier de Meynar, a.g.e., sh. 580-1.

ARAB MLLYETL

31

Ve YAKUT Trk'e kar ktlemelerine

Trk dman Arab airi El-MURAD'm
iirleriyle devam eder.
Sair el-Murad'a gre Trk insan deeri
bilmez.
nl Arab tarihisi ve corafya hocas YAKUT, Trk'e kar
ktlemelerine ve Trk'ten hn karmalarna Arab airi El-MURADI'nn Trk aleyhtar msralaryle devam eder: air El-Muradi'nin Nisapur'da yaayanlar iin syledii msralar herkese bi
linmektedir : 'Ey yabanc, ayet Sultan ile ilikin yok ise Nisapur'a
gitmekten vazge. nk o ehirde artk ne fazilet ve ne de asalet
deer tamyor ve insana sayg diye bir ey yoktur orada...'.... 4 *
4 NASREDDN TUS ve DER KAYNAKLAR
a Nasreddin TUSI (AD. 1201 -1274) :
slm'n byk ablkiyatcs'nm
Trk hakkndaki kanaati: kaba,
hain, gaddar, cesur, HAN, v.s.
Ahlkiyat ile ilgili kitabnda Nasreddin TUS, ki XIII ci yzyl
da slm dnyasnn en nl ahlkiyatcs'dr, eitli milletlerin ni
teliklerini belirtir.50 Ona gre Arab gzel konuma san'atma va
kftr; belagat ve talakat ve hazr cevaplk onun meziyetlerini tekil
eder. Buna mukabil hain tabiatldr ve oburdur, ok yemek yer
Acemler zeklariyle, atik olulariyle ve temizlikleriyle ve mu'sir tabiatlaryle temayz ederler; buna mukabil hilekar ve tamahkr ol
makla n salmlardr. Bizansllar sadakatlariyle, gvenilir kii olmalariyle, evkatleriyle ve kaabiliyetleriyle tannmlardr, ve fakat
hiddet ve tehevvre kolay kaplmalar ve ve aksilikleri onlarn za
yf ynleridir. Trk'e gelince, Trkler cesaretleriyle ve iyi hizmet
grmeleriyle ve zarif grnleriyle temayz ederler ve Ta yrek
l e . Barbier de Meynard, a.g.e., sh. 581-2; EI-Muradi'nin Yakut tarafndan
nakledilen iirini Abu Mansur Abdl Melik Talebi'nin Yetimet Et-Dehr
adl kitabnda bulmak mmkndr. Bu kitabn tercmesi yine C. Barbier
de Meynar tarafndan yaplmtr. Bk. C. Barbier de Meynard, Tableau
Literaire du Khorasan et de la Transoxiane au IV e Siecle de lTtegire,
'Journal Asiatique' 1853, 5 ci seri, Tom I, sh. 169-239. Yukardaki iir iin
bk. sh. 191.
"TUS'nin ahlkiyat kitab'nn ingilizce evirisi vardr. Bk. Nasr Ad-Din
Tusi, The Nasirean Ethics, ngilizceye eviren G. M. Wickens) George
Ailen & Unwin, 1964,

32

Prof. Dr. lhan ARSEL

li, KATI KALPL, NCELKTEN TOKSUN OLU, gibi niteliklere

sahiptirler.51
Trk'n Kadn'a dkn oluu
l gebesi bedevi Arablar gibi Trklerin de ehvet dkn
ve kadna doymaz niteliklere sahip olduunu belirten yazar kadnn
erkekler zerinde deta hkimiyeti bulunduunu ve buna ramen
kadn yznden Trklerin ok cinayet ilediklerini ve dmanlk
lar yarattklarn belirtir.52
Trkler her milletten daha fazla
ynelmi

ihanete

hanetin pek ok eitleri olduunu ve mesel mlkiyet veya

mevki veya sevgi-evkat veya baka bir erkein karsn ayartmak
gibi hallerde bahis konusu olabileceini ve fakat her ne ekil al
tnda olursa olsun ancak insanlk duygusundan nasibsiz kiiler
ce ho grlebileceini syleyen Nasreddin Tusi bu niteliin, b
tn milletler ierisinde en ziyade Trk'e has olduunu belutir.
hanetin zdd olan sadakat ve balln ise Bizansllara ve Habelere has hasletler olduunu ilve eder. Ona gre ihanet denilen
ey, zerinde fazla durulmaa ihtiya duyulmayacak kadar bilinen
bir nakisedir, kt huydur.53
b Ahlak- Celal'de Trk'n nitelik
lerinin tarifi: Hain, ta yrekli, g
venilmez, insan kadri bilmez, fakat
cesur, cmert...
Ayni devrin eseri olup olmamas itibariyle deil fakat ben
zer nitelikleri Trk'e atfetmesi itibariyle burada zikre deer bir
dier eser var ki o da Ahlk-i Celali dir ve XV ci yzyl'da yazl
mtr.
Trk'e Hainlik, Ta yreklilik, Hainlik ve nsan gad
ri bilmezlik gibi nitelikler isnadnda slm Ahlakiyatcs Nasred
din Tusi tek deildir. Onun gibi dier bir oklar yannda yine nl
bir ahlakiyatc, Fakir Cani Muhammed Esad, ki bilindii zere
sl

bid. sh. 184; Kat kalplilik ve kabalk karl olarak Nasredin Tusi'nin
kulland deyim : Kasavat-u bi-hifazidir.
Hbid. sh. 225.
Ibid. sh. 131-2.

ARAB MLLYETL

33

Ahlak Celalnin yazardr, aa yukar ayni ifadeler ve ayni

grlerle onunla ayni noktada birleir. Ahlak-i Celli de Trk
Hain, ciddiyetten uzak, gvenilmez bir karakter rnei olarak
gsterilir buna mukabil Rum'lar ve Habe'ler, cidd ve gvenilir bi
rer millet olarak vlr.
ki yazar arasndaki benzerlii grebilmek iin Ahlak-i Cellden u satrlar nakledelim: hanet mal'a kar veya mevki'lere kar veya hased edilen baka her hangi bir konuda olabilir
ve bu ihanetin eitlerini tekil eder, ki bu da kt huylarn en ktsr, ve birazck akl (ve vicdana) sahip hi kimsenin hafife ala
ca bir ey deildir. lh emirlere gre bu karaktere sahip olan
lar ikiyzl yaratklar arasnda saylmlardr ve kyamet gnn
de bunlar tek bir bayrak altnda toplanacaklardr (dier iki yzl
lerle birlikte olarak), ve hainlikleri bir arada toplanm bulunan
btn dnya halkna tehir edilecektir. Bu karakter (bu huy, bu
tabiat) genellikle Trklere has bir karakterdir; buna mukabil cid
diyet (gvenlilik), ki bahis konusu tabiatn zdd demektir, zel
likle Rum'lar ve Habe'liler arasnda grlr..54
eitli milletlerin ;eitli ynlerini belirtirken yazar Arab hiz
metilerin gzel konuma sanatna vukufunu, tatl dilli olularn
ve fakat problem yaratan, kargaalk karan kimseler olduklar
n; Rum'larn drstlk, ibilirlik, namusluluk ynleriyle ve dakik
olmalariye temayz ettiklerini ve fakat cimrilikleri bakmndan ve
den'i duygulan nedeniyle takbih edildiklerini; Trklere gelince,
onlarn da cesaret, cmertlik, yararl olmak, ve insan teshir eden
bir d grne sahip bulunmak gibi ynleriyle takdire sayan ol
duklarn ve fakat buna mukabil hainlikleri, ta yreklikleri ve i
lerinde altrdklar kimselerin hayatlariyle ilgilenmemeleri ba
kmndan tenkid edilebileceklerini syler.55
Trkler hakkndaki bu kanat bn Arab ah'daki Timur'un
Hayat adl eserinde ayniyle izhar eder.
5 Arab'n Trk' kskanmas neden
lerinden bir dieri : Trk'n HO
GRRL, Bunu Trk'n din
sizliine ya da din duygularnn za
yflna hamletmesi:
" B u satrlar iin bk. Practical Philosophy of the Muhammedan People...
Being a translation of the Ahlak- Jalaly ... From the Persian of Fakir
Jany Muhammad Asaad... (by W. F. Thomspon, MDCCXXXIX, London)
sh. 194.
55 Ibid. sh. 310-311.

34

Prof. Dr. lhan ARSEL

Arab'n Trk' kskanmas nedenleri pek eitlidir. Kskan

lk duygularnn ilk yeermee balad tarih biraz evvel de gr
m olduumuz gibi ok gerilere gider. Arab halifelerinin Trk'e
deer verip, Trk'n meziyetlerine, tekilatlna ve cesaretine
gvenip onu devletin en yksek mevkilerine getirmesi bu kskan
l yaratan ilk nedenler olmutur. Fakat bunun yannda Arab
Trk'n her eyini kskanr hale girmi mesel onun beyaz tenli ve
gzel yapda oluundan tutunuzda farkl dinlere kar hogrsne
varncaya kadar her tutumunu ve davrann kskanmtr.
Evet Arab'n Trk' ekememezliinin bir dier nedeni de
Trk'n farkl dinlere kar hogrrl, vicdan hrriyetine yer
veriidir. Bu bakmdan Arab Trk' eski yzyllardan bu gne ge
linceye kadar slm'a bal olmamakla' ve din ilikilerinin zayf
bulunmasiyle itham etmitir. Arab'm indinde Trk daima dine ya
banc, daima din yn zayf, ve nihayet dinsiz olarak grnmtr.
Bir kere her eyden nce Trk'n slm muvacehesinde yabanc
yeri, ve islm'n esas itibariyle Arab iin indirilmi olduu fikri ne
deniyle Arab Trk'e kar husumet besler bir durum muhafaza
etmitir. Veya bunu her zaman iin Trk aleyhtarl duygularna
let etmitir. kincisi, biraz evvel de belirttiimiz gibi farkl inan
taki insanlara veya farkl din messeselerine kar Trk'n slm'a
aykr decek ekilde hogr ierisinde davranm olmasdr.
Seluk Hkmdar Alaeddin'in (1219-1234)
Hiristiyanlara kar insan davran onu
Arallar indinde slm'n hasm kdyor.
Seluk mparatorluunun en parlak devri Birinci ALAEDDN
in (1219-1234) hkmdarl devridir. Ak fikirli ve geni grl bu
hkmdar hiristiyan leminde uzun yllarn geirmi ve hiristiyanlar yakndan tanm ve hiristiyanla kar dmanlklardan
ve nyarglardan kendisini kurtarabilmi bir hkmdar idi. B
yk torunu ZZEDDN hiristiyan anadan doma idi. te onun
farkl inantakilere kar hogrrl ve insanilii ve geni gr
ll nedeniyledir ki slm, lkeleri halklar ve zellikle Halep
halk Alaeddin I'i islm'n hasm olarak grmtr.56
Filhakika Alaeddin I, Hiristiyanlar Mslmanlarla birlikte
ve yana, i ie yaatmak istemitir.57 Nitekim Konya civarnda
F . W. Hasluck, Christianity and islam under the Sultans, (Oxford 1929,
2 volm) Vol. II, sh. 382.
s^bid. Vol. II, sh. 376-8.

ARAB MLLYETL

35

bulunan Akmanastr'n kapsndaki yazlardan anlalmaktadr ki

Seluk hkmdarlar zamannda Konya'da hiristiyanlarla mslmanlar arasndaki ilikiler son derece dostane idi.58
Mevlevilik dahi Alaeddin I devrinde kurulmutur.
Alaeddin I'in iktidar zamannda Konya'ya 1233 ylnda Buhahara'dan Celaleddin ve onunla birlikte Tebrizli emseddin (1246)
gelmiler ve bu iki ilahiyat ve dnr Mevlevi tarikatn (Der
vi dzenini) kurmulardr. Mevlevilik sadece hiristiyanla kar
msamahakar olmakla kalmam ve fakat ayni zamanda btn
din'leri ayni felsef temelde birleir kabul etmitir.
Al-KUAYR manastrna kendisi iin zel
oda ilve ettiren Trk Prensi Ahmed bn
Tulun'un olu Abu'l Cei Humaveyh
Yabanc dinlere kar Trk'n hogrrlne verilecek rnek
ler pek oktur! Bu hogr gelenei bilindii gibi ok gerilere gi
der. Seluklulardan da nce, slm' kabul etmi olmasna ramen
Msr'daki Tuln iktidar devrinde (IX cu yzyl) Trk prenslerin
farkl dinlere kar takndklar fevkalde msamahakar tutum
gerekten gurur vericidir. Bilindii zere Msr ve Suriye o devir
lerde zahiren Abbas halifelerinin egemenlii altnda idi ve fakat
Trk Prensleri ve hkmdarlar tarafndan idare edilmekteydi. M
sr'daki gerek ktidar Tuln Hanedanna aitti. Ahmed bn Tulun'un
olu Humerveyh, bu hanedan'm ikinci hkmdar idi ve 884 yln
dan 895 ylma kadar (Hicr 270'den 282 ye kadar) Msr ve Suriye'
de ktidara sahip olmutur. Kltr ve edebiyata ve san'ata olan
ball ile n yapmtr. eitli Arab tarihilerinin ifadelerinden
anlalmaktadr ki Humerveyh, iinde deerli sanat eserleri bulunan
klielerde kendisi iin zel odalar yaptrtmtr. ve bu eserlere hay
ranlkla bal kalmtr. Filhakika Abu Salih ve al-Makrizi gibi ta
rihilerden okuyoruz ki Humerveyh, al-Kusair deki bir Manastrn
duvarlarnda yer alan ve hiristiyanla ait olaylarla ve mesel sa ve
annesi Meryem ile ilgili resimlere hayranlk duyarm. O kadar ki
bu Manastra kendisi iin zel bir oda ina ettirmitir. Ayni manas
tr 1010 ylnda Arab halife al-Hakm yktrmtr.59
ss
Ibid. Vol. II, sh. 382.
59
Bk. Abu Salih, The Churches and Monasteries of Egypt and Some Neighboring countries, (ingilizce tercmesi Arabca'dan B.T. Evetts) Oxford
1895, sh. 146-150.
Arab Tarihisi al-Makrizi (doumu 1441) Hitat adl eserinde bu bilgileri
ayrca vermektedir.

Prof. Dr. lhan ARSEL

36

4 XIII c yzyl nl Arab Tarihisi

CUVAYNI'ye gre Trk ayan bast ye
ri kurutur, insaf ve rikkat nedir bilmez...
XIII c yzyln nl Arab tarihisi ve Cihan Fatihleri Tari
hi adl kitabn yazar Alaeddin Ata Malik CUVAYNI60 nin Trk
ler hakkndaki kanaati dier Mslman yazarlardan daha insafl
deildir. Bilakis, Cuvayni'ye gre Trk'n kalbinde rikkat, efkat
diye bir duygu yoktur ve ayan bast her yeri, her lkeyi Trk
harabeye evirir, Her getii yerler halkn panie uratr. Yine ya
zara gre Trk habis ruhludur, gaddardr, kaba kuvvet temsilcisi
dir, v.s....61
Trk hakkndaki menfi grlerini kuvvetlendirmek iin Cuvayni air Mutanabbi'den baz msralar alr. ...'Bir millet ki (yani
Trkler) be vakit namaz lzumsuz grr ve mukaddes mahallerde
ibadet eden kiilerin kanna girmeyi marifet bilir...'...-62
Grlyor ki Arab Tarihisi, henz o tarihlerde slm'a yaban
c bulunnan Orta Asya Trklerini kt gsterme gayretlerinden ge
ri kalmamaktadr.
Ancak ne var ki bu gayretlerin cidd ve samim grlere da
yandn kabul etmek kolay deildir. Zira slm'a yabancdr diye
Trk'e saldrrken, Trk'e atfettii ktlklerin, kan dkmelerin,
lahriblerin lsn yapan Cengiz Han hakknda hi bir ey syle
mez bilakis onu ba tac eder ve fazilet rnei gibi gstermee a
lr, nk Cengiz Han'dan paye ve paralar almtr.
Bu vesile ile burada belirtilmesi gereken dier ilgin bir husus
ta udur ki Arab tarihisinin Trk hakmdaki yukardaki deerlemesi
ve zellikle Trk' Ayann bast yeri kurutur niteliine sok
mas Trk'e vurulan darbelerin en arlarndan olmutur. Zira Ba
t, zellikle geen yzyl boyunca Trk'e kar bu ar ithamlarla
nefret duyar olmutur. Trk'n At'nm ayann bast yer le
dner eklinde Bat'da ok kullanlan slogan'm kk ite XIII c
yzylda Trk hakknda yukardaki grleri ortaya atan Arab ta Bk. ala-ad-Din Ata-Malik JUVAINI, The History the World-Conqueror, (ngilizceye evirisi) Manchester University Press 1958, Vol II.
bid. Vol. II, sh. 465.
bid. Vol. II, sh. 465.

,mmmm"t' ' ? *m -

} it MI :*" ..I* IH.U .*. .. th mm Mii;i**if#W i p * * ! *t fatMMiM^HP'fNi^" w= M 'W iWwpnf>iM

ARAB MLLYETL

37

rihcisinin beyanlarna dayanr. Geen yzyln nl Fransz airi

Victor Hugo'nun Les Orientales adl kitabnda63 L'Enfant ad
l bir ir vardr ve tercmesi yledir :
Trkler oradan geti; her ey harabeye
dnd ve her ey matem iinde; IO, a
rap diyar fakat imdi sadece perian bir
dikenlik;
Ve her ey l olmu...
6 mam Gazali'nin Trk Hakkndaki Deerlendirmeleri ve
Trk' yermeleri
mam Gazali'ye gre Trk: Zeka bak
mndan yeteneksiz ve dallet ierisinde
Her ne kadar mam Gazali, acem asll ise de, Trk'e kar dav
ranlar bakmndan Arab'n ve Arab milliyetisinin davasna yar
dmc olmutur. hya Ulum ad-Din adl nl kitabnda Trk' ger
ekten ok olumsuz yetenek ve nitelikte gstermesini bilmitir.
mam Gazali'ye gre Trk'n Arab bedevisinden ve Krd'ten fark
yoktur; zek yetersizlii bakmndan bunlar arasnda seviye fark
da yoktur. Ve iin asl ackl taraf mam Gazali, Arab bedevisi ve
Krd ile ayni nitelikte grd Trk' sadece zek yeteneksizlii
bakmndan deil fakat ayni zamanda, yine dierleriyle beraber,
deta hayvana yaklak durumda bulur, ve yle der:
...Vahi hayvanlara yaklak btn ynlerine ramen Trk'ler,
Krd'Ier ve (aa yaratk) Bedevi'ler, tabii bir i gd nedeniyle
yalya sayg gsterirler nk tecrbe sayesinde keskinleen zek
larnn onlar stn kldn dnrler.64
Bu satrlardan anlalaca zere mam Gazali, slm peygam
berinin aa yaratk olarak tanmlad ve Kur'an'm da ylece
63

Victor Hugo, Les Orientales, Paris 1845, sh. 12. L. Enfnt adl iirin baz
msralar:
Les Turcs ont passe l; tout est ruine et deuil
Chio, lle des vins nest plus qu'un sombre ecueil
Chio, qu'ombrageaient les charmilles
Chio, qui dans les fjots refletait ses grands bois
Ses coteaux, ses palais, et le soir quelquefois
Un coeur dansant de jeunes filles.

TOUT EST DESERT

ihya, I, 83.

38

Prof Dr. lhan ARSEL

tarif ettii Bedevi'yi Trklerle ve Krdlerle ayni sepete koyarak

hepsini birden vahi hayvana yaklak nitelikte gstermektedir.
Zek bakmndan Trk' yeteneksiz bulan mam Gazali ayn
zamanda Trk'n dallet ierisinde olduunu ve cehenneme layik
buunduunu syler. MSKAT-UL ENVAR adl eserine bakalm.
mam Gazali'ye gre Trk' sadece zek ve fikir yeteneksizlii
ierisinde deil fakat ayni zamanda dallet ierisindedir de ve
Kur'an ve Hadis hkmleri gereince cehenneme gidecektir.
Bilindii zere mam gazali, ki slm dnyasnn adeta ikinci
bir peygamber gibi kabul ettii kimsedr, Miskat-ul-Envar adl
eseinde Kur'an'm eitli Sre'lerinde yer a'lan( ve mesel 24 c S
resinde) Nur ve Zulmet kavramlariyle ilgili yetleri ve bu Ayet'lerle ilgili Peygamber szlerini eletirir.65
Nur un Tanrdan ibaret olduunu ve ondan bakasma Nur
deenilmesinin gerek deil fakat mecaz bulunduunu belirten Gaza
li, insan topluluklarn Peygamber'in beyanlarna dayanarak gu
rupta toplar: 'Allah'n nur ve zulmetten yetmi perdesi (Baz ri
vayete gre yetmi bin) vardr. Onlar asa yznn nur ve azame
ti, onu gren herkesi yakar' .. .Ben derim ki Allah tela ztnda, zti
ile, zat iin tecelli eder. Bundan dolay hicab (perde) Mahcuba
(perdelenmie) gredir. Halk arasnda mahcup olanlar da ksm
dr. .. A Birinci snf srf karanlklarla perdelenmi olanlar; B
Bir ksm srf nurlarla perdelenmi; C Bir ksm'da karanlkla
beraber bulunan bir nurla perdelenir.66
Gazali efendiye gre Trk'ler zulmetle perdelenmi olanlar ara
snda yer alrlar. Zira karanlkla beraber bulunanlar da derecelere
ayrlr: Bunlarn ilk dereceleri putlara tapanlardr ...Sonuncu de
receleri de seneviyedir (yani Nur ve Zulmet diye iki ilah kabul eden
Mani mezhebi salikleri)... kinci zmre Uzak Trkistan'da bir ce
maattir ki bir millet (yani din) ve eriat'Iar yoktur. Kendilerinin
bir rabbi olduuna inanrlar. Mesel ok gzel bir insan, bir aa,
bir at veya bundan baka bir ey grdkleri zaman derhal ona sec
de ederler ve rabbimizdir derler. Bunlar his karanl yannda
bulunan gzellik nuru ile perdelenmilerdir. Bunlar putlara tapan65

Gazali, Miskat-ul-Envar, (Nurlar Feneri), (Bedir Yayn Evi, eviren S.

Ate, stanbul 1966).
Bu eserin ngilizce tercmesi iin bk. Ghazali, Mishkat al-Anwar, (Trans.
by W. H. Gairdner, London 1924 under the title 'The Niche for Lights'.)
65
Gazali, a.g.e., sh. 60 (ngilizce tercmesinde sn. 80).

ARAB MLLYETL

39

lar hakknda iki nur mlahazasna daha ok girerler, nk bun

lar mutlak gzellii yalnz bir ahsa da tahsis etmiyorlar. Sonra bun
lar, kendileri tarafndan kendi elleriyle yaplm sun'i gzellie de
il tabi'i gzellie tapyorlar..6""
Ne gariptir ki Gazali, perdelenmi olarak kabul ettii insan
topluluklar ierisinde Trk'ten baka isim zikretmez; sadece Tr
kistan ve Trk gibi deyimleri aklar. Ona gre Trkler bylece
duygu yolu ile perdelenmilerdir ve mcerret gzel'e hayran ol
duklar, taptklar iin zulmet ierisindedirler. Bundan baka aklc
olanlar da Gazali'ye gre perdelenmiler arasnda saylmaldr. Akla
deer veren, akim stnlne ynelen kiiler ve mesel Mut'ezile
snf bu kategoriye dahildir. Bunlar hakknda ...zulmetlerinin kay
na bozuk akl mukayeselerden gelir... Karanlk, bozuk akl muka
yeselerle beraber bulunan ilhi nurlarla perdelenmi olanlardr
der.67
Ve ite zulmet iinde bulunan bu Perdelenmiler, bizim nl
Gazali'mize gre yetmi bine yakndr : te bu, perdelenmilerin
snflarna bir iarettir. Makamlar ayrmtlariyle anlatld, saliklerin perdeleri aratrld zaman bunlarn saylarnn yetmi bine
ulamas mmkndr.68 der.
Ve yine nl gazali'ye gre btn bu perdelenmi olanlar, da
llet ierisinde bulunanlar, (Tabii Trk'lerde dahil olmak zere),
Kur'an ve Hadis hkmlerine gre cehennemlik olacaklardr. Bun
lar inceden inceye eletirir ve bu konuda Kur'andan (Mesel 24
c Sre'den) ilgili hkmler getirir.
Gazali'ye verilecek cevap
Bu vesile ile u noktay hemen belirtmekte yarar vardr ki imam
Gazali'nin zulmet perdesi iinde kabul ettii ve dallete sapland
n sand bu Trk'ler, o devirler itibariyle, braknz ilkel ve ger
ekten geri Arab'a nazaran ve fakat Bat'ya nazaran bile baz husus
larda imrenilecek meziyetlere sahiptirler ve bu meziyetlerinin ban
da KADIN'a deer verme, Kadn' ba tac etme meziyeti gelmekte
dir. Dalalet iinde diye nitelendirdii bu Trkler, kadm gerekten
kk ve aa yaratk eklinde grmee alm Gazali efendinin
idrak edemeyecei, kavrayamayaca derecede asalet sahibi kim6611
67

Gazali, a.g.e., sh. 634.

Gazali, a.g.e., sh. 62, 66.
Gazali, a.g.e., sh. 69.

