T.C.

DOKUZ EYLL NVERSTES

MHENDSLK FAKLTES
MAKNA MHENDSL BLM

KALIPILIK VE METAL EKLLENDRMEDE FARKLI

MALZEMELERN GERLME ANALZ

BTRME PROJES

AL SEZER
MER FARUK KARAOLANLAR

Projeyi Yneten
Do. Dr. Cesim ATA

Haziran 2012
ZMR

TEZ SINAV SONU FORMU

Bu alma / / . gn toplanan jrimiz tarafndan BTRME PROJES

olarak kabul edilmitir.
Yaryl ii baar notu 100 (yz) tam not zerinden ( .. ) dir.

Bakan

ye

ye

Makine Mhendislii Blm Bakanlna,

.. numaral jrimiz tarafndan / / . gn
saat da yaplan snavda 100 (yz) tam not zerinden . almtr.

Bakan

ye

ye

ONAY

TEEKKR

Kalplk ve Metal ekillendirmede Farkl Malzemelerin Gerilme Analizi hakknda

hazrlam olduumuz bitirme projesinde bize derslerde temel ve ileri dzeyde verdii
bilgilerle yardmc olan desteini esirgemeyen Do. Dr. Cesim ATA a teekkr bir bor
biliriz.

Dokuz Eyll niversitesi Makina Mhendislii blm retim yesi Yrd. Do. Dr.
Yusuf ARMANa, ayrca deerli arkadamz Faruk TAKESENe ve bugnlere ulamamz
salayan, bizi yetitiren ailemize teekkr ederiz.

Ali SEZER
mer Faruk KARAOLANLAR

II

ZET

Proje kapsamnda lkemizde daha nce aratrma almalar ve retimi fazlaca

yaplmam olan Kalplk ve Metal ekillendirmede Farkl Malzemelerin Gerilme Analizi
yaplmtr.

lkemizde bu konuda pek ok pratik bilgiye sahip olunmasna ramen teorik olarak
analiz yaplmamaktadr. Kalplarn hazrlanmas pahal bir ilem olduundan bu analizlerin
nceden yaplmas ve sonular olumsuz olacak kalplarn hazrlanmasnn nlenmesi,
gereksiz masraftan kanmak iin gereklidir. Bu sebepten ANSYS 12.1 yazlmnn LSDYNA modu ile gerilme analizleri yaplmtr.

III

NDEKLER

Sayfa
indekiler .......................................................................................................................... IV
ekil Listesi.IX

Blm Bir
GR

1.1.Giri ............................................................................................................................... 1

Blm ki
SOUK EKLLENDRME

2.1. Tel ekme .................................................................................................................... 2

2.1.1. Tel ekme Tezgah ................................................................................................ 3

IV

2.1.2. Seri nce Tel ekme Tesisinin zellikleri . 3

2.1.3. Tel ekme lemi Aamalar .................................................................... ..4
2.1.4. Tel ekme Prosesinin zellikleri ............................................................. ..4
2.1.5. Tel ekme Kalb ..................................................................................... .5
2.2. Eme Bkme ................................................................................................................. 7
2.3. Dorultma ..................................................................................................................... 8
2.3.1. Dorultma Aralar ................................................................................................ 8
2.3.2. Dorultma in Kuvvet Uygulama Noktalar ........................................................ 10

Blm
KALIPILIK

3.1.Kalpln Tarihi .........................................................................................11

3.2.Kalplk le lgili Tanmlar ve Kalp eitleri ......................................... .13
3.3. Kalplk Alanlar ....................................................................................................... 16
3.3.1. Sac Metal Kalplar .............................................................................................. 16
3.3.1.1. Sinterleme Kalplar ..................................................................................... 16
3.3.1.2. Presle ekil Verme ....................................................................................... 16
3.3.1.3. Enjeksiyon Kalplar..................................................................................... 17
3.3.1.4. Kokil Kalplar ............................................................................................. 17
3.3.1.5. Ekstrzyon Kalplar .................................................................................... 17
3.3.1.6. Haddeler ...................................................................................................... 18
3.3.2. Plastik ve Kauuk Kalplar.................................................................................. 18
3.3.2.1. Enjeksiyon Kalplar..................................................................................... 18

3.3.2.2. Ekstrzyon Kalplar .................................................................................... 19

3.3.2.3. iirme Kalplar...19
3.3.2.4. Vakum Kalplar .......................................................................................... 20
3.3.2.5. Piirme Kalplar .......................................................................................... 20
3.3.3. Cam Kalplar ...................................................................................................... 20
3.4. Kalplk Teknolojileri ............................................................................................... 21
3.4.1. Teknolojiler..21
3.4.1.1. Hassas Dkm Teknolojisi..............................................21
3.4.1.2. Silikon Kaplama Teknolojisi ................................................................... 22
3.4.1.3. Sinterleme Teknolojisi............................................................................. 23
3.4.1.4. Talal malat Teknolojisi ........................................................................ 23

Blm Drt
ANALZ YAPILAN MALZEMELERN GENEL ZELLKLER

4.1. Alminyum...24
4.1.1. zellikleri.24
4.1.2. Tarihe..24
4.1.3. Doada Bulunuu ........................................................................................ 25
4.1.4. Gvenlik nlemleri ............................................................................................. 28
4.1.5. Kimyas ............................................................................................................... 28
4.1.6. Kullanm Alanlar ................................................................................................ 30
4.2. Bakr ........................................................................................................................... 30
4.2.1. Kullanm Alanlar ................................................................................................ 31
4.2.2. Bakr Standartlar................................................................................................. 32

VI

Blm Be
ANSYSTE OLUABLECEK HATALAR

5.1. ANSYSe Giri.....37

5.2. Yrtlma Problemi.....37

Blm Alt
ANSYS 12.1 YAZILIMI LE GERLME ANALZ

6.1. LS-DYNA altrlmas......43

6.2. Analiz Tipinin Belirlenmesi.........43
6.3. Kaytl Veri Tabannn arlmas......44
6.4. Malzeme zelliklerinin Belirlenmesi......45
6.5. Sabit Atanmas.....46
6.6. Malzemenin Mekanik zelliklerinin Girilmesi.......47
6.6.1. Erkek Kalbn zelliklerinin Girilmesi........47
6.6.2. Sac Levhann zelliklerinin Girilmesi.........48
6.6.3. Dii Kalbn zelliklerinin Girilmesi...........49
6.7. Mesh (Elemanlara Ayrma)..........49
6.7.1. Erkek Kalbn Meshlenmesi.........49
6.7.2. Sac Levhann Meshlenmesi..........51
6.7.3. Dii Kalbn Meshlenmesi............52
6.8. Paralarn Oluturulmas..........53
6.9. Srtme Yzeylerinin Tanmlanmas...........53

VII

6.10. Erkek Kalbn Hareketi le Zaman Erisi Arasndaki Dzenin Tanmlanmas..54

6.11. Yklemenin Yaplmas...........56
6.12. Ykleme Erisinin izdirilmesi.............57
6.13. zm Seeneklerinin Girilmesi........57
6.14. zmn Yaplmas...........57
6.15. Sonularn Okutulmas...........58

Blm Yedi
SONU

7.1. Alminyum le Yaplan Deerlendirmenin Sonucu.....59

7.2. Bakr le Yaplan Deerlendirmenin Sonucu.......60

Kaynaklar
Kaynaklar....61

VIII

EKL LSTES

Sayfa
ekil 2.1. Tel ekme Hatt ................................................................................................... 3
ekil 2.2. Kalp .................................................................................................................... 6
ekil 2.3. Tel ekme ............................................................................................................ 7
ekil 2.4. Bkme .................................................................................................................. 8
ekil 2.5. ekiler ................................................................................................................ 9
ekil 2.6. Tokmaklar ............................................................................................................ 9
ekil 2.7. Dorultma Altlklar ........................................................................................... 10
ekil 2.8. Dorultma Pleytleri ............................................................................................ 10

ekil 3.1. Yunanllarn Gelitirmi Olduklar Kalp Formatlar ........................................... 12

ekil 3.2. Silikon Kalp Kullanmna Dair Bir rnek .......................................................... 23
ekil 3.3. Sinterlemenin 4 Safhas ...................................................................................... 23

ekil 4.1. (Al) Alminyum ubuunun Kaznm Yzeyi................................................... 25

ekil 4.2. lenmemi Bakr ................................................................................................ 31
ekil 4.3. %99.95 Saflkta Bakr ........................................................................................ 32

ekil 5.1. Kalplarn ve Parasnn ki Ayr Grnm ................................................... 37

ekil 5.2. Deformasyondan Sonra Parasnn Elemanlar ................................................ 38
ekil 5.3. Paras in Genleme Enerjisi ve Kinetik Enerji Erileri .................................. 39
ekil 5.4. Paras Malzemesi Akma Erisi ..................................................................... 40
ekil 5.5. Paras in Genleme Enerjisi ve Kum Saati Enerjisi Erileri .......................... 41
ekil 5.6. Parasnn stten Grn ............................................................................ 42
ekil 5.7. Paras Yaknlalm Alttan Grnler .......................................................... 42

IX

ekil 6.1. LS-DYNA'nn altrlmas ............................................................................... 43

ekil 6.2. Analiz Tipinin Belirlenmesi ................................................................................ 44
ekil 6.3. Kaytl Veri Tabannn arlmas ..................................................................... 44
ekil 6.4. Malzeme zelliklerinin Belirlenmesi .................................................................. 45
ekil 6.5. Element Formulation Seimi ............................................................................... 46
ekil 6.6. Sabit Atanmas ................................................................................................... 46
ekil 6.7. Erkek Kalbn Malzeme zelliklerinin Girilmesi ................................................ 48
ekil 6.8. Sac Levhann Malzeme zelliklerinin Girilmesi ................................................. 48
ekil 6.9. Dii Kalbn Malzeme zelliklerinin Girilmesi ................................................... 49
ekil 6.10. Erkek Kalbn Mesh lemi in Seilmesi ......................................................... 50
ekil 6.11. Erkek Kalp in Ke Uzunluu Girilmesi ....................................................... 50
ekil 6.12. Meshlenecek Yzeylerin Seilmesi ................................................................... 51
ekil 6.13. Meshlenmi Erkek Kalp ................................................................................... 51
ekil 6.14. Sac Levhann Meshlenmesi ............................................................................... 52
ekil 6.15. Sac Levhann Meshlenmi Hali ......................................................................... 52
ekil 6.16. Dii Kalbn Meshlenmesi ................................................................................. 53
ekil 6.17. Para Oluturulmas .......................................................................................... 53
ekil 6.18. Temas Yzeylerinin Belirlenmesi ..................................................................... 54
ekil 6.19. Parametre Tablolarnn Oluturulmas ............................................................... 55
ekil 6.20. Zaman ve Hareket Deerlerinin Girilmesi ......................................................... 55
ekil 6.21. Ykleme Seeneklerinin Girilmesi .................................................................... 56
ekil 6.22. Ykleme Durumu ............................................................................................. 56
ekil 6.23. Ykleme Erisi ................................................................................................. 57
ekil 6.24. Sonularn Okutulmas ..................................................................................... 58
ekil 6.25. Gerilmelerin Analizi ......................................................................................... 58

ekil 7.1. Alminyum Sonucu ............................................................................................ 59

ekil 7.2. Bakrn Sonucu ................................................................................................... 60

BLM BR

GR

1.1. Giri
Proje kapsamnda yaplan analizler lkemizde pek yaplmayan analizlerdir. Dnya
zerinde ise baz rnekleri mevcuttur. Projenin yaplmasndaki ama ileride kalplkla
metal ekillendirme konusunda almak istememizdendir. Eer bu analizlerin kullanmn
yaygnlatrabilirsek, gereksiz kalp masraflarnn nne geerek hem kendimiz iin, hem de
lkemiz iin yararl bir alma yapm oluruz.

