Toái öu hoùa nhieàu muïc tieâu baèng thuaät toaùn Simplex

1. Giôùi thieäu
Toái öu hoùa baèng thuaät toaùn Simplex ñang ngaøy caøng ñöôïc bieát ñeán vaø öùng duïng roäng raõi
trong khoa hoïc vaø coâng nghieäp, töï ñoäng hoùa vaø nhaát laø trong hoùa hoïc. Thuaät toaùn simplex cô
baûn laàn ñaàu tieân do Spendley ñeà nghò vaøo naêm 1962, sau ñoù hai naêm Nelder vaø Mead caûi tieán
thaønh thuaät toaùn simplex bieán ñoåi. Veà nguyeân taéc phöông phaùp simplex chæ coù theå aùp duïng cho
duy nhaát moät ñaùp öùng, tuy nhieân trong thöïc teá vieäc tìm ñieåm toái öu thöôøng phaûi ñi keøm vôùi vieäc
toái öu hoùa ñoàng thôøi nhieàu ñaùp öùng. Toái öu hoùa töøng ñaùp öùng moät xem ra khoâng hôïp lyù vì caùc
ñaùp öùng thöôøng coù taùc ñoäng qua laïi laãn nhau, ví duï ñoä nhaïy cao thöôøng ñi keøm vôùi ñoä laëp laïi
keùm, hieäu suaát thu hoài cao thöôøng ñi keøm vôùi ñoä oàn cuûa tín hieäu cao…Khoâng theå coù moät haøm soá
ñôn giaûn naøo ñeå keát hôïp taát caû caùc ñaùp öùng thaønh moät vì caùc lyù do sau ñaây:
 Caùc ñaùp öùng ñöôïc ño löôøng vôùi nhöõng thang ño khaùc nhau.
 Taàm quan troïng töông ñoái cuûa töøng ñaùp öùng khoâng gioáng nhau.
 Muïc tieâu cuûa töøng ñaùp öùng khaùc nhau, coù ñaùp öùng laïi caàn cöïc ñaïi
hoùa, coù ñaùp öùng caàn cöïc tieåu hoùa nhöng coù ñaùp öùng laïi chæ caàn tôùi
moät giaù trò ñích naøo ñoù.
Ñeå giaûi quyeát khoù khaên naøy, ngöôøi ta ñaõ öùng duïng lyù thuyeát taäp roái (fuzzy set theory) vôùi
caùc haøm thaønh vieân (membership functions) ñeå toå hôïp taát caû caùc ñaùp öùng thaønh moät haøm ñaùp
öùng duy nhaát vôùi moät muïc tieâu toái öu hoùa duy nhaát. Baøi naøy seõ trình baøy veà caùc lyù thuyeát taäp
roái, haøm thaønh vieân vaø öùng duïng cuûa phöông phaùp simplex ñeå toái öu hoùa ña muïc tieâu.
2. Nhaéc laïi nhöõng quy taéc phaûn xaï cuûa thuaät toaùn simplex cô baûn
Khaùi nieäm Simplex: Simplex laø moät caáu truùc hình hoïc ñaëc bieät coù k+1 ñænh cuûa moät ña dieän
ñeàu, trong ñoù k laø soá löôïng bieán thöïc nghieäm. Moãi ñænh töông öùng laø moät thí nghieäm öùng vôùi boä
caùc giaù trò cuûa bieán thöïc nghieäm. Tröôøng hôïp k = 2 (coù hai bieán thöïc nghieäm) thì simplex laø
moät tam giaùc ñeàu coù theå bieåu dieãn treân moät maët phaúng; tröôøng hôïp k = 3 thì simplex laø moät
hình töù dieän ñeàu trong khoâng gian ba chieàu, tröôøng hôïp k ≥ 4 thì simplex laø moät ña dieän ñeàu
sieâu thöïc trong moät khoâng gian goïi laø moät sieâu phaúng. Hình 1, bieåu dieãn một simplex vôùi hai
bieán thöïc nghieäm. Caùc quy taéc phaûn xaï cuûa thuaät toaùn simplex ñöôïc thöïc hieän baèng caùch lieân
tuïc thay theá caùc thí nghieäm coù ñaùp öùng toài nhaát baèng caùc ñaùp öùng toát hôn töùc laø ñi daàn tôùi ñieåm
toái öu, quaù trình naøy ñöôïc thöïc hieän moät caùch lieân tuïc cho neân thuaät toaùn simplex coøn ñöôïc goïi
laø thuaät toaùn toái öu hoùa lieân tuïc. Ñieåm thuyeát phuïc caùc nhaø thöïc nghieäm ñaàu tieân cuûa thuaät
toaùn naøy laø soá löôïng thí nghieäm xuaát phaùt ít hôn nhieàu so vôùi thí nghieäm xuaát phaùt cuûa phöông
phaùp quy hoaïch thöïc nghieäm.