Prof Dr. lhan ARSEL

40

selerdi, ve taptklar ey'de yine Gazali efendinin hafsalasnn kap

sayamayaca bir eydi yani mcerred anlamiyle GZELLK idi.
Evet ne gariptir ki Gazali'nin Trk' dallet ierisinde grme
sinin nedeni budur: GZELE TAPMAK., ve asl onun kabul edeme
yecei ey mcerret mahiyeti itibariyle GZELE tapmak.
Halbuki bir anlayabilse idi ki GZELE tapmaktan daha ulv, da
ha gzel bir baka ey yoktur. Evet Trk' gzele, ve hem de M
CERRET anlamiyle GZELE tapt iin dallete sapm gibi gren
Gazali efendi'ye verilecek en uygun cevap bu olmak gerekir: GZEL'e, ve GZEL'in hereyine ve HEREYDEK GZEL'e tapmak;
acaba bundan daha asil, bundan daha gzel ne olabilir ki? Esasen
bu eit bir ibadet, Gazali'nin dahi ynelmi bulunduu bir nev'i
Pantheism deil midir? Tanr'y kii'de ve btn yaratklarda ve
nihayet TABAT'da bulup bunlara tapmak deil midir? Bugn btn
meden bir lem tabiate taparcasna ak deil mi? Her ne kadar
kendisi bir yandan : Mademki yaratklar iin beslenen sevgi ruhu
hem krletir hem de sar klar ...gerek imandan, ve Gereklerin
bilincinden ve Kur'an'm nurlu klarndan perdelenmi imanszlar
meydana getirir... Pek l bu dalgalanmalar zulmeti temsil etmi
olmaz m? demek suretiyle Tanrdan gayr eylere balanmay,
Tanrdan bakasn sevmeyi, kendi anlayna gre Tanrdan uzak
lamak gibi grmekte se de, dier yandan El-Hallac'n, yani
Pantheism'e en derin bir ekilde balanm olan slm mutasavfnn,
Ben sevdiim O'yum (yani Tanr), ve O sevdiim Ben'dir;
Biz ikimiz tek bir vcud ierisinde kaynam iki ruh'uz
szlerini de zikretmek suretiyle El-Hallac'a ve onun fikirlerine
hayranlk beslediini ifade etmemi midir?. mam Gazali bununla da
yetinmemitir ve yine Hallac'n, yani Ortodoks eriat kafasnn
dinsiz diyerekten zulmettii airin :
Kadeh ince'dir, arap effaf
ki ey birbirinin ayni, madde mtereddid,
Ve sanki ortada arap var, arap kadehi yok
Veya sanki arap kadehi var, arap yok
eklindeki szlerine taparcasna sarlp, biraz kapal deyimlerle de
olsa (nk cesareti buna elvermez) Tanr-Kainat ayniyetinde
kendisini bizzat aramaa almtr. Bu dnceleriyle mam
Gazali, hi phesiz ki Trk'ten, yani o dalalet ierisine sokmaa u
rat Trk'ten, ve daha baka bir deyimle MCERRET GZEL-

" *

iiM!iBp|.|

* .M t .-I

| t

Mtl'i'.' 't.l'HH-..: . m t & MibH r i ^ ^ t * ^ f f ^)(W|)WHmMltl^l|Wpl*|lf^''^t M- 11--* 'UMUpHH^H n

ARAB MLLYETL

41

LK kavramnda K-TANRI ayniyetini bulan veya yaratan Trk'

ten farkl bir durumda olmamtr. Daha baka bir deyimle tmam
Gazali, kendisine El-Hallac' ideal edinirken ve bu nl airin yukardaki szerini huu ierisinde tekrarlarken ,biraz farkl ekil ve yol
dan da olsa Pantheism'm temsilciliini yapmtr ve u durumda
eer Pantheism'e balanmak su ve dinsizlik ise bu suu ve dinsiz
lii herkesten ncesi kendisi kabullenmitir.69
H XIV c ve XV ci yzyllar:
1 bn Haldun
XIV ve XV ci yzylda Trk'n lehinde
olabilecek gre sahip nadir dnrler
den biridir
XIV c ve XVI ci yzylda Trk'n lehinde gr serdeden na
dir islam dnrlerinden biri bn Haldun'dur. (bn Haldun 1406
ylnda lmtr.)
bn Haldun'ki aslnda Arab'n kendisine mal ettii ve Bat'ya
kar daima iftiharla ne srd Tunuslu' bir dnrdr, olduk
a objektif denilebilecek bir a'dan eitli milletleri deerlendirir
ve bu arada ARAB' ve TRK' eletirir. Onun indinde Arab ilkel
liin ve medeniyet yoksunluunun timsalidir. Arab'lar, der, btn
milletler ierisinde san'ata en az yatkm olan millettir.692
Fakat buna mukabil Trkler hem sava teknii san'atnda, hem
genellikle san'atda ve hem de ilme deer verme'de takdire sayan
drlarTrkler San'at sahasnda stnler
San'at ve san'atla uraanlarn Arab ^olmayan lkelerde pek
ok sayda bulunduunu belirten bn Haldun bu lkeler arasnda
in'i, Hindistan', Trk lkelerini ve Hiristiyan milletlerini sayar
69

Ak ifadelerle olmasa da Gazali, Pantehism'n eitli ekilleri ve kisvesi

altnda saklanmaktadr. Gazalimin Pantehistic ynleri iin bk; W.H,T.
Gairdner'm Mishkat-al-Anwar (The Niche for Lights) tercmesine ilve
ettii nsz, sh. 34 ve d.
493
The Arabs, of ali people, are Jeast familiar with crafts.
bn Khaldun, The Muquaddimah, an Introduction to History, Translation
from the Arabic by Franz Rosenthal, Pantheon Books 1958 3 volumes., yukardaki pasaj iin bk. Vol II, sh. 353.

42

Prof. Dr. ilhan ARSEL

ve yabanc dier milletlerin bu lkelerden san'atkar getirttiklerini

syler.0*'
ve Trk'n ilme merakm ver
XX ci yzyln sonlarna doru Msr Bakan Nasr btn Dn
ya kamu oyuna Trk' ktlerken, ve ve gemi yzyllar ierisin
de onu ilim dman, medeniyet yoksunu olarak gsterirken ve M
sr'a hizmeti dokunmad diye tantrken bn Haldun, daha XIV c
yzylda Trk'n ilme merakn ve bu konularda Arab lkelerine
hizmetini vmtr- Eserinin kinci cildinde Trk dare adamla
rnn nasl ilim yuvalan atklarn, manastrlar kurduklarn, ve
Msr' bylece ilim saan bir lke haline nasl getirdiklerini ve na
sl dier slm lkelerinden ve mesel Irak'dan veya Magrib lke
lerinden srf ilm ve feyiz almak maksadiyle Msr'a akn olduunu
ve bu durumun kendi yaad tarihden ikiyz ncesinden beri by
le olduunu belirtir.690
I _ XVI c yzyl Arab Tarihisi bn TULN ve TRK'Ier
Hakkndaki Olumsuz Grleri:
Trk'n getii yer harabeye dner eklinde CUVAYNI'nm
XIII c yzylda yerletirdii slogan XVI ci yzylda bn TULN
yaatmaa devam eder.
1 Muhammed b. TULN (doumu
Hicr 880/Milad 1475) Arab okul
larndaki temel eitim srasnda
Trk' Arab'n en byk dman
gibi gsterir nitelikteki tarih kita
bnn yazardr. Kitabnn Fran
szca tercmesi 1952 ylnda am'
da yaynlanmtr.
9b

One may observe the great number of crafts in non-Arab countries such
as China, India, the Lands of the Turks and the Christian Nations, and
the fact that other nations imported their own crafts from theme.
bn Khaldun, ibid. vol. II, p. 353.
^...They (yani Trk Emir'leri - darecileri) built a great many colleges,
hermitages and monasteries, and monasteries, and endowed them with
mortmain endovvments that yielded income... People traveled to Egypt
from Iraq and the the Magribs in quest of knowledge. Thus, the sciences
were very much in demand and greatjly cultivated there.
Ibn Khaldun, ibid. Vol. II, p. 435.

ARAB MILLYETL

43

bn TULN bugn dahi Arab lkelerinin eitli kademedeki ei

tim okullarnda okutulan bir Arab tarihisidir. XV ci yzyln son
larna doru dnyaya gelen bu yazar zellikle am'da Memlukler ve
Osmanllar zamannda hkm sren Trk dareclerinin Arab'a kar
kt davranlarn dile getirir. bn Tulun' okuyupta Arab'n
Trk'e kar dmanlk beslememesi mmkn deildir. Bunu da
pek haksz grmemek gerekir. Zira bn Tuln btn bu olaylar
kendi asndan ele alarak ve Arab'n duygularyla yazmtr. Ibn
TULUN'dan reniyoruz ki am valisi Gambardi al-GAZAL, Os
manl Padiah' Sultan Selim'in lmn mteakip ayaklanmtr.
Bu ayaklanmaya kar Kanuni Sultan Sleyman devrinde Ferhad
Paa tarafndan yattrma- hareketlerine giriilmitir ve bu hare
ket sonucu olarak Gambardi al-Gazali yenilmi ve Osmanl ordusu
am'a girmitir. bn Tuln Osmanl askerlerinin bu savalar ve i
galler srasnda son derece hunhar davranta bulunduklarn anla
tr. Osmanl askerlerinin tutumunu olduka mbalaal bir ekilde
dile getiren sahneleri bn Tulun'un kaleminden okuyan her Arab
iin Trk'e kar husumetvekin ve nefret beslememek mmkn de
ildir. Okuyalm beraberce bn Tulun' :
Sal gn Gazali (kuvvetleriyle birlikte) am' terkederek Ana
dolu birlikleri ile arpmak zere harekete geti. ki ordu DUVAIR'de leye doru karlatlar. (Gazalinin) ordular, gz ap kapa
yncaya kadar yenilgiye uradlar ve Gazali bu sava srasnda l->
drld. Trkler am civarndaki Salhiye'ye kadar takiplere de
vam ettiler ...Salhiye'ye girdiklerinde evlerin kaplarn krarak
mahzenlerde ne varsa yama ettiler, evleri ve ardaki dkkanlar
talan ettiler
Kadnlar ini plak soymaktan ve erkeklere dahi
saygszlktan geri kalmadlar; sofu'lar, hukukular ve nl kii
ler dahil hi kimse'ye kar aman vermediler. Kadnlar Hanbali'lerin Camilerine, Umariya'larn Medreselerine... smdlarsa da
Trk askerleri onlara saldrmaktan ger kalmadlar, onlar soydu
lar, ounu alp gtrdler ...bu arada kleleri, ve ocuklar da be
raber. .. Genel kanaat o olmutur ki AM'm bana gelen bu felaket
vaktiyle Timurlenk zamannda vuku bulan ile kyaslanabilir..70
bn Tuln, o devirde cereyan eden olaylar daha renkli klmak
ve Trk'e kar husumet duygularn daha da tahrik edebilmek
70

Bk. Muhammed b. TULN, Histoire des Gouverneurs Turcs de Damas,

(Franszca'ya Henri Laoust tarafndan evrilmi bulunan bu yaz Les
Gouverneurs de Damas sous les Mamlouks et les Premiers Ottomans AH
658/AD 1156-AH. 1260/AD. 1744' adl kitapta AM'da 1952 ylnda yayn.lanmtr. sh. 173.

Prof. Dr. ilhan ARSEL

44

maksadiyle, tpk dier Arab tarihilerinin ve yazarlarnn yaptk

lar gibi eitli airlerden msralar getirmeyi ihmal etmez : Fela
ket ylesine korkuntu ki akl banda nice insanlar cinnet getir
diler. air'in dedii gibi: 'Btn insanlariyle AM Cennet gzelli
inde bir Bahe idi,
Ve bugn Cehennemden bir atee benziyor...'.71
imdi bu satrlar al-Mes'udi'den daha nce naklen verdiimiz
ve IX cu yzylda Trk aleyhtarln canlandran msralarla kar
latrnz.
Kur'an'n II ci Sresi'nin 24 c Ayetiyle sslenen bu satrlar
dan sonra bn Tuln, okuyucusunun kolay kolay unutamayaca
bir dehet manzaras izmee alr: Perembe gn Ferhad Pa
a Gazali'nin kafas ile birlikte onun ldrlen askerlerinin kafa
larndan kesilme 1000 kula Kanuni Sultan Sleyman'a gnderrir.72
Ibn TULUN'n deerlendirmesi hakknda
bir ka sz :
TRK, kendi niteliklerini ARAB'm de
erlendirmesine ve onun beyanna gre
renmekte.
phesizki btn bu yukarda anlatlanlar, eer varid ve sabit
ise, tiksinti duyulacak eylerdir. Birer Trk olarak hi birimiz bu
eit vahete gnl rahatl ierisinde yi olmu ya da sabetli
davranmlardr diyemeyiz. Fakat unu da ilve etmek gerekir ki o
devirler iin bu eit olaylar biraz da olaan eylerdi. Ayni vah
etin ok daha lsn Arab ordular ok yzyllar ncesinden beri
yapmaa balamlard. slm'n ilk devirlerindeki savalar ve
Muhammed'in seferlerini nakleden al-TABAR'yi okuyacak olursak
bu konuda yeterli bir fikir edinmemiz mmkndr. Buna benzer
olaylara ve vahet denemelerine her devirde ve her lkede rastlamak
kolaydr. XX ci yzyln ilk yars sonlarna doru dnyann en
medeni saylan bir lkesinde ve mesel Almanya'da Hitler'in Alman
milletinin desteiyle yapm olduu vaheti dnecek olursak
Ferhad Paa'mn o devirler de olaan saylan davranlarn zel bir
kategoriye koymamak gerekir. bn Tuln btn o olaylar bylesi71

Muhammed b. Tuln, a.g.c, sh. 174.

rabid. sh. 174.

|| - H I M - I

.f:|-|h.iM< iHlik..<Mt

( l W

| w f ff.fWmHN W W myipmipilMEWM><!'*' W '" t'---* <|l*MPHflWl ''

ARAB MLLYETL

45

ne eine rastlanmaz bir duruma sokarak Arab'n Trk'e kar hu

sumetini tahrik etmenin yollarn bulmua benzer .
phesiz ki baka rnekleri ne srp yukarda anlatlan olay
lar mazur gstermek gibi bir tutum taknmak dncesine yer
vermi deiliz. Fakat sylemek istediimiz ey udur ki. Arab ken
di Tarih yaants ierisinde Trklerle olan her olay kendi davas
na bir bahane klmakta ve Trk'e kar dmanlk duygularn ge
litirmek iin elinden geleni yapmaktadr. Ve bizim insanlarmz,
k veya by ile, kendi niteliklerini Arab'n azndan ve
Arab'n iine gelir ekle soktuu olaylara gre renmektedir. Bi
zim eriatmz, tpk bir Arab retmeni gibi bu tarihi olaylar
ve mesel bn TULUN' Trk yavrusuna tek tarafl, tek ynl ola
rak ve sanki Arab'n davasna hizmet eder bir ruhla anlatmaa ve
okutmaa almtr ve almaktadr. Her devirde Din adammz
Arab' hakl ve Trk' haksz gren bu bilgilerle yetimitir.
III YAKIN DEVRLER ERSNDE (XVIII ci ve XIX cu
yzyllarda) TRK ALEYHTARLII
A Vahhabi'lerin tutumu; Arab'n Trk'e
kar husumet duygularm krkleyclsi olarak Vahhabiler; Trk'lerin
yeteri kadar slm'a bal olmadkla
r ve Halifeliin Trklerin elinde bu
lunamayaca grlerinin ilenmesi.
Arab milliyetilii demek bir bakma Arab'n Trk boyundu
ruundan kurtulmas ve kendi kendisinin efendisi olmas gayret
leri demek olmutur. Bunu salamak iin Arab, akla gelebilecek
her areye bavurmu ve kendisine her vastay meru grmtr.
Bu are ve vastalar pek eitli ekillerde kendilerini gstermitir.
Daha nce de temas ettiimiz gibi bunlardan birisi, Trk'n
yani Arab' hakimiyeti altnda bulunduran kuvvetin slm'a yaban
c ve islm'a yeteri kadariyle bal olmad ve eitli nedenlerle
olamayaca fikrinin ilenmesi keyfiyeti olmutur. Trk'n slm'a
sonradan girmi oluu, saniyen Arab rkndan yan Tann'nm (Arab'
n ifadesine ve eriat esaslarna gre) setii rktan olmay, ve
bundan baka Arab geleneklerine (ki slm'n oluumu bu gelenek
ler olarak gsterilir) yabanc bulunuu, ve nihayet slm' ifsad et
tii ve ilk znden uzaklatrd, bozduu, slm medeniyetini
kerttii, yani tek kelime ile slm'a ktlk etmi bulunduu

Prof. Dr. lhan ARSEL

46

gibi hususlar hep bu Arab tezi'nin ekirdeklerini tekil etmitir. Bu

fikirlerin XIX cu yzylda en hararetli savunucular VAHHAB'ler
olmutur. Vahhabi'ler, bilindii zere, slm toplumlarnn slm'
dan ayrldklarn, slm'a ihanet eder hale girdiklerini, ve slm'n
ilk ve z eklinden uzaklatklarn iddia ederlerken bunun nedenlerinin Trkler olduunu ve nk Trklerin Mslmanlkla ilgile
rinin bulunmadn ve kalmadn ve buna benzer iddialar ne
srmlerdir. Vahhabi'ler iin asl olan ey, slm'n o ilk ve z
ekline dnmektir; bunun dnda baka bir ey tasavvur edilme
melidir; baka bir are yoktur.
Mslmanlk demek, dindarlk demek gerek anlamiyle budur.
Bundan dolaydr ki Osmanl hkimiyetinden her ne bahasna olur
sa olsun kurtulmak gerektir. Bu vesile ile hemen u bir iki noktay
belirtmekte fayda vardr ki Vahhabi'lerin Trk'e kar bu tepkiyi
gsterdikleri ve Trk' yeteri kadariyle slm'a bal olmamakla
sulandrdklar tarihlerde stanbul'da eyh-l slm efendi, eriat'm o ilk devirlerdeki z hkmlerine ve Peygamberin emir ve
davranlarna ve nihayet Kur'an'm btn hkmlerine en byk
titizlikle bal Trk toplumuna bu emirleri ve hkmleri grlme
mi bir zecriiyet havas ierisinde uygulamak hevesiyle kadnlarn
araflarnn kalnln veya inceliini hesap etmekle meguld.
Toplum en koyu ekliyle slm'a ballk rnei vermekteydi. Fa
kat eriat'a bylesine saplanmlk dahi Vahhabi'leri tatmin etmi-.
yordu. Trk', Padiahndan en basit insanna varncaya kadar s
lm'a yeteri kadariyle bal olmamakla sulamaa devam ediyor
lard. Onlarn bu yndeki iddia ve iftiralar zamanmza kadar s
rp gelecektir.
HALFELN ARAB'tan bakasna ait
olamayaca konusundaki din esasn hem
Trk'e kar dmanlk hem de Arab mil
liyetiliini gelitirme vastas yapmalar.
ARAB'm Osmanl devletine kar ayaklanmasnda ve Trk bo
yunduruundan kurtulmasnda en byk rol oynayan etki VAHHAB'lerden gelmitir. VAHHAB etkisi daha XIX cu yzyln ba
larnda ilk olumlu meyvelerini vermee balamt. Daha Sultan
Selim III, devrinde, 1805 ylnda Emir Muhammed el SUUD, MEIG
KE'yi fethetmi ve ilk i olarak Cami'lerde hutbelerin Padiah III
c Selim adna okutulmasn durdurarak kendi adna okutmaa
balamtr. O tarihlerde Badad'ta bulunan Fransz konsolosu Jean

II

UM

I.,.|,r.4.

IHII^

I i N II .f f f H "" M P H I Wl|W| HM^1I*H>JM' ( ' -

.|PIMqPHWIW

ARAB MLLYETL

47

Raymond bu olay vesilesiyle u satrlar yazar: ... geen gn bir

VAHHAB taraftar, Peygamber edasiyle bana unlar syledi: Ha
lifelik koltuuna bir ARAB'in ktn greceimiz gn yaklamak
tadr; hilafeti gaspedenlerin boyunduruu altnda yaamaa lzu
mundan fazla katlandk.75
Bu yndeki dier bir hareket Msr Valisi Mehmet Ali Paa'nn
1830 il 1841 yllar arasnda Suriye'yi igal edip Ktahya'ya kadar
ilerlemek suretiyle Trk hakimiyetine kar giritii harekettir.
VAHHAB'lerin daha XIX cu yzyln balarnda temenni eder
olduklar dilekler 1924 ylnda Kral Hseyin'in Mekke'yi almasiyle
gerekleecektir.
Ne hazindir ki Kur'andaki hkmlere uygun olarak Halifeliin
Arab'tan gayr milletlere ait olamayaca fikrini sadece Arab'lar
ve zellikle Arab milliyetiliinin en hararetli tevikisi olan Vahhabi'ler deil fakat Trk din adamlar' veTrk Ulemas da benimse
miti. Abdlhamid'in ilk tahta k tarihlerinde istanbul'un ba
lca camilerinin ba mam'lan bu konuda gr ve fikir birliine
varmlard. Ve eriat kaynaklarnda halifenin Arab olmas gerek
tiini belirtir esaslar halka datmakta ve okutmakta idiler. Kendi
ahsi karlar nedeni ile Abdlhamid, 1890 ylnda bu eit yayn
larn ortadan kaldrlmasna karar vermitir.76
B Muhammed Abduh'a (1849-1905; M
sr Mfts)' gre :
Ruhuna slm nfuz edemeyen
Trk slm medeniyetini sndr
mtr.
Msr Mftl yapm bulunan ve Arab dnyasnn ok iyi
tanr olduu bu Msrl din adam'nn Trk'e dmanl da tpk
dierleri gibi ayni tema'ya slm medeniyetini gerileten ve yok
eden Trklerdir temas na dayanr. Al-slm Ve'l-Nasraniyya'ya
ilve ettii yazlarnda slm'n ilk devirlerini slm medeniyetinin
en parlak devri olarak ele alr. Muhammed devrini ve Halifeler
devrini rnek gstererek slm'n hurafat ile urar din olmad
n, btl itikadlara yer vermediini, gericilie msait olmadn, ve
nihayet istibdat ve zulm desteklemediini syler. slm medeni7S

Bk. J. Raymond, Memoire sur POrigine des Wahhabis sur la Naissance

et sur l'influence dont Us juissent comme nation, 1806. La Societe de ,]a
Geographie d'Egypte. 1925. Yukardaki pasaj iin bk. Zeine Z. Zeine, The
Emergence of Arab Nationalism, Beirut 1966, 34.
^Bk. Sir E. Pears, Life of Abdlhamid, sh. 149.

Prof. Dr. lhan ARSEL

48

yetinin gerilemee balamas devrini Halife al-Mu'tasm devri ola

rak gsterir nk bu halife ile birliktedir ki Devlet daresine Trk
unsurlar girmee balamtr. Trk unsurlarksa zamanda Halife
den sonra en yksek mevkileri igal eder olmulardr ve onlarla
birlikte de askeri despotism devri balamtr. Trkleri BARBAR
olarak nitelendiren Muhammed Abduh Bu Barbarlarn etkisi altn
dadr ki slm'n entellektel medeniyeti solmu ve bozulmutur,
nk bu barbarlar slm' sadece elbise gibi srtlarna geirmi
lerdir ve fakat slm'n hi bir zerresi onlarn ruhuna nfuz edeme
mitir. diyerekten olduka ar ve aslnda tam tersi olmas gere
ken bir durumu kendi dvasna alet etmek istemitir.77
Bu ar ithamn sakatln ve yanl temele oturduunu ve fil-,
hakika aslnda Trk' gerileten nedenlerin bamda eriat dzeni
geldiini anlayabilmek iin eriat'n gerekten ne olduunu ve hr
dnceye yer vermeyen ynlerinin ne bulunduunu bilmek gerek
tir.
C Abdrrahman al-Kavaikibi (18491902)'e gre slm'a ktlk yapan
sadece Trklerdir ve Arab Trk'e
nazaran ok stndr.
Suriyeli bu yazar (Raid Rida'nm yakn arkadalarmdandr)
Arab'n Trk'e stn olduu fikrini ileyen ve ispata alan ya
zarlardan biridir. Tabai al-stibda (stibdadn nitelikleri) ve Umm
al-Gura adl kitablariyle bir yandan Arab'n Trk'e stn olduu
grn ileri srer ve dier yandan da islm'n gelimesine Os
manl devletinin nasl engel tekil ettiini belirtir. al-Kavaikibi, mo
dern Arab dnrleri ierisinde Pan-Arabism fikrini en iddetle
savunanlardan biriydi ve kendisini, Arab'n Trk'e kar dmanlk
duygularm tahrike grevli saymtt.78
D Arab milliyetilii taraftarlarna
gre : Hilafeti elegeirmekle TRK'ler eriat ilkelerine aylar hareket
etmiler ve slm' ifsat etmilerdir.
SLM'n zne dnmek demek hi
laf et'in tekrar ARAB'lara gemesi
demek olacaktr.
77

Bu konuda bk. Sylvia G. Haim (Editr), An Anthology Selected and

Edited by S. G. Haim, Los Angelos 1962, sh. 21.
78
Bk. Sylvia G. Haim, a.g.e., sh. 27. Arab'n Trk'e stnl konusunda
al-Kavaikibi'nin kitabndan alnma pasajlar iin bk. sh. 78-80.

HIM'.

M |.:M .i

t l | P: vjlUN

I M** ff t t f f ! W t H f j W I H I | | i r I H W i ' H '" (' !

ARAB MLLYETL

49

Hilafetin ARAB'lardan gayr hi bir rka geemeyeceini ve

daha dorusu Kurey kabilesinden biri tarafndan temsil edilebile
ceini ve bu itibarla hilafeti ele geirmekle Trk'lerin slm'a ay
kr hareket etmi olduklarn, slm' ifsat ettiklerini iddia eden
bir ksm Arab yazar ve dnrleri slm'n zne dnlmesi ge
reine sarlmlardr. Ancak bu suretledir ki Hilafetin yeniden Arab'lara geebilecei veya hi olmazsa Osmanl Saltanat ve hilafetine
kar Arablann bu yoldan da kkrtlabilecei tezini savunmular
ve bunu Trk aleyhtarl eklinde Arab milliyetilii davasmm bir
vastas olarak kulanmlardrslm'n hemen hemen btn byk dnrlerinin fikri o
olmutur ki halifelik Kurey kabilesi dndan bir kimseye ait ola
maz. al-A'ari'den Mavardi'ye ve mam Gazali'ye varncaya kadar s
lm dnyasnn Ortodox ortam'n etkileyen ve yaratan btn
dnrler bu noktada ittifak etmilerdir. Al A'ari Kitab Makalat al-slmiyyn adl eserinde bu konuyu en yetkili bir kalem
olarak ilemektedir. Muhamed'in lm zerine Ansar'm Medinede Banu Sa'idah in avlusunda toplanarak halifelie Sa'd bn
Ubadah' semeleri zerine Ebu Bekir'in nasl mdahale ettiini ve
seim sonularn nasl deitirdiini ve kendisini nasl halife se
tirdiini hikaye ederken : ...'Ebu Bekir ve mer bunu renin
ce (yani UBADAH'n halife olarak seildiini renince) Ansar'ile
baz Muhacirun'u toplantya ardlar. Ebu Bekir onlara halifeliin
mnhasran Kurey kabilesine ait bulunduunu anlatt ve Tanr El
isinin u szlerini nakletti:' Halifelik Kureylilerde kalacaktr. Bu
delil zerine orada toplananlar, bu sylenenleri benimseyerek gere
e dnm oldular..79
Bu konular al-AAR uzun uzun iler.
lmnden nce Ebu Bekir, kendisinden sonra halifelie
MER'in getirileceini sylemitir. mer'de Kurey kabilesindendir.
Osman'a gelince'ye kadar halifelie Kurey kabilesinden o t
makla beraber sadece HAM ailesine mensub olanlar gemitir.
Kurey kabilesi bilindii zere HAM ve EMEV adn tayan
iki ayr slaleden meydana gelmiti. lmnden nce MER,
79

Bu satrlar al-A'ari'nin Kitab Maqalat al- Islamiyyun Wa'htilaf alMusal'lim, (Edited by H. Ritter 1929-1930) kitabndan alnmtr. Bk. H.
S. Nyberg'in ingilizce'ye tercme ettii al-Hayat'n Kitab al-ntiar'm
n szne baknz, sh. 3.

