SCHELLIN'DE BLGEL STEME OLARAK

FELSEFE*

mer Naci SOYKAN**

"Felsefe" sz, kendisinin ne olduunu syler: Bilgelii sevme, isteme ve ona
aba gsterme. O halde, bilgelie ynelen bir isteme olarak felsefe, felsefe olarak felsefe demektir.
'Niin felsefe yapmak' sorusu, balangtan gnmze dek felsefenin
gndeminde olan, hem temellendirici hem de savunucu bir tutumu ierir. Felsefenin
temellendirilmesi, bir anlamda, onun hakl karlmas demektir. Daima kendisini temellendirme ihtiyac duyan, felsefe dnda hibir bilim yoktur. Bu durum, Platon'un
vaktiyle syledii gibi, felsefenin "zgr bilim" ("elevtheron epistemen") 1
olmasndan ileri gelir. Schelling de ayn kandadr: "Felsefe [...] tamamen
2
koulsuzdur, kendi dnda erei olmakszn." Fakat "unun iin felsefe yapyoruz"
yant, felsefenin yarar saladm var sayar. Bu duruma o, zgrln bir bilimi
olarak, kendi kendisiyle elikiye der. Schelling, "felsefenin yararndan sz etmeyi,
bu bilimin aalanmas olarak gryorum" diyor. [...] "O, yararllk balamndan
kendi kendisi sayesinde kurtulmutur. O, yalnzca kendi kendisini istemedir; baka
bir eyi isteme olmas iin, dorudan doruya kendi varl kendisini ortadan
kaldrrd3." Ereini kendisinde tayan felsefe, artk baka hibir temeli gereksemiyen kendi temeline de kendi kendisinde sahiptir. Bu temel Schelling iin istemedir: "steme asli-varlktr ve temelsizlik, ebedilik, zamandan bamszlk, kendini* "Internationale Schelling-Gesellschaft e. V."nin 14-17 Ekim 1992 tarihlerinde Leonberg (Almanya)'de dzenledii "Schelling ihtisas toplants"nda yaplan konumann Trke evirisi.
** Mimar Sinan niversitesinde Felsefe Doenti
1 Sofist, 253c
2 SW (Saemtliche Warke) I, V, 350.
3 SW I, V, 256.

FELSEFE DNYASI

41

onaylama'dan ibaret olan onun tm yklemleri yalnz ona kulak verirler. Btn felse4
fe, yalnzca, bu en yksek deyimi bulmaya aba gsterir ."
steme, kendisini isteme yoluyla dlatran bir Ben'in istemesi demektir. Kendi
kendisini Ben olarak onaylayan insan, kendine zg dnyasn, hakikatin btn
alann oluturur, ancak onun sayesinde ve onun iin hakikat olan hakikatin5. "Her
ey yalnzca Bende ve Ben iindir. Bende felsefe, kendi 'en khai pan'n ('bir ve
herey'ini) bulmutur6." "Benin z zgrlktr7."
En yksek ilke olarak Ben'i kabul eden Schelling felsefesinin hareket noktas
yle dile gelir: "Ben'im8!" nsann zn onun kendi eyleminde9 bulmakla ve felsefe, btnnde etnik bir izgiye sahip olur. Schelling'e gre felsefe yapma, bu eylemde arkas kesilmeyen bir kendini-grmedir10. Byle bir kendini grme, yani felsefe
yapma ihtiyac, art koar. Bylece felsefe giden ilk adm atlm olur. Felsefe yapan
insan, bu elikiyi srekli yaar11. Bu, onu d dnya karsnda zgr klar.
l cisim, canl bitki ve hayvan hareket eder; ama yalnzca ina eyler. Bir hareket ahlk kanununa uymasyla eylem adn alr. Sonlu Ben iin geerli olan ahlk kanunu, kendisi hi bir ahlk kanunu tanmayan yksek bir merciye dayanmaldr. Bu
merciyi Schelling "sonsuz Ben"12, Kant "duyulur st olan" diye adlandrr. Duyulur
st olann sesine uyan, bu sesi kendisinde iiten insan, eyleyen varlk olarak kendini amtr ve bylece o zgrle eriir. Kendisini koulsuz olarak ahlk kanununun emrine veren insan, ahlki anlamda Tann'dadr. "Tann-da-Olma", Schelling iin
"Tanr'nn ya da ahlki dnya-dzeninin tamamlayc bir paras13" olmak demektir.
"Yalnzca insan Tann'dadr ve o ite bu Tann-da-Olma yoluyla zgrle yetilidir14."
Felsefeyi ya da bilgelik abasn, istemini ya da zgrln bir bilimini, ancak, kendisini aan, kendisi zgr olan byle bir insan baarabilir; nk "o [felsefe], tamamen zgrln bir eseridir15."
insan biiminin kendi kendinde evrenin bir resmi olduu 16 grnde olan
4
5
6
:
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16

