Koreni i faktorizacija polinoma u skoli

Aleksandar T. Lipkovski
Univerzitet u Beogradu - Matematicki fakultet
January 9, 2012

2
Kvadratna jedna
cina
Resavanje jednacina je jedan od najznacajnijih problema sa kojim su se ljudi
susretali u algebri. Jednacine drugog stepena su umeli da resavaju stari Grci,
geometrijskom metodom, koja je ekvivalentna danasnjem upotpunjavanju do
tacnog kvadrata. Ako imamo jednacinu
ax2 + bx + c = 0,
transformisemo je u
"

b
a x2 + 2 x +
2a

sto daje

b
2a

2 #

b
a
2a

+c=0

b2 4ac
b

=0
a x+
2a
4a

odnosno poznatu skolsku formulu

b2 4ac
b b2 4ac
b
ili x1,2 =
.
x=
2a
2a
2a
Zadaci:
1) Resi jednacinu ax2 + 2bx + c = 0 znajuci da a, b i c cine geometriski
red. Koju osobinu ima ta jednacina? (Maturski zadaci 1938)
2) Koeficijenti jednacine ax2 + bx + c = 0 cine istovremeno aritmeticki i
geometriski red. Naci korene jednacine (Maturski zadaci 1938)
Vijetovi obrasci za kvadratne polinome. Re
savanje sistema jedna
cina
oblika x + y = a, xy = b i simetri
cne funkcije dve promenljive.
Zadaci:
1) Pod kojim je uslovom jedan koren jednacine x2 + ax + b = 0 jednak
dvostrukom drugom korenu? Navedi jedan poseban primer (Maturski zadaci
1938)
2) Postoji samo jedna jednacina x2 + ax + b = 0 ciji su koreni jednaki
koeficijentima; naci je. (Maturski zadaci 1938)
3) Neki zapita dva brata, koliko godina imaju, na koje ovako odgovorise:
mi obojica imamo zajedno 41 godinu; zbir pak kvadrata nasih godina iznosi
901. Po koliko godina imaju? (Dj. Miskovic, 1865)

3
4) Dvojica racunahu svoj dobiveni novac i nadjose, da proizvod njihovih
dobita 255 i zbir kvadrata njihovih dobita 514 dukata iznosi. Koliko je svaki
od njih dobio? (Dj. Miskovic, 1865)
5) Data je jednacina x2 + px + q = 0. Sastaviti kvadratnu jednacinu ciji
su koreni y1 = x21 + x22 , y2 = x31 + x32 .
6) Resiti sistem x4 + y 4 = 34xy, x + y = 6 (maturski zadatak, Ljubljana
1932)
7) Resiti sistem x5 + y 5 = 4149, x + y = 9 (maturski zadatak, Novo Mesto
1933)
8) Resiti sistem (x2 +y 2 4)2 4(xy)2 = 8xy 4, x2 y 2 = 6 (Maturski
zadaci 1938)
a4 (Maturski zadaci 1938)
9) Resiti sistem x + y = 2a, xy(x2 + y 2 ) = 15
8
10) Resiti sistem x3 + x3 y 3 + y 3 = 17, x + xy + y = 5 (Maturski zadaci
1938)
11) Neka se nadju takva dva broja, da je njihov zbir jednak zbiru njihovih
kvadrata i jednak zbiru kuba tih brojeva (Maturski zadaci 1938)
12) U jednacini 2x2 + 4(m 2)x 7m + 9 = 0 odrediti m tako: a)
da koreni budu jednaki b) da jedan koren bude dva puta veci od drugog
(maturski zadatak, Bitolj 1933)
13) Kad se svakome korenu jednacine x2 + px + q = 0 doda po 1, dobijaju
se brojevi koji su koreni jednacine x2 p2 x + pq = 0; odrediti p i q i proveriti.
(maturski zadatak, Beograd, II muska gimnazija 1933)
14) Jedan zanatlija placao je dnevno svojim radnicima 800 dinara; posto
je otpustio 7 radnika i ostalima smanjio nadnicu po 10 dinara, placao je 390
dinara dnevno. Koliko je imao radnika i kolika je bila nadnica? (maturski
zadatak, Novi Sad, muskapgimnazija 1933)
p
p

15) Resiti jednacinu 5 + x + 7 + x = 2(6 + x). (maturski

zadatak, Sremski Karlovci 1933)
Polinomi. Definicija. Jednakost polinoma. Stepen polinoma. Elementarne operacije nad polinomima i njihove osobine. Vrednost
polinoma u ta
cki.
Zadaci:
1) Naci zbir koeficijenata polinoma (x6 5x4 + 3x3 x2 + 2x 1)2004 .
2) Naci a, b, p, q ako su sledeci polinomi po x jednaki: (2x1)4 (ax+b)4 =
(x2 + px + q)2