Prof. Dr. lhan ARSEL

50

Kurey kabilesine mensup 6 kiiyi Halife adaylar olarak gster

miti. Osman bu guruba takaddmen kendisini halife scetirmesini
bildi. Osman Kurey kabilesine mensub olmakla beraber Emevi s
lalesinden gelmeydi. Halife seildikten sonra kendi ailesi yaknla
rna ve arkadalarna iltimas ettii, onlara menfaatler salad
sylentilerine yol aacak davranlarda bulundu. Bu durum halk
arasnda honutsuzluk yaratt ve nihayet Ebu Bekir'in olu tara
fndan dzenlenen bir teebbs sonucu Osman, 656 ylnda Medi
ne'de ldrld. te Osman'dan itibaren dir ki hilafet zaman za
man HAM'lere ve zaman zaman da EMEV'lere geti. Peygam
ber kendisi HAM ailesindendi. Daha sonra Abbasi'ler de Haimi
ailesine mensub olarak hilafete geleceklerdir. Fakat Osman ve da
ha sonra EMEV saltanat mensublar Kurey kabilesinin EMEV
kolundan gelmedirler.
MAVARD'ye ve mam GAZAL'ye gre
halifeliin artlar arasnda KUREY
kabilesine mensub olma art vardr
Gerek Mavardi'ye ve gerek mam Gazali'ye gre halifeliin
eitli artlar arasnda yer alan nemli bir art'da KUREY kabi
lesinden gelmi olma artdr. Al-Ahkam al-Sultaniyah adl
kitabnda MAVARD halifeliin yedi artndan bahseder ve yedinci
art olarak halife olacak kimsenin Peygamberin mensub bulundu
u Kurey airetinden kma olmas gerektiini syler.s0
AYN EKLDE mam GAZAL'de Mustazhiri adl kitabnda
Mavardi'nin saym olduu artlara benzer artlar ngrm ve
halife olacak kimsenin Kurey'lilerden olma gereini savunmu
tur.
Hilafet meselesi
Trk'e kar kskanlk ve husumet duy
gularna let edilir :
Hilafet'in Trkler tarafndan zorla ele geirildii fikri de XIX
cu ve XX ci yzyllarda Arab milliyetiliinin Trk'e kar husu
met duygularn gelitirmek maksadiyle krkledii ve bunda baa
rl olduu bir konudur. Hilafet'in gerek Kur'an'daki emir ve h
kmlere gre ve gerek Peygamber'in szleri icab ancak Arab'dan
80

al-Mavardi, al-Ahkam al-Sultaniyah, Fagnant tarafndan tngilizceye evril

mitir, bk. Blm I,

Mt

M'iiM*''

tMitfe.Mh iHiMfi;<ffnwMnmnMMniH*fH'< j *'"> '' >mmmm*-

ARAB MLLYETL

51

kma ve hem de Kurey kabilesinden gelme birisine ait ol

mas gerekecei fikri ve tezi ok eski yzyllardan beri savunulagelen bir bir tez olmu bulunmakla beraber, bu tez asl u son 150200 yl ierisinde smr unsuru yaplmtr. Bylece Arab halkla
rnn Trk dmanl duygulan ilenmi ve bu yoldan milliyeti
lik cereyanlar yrtlmtr.
Geen yzyln sonlarna doru, 1878'lerde J. Finn adndaki bir
ngilizin yaynlad Stirring Times balkl kitabdan 1850 il
1860 yllan arasnda Arablar arasnda yaam bulunan bu izlemcinin grlerini anlamak ve o tarihler itibariyle Arab halklannn
Trk'e kar besledii nefreti anlatmak mmkndr; yle diyor
yazar: ...bu insanlar (yani Arab'lar) cedleriyle gurur duymaktalar; hemen hepsi, ve hatt cahil olanlar dahi kendi dinlerinin sis
temini biliyorlar ve bu dinin Arab nitelii tayan kaynana iniyor
lar. Bundan dolaydr ki, Tatar'dan gelme yabanc bir rka mensub bir Trk Sultan'mm nasl olurda Kurey Kabilesinden kma
Muhammedin halifesi olarak hilafet makamnda yer alabileceine
ve Mekke erifini tayin veya azletme yetkisine sahip bulunabilece
ine akl erdirememektedirler.
Hilafet makamna sehabet iddia eden Osmanllara kar onla
rn (Arab'lann) honutsuzluk ifade edilerinin bir dier ekli de
Osmanl Padiahn Arabca Hanadan galat olarak Han deyimi ile
armalardr nk Arabca'da Hana deyimi Hiyanet etmek,
Aldatmak anlamna gelir. Onlar konuurken dinlediimde o
u zaman AbdlMecid el-HAN (gvene ihanet eden Kii) diye
bu deyim zerinde srarla durduklarn grdm.
Bu arablar, ki kendilerini sadece Arab diye bilmektedirler,
Trklerden nefret ediyorlar ve tiksiniyorlar,ve bu nefretin kayna
Arabistan'nm Osmanllarca fethi devirlerine kadar iniyor. Dman
ln ve kskanln nedenleri rk farkllndan ve gemi devir
lerdeki bu igallerin geleneksel anlarndan domaktadr.... 81
Halifeliin Osmanllara ait olamayaca
fikirinin XIX cu yzylda gelimesi; s
lm'n z'ne dnmenin halifeliin Arablara aidiyetini kabul etmek demek olar
ca.
81

Bk. J. Finn, Stirring Times, (London 1878) 2 Vojm; Yukardaki pasaj iin
bk. Vol. I, sh. 215.

Prof Dr. ilhan ARSEL

52

Geen yzyl esnasnda ve XX ci yzyln balarnda Halifeli

in Trk'lere ait olamayaca fikri Arab'lar arasnda gittike geli
en bir gr halini almtr. Modernist olarak geinen Arab
dnrlerinden bazlar bu fikri yaymaya almaktaydlar. Fakat
Trk Padiahnn Saltanat makamn igal etmesi ve Arablarm dahi
halifesi bulunmas keyfiyeti onlar iin nem arzetmemekteydi; onlar
iin nemli olan ey Arab'larn ktidara sahip olduklar ve slm'
n kalbi durumunda bulunduklar devirlerdi. slm'n z'ne dn
mek ve eriat' ilk saf ekliyle uygulamak demek halifeliin Trk'
lerden Arablara gemesi demek olacakt.82 Bundan dolaydr ki s
lm'n Trkler tarafndan bozulduu ve bu yzden safiyetini kaybet
tii ve binaenaleyh slm'n o z ve temiz ekline dnmek gerektii
fikrini ilemek Arab'n iine gelmitir ve bunu Trk aleyhtarl un
surunun bir baka vesilesi yapmtr.
E Arab'n TRK'ten nefretlerinin s
nrszl : Hiristiyan hakimiyetini
Osmanl hakimiyetine tercih eder
cesine gelien Trk aleyhtarl
Daha nce de grm olduumuzzere Arab, daha XI ci yz
ylda Trk'n kt idaresinden ve davranlarndan ylm olarak
Hiristiyan hakimiyeti altnda yaamann Trk idaresi altnda ya
amaktan ok daha iyi olabilecei duygularn izhar ederdi. bn
al-Banna'nm XI ciyzyl anlar vesilesiyle bu noktaya daha nceki
sahifelerde temas etmitik. uras muhakkak ki Mslman Arab,
din kardei postuna brnerek veya bazan brnmeye dahi hacet
duymayarak, o tarihlerden bu yana her zaman iin hiristiyan idare
zlemini Trk idaresine tercih edercesine duymu ve bunu izhar et
mitir. Yine belirtmekte fayda vardr ki bu zlem dolaysiyle Arab'
knamak doru olmaz. Arab' bu durumlara sokan ey aslnda Os
manl dare sisteminin, baz istisna haller ve zamanlar hari, ger
ekten kt oluudur. tiraf etmek gerekir ki bu idare tarz
geen yzyl ierisinde gittike bozulmu, tam manasiyle smr ha
lini alm ve hi bir ekilde iyiye ynelmemitir. zellikle Filistin'de
bunun pek kt tezahrleri grlmtr. Padiahn temsilcisi sfatiyle mahalli idareyi yrtmekle grevli Osmanl paalarnn keyf,
82

Bk. A. Hourani, Arabic Thought in the Liberal Age 1789-1939, London 1962
sh. 268.
Yazar bu cereyanlarn 1880'lerde olduka gelimekte bulunduunu belir
tirken Blunt'un 1880 ylnda yaynlad The Future of sam adl kita
bn buna delil olduunu syler.

I . : 'HwM>.-*M . I n i L t H '

't

(II

Hl'l|'

tM'MI

Hll

HU

i n . . * * * * *? Ml* " " W I * W K W | ( - | I ' * I * H ! * ! 9 ' m '- i

wW1ip"

ARAB MLLYETL

53

sorumsuz ve despotik davranlar ora halklarn sindirmi, ezmi,

ve bu yzden Osmanl hakimiyeti dnda her trl yabanc dareyi
hasretle bekler hale getirmitir. Geen yzyln ortalarnda Arabis
tan yarm adasnda ve Filistinde yaam yabanc bir mahit bu
kt idarenin gerekten ne olduunu en ak bir ekilde anlatr.83
Trk dare sisteminin bozukluunu, ilkelliini ve ktln
yakinen grm bir kimse olarak yazar, kadim devirlerin Roma m->
paratorluu ile bir kyaslama yaparak : .. .Romallar, der, ayak
bastklar her yeri imar etmilerdir, yollar, kprler limanlar in
a etmilerdir, halbuki Trk idaresi, hakimiyeti altnda bulundur
duu yerlerden sadece vergi toplamtr ve fakat buna mukabil bu
yerlerin refahn ve kaynaklarn gelitirici hi bir ey yapmam,
her eyi ihmal etmi ve aldklarna karlk hi bir ey vermemi
tir..84
Bu kt idare nedeniyle Filistinli Arab'larn genellikle Osmanl
darecilerine, paalarna kar mterek bir nefrette birlemi ol
duklarn belirten yazar, oralarda seyahat etmi bulunan dier ya
zarlarn ve seyyahlarn Filistinli Arab'lardan iittiklerini de nak
leder. Genellikle u anlalmaktadr ki o tarihlerde btn Arablar,
hiristiyan hakimiyeti altnda yaamay Osmanl daresine her zaman
iin tercih ve bunu can gnlden temenni etmektedirler.85
Hiristiyan Trk'e tercih ynnde yerleen bu duygular ylesi
ne kklemitir ki Arab'ta, Trk hakimiyetinin bahis konusu olma
d yakn tarihlerde dahi bu duygu eitli sekilerde tezahr mahre
ci aramtr. Kbrs davasnda Msr hkmetinin Yunan tezini des
teklemesi nedenlerinin altnda, kadim devirlerdeki Yunan-Msr
ilikileri ve mterek etkileme anlar yannda, asl bu yukardaki
hususlarn yatmakta olduu phesizdir.
IV XX ci yzylda Bat dnyas Trk' Arab kalemlerinden
renmee devam eder.
A Halil Ganem'e gre eriat aslnda
LBERAL'dir fakat onu fanatik ha
le getiren TRKLER'dir.
83

James Finn, Stirring Times; Or Records From Jerusalem Consular Chronioles of 1853 to 1858, (London 1878) 2 volm.
James Finn o tarihlerde Filistin'de ingiliz konsolosu idi.
84
James Finn, a.g.e., Vol. II, sh. 191. O tarihlerde Osmanl daresinin ktl
ile ilgili olarak dier mahedeleri iin bk. Vol. I, sh. 219, 267-300, 390
ve d., 405 ve d.
s bid. Vol. II, sh. 179; Ayrca bk. Vol. II, Cpahter XIII.

Prof. Dr. lhan ARSEL

54

1901 ylnda Paris'te Franszca olarak yaynlad Les Sultan

Ottomans adl kitabnda Halil Ganem: tik balangta slm li^
beral idi, fakat ... Arab igalleri ve yaylmas sonucu olarak tasavvur
olunabilecek en iren bir despotism ekline girmekte gecikme
di86 diyerekten eriat'm gerek niteliini ya bilmezlikten gelir ya
da hi bilmez. Ona gre her ne kadar Arab halifelerinin elinde bir is
tibdat vastas olmusa da slm asl Trkler elinde farkl yani
despotik ekle girmitir. Grn itibariyle Arab halifeleri iyi huy
lu idiyseler de... zamanla en baya ve despot durumuna girmekte
gecikmediler. Trklerin eline geerken slm'n deimemesine im
kn yoktu.87 Yazar'a gre Trk hkmdarlar, tabiaten otoriter ve
inhisarc olmalar yannda bir de, hiristiyan lkelere kar giritik
leri devaml savalar nedeniyle, siyasi hogrden yoksunluu ikin
ci bir tabiat haline getirmi ve imha siyasetini gtmlerdir ve
artk bu huydan vazgemelerine imkn yoktur.88
Trk' mstebid yapan ey: eriat. Ya
zar Trk'e kar yapt hakszln eli
mesi ierisinde.
Grlyor ki yazar kendi ifadesiyle Trk hkmdarlarn ho
gr yoksunluuna sevkeden nedenleri hiristiyan lkelerle devam
l sava halinde bulunma olayna balamaktadr. Halbuki unu ha
trlatmak gerekir ki Hiristiyan lkelerle devaml sava halinde bu
lunmay zorunlu klan ey bilindii gibi eriat'm kendisidir- u du
rumda yazar kendi kendisiyle elimeye girmektedir zira yukarda
slm'n z iyi'dir onu kt yapan Trk'tr derken biraz daha
aada Trk' hogrden yoksun klan nedeni sava unsuruna
balamaktadr. Devaml sava hali slm'n emrettii bir ey oldu
una gre Trk' mstebid ve imhac yapan nedeni eriatta ara
mak gerektii kendiliinden ortaya kmaktadr.
Nitekim yazardaha sonraki satrlarnda ERAT'n katlndan
bahseder.
Bir yandan Trk'n slm' fanatik ve despotik yaptn
sylerken yazar, kendi kendisiyle tekrar elimeye girerek eriat'm
ve Kur'anm katlndan, deimezliinden bahseder ve Trk'n az
* Bk. Halil Ganem, Les Sultans Ottomans, Paris 1901, 2 volm. Bk. Vol. II,
sh. 296.
7bid. vol. II, sh. 296.
s bid. vol. II, sh. 296.

* " "

f l , , <

' ' *Hft.|*:t

.il

u.(| .|< ' I . H ^ I *

> : m i

mm

t i'iii:t t ..^f>^lWuwMlPWiyt|HWWI| ; ||H>^l|^r.'W

a r .|iwnwyii.-i|i ..

ARAB MLLYETL

55

da olsa bu katl giderdiini belirtmekten geri kalmaz. Yazar'a

gre Kur'an'n yorumcular genellikle Arab'lardr ve Arab'lar Kur'an son derece dar kalplar ierisinde, en muteassp usullerle yo
rumlamlardr ve buna mukabil Trkler, bir yandan Bizansllarla
olan yakn temaslar sonucu ve dier yandan Avrupa medeniyeti
ile olan ilikiler nedeniyle, bu katl ksmen de olsun gidermiler
dir. Ancak ne var ki bu etki halk snflarna inememitir; halk y
nlar en korkun ekliyle fanatik kalmlardr.89
B slm'da REFORM isteyenler Trk
aleyhtarl unsurunu vesile ittihaz
ederler, ve bu yoldan Arab milliyet
isinin ruhunu teskine alrlar.
& Klelik messesesini slm benimse
memi ve fakat Trkler yznden fesada
urayan slm'a klelik girmi ve bu ba
kmdan slm'n zne dnlmekle bu
mahzurlar da giderilirmi.
islm dnrlerinin pek ou, u son yz yl ierisinde, Bat
lkelerinde bundan drt veya beyz yl nce gelien REFORMASyon hareketlerine zenerek ve sanki slm'n z ve asl gemi
yzyllar boyunca ve bugnk uygulan eklinden farkl imi gibi
eriat'm ilk kaynana dnmek eiliminde grnmlerdir. Luther'den Tolstoy'a varncaya kadar Hristiyan leiminin Reformcu
lar ne yapmak istedilerse bizim bu Arab dnrlerimiz de 'ayni
yolu takibe heveslenmilerdir. Ancak ne var ki Bat'daki Reformcu
larn fikir drstln ve ahlakn bunlarda aramak biraz bey
hudedir. Mesel Seyid Ali Emir'i alalm. Kleliin kt ve bu ne
denle kaldrlmas gereken bir messese olduu tezini savunan Se
yid Ali Emir, her eyden evvel unu iddia eder ki slm dini kle
lii kabul etmemi, b,u kt messeseyi kaldrmaa almtr,
ve slm peygamberi Muhammed btn gc ile buna gayret
etmi bulunmaktadr, ve fakat ne var ki daha sonraki yzyllarda
eitli nedenlerle ve bahasus Arab'larn geri ve vahi milletlerle ve
mesel Trklerle temas etmesi sonucu olarak kleliin devam etti
i grlmtr. O halde yaplmak icab eden ey slm'n kkne
inmek, zne dnmek ve Muhammed'in tavsiye ve emirlerini din
lemek ve bylece bu kt messeseden kurtulmak. Kleliin kt
lnden ve kaldrlmas gerektiinden dem vuran Seyid Ali Emir,
89 Ibid. Vol. II, sh. 296.

Prof. Dr. lhan ARSEL

56

1922 ylnda yaynlad The Spirit of slm adli kitabnda : Hr

riyeti, eitlii ve yeryznn btn insanlar arasnda kardelik
duygularn haykran ses bindrtyz yllk manevi varln (yani
slm'n demek istiyor) ... gcnden alaca taze bir canllkla ye
niden kendisini duyurtmaldr. Mslmanlara den ey byk ve
asil Peygamberin hatrasn glgeleyen yanl uygulamalar ortaya
vurmak ve kleliin kendi inanlariyle badamadn ve hazrla
nacak kanunlarla artk devam edemiyeceini ispat etmektir.90
Grlyor ki yazar slm'a atfetmek istemedii ya da atfedemedii bir eksiklii ve hatay Trk'n srtna ykleyip iin iinden
syrlmak taktiini takipten kanmamaktadr. Fikir asaleti ve d
rstl gsterip kleliin hem de tabi bir messese olarak slm
tarafndan benimsenmi olduunu ve slm peygamberinin ve ilk
halifelerin dahi btn hayatlar boyunca kle edindiklerini beyan
etmek var iken bu celadeti gstermek ona imkansz gelmektedir.
Yirminci yzyl medeniyeti iinde klelii savunmann kabili tasav
vur olamayacan da mdriktir. O halde yaplacak ey bunun g
nahn Trk'e devredip Arab' temize karmak.
Seyid Ali Emir'in bu konudaki grlerine birazdan tekrar d
neceiz.
C TRKN BATI'YA YNELMESN
DAH SMR UNSURU YAPAN
ARAB MLLYETL.
XIX cu yzyln balarnda Vahhabiler tarafndan Trk'e kar
kullanlan Dinsizlik, slm'a yabanclk silah XX ci yzyl ie
risinde daha da kuvvetli bir ekilde ele alnmtr. slm' en fana-
tik ekliyle uygulad bu tarihlerde dahi Trk Arab'n dinsizlik if
tirasna maruz kalmtr. 1917 tarihlerinde Msr'da yaynlanan
Al-Mokattam gazetesinde unlar yazlyd : Biz mminler, onlar
(yani hali hazr Trk hkmeti ve Trkler) iman'dan yoksun bul
maktayz ... uras kayda deer ki Yemen ve Suriye'deki Valiler
(Trk Paalar) ne ibadet ederler, ne oru tutarlar ne kutsal hac
farizesini yerine getirirler, ve ne de zekt verirler; onlar sadece
kutsal Ramazan ay boyunca arap ierler. Btn bunlar dorudan
doruya slm'a aykr eylerdir... eriat'm ngrd byk prensibler konusunda hi bir kavramlar yoktur. slm'n gerek din
*> AMEER, Ali Syed, The Spirit Of slam, (London 1935) sn. 267. Bu kitabn
ilk basks 1922 tarihinde yaplmtr.

*" ' I

M N ..<

t n

M I :,;|

.|. 11, s !>< h II | t f .Hin, | iH!Mn l W * l f lW1 l**fIIipiMMM|m> |IIW,||ia<l -Ut p: ) * ^ n r m ^ i p u t n ,.

ARAB MLLYETL

57

ve gerek ahlki temel kurallarndan tamamen habersizdirler ve

Peygamberin ulvi ahsiyetine kar saygdan yoksundurlar..91
Arab'n Trk'e kar aleyhtarlnn ou zaman ne derece man
tksz olduunu gstermesi bakmndan bu vesile ile buraya ilve
edilmesi gereken bir husus udur ki ayni gazete Osmanl Devleti'nin Almanya'nn yannda olarak ngilizlere ve Franszlara kar sa
vaa girmi olmasn yermek dncesiyle unlar yazmtr : Bu
sava dolaysyle (Trklerin) taknm olduklar tutum dahi eriat'a
tamamiyle aykrdr ve her hal karda mslmanlk aleyhinedir.
Bunun delili udur ki slm dnyasnn byk eflerinin ve mee-,
l Mekke erifi'nin ve dier nl kiilerin ve Ulemann fikrini al
makszn kendilerini Almanlarn kollarna atmlardr..92
Ne gariptir ki bu satrlar yazan gazete, o tarihlerde ve daha
nceleri Osmanl Devletine kar ngilizlerle ibirlii arayan ve ya
pan bir toplumun yayn organdr.
Trk'n BATILI'lamasn, gelimesini ks
kanan ve buna engel olmak isteyen Arab,
selmeti BATILILAMAKTA aramtr.
Arab, evvelce olduu gibi bugn de millete Batllamamz,
yani akim stnlne ynelmemizi, ve dolaysiyle eriat'tan uzak
lamamz kskanr ve bu kskanln ve hasedini Trk'n slm'a
yabanc oluunda, slm'a sonradan girmi bulunuunda ve slm'
tam manasiyle kavrayamamasnda gstermee alarak, ithama y
nelir. Bizini gericimiz ve din adammz da onun aziyle konuur
ve onun yardaks olur. Atatrk inkilablarmdan ok nce, daha
Abdlhamid devrinde ArabTrk'n Bat'ya ynelmesini hazmedememi ve bunu engellemee uramtr. Bilindii zere Abdlha
mid, Trk'e kar gvensizlii nedeniyle etrafna genellikle Arab'lan
toplam ve devlet ilerini grrken onlardan ald tavsiye ve tel
kinlere gre hareket etmei gelenek haline getirmiti. Balca da-*
nmanlar arasnda bilgisi ve karakteri itibariyle olduka pheli
Arab'lar vard: eyh Ebul Huda'lar, Emin efendiler. zzet'ler, v.s...
91

Bu yaz Al-Mokattam Gazetesinde The Atrocities of the Turkish Go

vernment and its Unlavvful Conduct in This War (Trk Hkmetinin
iledii cinayetler ve bu Sava'taki kanunsuz tutumu) bal altnda k
mtr. Bu konuda bk. The Moslem TVorld, Vol. VII, January 1917, No.
1, sh. 80-1.
bid. sh. 81.

Prof. Dr. lhan ARSEL

58

izzet ve Ebu Huda efendiler Abdlhamid'in Bat dmanlna sap

lanmasnda balca sorumlu olanlardand93
Abdlhamid'i Trk'n yararna olabilecek ileri yapmaktan
alkoyanlar ve mesel slm'a aykrdr diyerekten Bat ile temas
tan geri brakanlar yine bu Arab danmanlard. Abdlhamid'in g
ven besler olduu bu Arab yardmclardan gayri yine Arab asll
Muhammed Zafir'ler, eyh Esad'lar, yukarda ad geenlerle birlikte
Abdlhamid'e daima unu anlatrlard ki, kendisinden nce salta
nat makamna gelmi olanlar Hiristiyan Avrupa lkeleriyle dost
luk kurmu olmakla hata ve GNAH ilemilerdir ve yaplacak en
doru hareket BATI'YA ynlmilii terkediphiristiyanla kar s
lm birliini kurmak ve saldrya gemektir.94
Atatrk ile balyan Batllama hareketlerine ve Trk inkilablarna kar en byk saldrnn ve dmanlklarn yine Arab'dan
geldiini unutmamak gerekir. Arab dnrlerinden Suriyeli Rait
Riza Atatrk'e, getirmi olduu devrimler ve bilhassa kadna ver->
dii deer nedeniyle atmtr.95
Lik devlet anlayna erimek Trk iin bir gelime olmu
tur. Batl'nm bile byk zorluklarla eriebildii bir baarya Trk'
Atatrk devrimleri sayesinde kavuabilmitir. Hr ve serbest ira
deye sahipolduu an Trk kendisini demokratik yaantya srkle
yecek yollara rahatlkla girebilmi ve lik yaantya yer verebilmi
tir. slm toplumlar arasnda liklik gibi mspet bir tutuma sa
dece Trkler sahip olabilmilerdir.96
Trk'n Bat'ya ynelmesini ve Bat medeniyetine temel olan
messeselere sahip olmasn slm'a aykrlk gibi gsteren ve bu
nedenle Trk'e her trl iftira ve kfrleri sarfetmekten geri kal
mayan Arab liderleri, ve Arab idarecileri, ne gariptir ki dorudan
doruya Bat kltryle yetimi ve Bat kltr ile yetimenin
nimetlerini en iyi bilen kimselerdir. Yalnz ne var ki halk cehalet
iersinde brakmak iin Bat'y kt gstermeyi ve Bat'ya dnk
Trk' dinsiz iln etmeyi kendilerine iar edinmilerdir: Yakn
dou'nun mslman lkeleri arasnda Avrupa medeniyetine tam
93

A. Vambery, Personel Recollections of Abdulhamid II, and his Court,

('The XIXth Century and After', Vol. LXV, 1909, sh. 993).
94
Bu konuda bk. Great Britain Handbook, No. 96 a ve b, The Rise of
slam and the Caliphate, The Pan Islamic Movement, sh. 54-5.
95
Bk. Le Caliphat dans la doctrine de Raid Rida iin, Erwin J. Rosental,
slam in the Modern National State, 1965, sh. 73-5.
96
W. C. Smith, slam in Modern History, Princeton 1957, sh. 109.