Nguyeãn Minh Truùc- Boä Moân Hoùa Phaân Tích, ÑH KHTN Tp.HCM 1
Toái öu hoùa nhieàu muïc tieâu baèng thuaät toaùn Simplex

Nhieät ñoä

pH

Hình 1: Minh hoaï simplex trong tröôøng hôïp coù hai bieán thöïc nghieäm.
Tính ñeàu cuûa simplex ñeå baûo ñaûm cho simplex phuû khít vaø daøy ñaëc treân beà maët ñaùp öùng.
Caùc quy taéc phaûn xaï: Kí hieäu ñænh simplex coù ñaùp öùng toài nhaát laø W, ñænh coù ñaùp öùng gaàn
toài nhaát laø N, ñieåm coù ñaùp öùng toát nhaát laø B.
1- Loaïi boû ñieåm simplex coù ñaùp öùng toài nhaát. Ñænh simplex phaûn xaï R ñöôïc tính nhö sau:
R = (1 + α ) P − α W (1.0)
Trong ñoù P laø controit cuûa sieâu phaúng taïo bôûi caùc ñænh coøn laïi cuûa simplex, ñöôïc tính nhö
sau:
1
P = ( N + B) (1.1)
k
Heä soá α trong thuaät toaùn simplex cô baûn baèng 1 (α = 1).
2- Neáu thöïc hieän theo ñuùng quy taéc 1 maø gaëp phaûi tình huoáng quay trôû laïi ñieåm ñaõ boû ñi
trong simplex cuõ thì baây giôø töø simplex cuõ ta thöïc hieän söï phaûn xaï caên cöù vaøo ñieåm coù ñaùp öùng
toài thöù hai.
3- Neáu dòch chuyeån simplex ñeán moät vuøng maø taïi ñoù sau k+1 laàn phaûn xa,ï caùc simplex keá tieáp
ñeàu coù cuøng moät ñieåm chung thì chöùng toû ñieåm naøy ñaõ naèm ôû taâm vuøng ñaùp öùng toái öu. Tôùi ñaây
pheùp toái öu theo phöông phaùp simplex ñöôïc coi laø chaám döùt.
Ta haõy xeùt moät ví duï sau:
Thí nghieäm ño maät ñoä quang cuûa ñöôøng baèng phöông phaùp quang hoùa taïi böôùc soùng 265nm
[1], coù hai bieán thöïc nghieäm laø V1: Theå tích NaOH (ml), V2: thôøi gian quang hoùa (phuùt). Sau
nhöõng thí nghieäm ban ñaàu, taùc giaû ñaõ choïn simplex xuaát phaùt vaø thu ñöôïc caùc maät ñoä quang
nhö sau (baûng 1):

Baûng 1: Simplex xuaát phaùt cuûa thí nghieäm ño ñoä haáp thu A cuûa ñöôøng sau khi quang hoùa:

# TN V1 (ml) V2 (phuùt) A Moâ taû

1 3.00 15 0.329 W
2 4.90 20 0.615 B

Nguyeãn Minh Truùc- Boä Moân Hoùa Phaân Tích, ÑH KHTN Tp.HCM 2
Toái öu hoùa nhieàu muïc tieâu baèng thuaät toaùn Simplex

3 3.50 34 0.569 N
1. Loaïi boû ñieåm W (Thí nghieäm 1) vaø tính centroit P :
1
Cho V1: P = (4.90 + 3.50) = 4.20
2
1
Cho V2: P = (20 + 34) = 27
2
2. Tính giaù trò ñieåm phaûn xaï R nhö sau:
Cho V1: R = (1 + 1)* 4.20 − 1*3.00 = 5.40
Cho V2: R = (1 + 1)* 27 − 1*15 = 39
Simplex môùi thu ñöôïc nhö Baûng 2, ñaùp öùng thu ñöôïc trong laàn phaûn xaï naøy laø 0.728:

Baûng 2: Simplex thu ñöôïc sau laàn phaûn xaï ñaàu tieân

# TN V1 (ml) V2 (phuùt) A Moâ taû

1 3.00 15 0.329 W
2 4.90 20 0.615 B
3 3.50 34 0.569 N
4 5.40 39 0.728 R
Simplex môùi thu ñöôïc coù thí nghieäm soá 3 trôû thaønh thí nghieäm toài nhaát, vieäc phaûn xaï laïi
tieáp tuïc nhö böôùc treân. Keát quaû cuoái cuøng thu ñöôïc baûng simplex vôùi caùc laàn phaûn xaï nhö baûng
3.
Baûng 3: Baûng toái öu hoùa baèng simplex sau 3 laàn phaûn xaï lieân tieáp
# TN V1 (ml) V2 (phuùt) A Moâ taû
1 3.00 15 0.329 W
2 4.90 20 0.615 B
3 3.50 34 0.569 N
4 5.40 39 0.728 R
5 6.80 25 0.717 R
6 7.30 44 0.708 R
Sau 3 laàn phaûn xaï lieân tieáp, simplex gaàn nhö co cuïm taïi vò trí ~0.7, taùc giaû ñaõ choïn nghieäm
taïi thí nghieäm thöù 5 vì thôøi gian quang hoùa ngaén.
3. Thuaät toaùn simplex bieán ñoåi:
Thuaät toaùn simplex bieán ñoåi do Nelder vaø Mead ñeà xuaát döïa treân hai pheùp bieán ñoåi chính laø
pheùp co vaø pheùp giaõn (hình 2). Ñieàu naøy laøm cho simplex coù hình daïng bieán ñoåi tuøy thuoäc vaøo
töøng vuøng treân beà maët ñaùp öùng, laøm simplex nhanh choùng tieán ñeán ñieåm toái öu.

Nguyeãn Minh Truùc- Boä Moân Hoùa Phaân Tích, ÑH KHTN Tp.HCM 3
Toái öu hoùa nhieàu muïc tieâu baèng thuaät toaùn Simplex

N C+
R

C-
W B
Hình 2: Minh hoïa caùc pheùp co vaø pheùp daõn trong phöông phaùp simplex bieán ñoåi (W: ñieåm coù
ñaùp öùng toài nhaát; R: ñieåm phaûn xaï; E: ñieåm phaûn xaï môû roäng; C+: ñieåm phaûn xaï ruùt goïn
ngoaøi, C-: ñieåm phaûn xaï ruùt goïn trong).
Caùc quy taéc phaûn xaï cuûa thuaät toaùn simplex bieán ñoåi:
1. Xeáp caùc ñænh cuûa simplex theo thöù töï giaûm daàn töø ñænh coù ñaùp öùng toát nhaát ñeán ñænh
coù ñaùp öùng toài nhaát. Kí hieäu ñænh coù ñaùp öùng toài nhaát laø W.
2. Thöïc hieän laàn phaûn xaï ñaàu tieân gioáng nhö thuaät toaùn simplex cô baûn, tính giaù trò ñieåm
phaûn xaï R:
R = (1 + α ) P − α W (α = 1) (2.1)
3. Neáu R > B, tieáp tuïc phaûn xaï môû roäng ra ñænh E
E = (1 + β ) P − β W (β = 2) (2.2)
4. Neáu W < R < N, ta thöïc hieän pheùp phaûn xaï ruùt goïn ngoaøi tôùi ñænh C+
C + = (1 + γ ) P − γ W ( γ = 0.5) (2.3)
5. Neáu R < W, ta thöïc hieän pheùp phaûn xaï ruùt goïn trong tôùi ñænh C-
C − = (1 + θ ) P − θ W ( θ = -0.5) (2.4)
6. Neáu N < R < B, ta giöõ laïi simplex B..NR vaø thöïc hieän pheùp phaûn xaï thöôøng tôùi ñænh
R’ vôùi ñænh coù ñaùp öùng toài nhaát luùc naøy laø N.
Toùm laïi, trong thuaät toaùn simplex bieán ñoåi, ta coù caùc pheùp bieán ñoåi sau ñaây:
R = (1 + α ) P − α W (α = 1) (2.1)
E = (1 + β ) P − β W (β = 2) (2.2)
C + = (1 + γ ) P − γ W ( γ = 0.5) (2.3)
C − = (1 + θ ) P − θ W ( θ = -0.5) (2.4)
Vôùi α , β , γ , θ laàn löôït laø caùc heä soá phaûn xaï, heä soá môû roäng, heä soá ruùt goïn ngoaøi, vaø heä soá
ruùt goïn trong.

