You are on page 1of 66

3

Tenek, Tantuyik, Veracruz Huasteco de Tantoyuca, Veracruz

2008

An tilab xechintalab ani xu watel

Vivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca


Portada-Tenek-3o.indd 1

03/11/2008 01:34:12 p.m.

Tenek, Tant'uyik, Veracruz Huasteco de Tantoyuca, Veracruz

2008

An t'ilab xechintalab ani xu wat'el

Vivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca


Tenek-3o(64p)3arev.indd 1

03/11/2008 01:35:17 p.m.

An t'ilab xechintalab ani xu wat'el (Vivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca), fue elaborado por la Direccin General de
Educacin Indgena, perteneciente a la Subsecretara de Educacin Bsica de la Secretara de Educacin Pblica.
La
agradece la participacin de los responsables de educacin indgena en las entidades, jefes de departamento, jefes
de zona, supervisores escolares, integrantes de mesas tcnicas y de comisiones dictaminadoras; de directores, docentes y
autoridades administrativas; y, especialmente, de los padres y las madres de los nios y las nias indgenas, a quienes va
dirigido este libro.

Secretaria de Educacin Pblica


Josefina Vzquez Mota
Subsecretario de Educacin Bsica
Jos Fernando Gonzlez Snchez
Directora General de Educacin Indgena
Rosalinda Morales Garza

Jefe del Departamento de Educacin Indgena del estado


de Veracruz
Valente Velzquez Bernab
Coordinador del Proyecto en el estado de Veracruz
Mara Gelacia Santiago del ngel
Mara Adalberta Hernndez Bautista
Revisin de textos en lengua huasteca
Mara Gelacia Santiago del ngel
Mara Adalberta Hernndez Bautista

Edicin
Direccin de Apoyos Educativos
Coordinacin editorial
Marco Julio Linares
Guadalupe Ambriz Rivera
Cuidado de la edicin
ngela Morales Vera
: 970-742-071-5
Primera edicin, 2008
Impreso en Mxico
Distribucin gratuita/ Prohibida su venta.
D.R. Secretara de Educacin Pblica, 2008
Argentina nm. 28, Centro,
06020, Mxico, D.F.

Tenek-3o(64p)3arev.indd 2

Diagramacin
Ins Patricia Barrera
Texto de la presentacin en espaol
Alejandro Torrecillas G.
Reconocimiento especial al trabajo de Marco Tulio ngel Zrate y Yuri ngel Zrate, quienes con sus ilustraciones para
portada e interiores, respectivamente, pintaron color a las palabras de las nias y los nios, autores del presente libro.

03/11/2008 01:35:20 p.m.

Exol

ndice
Xlk'xtlb ............................................................ 5

Nn' in tenek....................................................... 29

Presentcin ............................................................ 7

Chb tomlom kwentsl ....................................... 30

Lejkidh labidh t'ilab / Poesa


Lejbdh lbidh t'ilb ............................................. 10

An tsumil te'nel ..................................................... 31

Lejbdh lbidh t'ilb ............................................. 11

Xn ti ne'ech k lejkii n t'k 'tsil ...................... 33

An lbidh k'ij ......................................................... 12

Xanti ne'ech, ka t'aja' / Instructivo

An tj exobintlb.............................................. 13

Tolili ....................................................................... 35

An chkm te' ....................................................... 14

Chwiwi ................................................................ 35

An lbidh t 'ilb..................................................... 15

Xnti ne'ech k t'j n punuxtlb .................. 36

In t'ilbil i jtik ................................................... 16

Xntu t'jnl n tolili' .......................................... 37

Nu chblil ............................................................ 17

Xntu t'jnl ......................................................... 38

An lbidh k'ij bn tmub! .................................. 18

Tenek-3o(64p)3arev.indd 3

Xanti ne ki lejkiy / Receta

Weje' t'ilab / Leyenda

Jney ku ejtoj tu uts' ....................................... 19

An ulel ejektsik ...................................................... 39

Te'endax t'ilab / Chiste .................................................. 20

An kwi'il................................................................. 40

Tsubax t'ilab / Refrn .................................................... 22

An kwitol xi k'ipchonek ...................................... 41

Xanti uwats / Descripcin

In belil n chemelom ............................................ 43

Tnt'uyic ............................................................... 27

An dhimm .......................................................... 45

An tenektsik .......................................................... 28

An kom dhutslb uj ........................................... 48

03/11/2008 01:35:21 p.m.

In t'ilabil i ajoitiksik / Mito


In tilbil i jtiktsik .............................................. 54
An ch'ontl inik..................................................... 56
An k'mbix ............................................................ 57
Olnax t'okox t'ilom / Representacin teatral
An kwitol ne'chich ................................................ 58
Xi t'ojlab an kawintalab / Glosario ............................... 60

Tenek-3o(64p)3arev.indd 4

03/11/2008 01:35:22 p.m.

Xalk'axtalab
Jntu ulnl d, noche k'l n kwintl Yb ch'l tm ull tenek
k'ij wt'ts ch'xixil ni n kl chmmdh ni lbidh Anchn ne
k ch' tm ull k'l kwintl jelti mx t't' ni in t't'tsik, in
pulektsik ni in pulektsik, ni ejtl in exlowltsik kin ulu junxk'ij ni
nchn jelti mx u junkunl in kwidh kl xi tt' ni n t'ilbtsik k
ch'tme' kwidh ni tjx
Jxtm i le' k ko'oy je n jumtlb, xi t'jdh, xi k'wj dhutsdh k'l
n kwintl bl k bijiy k'k'l n k'k'l, j' n j', ik' n ik'
ni ich' n ich', bl n ottsik, k lej ch'xk'in, k lej chmnbe' n
j' ni n ik'.
Bn Direccin Generl de Educcin Indgen jxtm i t'jm je n
jumtlb, xonti t tolmixin, niy t exobl n ok'tsixltsik, n t't'tsik
ni n tiklbtsik xi t kwentsl; i le' k jytsik ni k kulbetn' k'l
n exlowltsik ni k'l n kidhtl; ni tu utsl, k junku in chlpil
n pkeltsik, k tj' k'l n chlpk'ij n t'ilb, tu t'iltsi x t'jl b
n kwentsl ni ki junxn xi le' ki bjw ki t'j'. K'l n t'ojlbil i
kulbetnl ki pidhn' it i jumtlb xi dhutsdh k'l n kwintl, bl
i chlpyl n k'ejtsik kwintlb xu kwnb bin bitsowil n Lbtom
chbl jelti mx i k'ejtsik muklb xi yb w'ch pil kwintlb bl
ki bijiy xtkich. K chlpyk'ij mx junwek'ij ybich k w'chin xi
yxni' O xi chkni' O xi yxuxul Jnti tm in mulklbil n tom,
n te'tsik, n xich', n bleytsik ni n j' xi ln pujl

K chlpyk'ij jik't mx ybich k wchin n muklbtsik ni ejtl k


chu'u jyech'k'ij o yb mukudh Anchn ne k tmun mx k uk'tst
xowkich n kwintlb xu kwnb Lbtom Chbl ni xi putl n
k'yll!
Jxtm i t'jm je' n jumtlb, ts'utst n ch'ilbtsik k'l n
mukuxtlb ni m ts'utsk k'l n lbidh kwintl, bl k kulbetn',
k tel', k ch'' in lbidhtl xi w'ch b n kwintl; bl yb k
k'ipchon, bl yb k uk'tst in kwidh ni n muklbtsik ni xin
ejtowl kin lbidhmedh' tm junxit' in kwnl K'l jun i kw
bl yb k k'ipchon ni ki ejto ok'tsixin k'l i t kidhb , xntu ulnl
xtkich k'l n k'ejtsik, kwintlb bn Lbtom chbl; bl ejtl i
yentsl ki cho'obn xow' xi yxuxul ni xi m chmml ni xow'
j xi le' m yxuxul ni xow' xi k'lpidh yxu'.
Jxtm i junkum n k'ejtsik dhutslb b je' n chkm jumtlb, xi
dhutsdh k'l n kwintl, xi b bitsowil, bl ejtl u lbtomlbtsik,
j'ich i kwintl ni bitsowil.
K jy ni k kulbetn' je n chkm jumtlb, xi t'jdh k'l i
kulbetlb, ni dhutsdh k'l in t'ilbil n weje' pkeltsik xi k'l in
t'ill n k'k'l, bl k chlpy ku ok'tsixin ww' tu kidhblb, bl
k ejto xntu ulnl jumtlb, exlowl k'l ejtl n kwintlb xi
Lbtom Chbl.