4
Deljenje s ostatkom.
1) Naci kolicnik i ostatak od deljenja 3x5 2x2 + 1 sa x3 x + 2.
2) Naci kolicnik i ostatak od deljenja 2x5 x4 3x3 + x 3 sa x 3.
Deljivost polinoma. Najve
ci zajedni
cki delilac. Najmanji zajedni
cki
sadr
zalac. Euklidov algoritam za nala
zenje NZD polinoma.
Zadaci:
1) Naci NZD polinoma 2x3 5x2 + 6x 2 i 6x3 3x2 2x + 1
2) Naci NZD polinoma x4 + 3x3 x2 4x 3 i 3x3 + 10x2 + 2x 3
Koreni polinoma. Bezuova teorema. Hornerova shema
Zadaci:
1) Kada polinom f delimo sa (x 1) dobijamo ostatak 2, a kada ga
podelimo sa (x 2) ostatak 1. Naci ostatak od deljenja f sa (x 1)(x 2).
2) Za koje vrednosti a i n je polinom xn axn1 +ax1 deljiv sa (x1)2 ?
Izvod polinoma. Tejlorov razvoj. Vi
sestrukost korena.
Neka je koren polinoma f (x). Na osnovu Bezuove teoreme tada (x )
deli polinom f . Kazemo da je taj koren m-struki, ako (x )m deli f i
(x )m+1 ne deli f . Uopste, kazemo da je nerastavljivi polinom p m-struki
faktor polinoma f ako pm deli f a pm+1 ne deli f . Postoji veza izmedju
visestrukih faktora polinoma f i njegovog izvoda. Kako se u algebri definise
izvod? Radi ovoga nije neophodno uvoditi granicni proces.
Izvod polinoma f = a0 + a1 x + + an xn je polinom f 0 = a1 + 2a2 x +
+ nan xn1 .
Moze se lako dokazati da vaze sve uobicajene osobine izvoda:
(osobine izvoda polinoma) Izvod polinoma ima sledece osobine:
1) Ako je deg f = 0, tada je f 0 = 0;
2) (f )0 = f 0 ;
3) (f + g)0 = f 0 + g 0 ;
4) (fg)0 = f 0 g + f g0 ;
5) (f (g (x)))0 = f 0 (g (x)) g0 (x)

Cemu
u algebri sluzi izvod polinoma?

5
Ako je p m-struki faktor polinoma f , tada je p (m 1)-struki faktor
njegovog izvoda f 0 . Naime, iz f = pm g sledi f 0 = mpm1 g + pm g 0 =
pm1 (mg + pg 0 ) odakle sledi tvrdjenje.
mk
1
Ako je f = pm
cite nerastavljive,
1 pk faktorizacija polinoma f na razli
mk 1
m1 1
0
tada je NZD (f, f ) = p1
pk
.
Posto se najveci zajednicki delilac moze odrediti Euklidovim algoritmom,
ovo nam daje jednostavan postupak da BEZ FAKTORIZACIJE izdvojimo
visestruke faktore polinoma f . To se posebno odnosi na visestruke korene
polinoma, ako ih ovaj ima.
Rezultanta dva polinoma.
Neka su f, g dva polinoma f = a0 xm + . . . + am , g = b0 xn + . . . + bn . Pri tome
dopustamo i mogucnost da su najstariji koeficijenti a0 , b0 = 0. Iz definicije
zajednickog faktora ocigledno sledi ova lema.
Polinomi f i g imaju netrivijalni zajednicki faktor postoje polinomi
u, v 6= 0 takvi da je deg u < deg f , deg v < deg g i vf = ug.
Ako ovaj uslov zapisemo u razvijenom obliku, imamo u = c0 xm1 + . . . +
cm1 , v = d0 xn1 + . . . + dn1 i iz jednakosti vf = ug se dobija
m
P

ai xmi

i=0
m+n1
P

k=0

n1
P
j=0

i+j=k

dj xnj1

n
P

i=0

bi xni

m1
P

cj xmj1 = . . .

j=0

(ai dj bi cj )x(m+n1)k = 0

odakle se poredjenjem koeficijenata uz x dobija sistem od m + n linearnih

jednacina
X
(ai dj bi cj ) = 0 (k = 0, . . . , m + n 1)
i+j=k

ili u razvijenom obliku

a0 d0
a1 d0

b0 c0
b1 c0

+a0 d1
...

am d0
a0 dn1
a1 dn1
...
am dn1

bn1 c0
bn c0

b0 c1
b1 cm1

bn cm1

=0
=0
...
=0
=0
=0
...
=0

6
po m + n nepoznatih c0 , . . . cm1 , d0 , . . . , dn1 . Taj sistem ima netrivijalno
resenje ako i samo ako je njegova determinanta jednaka nuli.
Determinanta tog sistema tj. determinanta

a0 a1 . . . am

a
a
.
.
.
a
0
1
m

...

a0 a1 . . . am

R(f, g) =

b
b
.
.
.
b

0
1
n

b
b
.
.
.
b
0
1
n

...

b0 b1 . . . bn

naziva se rezultanta polinoma f , g po promenljivoj x.

Rezultanta je polinom po koeficijentima ai i bj ukupnog stepena m + n,
homogen po svakoj grupi promenljivih ponaosob. Prethodna rasudjivanja
dokazuju sledecu vaznu teoremu.
Polinomi f i g imaju netrivijalni zajednicki faktor R(f, g) = 0.
Primene.
1. Resavanje sistema sa dve polinomijalne jednacine. Ako su f, g dva
polinoma od dve promenljive x, y i R(f, g) = R(x) njihova rezultanta po y
(ona je polinom po x), tada ako je (x0 , y0 ) resenje sistema

f (x, y) = 0
g(x, y) = 0
onda mora biti R(x0 ) = 0.
2. Eliminacija parametra. Pretpostavimo da je kriva X u ravni zadata
sa

x = P1 (t)/Q1 (t)
y = P2 (t)/Q2 (t)
gde su x, y date kao racionalne funkcije po t. Neka su f (x, t) = P1 (t)Q1 (t)x
i g(y, t) = P2 (t) Q2 (t)y i neka je R = R(f, g) rezultanta ovih polinoma po
t. Tada je
(x0 , y0 ) X t0 : f (x0 , t0 ) = g(y0 , t0 ) = 0 R(x0 , y0 ) = 0
tj. kriva X je zadata jednacinom R(x, y) = 0.
Primer:

7
Naci jednacinu krive koja je parametarski zadata sa
x = t2
y = t3 t
Ovde je f = t2 x, g = t3 t y i

1 0 x
0
0

0 1
0 x
0

1
0 x = y 2 x3 + 2x2 x
R(f, g) = 0 0
1 0 1 y
0

0 1
0 1 y

pa je jednacina krive X : y 2 = x3 2x2 + x. U ovom slucaju, do rezultata

se moglo doci i bez koriscenja rezultante, ali metoda ima opsti znacaj.
Jedna
cina tre
ceg stepena: Kardanova formula

Pojedinacni primeri jednacina treceg stepena resavani su u arapskoj i induskoj matematici. Potpuno resenje doslo je tek u italijanskoj renesansi, sa
cim je povezana ova zanimljiva prica. Italijanski knezevi i gradovi-republike
voleli su da u gradu imaju ljude za raznovrsna nadmetanja, pa i matematicare,
koji su se medjusobno takmicili u slavu svojih mecena i gradova. Obicaj je
bio da se razmenjuju spiskovi zadataka, pa ko zna da uradi vise i brze pobedio je. I pojavio se matematicar, Nikolo Fontana zvani Tartalja1 , koji je
drugima zadavao neresive zadatke sa jednacinama treceg stepena, a svaki
dobijeni zadatak tog tipa umeo da resi u kratkom roku. Djirolamo Kardano2 , milanski lekar, shvatio je da Tartalja mora posedovati tajnu formulu
za resavanje takvih zadataka. Posle mnogo muke, uspeo je u Milanu 1535 da
ubedi Tartalju da mu oda svoju formulu, sto je ovaj i ucinio stihom:3
Quando chel cubo con le cose appresso,
Se agguaglia a qualche numero discreto,
Trovan dui altri, dierenti in esso.
1

Tartaglia, Niccolo (1500-1557), rodjen u Bresi (Brescia), predavao matematiku u

Veroni
2
Cardano, Girolamo ili latinizirano Hieronymus (1501-1576)
3
U prevodu: ako je kub broja sa dodatkom jednak nekom broju, nadji dva druga broja
cija je razlika njemu jednaka. Drugim recima, ako je x3 +px = q, trazi x u obliku x = uv.

8
Saznavsi formulu, Kardano je i objavljuje 1545 u svojoj knjizi Ars Magna,
sive de regulis algebraicis, od kada formula postaje poznata pod imenom
Kardanova formula. Uvredjeni Tartalja napusta Kardana, a Kardanov ucenik
i sledbenik Lodoviko Ferari4 , koji je to postao od sirotana, slusceta u Kardanovoj kuci, vodi matematicku bitku protiv Tartalje umesto svog ucitelja
i gospodara. I dobija je na dvoboju u Milanu, u crkvi Santa Maria del
Giardino 10. avgusta 1548, kada sudije presudjuju u njegovu korist. Po
svemu sudeci, kljucnu ulogu u dvoboju nije odigralo matematicko znanje,
vec cinjenica da je Kardano u to vreme bio znacajan covek u Milanu. Tek,
tajna Tartaljina formula zauvek je ponela Kardanovo ime. Kako izvesti takvu
formulu? Podjimo od jednacine
ax3 + bx2 + cx + d = 0.
Koeficijenta a se mozemo osloboditi deljenjem, pa cemo smatrati da je a = 1.
Manje je ocigledno da se smenom promenljive x 7 x 3b mozemo osloboditi
i koeficijenta b: ova je transformacija potpuno analogna resavanju kvadratne
jednacine upotpunjavanjem do tacnog kvadrata, i sastoji se u upotpunjavanju
5

do tacnog kuba. Ona ima i svoje ime - Cirnhauzova

transformacija. Izvrsite
odgovarajucu smenu i sredite dobijenu jednacinu. Nazalost, ova transformacija ne pomaze da se oslobodimo i koeficijenta c. Dakle, mozemo smatrati
da imamo jednacinu
x3 + px + q = 0.
Po Tartaljinom uputstvu, potrazimo resenje te jednacine u obliku zbira x =
u + v. Zamenom i sredjivanjem dobijamo
u3 + 3uv (u + v) + v 3 + p (u + v) + q = 0
odnosno

3
u + v 3 + (u + v) (3uv + p) + q = 0.

Ako sabirke u i v izaberemo tako da bude

p
uv = ,
3
tada dobijamo da je

u3 + v3 = q.
4
5

Ferrari, Lodovico (1522-1565)

von Tschirnhaus, Ehrenfried Walter (Kieslingswalde, Gorlitz 1651 - Dresden, 1708)

9
Dakle, treba resiti sistem
u3 + v3 = q
p3
u3 v3 = .
27
Ali, na osnovu Vijetovih obrazaca vidimo da se resenja u3 i v3 mogu traziti
kao koreni jedne pomocne kvadratne jednacine, takozvane rezolvente
p3
= 0.
z + qz
27
2

