ISSN 2217-4893

trkltrlnst

asopis za podsticanje i afirmaciju interkulturalne komunikacije / MART 2015 / br. 09

INTERKULTURALNOST
asopis za podsticanje i afirmaciju interkulturalne komunikacije
Izdava: Zavod za kulturu Vojvodine, Vojvode Putnika 2, Novi Sad,
tel. 021/ 4754148, 4754128, zkvrazvoj@nscable.net
Za izdavaa: Vladimir Kopicl, direktor
Glavni i odgovorni urednik: dr Aleksandra uri Bosni
Urednitvo: dr Duan Marinkovi, Novi Sad / dr Ivana ivanevi Sekeru, Novi Sad / dr eljko Vukovi, Sombor /
dr Aleksandra Jovievi, Beograd, Rim / dr Dragana V. Todoreskov, Novi Sad / mr Dragan Jelenkovi, Panevo, Beograd / dr Ira Prodanov, Novi Sad /
dr Andrej Mirev, Osijek, Rijeka / Vera Kopicl MA, Novi Sad / Miroslav Kevedi MA, Novi Sad / Andrea Ratkovi MA, Sremski Karlovci
Stalni saradnici: Franja Petrinovi, Novi Sad / Sava Stepanov, Novi Sad / Ivana Vuji, Beograd / dr Saa Brajovi, Beograd /
dr Nikolae Manolesku, Bukuret / Ser Pej, Pariz / mr Majda Adlei, Novi Sad / Tanja Kragujevi, Beograd / dr Nada Savkovi, Novi Sad /
dr Damir Smiljani, Novi Sad / Tomislav Kargain, Novi Sad / dr Boris Labudovi, Novi Sad / Ivana Inin, Novi Sad /
dr Radmila Giki Petrovi, Novi Sad / dr Aleksandra Izgarjan, Novi Sad / dr Aleksandra Kolakovi, Beograd /
dr Aleksandra uri Milovanovi, Beograd
Savet: dr Jasna Jovanov / dr Gojko Tei / mr Vasa Pavkovi / dr Milena Dragievi ei /
dr Gordana Stoki Simoni / dr Predrag Mutavdi / dr Nikola Grdini / dr Vladislava Gordi Petkovi / Milorad Belani /
mr Mladen Marinkov / dr Miklo Biro / dr Lidija Merenik / dr Kornelija Farago / dr Svenka Savi / dr Svetislav Jovanov / dr Milan Uzelac /
dr Jano Banjai / dr Ljiljana Peikan Ljutanovi / dr olt Lazar / dr Zoran eri / dr Zoran Kini / dr Dragan Kokovi / dr Dragan uni /
dr Milenko Perovi / dr Ildiko Erdei / mr Dinko Gruhonji / Nedim Sejdinovi / dr Dubravka Vali Nedeljkovi / dr Ivan Milenkovi
Meunarodni savet: Neboja Radi, Kembrid, Engleska / dr Ivana Milojevi, Sanajn Koust, Australija /
dr Dragan Kujundi, Gejnzvil, Florida, SAD / dr Branislav Radelji, London, Engleska / dr Nataa Baki Miri, Alma Ata, Kazahstan /
dr Samjuel Babatunde Moruvavon, Ado Ekiti, Nigerija / dr Marharita Fabrikant, Minsk, Belorusija / dr Nina ivanevi, Pariz, Francuska /
dr Nataa Uroevi, Pula, Hrvatska / A. K. Daje, Hajderabad, Indija / dr Duan Bjeli, Portland, SAD / dr Maria Kundura, Boston, SAD /
dr Samir Arnautovi, Bosna i Hercegovina
Koordinator Meunarodnog saveta: dr Dragan Kujundi
Pravni konsultant: Nina Urukalo PR, komunikacije: Milica Razumeni Lektura: Ljudmila Pendelj Tehniko ureenje: Dunja ai
Prevodi: Language&Translation Centre Meunarodna saradnja: Dragan Ili, Ileana Ursu, Meral Tarar Tutu
Autor vizuelnog identiteta asopisa: Dragan Jelenkovi
Urednik foto-editorijala: Vladimir Pavi Dizajn i prelom: Pavle Halupa
Autori foto-editorijala: Biard Sylvain, Tatum Wulff, Jason Reed, Junichi Hakoyama
tampa: AMB Grafika, Futoki put 67, Novi Sad Copyright: Zavod za kulturu Vojvodine, 2012. Tira: 500
ASOPIS IZLAZI POD POKROVITELJSTVOM POKRAJINSKOG SEKRETARIJATA
ZA KULTURU I JAVNO INFORMISANJE VLADE AP VOJVODINE
Ministarstvo prosvete, nauke i tehnolokog razvoja Republike Srbije je 2013. kategorizovalo asopis Interkulturalnost kao asopis od
nacionalnog znaaja (M52).

