Einsteinn Gravitasyon Kuramnn nmzdeki On Yl

Prof. Dr. Metin Grses

TBA Asli yesi
gurses@fen.bilkent.edu.tr
Geen ubat ay iinde [2004], Trkiye Bilimler Akademisi (TBA) bizleri
zzet Baysal niversitesi yerlekesinde iki gn sreyle misafir ederek, Temel
Bilimler (Matematik, Fizik; Biyoloji, Kimya, Yer Bilimleri ve Astrofizik)
alannda 2023 ylna dek ne tr gelimeler olabilir amacyla Trkiyede ilk defa
bir Temel Bilimler ngr almas yaptrd. Bu almann sonular henz
yaynlanmad. Ancak belirtelim ki, bu dnem iinde Trkiyeden bir
matematikinin Fields madalyas ve bir fizikinin de Nobel dl alacaklar
ngrld. Bu ngrler gerekleir ya da gereklemez tartlr ama baz
gelimeler var ki bunlarn gereklemesi artk ok yaknmzda.
Yirminci yzyln ilk eyrei Fizikin altn dnemi idi. Einsteinin genel
grelilik kuram ve kuantum mekanii bu dnemde icat edildi. Fizikin en
derinlerini ve en uzaklarn ilgilendiren bu kuramlarda baz ngrler kuramsal
olarak ortaya atlmt. u ana kadar yaplan deneyler her iki kurama da Hayr
demedi. Epey bir sredir kuantum fiziini ve genel grelilik kuramn test
edecek yeni deney projeleri srmektedir. Bunlarn bir tanesi, kuantum
mekaniinin ileri bir safhas olan elektromanyetik ve zayf etkileimleri
birletiren standart teoriyi ilgilendiren ve 2007 ylnda CERNde yaplacak olan
LHC-proton-antiproton hzlandrcsndaki yksek enerji fizii deneyi.
Sabrszlkla beklenen bu deney ile, Higgs skalar parac ve spersimetri gibi
baz nemli sorularn cevaplar bulunacak. Bylece Salam-Weinberg-Glashow
tarafndan ina edilen standart teori iyice glenmi olacak. Umarm bir uzman
arkadamz ileride bu konuda bizi Gncede aydnlatr. Ben, bu ksa yaz
erevesinde, nmzdeki on yl iinde (belki de 21. yzyln ilk eyreinde)
nemli gelimelere yol aabilecek ve yeni bir altn dnem diyebileceimiz
gravitasyonel dalga, gravitasyonel ma alanndaki gzlemlerle ilgili
gelimeleri zetlemeye alacam.
Einsteinn gravitasyon kuramnn temeli, 19. Yzyl Alman matematikileri
Gauss ve Riemannn gelitirmi olduu geometriye (Riemann geometrisi) ok
baldr. En basit Riemann geometrisi, Minkowski geometrisi olarak bildiimiz
dz bir geometridir. zel grelilik kuram bu geometri zerine kuruludur. te,
bir taraftan zel grelilik kuramnn baars te yandan Newton fiziinin
aklayamad gezegenlerin yrnge eksenlerinin kaymas problemi, Einstein
genel grelilik kuramnn inasna gtrd. 1915 ylnda gelitirilen genel
grelilik kuram, yalnz bahsedilen problemi zmedi. Ancak, Newton fiziinin
zemeyecei pek ok olayn da zmlerinin ipularn verdi, yani yeni
ngrlerde bulundu. Bunlardan bir tanesi de n sapmasdr. 1919 ylnda bu
sapma llmt. O gnk deney sonucu ile ngrlen sapma arasndaki fark
%15 civarndayd; ama imdi binde birler civarndadr. Sonradan yaplan dier
deneyler, Einsteinn genel grelilik kuramnn btn ngrlerini onaylad.
Yalnz gne sistemi iinde yaplan bu gzlemler Einsteinn genel grelilik
kuram ile sonradan tretilen gravitasyon kuramlarn birbirlerinden ayrmakta
yeterli olamad. Bu nedenle gravitasyonel dalga gzlemleri nemlerini
korumaktadrlar. Aslnda, dolayl da olsa gravitasyonel ma, Taylor ve Hulse
tarafndan 1974te gzlendi. ift yldzlarda dnme periyodunda (gravitasyonel

