Professional Documents
Culture Documents
2008
2008
An t'ilab xechintalab ani xu wat'el (Vivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca), fue elaborado por la Direccin General de
Educacin Indgena, perteneciente a la Subsecretara de Educacin Bsica de la Secretara de Educacin Pblica.
La
agradece la participacin de los responsables de educacin indgena en las entidades, jefes de departamento, jefes
de zona, supervisores escolares, integrantes de mesas tcnicas y de comisiones dictaminadoras; de directores, docentes y
autoridades administrativas; y, especialmente, de los padres y las madres de los nios y las nias indgenas, a quienes va
dirigido este libro.
Edicin
Direccin de Apoyos Educativos
Coordinacin editorial
Marco Julio Linares
Guadalupe Ambriz Rivera
Cuidado de la edicin
ngela Morales Vera
: 970-742-071-5
Primera edicin, 2008
Impreso en Mxico
Distribucin gratuita/ Prohibida su venta.
D.R. Secretara de Educacin Pblica, 2008
Argentina nm. 28, Centro,
06020, Mxico, D.F.
Tenek-3o(64p)3arev.indd 2
Diagramacin
Ins Patricia Barrera
Texto de la presentacin en espaol
Alejandro Torrecillas G.
Reconocimiento especial al trabajo de Marco Tulio ngel Zrate y Yuri ngel Zrate, quienes con sus ilustraciones para
portada e interiores, respectivamente, pintaron color a las palabras de las nias y los nios, autores del presente libro.
Exol
ndice
Xlk'xtlb ............................................................ 5
Nn' in tenek....................................................... 29
Presentcin ............................................................ 7
An tj exobintlb.............................................. 13
Tolili ....................................................................... 35
Chwiwi ................................................................ 35
An lbidh t 'ilb..................................................... 15
Nu chblil ............................................................ 17
Tenek-3o(64p)3arev.indd 3
An kwi'il................................................................. 40
Tnt'uyic ............................................................... 27
An dhimm .......................................................... 45
An tenektsik .......................................................... 28
Tenek-3o(64p)3arev.indd 4
Xalk'axtalab
Jntu ulnl d, noche k'l n kwintl Yb ch'l tm ull tenek
k'ij wt'ts ch'xixil ni n kl chmmdh ni lbidh Anchn ne
k ch' tm ull k'l kwintl jelti mx t't' ni in t't'tsik, in
pulektsik ni in pulektsik, ni ejtl in exlowltsik kin ulu junxk'ij ni
nchn jelti mx u junkunl in kwidh kl xi tt' ni n t'ilbtsik k
ch'tme' kwidh ni tjx
Jxtm i le' k ko'oy je n jumtlb, xi t'jdh, xi k'wj dhutsdh k'l
n kwintl bl k bijiy k'k'l n k'k'l, j' n j', ik' n ik'
ni ich' n ich', bl n ottsik, k lej ch'xk'in, k lej chmnbe' n
j' ni n ik'.
Bn Direccin Generl de Educcin Indgen jxtm i t'jm je n
jumtlb, xonti t tolmixin, niy t exobl n ok'tsixltsik, n t't'tsik
ni n tiklbtsik xi t kwentsl; i le' k jytsik ni k kulbetn' k'l
n exlowltsik ni k'l n kidhtl; ni tu utsl, k junku in chlpil
n pkeltsik, k tj' k'l n chlpk'ij n t'ilb, tu t'iltsi x t'jl b
n kwentsl ni ki junxn xi le' ki bjw ki t'j'. K'l n t'ojlbil i
kulbetnl ki pidhn' it i jumtlb xi dhutsdh k'l n kwintl, bl
i chlpyl n k'ejtsik kwintlb xu kwnb bin bitsowil n Lbtom
chbl jelti mx i k'ejtsik muklb xi yb w'ch pil kwintlb bl
ki bijiy xtkich. K chlpyk'ij mx junwek'ij ybich k w'chin xi
yxni' O xi chkni' O xi yxuxul Jnti tm in mulklbil n tom,
n te'tsik, n xich', n bleytsik ni n j' xi ln pujl
5
Tenek-3o(64p)3arev.indd 5
Tenek-3o(64p)3arev.indd 6
Presentacin
Cmo se dice d en tu lengu Cmo se dice noche en tu idiom
No hs sentido que cundo lo dices en tu propi lengu el d es ms
brillnte y ls noches ms clmds y bonits Esto ps porque si lo
express en tu propi lengu es como si tus pps y sus pps, y los
buelos de sus buelos, y todos tus migos lo dijern junto contigo, y
entonces es como si sus voces se juntrn con l tuy y ls plbrs se
oyern ms fuertes y ms clrs
Por eso hemos querido que tengs este libro, que est escrito con ls
plbrs que se usn en tu lengu pr llmr sol l sol, gu l
gu, ire l ire y lun l lun, pr que esos stros brillen ms,
el gu refresque ms y el ire se ms clro.