INTERCULTURALITY
Magazine for stimulation and affirmation of intercultural communication
Publisher: Institute for culture of Vojvodina, Vojvode Putnika 2, Novi Sad,
phone no. +381 21 4754148, 4754128, zkvrazvoj@nscable.net
President and Chief Executive Officer: Vladimir Kopicl
Editor-in-Chief: Aleksandra uri Bosni, Ph.D.
Assistant Editors: Duan Marinkovi, Ph.D, Novi Sad / Ivana ivanevi Sekeru, Ph.D, Novi Sad /
eljko Vukovi, Ph.D, Sombor / Aleksandra Jovievi, Ph.D, Belgrade, Rome / Dragana V. Todoreskov, M.Phil, Novi Sad /
Dragan Jelenkovi, M.F.A, Panevo, Belgrade / Ira Prodanov, Ph.D, Novi Sad, Andrej Mirev, Ph.D, Osijek, Rijeka /
Vera Kopicl MA, Novi Sad / Miroslav Kevedi, MA, Novi Sad / Andrea Ratkovi MA, Sremski Karlovci
Contributing Authors: Franja Petrinovi, Novi Sad / Sava Stepanov, Novi Sad / Ivana Vuji, Belgrade /
Saa Brajovi, Ph.D, Belgrade / Nicolae Manolescu, Ph.D, Bucharest / Serge Pey, Paris / Majda Adlei, M.Phil, Novi Sad /
Tanja Kragujevi, Belgrade / Nada Savkovi, Ph.D, Novi Sad / Damir Smiljani, Ph.D, Novi Sad / Tomislav Kargain, Novi Sad /
Boris Labudovi, M.Phil, Novi Sad / Ivana Inin, Novi Sad / Radmila Giki Petrovi, Ph.D, Novi Sad /
Aleksandra Izgarjan, Ph.D, Novi Sad / Aleksandra Kolakovi M.Phil, Beograd / Aleksandra uri Milovanovi Ph.D, Beograd
Council: Jasna Jovanov, Ph.D. / Gojko Tei, Ph.D. / Vasa Pavkovi, M.Phil. / Milena Dragievi ei, Ph.D. /
Gordana Stoki Simoni, Ph.D. / Predrag Mutavdi, Ph.D. / Nikola Grdini, Ph.D. / Vladislava Gordi Petkovi, Ph.D. / Milorad Belani /
Mladen Marinkov, M.F.A. / Miklo Biro, Ph.D. / Lidija Merenik, Ph.D. / Kornelija Farago, Ph.D. / Ivan Milenkovi, Ph.D. /
Svenka Savi, Ph.D. / Svetislav Jovanov, Ph.D. / Milan Uzelac, Ph.D. / Jano Banjai, Ph.D. / Ljiljana Peikan Ljutanovi, Ph.D. /
olt Lazar, Ph.D. / Zoran eri, Ph.D. / Zoran Kini, Ph.D. / Dragan Kokovi, Ph.D. / Dragan uni, Ph.D. /
Milenko Perovi, Ph.D. / Ildiko Erdei, Ph.D. / Dinko Gruhonji M.Phil. / Nedim Sejdinovi / Dubravka Vali Nedeljkovi Ph.D.
International Council: Neboja Radi, Cambridge, England / Ivana Milojevi, Ph.D, Sunshine Coast, Australia /
Dragan Kujundi, Ph.D, Gainesville, Florida, USA / Branislav Radelji, Ph.D, London, England /
Nataa Baki Miri, Ph.D, Almaty, Kazakhstan / Samuel Babatunde Moruwawon, Ph.D, Ado Ekiti, Nigeria /
Marharyta Fabrykant, Ph.D, Minsk, Belarus / Nina ivanevi, Ph.D, Paris, France / Nataa Uroevi, Ph.D, Pula, Croatia /
A. K. Jayesh, M.Phil, Hyderabad, India / Duan Bjeli, Ph.D, Portland / SAD, Maria Koundoura, Ph.D, Boston, SAD /
Tomislav Longinovi, Madison, USA / Jerry Chidozie Chukwuokolo Ph.D, Abakaliki, Nigeria / Samir Arnautovi, Ph.D, Bosnia and Hercegovina
Coordinator of the International Council: Dragan Kujundi, Ph.D
Legal Affairs: Nina Urukalo PR Manager: Milica Razumeni Proofreading: Ljudmila Pendelj
Technical Editor: Dunja ai Translated by: Language&Translation Centre
International Cooperation: Dragan Ili, Ileana Ursu, Meral Tarar Tutu
Visual Identity: Dragan Jelenkovi
Photography Director: Vladimir Pavi Layout: Pavle Halupa
Editorial Photographers: Biard Sylvain, Tatum Wulff, Jason Reed, Junichi Hakoyama
Printed by: AMB Grafika, Futoki put 67, Novi Sad Copyright: The Institute for culture of Vojvodina, 2012. Circulation: 500
The magazine is sponsored by the Provincial Secretariat for Culture
and Public Information of AP Vojvodina
Interculturality was categorized as a scientific publication of national importance (M52) in 2013 by the Ministry of Education, Science and
Technological Development - Serbia and the National Council for Science and Technological Development.

srj

vdik
Aleksandra uri Bosni, Kulture, identiteti, manipulacije... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
trkltrna strivanj
Dragan Kujundi, Protiv struje: Dunav, video i bioloki nerazgradivi otpad Evrope . . . . 14
Milorad uri, Ideologije u deideologizovanom svetu: mogui izvetaj o stanju . . . . . . . . 30
Redep krijelj, Kulturna emancipacija muslimanke
u Kraljevini i socijalistikoj Jugoslaviji (19291992) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Milica Jeroni, Savremeni susret kultura Zapadne Evrope i islama:
multikulturalizam i drutveni poloaj muslimanki u Francuskoj . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Ognjen Radovi, Karnevalska reprezentacija mladih u popularnoj kulturi . . . . . . . . . . . . . . 69
Ivana Markov iki, Damjan Krstaji, Medijsko opismenjavanje za ili protiv? . . . . . . . . . . . . . . . 84
Marija Sudar, Polemika Bogdanovi Crnjanski:
status polemike u srpskoj knjievnosti XX veka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Slavica Deni, Rod i identiteti:
pedagoke asistentkinje u obrazovanju romskih uenica i uenika u Vojvodini . . . . . . 105
Hristina Miki, Privreda i kultura: nove vizije saradnje u kreativnoj ekonomiji . . . . . . . . . . 126
vej
Gregory Fried, The King Is Dead: Heideggers Black Notebooks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Samuel Weber, Heidegger, Hlderlin, and a Poetically-Political Point of View . . . . . . . . . . . 155
Branislav Radelji, Seanje na Berkli, leto 2013. godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
djaz
Slobodan Divjak (razgovarao Pavel Domonji) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
Filip David (razgovarala Nada Zori) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
krdnte
Tina Kinsella, Sticky Mothers from Crypt to Transcrypt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Carol Owens, Remembering in Twists and Turns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
Eamonn Dunne, Against Trauma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Michael ORourke, Alveo-auto-bio-thanato-photo-graphies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Virinija Popovi, Todor Manojlovi preveden na rumunski jezik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260

Aleksandra uri Bosni

Kulture, identiteti, manipulacije...