madan dolay) azalma olaca ngrlmekteydi. Taylor ve Hulse, kendilerini

1993 Fizik Nobel dlne gtrecek olan PSR 1913+16 ift atarcasndaki
lmleriyle bunu kantladlar. Ancak henz gravitasyonel ma dorudan
gzlemlenemedi.
Gravitasyonel dalgalar, elektromanyetik dalgalar gibi kayna oluturan atom
ve elektronlarn hareketinden dolay deil, kaynan btn halinde (dzgn
olmayan) hareketinden doar. Dolaysyla gravitasyonel dalgalar,
elektromanyetik dalgalardan deiik olarak kaynan izlerini de tar. Buna
rnek olarak karadeliklerin iyi bir gravitasyonel dalga yayc olduklar
bilinmektedir. Gkada merkezlerinde ktleleri ok fazla (binlerce gne
ktlesine sahip) olan karadelikler olduu gibi, gkadalarda dank ekilde
bulunduu bilinen pek ok (birka gne ktleli) karadelikler de bulunmaktadr.
Gravitasyonel dalga, bu yldzlarn deiik zelliklerinin de ortaya
karlmasnda ve izlenmesinde ok nemli rol oynayacaktr. Dier taraftan
elektromanyetik ma (kozmik mikrodalga fon mas) ve ekirdek fizii
sayesinde Byk Patlama Modeli erevesinde evrenin ilk 3 dakikasndan
sonrasnn nasl gelitiini anlayabiliyoruz. Eer lebilirsek, gravitasyonel
dalgalarla, evrenin ilk ime anna (10-24sn) kadar olan ksmn da
anlayabileceiz.
Gravitasyonel dalga gzlemleri Weberden (1960) bugne kadar pek ok
deney grubunun ilgisini ekmitir. Dar bir frekans aralnda alan ubuk
eklindeki alimunyum antenlerle yaplan deneyler, hi bir zaman istenilen
hassasla ulaamad. Bunun nedeni, gravitasyonel etkilemenin ok zayf
olmasdr. Kyaslamak gerekirse, elektromanyetik ve gravitasyonel etkiler
arasndaki oran 1040 civarndadr. Bundan dolay, rnein iki elektron arasndaki
etkileim ele alndnda gravitasyonel etki ihmal edilebilir. Bu nedenle,
teknolojinin de gelimesi ile birlikte gravitasyonel dalga gzlemi iin gereken
hassaslkta yeni antenler gelitirildi. Bunlar L tipi lazer antenleridir (lazer
interferometreleri). Aslnda bu tip antenler yeni deildir. lk olarak Michelson
Morley (1887) tarafndan, n farkl ynlerde hznn ayn olup olmadn
anlamak amacyla kullanlan bu dzenei, bugn gravitasyonel dalga anteni
olarak kullanan pek ok gzlem grubu bulunmaktadr. Bunlar LIGO (ABD, iki
yerde Livingston (LA) ve Hanfordda (WA)), GEO600 (ngiliz-Alman ortak,
Hanoverde), TAMA300 (Japonya, Tokyoda) gzlem gruplardr. Bu gruplar
bir a oluturarak ilk gzlemlerini ayn zaman aralklarnda 2002 ve 2003
balarnda yaptlar. Ayn anda veri almann pek ok yarar vardr. Bunlarn
banda ise kaynan konumunun tesbitindeki teknik kolaylklar ve sonulara
gvenirlik gelir. talyan-Fransz ortak anteni olan VIRGO (Pisada) ve AIGO
(Avustralya, Perth) da ayn ilkeyle alrlar ve yaknda bunlarn da aa
katlmas beklenmektedir. LIGO ve GEO600n ayn zamanda yaptklar ilk
gzlem, Science 1 (S1), bir gzlemden ok hem gruplar aras egdm
salamak hem de ayn zamanda bir hassaslk lm almasyd. S1in
sonular 2004 n balarnda yaymland. Her grup, kendi deneyinin verilerini
ve lm hassasln bu yaynlarda ilan etti. Bu deneylerde, gravitasyonel
dalga gzlenmesi beklenmiyordu ve neticeler de beklendii gibi bu ynde oldu.
Science gzlemleri devam etmektedir, S2, S3, vs.
L tipi antenlerde, Lnin iki kolunda (uzun vakum tplerde), keden her ikisi
de kadar uzaklkta olan ve bolukta serbeste sallanan aynalar bulunmaktadr.
Kede ise, lazer n iki kola yanstan ayrc bulunmaktadr. Gravitasyonel
dalga, bir ortamdan geerken zayf da olsa her tr maddeyi etkiler ve cisimler