En l Direccin Generl de Educcin Indgen hemos elbordo este
libro, en el que prticipste t, tmbin tus comperos, tus profesores,
tus pps y ls persons de tu comunidd; desemos que lo les y lo
disfrutes con tus migos y tu fmili; l mismo tiempo, te invitmos
recopilr los sberes de tus myores, crer tus propis nrrciones,
que nos cuentes lo que hces en tu comunidd y comprtir tus sueos.
Con ese mteril nos gustr poder entregrte otro libro pensdo y
escrito en tu propio idiom, porque creemos que cd lengu que se
hbl en cd regin de Mxico es como un color distinto, que no existe
en ningun otr lengu, pr nombrr ls coss. Te imgins que de
pronto y no existier el verde O el rojo O el zul De qu colores
sern el psto, los rboles, l sngre, ls snds o el gu del mr
7
Tenek-3o(64p)3arev.indd 7
Tenek-3o(64p)3arev.indd 8
Poesa
Tu' bn yx ch'en
tm i tl n ubt'intlb
An kwitoltsik xi u exobl
jelti n ko'neltsik tm u kdhl
lw'ich u k'k'dhntsb nin chichi'
ni nin j'lil ybich in p'bl.
9
Tenek-3o(64p)3arev.indd 9
Tm in k'lel bn p'b
u pejl y mn wich
bl ku pidh' nu nn'
10
Tenek-3o(64p)3arev.indd 10
Wn ki k'nidh' n ko'neltsik
wn ki t'y' n t'yblbtsik
bl j'ich xi in pidhnl
n wichtsik ni n wlilbtsik.
Ki exobn' tu kowl
bl yb' tu jik'edh' n j'
ni wn tu kowl
l n pulek wlj'.
11
Tenek-3o(64p)3arev.indd 11
An labidh k'ij
Chpik u tjbx n k'k'l
tjx bn chmy chbl
bl u ulel junt' lbel
jelti tm ww' u kulbel.
Jj' u tk'ix k'l in tjx
chi'ik lbel ni u te'nl
t'ojojodh nin ok' lbel
dhipdh nin xi 'il k 'l i wich.
An chbl yxixil lbel
jelti ni lts'ik bl plu
bl ulchich n k'ij, tm
u pok'el, u wichnl n te'lom.
Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
12
Tenek-3o(64p)3arev.indd 12
An ataj exobintalab
Bn kwentsl, n tj exobintlb,
u chlpyl, k'l i lwtlb,
bl nn' juni k'ijidhtlb,
bn kuentsl, jun i tj exobitnlb.
U wt'b' tj jun ch't tmubil,
k'l jun t chkm u ubt'
u bechk'nl bn t'elomtsik,
n t ojlb kwjt bu exobintlb.
Xon tin wchin yn n jumtlb,
lb,
u well, yb u exbyl xney in ull,
l,
jun i dhjw, u exby n tin jum,
in kulbel, u te'l' n jumtlb.
jlbintsich.
Ma. Juliana Rodrguez
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
13
Tenek-3o(64p)3arev.indd 13
An chakam te'
Tu' k'im ' kw'jt juni chkm te'
u k'nidhx, ni u k'ijitmedhx
nu kidhb xi jilk'onek kwetem bn bel
u pidhtsl tu k'ubk tin tsubtl.
U k'im bl n tsubx j'ublb,
tin ln k'l i yntom tsubxtlb,
ne ku jptsi ti wi'leb k'l i lwtlb,
ni k koyoch k'l i k'ijidhtlb.
14
Tenek-3o(64p)3arev.indd 14
An labidh t 'ilab
An ch'ichin xi w'ch bn lbidh k'ij
k'l in jtlbil in kulbedhl n k'ij
in t'jl in px bn t'elmtsik
dhjw u jt'ni u kulbel.
An lemtsik u dhepnl bn wich
u lemomol bn te' tm k'ij
i lbidhtlb xu w'chinl bn lbidh k'ij
n ch'ichintsik in ontsl ti jt tm k'ij.
U xlk'nl yn i muklb bn wlilb
bn lbidh ki'j u wchinl n wedhtlb
bl kin lek' n tenek j'ublbtsik
in kulbedhl n pkeltsik ni i chkmtsik.
Ma. Juliana Rodrguez
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
15
Tenek-3o(64p)3arev.indd 15
In t'ilabil i ajatik
Tm ki kwchiy kulbetnl
k mliy t b' k'l n
tt, tm ki k'le t
tonel ne' ki k't'uwt
k'l i pik'o'.
Mx k bch'uj k
k'puj n k'wit'idh
bkn tm ki tomkin
n xum ne'ech ti tk'ix.
Mx ki kwchiy bn
beltsulul, tm ki wt'ey
bn jol n ech ti jun'
n j'.
Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
16
Tenek-3o(64p)3arev.indd 16
Nu chabalil
An ch'ichintsik u jt bl wklech
n pich'ich' in tujwl jy n jtlb
ni nin k'we'el n te'lom j ich'
u tjbx xn tin t'jl ech'eki'j
u pk'ukyb jy k'l n tjbxtlb n tjtsik.
Yb in ulutsik xn ti k'lnek
kin uk'tsitsiy nin chblil xon ti w'chinek
bl in le'nl t'jt nin kwentslil
nin chblil n tonektsik j'ich in l.
Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
17
Tenek-3o(64p)3arev.indd 17
in jtlbil n ch'ichintsik ni
tm k'itsj ch'xixil,
in niwxtsik n wich.
18
Tenek-3o(64p)3arev.indd 18
Ech'ik'ij tu chlpyl,
tm in wyl tu wtsibnl
tm in ejel tu yl ni yb tu ell.
in dhutsutsunl bl tu k'nidhl,
ni ybxt'bel tu utsl.
19
Tenek-3o(64p)3arev.indd 19
Te'endax t'ilab
Chiste
in kontsi n dhbl bl
k nutsin, ni tok'oyt
n k'udhk'um, to k'on
ybin k'lnek bn
n kuitol ybxt'
bitsow bl ku cho'obn'
jt'w'
in jlbil n
j
lejb.
lej
lej
20
Tenek-3o(64p)3arev.indd 20
i utobus.
el'ni ch'ept in
kubm n kwitol.
21
Tenek-3o(64p)3arev.indd 21
Tsubax t'ilab
Refrn
K'l n jluts kw n
jluts kw u
n tsubxtlb.
Toribio Prez del ngel
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
22
Tenek-3o(64p)3arev.indd 22
N tkidhbtsik chpyl k
yejtlb, tm yb yentsl
23
Tenek-3o(64p)3arev.indd 23
K'ipdhm chblom
24
Tenek-3o(64p)3arev.indd 24
An kwitoltsik k'l n
tsidhntsik yb lw'
An chkmtsik yb lw'
ok'bl ne'ech k
ko'neltsik bl yb neech
bn tm k tomkin.
dhtsm.
Yb k kw'etoy n
kn k'l n kw'et
xib ne'ech kit tomkin
k'l jun i chitlb.
25
Tenek-3o(64p)3arev.indd 25
Xit' in ujnmich.
Anchn k'ij in ell nin
u kulbetsik tn ti chu'tl
yb' ko'ol n tnmiwl.
ch'tich t'jt
kin wt'' kl m, bl
26
Tenek-3o(64p)3arev.indd 26
Xanti uwats
Descripcin
Tant'uyic
An kwentsl chb tomlom, plwich,
Tnt'uyic, Vercruz, n tiklbsik xow'
in t'ojlbil in ko'ol n kwentsl j'ich n
t'ojom morrl. Jeche' n eylb u exlb t'jt
obl weje'ich t'jt tm ti ybel ulnek teche'
n ejektsik.
Jeche' n t'ojlb yn in exll bl u tsi'il ow
n ch''um ni in junl kin nuju xontik'ij.
Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
27
Tenek-3o(64p)3arev.indd 27
An tenektsik
An tenektsik ley ymil tin eb in kidhbyl 25,000
tokot xi k'wjt bn municipio Tnt'uyik. in
bjwl jy k pubel 1.55 m, in nkil nin t'u'ul,
nin wl, nin xi'il we' t'unuy in ko'ol.
Mx k chu'u yb' j' u dhil bl in le'ich kin
ok'oy n t'ojlb, yb in le' kin exby xow' u
wt'el ow, xo' juni i ch'utl bl n kwitoltsik
u jlk'unlich nin chlp bl u klelich ti lim
t'olb owu bl mx lw' kin wt''.
Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
28
Tenek-3o(64p)3arev.indd 28
Nana' in tenek
In kwoi jil b jun i kwentsl xon ti w'ch n
te'lomtsik, ni n lte' ko'neltsik.
Nu k'im t'jdh k'l n ch'ijol knlbtsik ni n
pelok' ikte' mplbidh k'il i chjib ni k'l i bolitsik
te'.
An jen kuwidh k'l k'ut, ni mu'udh tom n
t'tsik in ko'ol juni wi'leb k'l jun, i telxtlb
t'jdh k'l okch ikte', n t'j lekilidh k'l i
chjib ni jujudh k'l i pch '.
Nn' u ejtol n t'ojlb k'l n dhpup jidhl n
wey, yn t'j xi w'ch k'l n dhpup n t'ojlb.
Nn in kulbel bl u ejtoj tin kw tenek.
Ani u t 'jl u le u t'yl n em k 'l n chnk '
bl kin k'puch.
29
Tenek-3o(64p)3arev.indd 29
tm yb u ulel n b mx k ulchich
tenek ni ejek.
Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
30
Tenek-3o(64p)3arev.indd 30
Xanti ne ki lejkiy
An tsumil te'nel
Receta
U yentsinl:
Jun i tsumil bl jun kilo in choyil n ich'md ko'nel.