Makine Mhendisliinde meydana gelebilecek hatalarn ve karlalabilecek zorluklarn

nceden tespiti nemlidir. Bir retim hatasnn simlasyonunun yaplmas, sorunun
simlasyon yardm ile zlmesi yolunda nemli bir balang noktasdr. Bu almada
eksplisit zm ynteminin sac metal ekillendirme ilemlerinde meydana gelen gerilmelerin
tespiti yaplmtr. almada eksplisit zc olarak LS-DYNA kullanlmtr. Bu yazlm
kullanlarak sacta yrtlma ileminin simlasyonu yaplmtr. Yaplan karlatrmalar
sonucu, eksplisit zm ynteminin sac metal ekillendirme ilemlerinde meydana gelen
gerilmelerin tespiti konusunda baarl olduu sonucuna varlmtr.

BLM K

SOUK EKLLENDRME

2.1. Tel ekme

Tel ekme ileminde metal ekillendirilirken s uygulanmad iin souk ekilendirme
olarak adlandrlmaktadr. Ancak, tel daha kk aplara ekilirken souk ekillendirmeye
bal olarak kangal demirinin zellikleri deiirken scaklk da artmaktadr. Tel ekme ilemi
iin, ekme makinesi, tel, yalayc ve matris gereklidir.

Tel ekme prosesi, byk aptaki teli (filmain) plastik deformasyona maruz brakarak
daha kk aplara ekilmesidir. Tel istenilen apa drlmesi iin hadde ad verilen sert
maden ekirdekler kullanlr. Tel kesitleri genellikle daireseldir. Ancak kare altgen
kesitlerde ekilebilmektedir. Dairesel kesitli ubuklar ekilerek cvata, saplama gibi
elemanlarn retiminde kullanlrlar. Dolaysyla daha byk kesit artrrlar. Teller ise
kablo, yaylarn retiminde kullanlrlar. Daha kk kesit artrrlar. Tel ve ubuk ekme
rnleri: elik tellerin hammaddesi filmain olurken demir d tellerin hammaddesi
ekstrzyon rn ubuklardr.

ekme ilemi yalama bakmndan kuru ve slak olmak zere ikiye ayrlr. Kuru ekmede
gres veya sabun tozu kullanlrken, slak ekmede sv ya kullanlr.5 mm den kk teller
yalnzca ekme yolu ile elde edilirken 5mm den byk teller scak haddeleme ile elde
edilirler. Haddeleme usulnde ilk ama haddelenen malzemeyi sktrmak yani daha youn
hale getirmektir. Bu suretle bunker ve buna benzer boluklar giderilir veya azaltlr. Ayn
zamanda malzemedeki cruf birikintileri dar atlr. kinci ama malzemeyi daha kk bir
kesite sahip hale getirmektir. Bylece ekik hanede dklen ham bloklar; haddeler arasndan
geirilerek, istenilen i ve d dzgnlkte ve teknikte kullanlabilir formlarda sekili kesitler
haline getirilir. Bu ileme haddeleme diyoruz.

2.1.1. Tel ekme Tezgah

ekilde grlen tezghta bir ekme arabas ucu sivriltilen teli matris deliinden geirilip
zel kskacn eneleri arasnda sktrdktan sonra ekmeye balar. ekme arabas mekanik
veya hidrolik olarak hareket eder. Bylece ekme ilemi gerekleir.

ekil 2.1 Tel ekme Hatt

2.1.2. Seri nce Tel ekme Tesisi'nin zellikleri:

- Ana gvde, ekme tamburu, temel ve elmas aynas ince taneli demir dkmden imal
edilmitir.
- ekme tamburu ve elmas aynas su soutmaldr.
- Dililer fosforik tuntan, helezon dililer yksek karbonlu eliktendir.
- 2.2 mm, 1.4 mm'lik veya 2 mm'ye kadar ivi ubuklardan teli ekilebilmektedir.
- Dikenli tel ve tel rg teli gibi tel cinslerini de ekilebilmektedir ancak bunun retimi
yaplmamaktadr.

2.1.3. Tel ekme lemi Aamalar:

1.Adm: nce kangal halinde hammadde filmainler olarak getirilir. zerleri pasl olduu
iin, bu paslarn giderilmesi gerekir. Pasl haldeyken ekme yaplrsa kalp anmas
meydana gelir. Ayrca kan rnn yzeyinde kusurlar oluur. Pas ya mekanik yolla ya da
kimyasal yolla giderilir. Mekanik yolla pas gidermede birbirine dik iki makara zerinde
kvrlan telin yzeyindeki oksit atlatlr. Daha sonra tel metal fralar arasndan geirilerek
temizlenir. Dier bir mekanik yntem ise metal bilye pskrtmektir. Bylece pastan
kurtulurmu olunur.

Mekanik Pas Giderici: Kimyasal ilemle oksit giderme ise slfrik asit (H2SO4) ve
hidroklorik asit (HCl) banyolarnda yaplr. Filmain kangallar asit banyolarna daldrlr.
Pas tabakasnn kalnlna ve banyonun asitlik derecesine gre belli bir sre banyoda
tutulur. Banyoda fazla kalrsa asitteki hidrojen elie nfuz eder ve elii krlgan yapar.
Banyodan gereinden az kalrsa pas kmaz.

2.Adm: Ykama lemi: Banyodan kartlan kangallar scak veya souk suda iyice
ykanarak asit kalntlarndan temizlenir.

3.Adm: Kire banyosuna Daldrma: Kire banyosuna daldrlan kangallar bylece son
asit kalntlarn da kirele ntralizenmi olurlar. Bu yzey paslanmalarna engel olur. Bazen
fosfat banyosuna da daldrlrlar. Bylece korozyona kar iyi bir koruyucu tabaka elde edilir.

4.Adm: Kireli veya fosfatl filmainler su ile tekrar ykanrlar ve 100 C lik frnlarda
kurutulurlar. Bylece filmainler ekime hazr hale getirilir.

2.1.4. Tel ekme Prosesin zellikleri:

1-Tel ekildii haddenin lsn alr.
2-Tel uzar, ap klr.

3-Tel daha kk aplara birden daha fazla haddeden geerek ular.

4- Tel souk ekim sonunda zellikleri geliir.

Tel ekmede Yalama: Souk tel ekme ileminde genellikle kuru ekme yaplyorsa toz
eklinde sodyum sabunu ierisinden tel geirilir ve bylece yalanm olur ya da slak ekme
yaplyorsa tel sv yan ierisinden geirilir. Islak ekme sadece 0,5 mm den ince tellerde
uygulanr. Baz metallerin souk ekilmesinde yalama aadaki ekildedir.

rnek Kullanlan Ya
Alminyum ekmede Mineral Ya
Bakr ekmede Mineral Ya
Nikel ekmede Mineral Ya + Klorine parafin
Karbonlu elik ekmede Sabun
Paslanmaz elik ekmede Oksalat kaplama + Sabun +Kalorine parafin + Mineral Ya

2.1.5. Tel ekme kalb:

Byle bir kalp aada grlmektedir. Kalp 4 ksmdan olumaktadr.
1.Giri
2.Konik Ksm
3.Silindirik Ksm
4.k Ksm

ekil 2.2. Kalp

Giri ksmnda telin hasar grmemesi iin keskin bir kenar bulunmamaldr. Kalbn bu
ksm genelde parlatlr fakat bunun pratikte bir faydas yoktur.

Konik ksm tam bir doru ve yzeyi kusursuz olmaldr. ekme kuvvetinin minimum
olduu en uygun kalp as radyan olarak hesaplanabilir. Bu a 6 ile 15 arasnda alnr.

Silindirik ksm da tel ekme gerilmesi hafife ykselir. Bunun az da olsa sakncas
olmasna ramen faydas ok daha fazla olduundan nemsiz kabul edilir. Matris
anmasnn az olmas, geri yaylanma etkisinin kk olmas bu tip faydalardandr. Silindirik
ksmn uzunluu kuru yalayc kullanlyorsa k apnn yars kadar sv yalayc
kullanlyorsa k apnn drtte biri kadar olmaldr.

k ksm ekilen malzemenin kalptan rahata kmasn salayacak ekilde a geni

tutulabilinir.

ekil 2.3. Tel ekme

Kalp malzemeleri olarak;

Alaml takm elikler: rnek olarak 145 V12, 140 Cr V1, X130W5, 145 Cr6, X210
CrW12 elikleri ubuklarla profillerin ekilmesinde,
Dkme elikler: G-X270CrV15, G-X250cRWV26 Scak ekme ilemlerinde,
Sert Metaller (Wolfram karbr ve kobalt esasl): Tellerin ekilmesinde,
Elma: ap 5 m 1,5 mm arasndaki ok ince tellerin ekilmesinde kullanlr.

2.2. EME BKME

Metallerin s yardm olmadan ve tala kaldrmadan, kalc biim deiimine (plastik
ekil deiimine) urayacak ekilde, eme kuvvetleri altnda, ekil deitirmesine bkme
denir. paralarnn tasarlanmas ve retilmesinde deiik ilemler uygulanabilir.
(markalama, kesme, delme, kaynak v.b.) Bu ilemlerden biri de bkme ilemidir. Saclarn,
ii dolu malzemelerin ve boru profillerin eme-bkme ilemlerini elik eya, dekoratif
demircilik, makine imalat, elik yap gibi birok sektrde grmekteyiz.

Bkme ilemi: parasn deiik ekillerde retmek, ince saclara ekle bal olarak
dayanm kazandrmak amac ile yaplr.

ekil 2.4. Bkme

2.3. DORULTMA
Eilmi, bklm ya da burulmu paralar, eitli ara ve gerelerden faydalanarak elde
veya makinelerde dzeltme ilemine dorultma denir.

Metal paralarn imalat, nakli ve depolanmas srasnda eilme, bklme, arplma,

ekme gibi hasarlar oluabilir. Bu gibi olaylarn giderilerek paralarn eski haline getirilmesi
yani dzeltilmesi gerekir. Bu ilem dorultma ile yaplr. Bylece, para tekrar kullanlr, ie
yarar duruma getirilir. rnein, kaynak edilen parada grlen ekme ile parann
bozulmas, saclarn ilenmesinde deforme olmas, kk apl paralarn ilem esnasnda
eilmesi dorultma ile giderilir.

2.3.1. Dorultma Aralar

ekiler: Metal ileri atlyelerinde yaplan ilerde en nemli yeri tutan el aletlerinden biri
ekilerdir. Arlklar 100 ile 1500 gram arasnda deiir. ekiler elikten yaplm bir
gvde ve aa bir saptan ibarettir. Gvde ekline gre ekiler Alman, ngiliz ve Fransz
ekileri olarak e ayrlr. Bunlarn yannda zellikle sac dorultma ilemlerinde ve hassas
ilerde kullanlan dorultma ekileri vardr. eki gc ile yaplamayacak ilerde varyoz
kullanlr. En ok kullanlan ekilerden bazlar aada gsterilmitir.

ekil 2.5. ekiler

ekiler kullanlrken dikkat edilecek baz hususlar vardr. Bunlar:

eki, sapna salam takmal ve yerinden oynamamaldr. alma srasnda

frlamamas iin sapna kama aklmaldr.

eki sap ucundan tutulmal ve vurulacak yere ekicin taban paralel olmaldr.

