Prirodna radioaktivnost uglja i leteeg pepela u termoelektrani

Nikola Tesla B
Dragica M. Kisi1, Saa R. Mileti1, Vladimir D. Radonji1, Sanja B. Radanovi2, Jelena Z. Filipovic3,
Ivan A. Greti4
1

Javno preduzee Elektroprivreda Srbije, Beograd, Srbija

Privredno drutvo Rudarski basen Kolubara, Srbija
3
Institut za nuklearne nauke Vina, Beograd, Univerzitet u Beogradu, Srbija
4
Hemijski fakultet Univerziteta u Beogradu, Srbija
2

Izvod
U termoelektranama (TE) Javnog preduzea Elektroprivreda Srbije (JP EPS) koje u kotlovima sagorevaju lignit, kao nus produkat nastaje godinje oko 6 miliona tona leteeg
pepela. Potencijalno trite za upotrebu leteeg pepela postoji, ali ga za sada koriste iskljuivo cementare. Radioaktivnost leteeg pepela moe da predstavlja jedan od vanih razloga protiv njegove ire upotrebe u graevinskoj industriji Srbije. Merenje radioaktivnosti u
termoelektranama redovno se sprovodi od 1990. godine. U radu su prikazani rezultati
dvadesetogodinjih merenja radioaktivnosti leteeg pepela u termoelektrani Nikola Tesla B
(TENT B) u Obrenovcu. Uporedno su prikazani podaci o sadraju prirodnih radionuklida u
uglju koji se sagoreva u kotlovima TENT B poreklom iz kolubarskog basena i pepelu koji
nastaje prilikom sagorevanja uglja. Na osnovu dobijenih rezultata o sadraju prirodnih
radionuklida zakljuuje se da se pepeo iz termoelektrane Nikola Tesla B moe odlagati u
ivotnu sredinu. Pepeo se moe koristiti i u graevinarstvu, u niskogradnji. Kod primene u
visokoj gradnji udeo pepela kao dodataka drugim graevinskim materijalima zavisi kako od
226
232
40
njegovih fizikih i hemijskih karakteristika, tako i od specifine aktivnosti Ra, Th i K.

STRUNI RAD
UDK 621.311(497.11Obrenovac):
662.613:504:691

Hem. Ind. 67 (5) 729738 (2013)

doi: 10.2298/HEMIND121016120K

Kljune rei: termoelektrane u Srbiji, letei pepeo, merenje radioaktivnosti, prirodni radio238
232
226
nuklidi, U, Th, Ra, graevinska industrija.
Dostupno na Internetu sa adrese asopisa: http://www.ache.org.rs/HI/

U kotlovima termoelektrana Javnog preduzea

Elektroprivrede Srbije godinje se sagori u proseku oko
32 000 000 t lignita poreklom iz ugljenih basena Kolubara i Kostolac, pri emu godinje nastaje oko 6 000
000 t leteeg pepela. TENT B se sastoji od dva bloka sa
instalisanom elektrinom snagom od po 620 MW.
snabdevanje ugljem vri se iz kolubarskog basena i to iz
kopa Tamnava zapadno polje (80%) i polja E (20%).
Zavisno od koliine sagorelog uglja, godinja koliina
pepela koja se izdvoji u elektrofiltrima u TENT B iznosi
oko 1 800 000 t. Posle izdvajanja u elektrofiltrima letei
pepeo se sakuplja u silosima. Pepeo koji se ne isporuuje graevinskoj industriji mea se sa vodom u odnosu
1:1 i pomou pumpi transportuje cevovodima na otvoreno odlagalite tj. deponiju pepela i ljake (u daljem
tekstu deponija). ljaka koja pada na dno kotla (kracer)
takoe se sakuplja u poseban silos, odakle se odvodi u
miksere i zajedno sa leteim pepelom mea sa vodom
te pumpama transportuje na deponiju.
Blokovi B1 i B2 TENT B su tokom remonata 2009/
/2010. godine prikljueni na novi sistem sakupljanja,
Prepiska: D.M. Kisi, Javno preduzee Elektroprivreda Srbije, Vojvode
Stepe 412, 11000 Beograd, Srbija.
E-pota: dragica.kisic@eps.rs
Rad primljen: 16. oktobar, 2012
Rad prihvaen: 7. decembar, 2012

transporta i odlaganja pepela i ljake (pepeo ini 90%

vrste smee ) u skladu sa novom tehnologijom, u vidu
guste meavine (odnos vrste faze i vode 1:1) [1].
Primenom nove tehnologije omogueno je sakupljanje suvog pepela u silosima spremnog za njegovu
isporuku za potrebe industrije, to je nedavno ostvareno u TENT B, TE Kolubara A i TE Kostolac B, koje
predstavljaju termoelektrane sa najveom proizvodnjom elektrine energije u Republici Srbiji.
Deponija TENT B zauzima veliku povrinu, oko 600
ha, od ega je odlaganje pepela do sada vreno na 400
ha, a preostalih 200 ha je predvieno za sluaj gradnje
novih blokova. Deponija okruena naseljima i obradivim
povrinama, predstavlja difuzioni izvori zagaivanja
vazduha, vode i tla [2]. Reavanje ekolokih problema
koji nastaju zbog negativnog uticaja deponija zahteva
stalnu primenu odgovarajuih mera zatite koje se
moraju unapreivati, to iziskuje velika finansijska sredstva. Pored navedenih trokova, daleko vei trokovi
nastaju u toku skupljanja, transporta i odlaganja pepela. Svi navedeni trokovi znaajno poskupljuju proizvodnju elektrine energije [3].
Primena pepela u graevinarstvu, pre svega niskogradnji (gradnja puteva), zatim u visokoj gradnji (proizvodnja cementa, graevinske opeke), i u druge svrhe
(korekcija pH vrednosti zemljita) znaajno bi smanjila