SW I, VII, 350.
Krsl. S\V I, I, 193.
Bkz. dipnot: 5.
SW I, I. 179.
Bkz. SW I, I, 179 ve 193.
Bkz. SW I. VII, 385.
Krsl. SW I, III, 345.
Krsl. SW I, If, 14.
Bkz. SW I, I, 198.
SW I, IH, 597.
SW I, VII, 411.
SWI, II, 11.
Krsl. SW I- V- 608.

42

FELSEFE DNYASI

Schelling, dikey biimin anlamn Ovidius'un Metamorphoses'inde bulur:

Os homini sublime dedit caelumque tuen
Jussit, et erectos ad sidera tollere voltus17.
Yz yukanya evrili, ayaklan zerinde dikey duran insan, Tann'nn buyruunu
ya da ayn ey demek olan kendi vicdannn sesini iitir. "Vicdann sesi nereden
gelir?" sorusunun bir yant, ad ne olursa olsun herhangi bir yksek merci olmaldr.
Ama Schelling'e ramen biz, dnyann teki blmleri arasnda, hayvanlar, bitkiler, talar vb. arasnda dnyann bir blm olan insan vcudunun hibir ncelikli
yeri olmadn Wittgensteing ile birlikte syliyebiliriz. Her ey ayn basamakta bulunur. Geri biz, Schelling gibi, insan biiminin sirngeles bir anlam olduunu
syleyecek durumda deiliz; ama insann kendisine bir deer, bir anlam vermekle bulunduu basamaktan yukar kt kansndayz. Kendi kendisine bir deer baheden
insan, kendi deerine inanmak iin yksek bir merciye ihtiya duyar, ister Tanr,
isten sonsuz Ben ya da duyulur st veya vicdan diye gsterilsin, bu yksek merci
sayesinde insann deeri teminat altna alnr. Bedenleri bakmndan olduu gibi, hayvan ile insan arasnda hibir deer ayrm olmasayd, o zaman buradan ok tehlikeli
sonular kard: Hayvann kesilebilmesi veya herhangi bir nesnenin
paralanabilmesi gibi insann ldrlmesine izinli olunurdu. Hibir deer yoksa,
hereye izin vardr. O halde insann deerinin bir vehim olduunu sylememeliyiz.
Tersine! Belki syliyebiliriz; ama unu da ekleyerek: Bu 'vehim' yaammzn bir
koulu olmaldr.
Eer sz edilen ayrm cisimsel varlkta deilse, o zaman o nereden geliyor?
Schelling'in bir yant udur:
Ayrm, yalnzca isteme tarzndan ibarettir. [...] l cisim kendisine yeterlidir ve
yalnzca kendisini ister. Hayvan, kendilerine her halde bir k-al yklenen bitkiler, kendi dnda bir eyi ister; insan kendi stnde bir eyi ister. Hayvan, kendi istemesi yoluyla kendi dndan ekilmitir; insan, gerekten insansal istemede kendi
kendisinin stne ykselmitir19.
Bakn yukarya eviren, kendi stnde bir eyi isteyen bilgelik sevgisi saye-

17 "O, (Tanr, Yaratc) insana yukanya evrilmi bir yz verdi ve o n a dik durup bakn ge
kaldrmn buyurdu." Schelling'in alntlad yerr SW, I, V, 60418 Bkz. Tagebcher 2. 9. 16.
19 SW II, III, 206.