Tokom dvadesetog veka postaje jasno da su manipulativne strategije najee neodvojive od
identitetskih strategija i uzurpacija. I u jednom i u drugom sluaju koristi se isti metod: preoblikovanje.
U sluaju identitetskih strategija, mogli bismo govoriti o preoblikovanju protagonista i subjekata
drutvenog konteksta, a u sluaju manipulativnih strategija (kao pojma ireg znaenja), preoblikovanje
subjekata je samo polazna taka i ona svoju kulminaciju i ostvarenje nalazi u preoblikovanju samih
drutvenih odnosa, situacija i stvarnosti. U tom smislu, manipulativne strategije uvek su i neizbeno
upuene na mehanizam simulacije, kojim se zapravo ocrtavaju obrisi nove stvarnosti i kojim se
konstituie poeljni model (nove) drutvene realnosti.
Upravo dijagnostifikovanje fenomena dobrovoljnog regrutovanja ili depersonalizacije omoguava i svojevrsnu prevenciju, a ona se uvek manifestuje u podsticaju kritikog razmiljanja kojim se
sutinski onemoguavaju efekti manipulativnih strategija. Prema Kastelsovom miljenju, identitet je izvor smisla i iskustva naroda, a mogue ga je definisati kao proces stvaranja smisla na temelju kulturnog
atributa ili srodnog niza kulturnih atributa kojima je data prednost u odnosu prema drugim izvorima
smisla. Iako i za individuum i za kolektiv moe postojati mnotvo identiteta, ovo mnotvo, kao i ova
mogunost izbora u drutvenim interakcijama predstavlja izvor stresa i protivurenosti budui da se
drutveno izgraivanje identiteta uvek dogaa u kontekstu koji je oznaen odnosima moi.
Govorei o uvek postojeim mogunostima ekspanzije identitetskih uzurpacija, Amin Maluf uvodi
sintagmu ubilaki identiteti, kojom se definie ono shvatanje koje identitet svodi na jednu pripadnost i koje
navodi na pristrasno, sektako, netolerantno, zapovedniko, a neretko, i samoubilako ponaanje: Oni koji
pripadaju istoj zajednici su nai, hoemo da budemo solidarni s njihovom sudbinom, ali, [...] ako ih ocenimo
mlakima, onda ih osuujemo, teroriemo ih, kanjavamo ih kao izdajnike i otpadnike. Prema Malufovom
miljenju, uenje plemenskog identiteta poinje veoma rano, indoktrinacijom i manipulacijom, politikim
verovanjima, obredima, stavovima, obiajima, predrasudama, oseanjima pripadnosti i nepripadnosti.
Otud se za savremene drutvene sisteme i kulture razvijanje antimanipulativnih strategija ukazuje kao svojevrsni imperativ. U tom smislu, mogli bismo se saglasiti sa Bretonovim uvidom, naime, da
borba protiv manipulacije i njenih destruktivnih posledica poinje usavravanjem ljudske i graanske
sposobnosti svakog oveka da deifruje i razotkrije manipulatorske iskaze kojima je moda izloen.
Vetina deifrovanja uvek podrazumeva i iskazivanje line odgovornosti: uz zadovoljstvo usled potencijalne demistifikacije manipulativnog naloga, uz, dakle, istovremenu satisfakciju koju nam daje naa aktivirana kritika svest, mi uvek snosimo i odgovornost za slobodu publike, za slobodno prihvatanje nae,
iako demistifikatorske poruke ili, kako to nadahnuto formulie Breton: Iskazivanje odgovornosti ovde
podrazumeva i vie nego ikad, etiku neprihvatanja primene sile, moi koju mogu imati rei, delotvornosti koju nude postupci manipulacije. Zauzvrat, nastaju drutvene veze u kojima svako postaje tvorac
slobode onog drugog. Kao istovremeno ishodite, imperativ i neophodnost...
8

10

trkltrna
strivanj
11

12

f o t o

B i a r d

S y l v a i n

s y l v a i n . b i a r d @ y a h o o . f r
s t r a n a :