5
Tenek-3o(64p)3arev.indd 5

03/11/2008 01:35:25 p.m.

Tenek-3o(64p)3arev.indd 6

03/11/2008 01:35:25 p.m.

Presentacin
Cmo se dice d en tu lengu Cmo se dice noche en tu idiom
No hs sentido que cundo lo dices en tu propi lengu el d es ms
brillnte y ls noches ms clmds y bonits Esto ps porque si lo
express en tu propi lengu es como si tus pps y sus pps, y los
buelos de sus buelos, y todos tus migos lo dijern junto contigo, y
entonces es como si sus voces se juntrn con l tuy y ls plbrs se
oyern ms fuertes y ms clrs
Por eso hemos querido que tengs este libro, que est escrito con ls
plbrs que se usn en tu lengu pr llmr sol l sol, gu l
gu, ire l ire y lun l lun, pr que esos stros brillen ms,
el gu refresque ms y el ire se ms clro.
En l Direccin Generl de Educcin Indgen hemos elbordo este
libro, en el que prticipste t, tmbin tus comperos, tus profesores,
tus pps y ls persons de tu comunidd; desemos que lo les y lo
disfrutes con tus migos y tu fmili; l mismo tiempo, te invitmos
recopilr los sberes de tus myores, crer tus propis nrrciones,
que nos cuentes lo que hces en tu comunidd y comprtir tus sueos.
Con ese mteril nos gustr poder entregrte otro libro pensdo y
escrito en tu propio idiom, porque creemos que cd lengu que se
hbl en cd regin de Mxico es como un color distinto, que no existe
en ningun otr lengu, pr nombrr ls coss. Te imgins que de
pronto y no existier el verde O el rojo O el zul De qu colores
sern el psto, los rboles, l sngre, ls snds o el gu del mr

Te imgins si de pronto no existiern los colores y todo se vier igul,


sin color Pues lgo s es lo que psr si se olvid culquier de ls
lengus que se hbln en Mxico y en el mundo!
Por eso hemos hecho este libro, lleno del color de los dibujos y ms
lleno del color de ls plbrs de tu lengu, pr que los disfrutes y
te llenes los ojos y los odos con los mtices que hy en tu idiom; pr
que no se pierdn, pr que no se olviden los sonidos y los colores que
sbe pintr cundo lguien lo hbl En un plbr, pr que sign
vivos y podmos ensernos, unos otros como hermnos, cmo se
dicen ls coss en cd lengu de Mxico; porque todos necesitmos
sber cul es el zul ms fresco y cul es el zul ms verdoso, y cul el
zul ms cribeo.
Por eso hemos recogido muchos reltos en este librito, escritos con ls
plbrs de tu lengu, el idiom de tu regin, que tmbin, por ser todos
mexicnos, son nuestro idiom y nuestr regin.
Te invitmos que les y disfrutes este librito, que fue hecho con
mucho crio, y est escrito con ls misms viejs plbrs con ls
que tus buelos le plticbn l sol, pr que ls recuerdes, y pr que
nos ls ensees nosotros tus hermnos, que hblmos otrs lengus
mexicns, ver si s tmbin prendemos plticr con l lun y con
el sol Pr prender cmo se dice libro, y cmo se dice migo,
en tods ls lengus de Mxico.

7
Tenek-3o(64p)3arev.indd 7

03/11/2008 01:35:27 p.m.

Tenek-3o(64p)3arev.indd 8

03/11/2008 01:35:31 p.m.

Lejkidh labidh t'ilab

Poesa

Tm jun t'jt u kulbeltsik

Tu' bn yx ch'en

tm i tl n ubt'intlb

T' xe'extsik i t'sit'sik ich'ml

i uch'l n j' bley

yb'k chlpy nik'ij xe'extsik

yb tix i t' n t'e'pintlb.

jj' in kitkom in jumtl.


Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

An kwitoltsik xi u exobl
jelti n ko'neltsik tm u kdhl
lw'ich u k'k'dhntsb nin chichi'
ni nin j'lil ybich in p'bl.

9
Tenek-3o(64p)3arev.indd 9

03/11/2008 01:35:35 p.m.

Lejbadh labidh t'ilab


Ki jumn jumn chcm kuku'

Tm in k'lel bn p'b

yb' ki k 'wjy t ubt'lom

u pejl y mn wich

ki k'le tin utsntsi ti exoblomtsik

bl ku pidh' nu nn'

kin lik' ti exoblom.

kin kulbedh' nin itsich.


Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

Bn nin tmet u k'im'


ixk'nek jun i t'yblbi
bl tt' yb tin exbyl
u le' ku liy it u belil.

10
Tenek-3o(64p)3arev.indd 10

03/11/2008 01:35:43 p.m.

Lejbadh labidh t'ilab


Abl ki chu u' lbel n chbl

Wn ki k'nidh' n ko'neltsik

wn ki t'y' n t'yblbtsik

bl k xechin k'ijidtsik ln te'lomtsik

bl j'ich xi in pidhnl

yb yejt ki jik'edh' nibl ki wltsitsik

n wichtsik ni n wlilbtsik.

ni nchn ki ch' ti jt lbidh n ch'ichintsik.


Toribio Prez del ngel
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

Ki exobn' tu kowl
bl yb' tu jik'edh' n j'
ni wn tu kowl
l n pulek wlj'.

11
Tenek-3o(64p)3arev.indd 11

03/11/2008 01:35:55 p.m.

An labidh k'ij
Chpik u tjbx n k'k'l
tjx bn chmy chbl
bl u ulel junt' lbel
jelti tm ww' u kulbel.
Jj' u tk'ix k'l in tjx
chi'ik lbel ni u te'nl
t'ojojodh nin ok' lbel
dhipdh nin xi 'il k 'l i wich.
An chbl yxixil lbel
jelti ni lts'ik bl plu
bl ulchich n k'ij, tm
u pok'el, u wichnl n te'lom.
Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

12
Tenek-3o(64p)3arev.indd 12

03/11/2008 01:36:03 p.m.

An ataj exobintalab
Bn kwentsl, n tj exobintlb,
u chlpyl, k'l i lwtlb,
bl nn' juni k'ijidhtlb,
bn kuentsl, jun i tj exobitnlb.
U wt'b' tj jun ch't tmubil,
k'l jun t chkm u ubt'
u bechk'nl bn t'elomtsik,
n t ojlb kwjt bu exobintlb.
Xon tin wchin yn n jumtlb,
lb,
u well, yb u exbyl xney in ull,
l,
jun i dhjw, u exby n tin jum,
in kulbel, u te'l' n jumtlb.
jlbintsich.
Ma. Juliana Rodrguez
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

13
Tenek-3o(64p)3arev.indd 13

03/11/2008 01:36:15 p.m.

An chakam te'
Tu' k'im ' kw'jt juni chkm te'
u k'nidhx, ni u k'ijitmedhx
nu kidhb xi jilk'onek kwetem bn bel
u pidhtsl tu k'ubk tin tsubtl.
U k'im bl n tsubx j'ublb,
tin ln k'l i yntom tsubxtlb,
ne ku jptsi ti wi'leb k'l i lwtlb,
ni k koyoch k'l i k'ijidhtlb.

I chlm in pidhnl n chkm te'


in pidhl n chi'ichin ti lwtlb, bn kw'e'el
in kulbedhl n dhjw k'ij k'l n jtlb,
Xit' tin ln' jun i lwtlb.
Jlbintsich.
Ma. Juliana Rodrguez
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

14
Tenek-3o(64p)3arev.indd 14

03/11/2008 01:36:23 p.m.

An labidh t 'ilab
An ch'ichin xi w'ch bn lbidh k'ij
k'l in jtlbil in kulbedhl n k'ij
in t'jl in px bn t'elmtsik
dhjw u jt'ni u kulbel.
An lemtsik u dhepnl bn wich
u lemomol bn te' tm k'ij
i lbidhtlb xu w'chinl bn lbidh k'ij
n ch'ichintsik in ontsl ti jt tm k'ij.
U xlk'nl yn i muklb bn wlilb
bn lbidh ki'j u wchinl n wedhtlb
bl kin lek' n tenek j'ublbtsik
in kulbedhl n pkeltsik ni i chkmtsik.
Ma. Juliana Rodrguez
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

15
Tenek-3o(64p)3arev.indd 15

03/11/2008 01:36:30 p.m.