Njeni koreni su

r
q2 p3
q
+ .
z1,2 =
2
4
27
Odavde odredjujemo sabirke u i v kao
s
r
3
q2 p3
q
u= +
+
2
4
27
s
r
3
q 2 p3
q
+
v=
2
4
27
i najzad dobijamo Kardanovu formulu
s
s
r
r
2
3
3
3
q
q 2 p3
p
q
q
x= +
+
+
+ .
2
4
27
2
4
27
Pri tome treba imati u vidu da kubni radikali u i v imaju svaki po tri vrednosti u polju kompleksnih brojeva: ako
je jedna vrednost za u jednaka ,
druge dve su i 2 , gde je = 12 + 23 i primitivni kubni koren iz jedinice,
dok su za v te vrednosti , i 2 . Ove se vrednosti ne mogu kombinovati na proizvoljan nacin, jer mora vaziti relacija uv = p3 pa ako se
kombinuje sa , se mora kombinovati sa 2 , a 2 sa . Ukupno ima
tri dopustene kombinacije, sto daje tri vrednosti za resenje x. Naravno, da
bi se dobile sve tri vrednosti korena, potrebno je umece racunanja sa kompleksnim brojevima. U doba Kardana takvo umece jos nije postojalo. Zbog
2
p3
toga je slucaj kada je izraz q4 + 27
, takozvana diskriminanta jednacine, negativan, nazivao casus irreducibilis i nije mogao resiti, iako u tom slucaju

10
nasa jednacina ima TRI REALNA korena! Slucaj koji se mogao resiti i koji
je Kardano i resavao, je slucaj sa pozitivnom diskriminantom. Tada imamo
realne vrednosti za i i tacno jedno realno resenje polazne jednacine.
Primeri:
2
3
> 0, = 2, = 1 i
1) x3 6x 9 = 0. Diskriminanta q4 + p27 = 49
4
imamo jedan realni koren
kompleksna
x1 = + = 3 i dva konjugovano

x2 = + 2 = 32 + i 23 i x3 = 2 + = 32 i 23 .
2
3
2) x3 12x + 16 = 0. Diskriminanta q4 + p27 = 0, = = 2 i imamo
jedan jednostruki realni koren x1 = + = 4 i jedan dvostruki realni koren
x2 = x3 = + 2 = = 2.
2
3
< 0, i su
3) x3 19x + 30 = 0. Diskriminanta q4 + p27 = 784
27
kompleksni brojevi. Medjutim, njihovom kombinacijom dobijamo tri realna
korena x1 = 2, x2 = 3 i x3 = 5.
Razvoj matematike a posebno umece resavanja jednacina neumitno je
dovodilo do prosirivanja skupa brojeva: i kada ih nismo zeleli, javljali su se
negativni brojevi; i kada nismo ni pomisljali na koren iz negativnog broja,
on je bio tu.
Zadaci:

4) x3 6x+9 = 0 (resenja: {x = 3} , x = 32 + 12 i 3 , x = 32 12 i 3 )

5) x3 +12x+63 = 0 (resenja: {x = 3} , x = 32 + 52 i 3 , x = 32 52 i 3 )

6) x3 +9x2 +18x+28 = 0 (resenja: {x = 7} , x = 1 + i 3 , x = 1 i 3 )

7) x3 + 6x2 + 30x + 25 = 0 (resenja: {x = 1} , x = 52 + 52 i 3 ,

x = 52 52 i 3 )

8) x3 6x + 4 = 0 (resenja: {x = 2} , x = 1 + 3 , x = 1 3 )

9) x3 +9x26 = 0 (resenja: {x = 2} , x = 1 + 2i 3 , x = 1 2i 3 )

10) x3 +24x56 = 0 (resenja: {x = 2} , x = 1 + 3i 3 , x = 1 3i 3 )

11) x3 +45x98 = 0 (resenja: {x = 2} , x = 1 + 4i 3 , x = 1 4i 3 )

12) x3 +3x2 3x1 = 0 (resenja: {x = 1} , x = 2 + 3 , x = 2 3 )

13) x3 6x2 +57x196 = 0 (resenja: {x = 4} , x = 1 + 4i 3 , x = 1 4i 3 )

14) x3 + 3x 2i = 0 (resenja: {x = 2i} , {x = i} , {x = i})
15) x3 6ix+(44i) = 0 (resenja: {x = 2 + 2i} , {x = 1 i} , {x = 1 i})
Jedna
cina
cetvrtog stepena: Ferarijev postupak
Lodoviko Ferari je smislio i nacin kako da resimo jednacinu cetvrtog stepena, koji se danas zove Ferarijeva formula odnosno metoda. Redukcijama

11
analognim onim kod kvadratne i kubne jednacine, jednacinu cetvrtog stepena
mozemo svesti na oblik
x4 + px2 + qx + r = 0.
Ako pokusamo da prva dva clana dopunimo do tacnog kvadrata

p
p 2 p2
x4 + 2 x2 = x2 +
,
2
2
4
jednacina ce se svesti na

p 2
p2
2
x +
=0
+ qx + r
2
4

sto nam ne daje mnogo. Ali kada bi ostatak izvan potpunog kvadrata bio
takodje (negativan) potpun kvadrat, imali bi razliku kvadrata. Pokusajmo
zato da uvedemo popravku , te da jednacinu svedemo na oblik

2
p
p2
2
2
2
x + + 2x + qx + r
p = 0.
2
4
Sada izaberimo tako da kvadratni polinom po x bude potpun kvadrat:

q 2
p2
2
2
2x qx r
p = 2 x
.
4
4

Ovo je moguce ako je njegova diskriminanta jednaka nuli, odakle dobijamo

uslov

p2
2
2
q + 8 r
p = 0
4
sto predstavlja kubnu jednacinu po , takozvanu rezolventu polazne jednacine
cetvrtog stepena:

p2
q2
3
2

= 0.
+ p r
4
8
Ovu jednacinu mozemo resiti pomocu Kardanove formule, sto nam daje vrednost izrazenu preko koeficijenata p, q i r pomocu cetiri racunske operacije
i operacija korenovanja (drugog i treceg stepena). Vratimo se na polaznu
jednacinu. Dobijamo