<-M 1 1'AiM'tt -I

'I

I t

MI -t- * M >, =(.,

I M M f M

t H i H H H f j Httff' UMUM fW|'limmwH>SH<Hll;:M <> )u W .||HWpHfW"'' "

ARAB MLLYETL

59

olarak katlma gaye edinen sadece Trkler olmulardr; Msr'da

dare edenler snf sadece kltr seviyesi itibariyle Trkiyedeki
kendi benzerlerine e bir Batllama gayreti gstermilerdir. Arab

dnyas bunu (yani Trkler kadar geni lde Batlamamay)

Trklerin slmda'ki zayf durumlar asndan izaha almlar
dr..97
Trk'n Batllama gayretlerinde olduka geni grl dav-,
ranmasm ve bu sahada Atatrk sayesindeolduka mesafe alabil
mesini Trk'n eriat'a fazla bal olmamas nedeniyle izaha al
an Arab liderleri, her eye ramen u inanta birlemektedirler ki
Arab kendini ancak Bat kltr aldktan sonra tanmaa balam
tr ve ancak Batya ynelmek suretiyle btn gelimelerine (az da
olsa) sahip olabilmitir. Bir Arab yazan, H. arabi, 1957 de unlar
yazmaktayd: ...'hatt bugn bile u inkar edilemez ki Arab ay
dn kendisini ve durumunu, Kahire'de veya am'da veya Beyrut'ta
Arabca konuarak veya okuyarak deil fakat daha ziyade Paris'te,
veya Londra'da, veya New York'ta Franszca veya ngilizce konu
arak veya okuyarak anlamaktadr..98
D ERAT'n KTLKLERN
TRK'N SORUMLULUUNA YK
LEME TAKT
1 Seyid Ali EMR'e gre
Klelii yerletiren ve
Trkler imi.

slm'da
gelitiren

XX ci yzyln dier bir nl Arab dnr Seyid Ali Emir'dir.

lk de'a 1922 ylnda ngilizce olarak yaynlad The Spirit of
slm99 adl kitabmda slm'da klelik konusunu ele alr ve slm
Peygamberi'nin klelii kaldrmak istemi olduunu, ve fakat yer
letirdii esaslara riayet edilmediini, ve edilmedii iin de kleliin
devam etmi bulunduunu ve bunun sorumluluunun Trklere ait
olduunu, ve eer Arab'lar Trklerle temas etmemi olsalard kle
lik messesesinden oktan kurtulmu olacaklarn belirtir.
97

G. E. Von Grunebaum, Modern slam; The Search for Cu]tural Identity,

Berkeley 1962 sh. 138.
98
Bk. Hisham Sharabi, The Crisis of the Intellegentsia in the Middle East,
('The Mslim World', Vol. XLVII, 1957, p. 193.
AMEER, Ali Syed, The Spirit of islam, London 1935 ikinci Bask. lk Bask
1922. Aadaki pasajlar 1935 tarihli baskdan karlmtr.

Prof. Dr. ilhan ARSEL

60

Muhammed klelerin durumunu dzelt'

mek istemi fakat klelik messesesi
onun arzusu hilafna devam etmi.
a) slm ncesi devrede Arap klelere
kar insan davranrm; slm bu ge
lenei devam ettirmi.
SeyidAli Emir'in hareket noktas udur : slm ncesi devrede
klelere kar ARAB, insan davranrd, ele geirdii kleleri ldr
mezdi, ondan yararlanmak iin kleyi sa tutard. Muhammed ken
di halknn bu geleneini nazar esaslara balamaktansa (veya k
lelerin durumunu belirsiz nitelikte brakmaktansa) bu konuda baz
hkmler getirmi ve klelerin durumunu daha dzeltmitir; klelik
messesesini dzenleyen sert hkmler getirmitir ve ancak sava
esnasnda ele geirilmi klelere msaade etmitir. Bunun dnda
kle edinilemeyecei kuraln getirmitir. Sava sonucu elde edilen
klelere ya fidye deyerek ya da hizmet karl alaca cretten
arttraca paralarla hrriyetini satn alma imknn tanmtr.100
Daha baka bir deyimle slm satn alma eklindeki klelii tan
mamtr, ve sadece sava hali esnasnda ele geecek klelere m
saade etmitir.
b) Fakat Arab'lar, Trklerle temas sonu
cu olmak zere klelik messesesini
ihya etmiler.
Seyid Ali Emir'in kans o'dur ki slm Peygamberinin getir
mek istedii reformu eriat uygulayclar kavrayamamlardr ve
bundan dolaydr ki klelik messesesinin yaamasna ve gelime
sine sebep olmulardr.101 Bu messesenin devamnda ve geli
mesinde en byk rol oynayan da Trklerdir. Zira Mslman halk
lar Dou'nun ve Bat'nn ahlak zayf milletleriyle ve Kuzey'de ya
ayan vahi rklarla (ki bununla Trkleri kastediyor yazar) temas
sonucu olarak klelik messesini tanmlardr ve bugn (O tarih
itibariyle) hala tanmaktadrlar.102
"bid. sh. 265.
o bid. sh. 266.
102
bid. sh. 266.

I n

.,|, );, ,,. , m tk MIM t .H.M-IHM nfmvv *(*> < w m r m W ' w ' **v*>m M ; t

nmm^mtt**"1

ARAB MLLYETL

61

c) slm'da kleliin devamna sebebiyet

verenVAH TRK'Ier slm'n tem,
silcisi saylamazlar, diye ilve eder ya
zar.
Bu noktada Seyid Ali Emir'den dorudan doruya nakil yapa
lm : ...Fakat halisi TRKOMANLARI ve Afrikal Arablan, ki k
le edinmeyi erefli bir i bilirler, slm'n temsilcisi olarak ka
bul etmemize imkn yoktur....103 Seyid Ali Emir'e gre Trkler
klelii devam ettirebilmek iin Peygamber'in emirlerini ve eriat'n hkmlerini tahrif etmilerdir. Peygamberin koyduu yasaklara
riayet etmemilerdir. yle devam ediyor yazar: Peygamberin ya
saklarna riayet ediyormu gibi grnmek iin Trkler, ki kendileri
de en koyu Snni mslmandrlar, ellerinde bulundurduklar klele
re, bu kleler ister sunni ister i'i olsun, KFR (itikad d), g
rnme zorunluunu yklemilerdir.104 Grlyor ki Arab yazar, ki
ki kitabnn eitli yerlerinde kleliin insanla utan verici ve in
sanlk d bir messese olduunu belirtmekten ekinmez, mahiyeti
itibariyle tasvip etmedii klelik messesesinin utan verici nitelik
lerini slm'a ve kendi rkdalarna (yani Arablara) atfetmemek ve
slm' bundan tenzih etmek gayesiyle iftira ve yalanlarn ylesi
ne ileri gtrmektedir ki hi sklmadan Trk', Muhammed'n
emirlerini ve eriat hkmlerini tahrif etmekle ve klelik mes
sesesini devam ettirebilmek ve bundan yararlanabilmek iin kleyi
dinsiz grnmee zorlamakla sular.
Klelik messesesinin slm'daki yerini burada tartacak de
iliz. Bu ayr ve bal bana bir konu. Fakat slm'n klelii kal
drmak istedii ve fakat buna Trklerin engel olduklar iddias
gerekten insan isyan ettirici bir nitelik tamamaktadr Ve he
le dnlecek olursa ki daha Emeviler devrinde, ve daha Muaviye
ile birlikte para ile kle satn alma gelenei ne derece gelimitir, ve ondan ok daha ncelerinden beri klelik meru bir mes
sese olarak devam edegelmitir ve bizzat slm Peygamberinin ken
disine ait kleleri olmutur, Trk'e kar yaplan iftirann ve hak
szln mahiyeti anlalr. te yandan, Mademki Peygamber k
leliin aleyhinde idi, neden acaba kendisi bizzat kleler edindi, ve
neden bunun aksine rnek tekil etmedi diye de sorulabilir yazara
lerde tekrar bu noktaya dnmek zere imdilik unu belirtelim
ki Klelik, eriat'm yok ettii bir messese deil, bilakis TAB
bid. sh. 266.
10
* Ibid. sh. 266.

Prof. Dr. ilhan ARSEL

62

olmak zere yerletirdii bir messesedir. Kur'n ve Hadis kaynak

larnda bunun byle olduunu gsterir ok hkmler vardr ve esa
sen bu yzdendir ki klelik slm lkelerinden tabi ve normal bir
messese olarak yaayagelmi ve ancak Bat'nm etkisi ve Basks
zerine kaldrlabilmitir. Kleliin yerlemesinde ve gelimesinde
Trk'n sorumluluu yoktur; olsa olsa klelii yerletiren eriat
emirlerine kar gelerek klelii kadrmad iin Trk sorumlu
tutulabilir. Bu noktaya biraz ilerde tekrar temas edeceiz.
stelik bir de yazar bizzat kendisi para ile kle alma usulnn
Emevilerle balam olduunu ve Abbasilerle devam ettiini, Eme-
vilere gelinceye kadar para ile kle deil sava srasnda kle alma
usul olduunu syler. Bylelikle bir kere kleliin kendisine g
re kt ekli olan para ile satn alma usulnn Emevilerle balad
n itiraf etmi olur.105 Saniyen bir de u fikri ortaya vurmak
tadr ki kt olan ey bizatihi klelik messesesi deil fakat kle
edinme eklidir. Zira yazar iin kt olan ey para ile kle satn
almaktr. Ama bunun dnda edinilen kle iin diyecek yoktur.
Nitekim ilk halifeler devrinde, ki pek l klelik mevcuttu, para ile
kle satn alma usulnn yok olduunu ve fakat daha sonra bu
usuln slm'a girdiini sylemekten deta gurur duymaktadr. 1 *
2 eyh Muhammed Reid Rida'ya g
re slm'n gerilemesinde en byk
su Trklerde.
Arab dnyasnn XX ci yzyl ierisinde en nl milliyetisi Raid Rida eitli yaynlaryle Trk'e kar cephe alm olan Arab ya
zarlarn banda gelir. 1923 ylmda Kahire'de Arabca olarak yaynla
d ve daha sonra Franszca'ya evrilmi bulunan El-Hilai'ah Ve
al-mamat el-Uzma adl ve halifeliin Trklere gemesi sonucu
slmm gerilemi olduu konusu ile ilgili kitabnda Trkler kadar
slm'a zarar veren bir baka millet olmadn belirtir. Ona gre
Emevilerden sonra Halifelii ele geiren Abbasiler slm'n uuru
ma srklenmesi yolunu amlardr. Fakat daha sonra Halifeli
in Arab olmayan ellere ve zellikle Trklere gemesiyle bu uu
ruma srklenme tam manasiyle hzlanmaa balamtr.107
Bbid. sh. 267.
* Ibid. sh. 267.
107
Bk. Muhammed Raid Rida, Al-Khilafah Wa al-mamah al-Uzma, Cairo
1923 (Franszca tercmesi H. Laoust tarafndan, Le Califat Dans ]a Doctrine de Raid Rida, Beirut 1938. Trklerle ilgili pasajlar iin bk. sh. 77-8;
209-210; 220.

ity**mmm*-4'

t >,), < *

M nti'i'r -(;... I .I. . . i t i m w* > r^,y^*^ tm*^m*

mmtp^mmm<t>''^'^'<*-!s> ^^ ' * >9wmmiW" >

ARAB MLLYETL

63

slm'a ktlkte Trkler dierlerini ok gerilerde brakm

lardr der Raid Rida ve bunun nedenlerini eletirirken Trklerin
istibdat rejimi ierisinde saltanat icra ettiklerini, islm halklarna
kar tecavzkr davrandklarn, ve bu tecavz ve zorbalklan hi
lafet mevkiinde bulunan halifeleri ldrmeye kadar gtrdkleri
ni, halifelik unvanm Abbasilerden gasbettiklerini belirtir. Ve Ra
id Rida'ya gre Trklerin en byk ktl slm btn dn
yaya yaymak zere Tanr tarafndan grevlendirilmi bulunan Kurey kabilesine ait olmak gereken hilafeti bylece ele geirmek ol
mutur.108
3 Taha Hseyin'e gre: islm mede
niyetini ve Msr' gelimekten al
koyan : TRKLER
slm dnrleri arasnda, XX ci yzylda, Taha Hseyin ka
dar Bat alemini etkilemi bir baka kimse yoktur. Ve Taha Hse
yin, tpk dier Arab yazarlar gibi slm'n geriliklerinin, ilkellik
lerinin ve islm lkelerinin zavalllklarnn nedenlerini tek bir
noktada toplamak eilimindedir. Ona gre slm medeniyetini ve
slm kltrn ve slm lkelerini zellikle Msr' gelimekten
alkoyan sadece ve sadece TRKLER'dir. Taha Hseyin bu fikir
leriyle hem Bat dnyasn ve hem de Arab dnyasn Trk aleyh
tar duygulara srklemitir. Fakat Taha Hseyin'in asl byk et
kisi Msr htilalinin lideri olan Cemal Abdul NASIR' zerinde ol
mutur ve denilebilir ki Nasr Trk dmanl duygularn ondan
ald ilhamlarla gelitirmi ve btn dnyaya duyurmutur. Nasr'n bu konudaki grlerini birazdan aklayacaz. Taha Hse
yin'in Trk' sulayc fikirleri Msr'n Kltr Gelecei adh
kitab ile 1938 de gelitirilmitir. Bu kitap 1954 de ngilizce'ye ev
rilmitir.109
a) Taha Hseyin'e gre Mslman lke
leri igal etmekle Trkler bu lkelerin Ba
t ile temasn kesmilerdir ve medeniyet
gelimesine engel olmulardr.
Yukarda bahiskonusu kitabnda Taha Hseyin Trklerin
Akdeniz havzas mslman lkelerini igal etmeleri olayn bu lkeB bid. sh. 80.
109
Taha Hussein, The Future of Culture in Egypt, (English Translation by S
Glazer) 1954,

64

Prof Dr. lhan ARSEL

lerin gelimelerine kar vurulmu en byk bir darbe olarak g

rr. Bu Trk igalleri, ona gre, medeniyet yaratan veya medeniye
te katkda bulunan Mslman lkelerin yok olmas sonucunu ya
ratm ve ok uzun bir devre itibariyle Avrupa ile slm ilikileri
nin kesilmesine vesile olmutur.110 Mslman lkelerin Trkler ta
rafnda igal edilmesi olay, yine yazara gre, Orta a'da Avru
pa'nn barbarlar tarafndan igal edilmesi olayndan ok daha va
him ve medeniyet sndrme bakmndan ok daha tehlikeli olmu
tur. nk Avrupa'nn barbarlar tarafndan ele geirilmesi Avru
pa lkelerini kadim Yunan dnce tarzndan ve ilminden yoksun
brakmamtr. Halbuki Trk igalleri altnda yakn dou lkeleri
yani Mslman lkeler Bat ile ve Yunan dnce kaynaklariyle b
tn ilikilerini kaybetmilerdir, ve bu durum slm lkelerinin ge
rileme nedeni olmutur.
slm dnyasna dahil lkeler ierisinde Trk igallerinden
son derece muztarip olmu buunmasma ramen Trk'n medeni
yet ykc tutumuna ve davranna kar direnen ve bunda mu
vaffak olan ve dolayisiyle kltr medeniyetini ve slm medeni
yeti mirasn srdrebilen ve beer zek'sn lmden kurtaran tek
lke MISIR olmutur, diye dnr yazar.111
u bilinen bir husustur ki, der Taha Hseyin, Orta a'da
Avrupallar slm dnyasnn metodlarm (ilim metodlann) dn
almlardr (taklid etmilerdir). Bizim bugn yaptmzn aynini
onlar o zamanlar yapmlard. Bu nihayet bir zaman meselesidir.
Onlar yeni hayatlarna XV ci yzyldan itibaren balamlardr (ya
ni Renaissance ile); halbuki biz, Osmanl Trkleri yznden bu ye
ni hayata XIX cu yzyla gelinceye kadar giremedik. AYET TAN
RI MISIR' OSMANLI GALLERNDEN MASUN KILSA D, biz
Bat ile olan ilikilerimize (kltr ve medeniyet ilikisi demek is
ter) kesintisiz olarak devam edecek ve onunla birlikte Renaissancein nimetlerini paylam olacaktk. phesiz ki bu durum bizi,
imdi iinde yaamakta olduumuzdan ok farkl bir medeniyet
oluumuna eritirmi olacakt.112
Fakat her eye ramen Tanr, Taha Hseyin'in dncesine g
re, Msr iin yeni bir frsat yaratmtr ve bu frsat da medeniyet
ten yararlanma frsatdr : Yazklar olsun bize eer bu frsat da
karacak olursak, m diye ilve eder.
110

Taha
i"bid.
112
bid.
113
bid.

Hussein, a.g.e. sh. 10.

sh. 10.
sh. 13.
sh. 5.

ARAB MLLYETL

65

Taha Hseyin'in Trk' sorumlu klan id

dialarn sakatl
Taha Hseyin, slm'n gerilemesi ve medeniyet unsuru ol
maktan k nedenlerini Trk'e atfeden ve btn bunlardan Trk'
sorumlu klan ne ilk ve ne de son Arab dnrdr, fakat mu
hakkak ki bu fikrin en etkili yayclarndandr. Denilebilir ki Trk'e
kar bu yukarda yaplanlardan daha ar ve sakat bir itham ve if
tira yaplm deildir. Ve hele Msr bakmndan bu iftiralarn yer
sizlii aikardr. nk Trk'n Arab lkelerini ve Msr' igali
hareketleri XI ci yzyldan XVI c yzyla kadar gider. Halbuki kl
tr ve ilmin temel direi saylan Hr dnce'ye ve serbest aratrma'ya ve fikir hrriyeti denilen eylere kar en ldrc darbe esas
itibariyle eriat'ten gelmedir. eriat'n dnceyi cendereye alan
basklarna kar Mu'tezile snf ksmen Emeviler devrinde ve fa
kat asl Abbasiler zamannda Halife Me'mun ve Harun Reid devir
lerinde direnme gstermiler ve HR DNME geleneini az da
olsa yerletirir gibi olmularsa da buna kar hortlayan taassub
ve eriat'a avdet gayretleri daha A'ari ile birlikte semerisini ve
rir olmutur. Mu'tezile okulunun hr dnce klar 150-200 yl
lk bir sreyi doldurmaz. slm'n gerilemesi ve medeniyet asn
dan k, Mu'tezile mensublarnn hrdnceye ynelen ei
limleri nedeniyle ezilmeleri ve DOGMATSM'n, baar salamasiyle olur ki bu da XI ci yzyldan ncedir. Trkler Arab lkeleri
ni igale giritikleri devirlerde slm dnrleri ve alimleri rya
tabirleriyle, veya bir bardak suya den sinein suyu hangi kanadiyle kirletmi olabilecei, l ile cinsi mnasebette bulunann abdest yenilemesi gerekip gerekmeyecei veya buna bnzer nice sa
malklarla megul idiler.
Bundan baka Taha Hseyin, yukarda grdmz gibi, Trk
igalleri dolayisiyle Msr'n bana gelenlerden dolay Tanr'y su
lamakta : Eer Tanr bizi Osmanl igallerinden korumu olsay
d biz... imdi ok medeni olacaktk eklinde bir ifadeye yer ver
mektedir. urasn unutmaktadr ki aslnda Msr Osmanl igali
altnda brakan Tanr deil fakat Msrlnn kendi uyuukluu, ken
di atleti, kendi bilgisizlii ve ksacas kendi kabahatidir. Osmanl
igali altna girmese idi de bir baka kuvvetin tahakkm altna gi
recekti, nasl ki hemen hemen btn tarihi boyunca girmitir. Os
manl boyunduruuna tbi olmadan nce bamsz bir devlet ola
rak yaaml yoktur Msrl'nm; daima baka hakimiyetlerin
idaresi altnda daima kendinden olmayann boyunduruu altnda

66

Prof. Dr. ilhan ARSEL

(Memluklar, Salahaddin, v.s..) yasamaa almtr. Tanr kendileri

ni Osmanl igallerinden korumu olsayd da yine geliemeyecekler
ve medeniyete kavuamayacaklard nk sapl olduklar eriat d
zeni, tpk dier Arab lkeleri gibi, onlarn da fikren gelimesine
imkn vermeyecekti. Bu itibarla Arab yazar ve dnrlerinin veya
siyaset adamlarnn geri kalmlk nedenlerini Tanr'da ya da Trk'
te deil fakat dorudan doruya eriat'da ve o eriat' yaratan ken
dilerinde bulmalar gerekir.
E Arab miyetdlii dvasnda Msllman Arab le Hiristiyan Arab el
ele ve yan yan'a olmak zere Trk'
n karsnda yer almtr.
Tarih olaylar ierisinde ve slm'n ortaya kmasndan son
ra bile Mslman Arab, Hiristiyan Arab ile yan yana yaam ve
mterek mcadelede bulunmutur. slm'n daha ilk yaylma ylla
rnda bile Hiristiyan Arab, Mslman Arab ile bir olup mterek
bir safta olmak zere Acem'e kar savamtr.114 Ve tarih gelime
ierisinde bu beraberlik ve mtereklik ayni ekilde devam edegelmitir. Bir Arab Mslman yazar 1971 ylnda yle diyor. : Bu l
kelerin (yani Irak, Suriye, ve dier Arab lkeleri) Hiristiyan ve
Mslman halklarnn kendilerine has farkl ve ayr tarihleri ola
maz... Irak, Suriye ve Msr gibi lkelerin bana gelen olaylar, is
ter felketli ister bereketli olsun, Hiristiyan ve Mslman unsur
farkm gzetmemitir. ...Bundan unu anlyoruz ki Arab dnyas
halklarnn bana gelenler mterek bir tarih meydana getirmek
tedir. Ve te bu mterek tarihtir ki biz Arab'lara mill anlar, yurt
sever tecrbeler ve tmyle mill bir Arab edebiyat... salam
tr.115
Son iki yz yllk devre ierisinde Hiristiyan Arab ile Msl
man Arab Trk'e kar dmanlkta deta ruh birlii yapmtr.
Bir zamanlar Acem'e kar nasl savam idiyseler, imdi de Trk'e
kar birbirlerine kenetlenmilerdir. Bu beraberlii Hiristiyan Arab
ne kadar arzulam ise Mslman Arab'da o derece istemitir. 1913
tarihlerinde ngilizlerle birleerek Trk'e kar anlama peinde ko
an Mekke erifi Hseyin, ngiliz Temsilcisi McMahon ile yapt
gizli mektuplamalarndan birinde Hiristiyan Arab ile Mslman
* N. Ziadeh, Arabism, in 'Natiionalism in Asia and Africa', Edited by E.
Kedourie, Nal Book 1971. pp. 294-303; yukardaki hususlar iin bk. sh. 295.
5N. Ziadeh, a.g.y., sh. 302-3.

"'M"-

< m >.< -unmi'HntmumBmmp'U'iniM'Kitm M .<<*

n p | M

ARAB MLLYETL

67

Arab arasnda hi bir ayrlk, hi bir fark olmadn ve farkl bu

iki dine mensub Arablarm ayni soy'dan, ayni ecdad'dan gelme ol
duklarn sylemekle gurur duymaktayd.
Mslman Arab'n uyanmasnda Hiristiyan Arab'n rol.
ARAB'lk duygusu Mslman Arab ile Hiristiyan Arab arasn
daki din ayrln deta gidermi ve farkl inanlara sahip Arablan
mterek bir ruhta birletirmitir. Bu mterek ruh nedeniyledir
ki Hiristiyan Arab aydn, bir yandan Mslman Arab'n uyanmas
na ve fikren gelimesine yardmc olmu, ve dier yandan da Arab
milliyetilii cereyanlarna g vermitir.116
u husus kaydedilmee deer ki her zaman iin Hiristiyan
Arab, Mslman Arab'a nazaran daha uyank ve daha bilinli ve
daha kltrl olmutur. zellikle XIX cu ve XX ci yzyl boyunca
Hiristiyan Arab ok daha Rasyonel, ve kt dare'ye ve despotik
ktidara kar ok daha isyankr davranmtr.
George Townniversitesi Tarih hocas Arab asll Hisham Sharabi, Arab Intellectuals and the west adl kitabnda hiristiyan
Arab'n Mslman Arab'a nazaran genellikle daha kltrl, daha
rasyonal, geleneksel grleri daha kolaylkla terkedebilir ve yeni
fikirleri daha kolaylkla benimseyebilir ve asl nemlisi despotizme,
ve despotismin her ekline, kar daha isyankr, ve br dnya
dncesine daha az yer verir nitelikte olduunu belirtir.117
Hiristiyan Arab, Mslman Arab'a nazaran daha lak, daha secularist, daha milliyeti olmutur der.
Yazar'a gre, milliyetilii din as dna karabilmek lik bir
anlaya sahip olmakla mmkndr. Din ve devleti ayr klabilen
bir zihniyet iin mill duygular din birlii kavramndan ayrmak ko
laylar. Hiristiyan Arab bu laik anlay ierisinde Mslman Arab
zerinde nemli etkiler yaratm ve hiristiyan siyasi dnceyi ki
daha rasyonel birtemel'e bina etmi olarak Arab milliyetiliine
let etmitir. Bylece vatan lks anlay man birlii kavram
nn zerine karlarak siyasi birlik eklinde anlalm ve ayn
vatann karde ocuklar olma duygusu mill birlik ruhunu geli116

Hisham Sharabi, Arab Intellectuals and the west: The Formative Years
1875-1914. The John Hopkins Press 1970 sh. 14.
117
Hisham Sharabi, a.g.e., sh. 16.