In t'ilabil i ajatik
Tm ki kwchiy kulbetnl
k mliy t b' k'l n
tt, tm ki k'le t
tonel ne' ki k't'uwt
k'l i pik'o'.

Mx k bch'uj k
k'puj n k'wit'idh
bkn tm ki tomkin
n xum ne'ech ti tk'ix.

Mx ki kwchiy bn
beltsulul, tm ki wt'ey
bn jol n ech ti jun'
n j'.
Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

16
Tenek-3o(64p)3arev.indd 16

03/11/2008 01:36:40 p.m.

Nu chabalil
An ch'ichintsik u jt bl wklech
n pich'ich' in tujwl jy n jtlb
ni nin k'we'el n te'lom j ich'
u tjbx xn tin t'jl ech'eki'j
u pk'ukyb jy k'l n tjbxtlb n tjtsik.

Tu' bn wlte'bel u kulbetsik


u t'ilom chb xi weje' ti exlxnek
wch'unekich in pik'ib bl yejchelixtsik
in t'ill in wtnm n kulbetlb
junx tin wtnm tm ti chkmtsik.

Yb in ulutsik xn ti k'lnek
kin uk'tsitsiy nin chblil xon ti w'chinek
bl in le'nl t'jt nin kwentslil
nin chblil n tonektsik j'ich in l.
Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

17
Tenek-3o(64p)3arev.indd 17

03/11/2008 01:36:49 p.m.

An labidh k'ij ban tamub!


An k'ij xi wt'ts ti lbidh bn tmub!
U witsel tu w'chinl, i tjxtlb,
pxk'idh k'l n tsitsik tom,
tm chmml k'ij k'ijil
n ch'yil u wyidhx,
n wichtsik xi chjulul ni xi chkikiltsik,

Ki xtsi' tin k'ijidh jtlbil n bok'tsik,

in k'ijil n ch'ichintsik ni n wichtsik

bn jol u wt'el n j' chmml,

tm juntsik n dhum in pxk'iym tin b',

ni tu wydhl in jtlbil n ch'ichintsik,

in yk'wltsik in pebel ni u wenk'onl ti lem.

j'ich tu pidhl ti chplb,


ni ejtl n lbidh kw in lejkiyl

U le', bn k'ij xi t'ek't,

in jtlbil n ch'ichintsik ni

tm k'itsj ch'xixil,

in niwxtsik n wich.

bl nchn n chkmtsik, n ko'neltsik


ni n t'yblbtsik k'ijidhtsik k k'wjy.

Toribio Prez del ngel


Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

18
Tenek-3o(64p)3arev.indd 18

03/11/2008 01:36:58 p.m.

Janey ku ejtoj tu utsa'?


A ejtl...
Jney ku ejtoj tu uts'
Xo' bl it kwjt k'l nn'
ni nn' k'l tt'...
Tm yb it k'wjt k'l nn'
tokot tu chlpom tt'
ni n k'ij u wt'el k'yumjunt'j.

Ech'ik'ij tu chlpyl,

Tm tu tell k'ijidh junt'j u ch'l

tm in wyl tu wtsibnl

u chu'tl lbidh n chbl

it wt'el b nu k'im'tin lnl,

ejtl yxni' n t'ylbtsik u chu'tl.

tm in ejel tu yl ni yb tu ell.

n k' ij dhik u wt'el, exomich ti ok'nl

in dhutsutsunl bl tu k'nidhl,

ni ybxt'bel tu utsl.

u chlpyl, jnt'oj yb lejich xu wtsibnl


m lw ybich' xt'ku chlpyl
tokot ne'ech ku t'j'xowj' tin utsl nu ejtl.
Toribio Prez del ngel
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

19
Tenek-3o(64p)3arev.indd 19

03/11/2008 01:37:05 p.m.

Te'endax t'ilab
Chiste

Jun i k'ij juni bell

An iym utsn kw'

in chu'u bechel jun

k ochich ltj ti wyl

i te' i it'dh wejnekich

bl u ulel i pml beklek dhmul

in kontsi n dhbl bl

ni in ujnl kin k'puj

k nutsin, ni tok'oyt

n k'udhk'um, to k'on

ybin k'lnek bn

n kuitol ybxt'

bitsow bl ku cho'obn'

ne'ech tin t'jtsi bl

jt'w'
in jlbil n
j

ybn in wym' in ulu

lejb.
lej
lej

ku', tm ti t'j k'le n


pml beklek in k'pum eitl
nin k'udhk'umil.
Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

20
Tenek-3o(64p)3arev.indd 20

03/11/2008 01:37:12 p.m.

Jun i k'ij n kwitol

Jun i dhmul n mimlb in konoy

utsn k'l in tt'

nin iym mx in le'jey k jo'tst

k k'le kin ch'ebk'

ti yuj k'lm, ni tok'oyt

nin le, tm ti k'le

yb u le'klm ne'ech tin

ti chu'ux jy nin tt'

tonel bn bitsow blidh bn

ejtl l'udh n em tin

i utobus.

el'ni ch'ept in
kubm n kwitol.

Tedulo Bautista Lorenzo


Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

Jun i k'ij ulich juni


tonel b jun i k'imdh
ni in konoy n tsidhn
xnt'n in bij n pik'o xi
t' ti xe'ech
ni tok'oyt jelti
n bij.

21
Tenek-3o(64p)3arev.indd 21

03/11/2008 01:37:21 p.m.

Tsubax t'ilab
Refrn

An obe' chbil u t'ojnl.

W'ch xit' in jlwl n


pulekbel k'l n dhek'bel.

K'l n jluts kw n
jluts kw u
n tsubxtlb.
Toribio Prez del ngel
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

22
Tenek-3o(64p)3arev.indd 22

03/11/2008 01:37:29 p.m.

N tkidhbtsik chpyl k

An pkeltsik k juntsi n ti.

lntsik, tm ko'ol jun i

K'pnel xow k ejto e xo'.

yejtlb, tm yb yentsl

Bel xe'ech lw yb k juntsi.

ko'ol, nibl i chlpx t' lnx.

Tm kw'jtich k'l I ltsiktlb.


Ma. Juliana Rodrguez
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

Ech'ek'ij k tj' n lwtlb,


xi k ejtow, yb k tel'xitch
ni yb k ytsi ti k'k'nntsi.

23
Tenek-3o(64p)3arev.indd 23

03/11/2008 01:37:35 p.m.

Xit' ch'e'ne' in wltsl xi k'e'et


ni in wltsl tin b'.

Xit' yb' u chu'ux.

I inik xit' in exll tm in k'ipdhl

J'ich xon bl in.

xit' yb' in exll, tmich u usnl

K'ipdhm chblom

i chkm inik, bl u k'ibel jun we' tin b'.

nin wl, xi jun


in ko'ol u
usnl jok'ol.

Tedulo Bautista Lorenzo


Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

24
Tenek-3o(64p)3arev.indd 24

03/11/2008 01:37:39 p.m.

An kwitoltsik k'l n
tsidhntsik yb lw'
An chkmtsik yb lw'

kin pxu n tu' bnin

kin k'puj in kchin n

ok'bl ne'ech k

ko'neltsik bl yb neech

bn tm k tomkin.

kin ejtoj ti jum ni ti

Toribio Prez del ngel


Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

dhtsm.

Yb k kw'etoy n
kn k'l n kw'et
xib ne'ech kit tomkin
k'l jun i chitlb.

25
Tenek-3o(64p)3arev.indd 25

03/11/2008 01:37:44 p.m.

Xit' in ujnmich.
Anchn k'ij in ell nin
u kulbetsik tn ti chu'tl
yb' ko'ol n tnmiwl.

Yb' u ch'uk'xinl nin ok'

An ch'ik'tlb xin t'jl xit'

in chlpom xnt'n ne'ech

ch'tich t'jt

kin wt'' kl m, bl

in ko'ol nin chlp, j'ich tm in k'ptsl

xw' in ko'ol, ejtltsik

n to'ol xi t' k'e'et in kldhn ni

in pejkntl jun we'.

xi jj' in dhbl in jill k kxbe.


Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

26
Tenek-3o(64p)3arev.indd 26

03/11/2008 01:37:52 p.m.