729

D.M. KISI i sar.: PRIRODNA RADIOAKTIVNOST UGLJA I LETEEG PEPELA U TERMOELEKTRANI

ekoloke probleme, jer bi se smanjila koliina odloenog pepela. Pored toga, upotrebom pepela, smanjila
bi se eksploatacija prirodnih materijala slinog hemijskog sastava, kao to je pesak [3].
Kolubarski ugljonosni basen
Kolubarski basen kao glavni snabdeva termoelektrana ugljem u Srbiji, nalazi se 30 km jugozapadno od
Beograda i pokriva totalnu povrinu od oko 600 km2,
obuhvata srednji i donji tok reke Kolubare i njene
glavne pritoke Petan, Turija, Tamnava i Ub. Morfoloki
gledano, to je ravan teren sa od 186 do 250 m nadmorske visine. Prostire se oko 55 km u pravcu zapad
istok i 15 km u pravcu severjug. U geoloko-ekonomskom i morfolokom pogledu donjo-pliocenski
sedimenti nose velike rezerve lignita.
Geoloka graa obuhvata donjo-pliocenske sedimente koji lee transgresivno i u kontinuitetu preko
panonskih sedimenata, a ree su donjo-pliocenski sedimenti diskordantni preko starih paleozojskih i mezozojskih lanova i dacito-andezitskih stena. Debljina
donjo-pliocenske ugljene serije je izmedju 250 i 300 m.
Obrazovanje ugljene serije zapoelo je krajem
donjeg ponta, a zavrilo se u gornjem pontu. Tokom
ovog perioda, postojali su optimalni uslovi za ivot
movarne vegetacije na lokaciji izmedju mesta Rudovci,
Veliki Crljeni, Radljevo i Koceljevo. Ova movarna vegetacija (velike movarne ume) dala je bazinu masu za
formiranje lignita. Petrografske analize pokazale su
dominantno prisustvo ksilitske komponente (2080%).
Srednji sadraj ksilita je 33,0 %. Zastupljeni su ksilit siromaan celulozom (XA = 17%), ksilit bogat celulozom
(XR = 6%) i gelificirani ksilit (XV = 10%). Gelificiranog
ksilita vie ima u podinskom ugljenom sloju [4].
Kolubarski basen je podeljen na istoni i zapadni
deo koji su produktivni i severni deo koji je neproduktivan. Produktivni deo Kolubarskog ugljenog basena
pokriva oko 600 km2. Istoni deo basena ini oko 20%
totalne proizvodnje povrine, tj. nekih 120 km2 i sastoji
se iz etiri povrinska kopa (eksploataciona polja) A, B,
C i D. Polje A je iscrpljeno pre mnogo godina, a i ostala
polja su pri kraju.Tokom prvih godina rudarenja postojala je podzemna eksploatacija, ali dananja eksploatacija je striktno povrinska. Zapadni deo basena (odvojen od istonog rekom Kolubarom) perspektivan je za
budunost i pokriva 80% basena ili 480 km2. Unutar
ovog polja nalazi se i najvee polje polje Tamnava.
Prirodni radionuklidi u uglju
Ugalj je veim delom sainjen od organske materije,
ali neki elementi u tragovima u uglju su prirodno radioaktivni i ine prirodno prisutni radioaktivni materijal
(Normally Occurring Radioactive Material NORM). Ovi
radioaktivni elementi ukljuuju uranijum (U), torijum
(Th), njihove brojne produkte raspadanja, ukljuujui
radijum (Ra) i radon (Rn). Tokom sagorevanja uglja
730

Hem. ind. 67 (5) 729738 (2013)

veina U i Th i njihovih produkata raspadanja odlazi iz

njegove strukture i rasporedjuje se izmedju gasne faze i
vrstih produkata sagorevanja. Skoro celokupan gas
radon prisutan u gorivnom uglju prelazi u gasnu fazu i
gubi se u emisiji. Nasuprot njemu, manje gasoviti elementi, kao to su Th i U i veina produkata njihovog
raspada zadravaju se u vrstom otpadu koji nastaje u
procesu sagorevanja.
EKSPERIMENTALNI DEO
Kontrola prirodnih radionuklida u uglju Kolubarskog
basena
Ispitivanja sadraja prirodnih radionuklida u uzorcima uglja Kolubaskog basena vrena su 2003. i 2005.
godine, u okviru projekta Geohemijska ispitivanja u
funkciji pronalaenja novih leita fosilnih goriva i zatite ivotne sredine. Projekat je finansiran od strane
Ministarstva nauke i zatite ivotne sredine Republike
Srbije, a realizovao ga je Rudarskogeoloki fakultet
Univerziteta u Beogradu. Tom prilikom izvreno je ispitivanje sadraja uranijuma 238 (238U) i torijuma 232
(232Th) u 95 uzoraka iz 8 basena uglja lignita u Srbiji i
Crnoj Gori [5].
Za potrebe analize, uzorci su razloeni pomou
tehnike mikrotalasa. U ovom ispitivanju, uranijum i torijum su analizirani pomou plazma masenog spektroskopa koji je induktivno spojen sa ICP-MS korienjem
NIST standarda u laboratotiji BGR u Saveznom zavodu
za geonauke i mineralne sirovine (Bundesanstalt fr
Geowissenschaften und Rohstoffe; BGR) u Hanoveru
(Nemaka). Analizirani uzorkci su takoe provereni na
XRF analizatoru [6].
U cilju ujednaavanja kvaliteta uglja koji se isporuuje termoelektranama, u rudarskom basenu Kolubara je tokom 2008. godine uveden sistem selektivnog
otkopavanja i homogenizacije uglja. Jedan od osnovnih
elemenata u ovom sistemu bili su kontinualni (online)
analizatori kvaliteta uglja iji je rad zasnovan na merenju prirodne radioaktivnosti mineralnih materija u uglju.
Merenjem intenziteta ukupne radioaktivnosti prirodnih
radioizotopa ili pojedinanog intenziteta radioaktivnosti
radionuklida iz uranijumovog ili torijumovog niza, odnosno kalijuma 40, prisutnih u mineralnim materijama
u uglju, a uz pomo poznatih kalibracionih postupaka
sprovedenih za svaki tip uglja, mogue je odrediti
maseni sadraaj mineralnih materija u uglju. Shodno
tome tokom 2008. godine obavljeno je uzorkovanje 22
uzoraka uglja povrinskog kopa Tamnava-Zapadno polje
i uraeno ispitivanje na specifinu aktivnost i sadraj
uranijuma 238, torijuma 232 i kalijuma 40, metodom
gama-spektrometrijske analize uz pomo poluprovodnikog HPGe detektora (GEM30-70, SV-GEM, S/N: AMETEK-AMT ORTEC-SAD) relativne efikasnosti 37% i rezolucije 1,66 keV [7].