Akk i wynek ich.
Ox kmblek n jo.
Jun chkm lejb i comino.
Jun chkm mule' n k'oye'.
We' i t'em.
Tm tu lejkiyb:
U k'wjbb k pxk'un n j' bi jun i blixtlb.
U mu'wb in choyil n ko'nel.
U t'knl lw' ynil junt'j.
Tm jyk'ij t'oktich, u blyb n ts'itsik peje' t'u'lek l n j' xu px
x k'unl.
U wek'ontsb n tin dhopel, tm exomich ti tek'el n t'u'lek.
31
Tenek-3o(64p)3arev.indd 31
32
Tenek-3o(64p)3arev.indd 32
An t'em.
jot'ixtlb.
An j'.
An ch'.
t'ekech n t'ulek.
An tkb.
33
Tenek-3o(64p)3arev.indd 33
Tm t'ilidhich n dhkpen, xo' ne'ech kin ytsi k chjuy junwe, tm ne'ech k cheyt
bn che'expnt'l, t'yil u cheyb n ich.
Tm pxk'unekich n j' ne'ech k mudhwt n t'ulek, ne'ech kin wek'ontsi tin dhopep
bl kujuw k lejkin n t'enel, ni ne'ech kin ch'pniy.
Mx ok'onich ti che'yb n dhkpen k'l n ich. Xo' ne'ech kin kutsi' bn ch', ne'ech kin
xok' k'l in j'lil n t'ulek kin kutsiy ynil bl k kle nin xich''l n dhkpen. Jeche' n
xi'ch'lb u ch''knl xonti ne'ech k pidhn' n tenel.
Tm k ok'onich ti' k'utsyb n dhkpen ne'ech kin k'wit'y k'l i tsuts'un bkn, ne'ech
kin k'puj xin kutsiy n dhkpen k'l n dhbl yejtlb, n chkmtsik yb u pidhnl kin
k'puj.
Mx tek'tich n t'ulek, xo' ne'ech kin k'wltiy. B jun blixtlb ne'ech kin xok' n
dhkpen k'l j' tm u pxuk' ne'ech ki joltsi n ti xokdh dhkpen. Tm ne'ech kin xluj
ynil bl yb k ch'tey.
Tm k pxk'um ne'ech k pbj n pts. Alwich tm k jot'yt. jeche' n t'enel u
pidhnb k'l kjdh dhk tsok'.
Anchn tu lejk'iyb n t'kim.
Ma. Juliana Rodrguez
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
34
Tenek-3o(64p)3arev.indd 34
Instructivo
Tolili
Chawiwi
Xi yejt:
Xi yejt:
Jnt'n ne k lejkiy
Jnt'n ne k lejkiy.
K lejkiy lw' n pt'l bl yb mulk'idh
k jilk'on bl yb k tmk'un tm k
nixk''.
k'yum ni dhik.
chwiwilch.
Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
35
Tenek-3o(64p)3arev.indd 35
Xow u yentsb
Chb i okch' jun jo' in nkil, ni ch'
kodh.
Ne k wchyt n okch'.
An kotob.
kotoymich.
Jun i mch'bixtlb.
An ch'uxtlb, n lejbxtlb, n
kn.
t'kpxtlb, n miloxtlb.
36
Tenek-3o(64p)3arev.indd 36
37
Tenek-3o(64p)3arev.indd 37
Xantu t'ajnal
Ne'ech k lyt n te'tsik, ni ne'ehc kin kotoy.
Ne'ech kin wek'ontsi tin ot'ol.
Ne kin wchiy k'l n mchet bl k jilk'on lebel.
U jiltsinl chb k'its' bl k wyey.
B jun in tsum n te' ne'ech k dhdhk', ni ne'ech k wek'ontst jelt jun tsuts in nkil, tj' ne'ech k ch'tsin n tij
pejetsik okch'.
Ne'ech k kotit n dhdht okch' tin nkil jun tsuts, k'l che'jel in nkdh'. Ok'ox ne'ech kin cholk' xonti ne'ech k
wt'ey n k'otsol pt'l tm ne'ech kin pjk'ij.
Xo' ne'ech kin pltsich n te' bl k'l k'l beley tolilil, tm ne'ech kin wik' k'l wik'x pt'l jun pek'e jun pek'e, bl
yb k lewek'in n kuetsotsol okch', tin tmet n kuetsotsol okch' ne'ech k pltsin jun peje' n te' bl k toxk'in.
Junpek'e tsun j'ich ne'ech kin punuj bin okob n chkm tm ne'ech kin eyn, tin chb tsuts in nkil ne'ech k pltst
jun peje' i te' pejdh tmche'jel, nchn in nkil ni in owil ne'ehc k jilk'on in chi'lbom jun i exol cin ko'ol n jtik.