68

Prof. Dr. ilhan ARSEL

tirmitir. Anavatan sevgisi iman'mzn esasdr veya Vatana

ballk bizleri (yani Hiristiyan ve Mslman Arablar) birbirimize
karde yapmaktadr szleri milliyetilik davasnda birer sloga
n haline getirilmitir.118
Nitekim bn Haldun'un yzyllar ncesi iledii Asabiyyah
kavramn, ki Beraberlik ruhu (Devotion, Esprit de Corps)
anlamna gelir, ilk defa olmak zere yurtseverlik ve milliyetilik
duygularna alet etmei hiristiyan Arab akl etmitir.119
Hiristiyan Arab'n Mslman Arab'a telkin ettii dier nemli
bir davran da ilim ve dnce alanlarndaki rasyonalizmi ve d
nceyi din basksndan kurtarma gelenei ile igilidir. Milliyetilik
cereyanlar ve Arab birlii d o u s u bu rasyonel tutum sayesinde
kuvvet bulmutur.
Arab Milliyetilii davasn srdrmek
maksadiyle Mslman Arab Hiristiyan
Arab ile Trk aleyhtarlnda ayni safta
Arab milliyetilii davasn srdrmek maksadiyle vasta kl
nan Trk aleyhtarl unsuru sadece Mslman Arab'n iledii bir
konu olmamtr. Mslman Arab kadar Hiristiyan Arab'da bu ko
nuyu smrme yollarna bavurmutur. Hiristiyan Arab yazarlar
ve dnrler de, tpk Mslman Arab'lar gibi, Arap milliyeti
lii gayretlerine Trk'e kar, hatt daha da fazlasiyle, cephe al
mlard ve Trk aleyhtarlnda ayni safta birlemilerdi. Bu i
birlii, iinde bulunduumuz yzyln balarndan sonra kuvvetlen
mi ve bugne kadar ayni hararetle devam edegelmitir. Birbirin
den farkl din inanca sahip bu farkl gruplar, srf mterek dava
nedeniyle, inan farklarn bir kenara brakmlar ya da inan far
kna ramen her biri kendi din inanlarnn kaynaklarnda Arab
milliyetiliini salayacak esaslar aramlardr. Baz hallerde hiris
tiyan Arab, srf Arab milliyetilii gelisin iin slm'n Arab milli
yetiliini destekleyen hkmlerimden yararlanmay benimsemi
tir. Mesel Zurayk adnda bir Suriyeli hiristiyan Arab, 1939 yln
da yaynlad Al-Va'i al-Kavmi121 adl kitabnda Arab milliyet118

Arab miliyetcilerinden Butrus al-Bustani'nin ve Adip Ishaq'n bu grleri

iin bk. Hisham Sharabi, a.g.e., sh. 64.
119
Hisham Sharabi, a.g.e., sh. 64.
120
H. Sharabi, a.g.e., sh. 72.
m
Q. Zurayq, Al-Wa'i al-Qavmi, (Bayrut 1939), sh. 112-113; Bu hususlar iin
bk. Majid Khadduri, Political Trends in the Arab World, (The John Hop
kins Press, 1970, sh. 184.

ARAB MLLYETL

69

ileri, kendi mensub bulunduklar dinlerin (Yani hiristiyan ve Ms

lman) kkerine inerek orada (milliyetilik bakmndan) ilham
ve manevi g (rehberlik) aramaldrlar. der. Kendisi hiristiyan
Arab olmakla beraber Arab milliyetilii davasna yararl olur d
ncesiyle Mm peygamberi Muhammed'i bir Arab Kahraman
olarak grrd.122
Dier bir hiristiyan Arab, Edmond Rabbath, yine ayni tarihler
de ve ayni maksat uruna slm' Arab milliyetiliinin temel esa
s olarak kabule yanamt.123
Osmanl daresi'nin ktlne kar
Mslman olmayan (hiristiyan) Arab'da
tpk Mslman Arab gibi ARAB MLL
YETLN savunmutur.
Arab milliyetiliini kkrtan nedenlerden biri de Osmanl da
resinin ktl olmutur. Bu idarenin bozuk ve tahammll fersah
oluu nedeniyle daha 1876 yllarnda Beyrut'da gizli bir Cemiyet
kurulmu ve bu cemiyete gen aydn hiristiyan Arablar dahil ol
mutu. Bunlarn gayesi Lbnan' Osmanl boyunduruundan kur
tarmakt. Bu cemiyete giren hiristiyan Arab genler, baa
rya eriebilmek iin her eyden nce Mslman Arab unsurlarla
ibirlii yapmak gerektiine inanmlard. Bylece Trk'e kar
salam ve mterek bir cephe kurulmu olabilecekti. Hiristiyan
Arab' Mslman Arab ile birletiren unsur ARABLIK unsuru
(URUBAH) idi.124
Bu gaye iledir ki Al-Bustani (1819-1863), Negib Azoury (?-1916),
Edmond Rabbath (1905-.) ve Michel Aflaq (1910-..) gibi yazar ve
dnrler, kendileri hiristiyan Arab olduklar halde Mslman
Hiristiyan fark gzetmeksizin Arab milliyetiliini savunmular
dr. Onlar iin en nemli olan ey ARABLIK ruhu ve Arab birli
inin canlanmas, domas idi.125
122 M. Khadduri, a.g.e., sh. 184;
23 Bk. Edmond Rabbath, Unit Syrienne et Devenir Arabe, (Paris 1937); Yukardaki pasajlar M. Khadduri'den naklen alnmtr.
Ayrca bk.: Albert Hourani, Arabic Thought in the Liberal Age, 1789-1939,
London 1962, bilhassa sh. 260-323 baknz;
124
Bk. Zeine, N. Zeine, The Emergence of Arab Nationalism, Beirut 1966,
sh. 61.
125
Bk. Spencer Lavan, Four Christian Arab Nationalists; A Comparative
Study, (in The Mslim Wonld', Vol. LVII, No. 2, April 1967, sh. 114-125)
sh. 124.

Prof. Dr. lhan ARSEL

70

Bat kltrne daha yakn ve zellikle Fransz htilli idealleriyle daha bilinli olan Lbnanl hiristiyan Arablar, Bat ile olan
ticar ilikilerde n planda bulunmalar nedeniyle daha faal bir si
yasi g meydana getirmilerdi,. Mslman Trk egemenlii altnda
kendilerini tam manasiyle yabanc grdklerinden Trk dman
l duygularn ok daha byk bir itiyakla iler olmular126 ve
itiraf etmek gerekir ki bu gayretlerinde Mslman Arab' kendi
dncelerine ekmekte hite zorluk duymamlardr.
Abdlhamid'in despotik tutumu bu Trk dmanl davran
larn iyice kztrm ve Hiristiyan ve Mslman Arab'n ayaklan
masn iyice kolayla trmtr.
F al-Hasan an Nadvl :
slm medeniyetinin snmesini Trklerin
ilim ve kltre yer vermemi olmalarn
da bulan ve slm'n gelimesinin ancak
Arab lkelerinin liderlii ile olabileceini
iddia eden yazar.
Arab milliyetiliinin Trk aleyhtarl unsuru her zaman iin
Trk dmanl eklinde tezahr etmemitir. slm medeniyetinin
Trklerin ihmali sonucu gerilediine inanan ve fakat Trk d
manl beslemeyen Arab yazarlar kmam deildir. al-Hasan an
Nadvi bunlardan biridir. 1951 yllnda Arabca olarak yaynlad
Mslmanlarn gerilemesi yznden dnya neler kaybetti? adl
kitabnda127 yazar slm lkelerinin Mongol'lar tarafndan igali ve
Hilafetin onlar marifetiyle haleldar edilmesi olayn slm'n inkiraz yoluna girmesi nedeni olarak grr. Trklerin Tarih sahnesin
de gelien bir kuvvet olarak grnmesi slm'a yeni bir ans yolu
amtr, der. Yazar'a gre eer Trkler gereken ekilde davran
m olsalard Avrupa'y ilim ve kltr medeniyeti olarak ok geri
de brakabilirlerdi; ancak ne var ki Trkler ksa bir sre ierisinde
uyuuklua daldlar ve bu uyuukluk ilim ve san'at sahasnda ve sa
va bilgileri ve teknii hususlarnda da kendisini gsterdi. XVI ci
yzyldan sonra Avrupa gittike kuvvetlendi ilim ve fen'de geliti ve
fakat Trkler bu gelimeyi takip edemediler, yeniliklerden kamd^Zeine, N. Zeine, a.g.e., sh. 41-2.
127
Bu kitab hakknda bk. G. E. Von Grunebaum, Modern slam; The Search
for Cultural Identity, Berkeley 1962, sh. 181, 185.
Grunebaum'a gre yazar sadece kiisel bir gr belirtmektedir.

" '''

l"Mi''"l<

> < t-tnimH>m,vnK,,mm,,:.>l,,

. ,., ,,. ,

1 B > W W

ARAB MLLYETL

71

lar, ilim ve fen'deki ilerlemeyi sava san'atna bile uygulamaktan

geri kaldlar.
Yazar'a gre islm'n gelimesi ancak Arab lkelerinin liderliiyle
olabilecektir.128
G Abdlrahman al-Bazzaz :
slm kltrn ve medeniyetini
yok etmitir.

Trk

Adlrahman al-Bazzaz Arab milliyetiliinin XX ci yzyl ikin

ci yars ierisindeki en kuvvetli nazariyecisidir. Bu devre esnasn
da Arab dnyasn Cemal Nasr'dan sonra en fazla etkileyenlerin
banda gelir. 1963 ihtilalinden sonralrak'm Londra Byk Elisi
olmutur. Daha nce 1959 il 1963 yllarnda Kahire'de Arab Ldg'i
Yksek Arab renimi Enstitsndeki Arab Milliyetilii kr
ssnde bu konularda ders vermitir. Arab milliyetiliinin felsef
ve fikr temellerinin ilm esaslarn ilemitir. Onun da bu grle
rini ilerde ayrca Arab milliyetiliinin dier unsurlar konusunda
ele alacaz. Burada sadece Arab milliyetiliinin Trk dmanl
unsuru ile ilgili olarak al-Bazzaz tarafndan ileri srlen grleri
zetleyeceiz.
Al-Bazzaz, 1952 ylnda Badad'ta yaynlad slm ve Arab
Milliyetilii adl makalesinde129 slm'n en erefli en nemli dev
resinin Arab hkimiyeti devresi olduunu belirtir ve bu suretle
yaratlan slm medeniyetinin barbar Trk'ler tarafndan sn
d ynnde Gustave Lebon tarafndan daha nce serdedilmi fi
kirleri kendisine destek yapar, ve onunla hem fikir olduunu belir
tir. Bilinmek gerektii zere Fransz dnrlerinden Gustave Lebon
Arablarn Medeniyeti ad altnda geen yzyl esnasnda yaynla
m olduu kitabnda Arablarn, balangta, Yunan, Roma ve Acem
etkisiyle byk bir medeniyet yapm olduklarn ve fakat Arab l
kelerini fetheden barbarlarn (yani Trklerin demek ister) bu me
deniyeti anlayabilecek fikr kaabiliyete sahip bulunmadklarn, ve
ilk zamanlar sadece taklid yolluna bavurduklarn ve uzun yzyl
lar getikten sonra biraz bu medeniyete alr olduklarn anlatr.
Abdlrahman al-Bazzaz Gustave Lebon tarafndan serdedilen bu fi
kirlerle tamamen mutabk kaldn belirtir.130
'28 Ibid. sh. 240, 241.
w
S. G. Haim (Editr), Arab Nationalism; An Anthology Selected and Edited by S. G. Haim Los Angelos 1962, sh. 182.
bid. sh. 182.

72

Prof. Dr. lhan ARSEL

Al-Bazzaz, daha sonra 1965 ylnda ngilizce olarak yaynlad

On Nationalism adl eseriyle Arab milliyetiliinin gelimesi
iin her vastay kullanmak gereine inandn syler ve Trk d
manl unsuru dnda Arab dili ve Arab tarihi unsurlarnn bu ko
nudaki nemini belirtir ve nihayet slm dini'ni Arab'n dini eklin
de ele alp ilemek lzumunu ve fakat slm ile bal kalmayp
Arab'n slm'dan nceki tarihinin ve geleneklerinin dahi milli bir
lik ruhunun olgunlamasnda rol oynayacan izah eder.131
H Cemal Nasr
Cemal NASIR Trk dmanl duygula
rn besleyen kaynaklatn derinlerine
iner ve Trk' vahi olarak grr ve gs
terir; Msrl'nn ve genellikle Arab'n il
kel kalmas nedenlerini Trk hkimiye
tinde arar.
Genel olarak sylenebilir ki Arab'n milliyetilik duygularn
uyandrmann en etkili yolu onu kendi soyundan gayr olanlara kar
kin ve adavet ierisinde yourmak ve tahrik etmek olmutur.
Bu metod zellikle Trk aleyhtarl konusunda kullanlmtr.
Trk'e kar Arab' tahrik etmenin pek eitli denemeleri olduu
na temas ettik. Bunlar ierisinde en nemli rol oynayanlardan bi
ri de Trk'n kt idaresi'ni olduundan da daha kt gsterme
abalardr. Trk'n Arab'a kar kt davrandn, Arab' geli
mekten alkoyduunu ortaya vurmak suretiyle Arab darecileri ol
duka baarl sonular almlardr. Fakat denilebilir ki bu taktik
asl son iki yzyldan beri, daha dorusu Msr'n Napolyon tarafn
dan igalinden beri en etkili bir ekilde i gren bir taktik olmu
tur, ve aa yukar Napolyon'un usullerine gre uygulanmtr.
Bilindii zere Napolyon, Msr seferini kolayca sonuca ula
trabilmek iin, Msr halkn olmadk kurnazlklarla kandrmasn
bilmitir. Msr' igale balad tarihlerde beraberinde bask ma
kineleri getirterek Arabca, ve hatt Rumca brorler, kitaplar bastrtm, beyannameler yaynlam ve Msr halkn Trk'lere kar
koruyan bir kurtarc klna girmesini bilmiti. Bu beyanname ve
yaynlar yolu ile Msrdaki Memluklar daresinin ktln belirt
mi ve eskiden zengin ve mreffeh yaayan Msr lkesi'nin, Trk'
lerin igalinden sonra smrlmee balandn ve her trl gelim

Abdul Rahman al-Bazzaz, On Arab Nationalism,

35-6, 37, 38.

II

London 1965, sh. 23,

M t (..!< i * * (.nn m m !!> MM H I " * H H -**m W *"> w w w f i p w i l ) ' H W W ' ' ' '-" "

' ' f " "

ARAB MLLYETL

73

meden geri brakldn anlatmtr. Kendisine Msr'daki din adam

larn da mttefik yapan Napolyon bu denemelerinde bir hayli ka
zan salamtr. Bu arada kendisini Msr halkna Gerek Msl
man olarak da tanmlama ihmal etmemitir.
Belirtmekte fayda vardr ki Trk igallerini ve idare sistemi
ni ktlerken Napolyon'un ileri srd hususlar ve deliller, daha
nceki yzyllar esnasnda Arab yazarlarn, yukardaki sahifelerde
zetlediimiz, fikirlerine ve iddialarna tpa tp benzemekteydi:
Bir zamanlar, diyordu Napolyon Bonapart bu beyannamelerden
birinde, Bir zamanlar Msr'da byk ve gzel Kent'ler, kanal'lar,
nemli bir ticaret vard ve btn bunlar Memluklarn istibdad ve
meskeneti yznden yok oldu..Bla
Bir baka konumasnda : ok uzun zamanlardan beridir ki,
Kafkas'lardan kopmu bu Memluk'ler etesi yeryznn bu en g
zel blgelerini (yani Msr') mstebid idareleri altnda inletmekte
dirler. Fakat Kainatn hkimi ... artk unu emrediyor ki onlarn
bu istibdad son ersin. mb diyordu. Ve yine : Nerede ki berekli bir
toprak paras bulunur, o mutlaka Memluk'lere aittir ... gzel k
leler, evler ve her ey onlarn elindedir. Eer Msr onlarn iftlii
ise, Tanrda'dan gelme tapu'larm gstersinler bakalm. Fakat Tan
r hayrhahtr ve dildir insanlar iin; ve o'nun yardm ile bundan
byle hi bir Msrl ... hi bir ey'den mahrum klmmayacaktr ve
herkes en yksek mevkilere gelebilecektir ... Bylece halk mutlulu
a kavuacaktr .131c
imdi bu taktii ve bu szleri hafzamzda canl tutarak bir
devir sramas yapalm ve Cemal Nasr'm Msr'a Bakanlk ettii
yllara gelelim.131d Arab'n ve zellikle Msr 'linin Trk'e kar lanet
l a Bu konuda gerekli kaynaklar iin bk. Nakoula al-Turk, Histoire de PExpedition des Franais en Egypte, (Pubjiee et traduite par M. Desgranges
Aine, Paris 1839, sh. 25).
"ib Ibid., sh. 21.
ic bid., sh. 25.
md
Napolyon'un, kendi igal siyasetine let eder olduu bu tez Arab'n her
frfatta smr leti yapmaa alt bir tez olmutur. Biraz daha aa
daki sahifelerde greceiz ki Emir Faysal'da 1919 ylnda, yani Birinci
Dnya sava sonunda bu taktie bavurarak sadece Arab liderlii konu
sunda deil fakat Sava' kazanan Devletlerden bir eyler koparabilmek
maksadiyle, Arab lkelerinin geri kalma nedenlerinin sorumluluunu
Trk'te aramak gerektiini dnya leme iln etmekteydi.
1 Ocak 1919 tarihinde Paris Bar Konferansna bu konuda sunduu bil
diri iin bk.: J. C. Hurevitz, Diplomacy in the Near and Middle East;
A Documantary Record 1914-1956 (Princeton, New Jersey. 1956, Vol. II,
sh. 39).

74

Prof. Dr lhan ARSEL

ve nefretlerini Memlk'ler devri anlariyle balatmak Cemal Na

sr'm ikinci bir tabiat olmutu. htill'in Felsefesi adl kitabnda
unlar okuyoruz: Bu devirde (yani Memlkler devrinden bahsedi
yor) halkmz baka istillara uram, para ile tutulan esirler mem
leketimizin sahibi olmulardr, (para ile tutulan esirler dedii Trk
lerdir) Bask, adaletsizlik ve iflas onlarn uzun sren ynetimi s
rasnda Msr hkmetinin kanunu haline gelmitir Memleket yem
arayan vahi hayvanlarn yata ekline dndrlmtr. Bahsetti
im yem bizdik, bizim malmz, bizim topraklarmzd. Zaman za
man tarihimizin bu devresini tetkik ettiimde derebeyliin kamn
z emii, hislerimizi ayak altna al, gururumuzu yere vuruu...
karsnda yreimin burkulmasn nleyemem....132
1955 tarihinde ngilizceye evrilmi olarak yaynlanan : M
sr'n Kurtuluu; htilalin felsefesi adl kitabnda Monogol'lar ve
Mstebid Kafkasyallar diye tabir ettii Trklerin nasl kle ola
rak devlet idaresinde ie baladn, nasl efendilerini ldrp
iktidara sahip olduklarn ve bylece Memlkler idaresini kurduk
larn belirttikten sonra : stibdat, zulm ve tahribat onlarn M
srda bir ok karanlk yzyllar boyunca sren ktidarlarnn zel
liklerini tekil etmitir der.133
Her ne kadar kitabnn pek ok yerinde genellikle Memlk
ler devrinden bahsediyormu gibi grnrse de gerek Karanlk
devirleri deyimini kullanmasndan ve gerek Arab'n Osmanlya
kar bedduasndan bahsetmesi aka gsterirki im etmek is
tedii ey btn devirler boyunca Msrh'nm Trk boyunduruu
altnda kald devirlerdir. Yani btn devirler boyunca Trk'tr.
Fakat Israele kar giritii mcadelelerde Trkleri kendisine muhasim klmamak ve hi olraazsa Birlemi Milletler tekilatnda
onun oy'unu alabilmek kurnazliyle genel olarak Memlkler
Mongollar Kafkasyallar deyimlerini kullanmtr. Tk top
lumunun cehaletine gvenerek bu deyimlerin nasl olsa Trkler ta
rafndan anlalmayacan ve Trkleri tedirgin etmi olmayaca
n ve fakat buna mukabil maksadn Bat'ya ve dier milletlere
ifade etmi olabileceini dnmtr.134
132

A. Nasr, Felsefem, (eviren M. Saliholu, Tarih yok.) sh. 28-29. Tercme

deki hatalar evirene aittir.
133
Gamal Abdul Nasser, Egypt's Liberation; The Phiolosphy of the Revolution, Washington D. C. 1955 sh. 62-3.
134
Filhakika dnd gibi olmu ve Trk toplumu genellikle Nasr'n
Trkler hakknda ki gerek dncelerini ve niyetlerim bilememitir.
Felsefm adl kitab Trke'ye evrilmi ve eviren kii Trk'e hakaret

I II H I I K t :H|l|B,t.

< l M>

. . >. > 1 " M ^ l - ! ! ' | . l ^ f . . | . .

. < W S ?.II

ARAB MLLYETL

75

NASIR'a gre : Msrlnn Tanrdan diledii tek ey; Tanr Trk'n cezasn versin.
Yzyllar boyunca birike gelen Trk dmanl duygularnn
ya fark olmakszn her Msrlnn gnlnde ve aznda yer ettii
ni Nasr'm u szlerinden anlamak mmkn : ocukluum sra
larnda havada ne zaman bir uak grsem mrldanr olduum bir
arknn anlamn bir aralk tahlile altm : Ey Byk Tanrm,
sen ngilizin belasn ver. Zamanla rendim ki bu msra bize Memlkler devrinde gelmedir. O zamanki dedelerim... buna benzer
bedduay Trklere kar kullanrlarm : 'Ey Tanrm, ...Sen Trk'
n belasn ver (Trk' yoket)'135 Benim mrldandm ark eski
devirlerden kalma bir formln yeni bir duyguya uygulanm ek
li olmaktayd.136
Nasr'm Trklerle ilgili duygular ylesine menfidir ki Arab'n
yaantsndan ve anlarndan Trk' tamamiyle ve her noktasiyle
silmek ister: Binlerce Msrl aile arasnda seilmi bir rneim
vardr: Aile'de baba kyldr, Annenin asl Trktr... Bu rnek
ne kadar uygunsuz yaadmz gsterir. Bu sebeble kendi kendi
me:. Btn bunlar geecek. Meselelerimiz hallolacak...' diyorum
Ackl durumumuzun nedenlerinin kkleri bunlar ite...137
Grlyor ki Nair, tpk dier btn Arab milliyetileri gibi,
her eyin sorumluluunu Trk'n srtna ykleyip ve Trk dare
sinin yzyllar ierisindeki ktlklerini vesile gsterip Arab'n
uyanmas, geriliinin nedenlerinin bilincine vasl olmas yollarm
Trk dmanl unsuru ile denemektedir. Hem de en etkili bir e
kilde denemektedir. Gelime yoluna girebilmek iin Arab'a, onun il
kelliinin, fakirliinin ve geriliinin nedenlerinin kendinden gelme
olmad intiham vermek ve bu yoldan onu tahrik etmek Nasr'a
en uygun yol grnmtr.138
I H. B. SHARABI:
tslm da hr ve serbest dnce'yi OSMANLI'Iar yok etmitir; tTHAD kap
larm Osmanllar kapamtr.
niteliinde grd baz pasajlar almamtr. Ancak Memluklerle ilgili
ksmn Trklere taallk ettiine dokunmakszm yukarda grld o
ksmlar tercme ederek almtr.
135
ngilizce metinde yer alan Arabca asl yle verilmitir : Ya Rabb ya
Mutajele, Ahlik al-Uthmanl. Bk. Gamal Abdl Nasser, a.g.e., sh. 65.
136
Gamal Abdl Nasser, a.g.e., sh. 65.
137
A. Nasr, Felsefem, (eviren M. Saliholu) sh. 31-2.
1J
8 Bu konuda bk. Fayez A! Sayegh , Arab Unity; Hope and Fulfillment,
New York 1958 sh. 6.

76

Prof. Dr. ilhan ARSEL

Zamanmz Arab yazarlarndan SHARAB,139 1962 tarihinde ya

ynlad Governments and Politics of the Middle East in the
XXth Century adl kitabnda140 slm'da hr dnce geleneinin
Osmanllar tarafndan yok edildii tezini iler. yle der: Denile
bilir ki slm'n fikir hayat kalntlarnn tamamen snmesi ola*
yi XVI ci yzylda Osmanl mparatorluunun ortaya kmasiye
kendisini gstermitir. Osmanllarla birlikte eriat alannda hr
fikir ve tihad kaplar mutlak ekilde kapanm ve buna mukabil
taklid, yani evvelce yerlemi hkmlere ve yorumlara gre dn
me gelenei hukuk sisteminin temel prensibi olmutur. Bu entellektel katlk (rijidite) XIX cu yzyla kadar yani Bat dnce
sinin ve messeselerinin btn Orta Dou'yu Batllama dzeyi
ne oturttuu ve XX ci yzyl ortalarnda da onun sosyal, ekono
mik ve siyasi hayatn tamamiyle yeni bir ekle soktuu zamana
kadar devam etmitir.141
Grlyor ki yazar, tpk dierleriyle szlemi gibi ayni nok
tadan hareket ediyor, ve sanki Osmanl devletinin kuruluuna
kadar slm'da gerek anlamiyle hr ve serbest dnme gelene
i varm da Osmanllarla birlikte bu sona ermi gibi bir inanla
btn kabahati Osmanl Devletine, Trk'e yklyor. Halbuki en
karamsar yazar ve dnrler bile tihad kaplarnn kapanmas
olayn mam Gazali'ye ve onun devrine hamlederlerve hi ol
mazsa bu kapan devresini Osmanl devletinin kuruluuna rast
latmazlar.
uras belirtilmeye deer ki tpk dier yazar ve dnrler
gibi (ve mesela Al-Azhar niversitesince hazrlatlan ve 1967 de ya
ynlanan Bayar Dodge'n kitabnda olduu gibi) Sharabi'de yukardaki satrlara takaddm eden sahifelerde slm'n bizatihi kendi
bnyesinden gelme katlklardan, dogmatizm'den ve hr dnceya imkn vermeyen niteliklerden, eriat'm kii hayatn en ince
noktasna varncaya kadar ayarlamas olayndan, kii deerine yer
vermediinden bahis eder. Yazar aslnda slm'daki dnce ve fi
kir serbestisinin var olamaynn nedenlerinin bu olduuna dair
beyanlarn unuturve btn suu Trke ykler.
139

H. B. SHARAB Amerika'da George Town niversitesinde hocalk yap

mtr.
*> H. B. Sharabi, Government and Politics of the Middle East in the Twenteith Century, Princeton, N. Jersey. Van Nostrand, 1962.
H. B. Sharabi, a.g.e., sh. 13-17.