2
p
q 2
x2 + + 2 x
= 0,
2
4

12
odakle je


h
p
q i h 2 p
q i
x + + + 2 x
=0
x2 + + 2 x
2
4
2
4

sto se lako resava - to su dve kvadratne jednacine. Vidimo da je ispisivanje

definitivne formule koja izrazava korene polazne jednacine preko njenih koeficijenata principijelno moguce, iako veoma glomazno. Moze se reci da je
resenje jednacina treceg i cetvrtog stepena jedno od najvecih dostignuca renesansne matematike.
Zadaci:

1) x4 2x3 +2x2 +4x8 = 0 (resenja: x = 2 , x = 2 , x = 1 + i 3 ,

x=1i 3 )

2) x4 +2x3 2x2 +6x15 = 0 (resenja: x = 1 + 6 , x = 1 6 ,

x = i 3 , x = i 3 )
Osnovna teorema algebre. Faktorizacija polinoma nad C. Kompleksni koreni realnih polinoma. Faktorizacija polinoma nad R.

Vijetovi obrasci za polinome tre

ceg stepena. Re
savanje sistema
jedna
cina oblika x + y + z = a, xy + yz + xz = b, xyz = c i simetri
cne
funkcije tri promenljive.
Zadaci:
1) Koreni jednacine treceg stepena stoje u geometriskom redu; njihov je
zbir 13, a zbir reciprocnih vrednosti 13
. Kako glasi jednacina? (Maturski
9
zadaci 1938)
2) Realni koeficijenti a, b, c jednacine x3 +ax2 +bx+c = 0 stoje u rastucem
geometriskom redu; njihov je zbir 14 , a zbir njihovih kvadrata 84. Treba
resiti jednacinu. (Maturski zadaci 1938)
3) Neka su x1 , x2 , x3 koreni jednacine x3 2x2 + x + 1 = 0. Sastaviti novu
jednacinu ciji bi koreni bili brojevi x2 x3 , x1 x3 , x1 x2
4) Neka su x1 , x2 , x3 koreni jednacine x3 x2 1 = 0. Sastaviti novu
jednacinu ciji bi koreni bili brojevi x2 + x3 , x1 + x3 , x1 + x2
Elementarni simetri
cni izrazi i veza sa proizvodom binoma. Op
sti
Vijetovi obrasci.
Permutacija promenljivih x1 7 x1 , . . . , xn 7 xn (ovde je Sn permutacija skupa {1, . . . , n}) prevodi polinom vise promenljivih f (x1 , . . . , xn )

13
u novi polinom f (x1 , . . . , xn ) =: f . Na primer, ako je transpozicija (12) S2 , tada je (x1 + 2x2 ) = x2 + 2x1 . Postoje polinomi koji
se prilikom bilo kakve permutacije promenljivih nece promeniti. Takav je
x1 + x2 + + xn . Ovakvi polinomi se nazivaju simetricnim: polinom
f (x1 , . . . , xn ) K [x1 , . . . , xn ] je simetrican ako je f = f za svaku permutaciju Sn . Simetricnost polinoma od vise promenljivih je relativan pojam i zavisi od toga u kom prstenu polinoma ga posmatramo: polinom x1 +x2
je simetrican kao polinom od dve promenljive i nije simetrican kao polinom
od tri promenljive jer ga permutacija (123) prevodi u polinom x2 +x3 .Postoje
standardni simetricni izrazi, tzv. elementarne simetricne funkcije (gornji indeks n u in ukazuje u kom prstenu polinoma posmatramo datu funkciju i
obicno se ne pise):
1 = 1n = x1 + x2 + + xn
2 = 2n = x1 x2 + x1 x3 + + xn1 xn
...
n = nn = x1 x2 . . . xn
Ako obican polinom f C [x] rastavimo na linearne faktore f (x) = a(x
x1 ) (x xn ), a zatim ovu algebarsku jednakost posmatramo kao identitet u kome su x1 , . . . , xn promenljive a ne konstante, dobijamo uopstenu
Vijetovu teoremu za polinome n-tog stepena, u kojoj se javljaju elementarne
simetricne funkcije korena polinoma:
Ako je a0 + a1 x + + an xn = an (x x1 ) (x xn ), tada je
x1 + + xn =
x1 x2 + + xn1 xn =

an1
an

an2
an

x1 x2 . . . xn = (1)n1

a0
an

Poznato je da se neke simetricne funkcije mogu izraziti preko elementarnih. Na primer, formula za kvadrat binoma moze se prepisati i u obliku
x21 + x22 = (x1 + x2 )2 2x1 x2 = (1 )2 22 .
U stvari, ovo tvrdjenje vazi i u opstem slucaju.