Nguyeãn Minh Truùc- Boä Moân Hoùa Phaân Tích, ÑH KHTN Tp.HCM 4
Toái öu hoùa nhieàu muïc tieâu baèng thuaät toaùn Simplex

Ta haõy xeùt moät ví duï sau: Toái öu hoùa caùc thoâng soá ñeå taùch caùc anion voâ cô trong saéc kí ion
treân coät , bao goàm hai yeáu toá: %Acetonitril (V1) vaø noàng ñoä ñeäm phosphate pH 6.0 (V2) trong
pha ñoäng [2]. Haøm ñaùp öùng saéc kí ( chromatographic response function – CRF) ñöôïc ñaùnh giaù
qua bieåu thöùc sau[3, 4]:
L
CRF = ∑1
R i + La − b | TA − TL | + c | T1 − T0 | (2.5)

Ri laø ñoä phaân giaûi cuûa hai peak lieàn keà nhau, L laø soá löôïng peak phaùt hieän ñöôïc, T A giôùi haïn
thôøi gian ñeå phaân tích (trong ví duï naøy laø 15 phuùt), TL laø thôøi gian löu cuûa peak cuoái cuøng, T1 laø
thôøi gian löu cuûa peak ñaàu tieân xuaát hieän, T0 laø thôøi gian toái thieåu quy ñònh cuûa phaân tích (trong
ví duï naøy laø 4 phuùt), a, b, c laø caùc thoâng soá aûnh höôûng (hay troïng löôïng) trong ví duï naøy taát caû
ñeàu cho baèng 2. Trong quy trình naøy, haøm CRF ñöôïc cöïc ñaïi hoùa. Baûng 4 laø keát quaû cuûa
phöông phaùp simplex bieán ñoåi vôùi caùc pheùp phaûn xaï môû roäng vaø ruùt goïn.
Trong simplex xuaát phaùt, ñaùp öùng toài nhaát laø ñaùp öùng taïi TN soá 1. Tính ñieåm phaûn xaï nhö
sau:
1+ 1
Cho V1 R = (40 + 36) − 1*35 = 41
2
1+ 1
Cho V2 R = (13.0 + 20.0) − 1*10.0 = 23.0
2
Baûng 4: Baûng simplex toái öu hoùa caùc thoâng soá cuûa saéc kí ion taùch 5 ion nitrat, nitrit, iodur,
tiosulfat, ticianat.
# TN V1 V2 CRF Moâ taû
1 35 10.0 32.38 W
2 40 13.0 63.80 B
3 36 20.0 58.13 N
4 41 23.0 36.58 R1
5 40 19.8 57.14 C+
6 44 12.8 34.02 R2
7 38 18.2 64.21 C-
8 38 11.4 58.82 R3
9 39 17.7 62.36 C+
10 40 13.0 63.80 R4

Nguyeãn Minh Truùc- Boä Moân Hoùa Phaân Tích, ÑH KHTN Tp.HCM 5
Toái öu hoùa nhieàu muïc tieâu baèng thuaät toaùn Simplex

Hình 3: Saéc kí ñoà sau khi toái öu hoùa caùc

thoâng soá baèng thuaät toaùn simplex bieán ñoåi taïi thí
nghieäm toái öu soá 7. 1–NO2-, 2–NO3-, 3–I-, 4–SCN-
, 5–S2O32-,* kí hieäu peak laï.

Ñaùp öùng thu ñöôïc laø 36.58: Tröôøng hôïp W < R < N (hình 3): Tieáp tuïc thöïc hieän pheùp phaûn
xaõ ruùt goïn ngoaøi tôùi ñænh C+, tính ñænh C+ nhö sau:
Cho V1:
1 + 0.5
C+ = (40 + 36) − 0.5*35 = 40
2
Cho V2:
1 + 0.5
C+ = (13.0 + 20.0) − 0.5*10.0 = 19.8
2

Nguyeãn Minh Truùc- Boä Moân Hoùa Phaân Tích, ÑH KHTN Tp.HCM 6
Toái öu hoùa nhieàu muïc tieâu baèng thuaät toaùn Simplex

Simplex môùi thu ñöôïc laø BNC+, thöïc hieän laïi böôùc phaûn xaï thöôøng tôùi ñænh R2 vaø tieán haønh laàn
löôït cho taát caû caùc ñænh phaûn xaï tieáp theo.
Keát quaû, nhoùm taùc giaû ñaõ döøng laïi thí nghieäm thöù 7 vôùi keát quaû saéc kí ñoà nhö hình 3 vôùi ñoä
phaân giaûi toát cho 5 anion khaùc nhau.
4. Vaán ñeà löïa choïn simplex xuaát phaùt:
Hieäu naêng cuûa phöông phaùp simplex phuï thuoäc nhieàu vaøo vieäc löïa choïn simplex xuaát phaùt.
Nhöõng caùch ñöa ra simplex xuaát phaùt phaàn nhieàu vaãn mang tính voõ ñoaùn. Tuy nhieân vieäc tuøy
tieän ñöa ra simplex xuaát phaùt khoâng theo moät quy hoaïch naøo caû laø khoâng toát vì phaûi ñaûm tính
ñeàu cuûa simplex. Do vaäy, ngöôøi ta ñeà nghò coù ba kieåu simplex xuaát phaùt nhö sau: kieåu tieâu ñeà
(hay coøn goïi laø kieåu 1) vaø kieåu goùc döôùi (kieåu 2) vaø goùc treân (kieåu 3).
Simplex kieåu tieâu ñeà:

#TN V1 V2 V3 … Vk-1 Vk
1 V10 V20 V30 … V(k-1)0 Vk0
2 V10+p1 V20+q2 V30+q3 … V(k-1)0+qk-1 Vk0+qk
3 V10+q1 V20+p2 V30+q3 … V(k-1)0+qk-1 Vk0+qk
4 V10+q1 V20+q2 V30+p3 … V(k-1)0+qk-1 Vk0+qk
… … … … … … …
k V10+q1 V20+q2 V30+q3 … V(k-1)0+pk-1 Vk0+qk
k+1 V10+q1 V20+q2 V30+q3 … V(k-1)0+qk-1 Vk0+pk
Caùc giaù trò Vi0 goïi laø giaù trò xuaát phaùt (coù taøi lieäu goïi laø giaù trò quy chieáu).
Trong ñoù coù hai thoâng soá ma traän pi vaø qi ñöôïc tính töø böôùc nhaûy cuûa simplex nhö sau:
v
pi = i ( k + 1 − 1 + k )
k 2
v
qi = i ( k + 1 − 1)
k 2
(vi böôùc nhaûy cuûa bieán thöïc nghieäm thöù i)
Simplex kieåu goùc döôùi:
#TN V1 V2 V3 … Vk-1 Vk
1 V10 V20 V30 … V(k-1)0 Vk0
2 V10+p1 V20 V30 … V(k-1)0 Vk0
3 V10+q1 V20+p2 V30 … V(k-1)0 Vk0
4 V10+q1 V20+q2 V30+p3 … V(k-1)0 Vk0
… … … … … … …
k V10+q1 V20+q2 V30+q3 … V(k-1)0+pk-1 Vk0
k+1 V10+q1 V20+q2 V30+q3 … V(k-1)0+qk-1 Vk0+pk
Hai thoâng soá pi vaø qi ñöôïc tính nhö sau:
v (i + 1)
pi = i
2i (i + 1)
vi pi
qi =
i+ 1

Nguyeãn Minh Truùc- Boä Moân Hoùa Phaân Tích, ÑH KHTN Tp.HCM 7
Toái öu hoùa nhieàu muïc tieâu baèng thuaät toaùn Simplex

Simplex kieåu goùc treân:

#TN V1 V2 V3 … Vk-1 Vk
1 V10+q1 V20+q2 V30+q3 … V(k-1)0+qk-1 Vk0+qk
2 V10+p1 V20+q2 V30+q3 … V(k-1)0+qk-1 Vk0+qk
3 V10 V20+p2 V30+q3 … V(k-1)0+qk-1 Vk0+qk
4 V10 V20 V30+p3 … V(k-1)0+qk-1 Vk0+qk
… … … … … … …
k V10 V20 V30 … V(k-1)0+pk-1 Vk0+qk
k+1 V10 V20 V30 … V(k-1)0 Vk0+pk
Hai thoáng soá pi vaø qi ñöôïc tính nhö sau:
ivi
pi =
2i (i + 1)
vi pi
qi =
i
Vieäc löïa choïn simplex xuaát phaùt, böôùc nhaûy vaø thuaät toaùn simplex phuï thuoäc nhieàu vaøo
muïc ñích vaø moâi tröôøng trong ñoù simplex ñöôïc aùp duïng. Do vaäy caàn phaûi coù nhöõng khuyeán caùo
caàn thieát khi löïa choïn caùc yeáu toá naøy.
Trong saûn xuaát coâng nghieäp: Do trong saûn xuaát, taát caû caùc heä thoáng ñaõ vaø ñang ñöôïc vaän
haønh, neân caàn phaûi traùnh thay ñoåi caùc thoâng soá cuûa heä thoáng moät caùch quaù maïnh nhaèm traùnh
taïo ra nhöõng khuyeát taät lôùn cuûa saûn phaåm. Do vaäy simplex coù böôùc nhaûy nhoû vaø thuaät toaùn
simplex cô baûn ñöôïc aùp duïng nhaèm traùnh taïo ra caùc simplex coù kích thöôùc lôùn.
Trong nghieân cöùu laïi coù yeâu caàu phaûi nhanh choùng thu ñöôïc thí nghieäm toái öu, simplex phaûi
ñi tôùi ñieåm toái öu vôùi toác ñoä nhanh, ñoàng thôøi khi gaàn tôùi ñænh toái öu noù phaûi coù hình daùng ñuû
mòn ñeå moâ phoûng ñuùng nhaát vuøng toái öu. Do ñoù simplex bieán ñoåi vaø böôùc nhaûy lôùn ñöôïc choïn
löïa. Tuy nhieân caàn löu yù ñeán vaán ñeà an toaøn trong nghieân cöùu vì simplex bieán ñoåi coù theå voâ
tình di chuyeån ñeán vuøng gaây chaùy noå…
Trong phaùt trieån: Vì phaùt trieån coù theå laø böôùc chuyeån tieáp giöõa nghieân cöùu vaø saûn xuaát. Raát
khoù coù theå quyeát ñònh cho simplex coù hình daùng nhö theá naøo. Khi naøo, phaùt trieån gaàn vôùi saûn
xuaát thì ta löïa chon simplex gioáng nhö trong saûn xuaát; khi naøo phaùt trieån coøn gaàn vôùi nghieân
cöùu thì ta löïa choïn simplex gioáng nhö trong nghieân cöùu.
Vieäc löïa choïn simplex xuaát phaùt veà cô baûn khoâng gaây aûnh höôûng nghieâm troïng ñeán keát quaû
toái öu, song ñeå taïo thuaän tieän vaø tieát kieäm caùc thí nghieäm, nhöõng löïa choïn sau ñaây caàn löu yù:
Simplex kieåu tieâu ñeà ñöôïc löïa choïn khi ta coù nhöõng thí nghieäm laøm cô sôû ñeå phoûng ñoaùn
raèng vuøng toái öu naèm veà goùc phaàn tö naøo ñoù cuûa khoâng gian yeáu toá.
Simplex kieåu goùc treân ñöôïc löïa choïn khi chöa bieát vuøng toái öu naèm ôû vuøng naøo cuûa beà maët
ñaùp öùng.
Simplex kieåu goùc döôùi ñöôïc löïa choïn khi bieát coù moät bieán thöïc nghieäm quyeát ñònh ñeán ñaùp
öùng.
5. Haøm thaønh vieân vaø toái öu hoùa nhieàu muïc tieâu
Nhö ñaõ ñaët vaán ñeà trong muïc 1., trong toái öu hoùa nhieàu muïc tieâu caàn phaûi giaûi quyeát nhöõng
khoù khaên veà thang ño löôøng cuûa caùc ñaùp öùng, veà taàm quan troïng cuûa moãi ñaùp öùng, veà muïc tieâu
toái öu hoùa cuûa moãi ñaùp öùng. Lyù thuyeát veà taäp roái (fuzzy set theory) cho pheùp giaûi quyeát nhöõng

Nguyeãn Minh Truùc- Boä Moân Hoùa Phaân Tích, ÑH KHTN Tp.HCM 8
Toái öu hoùa nhieàu muïc tieâu baèng thuaät toaùn Simplex

khoù khaên naøy. Sau ñaây chæ trình baøy nhöõng khía caïnh lieân quan gaàn nhaát ñeán vieäc öùng duïng lyù
thuyeát taäp roái vaøo toái öu hoùa nhieàu muïc tieâu.
Caùc muïc tieâu toái öu hoùa: coù theå coù 3 muïc tieâu toái öu hoùa laø cöïc ñaïi hoùa, cöïc tieåu hoùa vaø toái
öu hoùa tôùi ñích. Caàn löu yù laø cöïc ñaïi hoùa ñaùp öùng Y töùc laø cöïc tieåu hoùa ñaùp öùng –Y.
Ta coù theå chuyeån taát caû caùc ñaùp öùng coù thang ño khaùc nhau veà cuøng moät thang ño moät caùch
deã daøng nhôø vaøo vieäc quy ñònh möùc giôùi haïn treân vaø giôùi haïn döôùi cuûa töøng ñaùp öùng. Ví duï giôùi
haïn döôùi cuûa RSD cuûa quy trình coù theå laø 5% vaø giôùi haïn treân coù theå quy ñònh laø 0.1%…Moät
caùch laøm khoâng toång quaùt ñeå ñöa taát caû caùc bieán thöïc nghieäm veà cuøng thang ño ñöôïc daãn ra ôû
[4]:
Y − Ymin
RY = (5.1)
Ymax − Ymin
Trong ñoù Ymin vaø Ymax laàn löôït laø caùc giôùi haïn döôùi vaø giôùi haïn treân cuûa bieán ñaùp öùng Y. Caàn
löu yù, caùc töø giôùi haïn treân vaø giôùi haïn döôùi ôû ñaây phaûi hieåu trong muïc tieâu toái öu hoùa. Ví duï
Cöïc ñaïi hoùa ñoä haáp thu A vôùi giôùi haïn döôùi laø 0.002 coøn giôùi haïn treân laø 2.100, nhöng cöïc tieåu
hoùa RSD thì giôùi haïn döôùi laïi laø 5% coøn giôùi haïn treân laïi laø 0.1%...Haøm soá RY luùc naøy ñöôïc cöïc
ñaïi hoùa töùc laø Y ñöôïc cöïc ñaïi hoùa, hoaëc cöïc tieåu hoùa theo muïc tieâu cuûa Y. Tuy nhieân bieåu thöùc
5.1 chöa toång quaùt vì coù nhöõng ñaùp öùng gaàn tôùi ñieåm toái öu laïi thay ñoåi raát chaäm vaø ngöôïc laïi,
coù nhöõng ñaùp öùng gaàn tôùi ñieåm toái öu laïi thay ñoåi raát nhanh, vaø coù nhöõng ñaùp öùng taêng tuyeán
tính tôùi ñieåm toái öu. Do ñoù caùc haøm thaønh vieân ñöôïc ñöa ra nhö sau:
Xaây döïng haøm thaønh vieân cho muïc ñích cöïc ñaïi hoùa vaø muïc ñích cöïc tieåu hoùa:
m( yi ) = 0, Yi ≤ Ymin
R
 Y−Y 
m( yi ) =  i min  Ymin < Yi < Ymax (5.2)
 Ymax − Ymin 
m( yi ) = 1, Yi ≥ Ymax
Baèng caùch xaây döïng haøm thaønh vieân naøy, ta chuyeån taát caû caùc ñaùp öùng veà ñaïi löôïng khoâng
thöù nguyeân coù giaù trò töø 0 –1. Thay ñoåi R ta seõ thu ñöôïc caùc daïng cuûa haøm thaønh vieân khaùc
nhau (hình 5).