Xanti uwats

Descripcin

Tant'uyic
An kwentsl chb tomlom, plwich,
Tnt'uyic, Vercruz, n tiklbsik xow'
in t'ojlbil in ko'ol n kwentsl j'ich n
t'ojom morrl. Jeche' n eylb u exlb t'jt
obl weje'ich t'jt tm ti ybel ulnek teche'
n ejektsik.
Jeche' n t'ojlb yn in exll bl u tsi'il ow
n ch''um ni in junl kin nuju xontik'ij.
Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

27
Tenek-3o(64p)3arev.indd 27

03/11/2008 01:37:59 p.m.

An tenektsik
An tenektsik ley ymil tin eb in kidhbyl 25,000
tokot xi k'wjt bn municipio Tnt'uyik. in
bjwl jy k pubel 1.55 m, in nkil nin t'u'ul,
nin wl, nin xi'il we' t'unuy in ko'ol.
Mx k chu'u yb' j' u dhil bl in le'ich kin
ok'oy n t'ojlb, yb in le' kin exby xow' u
wt'el ow, xo' juni i ch'utl bl n kwitoltsik
u jlk'unlich nin chlp bl u klelich ti lim
t'olb owu bl mx lw' kin wt''.
Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

28
Tenek-3o(64p)3arev.indd 28

03/11/2008 01:38:08 p.m.

Nana' in tenek
In kwoi jil b jun i kwentsl xon ti w'ch n
te'lomtsik, ni n lte' ko'neltsik.
Nu k'im t'jdh k'l n ch'ijol knlbtsik ni n
pelok' ikte' mplbidh k'il i chjib ni k'l i bolitsik
te'.
An jen kuwidh k'l k'ut, ni mu'udh tom n
t'tsik in ko'ol juni wi'leb k'l jun, i telxtlb
t'jdh k'l okch ikte', n t'j lekilidh k'l i
chjib ni jujudh k'l i pch '.
Nn' u ejtol n t'ojlb k'l n dhpup jidhl n
wey, yn t'j xi w'ch k'l n dhpup n t'ojlb.
Nn in kulbel bl u ejtoj tin kw tenek.
Ani u t 'jl u le u t'yl n em k 'l n chnk '
bl kin k'puch.

Ma. Juliana Rodrguez


Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

29
Tenek-3o(64p)3arev.indd 29

03/11/2008 01:38:18 p.m.

Chab tomlom kwentsal


Chb tomlom j'ich jun i kwentsl

Xit' teche' bn kwentsl u k'wjil

xi k'wjt xon tu ochel n k'its jni

in kidhbyl jun xeklek jun inik lju

in owil k'l n tnt'uyik ox ni jun

kk, bl i jym tm ti tmub

ch'ejel kilometro, u t'ojlb k ulich

chb xi' ox ni w'ch jun xeklekbo'

tj' bl wilidh ti k'wj n kwentsl

ticlbsik yntsik in t'jl n morrl

k'l i pkdh' ch'en xi kubt junt'.

k'l tin ell xnt'n kin wt'', jxtm


yb k'lnek ti lim t'ojlb ow.

Jun tokot i bel w'ch xn ti ne'ech


ki ulich bell ni bel it tujenek k

An kwentsol yb' in ko'ol n jndh

ochich jun i cmionet xi in junl ni

k'ml, n j' ni yb t'ubntsidh n

in ok'yl jlbidh n belltsik u ochel

bel bl yb k w'chin n k'ut, tokot

tm yb u ulel n b mx k ulchich

w'ch i preescolr ni i primri

ybich in ejtowl k ochich.

tenek ni ejek.
Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

30
Tenek-3o(64p)3arev.indd 30

03/11/2008 01:38:26 p.m.

Xanti ne ki lejkiy
An tsumil te'nel

Receta

U yentsinl:
Jun i tsumil bl jun kilo in choyil n ich'md ko'nel.
Akk i wynek ich.
Ox kmblek n jo.
Jun chkm lejb i comino.
Jun chkm mule' n k'oye'.
We' i t'em.
Tm tu lejkiyb:
U k'wjbb k pxk'un n j' bi jun i blixtlb.
U mu'wb in choyil n ko'nel.
U t'knl lw' ynil junt'j.
Tm jyk'ij t'oktich, u blyb n ts'itsik peje' t'u'lek l n j' xu px
x k'unl.
U wek'ontsb n tin dhopel, tm exomich ti tek'el n t'u'lek.

31
Tenek-3o(64p)3arev.indd 31

03/11/2008 01:38:45 p.m.

U mujtsinl n ti tsumil mu'udhich.


U che'yb in illib n te'nel.
Tm u joltsinl tin ok'nemich n k'oyej u xo'kb k'l n j' bl yb k jilk'on
lokt.
U dhiknl ni u joltsinl.
Tn ne'ech k ytsiyt k pxk'un ni t'ojojodich bl k k'pwt.
Toribio Prez del ngel
Escuela General Lzaro Cardenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

32
Tenek-3o(64p)3arev.indd 32

03/11/2008 01:38:56 p.m.

Xan ti ne'ech ka lejkii an t'ak 'tsil


Xow' u yejetsb

Xnti ne'ech k t'jn.


Ok'ox ne'ech k pxk'u n j'.

Jun i plch o chb i kwit'.

Tm ne'ech ti chemdhb n kwit' o n plch.

Chb lejb i dhkpen.

An lejkix ne'ech kin jutsuy n dhkpen.

Che'jel lejb n pkdh' ich.

Chemenekich n koneltsik, xo' ne'ech ti chbyb ln kk j';

Jun boye' n chk ich.

ni ne'ech k pitsin tin jujul.

An t'em.

Tm k ok'on ti pitsinl tin jujul, ne'ech k biuyt, ne'ech k

An pts o n pt'l blixtlb.

t'kn, ni ne'ech k mu'wt.

An che'extlb. An blixtlb k'l

Tm k ok'on ti' jutsyb n dhkpen, xo' ne'ech k t'iliyt ti

jot'ixtlb.

wetsik bn tkb, tm jey n ich.

An j'.

Ne'ehc k punu n pts o n pt'l blixtlb xonti ne'ech k

An ch'.

t'ekech n t'ulek.

An tkb.

Tm k ok'on ti muwb n koneltsik, ne'ech juni k t' kn


k'l n j'.

33
Tenek-3o(64p)3arev.indd 33

03/11/2008 01:39:08 p.m.

Tm t'ilidhich n dhkpen, xo' ne'ech kin ytsi k chjuy junwe, tm ne'ech k cheyt
bn che'expnt'l, t'yil u cheyb n ich.
Tm pxk'unekich n j' ne'ech k mudhwt n t'ulek, ne'ech kin wek'ontsi tin dhopep
bl kujuw k lejkin n t'enel, ni ne'ech kin ch'pniy.
Mx ok'onich ti che'yb n dhkpen k'l n ich. Xo' ne'ech kin kutsi' bn ch', ne'ech kin
xok' k'l in j'lil n t'ulek kin kutsiy ynil bl k kle nin xich''l n dhkpen. Jeche' n
xi'ch'lb u ch''knl xonti ne'ech k pidhn' n tenel.
Tm k ok'onich ti' k'utsyb n dhkpen ne'ech kin k'wit'y k'l i tsuts'un bkn, ne'ech
kin k'puj xin kutsiy n dhkpen k'l n dhbl yejtlb, n chkmtsik yb u pidhnl kin
k'puj.
Mx tek'tich n t'ulek, xo' ne'ech kin k'wltiy. B jun blixtlb ne'ech kin xok' n
dhkpen k'l j' tm u pxuk' ne'ech ki joltsi n ti xokdh dhkpen. Tm ne'ech kin xluj
ynil bl yb k ch'tey.
Tm k pxk'um ne'ech k pbj n pts. Alwich tm k jot'yt. jeche' n t'enel u
pidhnb k'l kjdh dhk tsok'.
Anchn tu lejk'iyb n t'kim.
Ma. Juliana Rodrguez
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

34
Tenek-3o(64p)3arev.indd 34

03/11/2008 01:39:16 p.m.

Xanti ne'ech, ka t'aja'

Instructivo

Tolili

Chawiwi

Xi yejt:

Xi yejt:

Jun i pt'l kwetsotsol.

Chb i te' itslb in nkil chb i metro.

Jun i pt'l bl k nixk''.

Chb in peje' ldhu in nkil chb i metro


Jun we' i k'nlb bl k bilme.