Tokmaklar: ekilerle dorultma ilemi kk ve hassas paralar zerinde zedeleme,

bozma veya iz yapmalara sebebiyet verebilir. Bu gibi durumlarda ve daha az kuvvetle
yaplacak dorultma ilerinde tokmaklar kullanlr. Tokmaklarda, metal tokmaklar, aa
tokmaklar, plastik ve lastik tokmaklar olarak eitlere ayrlr. Metal tokmaklar genel olarak
bakr veya pirinten yaplrlar.

ekil 2.6. Tokmaklar

Altlklar: paralarndan bazlarnn dorultulmasnda, rs veya pleyt gibi dz

yzeyli aralar uygun olmayabilir. zellikle sac i paralarnn dorultulmasnda i
parasnn ekline uygun altlklar kullanlr. Bu altlklar, elikten yaplm, kullanm yzeyi
sertletirilmi ve keskin kenarlar pah krlarak dzeltilmitir. Altlklar, mengeneye
balanarak, rse taklarak, pleyt zerinde veya kendi halinde kullanlr. Aadaki ekilde
eitli altlk tipleri verilmitir.

ekil 2.7. Dorultma Altlklar

Dorultma Pleytleri: Pleytler, elik ubuklarn, yuvarlak demirlerin, lama demirlerin,

saclarn, ksa paralarn ve dorultma ilemi yaplacak dorultulmasnda kullanlan dz
yzeyli aralardr. Dorultulacak i paralar pleyt zerine konularak eki veya dier
dorultma aralar ile vurularak dorultma yaplr. Dorultma ilemi ayn zamanda, bu
pleytler zerine konularak kontrol edilir.

ekil 2.8. Dorultma Pleytleri

2.3.2. Dorultma in Kuvvet Uygulama Noktalar

Profillerde dzeltme ilemine, parann en az ekil bozukluuna uram ksmndan
balanr. Dorultma ileminde darbeler aa takoz veya uygun bir eki ile pleyt zerinde
uygulanr. Dorultma ileminde seilen vurma aletlerinin kullanlmas ilemin salkl
olmas iin nemlidir. Dzeltilecek malzemeye uygun kuvvet uygulanrsa dzeltme salanr.
Ar kuvvet uygulanrsa malzeme ezilir ve zerinde izler oluur. Uygulanan kuvvet az
olursa dzeltme salanamaz.

10

BLM

KALIPILIK

3.1. KALIPILIIN TARH

nsanlk aslnda ilk alardan itibaren kalp ad verilen takmn farknda olmutur. Tun
Devri ve Demir Devri olarak anlan tarih ncesi dnemlerde bile tatan oyma kalplarn ve
bir takm basit biimlendirme aralarnn kullanld bilinmektedir. M. 4000 yllarnda ilk
olarak dvlen malzemeler bakr, altn ve gm olmutur. M. 1500-700 yllarnda da
demir bronzdan silah, alet ve eitli donatmlar yaplmtr. Antik Yunanllar, kalpl,
evlerinde grsel bir ilgi yaratmak iin yzeyleri daha kk paralara ayrarak kullandlar.
Kalp grnleri genellikle elipslerden parabollerden ve hiper parabollerden meydana
geliyordu. Romallar, Yunanllarn kalplarn basite indirgeyerek kresel ekilleri temel
aldlar. Bu iki stil 8 klasik ekle dald.

11

ekil 3.1. Yunanllarn Gelitirmi Olduklar Kalp Formatlar

Ancak kalbn fonksiyonlarnn ve neminin tam olarak anlalabilmesi iin Endstri

Devriminin ortaya kt ve gelitii dnemlerin; yani XVIII. Ve IXX yzyllarn
gelmesinin beklenmesi gerekmitir. Bugnk manada apak boluuna sahip kalplar, ilk
kez XVIII. Yzyln sonlarnda yaplmtr. Bu dnemlerde seri imalat fikri olumu ve
yaygnlamaya balamtr. Daha sonra 1945 ylndan itibaren, kalp ekillendirmede
otomasyon uygulamalarna balanmtr. Seri imalatn gerei, sadece hzl ve belirli zaman
biriminde yaplan ok sayda imalat deildir. Ayn zamanda paralar arasnda l ve biim
taml bata olmak zere tm zellikler bakmndan eitliin salanmas ve yaplan imalatn
ekonomik olmas da en az bunun kadar nemlidir. u halde, tr ile biimlendirdii faz (kat
veya sv) ne olursa olsun, malzemeyi belirli biim ve boyutlar gsteren bir geometri iinde
sktrmak suretiyle i parasn oluturmak, mantkl ve pratik bir zm ekli olmaktadr.
mal edilen parann l ve biim tamlnn, en fazla kalp geometrisinin gsterebildii

12

hassasiyet derecesi kadar olabilecei: bunu hibir zaman aamayaca ak bir gerektir. u
halde, anlan geometrinin para iin talep edilecek maksimum l ve biim tamlnda
oluturulmasnn yannda; bu zelliklerini gerek ekillendirme srece ve gerekse belirli bir
imalat periyodu (says) esnasnda korumas gerekmektedir. te, kalp iin uygulanan
tasarm ve imalat evrelerindeki srekli gelitirme ve iyiletirme abalarnn tmnn anlam
bu son cmlede sakldr. Gelimi lkeler ile bu alanda son yllarda gelime salayan lkeler
bir yana, artk son birka yldr nc Dnya lkeleri ve Eski Dou Bloku lkeleri, ya da
bunlarn dnda kalan ve adlar bugne kadar sanayileme ile birlikte hi anlmam olan
baz lkeler bile Kalpl malat Teknolojileri konusunda varlarn yoklarn ortaya
koymaktadrlar.

3.2. KALIPILIK LE LGL TANIMLAR VE KALIP ETLER

Kalp ve Kalp genel olarak u ekilde tanmlanabilir: zde paralar istenilen l
taml snrlar ierisinde ve en ksa zamanda reten, malzeme sarfiyat ve insan gcnn
asgari dzeyde tutulmasna yardmc olan ve takm tezgahlar ile alabilen aygta kalp
denir. Bu aygtn tasarmn hazrlayan, yapmn gerekletiren ve altrabilen kiiye de
kalp denir. Bu aklamalardan sonra kalplk meslei genel olarak aadaki ekilde
tanmlanabilir: Seri retimi gerekletirilecek herhangi bir kalbn tasarmna, yapmna ve
altrlmasna olanak salayan, uygulamal eitim ve retim yntemlerini bir btn olarak
kabul eden meslek dalna kalplk meslei denir. Kalplk mesleini konu edinenler, en
azndan basit matematik ve tasar geometri kavramlarn, makine teknik resim izimini ve
okunuunu, markaclk ve lme bilgisini, btn takm tezgahlarnn kullann, s ve sertlik
lme ilemlerinin yapln, ayrca makine elemanlarnn montajn gerektiren bilgileri
almak zorundadr. Bu bilgileri alan ve pratik uygulamalar iyi deerlendirebilen bir kalp,
aadaki konularda bilgi ve beceri sahibi kiidir.

1) yi bir kalp tasarmcs olarak gze arpar.

2) Makine teknik resmini izme ve okuma yeteneine sahiptir.
3) Kalp konstrksiyonu hazrlamakta uzmandr.
4) Komple kalb oluturan elemanlarn hangi takm tezgahnda ve nasl ilenebileceini
organize etmede ustadr.

13

5) Komple kalb meydana getiren malzemeleri en iyi ekilde seebilen uzmandr.

6) Kalp elemanlarnn sl ilemlerini ve sertlik lme tezgahn kullanarak, paralarn sertlik
deerlerini denetleyen kontrolrdr.
7) Kalb oluturan elemanlarn montajn yapandr.
8) Kalplanacak parann malzemesini hazrlayan, yapm bitmi olan kalb imalat tezgahna
emniyetle balayan ve doabilecek kazalar tasarlayarak giderici tedbirleri alabilen kiiler,
kendilerini bu meslee adam kiilerdir.

Gelimekte olan teknoloji anda, kalpln kolayca aklanamayaca bir gerektir.

nk kalplk, gnlk hayatmza girmi pek ok paralarn retimini gerekletiren
nemli sektrlerden biridir. Gnlk hayatmza giren bu paralarn retiminde; zaman, kalite
ve l taml, malzeme tasarrufu ve zdelik salayan, ayrca iilik giderlerini asgari
dzeye indiren kalplktr. Kalplar ncelikle iiliklerine ve kalitelerine gre
snflandrmak gerekmektedir.

Bunlar ksaca A tipi, B tipi ve C tipi kalplar olarak tanmlanabilir. Kalplarn hangi
tipinin nasl bir karakteristik zellik izdiini anlayabilmek iin ksaca bu trlerin
tanmlanmas gerekmektedir.

A Tipi Kalp
Ardk (Progresif) veya transfer kalb tipinde, otomatik transfer sistemine sahip, ak
veya kapal (iklimlendirilmi, haval soutmal) transfer sistemli ve yksek hassasiyetteki
kalplardr. Genelde , operasyonlar bir baskda tamamlanamayan ok hassas paralar imal
etmektedirler.

B Tipi Kalp
Genelde baskda biimlendirilen; nispeten byk boyutlu ve hassasiyetleri biraz daha
dk olan sac paralarnn imalatnda kullanlan kalplardr. zerlerinde, kaml, maal,

14

hidrolik ve pnmatik tahrik sistemleri yer alabilmektedir. Kalp ve makinenin btnlk arz
ettii (akple) seri ilem makineleri de bu gruba dahil edilebilir.

C ve D Tipi Kalplar
malat says 100.000in altnda olan, nispeten kaba tolerensl, dkm gvdeli ve kilo ile
satlabilen dk kalplardr. Esas amac birbirinden farkl olmayan, ancak alma sistemi ve
rettikleri

paralar

bakmndan farkllklar

gsteren

kalpl

aadaki

ekilde

snflandrmak mmkndr;

Sac-Metal Kalplar

Sinterleme Kalplar,

Presle ekil Verme,

Enjeksiyon Kalplar,

Kokil Kalplar,

Ekstrzyon Kalplar,

Haddeler,

Plastik ve Kauuk Kalplar

Enjeksiyon Kalplar,

Ekstrzyon Kalplar,

iirme Kalplar,

Vakum kalplar,

Piirme Kalplar,

15

 Cam Kalplar
3.3. Kalplk Alanlar
Trkiye Kalplk Sektrnde birok firma eitli alanlarda faaliyetlerini devam
ettirmektedir. Bu eitlilik, her alan iin tamamen farkl bir uzmanlk konusu yaratmaktadr.
Bu sebeple, kalplk alanlarn tam manasyla kavrayabilmek iin bu uzmanlk alanlarn
derinlemesine incelemek gerekmektedir.

3.3.1. Sac Metal Kalplar

Trk Kalplk Sektrnde gerek yurtii, gerekse yurtd piyasada katma deeri yksek
olan sac metal kalplar zellikle ithalatmzda youn olarak talep edilmektedir. Bu noktada
yksek talep gren sac metal kalplarnn eitliliini vurgulamak faydal olmaktadr.

3.3.1.1. Sinterleme Kalplar

Sinterleme, toz halindeki malzemenin erime scakl altndaki bir scakla bir sre
maruz braklarak tozlarn birbirlerine dedikleri noktalardan balayarak kaynamasna denir.
Molekler ekim kuvvetleriyle parack kabuunda oluan yzey geriliminin, scaklkla
azaltlp birbirine kaynamas, bu ynyle eriterek kaynamadan ok farkllk gsterir. Bu
safhalarn tamamlanmas da Sinterleme yolu ile kalbn olumasna olanak salamaktadr.

3.3.1.2. Presle ekil Verme

Presle ekil verme, metal kalplar iin ihtiyalara uygun olarak edinilmi pres
makineleriyle ekillendirme srecidir. Presle yaplan rnler, demirli metallerin zelliklerine
sahiptir. elikten ve karmlardan yaplabilirler; baist ekilde hzlca retilebilirler. Presleme
srecinde yaplabilecek ilemlerden bazlar;kesme ve dilimleme ileri, ak kesme ve
parsiyel kesme, sktrarak delme ve hassas delme, apak alma, delik ama ve zmbalama,
krpma, tralama ve kalibre etme, yzey dzlemletirme ve tleme, bkme, grn,
dkm, kenar kvrma, ak kalpta dvme ve kapal kalpta dvme, serbest ekstrzyon,
geriye, ters ekstrzyon veya kalpta ekstrzyon, gerdirerek ekil verme.

16

3.3.1.3. Enjeksiyon Kalplar (MIM, Metal Injection Moulding)

Metal Enjeksiyon Kalplama ya da dier adyla MIM teknolojisi zellikle son 15-20 yl
yl ierisinde alternatif bir imalat metodu olarak kendini gstermeye balamtr. Greceli
olarak kk, hassas ve karmak ekilli paralarn ekonomik biimde retilmesine imkan
tanyan MIM teknolojisi bugn itibariyle dnyada 1 milyar $ tutarnda i hacmine ulamtr.
El aletleri endstrisi, optik, tp ve medikal endstri, ateli silahlar endstrisi, havaclk
endstrisi, elektronik ve otomotiv endstrisi gnmzn kitlesel imalat sektrlerine hizmet
vererek srekli gelime gsteren MIM endstrisinin, 2010 yl itibariyle 2 milyar $a varan
bir Pazar byklne eriecei tahmin edilmektedir.