D.M. KISI i sar.: PRIRODNA RADIOAKTIVNOST UGLJA I LETEEG PEPELA U TERMOELEKTRANI

Obrada spektara izvrena je pomou softverskog

programa Genie 2000 (Canberra), a obrada rezultata
merenja pomou originalnog programa koji je razvijen
u okviru programa Mathematica 5.2 (Wolfram Research, Inc.) [7].
Uzorci uglja koji su prethodno pripremljeni na odgovarajui nain (suenjem i sitnjenjem) stavljeni su u
plastine Marinelli posude zapremine 500 ml. Masa
uzoraka koji su stavljeni u Marinelli posude varirala je
od 298.21 g do 473.11 g u zavisnosti od gustine samog
uzorka. Ove posude su zatopljene prirodnim voskom.
Svrha zatapanja posuda sa uzorcima je da se onemogui da radioaktivni gasovi, pre svega 222Rn, difunduju,
odnosno da se omogui uspostavljanje ravnotee izmeu radionuklida vrste i gasovite faze. Ravnotea se
uspostavlja nakon priblino 40 dana od zatapanja, to
podrazumeva da je uspostavljen stalni odnos nuklidapretka i njegovih potomaka u uranovoj seriji, odnosno
ista aktivnost svih lanova radioaktivnog niza. Na taj
nain omoguava se kvalitativna i kvantitativna analiza
uzoraka [7].
Kvalitetna analiza ispitivanih uzoraka zahteva dobru
kalibraciju i adekvatnu kalibraciju efikasnosti. Pod adekvatnom kalibracijom efikasnosti podrazumeva se da
kalibracioni standard i mereni uzorak imaju identinu
geometriju merenja i da je njihov hemijski sastav i specifina gustina to je mogue pribliniji [7]. Vreme merenja pojedinanog uzorka obino traje, u zavisnosti od
uslova merenja, izmeu 70 000 i 350 000 s. Nakon 40
dana od zatapanja uzoraka, ponovljena su merenja istih
uzoraka, koja su trajala izmeu 74 000 i 246 000 s [7].
Kontrola prirodne radioaktivnosti u okolini TENT B
Prirodni radionuklidi se u toku procesa sagorevanja
uglja koncentriu prevashodno u vrstim produktima
sagorevanja uglja (nus produkat), u pepelu i ljaci, koji
predstavljaju industrijski otpad termoelektrana. Na taj
nain, pepeo i ljaka mogu biti obogaeni, tj. imati poveane koliine prirodnih radionuklida. U takvim sluajevima radi se o tehnoloki povienoj prirodnoj radioaktivnosti (Technologically Enhanced Occurring Radioactive Material TENORM) industrijskog otpada. Ovakav otpad se, kako smo rekli, deponuje na odlagalite,
na otvorenu deponiju ili se moe koristiti kao dodatak
graevinskg materijala.
Ciljano ispitivanje sadraja prirodnih radionuklida
uranijmovog (238U i 226Ra) i torijumovog niza (232Th) i
kalijuma (40K), izvreno je 1996. godine da bi se utvrdila
potencijalna radioaktivna kontaminacija zemljita i podzemnih voda poreklom iz industrijskog otpada termoelektrane i to iz pepela i ljake TENT Obrenovac. Tom
prilikom uoene su znaajne, ali ne i visoke vrednosti
sadraja ovih radionuklida [8].
U naknadnim istraivanju, sprovedenom od 2005.
do 2007. godine potvren je nizak sadraj prirodnih
radionuklida u okolini TENT B [9]. Izmerene specifine

Hem. ind. 67 (5) 729738 (2013)

aktivnosti radona i torona u okolini deoponije TENT B,

na 28 mernih mesta u zemljitu na dubini od 80 cm,
daju srednje vrednosti specifine aktivnosti radioaktivnih gasova ispod 10 000 Bqm3, uz log-normalnu raspodelu specifine aktivnosti radona. Dobijeni rezultati
identifikuju okolinu deponije kao zonu sa niskim nivoom
osnovnog zraenja iz prirode [9].
Poevi od 1990. godine, za TENT B vre se redovne
kontrole (jedanput godinje) radioaktivnosti u ivotnoj i
radnoj sredini od strane ovlaenih institucija.
Cilj kontrole je procena prirodne radioaktivnosti
iznad prirodnog fona neposredno i u okolini TENT B,
zatim procena odgovarajueg efekta tehnoloki izmenjene prirodne radioaktivnosti na zdravlje populacije
koja ivi i radi u toj ivotnoj sredini i da se pronae i
ustanovi poreklo eventualno lokalnog izvora vetake
radioaktivnosti [10].
Kontrola obuhvata gama-spektrometrijsku analizu
uzoraka: uglja, ljake, elektrofiltarskog pepela iz procesa proizvodnje; ljake i pepela odloenih na deponijama, zemljita u neposrednoj okolini deponije, poljoprivrednog zemljita u krugu prenika 10 km od elektrane (obradivo). Pored toga kontrolom su bile obuhvaene biljne kulture sa deponije i biljne kulture sa odgovarajueg zemljita, rene vode (reka Sava pre i posle
isputanja otpadnih voda) i otpadne vode sa deponija.
Vrena su merenja specifine aktivnosti prirodnih
radionuklida uranijumovog (238U i 226Ra) i torijumovog
niza (232Th) i 40K, aktvacionih radionuklida (51Cr, 54Mn,
59
Fe, 60Co i 65Zn), proizvedenih radionuklida poreklom iz
fallout-a (95Zr, 95Nb, 103Ru, 106Ru, 141Ce, 144Ce, 134Cs i
137
Cs) i kosmogenog radionuklida (7Be). Istovremeno sa
uzimanjem uzoraka, od 1992. do 2011. godine, vreno
je merenje jaine apsorbovane doze gama zraenja u
vazduhu na jednom metru iznad povrine tla. Takoe je
uraena i kontrola ukupne alfa i ukupne beta aktivnosti
otpadnih voda i vode reke Save [10,11].
Uzorci uglja, pepela i zemljita su sueni na 105 C,
odmereni, zaptiveni pelinjim voskom u plastine kutije
od 100 g. Radi uspostavljanja radioaktivne ravnotee
pripremljeni su uzorci uvani u laboratoriji 30 dana pre
nego to je raena spektrometrija - gama emitera [11].
Spektrometrija gama-emitera uraena je na HPGe
detektorima relativne efikasnosti 20 i 23%, firme Canberra i ORTEC. Rezolucija detektora je 1.8 keV na energiji od 1332 keV.
Kalibracija detektora sprovedena je sekundarnim
referentnim radioaktivnim materijalom u matriksu
zemlje, a materijal je potom odloen u plastine kutije
od 100 g. Sekundarni referentni materijal dobijen je od
primarnog referentnog materijala, koga je proizveo:
National office of Measures, Budapest, matriksa zemlje,
nakapanim 22Na, 57Co, 60 Co, 89Y, 133Ba i 137Cs, ukupne
specifine aktivnosti 1500 Bq/kg, na dan 01.07.1991.
godine i Czech Metrological institute, Praha, 9031-OL-