13

1 0 ,

1 1 ,

1 2 ,

3 7 ,

3 8 ,

3 9 ,

4 0 ,

1 0 1 ,

1 0 2 ,

1 0 3 ,

1 0 4

trkltrna strivanj
UDC 908(282.243.7)
94(497.113)"1942"
791.4

Dragan Kujundi

University of Florida, Gainesville

USA

Protiv struje: Dunav, video

i bioloki nerazgradivi otpad Evrope
Saetak: Martin Hajdeger je 1942. godine odrao seminar o Helderlinovoj poemi Istar (, grki
naziv za Dunav). Godine 2004. dvojica filmskih stvaralaca i filozofa iz Australije, Dejvid Barison i Danijel
Ros, snimili su film o tom seminaru i razgovarali, na temu Dunava i istorije Evrope, sa nizom vodeih
filozofa, izmeu ostalih, sa an-Lik Nansijem, Filipom Laku-Labartom i Bernarom Stiglerom uzima
jui u obzir istorijsku 1942. godinu, kada je seminar nastao, a koja se poklapa sa projektom konanog
reenja pitanja evropskih Jevreja u Holokaustu. Ovaj esej razmatra uticaj filma i filozofske implikacije
Hajdegerovog seminara u odnosu na ontologiju Evrope i njenu topografiju, i takoe, zauzima kritiki pri
stup prema nacionalistikim implikacijama. Godine 2001, autor ovog eseja je i sam snimio film Zamrznuto
vreme, teno pamenje o Raciji u Novom Sadu 1942. godine, kada se dogodio pogrom oko 1.400 Jevreja i
Srba. Film Zamrznuto vreme, teno pamenje sadri inerpretaciju i vizuelne citate iz filma Istar, a ovaj esej
dodatno razmatra implikacije oba filma u smislu razmiljanja o Dunavu, ontologije Evrope i topografske
etike. Esej se, takoe, koristi delima Samjuela Vebera, Aleksandra Time (posebno romanima Upotreba
oveka i Knjiga o Blamu), Pavla osbergera, istoriara Holokausta, koji se pojavljuje u filmu o Raciji, nasu
prot implikacijama Hajdegerovog seminara (i nedavno objavljenih Crnih svezaka), kao i starom i novijem
nacionalistikom prisvajanju i korienju Dunava kao mesta ratnog zloina i genocida. Naposletku, ovaj
esej bavi se nasleem nacionalne i evropske topografije u filozofiji i knjievnosti nakon Holokausta.
Kljune rei: Dunav, Istar, film i mediji, video-produkcija, zloin protiv ovenosti, Holokaust, Martin
Hajdeger, Fridrih Helderlin, Samjuel Veber, an-Lik Nansi, Filip Laku-Labart i Bernar Stigler, Aleksandar
Tima, Pavle osberger, Novosadska racija 1942. godine, evropska filozofija, etika i ontologija Evrope.

Pepeo je... trag... ovo brisanje je ono to ostaje bez ostatka Holokausta.
ak Derida, Pepeo1

Na poetku filma Istar2, kamera se dugo zadrava na zalazeem suncu i koritu Dunava. Poto bri
brod prestie brod na kojem je kamera, on se lagano zaljulja, a prizor koji je uhvaen kamerom zaljulja se
zajedno s njim. Tako se na poetku filma uspostavlja podeljeni okvir ili unutranja podela koja e obele
1 Jacques Derrida, Cinders (Bilingual edition), prev. Ned Lukacher (Lincoln: University of Nebraska Publishing, 1991), 43. Autor je sklon
da naslov Deridine knjige prevede kao Pepeo, u jednini, blie prirodi srpskog jezika nego mnoina, Pepeli. Ovaj esej mnogo duguje, ako ne i
sve, ideji aka Deride o tragu kao pepelima. Prisutna je i snana naklonost prema sjajnom delu The Holocaust and the Postmodern Roberta
Iglstona (Robert Eaglestone), posebno prema poglavlju Cinders of Philosophy, Philosophy of Cinders: Jacques Derrida and the Trace of
the Holocaust, (Oxford: Oxford University Press, 2004), 278299.
2 David Barrison and Daniel Ross, The Ister, DVD, 189 min. (Australia: Black Box Sound and Image, 2004).