Jnt'n ne k lejkiy
Jnt'n ne k lejkiy.
K lejkiy lw' n pt'l bl yb mulk'idh
k jilk'on bl yb k tmk'un tm k

K kub' jun i te' bn chbl n jun k

nixk''.

peltsi xpdh jun ch'ejel tm k wik'tsi n

Tm juni k pk' n pt'l jelti jun i

ldhu bn nin wltsik xi pelt ni k umtsi

nixk'xtlb, l n tm k beldhich bn bel

n k'nd bl k lichk'n n t'e tm xo ki

k'yum ni dhik.

chwiwilch.
Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

Tedulo Bautista Lorenzo


Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

35
Tenek-3o(64p)3arev.indd 35

03/11/2008 01:39:23 p.m.

Xanti ne'ech ka t'aja an punuxtalab


Xntu t'jnl

Xow u yentsb
Chb i okch' jun jo' in nkil, ni ch'

Kotoyt ne'ech n okch'xnti in nkil t l.

kodh.

Ne k wchyt n okch'.

Jun i tolow okch jun jo' in nkil.

Ne ki junku n okchi ni ne' ki kot'oy xi

An kotob.

kotoymich.

Jun i mch'bixtlb.

Bn tolow okch' ne'ech k lejbntst tin

An eylb xin wchyl n okch'.

kn n kotyt kotyt tm.

An pjk'ixtlb xk'udh in nkdh'.

Xo' ne'ech k lejbntst xnt'on in t'ekil in

An ch'uxtlb, n lejbxtlb, n

kn.

t'kpxtlb, n miloxtlb.

Xo ne' ech k junkuwt n pejetsik okch' xi

An lujt pt'l xin olnl n lejb.

ne'ech kin jun'.


An punuxtlb, ne'ech t'k'py tm ne'ech
pjk'iy.
Lejkinich tm n punuxtlb.
Ma. Juliana Rodrguez
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

36
Tenek-3o(64p)3arev.indd 36

03/11/2008 01:39:28 p.m.

Xantu t'ajnal an tolili'


An tolili' te' jchn u eynl bl k k''umn ni xtk'ich kin len' kin iy'. An tsitsik
chkm in kulbetnl kin lejki jeche' n ubt'lb.
Xow' ne'ech ku yentsi.
Chb i kiste' bolitsik, ni jun ts'uts in k'otsil, tm jun jo' k'l che'jel in nkil.
An pjk'ixtlb che'jel tsutsbixtl in nkdh'.
Jun peje' i okch' kwetsotsol, yb wt'ts pulek.
Jun peje' i dhdht okch' jun tsuts in ch'ikodh ne'ech k pejn tmch'ejel.
Jun i kotob.
Jun peje' n k'otsol pt'l xu eynl tm u t'jnl n tj.
Jun i mchet. jun i cholk'x pt'l.

37
Tenek-3o(64p)3arev.indd 37

03/11/2008 01:39:33 p.m.

Xantu t'ajnal
Ne'ech k lyt n te'tsik, ni ne'ehc kin kotoy.
Ne'ech kin wek'ontsi tin ot'ol.
Ne kin wchiy k'l n mchet bl k jilk'on lebel.
U jiltsinl chb k'its' bl k wyey.
B jun in tsum n te' ne'ech k dhdhk', ni ne'ech k wek'ontst jelt jun tsuts in nkil, tj' ne'ech k ch'tsin n tij
pejetsik okch'.
Ne'ech k kotit n dhdht okch' tin nkil jun tsuts, k'l che'jel in nkdh'. Ok'ox ne'ech kin cholk' xonti ne'ech k
wt'ey n k'otsol pt'l tm ne'ech kin pjk'ij.
Xo' ne'ech kin pltsich n te' bl k'l k'l beley tolilil, tm ne'ech kin wik' k'l wik'x pt'l jun pek'e jun pek'e, bl
yb k lewek'in n kuetsotsol okch', tin tmet n kuetsotsol okch' ne'ech k pltsin jun peje' n te' bl k toxk'in.
Junpek'e tsun j'ich ne'ech kin punuj bin okob n chkm tm ne'ech kin eyn, tin chb tsuts in nkil ne'ech k pltst
jun peje' i te' pejdh tmche'jel, nchn in nkil ni in owil ne'ehc k jilk'on in chi'lbom jun i exol cin ko'ol n jtik.
Tj ne'ech kin pl' jun peje' n pt'l wik'xtlb ni lejkidh xon ti ne'ech kin pl' nin k''umtl nchnich tm
ne'ech kin eynl. An tolili.
Ma. Juliana Rodrguez
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

38
Tenek-3o(64p)3arev.indd 38

03/11/2008 01:39:40 p.m.

Weje' t'ilab
Leyenda

An ulel ejektsik
U T'ilnl ti weje'ich junt'j, tm ti ulich n ejektsik tech'e' Tnt'uyik, n kw'jiltsik t'jn
kin lejkiy n t'ujub tj xon ti ne'ech n ti oltsik xu elnl xo' bin wl n pulektj xon
tu belom in bij Sntigo Apstol, chkunektsik juntsik n tiklb junkuntsik bl kin
xjw xonti pldh n pt'l xi lekidh bl k t'eneyt bn uluts tj, junkw i kl n
tiklbtsik in jun' n mchettsik ni n wiidh pt'ltsik xi knidh k'l n te' bl kin
kotoy n pelok'tsik, ulichkwtisk tj' ni junkw tin b' in kwjbntsi jun i t'k'ixtlb
n pelok ni in chu'ukwtsik u klel tj' jelti j' chkni', tm juni xi jun n tiklb in
k'wjbntsi k'l n wikidh pt'l n pelok' ni in chu'ukwtsik jyechk'ij, utsixin bl
ne'ech kin jil' n dhenek chlp ti xjul ni ne'ech kin jil' xtkich jelti kw'jt bl
jjtsik j'ich jun i oltsixtlb xi tu pidhl ni jtik bl yb ku pejexin.
Toribio Prez del ngel
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

39
Tenek-3o(64p)3arev.indd 39

03/11/2008 01:39:45 p.m.

An kwi'il
Jun i k'ij, k
kle ti kwi'il, kwetem, jun i pylmlb, tm xe'echich bin l i te', in el' xon tu
n ich'ml ti uch'l j', dhik in lejkiy i chey t'ek't bn te' bl kin ytsi kl, tm
utel
ti klech,
klech, ttjich ti k'wjt, yb owey, tm tin ch' u tlich ti wibl n ich'ml, tm
k'untich
ti k'w, in pewlntsi, jun i bel tokot t'ikon tj' ti kwjln.
k'un

chlpx tm bl tj' lw' kin ytsi k tjk'n ni kin ejtoj kin ik'i' nin tolmiwl,
In ch
in lejkiy ttm nin pun bl tj' k wyich tm in chu'u u ulelich jun juni i ich'ml, in
ch'u utsik juni ni in peu'lntsi, tj' jy ti kwjln. Y'bel u ok'nl ti bltsix, u ulchich it
i ich'
ich'ml
ni in chemdh jy, nchn in kidhby kk, k'wjtich in tell xi chemnek.

Tm
m in chu'u ulchich dhik jun i dhk ich'ml, in tuju ti jikl xi kwchtsik n ich'ml
chemnek ti k'w
k'w', tm tin ok'oy ti jikol in tuju tm ti ch'kil ejtl, ni k'lestsik u bel bel
xt' in ejtoj kin t'j bl junt' jik'ey bl in chu'u xney wt'ey, tm ti ulich tin
yb
bx
k'im'
k'im
in t'iltsi n j'ublb xonti in tmu ni te'entsik k'ij, yb' beln.
Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

40
Tenek-3o(64p)3arev.indd 40

03/11/2008 01:39:54 p.m.

An kwitol xi k'ipchonek
U t'ilnl ti weje'ich w'chkw' wi'ik jun i dhimn xu lyb k'l n tiklbtsik tm in
ko'oltsik n dhuk'etlb: Junkw i k'ij jun i pylomlb in k'ipdhkw jun in kwitolil, yb
b
kw in choob xit' neech kin konoy ny jnt'ot'i k'ibenek jun kw i k'ij tm ti exom ti
lim in el' kw jun in exlowl xi ynich i tmub yb in chuum ni in t'iltsi' ejtl xney
ney in
tmum. In exlowl in ulu': Yb kit chlpxin j'ub, ne'ech tu' jun' k'l jun xi nn'' u exl
exll,
l,
xi ne'ech ti tolmiy k el' n kwitolil, dhjwtsidh kit wt'ey tu k'im' bl ku k'lej junx

x
ki chu'u. Dhjwtsidh kw n jwublbtsik klej kin tun'n ltsix xu k'wjil ow bn
kwentsl, u tk'nlich ti ulich b nin k'im n dhimn, tm ti chpnedhxin n dhbll
tj in jpiy n wi'leb ni in uts' xi tom u uleltsik: U cho'obich xnt'oj tx tl, chblom n

iniktsik lbntsik, jun xi it ti ulnek in ulu:


Jnti, xi yb xt i t' ilom Tm oxlom buxcntsik ti t'ilom in t'iltsi' ejtl n ltsix ni
ni
je'in ulu:

41
Tenek-3o(64p)3arev.indd 41

03/11/2008 01:40:02 p.m.