731

D.M. KISI i sar.: PRIRODNA RADIOAKTIVNOST UGLJA I LETEEG PEPELA U TERMOELEKTRANI

116/8 type erx, ukupne aktivnosti 114,9 kBq na dan

03.03. 2008.godine (241Am, 109Cd, 139Ce, 57Co, 60 Co, 88Y,
113
Sn, 137Cs i 210Pb) [12]. Vreme merenja uzorka trajalo
je 52 000 s [12].
REZULTATI MERENJA I DISKUSIJA
Statistika obrada podataka dobijenih hemijskim
ispitivanjem sadraja uranijuma (238U) i torijuma (232Th)
u 95 uzoraka iz 8 basena uglja lignita u Srbiji i Crnoj Gori
je prikazana je u tabeli 1 [5]. U odnosu na ugljeve
navedenih basena u Republici Srbiji, ugalj Kolubarskog
basena ima nizak sadraj uranijuma 238 (238U), dok je
sadraj torijuma 232 (232Th) vii, to je takoe sluaj sa
ugljem basena Krepoljin.
Ugalj iz basena Krepoljin ima vii sadraj uranijuma i
najvei sadraj torijuma u odnosu na sav prouavan
ugalj. Sadraj uranijuma i torijuma u uglju iz basena
Sjenica i Soko Banje je nizak. Karakteristike uglja iz
basena Senje-Resavica je niska koncentracija uranijuma
i torijuma. Ugalj iz basena Pljevlja (Crna Gora) pokazuje
veoma nisku kocentraciju uranijuma i torijuma [5].
Laboratorijska gama spektrometrijska merenja
prirodnih radionuklida u uglju Tamnava-Zapadno polje,
obavljena tokom 2008. godine prikazana su u tabeli 2 i
pokazuju nizak sadraj radionuklida [7]. Vrednosti specifine aktivnost i sadraja prirodnih radionuklida iznosile su:

Hem. ind. 67 (5) 729738 (2013)

uranijum 238 (238U): 0,4632,9 Bq/kg, odnosno

izmerene koncentracije se kreu u intervalu 0,0362,69
mg/kg;
torijum 232 (232Th): 3,820,42 Bq/kg, odnosno
izmerene koncentracije se kreu u intervalu 0,845,05
mg/kg;
kalijuma 40 (40K): 10,57100,6 Bq/kg, odnosno
izmerene koncentracije se kreu u intervalu 3503330
mg/kg.
Na osnovu gama-spektrometrijskih merenja obavljenih u periodu od 1990. do 2011. godine u tabeli 3
dati su rezultati spektrometrije gama-emitera za TENT
B. Prikazane su minimalne i maksimalne vrednosti,
vrednosti aritmetikih i geometrijskih sredina i medijana, specifine aktivnosti prirodnih radionuklida uranijumovog (238U i 226Ra) i torijumovog niza (232Th) i kalijuma 40 (40K) [11,12].
Analiza rezultata merenja koncentracija prirodnih
radionuklida u uglju, kotlovskoj ljaci, leteem pepelu i
pepelu sa deponije prikazanih u tabeli 3 pokazuje sledee:
U uzorcima uglja, kotlovske ljake, leteeg pepela, pepela sa deponije, detektovani su prirodni radionuklidi uranijum 238 i uranijum 235 (238U i 235U), radijum 226 (226 Ra) i torijum 232 (232Th) kao i kalijum 40
(40K).
Letei pepeo obogaen je prirodnim radionuklidima, pri emu prosene specifine aktivnosti 232Th u
uglju iznose 25,2 Bq/kg, a u leteem pepelu 84,2 Bq/kg;

Tabela 1. Sadraj prirodnih radionuklida 238U, 226Ra, 232Th i 40K u ugljevima Srbije, uporedno sa ugljem Crne Gore [5]; MD medijana
Table 1. Natural radionuclides content 238U, 226Ra, 232Th and 40K in coal in the Republic of Serbia compared with coal in the Republic
of Montenegro [5]; MD median values
238

Ugljeni basen
Kostolac
Kolubara
Krepoljin
Sjenica
Soko Banja
Bogovina-Istono polje
Senje-Resavica
Pljevlja