MIM teknolojisi, aslnda nceden bilinen toz metalurjisi ve plastik enjeksiyon

teknolojilerinin bir arada kombine edilmesi ile gerekletirilmektedir. Ancak MIMin bir
retim metodu olarak uyarlanmas ve ticari olarak kullanlmaya balanmas 1990lara
dayanmaktadr. Bylece nispeten kark ekillere sahip paralar kolayca ve milyonlarca
retilebilmektedir.

3.3.1.4. Kokil Kalplar

Madenin dklecei kalplar hazrlamak amac gden kalplama ileminde kokil kalplar
dkm kumundan veya madenden olumaktadr. Kokil dkm metalden yaplan kokil
kalpta veya kle kalbnda uygulanr. Kokil kalba dkm genellikle dkme demir veya
elikten imal edilmi ve birden fazla kullanlabilen kalplar iin kullanlr. Parann boluk
ksmlarn ekillendirmek iin metal maalar kullanlabilecei gibi,kabuk maalarn da
kullanm

mmkndr.

Dkm

ilemi

yerekimi

kuvvetinden

yararlanlarak

gerekletirilmektedir. Kokil kalb seri halde alminyum, magnezyum, inko ve bakr

alamlarn dkmne uygundur.

3.3.1.5. Ekstrzyon Kalplar

Ekstrzyon kalb zor koullar altnda alan bir nesnedir. inden geen metal sanld
gibi sv deildir. Metal, ancak ideal 7-8 ton/cm2lik basnlar altnda kalp iinden adeta

17

yrtlarak, zorla akar, bunun yannda scaklk ideal olarak 460-470 C0 derecedir. (500 C0 ye
kar). retim srasnda basn da zaman zaman fazlas ile alr. Bu koullar altnda alan
ekstrzyon kalb scak anma, kme, krlma, sl yorulma gibi nedenlerden dolay, ekilen
profilin gramaj artar ve sipariin bitimine kadar kalbn deitirilmesi gerekebilir. te bu
nedenlerle alminyum ekstrzyon kalplar, ekstrzyon fabrikalarnda adeta bir sarf
malzemesi gibidir, ok tketilir. Kalplarda tasarm ve retiminde kullanlan dk
seviyedeki otomasyonla kombine olarak, kalplardaki sonu, deiken tasarm kalitelerinde
ve ekinde, imalatta reprodksiyon zellii (yeniden aynen imal edilebilirlii) zayfl
olarak karmza kmaktadr. Bu dk imalat reprodksiyon zellii, istenilen grntnn
ekilebilmesi iin, iyi tasarlanm kalplarn bile niin hala test ve lmleme gerektirdiinin
cevabnn ta kendisidir. Bu engellerin ortadan kalkmas iin daha ok bilimsel yaklaml
alma yaplmaldr. Bunu pratie geirmek iin, yeni kalp tasarm destek sistemlerinin,
son yllarda ok gelitirilmi 3 boyutlu CAD-CAM ve FEA (Finite Element Anaysis)
modelleme programlarnn yardm ile aratrlmas ve gelitirilmesi gerekmektedir.

3.3.1.6. Haddeler
Malzemeleri eksenleri etrafnda ayn hzla ve birbirine zt ynde dnen iki merdane
arasna geirerek yaplan ekil verme ilemine haddeleme denir. Haddeleme iki ekilde
gerekletirmektedir.
Scak Haddeleme,
Souk Haddeleme

3.3.2. Plastik ve Kauuk Kalplar

Plastik ve kauuk kalplar sac metal kalplarna oranla daha az katma deer yaratsa da
Trkiyenin ihracatnda nemli bir yere sahip olduundan eitliliinin vurgulanmas
gerekmektedir.

3.3.2.1. Enjeksiyon Kalplar

18

Enjeksiyon kalb, erimi scak plastik malzemenin basnla enjekte edildii ve burada
souduu bir kalp sistemidir. Enjeksiyon kalbnn grevleri arasnda ergimi plastie ekil
vermek, kalplanan scak malzemenin rijit ve kat hale gelene kadar soumasn salamak,
iyi bir katlama meydana geldikten sonra, iki (veya daha fazla) blme ayrlarak, paray
kalp dna itmektir. Para kalitesi tamamen kalp tasarmna, retimine ve kalpnn iilik
kalitesine baldr. Kalbn bykl ve enjeksiyon makinesi kapasitesi arttka ortaya
kan maliyetler de artmaktadr. rnek vermek gerekirse p kovas ve kapa retiminde
kullanlan kalbn maliyeti 25.000 $a kadar kabilmektedir. Bu maliyetler dnda orijinal
tasarm fikri, pazar aratrmas, parann prototipleri, gelitirme, pazarlama gibi konular
ikincil maliyetlerdir.

3.3.2.2. Ekstrzyon Kalplar

Ekstrzyon kalplarnn retimi srecinde ncelikle retim planlamas ile birlikte kalp
tasarm izimleri yaplr. retim resmine gre sertifikalandrlm elikler testerede kesilir.
Tornalama ilemi yaplr. CNC ileme merkezlerinde havuzlar boaltlr, pim delikleri
delinir, zvanalar ekillendirilir. Kalb oluturan tm paralar ilgili ileme merkezlerinde ve
tezgahlarda talal ekillendirildikten sonra montaj yaplr. Kalp kalite kontrolden geirilir
ve sl ileme gnderilir.Tm tel erozyon kei ve tm finish (porthole) ilemleri sl
ilemden sonra yaplr. Kalp ve rn Tasarmlar boyutlu (3D) CAD programlaryla
yaplmakta ve CNC ilemleri 5 eksenli CAM programlar zerinden yaplmaktadr. Son
kalite kontrol onayndan geen kalp mteriye teslim iin hazrdr. Kusursuz numune
alndktan sonra, nitratlama (tenifer ilemi) uygulanr. Alminyum profillerin ekstrzyon
yntemi ile retimi iin 3 esas gereklidir.
Ktk (billet, biyet)
Ekstrzyon presi,
Ekstrzyon kalb.

3.3.2.3. iirme Kalplar

19

iirme kalp sistemleri, hzl bir retim srecine sahip, hafif tama giderleri az, temiz
yzeyler ve monolitik balantlar elde edebilen sistemlerdir. iirme kalplara rnek olarak;
bidon, pet ie vb. mamuller gsterilebilir.

3.3.2.4. Vakum Kalplar

Elektronik olarak da kontrol edebilme olana salayan Vakum kalplama sistemleri
pahal elik kalplara ihtiya duyulmakszn plastik prototipler retebilmek iin kullanlrlar.
Vakum kalplama sistemlerinde kullanlan reineler plastik, kauuk ya da cam gibi hemen
hemen btn malzemeleri taklit etmeye msaittirler. Vakum dkm ileminin esasn; ABS,
naylon ve kauuk paralarn retimini simule eden poliretan paralar oluturmaktadr.

3.3.2.5. Piirme Kalplar

Piirme, tozlarn yksek scaklklara maruz braklarak bir araya gelip ba kurmalar
srecidir. Mikro yapsal temelde, bu birleme uygun boyun ekilleriyle (kaynak balar)
paracklar arasndaki temas noktalarnda oluur. Boyun bymesine neden olan olaylar
genellikle, difzyon ilemleri olan birka olas transfer mekanizmalarna baldr. Difzyon
s ile aktifletirilir. Piirmenin temel sebebi; sertlik, mukavemet, yorulma mr, elektrik
iletkenlii, sl genleme, manyetik doygunluk veya korozyon direnci gibi para zelliklerini
iyiletirmektir. Bu zelliklerden her birinin piirme derecesine duyarll olduka farkl
olabilir Ama genellikle younlama derecesi ile artarlar.

3.3.3. Cam Kalplar

nceden tasarlanm cam mamuln modeline gre belirlenmi retim teknii
dorultusunda ,ergimi haldeki scak cam hamuruna bir takm aletler ve makineler
yardmyla ve elde ekil vererek cam eya meydana getirilmesi srecidir.
Sreler;
1) Cam hammaddelerinin, istenilen lde karmn yaparak 1475 derecelik cam eritme
frnlarna verilmesini salar.

20

2) Cam fleme borusunun ucuna ekillendirilecek eyaya yetecek kadar cam frnndan ald
bir top cam madenini fleyerek, ekerek veya direk otomatik veya otomatik olmayan aralar
yardmyla ekil verir.
3) Modele gre hazrlanm metal cam kalplarna veya dier otomatik kalp tezgahlarna
cam yerletirerek bir mddet bekler ve kalplar frna vererek camn kalbn eklini almasn
salar.
4) Kalplardan kard cam mamul, snn kademe kademe dt soutma frnlarna
brakr.
5) Soumas gerekleen cam mamul, zmparalayarak otomatik talama makinesine
brakarak przl yzeylerin dzeltilmesini salar.

3.4. KALIPILIK TEKNOLOJLER

Gnmz teknolojisinin nlenemez geliimi kalplk sektrnde de yeni teknolojiler
kullanlmasna olanak salamaktadr. Ksa vadede bakldnda maliyet olarak gzken bu
teknolojiler, uzun vadede sektre uzmanlk, kalite, hz, verimlilik ve daha dk maliyetler
getirmektedir. Gnmz kalplk teknolojilerini u balklar altnda toplayabiliriz;
Hassas dkm teknolojisi,
Silikon kaplama teknolojisi,
Sinterleme teknolojisi,
Talal imalat teknolojisi,
CAD/CAM sistemi,
CNC.

3.4.1. Teknolojiler
3.4.1.1. Hassas Dkm Teknolojisi
Hassas dkm teknolojisi iin 2000 yllk bir gemiten sz edilebilmektedir.Bu teknik
sayesinde elde uygun malzemeden yaplm bir model olduu srece ok detayl metal

21

dkmler yksek hassasiyet ve yzey kalitesi ile yaplabilmektedir. Bu zellii ile hassas
dkm, birok talal imalat ileminin gereini ortadan kaldrmaktadr. Hassas dkm
teknikleri ikiye ayrlmaktadr;
Hassas Kabuk Dkm: Hassas dkm tekniinde, seramik kalbn, ince cidarl bir biiminde
modelin etrafn rmesi sz konusudur.
Hassas Fanus Dkm: Hassas fanus dkm tekniinde ise, bir kabn iindeki kalp boluu
dndaki tm hacim seramik/al malzeme ile doludur.

3.4.1.2. Silikon Kaplama Teknolojisi

Bir tr dnm teknolojisi olan silikon/kauuk kalplama sayesinde az miktardaki
retimler iin pahal ve uzun sren metal kalp imalat yerine bir master model kullanlarak
daha ucuz ve hzl bir ekilde plastik para imal edilebilir. Silikon kaplama 4 aamada
gereklemektedir. Bunlar;
1) Master bir model etrafna silikon dklerek oda scaklnda veya bir frnda daha yksek
scaklklarda silikonun daha hzl katlamas (vulkanize olmas) salanr. Silikonda hava
kabarc kalmamas iin bu ilem vakum altnda yaplabilir. Model zerine hava k
kanallar bu esnada salanr.
2) Silikon kesilerek master model karlr. Modelin karmaklna gre ikiden fazla silikon
kalp paras oluabilir. Yeniden silikon paralar birletirilerek kalp boluu (modelin
negatif geometrisi) oluturulur. Sv haldeki silikonun her trl detaya girmesi sayesinde
model zerindeki parmak izleri kadar kk przle bile mkemmel olarak kalba yansr.
3) Sv haldeki hammadde bu bolua dklr. Silikon esnek bir malzeme olmasna ramen
dkm ok dk basnlarda gerekletii iin kalpta hassasiyete zarar verecek lde bir
esneme veya deformasyon olmaz. Dkm sonras sertleme kimyasal reaksiyonla veya
souma ile gerekleir. kinci durumda, malzemenin erime scaklnn silikona zarar
vermeyecek ekilde dk olmas gerekir.
4) Silikon kalp alarak para karlr. Silikonun esneklii sayesinde ters aya sahip bile
olsa silikon kalp esnetilerek paradan kolaylkla ayrlabilir. Bylece maal bir metal kalp
ile retilecek bir parann prototipi maasz bir silikon kalpla rahatlkla retilebilir.