Yb kix chlpxin, nn' neech tux uts' xon ti k'wjt n kwitol, u elnl k'ibenek
nuw' vn t'ek't ch'en, Jnt'oj wt'ts ti ow In konoy in tt'n kwitol, n ltsix
tok'chin, n kwitolil xechinek k'l n kwitoltsik xu ubt'nx ni k'mbiyt, utsn mx k'
k'lej bin ok'n t'ekt'ch'en ne'ech kin el' yn n tumin xi ch'xitsik ni kjbidh in jlbil,
n kwitol yb xt' tix uts' bl in chlpy n tumin xi kin el' ext bl jj' ne'ech'
kin k'ln' tm ti bin ok' n ch'en in chu'u bl yb xt' w'ch ni jun n t'okt tumin,
tm tin liy n bel bl k witsiy tin k 'im' yb in el,' ni tj k'wjt pit' k'onek l n
pktomte.
Toribio Prez del ngel
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

42
Tenek-3o(64p)3arev.indd 42

03/11/2008 01:40:07 p.m.

In belil an chemelom
Ti weje' k'ij in t'ill n pkeltsik, xechinek kw jun i uxum in t'oj ti nujul bo'ok.
In ko'oy ox i tsidhntsik kwetentsik, yb in exlm xit'k'l ne'ech ti kw'jiltsik.
Tm k klech in blich n tsidhntsik ti wyl. Jjtsik yb in le'nltsik ti wyl, in ch'tsl ni nn
xow in ull k'lech ti kwchiltsik.
In nn n tsidhntsik in bij t' Jun. Jj'in wynl bl ne'ech n ti wyl k'lech ti kwnchil bl n
tsidhntsik k wyich.
Jj' in le' kin exl xney in ey xuwt'el kle k kle in ch'l i t'ilb.
Ju i kl in ko'oy jun i chlp, bl ne'ech kin kwchiy xney in ey, yb in le'e kin cho'obn n tsidhntsik.
U t'ilnl tm tin ch' n t'ilb ni i jtlb, n Jun lnxin bn wileb in chu'uj yn i bell tltsik tij jt
in tsidhltsik i let'k'odh beltsik.
U t'ilnl bl jj' kle kin tmuj, t'ilmxtsik, in koniyl xnto' tin kuwent ti xe'ech k'l i kl.
Tm xotin ch' muluk'n n Jun, ni kniyt kin junikn'ni pidhn kw jun i bel let'ot'ol.
U t'ilnl tm ti chlpxin u ulelich b jun I pulek cholox chbl ni owtsik.
Tm xo'tin chu'uj n tiklbtsik xi junx ti ne'ech, u t'ikchonl bn cholox chbl, ni tj' u k'ipchonl.
Tm kw tin chu'u ybich w'ch xit' ejtlich ti'k'ipchonek. Jj' jilk'onek kwetem, yb tm in cho'ob
xw bel kin yk'w, in tuju tm ti bell u bell.

43
Tenek-3o(64p)3arev.indd 43

03/11/2008 01:40:13 p.m.

Tm xo'tin chu'uj u wt'elich b jun i jo'ol, tm in ch' chikikil l jikw'x k'l i jik'enib wt'ey tj.
Tm xo'tin ch' muluk'n k'l jun xit'. U t'ilnl jj' k'l i pewext'lb in lo'o tin b'. Kom u tsudhelich
dhlch tin k'im.
Tyil in t'ilsi n tsidhntsik bl in chu'uml nin kumle Petr k'l in lbchkmil Xochitl.
An tsidhntsik tok'ontsik bl jjtsik ybich w'ch chemenktsik.
Tok'on n nnlb ti dhmul in t'ilmch ni u junikntsik. An tsidhntsik tok'ontsik jjtsik ybich teche'
xe'extsik.
U t'ilnl tn ti tyil n Jun ywlch junt'j. Tn ti'ms tyil chemkn.
In t'ill n pkeltsik, nchn tin tmuj bl jj'kle kin to'k'oy n timeltsik xu wt'el tm okl.
U t'ilnl Mx yb wi'ik k k'le yb xon xt ne'ech kin tmuj.
Mx ki nch' i t'ilb o xt'kich tm kl yb ki t'j tij k'ij, ku kwjy chmmdh ki ochbink'ij kom ti
k'im tu'kwjt.
Anchn ti ok'on n kuluwt'ilb.
Ma. Juliana Rodrguez
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

44
Tenek-3o(64p)3arev.indd 44

03/11/2008 01:40:18 p.m.

An dhimam
U t'ilnl ti weje' xechin jun i chitlb uxum, in kulbetnl n ti nujul bo'ok u t'ilnl u dhimn.
Tm ti weje' in bjuch nin ok'nem in ljutl n ich' k'unelich n jib.
Jj' u kulbel bl u nujul n ti bo'k.
Tm ti' n jibich.
Ju i inik knidh kw ti' t'ojom olb b ju i k'imdh. Jj' in kulbetnl n ti uch'l.
Jchn i k'ij in ko'oy jun i chlp, bl ne'ech k wt'ey bn mimlb nujul bo'ok! Tj kw'jy n ti uch'l!
Kmit tm k'l n nujul bo'k xonti ne'ech. An inik in uts' bl ne'ech ti' t'jom olb.
U t'ilnl jchn n uxum, ybkw in wlkl k k'le n ti t'ojom olb.
In uluj kw tm n uxum. Bn bel xonti' nek wt'ey, xon ti' kwj n pktom te' u klel n pkdhum'
koneltsik tm k klech ni ne'ech ti tmk'uy.
Tm tu itellich in uluj tm bl ne'ech xon ti knidh. Yb xt' w'ch tin jik'edh'.
T'm, xo' tu wt'elich bn bel xonti w'ch n pktomte' in ch' tm u chokokol ni u kts'uts'ul tj' lte'.
In ch' lkw i yeche' konel t ti' xe'ech ti kts'uts'ul. Yb kw in tj' ti' k'ij wt'ey n inik.
U ti'lnl ulich xonti ne'ech n ti t'jom olb! Tm ti o'k'on ch'ejwliyt n tiklbtsik n ti k'pnel.
Tm ti ok'on buk'lnich n tiklbtsik tin k'imtsik.
Tm n inik t'ojom olb, kom klech, tk'iyin k'lech tin k'im.

45
Tenek-3o(64p)3arev.indd 45

03/11/2008 01:40:23 p.m.

Tm xo' tu wt'elich juni bn pktomte' tujech juni ti kts'uts'ul, tm kw ti w'un i chpink ik'. Tm n
inik chpik u' rpyb k'l n ik' in ch'l ne'ech k dhynich. In dhikn k pley b jun in kn i te'.
Tj' ti jilk'on kubul! U t'ilnl tyil kubln n ik'.
Belech kw juni nchn tkwkwl ln jikw'x.
Tm xo' tin belmich jun peje n bel!
Tm xo' tin chu'uj juni xlk'n, yn i bel' n let'ot'ol kubutsik tin eb i tt.
Jilk'onkw in tell.
Tm xo' tin len' k wt'ey n inik yb in ejtoj, tmk'uyt.
An tt, k'l n bel in tmk'uy n bel, yb wlkn k wtp n inik ochich lte' in le'n' k wt'ey n tt u
bell. A ln te'. Tj juni tij xlk'n tt, k'l n bel.
Tm xo' in pej' jun i wichete' in rpy n beltsik bl k tepech, ni yb tepech.
An inik u chlpx jney ne'ech kin tj' bl kin ejton kin tepdh' n beltsik ni k wt'ey.
Tm ti owech in chlpy kin wt'b bukil n wiche'te tin l in kn t'ik'chok' nchn tin tuju' st kidhey.
Tujech tm n ti tepel n bel ti jun ti jun ni ok'on.
Tm jilk'on lembel n tt!
An inik in chlpy kin tjtsi nik'ij bl k wek'on!
Tujey kin wt'b n wiche'te' tikchok' tin l in kn, ni exomich in kidhbyl n
buk ni yb wek'on.