Nguyeãn Minh Truùc- Boä Moân Hoùa Phaân Tích, ÑH KHTN Tp.HCM 9
Toái öu hoùa nhieàu muïc tieâu baèng thuaät toaùn Simplex

Hình 4: Haøm thaønh vieân vôùi caùc giaù trò R khaùc nhau
Trong hình 4, R < 1 töùc laø ñaùp öùng taêng nhanh luùc xuaát phaùt vaø taêng chaäm luùc gaàn veà tôùi ñieåm
toái öu. R > 1 töùc laø ñaùp öùng taêng chaäm luùc xuaát phaùt vaø taêng nhanh luùc gaàn veà vuøng toái öu, R =
1 töùc laø ñaùp öùng taêng ñeàu tôùi ñænh toái öu.
Haøm thaønh vieân cho muïc tieâu tôùi ñích
R
 Y−Y 
m( yi ) =  i min  Ymin < Yi ≤ Ci
 Ci − Ymin 
Y−Y 
R
(5.3)
m( yi ) =  i max  Ci < Yi < Ymax
C − Y
 i min 
m( yi ) = 0 Yi ≤ Ymin , Yi ≥ Ymax
Trong ñoù Ci laø giaù trò ñích caàn toái öu hoùa.

Hình 5: Minh hoïa toái öu hoùa tôùi ñích vôùi nhöõng giaù trò R khaùc nhau cuûa haøm thaønh vieân.
Töø caùc haøm thaønh vieân ta ñi tôùi moät haøm soá laø toå hôïp caùc haøm thaønh vieân naøy goïi laø haøm
toång hoäi (Aggregated Value of Membership Function):
1
 L ∑ βi
M ( y ) =  ∏ m( yi ) β i  (5.4)
 i 
Trong ñoù:
 M(y) laø giaù trò thoûa hieäp.
 m(yi) laø caùc giaù trò haøm thaønh vieân cuûa ñaùp öùng Yi
 L laø soá löôïng caùc ñaùp öùng
 βi goïi laø caùc troïng löôïng (coù taøi lieäu goïi laø möùc gaây aûnh
höôûng) cuûa ñaùp öùng Yi.
Nhö vaäy, baèng lyù thueát cuûa taäp roái ta ñaõ thoâng dòch caùc ñaùp öùng vôùi caùc thöù nguyeân vaø ñôn
vò cuõng nhö caùc muïc tieâu khaùc nhau veà thaønh moät haøm toång hoäi duy nhaát. Vieäc toái öu hoùa baèng
thuaät toaùn Simplex coù theå thöïc hieän baèng caùc coâng cuï ñaõ trình baøy ôû phaàn 2, 3, 4. Haøm M(y)
ñöôïc cöïc ñaïi hoùa theo thuaät toaùn simplex. Khi baát kì m(yi) naøo baèng 0 thì M(y) baèng 0. M(y) chæ