14
Ako je f K [x1 , . . . , xn ] simetricni polinom od n promenljivih, tada
postoji jedinstveni polinom g K [x1 , . . . , xn ] takav da je f (x1 , . . . , xn ) =
g (1 , . . . , n ).
Dokaz ide u vise koraka, koje cemo navesti.
1. korak: Leksikografsko uredjenje monoma
2. korak: Najstariji monom proizvoda polinoma jednak je proizvodu
najstarijih monoma faktora.
Neka je axk11 xk22 . . . xknn najstariji monom polinoma f i bxl11 xl22 . . . xlnn najstariji monom polinoma f . Dokazimo da je monom abxk11 +l1 xk22 +l2 . . . xknn +ln
k0 +l0 k0 +l0
k0 +l0
najstariji monom polinoma f g. Neka je a0 b0 x11 1 x22 2 . . . xnn n bilo koji
k0 k0
l0 l 0
k0
l0
proizvod monoma a0 x11 x22 . . . xnn iz f i b0 x11 x22 . . . xnn iz g (od kojih je najvise jedan najstariji). Tada postoji bar jedan od indeksa i, j takvih da bude
0
0
k1 = k10 , . . . , ki1 = ki1
, ki > ki0 odnosno l1 = l10 , . . . , lj1 = lj1
, lj > lj0 .
Uzmimo manji od ta dva indeksa, neka je to i. Tada je k1 + l1 = k10 +
0
0
l10 , . . . , ki1 + li1 = ki1
+ li1
, ki + li > ki0 + li0 . Ovo upravo znaci da je
monom abxk11 +l1 xk22 +l2 . . . xknn +ln najstariji u polinomu fg.
3. korak: U svakom simetricnom polinomu f (x1 , . . . , xn ) eksponenti najstarijeg monoma axk11 xk22 . . . xknn ne rastu: k1 k2 kn .
4. korak: postojanje reprezentacije
5. korak: jedinstvenost reprezentacije
Polinomi sa racionalnim koeficijentima.Koreni, rastavljivost, Ajzen
stajnov
kriterijum
Zadaci:
1) Neka se probom odredi jedan koren jednacine x5 x4 6x3 + 2x2
7x + 3 = 0, a onda jedna
cina resi (Maturski zadaci 1938)

n
2) Dokazati da je 2 iracionalan broj za svako n 2.
p 1
tj. xp1 +xp2 +...+x+1,
3) Ciklotomicni polinom je polinom oblika xx1
gde je p prost broj. Dokazati da je svaki ciklotomicni polinom nerastavljiv
nad racionalnim brojevima (uputstvo: smena x = y + 1).
4) Naci sve cele korene polinoma x3 2x2 x 6
5) Naci sve racionalne korene polinoma 3x4 + 5x3 + x2 + 5x 2.
Re
savanje jedna
cina stepena vi
seg od 2: uvodjenje pomo
cne promenljive
i tehnike faktorizacije
Zadaci:

15

1) Resiti jednacinu 25x+10

= x3 (resenja: {x = 1} , x = 12 , {x = 2} ,
10x+25
{x = 1}) (maturski zadatak, Zemun1933)


2) (x 12 )4 +(x+ 32 )4 = 82 (resenja: x = 52 , x = 32 , x = 12 + i 10 ,

x = 12 i 10 )

3) (x2 +x+1)(x2 +x+2) = 6 (resenja: x = 12 + 12 i 15 , x = 12 12 i 15 ,

x = 12 + 12 5 , x = 12 12 5 )
4) Dokazati da je x(x + 1)(x + 2)(x + 3) + 1 potpun kvadrat a zatim resiti
jedna
cinu (x +1)(x+ 2)(x + 3)(x +
4) =
1680 (resenja: {x = 9} , {x = 4} ,

5
1
5
1
x = 2 + 2 i 159 , x = 2 2 i 159 )

1
+
i
15 ,
5) (x3)(x4)(x7)(x8) = 60 (resenja: {x = 2} , {x = 9} , x = 11
2
2

11
1
x = 2 2 i 15 )

6) x4 2x3 +x = 2 (resenja: {x = 2} , {x = 1} , x = 12 + 12 i 3 , x = 12 12 i 3 )
7) x4 + 4x3 + 5x2 +2x
y = x + 1, resenja: {x = 3} ,
240
= 0 (smena
{x = 5} , x = 1 + i 15 , x = 1 i 15 )
2
+ 3)(x
= 4x
8) (x15+ 2)(x
+ 8)(x15+ 12)
(resenja: {x = 6} , {x = 4} ,
1
1
x = 2 + 2 129 , x = 2 2 129 )
n
o n
o
p
p
9) (x2 a)2 6x2 +4x+2a = 0 (resenja: x = 1 (1 + a) , x = 1 + (1 + a) ,
o n
o
n
p
p
x = 1 (3 + a) , x = 1 + (3 + a) )
10) (x a)(x 2a)(x 3a)(x 4a) = 24a2 (Maturski zadaci 1938)

Jedna
cina petog stepena i Abelova teorema
Zadatak:
1) Izvesti formulu za resavanje jednacine x5 5ax3 +5a2 x2b = 0 koristeci
predstavljanje x = u + v kao u Kardanovom postupku za kubnu jednacinu.
Binomne jedna
cine i kompleksni koreni iz 1
Zadaci:

1) Naci sve vrednosti 5 32 (Maturski zadaci 1938)

2) Naci korene petog stepena iz 1 resavanjem jednacine x5 1 = 0 algebarskim putem.

3) 8x3 27 = 0 (resenja: x = 32 , x = 34 + 34 i 3 , x = 34 34 i 3 )
(Bogoslavov).

4) 16x4 81 = 0 (resenja: x = 32 , x = 32 , x = 32 i , x = 32 i )
(Bogoslavov).

16

5) x6 729 = 0 (resenja: {x = 3} , x = 32 + 32 i 3 , x = 32 + 32 i 3 ,

{x = 3} , x = 32 32 i 3 , x = 32 32 i 3 ) (Bogoslavov).