Min
0,60
0,65
0,95
1,20
0,80
0,18
0,19
0,28

U, mg/kg
Max
70,10
3,20
6,59
6,05
6,66
89,90
4,14
3,52

232

MD
0,95
1,84
2,99
3,11
3,17
13,55
1,35
1,30

Min
0,20
0,84
1,48
0,12
0,13
0,14
0,29
0,17

Th, mg/kg
Max
2,60
6,57
6,48
2,71
4,95
3,48
3,56
1,89

MD
1,08
3,18
3,65
1,18
0,80
0,33
0,90
0,78

238
232
40
Tabela 2. Prirodni radionuklidi U, Th i K u uglju Kolubarskog basena, sa kopa Tamnava-Zapadno polje [7]
Table 2. Natural radionuclides 238U, 232Th and 40K in coal in the Kolubara Mining Basin, from the Tamnava West Field OCM [7]

Vrednost

Specifina aktivnost, Bq/kg

232
40
U
Th
K
0,46
3,38
10,57
32,9
20,42
100,6
16,265
11,75091
60,0681
14,61
10,475
60,63
12,82906
10,90072
51,56194
238

Min
Max
Aritmetika sredina
Medijana
Geometrijska sredina

732

238

U
0,036
2,69
1,328909
1,195
1,046321

Sadraj, mg/kg
232
Th
0,84
5,05
2,928182
2,635
2,721521

40

K
350
3330
1988,095
2000
1706,418

D.M. KISI i sar.: PRIRODNA RADIOAKTIVNOST UGLJA I LETEEG PEPELA U TERMOELEKTRANI

Hem. ind. 67 (5) 729738 (2013)

733

D.M. KISI i sar.: PRIRODNA RADIOAKTIVNOST UGLJA I LETEEG PEPELA U TERMOELEKTRANI

238

Hem. ind. 67 (5) 729738 (2013)

uglja, ispitivanje sadraja makro- i mikro-elemenata, te

ukupnog i sagorljivog sumpora, potrebno je dopuniti
ispitivanjem sadraja i specifine aktivnosti prirodnih
radionuklida uranijumovog (238U i 226Ra) i torijumovog
niza (232Th), kao i kalijuma (40K). Dosadanja ispitivanja
sadraja uranijuma i torijuma u ugljevima Srbije i Crne
Gore pokazuju da nema osnova za nepovoljan uticaj na
prirodu [5].

U u uglju iznose 38,3 Bq/kg, a u leteem pepelu

142,60 Bq/kg; 40K u uglju iznose 112,2 Bq/kg, a u leteem pepelu 415,60 Bq/kg.
Ne postoji velika razlika u sadraju radionuklida
na aktivnim (deo deponije gde se privremeno odlae
pepeo) i pasivnim kasetama u posmatranom periodu.
To se moe objasniti time da se uloga aktivnih i pasivnih
kaseta menja tokom godina, tj. aktivne postaju pasivne
i obrnuto.
Ukoliko se uporede rezultati spektrometrije gama
emitera uglja i leteeg pepela TENT B sa podacima iz
literature objavljenim u drugim delovima sveta (SAD,
bivi SSSR, Poljska, Indija i Turska), prikazanim u tabeli 4
[11,12,1419], primeuje se da su vrednosti uporedive,
odnosno istog reda veliine.
Termoelektrane koje sagorevaju kolubarski ugalj, a
to se odnosi i na TENT B, redovno su (jedanput godinje) vrile ispitivanja specifine aktivnosti prirodnih radionuklida u uglju, leteem pepelu, pepelu i ljaci odlaganim na deponijama, okolnom zemljitu, te na biljnim
kulturama zasejanim na deponijama u cilju bioloke
rekultivacije, biljnim kulturama na okolnom zemljitu,
povrinskim i podzemnim vodama. Meutim, rudarski
basen Kolubara nije vrio redovna ispitivanja sadraja
prirodnih radionuklida u uglju na kopovima kolubarskog
basena. Shodno tome, postojee programe ispitivanja
karakteristika uglja kopova kolubarskog basena kojima su obuhvaeni: petrografska ispitivanja, ispitivanje
mineralokog sastava, tehnika i elementarna analiza

Upotreba pepela u graevinskoj industriji

Prema raspoloivim podacima, u Srbiji je upotreba
pepela u metalurgiji, poljoprivredi, graevinskoj i
hemijskoj industriji prilino mala. Upotreba pepela poboljava karakteristike cementnih proizvoda smanjuje
njihovu poroznost i otpornost na degradaciju. Prilikom
izgradnje puteva ugrauje se u podlogu puta to smanjuje potronju konvencionalnih sirovina za ove svrhe.
To umanjuje cenu izgradnje i tedi izvore smanjuje
eksploataciju prirodnih resursa konvencionalnih sirovina za ove svrhe (peska, koji ima sline karekteristike,
ili kamena).
Da bi se proirila upotreba pepela u industrijske
svrhe, potrebno je primeniti nove tehnologije u pojedinim industrijskim granama. Naroito je znaajna upotreba pepela u izgradnji puteva, jer ona omoguava
njegovo korienje u velikim koliinima [2]. Kako sadraj prirodnih radionuklida u pepelu moe da ogranii
njegovu upotrebu u graevinskoj industriji, neophodno
je poznavanje podataka o sadraju prirodnih radionuk-

Tabela 4. Specifina aktivnost radionuklida u uglju i leteem pepelu, uporedno TENT B sa nekiim zemljama u svetu i (Bq/kg)
[11,12,1419]
Table 4. Comparison of coal and fly ash specific radionuclides activity between TPP Nikola Tesla B and some world countries (Bq/kg)
[11,12,1419]
232

Drava
SAD
Bivi SSSR
Poljska
Indija
Turska
Kina
Nemaka
Srbija

Pepeo
Ugalj
Pepeo
Ugalj
Pepeo
Ugalj
Pepeo
Ugalj
Pepeo
Ugalj
Pepeo
Ugalj
Pepeo
Ugalj
Pepeo