22

ekil 3.2. Silikon Kalp Kullanmna Dair Bir rnek

3.4.1.3. Sinterleme Teknolojisi

Sinterleme toz halindeki malzemenin erime scakl altndaki bir scakla belli bir sre
maruz braklarak tozlarn birbirlerine dedikleri noktalardan balayarak kaynamasna denir.
Molekler ekim kuvvetleriyle parack kabuunda oluan yzey geriliminin, scaklkla
azaltlp birbirine kaynamas, bu ynyle eriterek kaynamadan ok farkllk gsterir.
Sanayide uzun sreden beri metal ve seramik tozlaryla yaplan bulk(toptan) sinterleme
ileminde nce geici bir yaptrc ile kartrlp bir kalpta sktrlarak birbirine balanan
toz malzeme (gren state) sonradan sinterleme frnlarnda yksek scaklklarda bekletilerek
sinterlemenin gereklemesi salanr.

ekil 3.3. Sinterlemenin 4 Safhas

3.4.1.4. Talal malat Teknolojisi

Talal imalat, yeni bir parann veya kalbn retiminde en ok kullanlan, eski bir imalat
teknolojisidir. Hammadde olarak gelen paralarn kesilip yontularak veya andrlarak
ekillendirilmesi prensibine dayanr. Her ne kadar talal imalatn baz temel kstlamalar
olsa da son yllarda gelien baz teknikler sayesinde artk daha kk detaylar daha hzl ve
hassas bir ekilde ilenebilmektedir.

23

BLM DRT

ANALZ YAPILAN MALZEMELERN GENEL

ZELLKLER

4.1. Alminyum
Alminyum (veya aluminyum, Simgesi Al). Gm renkte snek bir metaldir. Atom
numaras 13 tr. Doada genellikle boksitcevheri halinde bulunur ve oksidasyona kar stn
direnci ile tannr. Bu direncin temelinde pasivasyon zellii yatar. Endstrinin pek ok
kolunda milyonlarca farkl rnn yapmnda kullanlmakta olup dnya ekonomisi iinde
ok nemli bir yeri vardr. Alminyumdan retilmi yapsal bileenler uzay ve havaclk
sanayii iin vazgeilmezdir. Hafiflik ve yksek dayanm zellikleri gerektiren tamaclk ve
inaat sanayiinde geni kullanm alan bulur.

4.1.1. zellikleri
Alminyum, yumuak ve hafif bir metal olup mat gmms renktedir. Bu renk, havaya
maruz kaldnda zerinde oluan ince oksit tabakasndan ileri gelir. Alminyum, zehirleyici
ve manyetik deildir. Kvlcm karmaz. Saf alminyumun ekme dayanm yaklak 49
Mega Paskal (MPa) iken alamlandrldnda bu deer 700 MPa'a kar. Younluu,
eliin veya bakrn yaklak te biri kadardr. Kolaylkla dvlebilir, makinede ilenebilir
ve dklebilir. ok stn korozyon zelliklerine sahip olmas, zerinde oluan oksit
tabakasnn koruyucu olmasndandr. Elektrik iletkenlii %64,94 IACS dir (saf Al, 2 C'de).

4.1.2. Tarihe
Londra'da bulunan ve Eros adyla bilinen bu heykel, 1893'te yaplm olup alminyumdan
retilmi ilk heykellerden biridir.

Eski Yunanllar ve Romallar, alminyumun tuzlarn, boyalarn renklerini sabitletirmede

ve kan durdurucu olarak kullanmlardr. Alum gnmz tbbnda hala kan durdurucu ve
damar bzc olarak kullanlmaktadr.

24

Friedrich Whler'in, alminyumu, 1827'de, susuz alminyum klorr potasyum ile

kartrarak ayrtran ilk kii olduu bilinirse de metal, o tarihten iki sene kadar nce,
Danimarkal bir fiziki ve kimyac olan Hans Christian ersted tarafndan saf olmayan bir
formda retilmitir. Dolaysyla almanaklarda ve kimya literatrnde ersted'in ad
alminyumu bulan kii olarak geer. Fransz Henri Saint-Claire Deville, 1846'da, Whler'in
metodunu, daha pahal olanpotasyum yerine sodyum kullanarak gelitirmitir.

Amerikal Charles Martin Hall 1886'da, alminyumun elektrolitik bir ilemle eldesine
ilikin bir patent bavurusunda (patent no: 400655) bulunmu, ayn yl, Hall'un bu
buluundan tamamen habersiz olmak zere Fransz Paul Hroult da ayn teknii Avrupa'da
gelitirmitir. Bu nedenle iki bilim adamnn ad verilen Hall-Heroult ilemi, gnmzde
alminyumun cevherinden eldesinde btn dnyada kullanlan temel yntemdir.
ABD'deki Washington

antnn zirvesinin

yapmnda

alminyum

kullanlmas

kararlatrlm ve o tarihte alminyumun yaklak 30 gramnn maliyeti bu projede alan

bir iinin yevmiyesinin iki katna edeer olmutur.

Adolf Hitler'in ynetime geliinden hemen sonraki yllarda Almanya, alminyum

retiminde dnya lideri olmutur. Ancak 1942'de, ABD'de yeni hidroelektrik santral
projelerinin (rnein,Grand Coulee Baraj) devreye alnmas, ABD'ye Nazi Almanya'snn
baedemeyecei bir stnlk vermitir. Bu stnlk, drt yl iinde 60 bin sava ua
yapmaya yetecek kadar alminyum retimi eklinde ortaya kmtr.

4.1.3. Doada bulunuu

ekil 4.1. (Al) Alminyum ubuunun kaznm yzeyi

25

Yerkabuunda bol miktarda (%7,5 - 8,1) bulunmasna ramen serbest halde ok nadir
bulunur ve bu nedenle bir zamanlar altndan bile daha kymetli grlmtr. Alminyumun
ticari olarak retiminin tarihi 100 yldan biraz fazladr.

Alminyum ilk kefedildii yllarda cevherinden ayrtrlmas ok zor olan bir metal idi.
Alminyum rafine edilmesi en zor metallerden biridir. Bunun nedeni, ok hzl oksitlenmesi,
oluan bu oksit tabakasnn ok kararl oluu ve demirdeki pasn aksine yzeyden
syrlmaydr.

Alminyumun hurdalardan geri kazanm, gnmz alminyum endstrisinin nemli bir

bileeni haline gelmitir. Geri kazanm ilemi, metalin basite tekrar ergitilmesi esasna
dayanr, ki bu yntem metalin cevherinden retimine nazaran ok daha ekonomiktir.
Alminyum rafinasyonu ok yksek miktarlarda elektrik enerjisi gerektirir, buna karlk
geri kazanm ilemi, retiminde kulanlan enerjinin %5'ini harcar. Geri kazanm
ilemi 1900'l yllarn balarndan beri uygulanmakta olup yeni deildir. 1960'l yllarn
sonlarna kadar dk profilli bir faaliyet olarak devam eden geri kazanm olgusu, bu tarihte
iecek kutularnn alminyumdan yaplmaya balanmas ile gndeme daha youn ekilde
gelmitir. Dier geri dndrlen alminyum kaynaklar arasnda otomobil paralar, pencere
ve kaplar, cihazlar, ve konteynerler saylabilir.

Alminyum reaktif bir metal olup cevherinden (alminyum oksit, Al2O3) kazanm ok
zordur. rnein, karbonla dorudan redksiyonu, alminyum oksitin ergime scakl
yaklak

2000 C

olduundan

alminyum elektroliz yntemiyle

ergimi kriyolit iinde

ekonomik
kazanlr.

zndrlr

yntemde redksiyon hcrelerinin

ve

daha

alma

olmaktan

Bu

uzaktr.

yntemde

sonra
scakl

saf

Dolaysyla,

alminyum

metale

950-980 C

redklenir.

oksit,
Bu

civarndadr.

Kriyolit, Grnland adasnda bulunan doal bir mineraldir fakat alminyum retimi
iin sentetik olarak yaplr. Kriyolit, alminyum ve sodyumun florrlerinin bir karm olup
forml Na3AlF6 eklindedir. Alminyum oksit (beyaz toz), yaklak %30-40 demir ierdii
iin krmz renkli olan boksitinrafinasyonu ile retilir. Bu ilemin ad Bayer ilemidir ve
daha nceleri kullanlmakta olan Deville ileminin yerini almtr.

26

Whler

ileminin yerini

alan

elektroliz

ynteminde

her

iki elektrot da karbondan yaplmtr. Cevher bir kez ergimi hale geldikten sonra iyonlar
serbeste dolamaya balarlar. Negatif elektrotta (katot) gerekleen reaksiyon:
Al3+ + 3e- Al
olup alminyum iyonunun elektron alarak redklendiini gsterir. Alminyum metali daha
sonra hcrenin tabanna sv halde ker ve buradan sifonlanarak dar alnr.
te yandan, pozitif elektrotta (anot) oksijen gaz oluur:
2O2- O2 + 4eAnot karbonu bu oksijen ile oksitlenerek tkenir ve dolaysyla dzenli aralklarla
yenilenmesi gerekir:
O2 + C CO2
Katotlar elektroliz ilemi srasnda, anotlarn tersine, tkenmezler nk katotta oksijen
k olmaz. Katodun karbonu, hcre iinde sv alminyum ile rtlm olduu iin
korunmaldr. te yandan katotlar, elektrokimyasal ilemler gerei erozyona urarlar.
Elektrolizde uygulanan akma bal olarak, hcelerin 5-10 ylda bir tmyle yenilenmesi
gerekir.

Hall-Hroult ilemiyle alminyum elektrolizi ok fazla elektrik enerjisi tketirse de,

alternatif yntemler gerek ekonomik gerekse ekolojik olarak uygulanabilirlikten uzaktrlar.
Dnya genelinde, ortalama spesifik enerji tketimi, kg Al bana yaklak 150.5 kilowatt
saat dir (52-56 MJ/kg). Modern tesislerde bu rakam yaklak 12.8 kWh/kg (46.1 MJ/kg)
civarndadr. Redksiyon hattnn tad elektrik akm, eski teknolojilerde 100-200 kA
iken bu deer, modern tesislerde 350 kA'e kadar km olup 500 kA'lik hcrelerde deneme
almalar yapld bilinmektedir.

Alminyum retim maliyetinin %20-40'n, tesisin bulunduu yere gre deimek zere,
elektrik enerjisi oluturmaktadr. Bu nedenle alminyum reticisi iletmeler, Gney
Afrika, Yeni Zelanda'nn Gney Adas, Avustralya, in, Orta Dou, Rusya, zlanda ve
Kanada'da Quebec gibi elektrik enerjisinin bol ve ucuz olduu blgelere yakn olmak
eilimindedirler. in 2004 itibaryla, alminyum retiminde dnya lideridir.

27

4.1.4. Gvenlik nlemleri

Alminyumun canl hcreler zerinde yararl bir ileve sahip olduu gzlemlenmemitir.
Baz kiilerde, alminyumun herhangi bir formundan kaynaklanabilen temas dermatiti (deri
iltihab), stiptik (kan durdurucu) veya ter nleyici rnler kullanmyla birlikte ortaya kan
kantl kzarklk, alminyum tencerelerde pien yemeklerin yenmesiyle ortaya kan
sindirim bozukluklar ve besinlerin emiliminin durmas, ve Rolaids, Amphojel, ve Maalox
gibi antasit (asit giderici) ilalarn kullanmyla ortaya kan kusma vb. gibi zehirlenme
belirtileri eklinde alerjik reaksiyonlar yaratabilir. Dier kiilerde alminyum, ar metaller
kadar zehirli olmasa da ve alminyumdan yaplm mutfak gereleri kullanmnn (yksek
korozyon direnci ve iyi s iletkenlii nedeniyle tercih edilir), genelde alminyum
zehirlenmesine yol at kantlanmam olsa da, yksek dozlarda alndnda zehirlenme
belirtileri gsterebilir. Alminyum bileikleri ieren antasitlerin ar dozda tketimi ve
alminyum ieren ter nleyicilerin ar miktarda kullanm zehirlenme nedeni olabilir.
Alminyumun Alzheimer hastalna yol at iddia edilmise de o aratrma, tam tersine,
Alzeimer hastalnn neden olduu tahribatn, vcutta alminyum birikimine yol at
eklinde rtlmtr. zetle, eer alminyum zehirlenmesi varsa bunun olduka spesifik
bir mekanizma ile gereklemesi gerekir. Zira insann yaam boyunca, toprakta doal kil
mineralinin iindeki alminyum ile olan temas zaten yeterince yksektir.