Tj ne'ech kin pl' jun peje' n pt'l wik'xtlb ni lejkidh xon ti ne'ech kin pl' nin k''umtl nchnich tm
ne'ech kin eynl. An tolili.
Ma. Juliana Rodrguez
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
38
Tenek-3o(64p)3arev.indd 38
Weje' t'ilab
Leyenda
An ulel ejektsik
U T'ilnl ti weje'ich junt'j, tm ti ulich n ejektsik tech'e' Tnt'uyik, n kw'jiltsik t'jn
kin lejkiy n t'ujub tj xon ti ne'ech n ti oltsik xu elnl xo' bin wl n pulektj xon
tu belom in bij Sntigo Apstol, chkunektsik juntsik n tiklb junkuntsik bl kin
xjw xonti pldh n pt'l xi lekidh bl k t'eneyt bn uluts tj, junkw i kl n
tiklbtsik in jun' n mchettsik ni n wiidh pt'ltsik xi knidh k'l n te' bl kin
kotoy n pelok'tsik, ulichkwtisk tj' ni junkw tin b' in kwjbntsi jun i t'k'ixtlb
n pelok ni in chu'ukwtsik u klel tj' jelti j' chkni', tm juni xi jun n tiklb in
k'wjbntsi k'l n wikidh pt'l n pelok' ni in chu'ukwtsik jyechk'ij, utsixin bl
ne'ech kin jil' n dhenek chlp ti xjul ni ne'ech kin jil' xtkich jelti kw'jt bl
jjtsik j'ich jun i oltsixtlb xi tu pidhl ni jtik bl yb ku pejexin.
Toribio Prez del ngel
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
39
Tenek-3o(64p)3arev.indd 39
An kwi'il
Jun i k'ij, k
kle ti kwi'il, kwetem, jun i pylmlb, tm xe'echich bin l i te', in el' xon tu
n ich'ml ti uch'l j', dhik in lejkiy i chey t'ek't bn te' bl kin ytsi kl, tm
utel
ti klech,
klech, ttjich ti k'wjt, yb owey, tm tin ch' u tlich ti wibl n ich'ml, tm
k'untich
ti k'w, in pewlntsi, jun i bel tokot t'ikon tj' ti kwjln.
k'un
chlpx tm bl tj' lw' kin ytsi k tjk'n ni kin ejtoj kin ik'i' nin tolmiwl,
In ch
in lejkiy ttm nin pun bl tj' k wyich tm in chu'u u ulelich jun juni i ich'ml, in
ch'u utsik juni ni in peu'lntsi, tj' jy ti kwjln. Y'bel u ok'nl ti bltsix, u ulchich it
i ich'
ich'ml
ni in chemdh jy, nchn in kidhby kk, k'wjtich in tell xi chemnek.
Tm
m in chu'u ulchich dhik jun i dhk ich'ml, in tuju ti jikl xi kwchtsik n ich'ml
chemnek ti k'w
k'w', tm tin ok'oy ti jikol in tuju tm ti ch'kil ejtl, ni k'lestsik u bel bel
xt' in ejtoj kin t'j bl junt' jik'ey bl in chu'u xney wt'ey, tm ti ulich tin
yb
bx
k'im'
k'im
in t'iltsi n j'ublb xonti in tmu ni te'entsik k'ij, yb' beln.
Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
40
Tenek-3o(64p)3arev.indd 40
An kwitol xi k'ipchonek
U t'ilnl ti weje'ich w'chkw' wi'ik jun i dhimn xu lyb k'l n tiklbtsik tm in
ko'oltsik n dhuk'etlb: Junkw i k'ij jun i pylomlb in k'ipdhkw jun in kwitolil, yb
b
kw in choob xit' neech kin konoy ny jnt'ot'i k'ibenek jun kw i k'ij tm ti exom ti
lim in el' kw jun in exlowl xi ynich i tmub yb in chuum ni in t'iltsi' ejtl xney
ney in
tmum. In exlowl in ulu': Yb kit chlpxin j'ub, ne'ech tu' jun' k'l jun xi nn'' u exl
exll,
l,
xi ne'ech ti tolmiy k el' n kwitolil, dhjwtsidh kit wt'ey tu k'im' bl ku k'lej junx
x
ki chu'u. Dhjwtsidh kw n jwublbtsik klej kin tun'n ltsix xu k'wjil ow bn
kwentsl, u tk'nlich ti ulich b nin k'im n dhimn, tm ti chpnedhxin n dhbll
tj in jpiy n wi'leb ni in uts' xi tom u uleltsik: U cho'obich xnt'oj tx tl, chblom n
41
Tenek-3o(64p)3arev.indd 41
Yb kix chlpxin, nn' neech tux uts' xon ti k'wjt n kwitol, u elnl k'ibenek
nuw' vn t'ek't ch'en, Jnt'oj wt'ts ti ow In konoy in tt'n kwitol, n ltsix
tok'chin, n kwitolil xechinek k'l n kwitoltsik xu ubt'nx ni k'mbiyt, utsn mx k'
k'lej bin ok'n t'ekt'ch'en ne'ech kin el' yn n tumin xi ch'xitsik ni kjbidh in jlbil,
n kwitol yb xt' tix uts' bl in chlpy n tumin xi kin el' ext bl jj' ne'ech'
kin k'ln' tm ti bin ok' n ch'en in chu'u bl yb xt' w'ch ni jun n t'okt tumin,
tm tin liy n bel bl k witsiy tin k 'im' yb in el,' ni tj k'wjt pit' k'onek l n
pktomte.