226

Th

Min
78
8

Max
122
23

Min
42
1

185

47
8
96

21
178

75

196
38
88
<20
104

11

734

152

14

Max
370
120

448
43
148
14

133
<40

114

262
93

311

509
408

68
35

521
110
514

178

18

759
181
840
445
94
123

143
38

25

30

130
27

20

166

91

38

23
118
20

Min
259
52
1850
120

152
67

76

Max
204
30

29

149
14

84
Ugalj

Min
111
16

120

40
11

40

13

58
11

71

Max
141
30
185
28

92

119
34

238

Ra

48

157
101

D.M. KISI i sar.: PRIRODNA RADIOAKTIVNOST UGLJA I LETEEG PEPELA U TERMOELEKTRANI

lida. Pored ispitivanja radioaktivnosti pepela i ljake,

radi njihovog odlaganja u ivotnu sredinu, ispituje se i
mogunost njihove upotrebe u graevinarstvu, u niskogradnji i visokoj gradnji. Naroito je povoljna upotreba
leteeg pepela u graevinarsvu ako je specifina aktivnost graevinskih proizvoda u okviru granica dozvoljenog.
Na osnovu viegodinjih ispitivanja potvrena je
mogunost upotrebe pepela u industriji [2]. Zbog poveane prirodne radioaktivnosti u uzorcima pepela i
ljake, obavezna je stalna kontrola industrijskih proizvoda i ulaznih komponenti koji bi se koristili u graevinarstvu. Propisani su razliiti kriterijumi graninih vrednosti sadraja radionuklida u graevinskom materijalu.
Ovi kriterijumi dati su u tabeli 5, a odnose se na graevinske materijale koji se upotrebljavaju u visokoj
gradnji za enterijer i eksterijer, te u niskogradnji za podloge za puteve, igralita i ostalu niskogradnju (ispod
sloja za prekrivanje) [20].
Da bi neki materijal mogao da se koristi u graevinarstvu, specifine aktivnosti 226Ra, 232Th i 40K moraju
da zadovolje sledeu relaciju:
C Th
CK
C Ra
+
+
<1
Max(Ra) Max(Th) Max(K)

(1)

gde su sa Cx oznaene koncentracije odgovarajuih

radionuklida, a sa Max(x) su oznaene granice sadraja
radionuklida (tabela 5) za odgovarajuu kategoriju primene materijala u visokoj gradnji (enterijer i eksterijer)
i niskogradnji (putevi i igralita).

Hem. ind. 67 (5) 729738 (2013)

Na osnovu podataka o specifinoj aktivnost prirodnih radionuklida u leteem pepelu u TENT B (tabela 6) i
korienjem relacije (1) izraunati su gama indeksi za
letei pepeo u sluaju korienja u visokoj gradnji i
niskogradnji, koji iznose manje od jedan (tabela 7) [21].
Na osnovu prikazanih rezultata u tabelama 6 i 7 o
sadraju prirodnih radionuklida i izraunatom gama indeksu moe se zakljuiti da se pepeo iz TENT B moe
koristiti i u graevinarstvu (u niskogradnji), poto je
gama-indeks manji od jedan [21]. Kod primene u visokoj gradnji udeo pepela, kao dodataka drugim graevinskim materijalima, zavisi od njegovih fizikih i hemijskih karakteristika, a zavisi i od specifine aktivnosti
266
Ra, 232Th i 40K. Shodno tome, neophodna je redovna
kontrola sadraja prirodnih radionuklida svih ulaznih
komponenti (sirovina), kao i finalnog proizvoda.
Korienje elektrofiltarskog pepela poreklom iz
TENT B isplativo je i ekoloki opravdano za eketroprivredu iz sledeih razloga: 1) Manjeg iznosa obavezne
novane naknade za odlaganje otpada, 2) ostvarenja
dobiti od prodaje pepela, 3) umanjenja trokova za
transport i odlaganje (manja je koliina pepela koji se
odlae na deponije), 4) produenja radnog veka deponije, 5) manje eksploatacije prirodnih resursa (peska,
koji ima sline karekteristike), kao i 6) redukcije ekolokih problema [2]. Primena nove tehnologije sakupljanja, malovodnog transporta i odlaganja pepela i ljake u
TENT B i drugim termoelektranama, omoguila je zasebno skladitenje ljake i suvog pepela u silosima, te
isporuku suvog leteeg pepela graevinskoj industriji

Tabela 5. Granice sadraja radionuklida u graevinskom materijalu [20]

Table 5. Radionuclides content limits in the construction material [20]
Propisana vrednost
Za enterijer
Za eksterijer
Za podloge za puteve i igralita

226

Ra, Bq/kg
300
400
700

232

Th, Bq/kg
200
300
500

40

K, Bq/kg
3000
5000
8000

Tabela 6. Specifina aktivnost prirodnih radionuklida (Bq/kg) u leteem pepelu u TENT B [11,12]
Table 6. Fly ash specific radionuclides activity (Bq/kg) in TPP Nikola Tesla B [11,12]
Godina ispitivanja

232

2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Min
Max
Srenja vredost
Medijana
Geometrijska sredina

104
98
99
71
72
79
80
71
71
104
84,24
79,5
83,27

Th

226

Ra

152
152
147
112
120
138
130
91
91
152
130,25
134
128,54

40

363
311
509
405
357
382
461
473
311
509
407,63
393,5
402,73

735

D.M. KISI i sar.: PRIRODNA RADIOAKTIVNOST UGLJA I LETEEG PEPELA U TERMOELEKTRANI

Hem. ind. 67 (5) 729738 (2013)

Tabela 7. Gama indeks za letei pepeo TENT B za sluaj upotrebe u visokoj gradnji i niskogradnji [21]
Table 7. Fly ash gamma index in TPP Nikola Tesla B in case of use in building construction and civil engineering [21]
Godina
2007.
2008.
2009.
2010.
2011.
Min.
Max.
Sr.vred.