Alminyumun, onun hzla korozyona uramasna neden olan baz kimyasallarla temas
etmesinden kanmak gerekir. rnein, bir para alminyumun yzeyine damlatlan ok
kk bir miktarciva, koruyucu alminyum oksit tabakasn kolayca deler ve birka saat
iinde devasa yap kirileri bile nemli derecede zayflayabilir. Bu nedenle, pek ok
havayolu irketi, uaklarn yapsal iskeletinde alminyum nemli bir yer tuttuu iin cival
termometrelere izin vermemektedir.

4.1.5. Kimyas
Oksidasyon kademesi 1

Alminyum hidrojen atmosferi altnda 1500 C ye stldnda AlH retilir.

Alminyumun normal oksidi (Al2O3) silisyum ile 1800 C de vakum altnda

stldnda Al2O retilir.

28

Al2S3 n alminyum talalar ile 1300 C de vakum altnda stlmas ile Al2S
retilir. Ancak hzlca balang maddelerine ayrr. ki deerlikli selenyum da
benzer ekilde yaplr.

deerlikli halojenrleri, alminyum ile stldklarnda -AlF- -AlCl- ve -AlBr- gaz

faznda elde edilebilir.

Oksidasyon kademesi 2
Alminyum tozu oksijenle yandnda alminyum alt-oksidinin (AlO) varl gsterilebilir.

Oksidasyon kademesi 3

Fajans kural, basit bir deerlikli katyonun (Al3+) susuz tuzlarda veya Al2O3 gibi
ikili bileiklerde bulunamayacan gsterir. Hidroksit zayf bir bazdr ve karbonat
gibi zayf baz olan aluminyum tuzlar hazrlanamaz. Nitrat gibi kuvvetli asit tuzlar
kararl ve suda znrdrler. En az alt molekll hidratlar olutururlar.

Alminyum hidrr (AlH3)n, trimetil-alminyum ve ar oksijen kullanarak

retilebilir. Havada patlayarak yanar. Alminyum klorrn eter zeltisi iinde
lityum hidrrle muamelesi sonucu da retilebilir. Ancak zcden ayrtrlamaz.

Alminyum karbr (Al4C3) elementlerin oluturduu karmn 1000 C nin zerine

stlmas ile retilebilir. Ak sar renkli kristallerinin kompleks bir kafes yaps
vardr ve su veya seyreltik asitlemetan gaz verirler. Asetilit (Al2(C2)3), stlm
alminyum zerinden asetilen geirmek suretiyle retilir.

Alminyum nitrr (AlN), elementlerinden 800 C de retilebilir. Su ile hidrolize

olarak amonyak ve alminyum hidroksit verir.

Alminyum fosfit (AlP), benzer ekilde yaplr ve fosfin vererek hidrolize olur.

Alminyum oksit (Al2O3), doada korundum olarak bulunur ve alminyumun

oksijenle yaklmas veya hidroksit, nitrat veya slfatnn stlmasyla elde edilir.
Kymetli ta olarak sertlii elmas,bor nitrr ve karborundum'dan sonra gelir. Suda
hemen hemen hi znmez.

Alminyum hidroksit, bir alminyum tuzunun sulu zeltisine amonyak ilavesi

yoluyla jelatinimsi bir kelek eklinde elde edilebilir. Amfoteriktir; hem ok zayf

29

bir asit olup hem de alkalilerle alminatlar yapar. Deiik kristal formlarnda
bulunur.

Alminyum slfr (Al2S3), alminyum tozu zerinden hidrojen slfr geirerek

retilebilir. Polimorfiktir.

Alminyum florr (AlF3), hidroksitinin HF ile muamelesi sonucu veya

elementlerinden

retilir.

1291 C

de

ergimeksizin gaz fazna

geen

dev

bir molekl yapsna sahiptir. ok inerttir. Dier deerlirleri dimerik ve kpr

benzeri yapdadrlar.

Ampirik forml

AlR3 olan organo-metalik bileikleri

vardr

ve

dev

yapl

molekller deilse de en azndan dimerik veya trimeriktirler. Organik sentez

alannda (rnein, trimetil alminyum) kullanlrlar.

Almino-hidrrler bilinen en elektro-pozitif yaplardr. lerinde en kullanl olan

lityum alminyum hidrr'dr (Li[AlH4]). Istldnda lityum hidrr, alminyum ve
hidrojene paralanr ve su ile hidrolize olur. Organik kimyada pek ok kullanm
alan vardr. Almino-halojenrler de benzer yapya sahiptirler.

4.1.6. Kullanm alanlar

Alminyum kolay souyup sy emen bir metal olmas nedeniyle soutma sanayinde
geni bir yer bulur. Bakrdan daha ucuz olmas ve daha ok bulunmas, ilenmesinin kolay
olmas ve yumuak olmas nedeniyle bir ok sektrde kullanlan bir metaldir.

Alminyum genel manada soutucu yapmnda, spot klarda, mutfak gereleri

yapmnda, hafiflik esas olan aralarn yapmnda (uak, bisiklet otomobil motorlar,
motorsikletler v.b)kullanlr. Bunun yannda sanayide nemli bir madde olan alminyum
gnlk hayatta her zaman karmza kan bir metaldir.

4.2. Bakr
Bakr (Ingilizce copper, Almanca Kupfer, Franszca cuivre, Latince cuprum), 1B gei
grubu elementi.

Bakra

tarihte

ilk

defa Kbrs'ta

rastlandndan

tm

dillerdeki

isimlerinin Cyprium kelimesinden tredii tahmin edilmektedir. Simyaclar tarafndan Vens

aynas ile gsterilmitir.

30

Bakrn nemi, balca nedenden kaynaklanmaktadr:

1. Dnya'nn hemen hemen tm blgelerinde bulunmas nedeniyle geni lde retiminin
yaplabilmesi,
2. Elektrii dier btn metaller iinde gmten sonra en iyi ileten metal olmas, ve
3. Endstriyel nemi yksek, pirin, bronz gibi alamlar yapmasdr.

ekil 4.2. lenmemi bakr

u ekilde snflandrlmaktadr:

Hidrotermal orijine sahip, emprenye olmu bakr yataklar. Bunlara porfir yataklar
da denmektedir. 1970 yl itibaryla Dnya retiminin yaklak %50 si bu eit
yataklardan

elde

edilmitir.

Bu

tip

yataklara ABD, ili, Peru ve Kanada'da

rastlanmaktadr.

Sedimenter yapdaki maden yataklar. Kalker veya dolomit mineralleri iinde

bulunurlar. Daha ziyade orta Afrikada rastlanr. Dnya bakr retiminin %17 si bu
yataklardan salanr.

Sv magma asll maden yataklar. Bakr ile birlikte ou zaman nikel de tarlar.
Bunlara volkanik-sedimenter yataklar da denir. Dnyann birok lkesinde,
zellikle Kanada, Avustralya ve pek ok Avrupa lkesinde rastlanlr.

4.2.1. Kullanm Alanlar

Elektrik ve elektronik sanayi:

Termik (kmr, fuel-oil, motorin, doalgaz, jeotermal), hidrolik ve nkleer gibi eitli
enerjilerden yararlanlarak retilen elektrik enerjisi, genelde uzun mesafelere iletilir; ehir ve

31

ky gibi yerleim blgelerine, sanayi tesislerine datlr ve buralarda tketilir. plak

iletkenler, baralar, yaltlm hava hatt ve yeralt g kablolar ve ek malzemeleri elektrik
enerjisi iletim ve datmnn balca elemanlardr. Yakn zamana kadar, elektrik enerji
iletim ve datmnda, bakr, uygun zellikleri nedeni ile bu alandaki ana iletken malzemesi
olmutu. Bakr, yksek elektrik geirgenlii, ilenebilme ve mekaniksel zellikleri iyi olan
bir metaldir. Gmten sonra en iyi iletken metal bakrdr.

naat Sanayii:

Bakr,inaatlarda beton, kiri ve yzeylerin glendirilmesinde kullanlr.

Ulam Sanayii

Kimya

Kuyumculuk:

Bakr,dnyada ok bulunan bir madde olduu iin tak yapmnda da kullanlr.

Boya sanayii

4.2.2. Bakr standartlar

ekil 4.3. %99.95 saflkta bakr

Blister bakr: %97-98 saflktadr. Fe, S, Au, Ag, Se, Te ve Ni ierir.

Elektrolitik bakr: %99,9 saflkta olmas istenir.

Atete rafine edilmi bakr: %99,9 saflkta olmas istenir.

OFHC

(Oxygen-Free

High

Conductivity,

oksijensiz

yksek

iletkenlikte)

bakr: %99,99 saflkta olmas istenir.

32

Bakr, eitli Bakr, eitli piro, hidro ve elektrometalurjik metotlarn kullanlmasyla

cevherlerinden saf olarak retilmektedir. Pirometalurjik metotlar, slfrl, oksitli ve nabit
bakr cevherlerine, hidrometalurjik metotlar ise dk tenrl oksitli bakr cevherlerine
uygulanr. Elektrometalurji metotlar da yukardaki yntemlerin son kademesi olarak her
ikisine de uygulanr. Bylece, pirometalurji metotlaryla elde edilen saf olmayan bakr,
elektrolitik artmaya tabi tutularak saf katot bakra evrilir. Benzer ekilde hidrometalurjik
yollarla sulu zeltiye alnan bakr, elektrokazanm yoluyla katotta saf olarak
toplanabilmektedir. Dnya bakr retiminin %80i slfrl cevherlerden yaplr.

Bir elektrolit ile

temas

halinde

bulunan elektrotlara dardan

bir elektromotor

kuvvet uygulayarak kimyasal bir reaksiyonun gerekletirilmesi eklinde tanmlanan

elektroliz elektrokimyasal olayn tersidir. Burada elektrik enerjisi yardmyla kimyasal
reaksiyonlar gerekletirilir. Elektroliz hcreleri bir elektrolit ile temas halinde bulunan iki
veya daha fazla elektrottan oluur ve elektrotlar bir doru akm kaynana baldr.
Balant anotun pozitif katotun negatif yklenecei

ekildedir.

Yani

elektrot

dnda

elektronlar anottan katota elektrolit iinde ise katottan anota doru akarlar. Devreye akm
verildiinde zeltideki negatif ykler pozitif kutup olan anota, pozitif ykler ise negatif
kutup olan katoda ynelirler.