Toribio Prez del ngel
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
42
Tenek-3o(64p)3arev.indd 42
In belil an chemelom
Ti weje' k'ij in t'ill n pkeltsik, xechinek kw jun i uxum in t'oj ti nujul bo'ok.
In ko'oy ox i tsidhntsik kwetentsik, yb in exlm xit'k'l ne'ech ti kw'jiltsik.
Tm k klech in blich n tsidhntsik ti wyl. Jjtsik yb in le'nltsik ti wyl, in ch'tsl ni nn
xow in ull k'lech ti kwchiltsik.
In nn n tsidhntsik in bij t' Jun. Jj'in wynl bl ne'ech n ti wyl k'lech ti kwnchil bl n
tsidhntsik k wyich.
Jj' in le' kin exl xney in ey xuwt'el kle k kle in ch'l i t'ilb.
Ju i kl in ko'oy jun i chlp, bl ne'ech kin kwchiy xney in ey, yb in le'e kin cho'obn n tsidhntsik.
U t'ilnl tm tin ch' n t'ilb ni i jtlb, n Jun lnxin bn wileb in chu'uj yn i bell tltsik tij jt
in tsidhltsik i let'k'odh beltsik.
U t'ilnl bl jj' kle kin tmuj, t'ilmxtsik, in koniyl xnto' tin kuwent ti xe'ech k'l i kl.
Tm xotin ch' muluk'n n Jun, ni kniyt kin junikn'ni pidhn kw jun i bel let'ot'ol.
U t'ilnl tm ti chlpxin u ulelich b jun I pulek cholox chbl ni owtsik.
Tm xo'tin chu'uj n tiklbtsik xi junx ti ne'ech, u t'ikchonl bn cholox chbl, ni tj' u k'ipchonl.
Tm kw tin chu'u ybich w'ch xit' ejtlich ti'k'ipchonek. Jj' jilk'onek kwetem, yb tm in cho'ob
xw bel kin yk'w, in tuju tm ti bell u bell.
43
Tenek-3o(64p)3arev.indd 43
Tm xo'tin chu'uj u wt'elich b jun i jo'ol, tm in ch' chikikil l jikw'x k'l i jik'enib wt'ey tj.
Tm xo'tin ch' muluk'n k'l jun xit'. U t'ilnl jj' k'l i pewext'lb in lo'o tin b'. Kom u tsudhelich
dhlch tin k'im.
Tyil in t'ilsi n tsidhntsik bl in chu'uml nin kumle Petr k'l in lbchkmil Xochitl.
An tsidhntsik tok'ontsik bl jjtsik ybich w'ch chemenktsik.
Tok'on n nnlb ti dhmul in t'ilmch ni u junikntsik. An tsidhntsik tok'ontsik jjtsik ybich teche'
xe'extsik.
U t'ilnl tn ti tyil n Jun ywlch junt'j. Tn ti'ms tyil chemkn.
In t'ill n pkeltsik, nchn tin tmuj bl jj'kle kin to'k'oy n timeltsik xu wt'el tm okl.
U t'ilnl Mx yb wi'ik k k'le yb xon xt ne'ech kin tmuj.
Mx ki nch' i t'ilb o xt'kich tm kl yb ki t'j tij k'ij, ku kwjy chmmdh ki ochbink'ij kom ti
k'im tu'kwjt.
Anchn ti ok'on n kuluwt'ilb.
Ma. Juliana Rodrguez
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
44
Tenek-3o(64p)3arev.indd 44
An dhimam
U t'ilnl ti weje' xechin jun i chitlb uxum, in kulbetnl n ti nujul bo'ok u t'ilnl u dhimn.
Tm ti weje' in bjuch nin ok'nem in ljutl n ich' k'unelich n jib.
Jj' u kulbel bl u nujul n ti bo'k.
Tm ti' n jibich.
Ju i inik knidh kw ti' t'ojom olb b ju i k'imdh. Jj' in kulbetnl n ti uch'l.
Jchn i k'ij in ko'oy jun i chlp, bl ne'ech k wt'ey bn mimlb nujul bo'ok! Tj kw'jy n ti uch'l!
Kmit tm k'l n nujul bo'k xonti ne'ech. An inik in uts' bl ne'ech ti' t'jom olb.