14

trkltrna strivanj

iti snimanje: prekinut kadar, tematska i retorika fluidnost prizora koji se odnosi na tok evropske istori
je, istorije Zapada (zalazee sunce, das Abendland) i njegovog grkog porekla, prekinutog vrtoglavicom
koju izaziva lagano ljuljanje usled meanja tehnologije (jedan brod je bri od drugog). Jedno tehnoloko
sredstvo posveeno komemoraciji i neprekidnom posmatranju zalaska, Zapada, biva prekinuto drugim,
brzim, a samim tim i zaboravnim (bri brod ga prestie). Ova dva tipa tehno-politike brzine, zabele
ena u poetnom kadru filma (kao i dve vrste toka reka i video), obeleie interpretaciju koju film daje,
ili dozvoljava da se vidi, o Hajdegerovom pisanju o Dunavu i Helderlinu 1942. godine.
Filozofski poduhvat koji slui kao vodea premisa filma jeste niz predavanja Martina Hajdegera, iz
1942. godine, pod naslovom Helderlinova himna Istar. Glavna naela Hajdegerove filozofije u filmu su
data kroz filozofsko ispitivanje etiri filozofa: Vernera Hamahera (dostupan u dodatnom materijalu, na
alost, samo u australijskoj verziji DVD-a), an-Lik Nansija, Filipa Laku-Labarta i Bernara Stiglera. Na
kraju filma, uje se snimak Martina Hajdegera kako ita Istar, dok se jedna patka polako kree dalje od
kamere na obali Dunava u Regenzburgu.
Stvaranje geo-onto-filozofskog prostora poznatog kao Zapad potie od Grka i tee unazad, kao da
ide prema svom novom poreklu, prema Nemakoj. Tee unazad, rkwrts, kae Helderlin u svom Ista
ru, a Hajdeger se slae.3 Prema tome, reno korito gde se Zapad susree sa svojim stranim, unheimlich
drugim, takoe je i mesto gde on pronalazi i otkriva svoje sopstveno intimativno ili ekstimativno prvo
bitno bie. Meutim, tok zapisa kamere, ili video-zapisa i toka reke, prekinut na poetku filma, sugerie
da fluidnost ovog velikog onto-filozofskog narativa moda i nije tako linearna kako se ini. U stvari, kod
Helderlina, kao i kod Hajdegera, tok reke proizlazi iz dva oprena, kontradiktorna pravca: od porekla iz
Nemake prema poreklu u Grkoj, ali istovremeno i obratno. Slian pokret bie uoen u kontradiktornoj
arhivizaciji snimljenog materijala koji funkcionie kao da je u suprotnosti sa video-zapisom, podeljen
izmeu onoga to zadrava, arhivira, i onoga to prikriva, projektuje, diseminira i ponekad likvidira.
Prema tome, teko da nas eka mirna plovidba.
Seminar Istar napisan je, takorei, u odluujuem trenutku za sudbinu Nemake (odluujuem
prema Hajdegeru/Smitu), kao i za sudbinu itave Evrope. Godine 1942. jo uvek se nije znalo kako e
se rat zavriti. Nedavno, u neobjavljenom eseju o ovom seminaru, pod imenom Mera za nemeru: Gi
ebt es auf Erden eim Maas?, Samjuel Veber opisuje istorijske dogaaje u vreme Hajdegerovog seminara,
posebno se bavei Istonim frontom. Tako, ovo meditiranje o istorijskom znaaju Helderlinove poezije
nalazi se u izuzetno kompleksnom, ali i nepobitnom odnosu sa istorijskim dogaajima koji su se isto
vremeno odigravali. U Hajdegerovom itanju zasigurno nema prostora za neto poput bioloki i rasno
zasnovanog pojma Lebensraum koji je bio jedan od glavnih motiva za napredovanje nacista prema
istoku. Ali, na jedan vie sublimiran, simbolian nain, pojavljuje se niz udnovatih sluajnosti koje pod
stiu na dalje razmiljanje (Veber, rukopis, 2013). Ono to je za nas znaajno u vezi sa Hajdegerovom
tvrdnjom, zasnovanom na Helderlinovoj poemi, jeste da Dunav tee unazad donosei Grku, kolevku
Zapada, samim tim i Evrope, u Nemaku i Crnu umu, varcvald. Na tom putu Dunavom, od Grke ka
Nemakoj, [] kako on to formulie u prolee 1942. godine, potrebna je sposobnost da se iskusi raz
domljenost i da se udomi ovo je, prema Hajdegerovom miljenju, odredilo istorijski zadatak Nemaca
(Heimischwerden im Umheimlichen). Prema tome, neophodno je napustiti sopstveni dom, ali samo
kao nain sticanja onog to je samosvojno to jest, kao korak ka postizanju samosvojnosti (Veber).
Du Dunava, koji uliva poreklo Evrope u Nemaku, nebitno, strano, Drugo, ostaje u pozadini i
neophodno je samo da bi Nemaka postala samosvojna, heimisch, to je, prema Veberovom miljenju,
klasian metafiziki zakljuak protiv koga je Hajdeger, inae, napisao niz ubedljivih teza. Ovo je est mo
tiv u Hajdegerovim esejima i seminarima, a odnosi se na hidropoetiku reka i geopolitiku. U svojim semi