Mtlt' ti*

!|H'"'*f *!>< *HfH HW>ni l '""WW'H*^" 1 '" ;!<" >'" '- *

!WfWI*

ARAB MLLYETL

77

J Arafat:
slm klelii kaldrmak gayesini gt
m, klenin durumunu iyiletirmi, ve
fakat Klelik Messesesi TRK'ler y
znden devam edegelmi ve gelimi...
Seyid Ali Emir gibi bir dier Arab yazar, ARAFAT, Trk
dmanl unsurunu klelik konusunda smr vastas yapar.
a) slm klelii iyi artlara balam ve
kknden kaldrma gayesini gtm.
ddiasna gre slm klelii kknden kaldrma gayesini gt
mtr ve her halkrda klelik artlarn en iyi ekle getir
mitir. slm'dan nceki devrede klelik messesesinin durumunu
eletiren yazar, 1966 ylnda The slamic Quarterly adl dergi
de The Attitude of slm to Slavery (Klelik karsnda slm'
n durumu) balkl yazsnda Cahiliye devrinindeki klelik art
larn inceler ve klelik messesesinin ne derece ilkel, ne derece
insanlk d nitelik arzettiini ve bu ekliyle bu messesenin s
lm'dan nceki devirlerde Arablar arasnda MERU bir messese
olarak tanndn syler: slm'n ortaya k, annda klelik
yerlemi bir messese idi der.142
Grlyor ki yazar klelii gerek anlamiyle meru bir mes
sese haline getiren gc'n eriat olduundan ya habersiz ya da
bunu bilmez grnmektedir. Her hal krda bu gerei bir kena
ra atarak o sadece slm'n daha nceki kt artlar yok ettiini
ve klelii tahamml edilir veya ok insan bir ekle soktuunu ve
bundan baka bir de, esas gaye itibariyle, klelii kknden yok
etmeye yneldiini, ve kleleri hrriyetlerine kavuturmak iin
her imkn saladn belirtir.143
b) slm klelii
nk...

derhal ilga

etmemi

Yazar, eskiden beri iddia edilegelen bir hususu yeniden ele

alarak neden dolay klelik messesesinin, daha ilk balarda, s
lm tarafnda ilga edilmedii sorusunu zet olarak yle cevap-.
142

W. Arafat, The Attitude of islam to Slavery, (in 'The islamic Quarterly', June 1966 Vol. X, Nos. 1-2, pp. 12-18, yukardaki pasaj iin bk. sh. 12.
bid. s. 13.

Prof. Dr. lhan ARSEL

78

landnr: Bir kere ok saydaki klelerin tm olarak hrriyet

lerine kavuturulmas halinde ortaya, o devir itibariyle halle
dilmesi imknsz sorunlar kabilirdi. Zira o zamana gelinceye ka
dar klelik meru ve tabii bir messese idi ve insan unsurunu ih
tiva etmekteydi. kincisi klelik, yine o devrin artlarna gre, sa
va durumlar bakmndan slm tarafndan inkr edilemeyecek,
kaldrlamayacak bir messese idi. Bundan dolaydr ki klelii
tm olarak yekten kaldrmak dnlemezdi.144
Sylemee hacet yoktur ki yazar burada kendisine sorulabilecek
nice sorular bulunduunu ve bunlardan sadece bir tanesi olmak
zere: Her ey'e kadir Tanr acaba bu artlarla bal m idi?
eklindeki bir sorunun cevabnn ne olmas gerektiini hatrndan
geirmemitir, geirmek lzumunu da duymamtr.
c) Klelii ilga etmemi ama klelerin
durumunu dzeltmi,
Yazar, kendinden nce bu konuyu ilemi olanlarn ve zel
likle yukarda bahsi geen Seyid Ali Emir'in grlerine paralel ola
rak baz fikirler serdeder. slm'n, her ne kadar klelii ortadan
kaldrmam ise de, klelerin durumunu dzelttiini, en iyi art
lara baladn ve bu artlar ierisinde mesel Kur'an'n IV c Sresi'nin 92 ci ayeti gereince adam ldren kii'nin kefalet maksadiyle klesini azad etmesi ve iledii suun cezasn bylece ekme
si, ile ilgili hkm ve yine V ci Sre'nin 89 cu Ayeti gereince, ye
minden dnen ya da yalan yere yemin eden kiilerin kle azad et
mek suretiyle gnahlarn affettireceklerini; yine Kur'an'n LVIII
ci Sresi'nin 3 c Ayeti gereince, sebebsiz yere karsn boaypta
piman olan kiilerin; XC ci Sre'nin 13 c Ayeti gereince Tanr
ya minnet duygularn izhar etmek isteyenlerin kle azad etmele
ri gereini, XXIV c Sre'nin 33 c Ayeti gereince kle sahibinin
kendi klesini hrriyetini geri satn almak zere tevik etmesi L
ZUMUNU; XXII ci Sre gereince kle sahibinin klelerinden sa
dece birisiyle cinsi mnasebette bulunacan, ve bunun gibi dier
hkmler olduunu (Kur'an XC, 13; II, 177; IV, 36; IX (0; II, 178;
XXIV, 33; II, 221; IV, 25; XLVII, 4) belirtir ve bunlar kle lehine
hkmler olarak grr.145
d) Fakat klelii TRK'ler devam ettir
mi.
M*bid. sh. 134.
145
bid. sh. 14.

p i

i > M .

m , <u . . , w n m mwtwln)n mmmmm.m

>. na>f.M

ARAB MLLYETL

79

Btn bunlar zikreden yazar her nedense kleliin devamn

salayan ve onun meru ve tabii bir messese olarak yaamasn
mmkn klan dier eriat hkmleri hakknda bilgi vermekten
kanr. Bilmez ki bu zikretmeyip sukutla geitirdii hkmler
nedeni iledir ki tslm lkelerinin istisnasz hepsinde klelik en ar
ve kt artlar ierisinde devam edebilmi, ve insanlkla ve insan
haysiyetiyle badamayan durumlar devam edegelmitir. Evet b
tn bunlar zerinde dier Arab yazarlar gibi bu yazar'da durmaz
ve sadece klelik messesesinin yaamasna ve gelimesine Trk
lerin sebeb olduunu iddia eder.
Yazarn gereklerle uzak veya yakn ilgisi olmayan beyanlarn
dan anlalyor ki gemite bir ok mslman din adamlar, kle ti
careti yapanlarla mcadele etmiler ve kleler lehine konmu e
riat hkmlerine riayet etmeyenlere (mesel evlilikle ilgili konu
larda) kar honutsuzluklarn belirtmilerdir. Onlar bunu yapar
ken ilim adamlar da meseleyi kii hak ve hrriyetleri asndan
ele almlar ve dikkat ve gayretlerini kiisel hak, kii haysiyeti
noktasna teksif etmilerdir.146 Btn bu beyanlar yapan yazar'a
kimlermi bu din adamlar, kimlermi bu ilim adamlar diye sor
maynz, nk bu konuda verebilecei isim yoktur. Zira bir tek
Mslman yazar veya dnr gsterilemez ki Klelik insan haysi
yetiyle badaan bir messese deildir- Tanr byle bir messeseyi
din hkmleriyle meru klm olamaz veya Klelik insan haysi
yeti ve hrriyetiyle taban tabana zddr, insanlk adna, insana say
g ve sevgi adna kaldrlmaldr, lavedilmesi gereken bir messe
sedir eklinde bir fikir serdetmi olsun. Her ne kadar Abbasi'ler
devrinin ilk yllar esnasnda klelerin durumunun ktlne
kar sesini ykselten mam Cafer As-Sadk adnda bir din adam
n grmekte isek de bunu klelik messesini tel'in ya da kaldrmak
iin mcadele eder bir rnek kabul etmemize imkn yoktur.147 n
k bir kere mam Cafer as-Sadk slm'n ortodoks mezhebi say
lan Snn mezhebi saliklerinden deil fakat nispeten liberal say
lan i'i mezhebi mensublarmdandr. Esasen slm tarihi boyunca
bu konuda ekinerek de olsa gr ileri srebilen kiilerin says
hi denebilecek kadar azdr. XIX cu yzylda Seyid Emir Ali'de
kleliin kt bir messese olduunu belirtenlerdendir.
Ancak ne var ki klelik aleyhinde ki bu davran ve tutumlarn
ou gerek bir samimiyet ve inana dayanm deildir. Hemen
*slbid. sh. 17.
""Seyid Ali Emir, a.g.e., sh. 267.

Prof. Dr. lhan ARSEL

80

hepsine samimiyetsizlik hkim olmutur; u bakmdan ki hepsinde

sanki eriat dzeni klelii benimsememi de bu messese eriat'a
kart olarak devam etmi havas esmitir.14*
Bunun byle olmasn normal karlayanlar oktur. nki on
lara gre hi bir dnr iin klelii insanlk haysiyetine aykr
iln etmek imkn yoktu, zira byle bir davran klelii tabi bir
messese hali kabul eden eriat'a kar gelmek olurdu yani dinsiz
lik olurdu. Bundan dolaydr ki slm'n ancak i'ilik gibi daha az
ortodoks bir mezhebine mensup olanlar arasnda biraz olsun bu
messesenin kt uygulanna kar itiraz sesleri ykselebilmitir,
o da nadirattan.
Fakat her hal krda kleliin devamnda bir sorumlu bulmak
gerekmitir ve ite bundan dolaydr ki Trkler byle bir sorumlu
olarak ortaya atlmtr. Seyid Ali Emir gibi Arafat'da, slm'n ge
tirdii iyi artlar nedeniyle kleliin bidayette tam bir kontrol al
tnda tutulduunu ve fakat zamanla dizginlerin elden karldn ve
TRK'ler yznden bu messesenin tam manasiyle bir smr
messesesi haline getirildiini belirtir. Yazara gre slm klelii
yok etmek istedii halde Trkler yoketmemiler bilakis gelitirmi
lerdir. Bu suretle kle pazarlar, kle ticareti, kle smrs hep
birlikte ve hzn arttran bir tempo ile devam etmitir. Ve eer
Trkler klelik messesesini smr vastas haline getirmemi ol
salard, yazarn kansna gre, slm'da klelik messesesi ok yz
yllar nce ortadan kalkm olacakt.149
KLELK MESSESNN SORUMLULU
U NEDEN TRK'E YKLENEMEZ?
lerde tekrar bu noktaya dnmek zere imdilik buraya he
men u ilveyi yapmak gerekir ki klelik messesesini Trklerin
yoketmedikleri ve artlarn daha iyiye doru deitirmedikleri
sylenebilir. Ancak ne var ki kleliin kaldrlmamasmdan doan
suu Trk'n srtna yklemek insafszlk olur. Zira Trk niha
yet slm'n uygulaycs durumunda kalmtr. Uygulamakta olduu
din Trk'e Klelik Tanrnn var kld meru bir messesedir di
ye emir vermi ise, esasen son derece dine bal olmakla artlanm
bir g'ten klelilii kaldrmas beklenemezdi. Bununla demek istemeyoruz ki kleliin devamnda Trk'n hi suu yoktur. nsan
i- bid. sh. 267.
W. Arafat, a.g.y., sh. 17.

||

i . l | | : | . | , ,:.|: HM ,11., LU l k IH

|-.IIHU**"*# <WW *>'*'* M W ^ I P m i l l W l t > W *<'' ' " '

ARAB MLLYETL

81

haysiyetine ve kii hrriyetine deer vererek din emirleri dna

kmas ve klelilii lavetmesi phesiz ki Trk iin byk gurur
verici bir davran olabilirdi. Ancak bunu yapamam olmasnn b
tn suunu ona yklememek gerek. Klelik messesesinin yok edil
memi olmasnda asl sorumlu bu messeseyi TAB nitelikte k
lan ve bu yzden KALDIRILAMAZ ekle sokan eriat dzenidir.
Klelik messesesinin varln ya da devamn Trk'n sorum
luluu ierisinde aramak ve klelii Trkler, slm'a aykr d
ecek ekilde yaatmlardr demek, (tpk Seyid Ali Emir ve di
er eski ve yeni nl bir ok Arab dnrlerinin dedii gibi), ger
ee tamamen aykr konumak olur. Klelik slm'n benimsedi
i tabi bir messesedir. Her ne kadar klelerin durumunu ksmen
de olsa iyiletirici esaslar getirmitir denirsede slm bu messe
seyi tabiatte var olan bir messese olarak kabul etmitir. eriat h
kmlerinden anlalmaktadr ki Klelilik Tanr'nn zel surette var
ettii bir messesedir. Kur'an ve hadis hkmleri bunun byle ol
duunu anlatmaktadr. Pek ok hkmler arasndan sadece bir fi
kir edinilmek zere bazlarn buraya alacak olursak : Kur'an'daki
al-Nahl Sresinin 75 ci ayetinde nsanlarn Tanr tarafndan K
le ve Kle olmayanlar eklinde yaratlm bulunduu ve bu ba
kmda bunlarn eit olmad aka beyan edinmitir. Allah bir
rnek getirmitir; bir kle olsa ve hi bir eye gc yetmese ve bir
de gzel bir surette rzklandrdmz birisi bulunsa da rzklan
drdmz eylerin bir ksmn... yoksullara harcasa ... BUNLAR
ET VE DENK OLUR MU H? Hamd Allah'a eit deildir bun
lar. Grlyor ki insanlarn rzklar itibariyle ve hr olup olma
malar bakmndan eit yaratlmadklarn Kur'lan beyan etmek
tedir. Tanr'nn emri budur. Binaenaleyhbu eitsizlii gidermek in
sanlara den bir i deildir. O halde bir kere bu bakmdan Trk'
klelii kaldrmamtr diyerekten itham etmek hakszlk olur. Veya
dier bir yeti alalm : al-Rm Sresi'nin 28 ci Ayeti: Size, ken
dinize ait bir ey'de rnek getirmede : Klelerinizden, cariyeleri
nizden sizi rzklandrdmz eylerde size ortak olanlar var m ve
siz, o mallarda onlarla bir olur musunuz... Grlyor ki Tanr
nsanlar eit ve tek vcud eklinde kabul edip onlara mtereken
hitap etmiyor; daha dorusu kle ve cariyelere, yukardaki hkn>
de grld gibi, hitab etmek lzumunu dahi grmyor. Burada
hitap ettii kle olmayanlardr. Ve her hal kr'da Tanr kle ol
mayanlara, kle olanlardan farkl ve stn olduklarn anlatmakta
dr. te yandan islm peygamberinin eitli szlerinden anlalmak
tadr ki kle satn almak da yasak edilmi deildir; sadece hr kii-

82

Prof. Dr. ilhan ARSEL

leri satn almak yasaktr. Mesel arr kalrm o kii'ye ki ma

lyla kleler alr da sevap iin onlar azad eder; bu adam ne diye
iyilik edipte hrleri satn almaz? Halbuki bunun cevab brn
den daha da byktr. (A. Glpmarl'nm toplad hadislerden
no. 106/679).
Klelik messesesi ylesine tabi, ylesine kkl ve kle sa
hipleri bakmndan ylesine nemli ve hayat bir messese olarak
benimsenmitir ki eriat tarafndan, mal ve mlkten mahrum b
raklmak ne kadar byk ve etkili bir ceza ise kle'den mahrum
edilmek de ayni ekilde katlanlmas g bir cezadr. Bu konuyu
dediimiz gibi ayrca ele almak gerekir. Fakat u muhakkak ki
klelik yasak edilmeyip bilakis bylesine temel hkmlerle kuv
vetlendirilmitir. Bu byle iken klelik messesesinin sorumlulu
unu Trk'e atfetmek hata olur. slm dnrleri kleliin yasak
lanmam olmas nedenini, o devirlerde byle bir yasan Arab'lar
arasnda iyi bir hava yaratmayacan ve klelii btn btn kal
drmann sosyal ve ekonomik bakmdan bir takm mahzurlar dou
rabileceini ve bu itibarla Tann'nm bu messeseyi yava yava
kaldrmaa yneldiini ileri srerler. Ve bundan dolay'da klelik
messesesini kaldrmayan Trk'e kfrler ederler. Fakat bu itham
lan insaflca eletirecek olursak grrz ki bu Modern Arab yazar
larnn iddialarnda Tanr'ya bir su izafe etme durumu vardr.
Onlar, yetersiz muhakeme tarzlar yznden Tanr'y sanki
klelik messesesini kaldrmaa muktedir deilmi gibi bir duru
ma soktuklarnn farknda deillerdir. eitli sahalarda mutlak ya
saklar koyan ve her eye kadir bir Tanr, klelii neden kaldr
makta glk duysun diye dnlmek gerekmez mi? Eer kle
satn alnmas doru deil idiyse Tanr bunu neden yasaklamam
tr? Arab yazar nasl olur da slm'n kle satn almna cevaz ver
mediini ve sadece sava esnasnda kle alnabileceini iddia eder?
Kald ki kle satn alma yasaklanmadktan gayr bilakis kle satn
almann meruiyetini ispat edecek durumlar vardr ortada. Mesel
Cabir'in nakillerinden renilmektedir ki slm Peygamberi bizzat
kendisi btn hayat boyunca kleye sahip olmakla kalmam fa
kat kle dahi satn almtr.1,1**
149a

Cabir, islam Peygamberinin kendisine iki siyah kle satn alm olduunu
nakleder. Bu konuda bk. Mohaned Manzur lah, The English Translation
of the Holy Traditions, Lahore 1932, Vol. I, sh. 173. Grlyor ki slm
peygamberinin kle satn alma messesesini bizzat yrttn Arab
kaynaklar belirtmektedir.

HM.

' . t H W M W t * ' t > < *<iM"l

>*

t II

Hfl.lfi :i.|'f.l.t, H | | | , |.

mm

, ,

^^****

W Wf IPKIIIHI1)iMI'HI^ ''*

,i

' : * ' '*Wf*" "

ARAB MLLYETL

83

Klelii kaldrmak veya kle satn almn yasaklamak eriat'm

emri veya dilei olmu olsa idi slm peygamberi neden rnek olup
klelerini azad etmemitir veya neden kle satn alnamayacan is
pat zmnnda kendisi buna nclk etmemitir diye sorulabilir. De^
mek oluyor ki klelik ve kle satn almak tslm peygamberinin da
hi meru grd ve devam ettirdii bir messesesidir. Btn bun
lar ortada iken slm'n klelii kabul etmedii veya kaldrmak is
tedii ve fakat bu messesenin Trkler yznden devam ettii ek
lindeki iddialar sahte iddia olmaktan ileri gidemez ve bu konuda
Trk'e kar yaplan ey yalan ve iftiradan bir baka bir ey deil
dir.
Kald ki klelik sava ii ve sava d ekliyle slm'n btn
devirleri boyunca yani Trklerin slm kabullerinden nce de en
tabi bir messese olarak ve eriat esaslarna uygun decek tarzda
var olmu ve devam ettirilmitir. VIII ci ve IX cu yzyllarda
Arab halifelerinin Trk kle satn alma gelenei ve hatt bu ekil
de alman Trk klelerin, Msr'da Memluk'lar ad altmda dare
kurduklar, ve dier yerlerde Devletin ynetimine el koyduklar
hep bilinen tarih gereklerdir.
Braknz gemi devirleri, fakat iinde bulunduumuz bu me
deniyet anda bile Klelii hl benimseyen ve savunan evreler
(Mesel ilim yuvas sanlan Al-Azhar niversitesi) vardr. eriat ka
fas ylesine dar, ylesine bilgisiz, ve ylesine beer olmaktan uzak
ve insanilik duygusundan ylesine yoksundur ki iinde bocalad
elimelerin farknda bile deidir. Bir yandan slm klelii
kabul etmemitir, klelik messesesini slm lkelerine getiren ve
devam ettiren Trk'lerdir der, te yandan kleliin meru ve mak
bul bir messese olduunu benimser ve bunu yaparken de eriat'a
gre insanlarn eit ve hr irade'ye sahip olduklar tezini savunur.
AL-AZHAR niversitesi ki sla mdnyasmn gya ilim otorite
sidir, ilmin temsilciliini yapar grnr, bundan be-on yl ncesi
ne gelinceye kadar (ve bugn dahi) klelik messesinin Kuran'dan
kma tabi bir. messese olduu konusunda fetvalar yaynlamakta
idi. AL-AZHAR'm resm yayn organ olan MACALLA'nn 1962 Tem
muz nshasnda sava esnasnda esir alnanlarn KLE olarak kul
lanlmalarnn caiz olduuna dair fetvalar mevcuttu.150
Bu byle iken ayni niversite'nin bir mensubu, Muhammed alDasuki. yine ayni MACALLA dergisinin Aralk 1967 nshasnda
150

MACALLA, Al-Azhar niversitesinin yaynlad aylk dergidir. Al-Azhar

Ulemas'nn fetvalar iin bk. Sefer 1382 Temmuz 1962 says, sh. 249-50.

84

Prof. Dr. lhan ARSEL

Oruve Cihad balkl yazsnda slm'n kurtarc ve insanlar ba

mszla kavuturucu ynlerinden bahsederek sanki eriat kleli
i mahkum ediyormu gibi tavr taknarak eriat nereye gitti ise
orada kii'yi ve halklar hrriyete kavuturmutur fikrini ileme
e alr.151
Sadece Al-Azhar'da deil btn Arab lkelerinde lim adam
larnn klelik hakkndaki grleri yukardakinin aynidir. 1962
ylnda, yani Kral Faysal'n, d basklar sonucu olarak klelii il
ga ettii tarihde YEMEN'de Ulema, kleliin Kur'an'dan kma ta
bii bir messes olduunu resmen kabul etmekte, ve gerek Kur'an
hkmlerine ve gerek Peygamber emirlerine gre kleliin kaldr
lamayacan beyan etmekteydiler.152
Btn bu hususlar ayr bir konu olarak ilemek lzumuna bir
ok defalar temas etmi idik. Ancak hatrlatlmas gereken cihet
udur ki klelik messesesinin varl ve devam konusunda Arab
din adamlar veya dnrleri btn sorumluluu Trk'n srtna
yklerlerken bir tek Trk din adam veya hatt aydn kpta im
diye kadar bu iftiralar cevaplandrmam ve bunda Trk'n gna
hnn olmadn ve olamayacan sylemek ihtiyacn ya da cesa
retini gsterememitir.
K EL-AZHAR NVERSTESNN TU
TUMU : MISIR'm fethi srasnda
EL-AZHAR niversitesine hkim
zihniyeti TRK'n yakp ykt,
eitim messeselerini yok ettii id
dialar
ARAB'n miliyetci duygularn gelitirmek ve canl tutabilmek
maksadiyle eskiden beri uygulanan Trk dmanl taktii bugn
dahi devam edegelmektedir. Yetitirili tarz itibariyle Arab'n bey
ni Trk'n Arab'a yapt ktlkler, zulmler, yakp ykmalar ve
buna benzer hikayelerle ykanr. Bu metod gnmzde de eitli
ekiller altnda uygulanmaktadr. rnein 1967 ylnda El-AZHAR
niversitesi tarafndan Bayard Dodge adnda yazar'a hazrlatlan
s Bk. MACALLA, Ramazan 1387/Arahk 1967, sh. 576; Bu konuda ayrca bk.
Hava Kazarus .Contemporrary Religious Thought Among the Ulema of
al-Azhar (Asian and African Studies, Vol. 7, 1971, sh. 211-236; sh.
249-250).
152
Bk. George Rentz, Saudi Arabia; The Islamic Island, (N Modernization of the Arab World, Edited by J. H. Thompson & D. Reischauer;
D. Van Nostrand Comp. New York, 1966, sh. 115-125; bk. sh. 213.

ARAB MLLYETLI

85

ve Washington'daki Orta Dou Enstitsnce bastrlan AI-Azhar,

A Millennium of Mslim Learning152a adl kitap; unlar yazldr:
Osmanl Ordusu Kahire'ye girdiinde en azmdan onbin insan kl
tan geirilmi, bir ok binalar atee verilmitir. Drt bin erkez
Memluk'un kafalar kesilmi, cesedleri nehre atlmtr; kesik ka
falar halkn temasna sunulmak zere direklere aslmtr.153
Al-Azhar niversitesince benimsenen bu kitapta Trklerin sa
dece yakp ykmakla kalmayp eitim ve ilim merkezlerini de or
tadan kaldrdklar ve bylece slm'da renim ve eitime balta
vurduklar ilve edilir : Osmanl daresi srasnda, her ne kadar
bir ka okul alm, bir ka cami yaplm ise de, te yandan pek
ok eitim kurulular srf Osmanllarn ihmali sonucu olarak or
tadan yok olmutur.154
Osmanllardan nce eitim artlarnn ve fikir hayatnn geli
mekte olduunu belirten yazar : Osmanl devrinin sonlarna do
ru eitim artlar (Scholarship) ilk devirlerde ki kadar ilerici ol
maktan kmtr. 154a
Bu iddialar rten elimeler
Tpk dier yazarlar gibi bu yazar da gze batan bir elimeye
saplanmaktadr. Filhakika yukardaki iddialariyle slamda'ki (ve
Msr fikir hayatndaki) ilim ve kltr gelimelerinin baltalanmas
nedenlerini Trk'e hamleden yazar daha nceki sahifelerde Al-Az
har niversitesinde takip edilen eitim sisteminin yaratc nitelikte
olmadn yeni fikirlere ve aratrmalara yer vermediini ve da
ha ziyade taklidcilie yneldiini ve bylece dnce hrriyetine ve
fikr yenilie kar bu niversite de dmanlk hkim olduunu be
lirtmitir. Grlyor ki eriat lkelerinde eitim sisteminin gelimezlik nedenlerinin bizatihi eriat olduunu farknda olmadan sy
lemi olmasna ramen btn kusuru, be-on sahife ara ile, Trk'e
atfeder ve Al-AZHAR niversitesi de bunu Arab'n veya Msrl'nn
dvasna yarayacak ekilde kabullenir.155*
L ARAB MLLYETCS'nil 1971'lerdeki ddias: slm dini SAVAI
15^ The Middle East Institute, Washington D. C, 1967.
153
Bayard Dodge, AI-Azhar, A Millennium of Mslim of Mslim
(The Middle East Institute, Washington D. C. 1967 sh. 151).
*bid, sh. 91.
<54a Ibid. sh. 92
sfebid. sh.81.