U t'ilnl jchn n uxum, ybkw in wlkl k k'le n ti t'ojom olb.
In uluj kw tm n uxum. Bn bel xonti' nek wt'ey, xon ti' kwj n pktom te' u klel n pkdhum'
koneltsik tm k klech ni ne'ech ti tmk'uy.
Tm tu itellich in uluj tm bl ne'ech xon ti knidh. Yb xt' w'ch tin jik'edh'.
T'm, xo' tu wt'elich bn bel xonti w'ch n pktomte' in ch' tm u chokokol ni u kts'uts'ul tj' lte'.
In ch' lkw i yeche' konel t ti' xe'ech ti kts'uts'ul. Yb kw in tj' ti' k'ij wt'ey n inik.
U ti'lnl ulich xonti ne'ech n ti t'jom olb! Tm ti o'k'on ch'ejwliyt n tiklbtsik n ti k'pnel.
Tm ti ok'on buk'lnich n tiklbtsik tin k'imtsik.
Tm n inik t'ojom olb, kom klech, tk'iyin k'lech tin k'im.
45
Tenek-3o(64p)3arev.indd 45
Tm xo' tu wt'elich juni bn pktomte' tujech juni ti kts'uts'ul, tm kw ti w'un i chpink ik'. Tm n
inik chpik u' rpyb k'l n ik' in ch'l ne'ech k dhynich. In dhikn k pley b jun in kn i te'.
Tj' ti jilk'on kubul! U t'ilnl tyil kubln n ik'.
Belech kw juni nchn tkwkwl ln jikw'x.
Tm xo' tin belmich jun peje n bel!
Tm xo' tin chu'uj juni xlk'n, yn i bel' n let'ot'ol kubutsik tin eb i tt.
Jilk'onkw in tell.
Tm xo' tin len' k wt'ey n inik yb in ejtoj, tmk'uyt.
An tt, k'l n bel in tmk'uy n bel, yb wlkn k wtp n inik ochich lte' in le'n' k wt'ey n tt u
bell. A ln te'. Tj juni tij xlk'n tt, k'l n bel.
Tm xo' in pej' jun i wichete' in rpy n beltsik bl k tepech, ni yb tepech.
An inik u chlpx jney ne'ech kin tj' bl kin ejton kin tepdh' n beltsik ni k wt'ey.
Tm ti owech in chlpy kin wt'b bukil n wiche'te tin l in kn t'ik'chok' nchn tin tuju' st kidhey.
Tujech tm n ti tepel n bel ti jun ti jun ni ok'on.
Tm jilk'on lembel n tt!
An inik in chlpy kin tjtsi nik'ij bl k wek'on!
Tujey kin wt'b n wiche'te' tikchok' tin l in kn, ni exomich in kidhbyl n
buk ni yb wek'on.
46
Tenek-3o(64p)3arev.indd 46
Tm xo' in chlpy kin rpy bukil n tt. Tm xo' ti exomich in rpyl. In ch' tm dhjjn
chpik. An dhjl kle bn tt.
Tj' kw ti jilk'on nuk'ul n tt. Ybich beley.
An inik k'lech tm tin k'im ulich, ni wyich.
Tm xo' in ljutl n dhjw.
Wt'ech n wiltsix tim k'lm. In t'ilich tm. An jwblb xu nujul n ti bo'ok, jj' chemech kw ti we'el
dhjw kl, ku k'le kw ki junikn', in jilich n ti nujul bo'k.
An inik ch'ky ti dhil, lbnek. In to'k'oy n wiltsix!
Jntokij
Ti dhmul tj' tin wt'ey tin uch'l. Alebel ti kwjt.
Tij dhjw kl ti chemech, u usnl wpdhkw, xlits bi nin t'u'ul.
U t'ilnl u dhimn u wenk'onl ti' ko'nel. Tok'on n inik tn u dhimn
Tyil in t'ilich n inik xney in chu'ml n ti kl, bl tmk'udh.
Ani xow in tj'. In uluj tm tu wpy n tt, yb in lejtl i tt, j'ich n dhimn uxum wenk'onek ti tt.
An pkeltsik in uluj j'ich xon wenenk'onek ti tt.
U t'ilnlich tm chemech bl rpit k'l n wich'dhte'.
Anchn ti ok'on jeche' n kukuw t'ilb.
Ma. Juliana Rodrguez
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
47
Tenek-3o(64p)3arev.indd 47
An akom dhutslab uj
U t'ilnl ti weje' xechin chb kw' i kwitoltsik u bnl ti k'yom ti' dhutsdh uj' enche' bn Lbtom bitsow.
Juni k'ij ne'chich kw' n ti kyom n ti' uj, ni chekechtsik n ti bell.
In ulutsik tm wn' ki li xon ti ku koyoch, klm ki ontsi n bel.
Tm kw' tin chu'uj jun t'j in ulutsik tm.
Wn ku w't'ey. N ju in uluj.