Elektroliz ileminde meydana gelen olaylar anodik ve katodik tepkimeler olup bunlar
anotta ykseltgenme (oksidasyon), katotta ise indirgenme (redksiyon) eklindedir. Genel
olarak eit elektroliz vardr. Bunlar rafinasyon, indirgenme ve ergimi tuz elektrolizidir.
Rafinasyon elektrolizi znebilir anotlarla yaplan elektroliz ilemine en gzel rnektir.
Rafinasyon elektrolizinde anot ve katot ayn metalden olutuklar iin paralanma voltaj
teorik olarak sfrdr. Uygulanan hcre voltaj bu nedenle sadece elektrolitin direncinin biraz
stnde olmaldr. Rafinasyon elektrolizini tarif edecek toplam bir reaksiyon anlamszdr.
Cu2+ + 2e- Cu

E = 0.34 V (anot)

Cu Cu2+ + 2e-

E =

0.34 V (katot)

Anotta oluan bir ksm bakr iyonlar disproporsiyonlar. Burada oluan bakr toz halinde
anot yzeyinde ve yzeyden ayrlarak banyonun dibinde anot amurunda birikir. Pb, Sn, Sb
ve Bi anodik olarak znrler fakat elektrolit iinde oluturduklar bileikler
nedeniyle lam eklinde yzerler ve mekanik olarak katot kirlilii yaratabilirlerse de genelde
kerler ve anot amuru iinde birikirler. Anodik olarak zmlendirilemeyen Au, Ag, ve Pt

33

gibi elementler anodun yenilmesine paralel olarak anottan ayrlp banyo dibine inerler ve
burada anot amuru iinde birikirler. Ortalama olarak Au, Ag, Se, Te ve Pb %98 orannda,
Sb %60 civarnda anot amuruna geer. Anot bileimindeki nikelin %5i znmez ve bakrnikel kark kristali halinde anot amuruna geer. Ayn ekilde 3 Cu2O4NiOSb2O5'de
byk oranda znmeden anot amuruna gider. nc grup metaller de bakrla kark
kristal halinde bulunurlar ve anodik znme potansiyeli bakra yakndr. Ancak bu metaller
znseler bile daha sonra sementasyon sonucu anot amuruna giderler. rnein, gm:
Cu + 2 Ag+ = Cu2+ + Ag
Drdnc grupta yer alan metallerden Se ve Ten Cu2S ve Cu2Te halinde anot bakrnda
bulunduu ve znmeden direkt anot amuruna getii kabul edilir. Kalay ise bakrla
intermetalik bileik olmasna ramen tamamen znr, ancak CuSO4l zeltilerde
znrl ok az olduundan aadaki tepkime uyarnca hidroliz olarak anot amuruna
geer:
Sn4+ + 2H2O = SnO2 + 4H+
Kurun direkt olarak znmeyen PbSO4 oluturarak anot yzeyinde kalr. Anot bakr fazla
miktarda kurun ierirse oluan PbSO4 yzeyi tamamen kaplayarak anodun pasiflemesine
neden olur.

Rafinasyon ve indirgenme elektrolizleri arasndaki temel fark anot tepkimeleridir.

Rafinasyon elektrolizinde anot olarak kullanlan malzeme oksitlenip zeltiye geerken,
indirgenme elektrolizinde znmeyen anotlar kullanlr. znmeyen anotlarn indirgenme
elektrolizindeki grevi iletkenlii salamaktr ve yzeyinde oksijen k meydana gelir.
Oksitli bakr cevherlerin dorudan, dierlerinin bir n ilemden sonra veya bakteriler
yardmyla zmlendirilmesi sonucu deien derisimlerde elde edilen slfatl zeltilerden
bakrn kazanlmasnda uygulanan yntemlerden bir tanesi de indirgenme elektrolizidir.
indirgenme elektrolizinde katot ve anot reaksiyonu ise u ekildedir:
Cu2+ + 2e- = Cu

E = 0.34 V
+

2H2O = O2 + 4 H + 4e-

E = 1.229 V

ndirgenme elektrolizinde satlabilir kalitede katodik bakr retimi elektrolitteki bakr

deriimi litresinde 15 g civarna ininceye kadar mmkndr. 15 g'dan 8 g'a kadar olan
deriimlerde yine satlabilir fakat toz veya snger halde bakr retilebilmektedir. Bu
satlabilirlik snger bakrn anot frnnda ilenecei asndan geerlidir.

34

Bir elektroliz olaynda elektrolizin hangi artlarda nasl gerekleecei, hangi tip anot ve
katotlara nasl tepki verecei, uygun scaklk, akm iddeti ve gerilim deerlerinin neler
olaca baz parametrelere baldr. Bu parametrelerden bir tanesi polarizasyondur.
Elektrolizi gerekletirmek iin gerekli olan potansiyel teorik olandan daha yksek olmak
zorundadr. Teorik deer ile pratikte uygulanan deer arsndaki fark fazla voltaj adn alr.
Elektrolizde katotta indirgenmeyi gerekletirmek iin bu fazla voltaj deerlerini amak
gerekir ve sisteme verilmesi gereken fazla voltajlarn tm polarizasyon adn alr.

Anot ve katot polarizasyon toplamna paralanma voltaj da denir. Dier bir deyile
elektrolizin gereklemesi iin sisteme verilmesi gereken en dk potansiyel deeridir. Bu
deer en az indirgenecek iyonun EMK deerine eittir.

Termodinamik

hcre

potansiyelinin

uygulanmas

ile

bir

elektroliz

ileminin

gereklemeyecei sisteme baz fazla voltajlarn da verilmesi gerektii yukardaki

aklamalarda belirtilmitir. Bu fazla voltajlara ilaveten devredeki direnleri aabilecek ilave
voltaja da ihtiya vardr. Bu direnlerin banda anot -katot arasndaki elektrolitin direnci
gelir. Elektrolitin direnci R, akm I olarak alnrsa Ohm kanunu gereince uygulanacak
potansiyel I*R byklndedir. Elektroliz esnasnda ulalmas gereken hcre voltaj, tm
fazla voltajlar, paralanma voltaj ve direnten kaynaklanan potansiyel dlerin toplamna
eittir.

Bir elektroliz olaynda kullanlan elektrik enerjisi ile yaplan kimyasal i arasndaki
ilikiler Faraday Kanunu ile belirlenir.

m : indirgenen metal miktar (g)

A : indirgenen metalin mol arl
I : devreden geen akm (A)
t : zaman (s)
h : akm verimi (%)
z : elektron says
96500 : Faraday sabiti

35

Paralanma Voltaj, elektrolizin gerekleebilmesi iin, yani rnein bakr iyonlarnn

katodda

toplanabilmesi

iin

gereken

en

dk

potansiyeldir

ve

anotla

kato

polarizasyonlarnn toplamna eittir.

Ohm kanunu gereince kablo balantlarnda ve elektrot-kablo temas noktalarnda,

sistemden geen akm miktar ile doru orantl olarak diren ortaya kar, bu diren
potansiyel dlerine yol aar. Elektroliz srasnda ulalmas gereken hcre potansiyeli
bunlarn toplamna eittir.

UH = UZ + hT + I*R
UH : hcre potansiyeli (V)
UZ : paralanma potansiyeli (V)
hT : tm fazla voltajlar (V) (deriim, aktivasyon, difzyon, kristalizasyon vb.)
I : akm (A)
R : elektrolit direnci (ohm)

Voltaj arttka akm younluu da artmakta fakat belli bir noktadan sonra voltajn artmas
akm younluunda hibir deiiklie sebep olmamaktadr ve bu akm deerine limit
akm denmektedir. Limit akm uygulanabilecek maksimum akmdr. Genellikle limit akmn
te biri deerinde allmaktadr. Rafinasyon elektrolizinde ayn bir zeltiye temas
halinde olan ayn bir metal hem anotta hem katotta bulunduundan, hcrenin elektromotor
kuvveti pratik olarak sfrdr, yani potansiyel fark olumaz. Elektroliz srasnda indirgenecek
metal iyonlarnn zeltinin i taraflarndan katot yzeyine gelmeleri difzyon, konveksiyon
ve migrasyon yolu ile gerekleir. Katotun hemen yaknnda metal iyonlarnca fakirlemi
bir blge oluur. Buna "difzyon tabakas" (Nernst diffusion layer) denmektedir. Bu tabaka
kalnl elektrolizdeki akm iddetine bal olmay:)p, hcre potansiyelini arttrmak suretiyle
akm ykseltildiinde faz snrndaki deriim dmektedir.

36

BLM BE

ANSYSTE OLUABLECEK HATALAR

5.1. Ansyse Giri

Sac metal ekillendirme alannda eksplisit sonlu elemanlar metodu, yeni kalp tasarmlar
yapmak ve eldeki kalplar gelitirmek amacyla yaygn olarak kullanlmaktadr. Eldeki
kalplar gelitirmenin amac, daha mukavim rn daha hzl elde etmek olabilecei gibi,
son rn retim srasnda meydana gelen kusurlardan arndrmak da olabilir. Hatal retime
neden olan bir kalp zerindeki deiiklikleri ve deneme yanlmay bilgisayar simlasyonu
kullanarak yapabilmek iin, ncelikle hatal kalbn yapt retimin, yani hatann
simlasyonunu yapmak gerekir.

5.2. Yrtlma Problemi

Yrtlma probleminin meydana geldii ekillendirme ilemi, iki erkek kalp, bir dii kalp,
bir tutucu kalp ve iki de karc kalp ile gerekletirilmektedir. Sz geen kalplar ekil
5.1.de gsterilmitir.

ekil 5.1. Kalplarn ve i parasnn iki ayr grnm

37

ekil 5.1.de grlen dii kalp sabit, erkek kalplar ise hareketlidir. Tutucu para sac
kendisi ile dii kalp arasnda, karc kalplar ise sac kendileri ile erkek kalplar arasnda
sktrmaktadr.

ekil 5.2. Deformasyondan sonra i parasnn elemanlar

lemin gerekte yava gereklemesine ramen, eksplisit zm ynteminin zelliinden
dolay, kalba gerek hzndan hayli yksek olan hzlar verilmelidir. Bu durumun sonular
olumsuz ynde etkilememesi amacyla i paras iin genleme hzndan bamsz, ayrca
yava yaplm bir ekme testinin sonularna dayanan malzeme bilgileri kullanlmaldr.
Seilen malzeme iin kinetik enerji ve genleme enerjisi erileri aada verilmitir. (ekil
5.3.)

38

ekil 5.3. paras iin genleme enerjisi ve kinetik enerji erileri

Yukarda, DYNAFORM malzeme ktphanesinden, Elastiklik Sabiti 207 Gpa, Younluu

7850 kg/m3, Poisson Oran 0.28 olan HRDQSK (Hot Rolled, Drawing Quality, Special
Killed) olan malzemenin enerji - kalp ilerlemesi erisi verilmitir. Malzemenin akma erisi
aada verilmitir. (ekil 5.4.)

39

ekil 5.4. paras malzemesi akma erisi

Yukardaki ekile ait olan malzeme modeli, LS-DYNAnn 36 numaral 3 Parameter

Barlat adndaki malzeme modelidir. Bu model, sacn anizotropikliini Lankford
parametreleri ad verilen parametre ile hesaplara dahil eder. Sonularda kum saati
enerjisinin i enerjiye orannn nemsiz deerlerde kalmas nemlidir. ekil 5.5.te, seilen
malzemeye ait genleme enerjisi ve kum saati enerjisi erileri verilmitir.

40

ekil 5.5. paras iin genleme enerjisi ve kum saati enerjisi erileri

Simlasyon

yapld

takdirde

izdirilen

ve

ekil

5.6.da

verilmi

olan

ekillendirilebilirlik emas, seilen malzemenin krmz ile gsterilen blgelerinde yrtlma

meydana geleceini ngrmektedir. Yrtlaca ngrlen blgeler krmz ile iaretlenmitir.
Bu sonular ile gerek hayat, ekil 5.7. yardm ile karlatrlabilir. Solda parann
fotoraf, sada yapld takdirde simlasyon sonucu verilmi ekil 5.7.de de grld
gibi, eksplisit sonlu elemanlar yntemi, yrtlmann yerini belirleme konusunda baarl bir
uygulamadr.

41

ekil 5.6. parasnn stten grn.

ekil 5.7. paras, yaknlalm alttan grnler.

ekil 5.7.de de grld gibi, eksplisit sonlu elemanlar yntemi, yrtlmann yerini
belirleme konusunda baarldr.

42

BLM ALTI

ANSYS 12.1 YAZILIMI LE GERLME ANALZ

6.1. LS-DYNAnn altrlmas
ncelikle ANSYS Mechanical APDL Product Launcher alarak, Lisence
ksmndan ANSYS Multiphysics/LS-DYNA seilerek Run tuuna baslr.

ekil 6.1. LS-DYNAnn altrlmas

6.2. Analiz Tipinin Belirlenmesi

ncelikle ne tr analiz yapacagmz belirlenir. Bylece bizi ilgilendiren menler alacak
ve bize kolaylk salayacaktr.
Main Manu > Preferences
kan pencerede structural ve LS-DYNA explicit seenei seilir.