Nguyeãn Minh Truùc- Boä Moân Hoùa Phaân Tích, ÑH KHTN Tp.HCM 10
Toái öu hoùa nhieàu muïc tieâu baèng thuaät toaùn Simplex

baèng 1 khi taát caû caùc haøm thaønh vieân ñeàu baèng 1. Troïng löôïng βi cho thaáy möùc ñoä quan troïng
cuûa töøng ñaùp öùng.
Haøm thoûa hieäp toû ra laø moät coâng cuï höõu duïng ñeå toái öu hoùa nhieàu muïc tieâu baèng thuaät toaùn
simplex. Raát tieác, trong caùc taøi lieäu tham khaûo chöa coù moät coâng trình naøo roõ raøng aùp duïng
thuaät toaùn simplex ñeå toái öu hoùa ña muïc tieâu, chæ coù moät coâng trình cuûa Olatz Zuloaga vaø coäng
söï [5] thöïc hieän, nhöng caùch ñaët simplex xuaát phaùt khoâng roõ raøng neân chuùng toâi taïm thôøi chöa
ñöa vaøo ñaây.
6. Keát luaän
Baøi naøy ñaõ trình baøy nhöõng luaän ñieåm chính cuûa lyù thuyeát haøm roái vaø öùng duïng trong thuaät
toaùn simplex ñeå toái öu hoùa heä nhieàu ñaùp öùng vôùi nhöõng muïc tieâu khaùc nhau.
G. Box vaøo naêm 1955 ñaõ ñöa ra khaùi nieäm quaù trình tieán hoùa (Evolutionary Operation–
EVOP) ñeå hoaïch ñònh thí nghieäm xuaát phaùt vaø phöông höôùng ñi tôùi ñieåm toái öu nhanh nhaát
trong phöông phaùp quy hoaïch hoùa thöïc nghieäm. Tuy nhieân moâ hình ma traän quy hoaïch yeáu toá
do Box ñöa ra khoâng deã daøng ñöôïc töï ñoäng hoùa vaø töông ñoái phöùc taïp. Sau naøy, naêm 1962
W.Spendley, G.R.Hext vaø E R. Himsworth ñeà xuaát phöông aùn söû duïng thuaät toaùn simplex ñeå töï
ñoäng hoaù vaø ñôn giaûn hoùa quaù trình tính toaùn, ñoàng thôøi khoâng laøm giaûm yeáu toá tieán tôùi ñieåm
toái öu moät caùch nhanh choùng. Phöông aùn simplex trong khaùi nieäm EVOP coù nhieàu öu ñieåm: 1 laø
chæ xuaát phaùt ôû k+1 thí nghieäm thay vì 2k trong quy hoaïch yeáu toá. Lôïi ñieåm thöù hai cuûa simplex
laø simplex chæ caàn moät thí nghieäm môùi ñeå moâ taû laân caän ñænh toái öùu treân beà maët ñaùp öùng, trong
khi ñoù quy hoaïch yeáu toá laïi caàn moät nöûa soá thí nghieäm cuûa quy hoaïch thöïc nghieäm. Nhö vaäy coù
theå keát luaän raèng Simplex ñöôïc sinh ra ñeå cho EVOP vaø laø phöông aùn toái öu hoùa toaøn dieän hôn
so vôùi quy hoaïch yeáu toá.

Taøi lieäu tham khaûo:

1. Nguyeãn Minh Truùc, Cuø Thaønh Long, Nghieân cöùu phöông phaùp quang hoùa vaø traéc
quang UV ñeå xaùc ñònh haøm löôïng ñöôøng toång soá, Tuyeån taäp caùc coâng trình nghieân cöùu,
hoäi nghò khoa hoïc tröôøng ÑH KHTN TP.HCM laàn 3, 10 –2004.
2. Supalax Srijaranai, Rodjana Burakham, Tipwan Khammeng, Richard L. Deming,
Use of the simplex method to optimize the mobile phase for the micellar chromatographic
separation of inorganic anions, Anal Bioanal Chem (2002) 374:145–147.
3. A.M. Siouffi , R. Phan-Tan-Luu, Review: Optimization methods in chromatography and
capillary electrophoresis, Journal of Chromatography A, (2000) 892: 75–106.
4. Stephen L. Morgan, Stanley N. Deming Simplex Optimization of Analytical Chemical
Methods, Anal. Chem. (1974) 46 1170 –1181.
5. Olatz Zuloaga, Nestor Etxebarria, Luis Angel Fernández, Juan Manuel Madariaga,
MultiSimplex optimisation and comparison of different purge-and-trap extractions of
volatile organic compounds in soil samples, Analytica Chimica Acta (2000) 416 43–53.

Nguyeãn Minh Truùc- Boä Moân Hoùa Phaân Tích, ÑH KHTN Tp.HCM 11