Visoka gradnja
Za eneterijer
0,86
0,88
0,98
0,99
0,82
0,82
0,99
0,91

pomou auto-cisterni. Tokom 2011. godine TENT B je

na osnovu ugovora isporuio suvi letei pepeo i to:
40336 t cementari Lafarge, Beoin, i 3045 t cementari
Titan, Kosjeri. Pored toga, isporueno je i 5267 t ljake
Javnom preduzeu za izgradnju Obrenovca, koja je upotrebljena kao podloga za izradu nekategorisanih puteva.

Niskogradnja
Za eksterijer
0,60
0,61
0,68
0,68
0,56
0,56
0,68
0,63

LITERATURA
[1]

ZAKLJUAK
1. U uzorcima uglja, leteeg pepela, pepela sa deponije, detektovani su prirodni radionuklidi uranijum 238 i
uranijum 235 (238U i 235U), radijum 226 (226Ra), torijum
232 (232Th).
2. Letei pepeo koji nastaje u kotlovima TENT ima
poveanu koncentraciju prirodnih radionuklida u odnosu na ugalj. Radi se o tehnoloki povienoj prirodnoj
radioaktivnosti (Technologically Enhanced Occurring
Radioactive Material TENORM) industrijskog otpada,
pri emu prosene specifine aktivnosti 232Th u uglju
iznose 25,2, a u leteem pepelu 84,2 Bq/kg. Specifine
aktivnosti 238U u uglju iznose 38,3, a u leteem pepelu
142,60 Bq/kg. Specifine aktivnosti 40K u uglju iznose
112,2, a u leteem pepelu 415,60 Bq/kg.
3. Pepeo se moe koristiti u niskogradnji, poto je
gama-indeks manji od jedan. Kod primene u visokoj
gradnji udeo pepela kao dodataka drugim graevinskim
materijalima zavisi kako od njegovih fizikih i hemijskih
karakteristika, tako i od specifine aktivnosti 266Ra,
232
Th i 40K.
4. Postojee progame ispitivanja karakteristika
ugljeva rudarskog basena Kolubara, potrebno je dopuniti ispitivanjima specifine aktivnosti i sadraja prirodnih radionuklida uranijumovog (238U i 226Ra) i torijumovog niza (232Th) i kalijuma 40 (40K).
5. Ispitivanja koja se odnose na prirodne radionuklide u uglju i pepelu Kolubarskog basena treba nastaviti.
Dalja studijska istraivanja zahtevaju multidsciplinarni
pristup koji ukljuuje i procenu uticaja na zdravlje ljudi.

[2]

[3]

[4]
[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

736

Za podloge za puteve i igralita

0,35
0,36
0,40
0,40
0,33
0,33
0,40
0,37

D. Kisi, Z. Coki, N. Milievi, D. Maarac, I. Radovanovi, V. Radonji, Prilagoavanje mera zatite ivotne
sredine u TE Nikola Tesla B, saglasno novoj tehnologiji
malovodnog transporta i odlaganja pepela i ljake, III
savetovanje sa meunarodnim ueem Stanje i perspektive deponija pepela, ljake i jalovine u termoelektranama i rudnicima, Pali, 2011, str. 4252.
D. Kisi, M. Gavri, N. Milievi, D. Maarac, S. Coji, P.
Cvijanovi, Mere zatite preduzete u termoenergetskim
postrojenjima jp eps u cilju smanjenja emisije prakastih
materija u vazduh, Simpozijun sa meunarodnim ueem Zatita vazduha 2010 Kvalitet vazduha i zakonska regulativa u zatiti ivotne sredine, Subotica, 2010,
str. 124134.
D. Kisi, Z. bogar, S. Marinkovi, A. Kosti-Pulek, S.
Cmiljani, Mogunost korienja elektrofiltarskog pepela
PD TENT d.o.o. Obrenovac u niskoj i visokoj gradnji, Prva
regionalna nauno-struna konferencija o upravljanju
industrijskim otpadom Industrijski otpad, Kopaonik,
2007.
M. Kezovi, Ugljonosnost Kolubarskog basena, Elektroprivreda 2 (2011) 154163.
D. ivoti, I. Greti, H. Lorenz, V. Simi, U and Th in
Some Brown Coals of Serbia and Montenegro and Their
Environmental Impact, Environ Sci Pollut Res 15 (2008)
155161.
A.L. Meier, F.E. Lichte, P.H. Biggs, J.J. Bullock, In: B.F.
Arbogast (ed.), Analysis of Coal Ash by Inductively
Coupled Plasma-Mass Spectrometry: Analytical Methods
for the Mineral Resources Surveys Program, U.S. Geological Survey Open File 96525, 1996, pp. 109125.
Izvetaj: Laboratorijsko ispitivanje zavisnosti Prirodne
radioaktivnosti uzoraka uglja PK Tamnava-Zapadno
polje od sadraja pepela, Institut za nuklearne nauke
Vina, 2009.
. Vukovi, M. Mandi, D. Vukovi, Natural radioactivity
of ground waters and soil in the vicinity of the ash repository of the coal-fired power plant Nikola Tesla A,
Obrenovac (Yugoslavia), J. Environ. Radioact. 33 (1996)
4148.
D. Kisi, N. Veselinovi., S. Tokonami, I. elikovi, Z. Stojanovi, O. ukni, N. Nemevi, R. Simovi, Z. uni,