3 Hlderlin u Martin Heidegger, Hlderlins Hymn The Ister, prev. William McNeill i Julia Davis (Bloomington: Indiana UP, 1996), 27.

15

trkltrna strivanj

narima o Helderlinovim himnama Germanija i Rajna (19341935), pesnik Germanije uspostavlja

direktnu komunikaciju sa Bogom. (Boja munja treperi i uvodi ovu snanu re u jezik naroda [Volk].) 4
Ovde je prisutan reformatorski imanentizam u kombinaciji sa iskrom Holokausta u Hajdegerovim tro
pima o poreklu jezika i stvaranju jezika narod. Izgleda da je ova iskra Hajdegerov omiljeni retoriki
trop kada pie o jeziku. Videemo kako e ga nekoliko godina kasnije radikalizovati u seminaru Istar
o Dunavu. U zakljuku seminara Rajna, Hajdeger pie: Bijui bitku Grka, ali na suprotnom frontu, ne
postajemo Grci, nego Nemci... Kucnuo je istorijski as.5
Postizanje samosvojnosti ima nihilistiki prizvuk elje za vatrenim proienjem. I tu se, u stvari,
krije verovatno najvea opasnost seminara o Dunavu. Ovde dalje razvijam kritiku koju je pokrenuo Ve
ber, kao i njegov podsticaj za dalje razmiljanje u odnosu na retoriku i performativnu snagu Helderlino
vog Istara, onako kako ga je Hajdeger tumaio. Seminar poinje neim to bi se moglo, ili ak moralo,
nazvati pozdravom adventu Holokausta, citatom stihova kojima poinje Helderlinova pesma. Prema
tome, ovaj dupli poetak, dupli naslov iskoriava i pojaava ovaj esej pozivom koji se nalazi na poetku
promiljanja o Dunavu, prizivanjem vatre: Jetzt komme Feuer!: Doi sad, vatro! Reju, seminar po
inje adventom Holokausta i dobrodolicom lomai Holokausta u aprilu 1942. godine. Hajdeger zatim
razmilja o istinskom odreditu (ili, takorei, duhovnom izvoru gde se ovo dvoje susreu) Dunava koji
tee unazad i pronalazi svoj telos, svoja usta, a takoe i usta, telo svog jezika (nemakog) u varcval
du. Proticanje Dunava kroz strane zemlje ide ka otkrivanju stvarnog sebe u Nemakoj. Ono se odnosi
na prihvatanje samosvojnosti.6 A ta to samosvojno, heimisch, eka Dunav na izvoru-uu posle svih ze
malja kroz koje protie? Ono to je, u ovom sluaju, samosvojno jeste sve to pripada otadbini Nemaca.
Sve to je od Otadbine, po sebi pripada i Majci zemlji.7 Hajdeger ne samo da detaljno opisuje ontoloku
sutinu zapadnog oveka nego i istorijske ontike lokalitete koji se odnose na Dunav, a na koje se po
ziva Helderlin, i iju izmenjenu interpretaciju daje Hajdeger: U skladu sa reima himni, moramo imati
na umu konane i posebne odnose ija je osobenost jasno izraena linim imenima u pesmi Istar. Her
ta je nemaki naziv za Majku zemlju, za nemako tlo. Grka i domovina gornje doline reke Donau [pre
vodilac na engleski ostavlja naziv na nemakom; efekat postignute samosvojnosti u varcvaldu utie na
proces prevoenja?] nalaze se u odnosu koji je jasno imenovan.8 Nametanjem jednoznane prednosti
Domaeg u odnosu na Strano, to je Domaem i potrebno, ali samo u smislu postizanja samosvojnosti,
Hajdeger konstruie izvorno razumevanje koje u odreenim vanim aspektima ali ne u svim pod
sea na princip koji kritikuje u modernoj politici princip neospornog (Veber).
Proienje vatrom, uz iju pomo e ovaj povratak u otadbinu biti ostvaren, predstavlja unakrsnu
oplodnju ili unakrsnu kontaminaciju i, ako hoete, dodatno prlji plamenom istorijski i politiki kontekst
koji opisuje Veber. Ukoliko je razmiljanje o poloaju nemake vojske (Hajdeger citira stih iz Helderli
nove pesme o Kavkazu, ba kad nemaka vojska, u potrazi za poljima punim nafte u okolini Bakua, po
stavlja nacistiku zastavu na planinu Elbrus, najviem vrhu Kavkaza, u avgustu 1942. godine) legitiman
pravac diskursa kojim se interpretira i sagleda ovaj seminar, onda mu svakako moemo dodati i lomau
Holokausta koja je na Vanzejskoj konferenciji neopozivo zapaljena 20. januara 1942. godine, i koja od
jekuje u holokaustinom poetku seminara Istar, bez obzira na to da li je Hajdeger znao za nju ili ne.
U svom delu Of Spirit [De lesprit, O duhu], ak Derida je u Hajdegerovom seminaru Istar prepoznao
nastavak Rektorovog govora iz 1933. sa njegovom autorizacijom teme zemlje i krvi, preko spiritualizacije
4 Martin Heidegger, Hlderlins Hymns Germania and The Rhine, prev. William McNeill i Julia Ireland (Bloomington: Indiana UP,
2014), 30.
5 Martin Heidegger, op. cit., 266.
6 Martin Heidegger, Hlderlins Hymn The Ister, 48
7 Martin Heidegger, op. cit., 4.
8 Martin Heidegger, op. cit., 43.