Wn ki ontsi n bel bl ku ulich, in ontsi tm ti bell.
Tyil in chu'uj juni ju i t'j lebel. In ulu'tsiktm wn xo' ku wt'ey. Wt'eytsik. Tok'oyt k'l jun pulek
nnlb ni nktmbe'.
In konoytsik bl k bch'wt, ni k wlkn k koyoch, ni k wyich.
to'on tm n nnlb.
Nn' in kuetem ke' in kw'jil tm k'ij; u ko'ol chb i chkmtsik u witsel dhmulich n ti t'ojnl.
Tm in uluj.
Jntok'ij ti kulbetn' nu k'im'
An kwitolsik tok'on.
48
Tenek-3o(64p)3arev.indd 48
Ani k'ij.
An mimlb in ulu tm.
Teche' bn t'j w't'ts tij jik'entl.
Nn' u ko'ol teche' chb i chkmtsik:
Jchn i pdhumtsik mx xx' i le' kix jilk'on teche' ne'ech ki' ko'oy junt'j i kuent'.
Nu pdhum chkmiltsik ne'ech kin le'n tix k'puj.
An kwitoltsik tok'ontsik. Ne'ech xon ku jilk'on teche' yb i ko'ol xonti ku k'le', tm juni w't'ts tu
chekelich.
Tyil pidhntsik ti k'pul.
An mimlb in uluj tm.
Tm kich ok'on tx k'pul ne'ech tux b tx wyl oklek'.
Ok'onich tm ti k'pultsik utsnich k k'dhich n oklek', in utuj n k'oyob ni k'dhitsik.
In ulutsik tm yb ne'ech n tu wyl, wn ki exl n pdhumtsik. K'k'dhichlej mx tu k'puj.
An miklb jilk'onich in belkom n k'oyol, xonti k'dhitsik n kwitoltsik. Abl yb k k'dhi yn pdhumtsik
tm k ulich.
Jj' y wixk'in bn k'oyob, in ytsim k ulich n pdhumtsik. Tyil ulchich tm tsuxbelj' u jikokol ti tl.
49
Tenek-3o(64p)3arev.indd 49
50
Tenek-3o(64p)3arev.indd 50
51
Tenek-3o(64p)3arev.indd 51
52
Tenek-3o(64p)3arev.indd 52
In t'ilabil i ajoitiksik
Mito
An ch'ene' ech'ek'ij
k kontsi xt' in
ull yb u ko'ol.
An obe' jj in t'jl
tin b' k' ch'ontlbe'
yb u t'ojnl.
An ti'klbtsik xi echek'ij in
ch'ewlixnl xow' n k'pnel in ko'ol
ms in ell.
Ma. Juliana Rodrguez
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
53
Tenek-3o(64p)3arev.indd 53
In tilabil i ajatiktsik
Tm ki kwchiy eleb
ni ujn' k jy
h ot x chu'tl
tm ki chemech
j'ich ne'ech k
t'ojn' t jum.
kulbetnl
Mx kulbetn
Tm u w'chinl n
kubt
t k'pul kub
chkmtsik u utbntsinl
ne'ech k
k ulich n
ybich
k'ij tm y
ti t'ojnl, bl tm k pubey
ch'l ttm i
yb' k obeme ni xb k
t'sut'sel.
uk'tsiyin.
Tedulo Bautista Lorenzo
Escuela General Lzaro Crdenas
Potrero 2, Xilozuchil, Veracruz
54
Tenek-3o(64p)3arev.indd 54
Tm u lmk'il n ley
ni u pik'nl n junkil
yb kw lw ki ch'elch
bn ch', ne'ech kw ti'
kwi'iy n jun kil.
In t'ill n pkelrik
mx ki blin ln
t'oknl ne'ehc kw
ti k'tu' n pik'otsik
Ut'ilnl mx kj kojn'
n tu' o k pxu b n
tonel.
55
Tenek-3o(64p)3arev.indd 55
An ch'ontal inik
Jun i ch'ontl inik in konyl
i tolmixtlb bl kin ch''y.
Yb xi pe it tidhinl it xe'ech
In k'puwl ni in chu'u
t konox ti tolmixtlb
An ch'ontl in uts':
ch'ontl in uts':
lw'tl ni jtik...
tkixtlb.
An mimlb tok'on:
56
Tenek-3o(64p)3arev.indd 56
An k'ambix
An nn'ilb in konyl n
chkmtsik:
Jitj in k'puj n ten xi
teche' tu jilm
A chkm Luis, n ok'ox
kidhblb in tok'oy:
57
Tenek-3o(64p)3arev.indd 57
58
Tenek-3o(64p)3arev.indd 58
59
Tenek-3o(64p)3arev.indd 59
Xi t'ojlab an kawintalab
Glosario
Tenek-3o(64p)3arev.indd 62
Tenek-3o(64p)3arev.indd 63
Tenek-3o(64p)3arev.indd 64
2008