46
Tenek-3o(64p)3arev.indd 46

03/11/2008 01:40:37 p.m.

Tm xo' in chlpy kin rpy bukil n tt. Tm xo' ti exomich in rpyl. In ch' tm dhjjn
chpik. An dhjl kle bn tt.
Tj' kw ti jilk'on nuk'ul n tt. Ybich beley.
An inik k'lech tm tin k'im ulich, ni wyich.
Tm xo' in ljutl n dhjw.
Wt'ech n wiltsix tim k'lm. In t'ilich tm. An jwblb xu nujul n ti bo'ok, jj' chemech kw ti we'el
dhjw kl, ku k'le kw ki junikn', in jilich n ti nujul bo'k.
An inik ch'ky ti dhil, lbnek. In to'k'oy n wiltsix!
Jntokij
Ti dhmul tj' tin wt'ey tin uch'l. Alebel ti kwjt.
Tij dhjw kl ti chemech, u usnl wpdhkw, xlits bi nin t'u'ul.
U t'ilnl u dhimn u wenk'onl ti' ko'nel. Tok'on n inik tn u dhimn
Tyil in t'ilich n inik xney in chu'ml n ti kl, bl tmk'udh.
Ani xow in tj'. In uluj tm tu wpy n tt, yb in lejtl i tt, j'ich n dhimn uxum wenk'onek ti tt.
An pkeltsik in uluj j'ich xon wenenk'onek ti tt.
U t'ilnlich tm chemech bl rpit k'l n wich'dhte'.
Anchn ti ok'on jeche' n kukuw t'ilb.
Ma. Juliana Rodrguez
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

47
Tenek-3o(64p)3arev.indd 47

03/11/2008 01:40:42 p.m.

An akom dhutslab uj
U t'ilnl ti weje' xechin chb kw' i kwitoltsik u bnl ti k'yom ti' dhutsdh uj' enche' bn Lbtom bitsow.
Juni k'ij ne'chich kw' n ti kyom n ti' uj, ni chekechtsik n ti bell.
In ulutsik tm wn' ki li xon ti ku koyoch, klm ki ontsi n bel.
Tm kw' tin chu'uj jun t'j in ulutsik tm.
Wn ku w't'ey. N ju in uluj.
Wn ki ontsi n bel bl ku ulich, in ontsi tm ti bell.
Tyil in chu'uj juni ju i t'j lebel. In ulu'tsiktm wn xo' ku wt'ey. Wt'eytsik. Tok'oyt k'l jun pulek
nnlb ni nktmbe'.
In konoytsik bl k bch'wt, ni k wlkn k koyoch, ni k wyich.
to'on tm n nnlb.
Nn' in kuetem ke' in kw'jil tm k'ij; u ko'ol chb i chkmtsik u witsel dhmulich n ti t'ojnl.
Tm in uluj.
Jntok'ij ti kulbetn' nu k'im'
An kwitolsik tok'on.

48
Tenek-3o(64p)3arev.indd 48

03/11/2008 01:40:46 p.m.

Ani k'ij.
An mimlb in ulu tm.
Teche' bn t'j w't'ts tij jik'entl.
Nn' u ko'ol teche' chb i chkmtsik:
Jchn i pdhumtsik mx xx' i le' kix jilk'on teche' ne'ech ki' ko'oy junt'j i kuent'.
Nu pdhum chkmiltsik ne'ech kin le'n tix k'puj.
An kwitoltsik tok'ontsik. Ne'ech xon ku jilk'on teche' yb i ko'ol xonti ku k'le', tm juni w't'ts tu
chekelich.
Tyil pidhntsik ti k'pul.
An mimlb in uluj tm.
Tm kich ok'on tx k'pul ne'ech tux b tx wyl oklek'.
Ok'onich tm ti k'pultsik utsnich k k'dhich n oklek', in utuj n k'oyob ni k'dhitsik.
In ulutsik tm yb ne'ech n tu wyl, wn ki exl n pdhumtsik. K'k'dhichlej mx tu k'puj.
An miklb jilk'onich in belkom n k'oyol, xonti k'dhitsik n kwitoltsik. Abl yb k k'dhi yn pdhumtsik
tm k ulich.
Jj' y wixk'in bn k'oyob, in ytsim k ulich n pdhumtsik. Tyil ulchich tm tsuxbelj' u jikokol ti tl.

49
Tenek-3o(64p)3arev.indd 49

03/11/2008 01:40:50 p.m.

An kwitoltsik in uluj tm:


K tel' xo' lwtsik tjt, ni k'otsotsik t' in uk'tsitm n ti k'pul t'ulek.
Tm xo' ti ochich lt'j n pdhumtsik in ontsi ti jikokol putl tin wltsik n jen.
Jun n pdhum in uluj teche' w'ch jun xt' in teloloyl tek't bn le'k.
An nnlb u konoyb t. Jney pe' niwcx junt' u ch'l tu te'k't
An pdhum in olnlich tm oklek.
In uluj tm.
U le' kin k'dhi ku chu'uy.
Tok'on n mimlb.
Yb xt' w'ch, j'ich xon n t'ulek xi tin tsidhntsm ti we'el, u ch'pniyml u punu oklek'.
N jun n pdhum in ulu:
Nn' u jikl I it t'ulek In lekw k kdhi n oklek' n pdhumtsik.
An nnlb in uluj juni:
Tux utsl j'ich n t'ulek x tsi' dhml u ko'ol ti pwlinl.
An pdhumtsik yb wlkn k k'dhiy bn lek'.
Kom klich junt' wychichtsik n pdhumtsik.

50
Tenek-3o(64p)3arev.indd 50

03/11/2008 01:40:55 p.m.

T'yil k'lech jey ti wyl n nnlb.


Tm ti tsudhey, n pdhumtsik u k''ilich, tm ch'ky ni knixin widhtstsik ti k'le ti pjkocx.
Jchn n k'its, n nnlb in t''jtsi tm ti t'u'udh.
An kwitoltsik utsn:
Jeche' n t'u'udh, j'ich ju i exol, k'l n pdhumtsik. Ani yb ne'ech ki k'puj.
Tm ti tek'tich, ni chjunekich, pidhn chbtsik n kwitoltsik bl kin teyn' ni kin lo'o tin b' mx k
tkn k'l n pdhumtsik.
An nnlb in uluj:
Jchn n t'u'udh, yb ne'ech ki k'pu. In k'pwl n pdhumtsik.
Mx in le' ti tk k pet'entsi jchn n t'u'udh, bl kin k'puj yb xt' ne'ech ti t'jtsi.
Mx tt' k k'puj n t'u'udh, n pdhumtsik yb ne'ech ti pkwlntsi, ni ne'ech ti chemd'ni ne'ech ti
k'puj.
Ani nn' ne'ech ney xon tin chemd'.
N jun n kwitol in och'owik'ij, ni yb in kuxuy kin tel k'ij n t'u'udh, ni in k'puj u k''il t'jt'j ch'l.
Kom elebtsik ti ye'ech.
Tm xo' tin chu'uj k'unt ti tltsik n pdhumtsik!
T
T
Tm xo' n
n jun k'le ti dhil, kin liy n nnlb, ni yb in el'. Tm in ontsi n ti dhil, u dhil, owich
T

51
Tenek-3o(64p)3arev.indd 51

03/11/2008 01:41:02 p.m.

kw tm ti ne'ech ni chekech, ni yb koyoch in ch'ejnl k bjwt k'l n pdhumtsik, in ontsi, ontsi tm


ti bell.
U t'ilnl n pdhumtsik in pubedn' n kulbetlb, xn tin tomnl k'l jchn n tonel kwitol.
U t'ilnl n jun n kwitol in t'j' k ulich bn bitsow Lbtom n ti kyom nti dhutsdh uj xi pidhnek.
Anchn in tmuj n kwitol. Jj' yb in ch'' xow utsn kin tj'.
Jj' in ch'iktj' jun I pkel, xow' in uluj jxtm nchen tin tmuj.
Tm jun i pkel t'ojojodh tu pidh', jun i chlp o i t'k'ixtlb ne'ech ki ch', yb ne'ech ki ch'iktj'
nchn ti ok'on n t'ilb.
Ma. Juliana Rodrguez
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

52
Tenek-3o(64p)3arev.indd 52

03/11/2008 01:41:11 p.m.