Learning,

Prof. Dr. lhan ARSEL

86

br din deildir, onu SAVA dini

haline getiren TRK'lerdir...
Bilerek veya bilmeyerek eriat' ve slm' savunanlar onu ol
duundan ok farkl niteliklerle donatmaa alrlar ve slm' Z
ve SAF olan eklinden uzaklatran gayretlerin mnhasran TRK'den geldiini iddia ederler. Bu iddialarn kkleri, yukardaki sahifelerde de grdmz zere ok gerilere gider, ve hemen her de
virde Arab (Mslman) yazarlar arasnda savunucular bulur. Her
devirde ve her yerde eriat'm btn temel ktlkleri ve kusurlar
TRK'e izafe edilmek istenmitir, ve hl da istenir, ve hem de hak
kavramna ve drstlk anlayna bal her vicdan isyan ettirircesine istenir. Bunun en son rneklerinden biri de slm'n SAVA
fikrine yer vermedii, sava isteyen bir din olmad, ve fakat Sa
va ruhu slm'a getirenlerin Trkler olduu hususunda ileri s
rlen iddiadr. 1971 ylnda New York Times Gazetesi nin (ki
Dnya'nn en byk ve etkili Gazetelerinden biridir) 11 ubat 1971
tarihli nshasnda M. A. Rauf adnda bir Arab yazar unlar yaz
mtr : ... SLM deyimi ile SAVA deyimleri, birbirlerinin zdd
olan deyimlerdir ve bu farkllk SALDIRAN ile SALDIRIYA URA
YAN farklln yapmamz gereini ortaya vurur. Hep birlikte
Kur'an sahifelerini aalm ve mslmanlarm tecavze kar korun
malar ihtarn yapan Ayet'lerin saysn tespit edelim. slm, hem
tarih ve hem de teorik bakmdan dnya bar iin en byk unsur
olmutur ve o'nun salikleri ou zaman, tpk bugn olduu gibi,
tecavze muhatap kalmlardr. slm bizatihi nitelii itibariyle SA
VA dini deildir ve fakat slm' sava, dini haline sokan Trk
lerdir.155
Bu iddia'ya kar neler sylenebilir?
slm'n SAVA dini olmadn ve onu sava dini haline Trk
lerin sokmu olduunu dnen bu yazar New York'ta slm Kl155

Bk. The Islamic Cultural Center in (New York) Bakan M. A. Rauf'un

New York Times Gazetesinde 11 ubat 1971 tarihinde kan yazs; sh.
44.
Bununla beraber New York'taki The Action Committee on AmericanArab Relations derneinin genel secretari Filistinli bir Arab olan Dr. M.
T. Mehdi, New York Times gazetesinin 3 ubat 1971 tarihli nshasnda :
'Hiristiyan Devleti' veya Mslman Devleti veya Musevi Devleti gibi
deyimler Orta a'a yakan deyimlerdir ve bizatihi nitelii itibariyle bu
deyimler demokratik olmayan tariflerdir dedikten sonra Tarihi bakm
dan Hiristiyan ve Mslman lkeler sava nedeni olmulardr diye il
ve eder.

*w w >i||Mr>n mp |* t

p it

M M H | . .I I | I M I . I - .I I M| I Mm

-I.MJ.I|*( .,w|t<lIWMmip*1MI|IR|J|iW*1|ft'l" | H " M '- - e

' | P W | m M [ . | >>

ARAB MLLYETL

87

tr Merkezi bakandr. slm'n Sava dini olmadna eriat kay

naklarndan rnekler veren bu aydn yazar islm'n be artndan
birisinin kafir'lere kar ClHAD olduunu, ve yine eriat kay
naklarna (ve tab bata Kur'an hkmleri ve Peygamber emirleri
olmak zere) gre sadece saldrdan korunmak iin deil ve fakat
asl slm dinini yaymak iin saldrmak ve savalar yapmak gerek
tiini ve nitekim srf bu maksatlarladr ki islm peygamberinin
en azndan 28 sava dzenlediini ve ondan sonra gelen Halife'lerin
hep bu Tanr emirleri gereince devaml ekilde sava halinde bu
lunduklarn ve esasen Kur'an'daki hkmlere gre yer yznn
Darl islm, yani mslmanlarla sakin olan yerler, ve Darl
Harb, yani Mslman olmayanlarn yaad yerler (ki bu yerlere
kar sava amak Tanr'nn ve Peygamberin emirleri gereince el
zemdir) diye ikiye ayrldn, her halde unutmu olamaz. Ancak
ne var ki Dnya Kamu oyu karsnda temize kmak ve srael kar
snda mazlum ve saldrya uram grnmek iin bir maze
ret, bir amar olan bulmak lzmdr, ve ite imdiye kadar ol
duu gibi yaplacak tek ey TRK', tek sorumlu olarak Dnya ka
mu oy'u nne karmaktr.
Bu konuyu baka bir vesile ile ve ayr bir kitap halinde almak
zere imdilik u bir ka hususu belirtmekle yetineceiz.
TRK'n, sava bir karaktere sahip olduu ve bunun daha
henz islm'a girmeden nce de byle bulunduu bir gerektir. Fa
kat u da bir gerektir ki TRK' gerek anlamiyle sava ruha
srkleyen, ve DN adna savalar yapmaa zorlayan eriat olmu
tur ve ancak bu suretledir ki islm dini bugne kadar yaayagelmitir. Milliyet fark gzetilmeksizin imdiye kadar btn yazarla
rn, dnrlerin ittifak ettikleri husus u olmutur ve Tarih'de bu
nu byle gstermektedir ki Kl gc olmasa idi islm yaaya
mazd, ve mslman milletler arasnda en iyi kl kullanan, ve as
keri meziyetlere en ziyade sahip olan Trk'ler sayesindedir ki is
lm yaylabilmi ve yzyllar ierisinde mevcudiyetini srdrebil
mitir. 1970 ylnda ingilizce olarak yaynlad Middle East, Past
and Present adl kitabnda bir iranl yazar yle diyor: islm
bu askerlere (yani Trk'lere) ok ey borludur, ve eer Trkler
tarih sahnesinde grnmemi olsayd Mslmanln (Iman'm) ba
na neler gelmi olabileceini tahmin gtr. Seluk Trkleri Ab
bas iktidarn bir yandan i'i Fatimi'lere ve dier yandan Hiristiyan istilasna (Hallara) kar korumutur. Kk Asya'da Is-

88

Prof. Dr. lhan ARSEL

lm' ilk yerletiren onlardr, ve slm sancan Viyena kaplar

na kadar ileri gtren yine onlardr. 155b
Trk'lerden nce'de islm Savalar yolu ile bir yandan Afrika'
da, dier yandan Arabistan adasnda ve nihayet Asya'da yaylabilmitir. slm'n SAVA'a yer vermez bir din olduunu ve Trk'ler
yznden Sava dini haline geldiini ileri srmek tarihle, eriat'm
ve vaz ettii Tanr ve Peygamber emirleriyle alay enek olur. Kur'an'
daki Srelerin hemen her Ayet'inde din adna sava gerektii yazl
dr. Sahih ve Buhari'de mevcut en sala mHadis'ler din adna yap
lacak savalarn kudsiyetiyle ilgilidir. slm Peygamberi bizzat ken
dii ifade etmitir ki Tanr'ya inanmak yannda en byk fazilet din
adna Cihad a katlmaktr. phesiz ki Cihad derken bunun
la manev sava deil dorudan doruya madd ve silahl sava de
mek istemiti ve nitekim bunun rneklerini bizzat kendisi savalar
yapmak suretiyle vermiti. Ve bundan dolaydr ki slm'n btn
devirleri boyunca ve btn yazar ve dnrler tarafndan Cihad,
yani din adna silhl sava, en mukaddes bir messese ve Msl
manlar iin en byk bir grev olarak kabul edilmiti. Bugn'e
kadar bu tutumda hi bir deime olmamtr ve bugnn Msl
man yazar ve aydnlar dahi sava hl bir meziyet ve fazilet un
suru olarak grrler. Braknz yazar ve dnrleri veya siyaset
adamlarn ve fakat uygarlk rnei vermesi gereken niversiteler
dahi eriat lkelerinde bugn hl sava eriat'm ngrd bir
messese olarak tebcil ederler. Mesel Al-Azhar niversitesi, k
niversite olarak insanlar aras kardelii destekleyecek ve SAVA
denilen ey'in uygarlk gelimesiyle badamayan bir musibet ol
duu fikrini ileyecek yerde, aksine, bugn dahi hl Orta a
anlayna yakr bir tutum ve davran ile Sava taraftar gr
nr. 1971 ylnn hemen btn aylan ierisinde MACALLA dergisi,
din adna sava kaykrlar ve arlariyle dolu idi. niversite'nin
nl retim yeleri, hemen ittifak halinde, Din'in emrettii C
HAD koullarnn mevcut bulunduunu, ve bunun sadece slm
toplumlar bakmndan deil ve fakat bu topluma mensub kiiler
bakmndan da farz olduunu beyan ederler-1550 Kahire'de 1968 y
lnda toplanan 4 c slm Kongresinde ele alman ve benimsenen
fikirler bu fikirler olmutur.
Bu konuyu daha fazla uzatmaa lzum yoktur. Fakat u ksa
ck izahattan da anlalaca zere slm'n sava unsuruna yer ver155b Yahya Armazani, Mlddle East, Past and Present, (Prentice Hail Inc. NJ.
1970. s. 157).
isse Bu hususta bk : MACALLA, Kasm 1968 nshas sh. 450-3.

ARAB MLLYETL

89

medii ve slm'a sava fikrini Trklerin getirmi olduu husu

sunda Arab milliyetisinin ileri srd iddialarn gerekle yakn
dan uzaktan hi bir ilikisi olamaz.
M ARAB'n Trk'e kar fiili davran
lar
Arab'n Trk'e kar husumeti ve dmanl yukarda grd
mz ekilde sadece szde vekalemde kalmamtr. Mslmanlk
kisvesi altnda mterek tarihimizin zellikle yakn devirlerinde
bu husumetin fiil tecavz ve ayaklanma ve Osmanl devletini ma
ynlama eklinde tezahrleri grlmtr. Trk' dnya kamu
oyu'na sadece kltrsz, barbar, slm' kerten, slm medeni
yetini yok eden, veya slm'a zararl ve kt ekle sokan, v.s. ... gi
bi ithamlar altnda tantmakla kalmam ve fakat bilfil Trk'e kar
savam ve Trk' imha planlar hazrlamtr.
Osmanl mparatorluunun i birliine iten gelme ilk darbeyi
Arab hazrlamtr. Hilafetin Trklere ait olamayaca bahanesiyle
Vahhabi'ler Osmanl devletine kar ilk i ayaklanmay hazrlayan
lardr. 1806 da Mekke'yi ve Kutsal mahalleri igal ile gelien bu
ayaklanma Osmanl hilafet ve Saltanatna kar modern zaman
larn ilk Arab ayaklanmas olmutur.156
Bir yandan Trk'e dost grnrken dier yandan Trk'n dmanlaryle ibirlii yapan Arab'n Trk hakkndaki kt niyetleri
nin ne olduunu anlamak iin her eyden evvel Cemal Paa'nm an
larn okumak gerek. Cemal Paa bu konuda bizi aydnlatabilecek
en yetkili kiilerden biridir, nk Arab'n i yzn ve Trk'e
kar tutumunu herkesten daha iyi bilecek yaantlar ve grevleri
olmutur. Suriye'de 4 c Ordu kumandan bulunduu sralarda
Arab'n Trk'e kar ihanetinin ne nitelikte olduunu kendi gz
leriyle bizzat grmtr. Mekke erifi Hseyin'in (ki daha sonra
Hicaz Kraholmutur) 1915 ve 1916 yllarnda ngilizlerle anlama
sn anlatrken yle der:
Temmuz 1915 de erif, Mersin ve adana'nm kuzeyin'den...
ran snrlarna kadar olan havali'de dahil olmak zere Arabistan'156

A. H. Sharabi, Government and Politics of the Middle East in the XXth

Century, (Princeton, N. J. 1962, sh. 22-3.
Ayrca bk. Jean Raymond, Memoire Sur l'Origine de Wahaby, sur la
nalssance et sur l'influence dont s jouissent comme une nation, 1806.
(Cairo 1925) sh. 34.

90

Prof. Dr. lhan ARSEL

nn bamszlnn salanmas vaadine karlk Britanya hkme

tine Asker yardm teklifinde bulundu.157
Arab'n buna benzer dier ihanet ve arkadan vurmalarn te
ker teker belirtikten sonra : Eer ngiltere bu teklifi kabul et
mi olsayd (yani erif Hseyin'in yukardaki teklifini), erif slm
halifesinin saltanatna kar ayaklanma yoluna gidecekti.. Her ne
kadar Mekke erifinin drstlne hi bir zaman inanmam idiysem de, asla tasavvur edemezdim ki Halifeliin kaderini tayin ede
bilecek bir savata, btn slm dnyasn boyunduruk altna al
maa kararl devletlerle ibirlii yapabilsin ve srf kendi kiisel
ihtiraslar uruna btn lkede nifak tohumlar ekebilsin.
erif Hseyin beni, hkmeti ve ... halifeyi ikiyzl ad bir in
sana yakr ekilde aldatt. Osmanl mparatorluunun dmanlaryle ittifak etmekten kanmad ve Mslmanlar arasna nifak ve
dmanlk tohumlar ekti.158
Fakat btn bunlardan daha vahim olmak zere Arab'n birin
ci dnya sava'nn sonlarna doru Trk'e kar muhasm bir tu
tumu vardr ki dman kuvvetlerin Osmanl mparatorluuna kar
hcuma gemeleri yolunu amtr.159
Ksaca belirtmekte fayda vardr 1913 il 1919 yllarnda Trk'
n en byk dmanlar ngilizler veya Franszlar deil Arablard:
bn Su'ud'lar, Mekke erifi Hseyin'ler ve Emir Faysal'lar, vs...
Balkan Harbi srasnda, 1913 ylnda Arab milliyetileri Paris'
te giz li bir Kongre tertipleyerek Osmanl Devleti'ne kar takip edi
lecek siyaseti ve Osmanl boyunduruundan kurtulma arelerini
tartmlard. Arab liderleri arasnda iki ahs vard ki Trk'e vu
rulacak darbe'nin stratejisini izerek Osmanl devletine kar
ayaklanma hareketlerinde etkili olmulard: bn Su'ud ve Mekke
erifi Hseyin. Arab yarm adasnn dou blgelerinden ran kr
fezine kadar olan saha'da hkim durumda bulunan bn Su'ud, ki
Trk'e kar dmanlklar ile isim yapan Vahhabi'lerin lideri idi,
Trk' arkadan vurmann yollarn kefetmekle meguld. Arab ya157

Djemal Pasha, Memories of a Turkish Statesman, 1913-1919, (London

1922) sh. 209. Trke metin iin : Cemal Paa, Hatrat, 1913-1922, stan
bul 1922.
158
Djmal Paa, a.g.e., s. 211, 212.
159
Bu konuda bk. Henry Elisha Ailen, The Turkish Transformation; A Study
in Social and Religious Development, (N. Y. Greemveod Press, 1968) sh.
40-41. (Kitabn ilk basks University of Chicago 1935) Ayrca bk. Djmal
Pasha, a,g.e., sh. 211.

| Ml|.,-| m .

MI. IM I amvtm

(M w IKff ipmilllIM |w.1i' " >um*qm

ARAB MLLYETL

91

rm adasnn dou blgesini Kzl denize kadar olan ksmn

idaresi altnda bulunduran Mekke erifi Hseyin, ki slm Peygam
berinin mensub olduu Haimi airetinden gelme idi, ngilizlerle
anlap Trk'lere kar sava amann yollarn bulmutu. 1915 y
lnda ngiliz temsilcisi McMahon ile teati ettii mektuplarda Hse
yin Trk'lere kar ngilizlerin yannda savaa girmeyi teklif etmi
ti; hem de Trk topraklarna gz koymu olarak. 14 Temmuz 1915
tarihli mektubunda Hseyin, Mersin-Adana, Bilecik-Urfa-Mardin dahilran snrna kadar olan yerlerin ARAB LKES olarak bam
szlnn teminatn istemi ve buna karlk olarak Trklere kar
ngilizlerle yan yana savaacan beyan etmiti.159"
Ayni ekilde Emir Faysal, 1 Ocak 1919 tarihinde Paris Ban
Konferans Yksek konseyine yollad mektupta Trk' lnetlercesine ve yalan yanl ithamlarla Trk dman grnerek Arab mil
liyetilii davasn savunmutur.
Osmanl Ordusunda subay olarak grev
alan Arab'n ihaneti: AHAD tekilat ve
FETAH tekilat
Bunun gibi Arab'n Trk'e kar ihanetinin derecesini anla
mak iin Osmanl ordusunda subay olarak grev alan Arab Subay'larn Trk' arkadan ve iten vurmak maksadiyle kurduklar teki
lat hakknda bilgimiz olmas gerek.
T. E. Lavvrence, Seven Pillars of Wisdom; A Tirumph adl ki
tabnda AKHUA adndaki ana Arab cemiyetinin resmen lavedil
mesinden sonra Mezapotamya'da AHAD adn tayan gizli bir ce
miyetin kuruluunu hikaye eder. Bu cemiyet, ki Lawrence'in ifade
sine gre son derece tehlikeli bir tekilat niteliinde idi, mnhas
ran Arab subaylardan, daha dorusu Osmanl ordusunda grev ifa
eden Arab subaylardan kurulmutu. Bu subaylar Cemiyete ye
olurlarken bir yemin edasiyle mkelleftiler: Osmanl Ordusundaki grevleri srasnda asker her trl srlar elde etmek, bu srlar
cemiyete bildirmek ve Arab halklarnn Osmanl daresine kar
ayaklanacaklar an bu srlar Trk'e kar silah olarak kullanmak
yemini. AHAD tekilat olduka yaygn ve olduka iyi iler bir teki
lat idi ve ana merkezi Gney Irak'ta emin bir blgede idi. Tekilatn
banda Arab ayaklanmasn hazrlamaa memur Sa'yid Taleb
' 59a Y. C. Hurevitz, Diplomacy in the Near East, A Decumentary Record
1914-1956. (Princeton, N. J. 1956. Vol. II. sh. 13-4.

92

Prof. Dr. lhan ARSEL

adnda gen bir ihtilalci yer almt. Sa'yid Taleb, yazarn benzet'
meine gre Arab'larn John Wilkes i idi, ve tekilatn btn
iplerini, yine yazarn belirtmesine gre, Prensip nedir bilmeyen
ahlk anlay ile uhdesinde toplamt. Mezapotamya doumlu her
on subaydan yedisi bu tekilata dahildi. Tekilat idare eden hey'et
ylesine baarl i grmekteydi ki bu hey'etin yeleri Osmanl Or
dusunda ve dare tekilatnda ok yksek mevkileri igal etmek
teydiler.160
ylesine etmekteydiler ki hezimet balad ve Trkiye yenil
giye urad tarihde Ahad Cemiyetinin Bakan yardmclarndan
biri, Filistin'de geri ekilmekte olan Osmanl ordusunun paralan
m blklerine kumanda etmekte ve bir dier Bakan yardmcs
da Amman blgesinde rdn' aacak olan Trk kuvvetlerinin sevk
ve idaresiyle grevli idi. Akim alamayaca ey udurki Mtareke
imzasndan sonra bile Osmanl Ordusunun en yukar mevkilerini,
Arab liderlerinden alacaklar bir iaret zerine Trk'e kar cep
he almaa mheyya bu Arab subaylar igal etmekteydiler.Bu su
baylarn gnlnde ve ruhunda sadece ve sadece Arab davasna
hizmet hrs yatmaktayd. Bundan dolaydr ki hi sr vermeden
bu mevkilerinde rahatlkla kalabilmilerdi.161
Fakat AHAD tekilatndan da daha byk ve daha nemli bir
dier tekilat vard ki Suriye'de kurulmutu ve Suriye'nin hrri
yet ve istiklalinin salanmas gayesine ynelmiti. Suriyedeki ay
dn saylabilecek her snf insan, yazar olsun, doktor olsun, arazi
sabihi ya da devlet hizmeti gren st seviye memurlar olsun bu ce
miyete ye olmulard. Ve onlar birbirlerine kenetleyen bir tek
ama, bir tek mid vard: Trk devletini batrmak. Bu amalarn
gerekletirmek hususunda yardm greceklerini sandklar her ye
re bavurmaktan geri kalmamlard: Mekke erifinden tutunuzda
Msr ile Ahad tekilat ile ve ngiltere ile ve her yerle iliki kur
mulard.162
Bir yandan Din kardelii aldatmalarna giriirken dier
yandan Trk'e kar di bileyen Arab'n ihanetini biraz daha iyi
anlamak iin, Birinci Dnya sava'nm bitiminde 1919 ylnda Ba
r Konferans srasnda, Dou Anadoluya gz koyan Emir FAYSAL'm Konferans'a sunduu Memorendum'u okumak gerek.
T. E. Lawrence, Seven Pillars Of Wsdom; A Triumph., New York 1936,
sh. 46.
161
T. E. Lawrence, a.g.e., sh. 46-7.
162
T. E. Lawrence, a.g.e., sh. 47.

ARAB MLLYETL

93

Bu Memorendum'da Emir Faysal; skenderiye den balamak

zere ran'n Gneyinden geerek Hint Okyanusuna kadar olan saha
larda Arab'larn yaamakta olduunu ve Milliyeti Arab hareketleri
nin amacnn btn arablar bir tek lke halinde birletirmek bu
lunduunu belirttikten sonra: ngilterenin ve Fransa'nn istei
zerine Trk'lere kar Arab ayaklanmasn salayan BABAM'n
temsilcisi olarak talebim udur : skenderiye'den itibaren Diyanbekir hatt'nn Gneyinden Hint. Okyanusuna kadar Asya'daki
Arabca konuan btn milletleri iine alacak olan havali Birle
mi Milletlerin teminat altnda Mstakil bir bir toplum olarak ta
nnsn.163
Bundan baka Kral DRS'in talyanlarla birlik olup Trklere
kar nasl savatn ve Kzldeniz evresindeki Osmanl toprak
larnn talyanlarca igal edilmesine nasl yardm ettiklerini, daha
sonra ngilizlerle birlik olup yine Trklere Kar nasl dvt
n, ve yine Kral Hseyin'in olu Fayzal'n ngiliz casusu Lawrence ile elele verip Trk'e kar ne cinayetler ilediini iyice bilmek
gerek.16*
SONU:
Yukardaki sahifelerde Arab'n, slm tarihi boyunca Trk hak
kndaki tutum ve davranlarmm ve duygularnn nihayet ksa bir
zetini ve snrl blmn grdk.
eitli nedenlerle Arab dnyasnn Trk'e kar nefretlerinin,
dmanlklarnn ve kskanlklarnn, ve nihayet fiil direnmeleri
nin rneklerini ve belli kalemlerde ve azlarda ald ekli eletir
dik. Ve grdk ki, eriat'n kii yaantlarna getirdii mutsuzluk
lar, ve basklar yznden iini da aksettiremeyen ve ilkellik fel
sefesine kar dikilemeyen ve hr dnce yolu ile dzen bozuk
luuna are bulamayan Arab, btn i boaltmalarn, Trk
aleyhtarl unsuruna sarlmak suretiyle yapmaa almtr. e
riat'n ihtiva eder olduu btn kt messese ve eilimleri, sanki
bunlar eriat'a yabanc imite Trk'ler yznden yaratlm veyahutta devam ettirilmi gibi bir intiba uyandrmann yollarn ara163

Emir Faysal'n bu Memorendum'u ve bununla ilgili dokmanlar iin Bk.

D. H. Miller, Diary at the Peace Conferance of Paris 1918-1919, New York
1924, Vol. IV, Document no. 250, sh. 297-299, 300. Ayrca bk. Zeine, Z. Zeine,
The Emergence of Arab Nationalism, Beirut 1966.
164
Bu konularda bk. James A. Montgomery, Arabia To Day, 'Journal of
the American Oriental Society' Dergisinde,Vol. 47, 1927, sh. 97-131.