D.M. KISI i sar.: PRIRODNA RADIOAKTIVNOST UGLJA I LETEEG PEPELA U TERMOELEKTRANI

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

Norm u okolini TE Nikola Tesla B eksperimentalni

rezultati, XXV simpozijum Drutva za zatitu od zraenja
Srbije i Crne Gore, Zbotnik radova, Kopaonik, 2009, str.
4752.
G. Panteli, M. Eremi-Savkovi, M. Tanaskovi, LJ. Javorina, V. Vuleti, D. Kisi, Ispitivanje poveane prirodne
radioaktivnosti u radnoj ivotnoj sredini termoelektrana
u Obrenovcu, Zbornik radova, Meunarodna konferencija Elektra II-ISO 14000, Tara, 2002, str. 294296.
Elaborat: Kontrola radioaktivnosti u radnoj i ivotnoj
sredini TE"Nikola Tesla " B (19902002, 2005, 2006 i
2011. godina), Istitut za medicinu rada i radioloku zatitu"Dr. Dragomir Karajovi", Beograd.
Elaborati Kontrola radioaktivnosti u radnoj i ivotnoj
sredini TE"Nikola Tesla " B (2003, 2004, 20072010.
godina), Institut za nuklearne nauke "Vina", Beograd.
Meunarodni Projekat INTAILRISK, EU FP 6, 20042007,
Procena rizika na ivotnu sredinu zbog upotrebe
radioaktivnog kontaminiranog industrijskog otpada.
United Nations Scentific Committee on the Effetcts of
Atomic Radiation (UNCEAR), 1988, Report of the General Assembly,with annexes, Sources, Effects and Risks of
Ionizing Radiation, United Nations, New, York, 1988.
G. Rosner, K. Bunzl, H. Hotzl, R. Winkler, Low Level Measurements of Natural Radionuclides in Soil Samples
around A Coal Fired Power Plant, Nucl. Instrum.
Methods 223 (1984) 585589.

Hem. ind. 67 (5) 729738 (2013)

[16] U.C.Mishira, Environmenal Impact of Coal Industry and

Thermal Power Plants in India, Journal of Environmenal
Radioactivity 72 (2004) 3540.
[17] T. Momdal, D. Sengupt, A. Mandal, Natural Radioactivity
of Ash and Coal in Major Thermal Power Plants of West
Bengal, India, Curr. Sci. India 91 (2006) 13871393.
[18] R. Kljaji, V. ipka, M. Radenkovi, R. Mitrovi, Ugljevi i
mineralna ubriva kao izvori tehnolokog poveanja
prirodne radioaktivnopsti, Jonizujua zraenja iz prirode,
Beograd, 1995, str. 9511.
[19] U. Cevik, N. Damla, S. Nezir, Radiological Characterization of Cayirhan Coal-fired Power Plant in Turkey, Fuel
86 (2007) 25092513.
[20] Pravilnik o granicama sadraja radionuklida u vodi za
pie, ivotnim namirnicama, stonoj hrani, lekovima,
predmetima opte upotrebe, graeviskom materijalu i
drugoj robi koja se stavlja u promet, Slubeni list RS br.
86/2011.
[21] D. Kisi, S. Mileti, . Janakovi, D. Todorovi, V. Radonji, Prirodna radioaktivnost leteeg pepela iz termoelektrane Nikola Tesla B, kao jedna od znaajnih karakteristika kod primene u graevinskoj industriji, I simpozijum Odsumporavanje dimnih gasova, IV savetovanje
deponije pepela i ljake i jalovine u termoelektranama i
rudnicima, sa meunarodnim ueem, Pali, 2012, str.
217227.

737

D.M. KISI i sar.: PRIRODNA RADIOAKTIVNOST UGLJA I LETEEG PEPELA U TERMOELEKTRANI

Hem. ind. 67 (5) 729738 (2013)

SUMMARY
NATURAL RADIOACTIVITY OF COAL AND FLY ASH AT THE NIKOLA TESLA B TPP
Dragica M. Kisi1, Saa R. Mileti1, Vladimir D Radonji1, Sanja B. Radanovi2, Jelena Z. Filipovic3, Ivan A. Greti4
1

Public Enterprise Electric Power Industry of Serbia, Serbia

Kolubara Mining Basin, Serbia
3
Vina Institute of Nuclear Sciences, University of Belgrade, Serbia
4
University of Belgrade, Faculty of Chemistry, Serbia
2

(Professional paper)
Serbian thermal power plants (TPPs) produce siliceous fly ash from lignite in
the quantity of approximately 6 million tons per year. The potential market for
the use of fly ash is operational, but for the time being, only used by cement
producers. Fly ash radioactivity could be one of the major points of concern when
larger use of fly ash is planned, particularly in the Serbian construction industry.
Radioactivity measurements have been conducted regularly from 1980. This
paper presents the results of a ten-year fly ash radioactivity measurements at the
Nikola Tesla B TPP located in Obrenovac. In addition, the paper compares the
natural radionuclides coal content data combusted by the Nikola Tesla B TPP
boilers coming from the Kolubara Basin and ash created during coal combustion.
Fly ash created in the Nikola Tesla TPPs boilers is characterised by the increased
concentration of the natural radionuclides content compared to coal. This is the
so-called technologically enhanced natural radioactivity (Technologically Enhanced
Occurring Radioactive Material TENORM) of industrial waste, whereas the ave232
rage specific activities: Th in coal amount to 25.2 Bq/kg, and in fly ash and coal
238
84.2 Bq/kg and U 38.3 Bq/kg, respectively. Following the obtained natural
radionuclides content results it may be concluded that the Nikola Tesla B TPP ash
may be disposed into the environment. Ash may be used also in the construction
industry (civil engineering). In building construction applications, ash share as the
additive to other building materials depends from its physical and chemical
226
232
40
characteristics, as well as from the radionuclides activity: Ra, Th and K.
Unlike the thermal power plants regularly (once a year) testing the specific natural radionuclides activity in the combusted coal and boiler fly ash, the Electric
Power Industry of Serbia has not performed large-scale investigations of the natural radionuclides content in coal within the Kolubara Mining Basin. Natural radionuclides content in fly ash is compared to the combusted coal some 34 times
higher and may present a limitation for applying ash in the construction industry.
In view of the above, and considering the construction industry interests in using
the Nikola Tesla B TPP ash, regular investigations of the natural radionuclides
content in ash created in the thermal power plants should be carried out,
together with the Kolubara Mining Basin coal combusted by the Nikola Tesla B
TPP and other PE EPS thermal power plants. The current Kolubara Mining Basin
coal characteristics investigation programme should be supplemented by the
238
226
natural radionuclides content of the uranium ( U and Ra) and thorium series
232
40
( Th) and potassium 40 ( K).

738

Keywords: Serbian power plants Fly ash

Radioactivity measurements Natural
238
232
226
radionuclides U, Th, Ra Construction industry