FELSEFE DNYASI

43

sinde kendi stne ykselen insan, Schelling'e gre Tanr'dadr. Schelling'in at

yolda, kendi tarznda ilerleyen Nietzsche, ayn insan "stn insan" diye adlandrr.
"Bilgelii isteme", Nietzsche iin "g isteme"dir. O, "stn-insan"n yeryznn
anlam olduuna inanr. Yeryznn anlam ama yeryznde olabilir mi? O zaman
dnyann anlam, dnyadaki herhangi bir nesne olurdu. Nietzsche'nin "stn-insan"
kukusuz Tanr'da olamaz; fakat o, -Nietzsche, "stn-insan"a yer amak iin
Tanr'y "ldrd".
Schelling'e gre inasn, kendisini bir yaam akm iine atlm bulur: ki bu
akmn hareketi insandan bamszdr. "Buna karn" der Schelling, "O, bu akm
tarafndan bir l nesne gibi alp gtrlecek veya srklenecek biimde belirlenmemitir; [...]20" "Anlam anlamak" szn "anlam vermek" olarak anlamak istiyoruz.
Schelling'i izlemeyi srdrelim: "O halde insann, kendi yaamn bilgece, yani bilgelikle dzenlemesi gerekirse, onun bu hareketin kendisinde de bilgelik olduunu
varsaymas gerekir. nk ancak o zaman insan zgr z-isteme ile, yani bir bilge
olarak kendini harekete verebilir ve ona tabi olabilir3." Bu inanc paylamak belki
gtr. Dnyann kendisinde bilgelik olmakszn, insann kendi yaamn "bilgece"
dzenliyebilmesi sylenebilir. Dahas bilgelik, insann dnyaya katt bir eydir.
Ama burada da yukardaki gibi yksek bir merciye bavurulabilir ve bilgelik dnya
sayesinde teminat altna alnabilir; tpk Schelling'in yapt gibi.
Schelling felsefesinin ethik karakteri, onun sanat felsefesinde estetik bir karakterle talanr. Bu talanmay aklamak iin genellikle Schelling felsefesine ok ksa
bir bak atmak istiyoruz. O, felsefenin devini bir ikilem olarak ortaya koyar: "Ya
nesnel olan, ilk olan yaplr ve onunla uzlaacak bir znel olann ona nasl varaca
sorulur22." Bu soru, deneyin olanan aratran doa felsefesinin devidir. Byle bir
felsefe teorik felsefe diye adlandrlr. kinci durum udur: "Veya znel olan ilk olan
yaplr ve dev udur: onunla uzlaacak bir znel olann nasl kfi gelecei23." Bu
devi stlenen felsefe, zgr eylemin olanan aratran transzendental felsefedir.
Ama hem doa felsefesi hem de tranzsendental felsefe bilginin bir esini alp
dierini gzard ettii iin, onlar zne-nesne uygunluunu, yani hakiki bilgiyi tek
balarna aklayamazlar. Teorik ile pratik felsefenin, zne ile nesnenin birletii,
sz edilen ikilemin zld yer, Schelling felsefesinin en yksek noktasn
gsterir. Bu da Schelling'in szleriyle "felsefenin btn kubbesinin kilit ta olan 24 "
20
21
22
23
24

SW
SW
SW
SW
SW

II, III. 202.

II, III, 203.
I, 111, 340.
I, III, 341.
1. III, 349.

44

FELSEFE DNYASI

sanat felsefesidir. Bu sanat felsefesi onun varlk kavrayna dayanr. Bu banty

gstermek iin u szler, sanrm iyi bir rnektir: "Sanatn biimleri, mutlak olanda
25

veya kendilerinde nasl iseler yle olan eylerin biimleri olmaldrlar ." Schelling
gzellik iin de yksek bir merciye ihtiya duyar, tpk bilgelik iin oludu gibi. Bu
da ayn mercidir: Tanr. O, yle der: "Btn sanatn dorudan doruya ash-kk
Tann'dr. [...] Tann idelerin kaynadr. [...] mdi ama sanat ilk-rneklerin tasviridir,
o halde Tann'nn kendisi btn sanatlarn dorudan doruya asli-kk, son
olanadr; O'nun kendisi btn gzelliin kaynadur26."
Felsefeyi "idelerin veya eylerin ebedi asli-kklerinin bilimi 2 7 " olarak gren
Schelling, idenin-doruluk, iyilik ve gzlellik-28 birliini arar; tpk Yunan filozoflar gibi ve btn zamanlarn filozoflar gibi.

25
26
27
28

SW I, V, 388.
SW I, V, 386.
Krsl. SW I, V, 225.
Krsl. SW I, V. 382.