16

trkltrna strivanj

nacionalsocijalizma, do take gde Geist [duh] jeste plamen 1942. godine (Derida 1989: 464). Prema tome,
Dunav se, u svojoj nunoj putanji od Grke do Nemake, moe posmatrati kao medijum koji donosi nesreu
Evropi i onim Drugima u Evropi, nepodesnim za ove onto-teleoloki tok i sudbinu, i koji, s tog puta, padaju
na lomau uspaljenog duha, spritualizacije tla i krvi, ili, kako emo uskoro videti, u zamrznuti Dunav.
Danas znamo (dok piem ovaj esej, kraj 2014. godine) da je Hajdeger izneo i neke eksplicitnije tvrd
nje o Jevrejima u nedavno objavljenim takozvanim Crnim sveskama (Die Schwarze Hefte), to je neka vr
sta Hajdegerovog intelektualnog dnevnika uglavnom napisanog u osami na varcvaldu, u blizini izvora
Dunava, die Donauquelle, samo sat vremena kolima udaljenog od Todtnauberga. Ove misli, svakako za
Hajdegera nepovoljne posle rata, nisu objavljene za vreme njegovog ivota, ali on isto tako nije zabranio
njihovo objavljivanje u budunosti, u sklopu sabranih dela kao njihov zavrni tom. Promiljanje o jevrej
stvu, napisano 1939. godine, tetno je i neoprostivo: Pitanje uloge svetskog jevrejstva nije pitanje rase,
ve metafiziko pitanje o vrsti oveanstva [to jest, o Jevrejima D. K.], koje bez ikakvih ogranienja
moe odvojiti sva bia od bivstvovanja u okviru njihovog svetskog istorijskog zadatka.9 Dakle, one koji
su stajali na putu sudbini Nemake ka svome svetskom istorijskom zadatku trebalo je zadrati. Danas
znamo gde je to odvelo. Dvosmislena je injenica da je Hajdeger znao da e jednog dana ove beleke biti
objavljene, a time i utanje o jevrejskom pitanju prekinuto. Da li je to nekakav pokuaj retroaktivnog
priznanja sopstvene krivice? Ili je posthumno objavljivanje sabranih dela kao naslea ostatak slepe pri
vrenosti najgorem? Da li je Hajdeger oekivao da e jednog dana imati itaoce koji saoseaju sa ovim
tvrdnjama? (Dana 8. decembra 2014. godine, u Drezdenu, u Nemakoj, odigrala su se masovna okuplja
nja neonacistikih grupacija; one bi sigurno bile prijemive za ove poruke.) Ovu interpertaciju ini ve
rovatnom i to to ne postoji nikakva kritika nacistike politike prema Jevrejima ni na jednoj od nekoliko
hiljada stranica ovih Crnih svezaka, a ni kasnije.10
Meutim, promiljanje o Antigoni u istom seminaru, zajedno sa prvim retkom Helderlinovog se
minara iz 1942. godine, koji priziva advent Holokausta, predstavlja moda mnogo ozbiljniju osudu Haj
degerovog linog onto-teleolokog projekta. itanje Sofoklove Antigone, 1942. godine, nastavak je, ili
moda preinaenje slavne i poznatije i esto tumaene Ode oveku u Sofoklovoj Antigoni iz Uvoda
u metafiziku, koju je Hajdeger objavio 1935. godine. Ovo me dovodi do sledeeg, neprepoznatog i do
sada neobraenog elementa kritike Hajdegera, koji se tie performativnih aspekata seminara o Duna
vu iz 1942. godine. Tanije, mnotvo interpretacija u istoriji filozofije, poev od Hegela, tumae da je u
Antigoni najvanija tema pravda sestra sahranjuje mrtvog brata (obezbedivi mu grobnicu i matericu
da se odmara, pri emu preuzima i ulogu majke), dakle stanje iznimke, uslovno reeno, antipodno ili
antigonalno optim obiajima, stanju stvari i zakonima tog vremena. Hajdeger osmiljava itanje o An
9 Martin Heidegger, berlegungen II-XV. (Schwarze Hefte 19311938). Gesamtausgabe, tomovi 9496, ur. Peter Trawny (Frankfurt am
Mein: Vittorio Klostermann Verlag, 2014), ovde tom 96, 243.
10 Sudbina Nemake u seminaru Istar izgleda da nije bila bez odreenih Hajdegerovih isusovskih (samo)projekcija. Gornja dolina Duna
va, Donautal, nije samo prekrivena grkom onto-teleologijom, nego i onto-teologijom, a kada je re o Dunavu i mesijanskim fantazijama:
Uzmimo Hajdegerovu neverovatnu priu iz 1942. godine o sudbini koja ga povezuje sa Helderlinom. Moda je Helderlin, pesnik, morao
postati odluujua sudbina (Geschick) konfrontacije onoga ko razmilja (Hajdeger), iji je deda, prema arhivskim podacima, roen u ja
slama (u toru jednog pastira), koje su leale u gornjoj dolini Dunava, blizu ivice potoka pod stenom. Prikrivena istorija prie ne poznaje
sluajnosti. Sve je sudbina (Schickung). Michael E. Zimmerman, The Death of God at Auschwitz?, Heidegger and the Holocaust, ed. A.
Milchman and A. Rosenberg (Atlantic Highlands, NJ: Humanities Press, 1994), 254. Cimerman daje citat iz neobjavljenog fragmenta se
minara Istar, koji se pripisuje Otu Pegeleru (nedavno preminulom u decembru 2014. godine Hajdegerovom ueniku koji je napisao
desetak knjiga posveenih njegovom delu), u Heideggers Politisches Selbstverstandis (Hajdegerovo politiko samorazumevanje), Anne
marie Gethmann-Siefert/Otto Poggeler, (Hg), Heidegger und die praktische Philosophie, (Frankfut/M:Suhrkamp, 1988), 41. Isti citat i izvor
takoe se navode kao merodavani i verodostojni u Hugo Ott, Martin Heidegger. Unterwegs zu Seiner Biographie, (Frankfurt/M:Campus
Verlag, 1988), 20. Hajdegerova gornja dolina Dunava, sa svojim jaslama i potokom pod stenom ([] die im Oberen Donautal nahe dem
Ufer des Stromes unter den Felsen liegt, (Heidegger in Poggeler, 1988: 41) moda je isto tako, i ne sluajno, predodreena da bude reka Jor
dan, simbol punoe Hrista (Ephesians, 4:13). I tako se pojavljuje jo jedno ravanje izvora Dunava: prema Grkoj, a istovremeno i prema
Obeanoj zemlji, pri emu je jedan tok suprotan drugom!