aras uzaklklar deitirir. Bu ok kk bir etkidir. Eer, bir ekilde h

gravitasyonun (birimsiz) etkisini gsteriyorsa, ayna uzaklklarnda llecek
byklk =h dir. Lazer nlar ile bu uzaklk llebilir. Hangi kaynaktan
geldiine bal olarak hnin saysal deeri farkldr. Dolaysyla llecek olan
ayna uzaklk farklar, , gravitasyonel dalga kaynan belirleyecektir.
Gravitasyonel ma yapmas beklenen gk olaylarndan bazlar, ntronntron, ntron-karadelik ve karadelik-karadelik gibi ift yldzlarnn birlemesi,
birinin dierini yutmas ve arpmasdr. Bu olaylarda beklenen h deerleri 1021
ile 10-22 arasndadr. Bunlar dnda gzlenmesi dnlenler, spernova ve
yldz patlamalarnda (ve doumlarnda), evrenin balangcnda oluan
gravitasyonel malardr. lk gzlemde, S1de, st snrlar ortaya kmtr.
rnein patlama tr astrofizik olaylarnda ortaya kan gravitasyonel dalgalar
iin h < 5 x 10-17, PSRJ1939 gibi periyodik kaynaklardan gelen dalgalar iin ise
h < 2x10-22dir. Livingstondaki (ABD) interferometrenin kollar 4 kilometre
uzunluundadr, dolaysyla, rnein bir karadelik-karadelik arpmasndan
oluan gravitasyonel dalga gzlemi iin aynalarda =10-17 cm mertebesinde
deiimlerin llmesi gerekmektedir. Bu ok kk bir uzaklktir ama yeni
teknolojilerle bu mertebedeki deiimleri lmek mmkn olabilecektir.
LIGOnun gelimi hali olan, sismik ve termal titreimlerden daha ok arnm
ve hassasl 104 kat artrlm ileri LIGO interferometresinin 2-3 yl iinde ina
edilmesi beklenmektedir. Bylece, ilk ciddi gravitasyonel dalga gzlemleri
2006 ylndan sonra yaplabilecektir. Dikkat edilirse cisimler aras uzaklk ne
kadar fazla olursa, llecek olan byklk de o oranda artmaktadr. Bundan ve
baka nedenlerden (sismik ve termal titreimlerden arnmak gibi sebeplerden)
dolay, 2020 ylna kadar inas planlanan uzay interferometresi, LISA yeryz
laboratuarndaki interferometrelerden ok daha fazla hassas olacaktr. L tipi
interferometrelere benzer ekilde dnlen LISAnn her kesinde bir uydu
bulunacak ve aralarndaki uzaklk onmilyon kilometre civarnda olacaktr. Bu
sayede, ok kk frekans bandnda da veriler alarak, kendi gkadamzdaki ve
yakn gkadalardaki gravitasyonel dalga kaynaklar daha hassas bir ekilde
tesbit edilebilecektir.
Bu deneyler ile gdlen tek ama gravitasyonel dalga tesbiti deildir.
Einsteinn gravitasyon kuramnn dier ngrleri de test edilecektir. Bunlarn
bazlar daha nceden test edilmi olsalar da, hem hassasln artrlmas hem de
kuramn doruluunun kesinlemesine nemli katklar salanacaktr. Dier
taraftan, Gne Sistemi ii olaylarda u ana kadar test edilen gravitasyonel
etkiler Newton sabiti (G) mertebesindeydi. Lazer interferometreler sayesinde G2
mertebesindeki etkilerin de gzlenebilmesi mmkn olacaktr. Bu yeni etkilerin
ortaya karlmasnn yannda baz gravitasyon kuramlar da geerliliklerini
yitireceklerdir. Ayrca, Kip Thorneun da ne srd gibi, nmzdeki on
yllar iinde yaplacak olan bu gzlemler sonucunda u an kestiremediimiz ve
elektromanyetik dalgalar yoluyla gzlemleyemediimiz srpriz gk olaylaryla
da kar karya kalabiliriz.
____________________________________________
Kaynaklar
Kip S. Thorne, Probing Black Holes and Relativistic Stars with Gravitational
Waves: arXiv: gr-qc/9706079
Bernard F. Schutz, Gravitational Radiation: arXiv: gr-qc/0003069

LIGO nun web adresi : http://www.ligo.caltech.edu Buradan ayrca GEO,

TAMA gibi dier ilgili balantlara da erimek mmkndr.
GEO nun web adresi http://www.geo600.uni-hannover.edu.ge. Ayrca
http://www.astro.cf.ac.uk/misc/relativite adresinde ayrntl bilgi bulunabilir.
Genel grelilik iin ilgin bir site:
http://www.math.ucr.edu/home/baez/relativity.html