In t'ilabil i ajoitiksik

Mito

An ch'ene' ech'ek'ij
k kontsi xt' in
ull yb u ko'ol.

An obe' jj in t'jl
tin b' k' ch'ontlbe'
yb u t'ojnl.

An ti'klbtsik xi echek'ij in
ch'ewlixnl xow' n k'pnel in ko'ol
ms in ell.
Ma. Juliana Rodrguez
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

53
Tenek-3o(64p)3arev.indd 53

03/11/2008 01:41:17 p.m.

In tilabil i ajatiktsik
Tm ki kwchiy eleb
ni ujn' k jy
h ot x chu'tl
tm ki chemech
j'ich ne'ech k
t'ojn' t jum.
kulbetnl
Mx kulbetn

Tm u w'chinl n

kubt
t k'pul kub

chkmtsik u utbntsinl

ne'ech k
k ulich n

xw' ne'ech kin eyn'

ybich
k'ij tm y

ti t'ojnl, bl tm k pubey

ch'l ttm i

yb' k obeme ni xb k

t'sut'sel.

uk'tsiyin.
Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

54
Tenek-3o(64p)3arev.indd 54

03/11/2008 01:41:26 p.m.

Tm u lmk'il n ley
ni u pik'nl n junkil
yb kw lw ki ch'elch
bn ch', ne'ech kw ti'
kwi'iy n jun kil.
In t'ill n pkelrik
mx ki blin ln
t'oknl ne'ehc kw
ti k'tu' n pik'otsik

Ut'ilnl mx kj kojn'

xonti ki k'le t'j

n tu' o k pxu b n

tonel.

ok' tm k t''j n jib


ne'ech kw k uluch i
b ni ne'ech kw ti'
tsidh' ni ne'ech ti
ojtsi n ti jib.
Ma. Juliana Rodrguez
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

55
Tenek-3o(64p)3arev.indd 55

03/11/2008 01:41:33 p.m.

An ch'ontal inik
Jun i ch'ontl inik in konyl
i tolmixtlb bl kin ch''y.

Yb xi pe it tidhinl it xe'ech

In k'puwl ni in chu'u

t konox ti tolmixtlb

wt'el jun i mimlb, n

An ch'ontl in uts':

ch'ontl in uts':

Yb', bl xu konyl j'ich

Jun i tolmixtlb k'l in

jun i tolmixtlb ni yb' i

lw'tl ni jtik...

tkixtlb.

An mimlb tok'on:

Toribio Prez del ngel


Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

56
Tenek-3o(64p)3arev.indd 56

03/11/2008 01:41:40 p.m.

An k'ambix
An nn'ilb in konyl n
chkmtsik:
Jitj in k'puj n ten xi
teche' tu jilm
A chkm Luis, n ok'ox
kidhblb in tok'oy:

Yb', yb tsubx, wt'ts


junt'j t k'mbix, tt'

In k'puj Pnchito, nn'.


Yb tsubx, tok'chin n
chkm kwitol.

nibl tin chu'u tm tu k'puj.


Toribio Prez del ngel
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

Tsubx, in ulu' Luis.

57
Tenek-3o(64p)3arev.indd 57

03/11/2008 01:41:47 p.m.

Olnax t'okox t'ilom


Representacin teatral
An kwitol ne'chich
Ne' k t'ojon: n Petr (nn')
Jcinto (chkm kwitol)
Pedro (pulek kwitol)
n Tirzo (tt')
Pedro: in chekenikich tin lim t'ojb ni yb' xit tin pidhl te' b nu kwentslil. Tu kionyl nn'.
Jont'o ne'ech ku t'j'
N Petr: yb' ki t'epin kwitol, lwich t'jt bl junx u k'wjt ejtl,
n t'ojlb ne'ech k el' tyil.
Jcinto: n Pedro tm u klel ti lim t'ojb u ool xon bl yb' kin el'.
Pedro: tt' chkm kwitol wini' eleb, k chu'u mx pok'enekich n olom
k tsi'dh jun.
U dhil n Jcinto ti k'le kjkomte k'l n Pedro.
N Tirzo: I pejextsik juni t k'wjt Kwitoltsik.

58
Tenek-3o(64p)3arev.indd 58

03/11/2008 01:41:54 p.m.

N Petr: yb' k t'j' ti k'ij, ne'chich tu jo'tsi n te'nel bn ki k'puch.


Pedro: Tin ch'' ok'ox tt'tsik tin pkulntsi u chlpymich kin k'le bn pulek
bitsow tin lim t'ojlb, teche' yb' jyk'i ne ku el'.
N Tirzo: Jont'o t le'ich t'jt t tlom
Pedro: Abl tu tolmiytsik ni bl nn' ney tu b'.
N Tirzo: Abl u chu'tl chlpymich xont'o ne'ech k t'j', xo' tokot ne'ech
tu uts', ww' yb ne'ech tu tmk'uy xow' chlpyn k t'j' xo' tokot u konoyl
yb' k uk'tsi n k'im'.
Pedro: Jlbintsich.
Ani k'k'nxin.
N petr: Tm tin uts' xonti ne ki k'le.
In t'sutspiy nin pltelil k'l in k'udhk'umil ni in tuju ti bell u chlpx
x jilk'on nin
nn' u t'epinl.
Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz

59
Tenek-3o(64p)3arev.indd 59

03/11/2008 01:41:59 p.m.

Xi t'ojlab an kawintalab
Glosario

An t'ilab wat'nel: In exobnl ejtl n wt'nel xi u t'jnl ni xow'


xlk'nek.
An t'ilab: Xow'kich xu t'ilnl.
Ani t'ilab: J'ich n t'jmstlb xi wt'enek, xi yb tsubx ni xi u
chlpybk'ij.
Dhukat t'ilab: J'ich n dhutslb xi t'ojlb k jy ni k kwn.
In t'ilbiltsik i jtiktsik: U t'ilnlk'ij n tsubxtlb ni xi bell u
wt'bntsixk'ij.
Ka chalpay janey: U eynb n chlp bl kin lujuy xin lujtl.
Kwetsotsol bixnel: Tm ynil u kwentsotsol u jt ni u bixnel.
Lejkidh labidh t'ilab: Exbdh dhutsdh lbidh t'ilb.
60
Tenek-3o(64p)3arev.indd 60

03/11/2008 01:42:02 p.m.

Te'endhax t'ilab: An t'ilbtsik xu te'endhx ni xu te'tsikix.


Tok'ox dhutsadh t'ilab: J'ich i dhutsdh t'jmstlb xu olnb tmetlb
ynil tin eb.
Tsubax t'ilab: J'ich n t'ilb xi yb lujt ne kin uts' jun xit.
Utsaxtalab: Tu bijtsl xnti ne ki t'j' xtkich.
Waydhax ajatlab: U jtinsb n tsitsik chkm bl k kijidme' ni k
wyich.
Weje' t'ilab: Xu t'iloxnbk'ij.
Xan ti uwats: Tm i ull xtkich xnti uwts.
Xi tamum: Xi wt'nl k'ejtsik n tmnel.
Xuk'udh lejkidh t'ilab: J'ich n lejkidh dhutslb xu t'jnl k'ejtsik peje'
xin olnl i k'nidhxtlb ni chlptsik.
61
Tenek-3o(64p)3arev.indd 61

03/11/2008 01:42:03 p.m.

Tenek-3o(64p)3arev.indd 62

03/11/2008 01:42:05 p.m.

An t'ilab xechintalab ani xu wat'el

Vivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca

Tenek, Tnt'uyik, Vercruz / Husteco de Tntoyuc, Vercruz


3
se imprimi por encrgo de l
Comisin Ncionl de Libros de Texto Grtuitos,
en los tlleres de xxx
Col. xxx
Delegcin xxx
C.P. xxxxx, Mxico, D.F.,
en el mes de xxx de 2008.
El tiro fue de xxx ejemplres
ms sobrntes pr reposicin.

Tenek-3o(64p)3arev.indd 63

03/11/2008 01:42:09 p.m.

Tenek-3o(64p)3arev.indd 64

03/11/2008 01:42:09 p.m.

Tenek, Tantuyik, Veracruz Huasteco de Tantoyuca, Veracruz

2008

An tilab xechintalab ani xu watel

Vivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca


Portada-Tenek-3o.indd 1

03/11/2008 01:34:12 p.m.

You might also like