6) x6 +64 = 0 (resenja: x = 3 + i , {x = 2i} , x = 3 + i , x = 3 i ,

{x = 2i} , x = 3 i ) (Bogoslavov).
Bikvadratne i trinomne jedna
cine.
Zadaci:

1) x6 9x3 +8 = 0 (resenja: {x = 2} , x = 1 + i 3 , x = 1 i 3 ,

{x = 1} , x = 12 + 12 i 3 , x = 12 12 i 3 ) (Bogoslavov)
2) x8 17x4 + 16 = 0 (resenja: {x = 2} , {x = 2i} , {x = 2} , {x = 2i} ,
{x = 1} , {x = i} , {x = 1} , {x = i}) (Bogoslavov)
3) Jednacina axm + bxn + cxp = 0 da se svesti na kvadratnu ako je
srednji eksponent aritmeticka sredina krajnjih eksponenata. Dokazi to i resi
jednacinu u tome slucaju! (Maturski zadaci 1938)
Simetri
cne (recipro
cne) jedna
cine
Zadaci:

1) x4 4x3 3x2 4x+1 = 0 (resenje: x = 52 + 12 21 , x = 52 12 21 ,

x = 12 + 12 i 3 , x = 12 12 i 3 ) (maturski zadatak, Pancevo

1933)

1
5
4
3
2

202x

202x
+
43x
+
15
=
0
(re
s
enje:
x
=

,
2) 15x + 43x
5

{x = 3} , x = 3 , {x = 5} , {x = 1}) (maturski zadatak, Cacak 1933)

3) 12x5 56x4 +107x3 107x2 +56x12 = 0 (resenje: {x = 1} , x = 32 ,

1933)
x = 23 , x = 34 + 14 i 7 , x = 34 14 i 7 ) (maturski zadatak,
Bijeljina

1
3
2
4) 2x 7x + 7x 2 = 0 (resenje: {x = 1} , {x = 2} , x = 2 ) (Vene
Bogoslavov)

5) 12x4 25x3 + 25x 12 = 0 (resenje: {x = 1} , x = 34 , x = 43 ,

{x = 1}) (Vene Bogoslavov)

6) 2x5 + 5x4 13x3 13x2 + 5x + 2 = 0 (resenje: {x = 2} , x = 12 ,

{x = 1} , x = 2 + 3 , x = 2 3 ) (Vene Bogoslavov)
7
2
4x6+2x5 + 5x4 +5x3 +
{x= 1} ,
1=0 (res1enje:

2x 1+ 4x1 +
7) x +
1
x = 2 + 3 , x = 2 3 , x = 2 + 2 i 3 , x = 2 2 i 3 , {x = i} ,
{x = i}) (Vene Bogoslavov)

8) x4 x3 10x2 +2x+4 = 0, (smena y = x x2 , resenje: x = 32 + 12 17 ,

x = 32 12 17 , x = 1 + 3 , x = 1 3 )

17
Pravilni sedmougao se ne mo
ze konstruisati.
Prikazacemo jedan elementarni dokaz ove cinjenice, sledeci Feliksa Klajna
[1]. Konstrukcija pravilnog sedmougla bila bi ekvivalentna konstrukciji kosinusa njegovog centralnog ugla tj. broja cos 2
. Pokusajmo da polinom
7
7
6
5
4
3
2
x 1 = (x 1) (x + x + x + x + x + x + 1) faktorizujemo
na analogan

nacin kao kod petougla. Bice x6 +x5 +x4 +x3 +x2 +x+1 = x3 x3 + x13 + x2 + x12 + x +
Sada je
2

1
1
= x2 + 2 + 2
x+
x
x

1
1
1
3
x+
=x + 3 +3 x+
x
x
x
sto nas posle smene x + x1 = z dovodi do polinoma (z 3 3z) + (z 2 2) +
z + 1 odnosno f (z) = z 3 + z 2 2z 1. Na osnovu neophodnog uslova
za racionalne korene, racionalni koren = pq sa uzajamno prostim p i q
morao bi zadovoljavati uslove p|1 i q|1, odakle dobijamo = 1, a to nisu
koreni. Vidimo da ovaj polinom nema racionalne korene pa je nerastavljiv.
Dokazacemo da ovaj polinom ne moze imati ni korene koji bi bili kvadratne
iracionalnosti.
O konstruktibilnim brojevima. Analizirajmo pojam kvadratne iracionalnosti malo blize.Broj R koji se dobija visestrukom primenom operacija sabiranja, oduzimanja, mnozenja, deljenja i nalazenja kvadratnog korena na cele brojeve, nazivamo kvadratnim
radikalnim izrazom ili kvadratnom iracionalnoscu. Tako na primer,

2+ 3+

5+ 7

2+ 3

je takav broj. Pazljivijom

analizom konstrukcija lenjirom i sestarom, moze se doci do sledeceg rezultata.

Broj je konstruktibilan (tj. moze se konstruisati duz te duzine samo
pomocu lenjira i sestara) ako i samo ako on je kvadratna iracionalnost.
Najveci broj visestrukih pojavljivanja radikala tj. kvadratnog korena unutar radikala zvacemo visinom n kvadratne iracionalnosti (u gornjem primeru
n = 2), a radikale u kojima se ta visina realizuje radikalima maksimalne visine
ili maksimalnim radikalima. U kvadratnoj iracionalnosti se radikal najvece
visine moze pojavljivati vise puta. Broj pojavljivanja radikala maksimalne
visine nazvacemo sirinom m kvadratne iracionalnosti (u gornjem primeru
m = 2). Pri tome se ponekad jedan radikal maksimalne visine moze izraziti pomocu cetiri racunske radnje preko ostalih radikala
maksimalne

visine,
i tada ga ne racunamo. Na primer, u broju = 2 + 3 + 6 radikal

1
x

+1 .