43

ekil 6.2. Analiz Tipinin Belirlenmesi

6.3. Kaytl Veritabannn arlmas

ANSYS veritabannda nceden bizim iin retilmi olan kaytl veritabann ararak
balyoruz. Bu veritaban sadece erkek kalp, dii kalp ve sac levhann geometrisini
iermektedir. Bu geometrileri herhangi bir CAD program ile oluturabilir ve ANSYSin
destekledii formatlarda arabiliriz.
Utility Menu >File >Resume From.. >aarm1.db

ekil 6.3. Kaytl veritabannn arlmas

44

Burada belirtmeliyiz ki bize, erkek ve dii kalplarn kat cisimler olarak modelleri deil,
sadece sac levhaya ekil verirken, levha ile temas halinde olan yzeyler gerekiyor.

6.4. Malzeme zelliklerinin Belirlenmesi

Analizini yapacagmz malzemeye uygun olabilecek bir eleman tipi belirlenir.
Preprocessor > Element Type > Add / Edit / Delete
kan pencerede Add butonuna tklanr ve hemen arkasndan kan dier pencerede
LS-DYNA explicit > Thin Shell 163 eleman seilir.

ekil 6.4. Malzeme zelliklerinin Belirlenmesi

45

Element type penceresinden Options seenei seilerek Element Formulation BelytschkoWong olarak seilir.

ekil 6.5. Element Formulation Seimi

6.5. Sabit Atanmas

Preprocessor > Real Constant > Add / Edit / Delete
kan pencere de Add butonuna hemen ardndan ise OK butonuna baslr.
Daha sonra kan Real Constant set number penceresinde herhangi bir deiiklik yaplmadan
OK butonuna baslr.

ekil 6.6. Sabit Atanmas

46

Shear Factor ksmna bu rnek iin nerilen 5/6 deeri girilir. No of ntegration Points
ksmna kalnlk boyunca integrasyon says olarak 5 girilir. Bu deer eilme srasnda
plastik davrann sona erme sresini daha isabetli tahmin etmeye yarar. Thickness at Node 1
deerini de 0.1 girerek 1 nolu noktadaki kalnl 0.1 olarak atyoruz. Bu ilem sonucunda
dier kalnlklar bu deere gre kendiliinden atanacaktr.

6.6. Malzemelerin Mekanik zelliklerinin Girilmesi

Srada metal levhalarmz iin elastik ve plastik malzeme zelliklerini belirlemeliyiz. Ayrca
erkek ve dii kalbn rijit davrann da burada belirleyeceiz. Modellerimiz iin birbirinden
farkl zellikler gireceiz.

Malzeme 1: Erkek kalp, Z dorultusu dnda hibir dorultuda hareket edemeyen

rijit malzeme olmaldr. Erkek kalbn dey dorultuda hareketine izin verilmelidir.

Malzeme 2: Sac levha iin bilinear isotropic malzeme zellikleri girilir.

Malzeme 3: Dii kalp da rijit bir metaldir. Dii kalp tamamen sabit olmal yani
hibir ynde hareketine izin verilmemelidir.

6.6.1. Erkek Kalbn zelliklerinin Girilmesi

Preprocessor > Materials Props > Material Models
Erkek Kalp iin Material Model Number 1 > LS-DYNA > Rigid Materials seilir.
Younluk olarak 8000 kg/m3, Young Modl olarak 200 GPa ve Poisson oran da 0,33
girilir. Translational Constraint Parameter seenei X and Y Disps. seilerek erkek kalbn X
ve Y dorultularnda sabitlii salanr. Rotational Constraint Parameter All Rotations
seilerek erkek kalbn hibir ynde dnmemesi salanm olur.

47

ekil 6.7. Erkek Kalbn Malzeme zelliklerinin Girilmesi

6.6.2. Sac Levhann zelliklerinin Girilmesi

Sac Levha iin Material Model Number 1 > LS-DYNA > Nonlinear > Inelastic >
Isotropic Hardening > Bilinear Isotropic seilir.
Alminyum malzemenin zellikleri olarak Younluk olarak 2700 kg/m3, Young Modl
olarak 69 GPa ve Poisson oran da 0,3 girilir. Alminyumun akma gerilmesi 95 MPa, kopma
gerilmesi 110 MPa olarak belirlenir.

leride sadece bu ksm deitirerek farkl malzemeler iin ayn analizi tekrarlayacaz.

ekil 6.8. Sac Levhann Malzeme zelliklerinin Girilmesi

48

6.6.3. Dii Kalbn zelliklerinin Girilmesi

Erkek Kalp iin Material Model Number 1 > LS-DYNA > Rigid Materials seilir.
Younluk olarak 8000 kg/m3, Young Modl olarak 200 GPa ve Poisson oran da 0,3
girilir. Translational Constraint Parameter seenei All Disps. seilerek dii kalbn tm
dorultularda sabitlii salanr. Rotational Constraint Parameter All Rotations seilerek
erkek kalbn hibir ynde dnmemesi salanm olur.

ekil 6.9. Dii Kalbn Malzeme zelliklerinin Girilmesi

6.7. Mesh (Elemanlara Ayrma)

6.7.1. Erkek Kalbn Meshlenmesi
Elemanlara ayrma ilemi Mesh Tool (elemanlara ayrma penceresi) penceresinden
kolaylkla yaplabilmektedir. Preprocessor > Meshing > Mesh Tooldan Mesh Tool alr.
Element Attributes > Set seilerek alan Meshing Attributes penceresinden Material
Number 1 yani erkek kalp seilir.

49

ekil 6.10. Erkek Kalbn Mesh lemi in Seilmesi

Daha sonra Mesh Tooldan Size Controls > Set seilerek Element Edge Length 0.1 girilir.

ekil 6.11. Erkek Kalp in Ke Uzunluu Girilmesi

Daha sonra Mesh Tooldan Mesh butonuna tklanarak Mesh Areas penceresinin almas
salanr. Loop seenei seilerek erkek kalp zerinde herhangi bir yzey seilir. Loop
seenei aktif olduundan erkek kalptaki btn yzeyleri bylelikle semi oluruz.

50

ekil 6.12. Meshlenecek Yzeylerin Seilmesi

ekil 6.13. Meshlenmi Erkek Kalp

6.7.2. Sac Levhann Meshlenmesi

Element Attributes > Set seilerek alan Meshing Attributes penceresinden Material
Number 2 yani sac levha seilir. Daha sonra Mesh Tooldan Mesh butonuna tklanarak Mesh
Areas penceresinin almas salanr. Sac levha seilerek OKe baslr.

51

ekil 6.14. Sac Levhann Meshlenmesi

ekil 6.15. Sac Levhann Meshlenmi Hali

6.7.3. Dii Kalbn Meshlenmesi

Preprocessor > Meshing > Mesh Tooldan Mesh Tool alr. Element Attributes > Set
seilerek alan Meshing Attributes penceresinden Material Number 3 yani dii kalp seilir.
Daha sonra Mesh Tooldan Mesh butonuna tklanarak Mesh Areas penceresinin almas
salanr. Loop seenei seilerek dii kalp zerinde herhangi bir yzey seilir. Loop
seenei aktif olduundan erkek kalptaki btn yzeyleri bylelikle semi oluruz.

52

ekil 6.16. Dii Kalbn Meshlenmesi

6.8. Paralarn Oluturulmas

LS-DYNA Options > Parts Options > Create Parts seeneinden paralarn tanmlanmas
tamamlanr.

ekil 6.17. Paralarn Oluturulmas

6.9. Srtnme Yzeylerinin Tanmlanmas

Artk temas yzeylerini yaratmak iin hazrz. Daha nce de bahsettiimiz gibi temaslar
para numaralar ile tanmlanr. Temas yzeylerinin tanmlanmasnda, statik srtnme

53

katsays 0.2, dinamik srtnme katsays 0.1 olan ve ekil vermeye yarayan yzeyleri
seeceiz. Kat snmleme deerini, bu zm iin %10 kabul edeceiz.

LS-DYNA Options > Contact > Define Contact > Surface to Surface > Forming (FSTS)

ekil 6.18. Temas Yzeylerinin Belirlenmesi

Metal ekillendirmede rijit yzeyler her zaman hedef yzey olmaldr. Bu temas ifti iin
temas yzeyi olarak sac levha, hedef yuzey olarak da erkek kalp girilir. Ayn ilem
tekrarlanarak sac levha yzeyi dii kalbn yzeyine de elenir.

6.10. Erkek Kalbn Hareketi le Zaman Erisi Arasndaki Dzenin Tanmlanmas

Parameters > Array Parameters > Define/Edit seeneine girilir.

ekil verme ilemi srasnda erkek kalbn hareketini, ekil verme ve zaman erilerinin
ilikisinden yola karak tanmlayabiliriz. Bunu yapmak iin aadaki tabloda da
gsterildii gibi zaman ve ekil verme parametrelerini tanmlamalyz. Erkek kalbn hareketi
negatif Z ynnde olaca iin hareket deerleri eksi girilmitir.

54

ekil 6.19. Parametre Tablolarn Oluturulmas

ekil 6.20. Zaman ve Hareket Deerlerinin Girilmesi

55

6.11. Yklemenin Yaplmas

LS-DYNA Options > Loading Options > Specify Loads seeneine girilir.

ekil 6.21. Ykleme Seeneklerinin Girilmesi

ekil 6.22. Ykleme Durumu

56

6.12. Ykleme Erisinin izdirilmesi

LS-DYNA Options > Loading Options > Plot Load Curve seenei ile yaplr.

ekil 6.23. Ykleme Erisi

6.13. zm Seeneklerinin Girilmesi

Solution > Time Controls > Solution Time seeneine 0.015 girilir.

Solution > Output Controls > File Output Frequency > Number of Steps seeneine
girilerek Specify Results File Output Interval 20, Specify Time History File Output Interval
50, Specify Restart Dump Output Interval 1 olarak girilir.

Son olarak zmn yapacamz sac levha seilir.

Solution > Output Controls > Select Component seeneine girilip, Element Name BLANK
seilir.

6.14. zmn Yaplmas

Solution > Solve seenei seilerek zm yaptrlr.

57

6.15. Sonularn Okutulmas

ekil 6.24. Sonularn Okutulmas

ekil 6.25. Gerilmelerin Analizi

58

BLM YED

SONU
7.1. Alminyum le Yaplan Deerlendirmenin Sonucu

ekil 7.1. Alminyum Sonucu

ekil 7.1.de de grld gibi malzeme zerindeki maksimum gerilme yaklak 105
MPadr.

59

7.2. Bakr le Yaplan Deerlendirmenin Sonucu

ekil 7.2. Bakr Sonucu

ekil 7.2.de de grld gibi malzeme zerindeki maksimum gerilme yaklak 167
MPadr.

ekillerde de grld zere en byk gerilme malzemenin dey ksmlarnda meydana

gelmitir. Krmz ile grlen yerler gerilmenin en youn ve tehlikeli olarak gzlendii
yerlerdir. Bu almada malzemenin maruz kald en byk gerilmenin bykln
skaladan okumak mmkndr. Yaplan analizler sonucu kullanlan alminyum ve bakr
malzemelerinden hazrlanan sac levhalarn istenildii gibi ekillendii grlmtr.
Herhangi bir yrtlma gzlenmemi olup belirli ksmlarda ar zorlanma gzlenmitir.

60

KAYNAKLAR

[1] ANSYS 5.7 Tutorials

[2] Kalplk Sektr Aratrmas Yayn Serap ALP, 2005
[3] Sac Metal ekillendirme Simlasyonlar le retim Hatalarnn Tespiti, Osman Koray
DEMR
[4] http://tr.wikipedia.org/wiki/Bakr
[5] http://tr.wikipedia.org/wiki/Aluminyum
[6] Tabakal kompozit ubuklarda yanal yk etkisiyle oluan burkulma davran zerine
deneysel alma Bitirme Tezi Can ANAKK, 2009

61