94

Prof. Dr. lhan ARSEL

mtr. Bundan dolaydr ki yzyllar boyunca, mesel slm mede

niyetinin Trk'ler yznden geliemediini veya gerilediini iddia
etmitir. Bundan dolaydr ki mesel Klelik messesesi'nin, sanki
eriat bu messeseyi yerletirmemi veya benimsememi gibi, Trk'
ler tarafndan devam ettirildiini ileri srmtr. Bundan dolay
dr ki mesel Sava ve adam ldrme ve farkl inantakilere kar
dme messesesinin, sanki eriat btn bunlara yabanc ve
btn bunlar red'eden bir dzen imi gibi, Trk'ler tarafndan ya
ratlm ve yaatlm eyler olarak gstermitir.
Btn bu ithamlar ve ou zaman iftira eklini alan saldrgan
lklar yapan Arab'a kar fkelenmemize ve hatt btn bunlardan
dolay gocunmamza mahal yoktur.
Bize yneltilmi tenkitleri, velev ki bunlar en ar ve en insaf
sz ller ierisinde olmu olsun, kendimizden beklenen olgunluk
ve genigrllk ierisinde eletirmemiz ve bunlardan yararlan
mamz arttr. te yandan unu da dnmeliyiz ki Arab'n da ken
di bakmndan hakl bulunduu hususlar vardr ve bunu teslim et
mek bize den bir grevdir. Yz yllar ierisinde onun gelimesine
(tpk kendi halkmza hatt daha fazlasiyle yapm olduumuz
gibi) engeller yarattmz itiraf etmek bir elebilik deil fakat en
basit bir hakseverlik icabdr. Ancak ne var ki bunu yaparken Arab'
n yersiz ve daha dorusu yalan ve iftira niteliini alan iddiala
rn ve sulamalarn budalaca bir mahviyet veya sair mlhazalar
la cevapsz brakmamz da doru olmaz; nk bu takdirde kendi
kendimize kar lzumsuz bir hakszla mahal vermi oluruz. Mesel
Arab'n Kt Trk daresi Arab milletlerinin gelimesini engelle
mitir eklindeki iddialarn veyahutta eriat'm bozulmas, tefes
sh etmesi nedeni Trklerdir ynndeki iftiralarn soukkanlkla
ele alp bu iddia ve iftiralarn hakl olmayan cihetlerini ortaya
vurmamz bir mill grevdir. Bu konularda Arab', her ey'e ra
men biraz daha insafl olmaa davet edebiliriz ve bunu yapmaa bi
zi zorlayan dayanaklarmz vardr. Bunlardan biri ve olduka nem
lisi udur ki yzyllar boyunca onu boyunduruu altnda tutmu ve
her trl gce sahip Trk, eer istemi olsayd onu pek l Trkletirebilir ve onda milliyetilik ruhu diye bir ey brakmayabilir
di. Fakat bunu yapmam bilakis ona bu milllik duygusunu gelitir
me frsatm vermitir. Nitekim bunun byle olduunu XX ci yz
ylda baz geni grl Arab dnrleri kabul ederler. Z. Zeime,
The Emergence of Arab Nationalism adl kitabnda (Beyrut 1966),
...Trk egemenlii ve daresi altnda yaam olmalarna ramen,
Trk'n bile kendi bakmndan hi bir zaman sahip olmad bir

MM : | *Mi|:l.:l.

.it

| t

H M ** - M

I "M* >l" 1 W4 I > BtMt

Mim*.*fq'*|mipM|lffMII

MI-ON

I 1 ' ' ' * 'HHIIIIHHHIIIl'l

ARAB MLLYETL

95

milliyet duygusuna sahip olabilmiler ve Arablklarrn unutmam

lardr. stelik de Trkler Arablar Trkletirmek ve milli benlik
duygusundan yoksun klmak iin hi bir teebbste bulunmam
lardr, der.165
te yandan Trk idaresi altnda ARAB, kendi z kanndan olan
larm vaktiyle kendisine ektirdiklerine benzer bir muamele grme
mitir; o kadar ki Arab ataszleri arasnda Arab'n daletindense
Trk'n zulm ekUnde bir sz yer almtr. Bylece Trk'n
zulm, Arab'a, vaktiyle Memluk devirlerinde Bedevi Arab'n Arab
idarecilerinden ektikleri zulme nazaran ok daha insani grn
mtr.166
Her eye ramen Arab, Osmanl mparatorluu devrinde yle
tasvir ve tasavvur olunduu ekilde kt, hain, ve insafsz mua
meleye muhatab braklm saylmaz. Onun geri ve ilkel kalmas
nn tek nedeni Trk olmamtr. Hatt baz Batl yazarlar arasn
da Arab'n olduka iyi bir davran grdn ve Trk'n onu
korumu bulunduunu belirtenler oktur. 1963 ylnda yaynlad
gzel kitabnda Charles D. CREMEANS yle der. Osmanl mpa
ratorluunda Arablar haysiyeti gerekten rencide edilen bir millet
durumuna pek itilmemilerdir. Bilakis slm'n daha eski kuaklar
olmalar hasebiyle Trklerden saygya layik muamele grmee
hak kesbettikleri kans ierisinde yaamlardr. Aralarndan
kan nl kiiler Osmanl Devletinin en yksek mevkilerinde (Me
sel Divan- Ali'de) dare'ye katlmlardr ve sorumluluk tayan
pek ok grevlerde i grmlerdir. Dil, kltr ve din konularnda
Trklere ders verme imkanna sahip olmulardr. ktisad bakmdan
Trklerden ok daha gvenlik ierisinde tutulmulardr... Trkler
Arablara sadece askeri bakmdan gvenlik deil fakat onlar ayni
zamanda yabanc igallere kar'da korumulardr.167
Arab'larm geri kalmasndaki sorumluluun Trklere atfedi
lemeyeceini belirten bir dier yazar: Arablarn geri ve ilkel kal
malarnn ve 400 yl boyunca gelimemi olmalarnn balca sorum
luluunun Trk'lere ait olduuna dair halk (Arablar) arasnda yay
gn ve XX ci yzylda gnlk konumalara konu yaplan iddialar
165

Zeine Z. Zeine, The Emergence of Arab Nationalism (Beirut 1966) sh. 149.
...'The oppression of Turks, rather than the justice of Arabs'... By the
term Arabs are here meant the bedouins, who in the Mamelouk times,
most grievously oppressed the pen country of Egypt. John Lewis
Burchkhardt, Arabic Proverbs, or the Manners and Customs of the Mo
dern Egyptians. London 1830, sh. 47.
167
Cremeans, Charles D., The Arab and the World; Nasser's Arab Nationalist Policy, New York 1963, sh. 121.
166

96

Prof. Dr. lhan ARSEL

destekleyecek tarih deliller mevcut deildir. Bilakis Arap toprak

larnn Trk igalinden yararlanm olduu analmaktadr...168
Bu satrlar Arab dnyasn en iyi tanyan yazarlardan birine
aittir. Yazar'a gre Abdlhamid rejimine gelinceye kadar Arab'lar
Trk hkimiyetinin kendi ilerine fazla el atmasndan deil bila
kis az karm olmasndan dolay zarar grmlerdir.169
Bu belki fazla ileri bir iddia olur fakat u muhakkak ki Trk
igallerinin olumsuz ynleri Arab'n iddia eder olduu ekilde de
deildir. Orta Dou lkelerinin tarih siyas ve iktisad yaantlar
zerindeki yaymlaryle n yapm iki Batl yazar da yukardaki m
ahedelere benzer u satrlar yazmlardr: Osmanl mparator
luuna dahil edilmekle Suriye, mparatorluun Asyal dier her l
kesinden daha da fazla olarak maddi karlara sahip olmutur, n
k ticari ilikiler ve balar orada sosyal ve iktisad hayatn fevkala
de inkiafna vesile olmutur-170
Fakat btn bu sylenenlere ramen, biraz evvel de belirtmi
olduumuz gibi, Osmanl boyunduruu altnda bulunmakla Arab'n
gelimekten yoksun kald ve ok ey kaybettii muhakkak; bu
nu inkr etmee ne imkn ve ne de lzum var. Ancak unu da
kabul etmek gerekir ki, bir kere, Trk hkimiyeti olmasa idi de
bir baka yabanc hakimiyet olacak ve muhtemelen Arab iin daha
da iyi bir durum domayacakt. Arab'n Trk'ten ektii, Trk'n
kendi Padiahlar idaresinden ektiindendaha fazla deil bilakis
daha az olmutur. Yabanc hakimiyet deil de kendi idaresi altn
da yaasa idi de yine daha kt bir idare altnda kalm olacakt.
Bundan dolay deil midir ki Arab Arab'n idaresindense Trk'n
adaletsizlii eklinde ata sz uydurmutur. Ve nihayet unu da
unutmamak gerekir ki Arab'n geri ve ilkel kalmas nedeni gerek
anlamiyle Trk deil fakat Trk' dahi geri ve ilkel brakan eriat'tr. Btn geri kalmln nedenlerini hereyden nce eriat'ta
aramakla ie balamak en doru yol olacaktr. Fakat Arab (ve ne
de Trk) bunu yapmaz ve mutsuzluunun ve geliememiliinin
tek nedenini Trk'te arar ve Tanrdan Trk' yoketmesini yalva
rr.
168

Zeine N. Zeine, The Emergence of Arab Nationalism, Beirut 1966, sh. 17

Zeine. N. Zeine, a.g.e., sh. 17.
""Gibb and Bowen, Islamic Society and the West, (Oxford 1950) Vol. 1,
Part I, sh. 218.
169

ARAB MLLYETL

97

Trk'n Arab'a kar husumeti Arab'n

Trk'e kar di bilemesinden daha lm
l olmutur: Dn nedeniyle
Her ne kadar Trk Arab' sevmez, ondan holanmaz ve onun
hakknda i ac szler sylemezse de Arab'n yapt ekilde onu
yok edici veya dnya kamu oyu nnde klt davranlarda
da bulunmaz ve bulunmamtr.
Bunun nedenlerinin bir ksmn Trk'n niteliklerinde fakat
nemli bir ksmn da Din'de aramak gerekir. nk slm, Arab
rkndan olmayan mslmana Arab' stn grmesi ve onu sevme
si ve takdir etmesi ve saymas zorunluunu yklemitir. XX ci yz
yln ilk yarsna gelinceye kadar Trk'n din adam ve slmc ya
zar ve dnrer Trk'n kafasna hep bu zorunluu yerletirmek
iin almlardr. Bundan 70 yl nce nice Mustafa Sabri'ler, veya
Ahmed Naim'ler, veya Ebuziya'lar km ve hep bir azdan Arab
rk dier btn rklarn ve hatt kendi z rkmzn stndedir,
veyaAraba kar minnet duygusu ierisinde bulunmamz gerekir,
eklinde tlerde bulunmular ve Arab' sevmek iman sahibi ol
mak demektir, Arab'tan holanmamak (Arab' sevmemek) din'den
ayrlmak demektir ve yine Arab'a kim kfr ederse o kafirdir
eklinde Hadis'leri hatrlatmlardr. unu bilmek gerekir ki eer
Yavuz Sultan Selim gibi eriat'a veya eriat'n baz emir ve hkm
lerine kulak asmayan Padiahlar da olmasa idi Trk ne Arab'a kar
sava aar ne de Arab lkelerini fethedebilir bilakis Arab ta
rafndan fethedilmek ve yok edilmek durumu ile karlaabilirdi.
Fakat buna mukabil Arab, Trk'n hakimiyeti ve daresi al
tnda iken dahi Trk'e kar her trl ihaneti, nankrl ve me
laneti yapmaktan kanmam ve Trk'e her trl yalan ve iftira
y savurmaktan ekinmemi ve onu Dnya kamu oyu nnde e
riat'n ktlkler douran btn sorumluluklar ierisinde brak
m ve btn bunlar yapmaktan usanmamtr. Bat lemi islm'
ve slm toplumlarn ve bu toplumlarn btn ilkelliklerini TRK
ad al unda tanmtr.
ARAB kendi hakknda Trk'n dnce
lerini bilii fakat TRK, Arab'n kendi
hakknda dndklerinden habersizdir.
ddia edilirki Arab Trk' nasl kk grr, kltrsz kabul
eder, kaba hain, zalim ve medeniyet yoksunu tantmaa alrsa,

Prof. Dr. lhan ARSEL

98

ayni ekilde ve fakat farkl olarak Trk de Arab'tan holanmaz, hi

bir zaman holanmamtr, onu bedevi klnda, ilkel, yar hayvan
yalanc, sahtekr, pis, v.s. gibi grmee almtr. Bu iddiann do
ruluk derecesi zerinde tartlabilir fakat u muhakkak ki bu konu
da Arab Trk'ten biraz daha bilinlidir zira Trk'n kendisi
hakknda dndklerini, Trk'n nefretlerini v.s.. bilir, ve boyun
duruk altnda yaad yzyllarn acsn da bunlara katarak en ca
hilinden en okumuuna varncaya kadar hep birlikte Trk'e kar
cephe almaktan kanmaz. Halbuki Trk, kendisine hi bir ey
anlatlmad ve aklanmad iindir ki Arab'n kendi hakkndaki
dncelerini, niyetlerini ve deerlendirmelerini bilmez; aksine
Arab'n kendisine yaknlk gsterdiini, kardelik ierisinde bulun
duunu sanr. Buna mukabil Arab Trk'n kendisini sevmediini
ve kendisine zararl olabileceini ve olduunu bilerek ve bu nedenle
kendisini korumasn, gereken tedbirlerini almasn bilir ve bilmi
tir. Arab milliyetilii, XX ci yzylda, bu bilinten yararlanarak
Arab' Trk'e kar ayaklandrmasn, ingilizlerle birlik olup Trk'e
kar savamasn becerebilmitir. Cemal Paa'nn (Adana Valisi)
1913-1919 yzyllarna ait anlarndan kolayca anlamak mmkn
dr ki Arab Trk'n kendisi hakknda ne dndklerini bilerek
davranlarn buna gre ayarlamasn becerebilmitir. Cemal Paa
bu anlarnda; o tarihlerde stanbul'da kdam Gazetesi yazarlarn
dan Ahmed erifin Beyrut ve Suriye Mektuplar bal altnda
yaynlad yazlar dolaysyle Aziz Ali beyle yapm olduu bir ko
numay nakleder. Aziz Ali bey, bahis konusu bu mektuplar tenkid
babnda Cemal paa'ya uzun uzadya yakmmtr. Cemal Paa'dan
okuyalm : Adana Valisi bulunduum tarihlerde stanbul'a gitmi
tim; orada Aziz Alibeyle, kdam Gazetesi yazarlarndan Ahmed e
rif beyin yaynlad nl 'Beyrut ve Suriye'den Mektuplar' konu
sunda bir grmemiz oldu... Aziz Ali bey kibirli bir tonla bana
cevap verdi: Arablar tamamiyle hakldrlar; Siz Trkler, biz
Arab'lan yok etmee almaktan, bizi tahkir etmekten ve bizi hor
grmekten baka bizler iin ne yaptnz ki? Bizden imdi dost ola
rak nasl bir karlk bekleyebilirsiniz? Unutuyor musunuz ki s
tanbul'da, kpekleri arrken Arab, Arab, Arab diye barrsnz?
Veya mulak ve anlalmaz bir eyi tarif etmek istediiniz zaman
'Arab Sa gibi' dersiniz- En ziyade kullandnz cmle' Ne am'n
ekeri ne Arab'n yz' deil midir? airlerinizden birinin: 'am'
dan ayrldm gece yle dedim; Bu kutsal geceye krler olsun'
eklindeki szleri en ziyade kullandnz bir ifade deil midir?... m
171

W:

Bu pasaj Cemal Paa'nm ngilizce'ye evrilen Memories of a Turkish

...i . f l U M O * ' ' ) HK'M'

,t|

, ||:

l!H'<i|

UMM'I

'' >W I * * HP

t Mi t. I *WW*

"M Mip DMUHP HHPt|l'M .h t l->*

ARAB MLLYETL

99

Biraz yukardaki ho grkstasmza dnerek diyebiliriz ki

Arab'n yukardaki ikayetlerini yalan veya iftira eklinde grme
mize imkn yoktur bu bir vakadr ve Arab kendi asndan elbetteki hakldr. Trk'n Arab hakkndaki duygulan ne olmu ise Arab'
n da Trk hakkndaki gr ve dnceleri ayni ve hatt daha da
kt olmutur. Ancak ne var ki bu karlkl husmet ve nefret ok
farkl ekiller altnda ortaya km ve farkl sonular yaratr nite
lik arzetmitir. Bu konuya baka bir vesile ile dneceiz ve grece*iz ki Arab Trk dmanl unsurunu kendi karlarna (ve zel
likle milliyetilik davramlarma) vasta yapmak iin Trk'e
kar ne derece insafsz, ne derece bilinsiz ve onu ne derece yokedici arzular ierisinde davranm ise Trk' aksine, o derece passif
bir tutum taknm ve Arab aleyhtarln kendi z karlarna s
mr konusu yapmak yle dursun ve fakat kendi varln hesa
ba katmacasna mahviyet gstermi ve bu husumet duygulanndan
yararlanmay aklndan geirmemitir.
Fakat imdilik zerinde durulmas gereken nemli mesele bu
karlkl husumet ve nefret duygularnn nedenleri deildir. Zira
bu nedenler bu denememizde grdmz gibi hem olduka kk
l ve tarihin derinliklerine inen ve irk niteliklere giden ve hem de
artk mucize yolu ile bile geitirilmesi, dzeltilmesi, ve giderilme
si mmkn olamayacak eylerdir. Trk'n dier btn milletlerle,
dier btn unsurlarla, ve mesel Ermeni, Rum, veya Arnavut, Mu
sevi, v.s. gibi aznlklarla daha iyi bir ekilde geinmesi, anlamas,
beraberce yaamas belki mmkndr (ve nitekim Osmanl mpa
ratorluu devrinde pek l mmkn olmutur172 ve halen de olmakStatesman, 1913-1919, (New York 1922) kitabnn 61 ci sahifesinden aln
mtr.
172
Din birliine ramen Trk hi bir zaman Arab'a smamam, Arab' sevememi, ve Arab'a gvenememitir. Onunla hi bir zaman kaynaamamtr. Bu husumet, tpk Arab'n Trk'e kar besler olduu duygular gibi,
taa Memlukler devrine iner ve zamanmza kadar gelir. Gemi yzyar
ierisinde Trk Arab'tan ziyade Arab olmayan unsurlarla anlaabilmitir.
Eer din duvar veya eriat yasaklan olmam olsayd bu unsurlarla p
hesiz ki ok daha fazla kaynaabilir ve muhakak ki ok daha mutlu so
nulara varacak bir toplum ve devlet yaantsna kavuabilirdi. Osmanl
mparatorluunu meydana getiren eitli unsurlarn Trk unsuru ile bir
likte mterek bir mill toplum haline gelememelerinin nedeni eriat'tr.
Fakat yine de her eye ramen Trk, bu unsurlarla ve mesela Ermeni
aznlkla, yan yana ve i ie yasabilmi, ve Bat'da mevcut yanl bir ka
nya gre kendisine dman sanlan Ermeni'yi Arab'a tercih eder olmu
tur. Osmanl imparatorluu devrinde (1913-1919) Adana Valilii yapm
bulunan Ceml Paa'nn anlarndan kolaylkla grlmektedir ki gen
Trkler zellikle bu duygular ierisinde idiler.

Prof. Dr. lhan ARSEL

100

tadr) ve stelik bu ilikileri her zaman iin temenni edilir bir mec
raya sokmak belki kolaydr, ama Arab'la karde olmas, onunla
anlamas, sevimesi kolay deildir. nk bir kere tab'an, ruhen,
ve irken ondan ok ayr, ok farkldr. Bundan baka Trk'n b
tn felaketlerinin, geriliklerinin, gelimezliklerinin tek kayna
Arab ile temas olmutur. Atatrk devrinde eer yanlmyorsak 1937
tarihlerinde T.B.M. Meclisinde bir ye : Eer, demiti, Trk'n
yolu bu taraflardan deil de yukarlardan gemi olsa idi (yani
Arablarla temas etmemi olsa idi) Trk imdi olduundan en az be
yz yl ilerde olurdu. Aydn kafal, mspet eitim grm ve e
riat cenderesinden fazla gememi Trk'n bilin alt duygularnda
DU gerek yatmaktadr ve bu gerek aydn says artt nispette ve
Atatrk sevgisi ve bilinci gelitii derecede Trk'n Arab'a kar
besler olduu olumsuz duygularnn temeli kalacaktr, meer ki
\rab ve arab lkeleri gelisin, medenilesin ve insanla katkda,
bulunacak seviyeye gelsin.
ARAB'm Tutumu hakknda bilmemiz gere
kenler
Fakat Trk aydn'nn ve Trk dare ve siyaset adamlarnn ze
rinde durmalar ve bilmeleri gereken ey daha ziyade Arab'n Trk'e kar beslemi bulunduu nefret ve dmanlklarn neler olduu
ve bu nefret ve dmanlklar altnda Arab'n Trk'e kar neler ya
pabildii ve yapmaa muktedir olduudur. Ziraher ne kadar oku
muu veya okumam ile Trk, Arab'n kendisi hakkndaki duy
gularn kulaktan dolma ekilde bilirse de buna karlk kendi aley
hinde neler yapn ve her zaman iin yapmaa hazr olduunu
tam manasiyle takdir edemez ve edememitir de. Arab'tan holan
mad halde ona kar, din kardeidir diye, arkadan vurma yollar
na gitmemi ve mesel Arab'n dmanlaryle bir olup ona kar
savamamtr; ama buna mukabil Arab, din kardei postu altnda
Trk'e dost grnp onu, bir yandan dnya Kamu oyu nnde ktlemi, dier yandan yeryznden yoketmek iin fiilen alm
ve bu hususta Tanrya yalvarmay gelenek edinmi173 ve btn bun
lardan gayri bir de Trk'n dmanlaryle ayni safta birleip ona
kar savam ve onu ezmee almtr.
Bizim gericimizin veya din adammzn veya hatt aydnlarmz
dan pek ounun btn bunlardan haberi bile yoktur, nk oku173

Bu konularda bk. James Finn, Stirring Times; Or records from Jerusalem

Consular Chronicles of 1853 to 1858. (London 1878) 2 volm. Arab'n
Trk'e kar husumeti konusunda bk.: Vol. I, sh. 215, 225-6 Vol. II, sh. 179.

il' HMIMMH'" ' 1 *hlt|i.J|. ..it

l|

t i 'i '' ln|* |ill HIS I> I MI P6...NIM* I " W ' t ^>'MW*l> M p t PftlpHHPIWWl'ffM|ft?W< '-Hat t-P I " - ' * <|MMWqmfW>l'l

ARAB MLLYETL

101

mak, kendi z tarihini ve slm ncesi gemiini renmek, ve ni

hayet slm' kabul'den bu yana olan yaantlarn tetkik etmek,
milliyetilik cereyanlarn incelemek, evet btn bunlardan haber
sizdir ve bir bakma bu hususta hi bir ey bilmek istemez. Bunu
yapabilmi olsa grecektir ki eriat lkeleri halklarnn (buna ta
bii Trk halk da dahil) geri ve ilkel kalmalarnn ve slm'n geIiememesinin nedeni aslnda Trk deildir. Aksine slm'n geli
mesinde Trk, hi olmazsa Arab ve Acem'den biraz daha yararl
olmutur. Aratrmalarn biraz daha gelitirse yine grecektir ki
eriat'n ilkel kalmasnn nedeni Trk'ten ziyade bizzat eriat'n
kendi tabiatndan doma engellerdir ve aslnda Trk' geri brak
tran dorudan doruya eriat'tr, eriat'n gelimeye ve yenilie,
ve hr fikre, yaratc zekaya yer vermeyen niteliidir.
Evet bunu yapabilmi olsa bizim aydn sandklarmz veya din
adammz, veya gericimiz, bu suretle kendi mensup bulunduklar
topluma belki bubakmdan hizmet frsatn bulacaklardr ama, bu
nu yapamazlar. Bir ok bakmlardan yapamazlar: kimisi cesaret
noksan yznden, dierleri ise cehalet perdesini yrtamadklan
iin yapamaz. Trk' (kendisine den hata ve gnah payn tes
lim etmekle beraber) gerekler dna taan ithamlardan ve if
tiralardan kurtarmak ve bu arada Trk'n geri kalmlnn asl
nedenlerini aratrmak fikrini kafalarndan geirmezler. Trk'lk
bilincinden bylesine uzaktrlar.
Fakat bu aratrmay yapmak ve Trk'n bahtszlklarnn
kaynaklarn aratrmak her Trk'e den en mukaddes grevdir.
Bunu yaparken eriat ya da din fanatikleri alnacak imi veya
bizlere saldracak imi, hi nemi yok; bunlarn hi birisine aldr
etmemek gerek. Bu memleketin hayrna ve karna olan her ey'in
mutlaka eriat verileriyle badamayabileceim bilmemiz gerek
tir. Fakat bunu yapabilmek iin hereyden nce Arab' tanmamz
ve Arab'n yaantlar hakknda bilgi edinmemiz ve bu arada Arab
milliyetilik cereyanlarn eletirmemiz ve asl nemlisi bu cereyan
lar vesilesiyle Arab'n Trk aleyhtarl unsurunu ne ekilde smrebildiini grmebiz gerekir. Bundan alnacak pek ok dersler oldu
u muhakkaktr.
Bu yaz denemesini bunun iin hazrladk. Daha ilerde yukardaki sahifeleri, daha derli toplu bir hale getirerek ve bunlara, Arab
milliyetilik davasnda rol oynayan dier DN ve DL unsurlariyle ilgili gelimeleri de katarak kitap halinde yaynlamak tasavvurundayz. imdilik u bir ka satr ilve etmekle yetinelim.

Prof. Dr. lhan ARSEL

102

Bizim eriatmz Trk' Trklnden uzaklatrmakve de

ta Arab'a benzetmek ve onu Arab'n btn ilkellikleriyle donatmak
iin nasl aba sarfediyor ise Arab'da kendisini Trk'ten farkl gr
mee o derece alr ve almtr. Halbuki Trk olarak hi biri
mizin Arab'a zenmee ve benzemee ihtiyacmz yoktur ve ola
maz. Trk'n, btn eksiklikleri ve kusurlaryle beraber, nitelik
lerine, hasletlerine, ve millet ollardk sahip olduudeerlere ve
zellikle slm' ncesi meziyetlerine zaman zaman eilmekte yarar
vardr. Fakat bunu basit ve dar bir milliyetilik hevesiyle deil
ve fakat milletler aras camiada HER MLLETN, kendisine den
insanlk grevlerini daha bilinli olarak yapabilmesi iin kendi
kendisini tanmas, kendisini geri brakan nedenlere el atmas ve
iyi ynlerini gelitirebilmesi gereini inandmz iin yapmalyz.

W.

. f . l H H H I I : i : I mmn!<

'!*

'

I t

H I | H " | ' HKHH..H m., N I H l ( MM i l I . H r # . m > "W1 W 1 I I H I H I I WWM|''l'a " I " - *

I W P f f lM "