18

6 = 2 3 pa je sirina m te kvadratne iracionalnosti jednaka 2 a ne 3.
Dakle, svakoj kvadratnoj iracionalnosti se moze dodeliti par prirodnih brojeva (n, m), koji cemo zvati tipom ili slozenoscu radikala. Sve tipove uredimo
leksikografski (kao u recniku): reci cemo da je (n, m) > (n0 , m0 ) ako je n > n0
ili n = n0 i m > m0 . Na taj nacin dobijamo uredjenje tipova radikalnih izraza
po slozenosti
(0, 0) <
< (1, 1) < (1, 2) < (1, 3) < <
< (2, 1) < (2, 2) < (2, 3) < <
< ...
Pri tome je radikalni izraz racionalan broj on je tipa (0, 0).

Svaki radikalni izraz tipa (n, m) moze se zapisati u obliku P + Q R,

gde su P, Q, R radikalni izrazi nizeg tipa.

Dokaz. Neka je R jedan od radikala maksimalne visine

n u izrazu .
0
0
0
Tada radikalni izraz R ima tip (n , m ) sa n < n. Radikal R se moze javljati na vise mesta u , ali posto je maksimalne visine, ne moze se javljati
unutar drugog radikala, vec samo u izrazima dobijenim
sabiranjem, oduzi
A+B R
manjem, mnozenjem i deljenjem. Odatle je = C+D R . Ovaj se izraz moze
racionalizovati i svesti na oblik

A+B R C D R

=P +Q R
=
C +D R C D R

gde su P i Q radikalni izrazi. Posto je R maksimalni radikal u , P i Q

moraju sadrzati manji broj radikala visine n ili cak nijedan takav radikal, te
moraju imati tip (n, m00 ) sa m00 < m ili (n00 , m00 ) sa n00 < n.
Ako kubna jednacina ima konstruktibilni koren, ona ima i racionalni koren.
Dokaz. Neka jednacina x3 + ax2 + bx + c = 0 ima koren koji je radikalni
izraz tipa (n, m). Dokazacemo da tada jednacina mora imati za koren i
0
0
radikalni
izraz nizeg tipa (n , m ). Na osnovu prethodnog tvrdjenja, =
P + Q R gde su P, Q, R radikalni izrazi nizeg tipa. Zamenom u jednacinu i

19
sredjivanjem, dobijamo

2

3
0= P +Q R +a P +Q R +b P +Q R +c

= P 3 + 3P Q2 R + aP 2 + aQ2 R + bP + c + 3P 2 Q + Q3 R + 2aP Q + bQ R

=A+B R
gde su A i B polinomijalni izrazi od koeficijenata
nase jednacine i od P, Q, R.

A
Ako je B 6= 0, tada odatle sledi da je R = B , sto bi znacilo da se maksi
malni radikal R izrazava racionalno preko ostalih maksimalnih radikala
u izrazu , sto po pretpostavci nije moguce. Zato mora biti B = 0 a
zato i A =0. Sada se neposredno vidi da se zamenom u jednacinu broja
= P Q R dobija

2

3
P Q R +a P Q R +b P Q R +c

= P 3 + 3P Q2 R + aP 2 + aQ2 R + bP + c 3P 2 Q + Q3 R + 2aP Q + bQ R

=AB R=0

na osnovu
tj. = P Q R je takodje koren nase kubne jednacine. Ali
Vijetovih
obrazaca,
zbir
sva
tri
korena

=
a
tj.
P
+
Q
R+P

Q R + = 2P + = a. Odatle je treci koren jednacine = (a + 2P )

racionalni izraz nizeg tipa nego sto je to . Na osnovu dokazanog, vidimo
da nasa jednacina mora imati racionalni koren. Naime, kada ne bi bio
racionalan, ista konstrukcija bi nam na osnovu korena dala koren nizeg
tipa nego sto je to . Ovo je nemoguce, jer su jedini koreni nase jednacine
, , a tip i je veci od tipa .
Vratimo se sedmouglu. Lako se vidi da polinom f (z) = z 3 + z 2 2z 1
nema racionalne korene. Zato na osnovu prethodnog tvrdjenja, on nema ni
konstruktibilne korene. Drugim recima, broj cos 2
, ne moze se konstruisati,
7
a samim tim ni pravilni sedmougao!
Literatura:
Faddeev, Sominski: Sbornik zadac po vyssej algebre. Moskva, 1968 (9. izdanje)
Dimitrijevic, Jocic: Maturski zadaci iz matematike. Beograd, 1933
Miskovic: Racunski zadatci za upotrebljenje aritmetike i algebre. Beograd,
1865

20
Tomic: Maturski zadaci iz matematike. Beograd, 1938
Vene Bogoslavov: Zbirka resenih zadataka iz matematike 3. Beograd,
1992 (17. izdanje)

Lidskij, Ovsjannikov, Tulajkov, Sabunin:

Zadaci po elementarnoj matematike. Moskva, 1970 (6. izdanje)
Kuros: Algebraiceskie uravnenija proizvoljnyh stepenej. Moskva, 1983
Kuros: Kurs vyssej algebry. Moskva, 1971 (10. izdanje)
Vahovskij, Ryvkin: Zadaci po elementarnoj matematike. Moskva, 1969