17

trkltrna strivanj

tigoni ba kada nemaka mrtva braa u Vermahtu poinju da se gomilaju na Istonom (Istar?) frontu
1942. godine. Ova projekcija pravde dogaa se otprilike u isto vreme kad i sve masovniji povratak ovih
mrtvih tela nemakom tlu, a ovo ponovno sjedinjavanje ini da postanu samosvojni i tako udomljeni u
Herti, Majci zemlji, dok Nemaka, odmetnica Evrope 1942. godine, kao nevina sestra eka svoju mrtvu
brau. Ovo bi mogla biti retorika i ideoloka prevara Hajdegerovog seminara o Istaru.11
Film Istar, prema tome, postavlja pitanja o tome kako predstaviti ili snimiti, ili kako zabeleiti i
arhivirati putanju zapadne metafizike dok itamo Helderlinovu poeziju preko Hajdegera, tako kao da je
napisana nakon Holokausta. Na poetku filma, kada Bernar Stigler uvodi temu porekla tehne u legen
di o Prometeju, kamera fokusira ubrite, bioloki nerazgradivu gomilu plutajueg plastinog smea ko
je nosi reka. Nije odmah jasno gde se ova gomila ubreta nalazi. U toku filma, bioloki nerazgradivo plu
tajue ubre, tehno-otpad koji reka nosi ka svom podeljenom, fantazmagorinom poreklu, pojavljuje se
nekoliko puta bez geografskih odrednica. Plastini otpad tako postaje tiho, presimbolino, neobjanjivo
vizuelno drugo, iji je poloaj nemogue odrediti, rasejano kroz narativ o reci i Zapadu. Tek kasnije u
filmu postaje jasno da je to posledica unitenja mostova u Novom Sadu, na Dunavu, u bivoj Jugoslaviji.
To nije nikakav plavi Dunav; vie lii na reku Misisipi. Na mestu sakupljanja ovog renog otpada, ekspli
citno nam je stavljeno do znanja da su prvi privremeni mostovi bili sastavljeni od bari, koje su blokirale
reni saobraaj. Privremene bare koje su blokirale reni saobraaj posledica su bombardovanja Novog
Sada od strane NATO trupa, u prolee 1999.12
Novi Sad (na nemakom Neusatz, na maarskom jvidk) nalazi se 1.585 kilometara od izvora Du
nava. Podigla ga je Marija Terezija i dala mu status grada u prvoj polovini osamnaestog veka. Neusatz,
novi poetak, novi prostor, Neoplanta (na latinskom) jeste grad koji e postati poznat kao srpska Atina,
zahvaljujui stanovnitvu koje su inili visokoobrazovani Srbi koji su pronosili baklju srpske kulture
u Austrougarskom carstvu. Njegov Anthenaeum, Matica srpska, i dan-danas objavljuje Letopis Matice
srpske, najstariji aktivni asopis na svetu. Novi Sad, takoe, ima i gimnaziju Jovan Jovanovi Zmaj, i
uopteno govorei, oduvek je bio mesto komemoracije srpske kulturne prolosti, kao i mesto srpskog
prosvetiteljstva i kulturnog preporoda. Od poetka, pod okriljem poznatijeg nemakog naziva Athenae
um, Novi Sad predstavlja novi poetak srpske kulture, a kao takav nastao je na grko-nemakoj osnovi.
Njegov Setzung (novi zasad, Neu-satz), njegov zasad je, prema tome, i Ubersetzung, prevod iskonskog
grkog porekla, i tako moe simbolisati Hajdegerovo promiljanje o Evropi. Prema Laku-Labartovoj ter
minologiji, mesto na kom se nalazi Novi Sad nosi tipografski zapis stvaranja evropske istorije koja mu
prethodi Neusatz kao novi Ab-satz, alineja ili tipografija evropske kulturne i politike istorije koja je
nastala sa Grcima i nastavlja da zrai formativnom snagom ovog porekla. Ali, kao to emo videti, nisu
samo Grci naseljavali srpsku Atinu, to komplikuje istarsku putanju istog grkog identiteta.
Film Istar zaustavlja se u Novom Sadu, na putu ka severu i jugu, da bi u ovom geo-politiko-po
etskom obrtu pronaao ruevine poslednje rtve evropskog (tj. srpskog, a u ime odreenog autenti
nog nacionalnog porekla) ratovanja NATO bombardovanje mostova u Novom Sadu u prolee 1999.
godine. Snimak smetlita Evrope (otpad koji se nagomilava oko privremenih pontonskih mostova u
Novom Sadu) jeste motiv koji se ponavlja nekoliko puta u toku filma. Mostovi su simbol konstituisanja
evropskog prostora, poto je Evropska unija, nakon dugih pregovora, platila ienje meunarodne reke
i ponovnu izgradnju mostova koje je NATO unitio. Prema tome, prekid Evrope, Zapada i renog toka
11 Dusting Antigone Karol Dejkobs (Carol Jacobs) neprevazieno je promiljanje o odnosima srodstva, polova, seksualnih razlika i eti
kog u Antigoni klasina analiza: Ovaj prekid spekulativnog, moda i neizbenog, gde se inteligibilnost i reprodukcija tako grubo dovode
u pitanje, ukazuje takoe na nau sposobnost da mislimo etiki u MLN, tom 111, br. 5, Comparative Literature Issue (decembar, 1996):
889917, 911. Ovde nema vatrene iskre izmeu jezika i naroda (Volk), ve uporno otvaranje pitanja Etike suoene sa svemoi Drave i
njenom sposobnou da ubija.
12 Dragan Kujundi, vImperija: globalizacija i udovinost, Interkulturalnost, br. 2, oktobar 2011, 2930.

18

trkltrna strivanj

unitavanjem mostova obeleava epohu tako to je zapadna moderna jo jednom nasilno prekinula tok
sopstvene istorije onim to Filip Laku-Labart naziva cezura trenutak koji obeleava pregradu protoka
istorije stvarajui neopozivu bioloki nerazgradivu ruevinu.
U januaru 1942. godine, ba u vreme kada je Hajdeger napisao predavanja o Istaru, a na samom
poetku konanog reenja, dan posle Vanzejske konferencije, u pogromu pod imenom Racija, izmeu
21. i 23. januara 1942. godine, nemake okupacione snage preko svoje saveznike maarske vojske oku
pile su i ubile oko 1.400 Srba i Jevreja, graana Novog Sada, tano na mestu mosta Slobode, ijom se
rekonstrukcijom film bavi. Zapravo, film govori o ienju reke od otpada Evrope, kao i o ponovnom
graenju mostova, ali ne pominje dogaaj koji se ba na tom mestu odigrao pre vie od 70 godina, kao
ni ienje ba tog mesta. U ovom dogaaju, civili, ukljuujui i novoroenu decu, okupljeni su, svrstani
u red na lokalnoj plai trand i poubijani mitraljezima. Zima je bila izuzetno hladna, a Dunav, Hajde
gerov Istar, bio je zaleen. Upotrebljeno je jo jedno tehniko sredstvo, dimanit, da bi se napravile rupe
u ledu u koje su ljudi na koje je pucano ubacivani, poneki jo uvek ivi, da bi se udavili. Krvave rane na
ledu obeleile su mesto ovog nemako-jevrejskog susreta ba tu, u Neusatz-u, novom prostoru za Novu
Evropu, ovog puta oienu od otpada Evrope, od evropskog drugog. I ba taj neopozivi svedok je
moda i najbolniji trenutak evropskog proienja koje je pratilo Raciju u Novom Sadu 1942. godine. U
romanu Aleksandra Time Knjiga o Blamu, upravo je tiina najzagluujui zvuk pogroma:
U dane racije, 21, 22. i 23. januara 1942, list nije izlazio (nisu mogli novinari ni tampari izai iz
kua zbog opte zabrane kretanja, ali sledei broj, od 25. januara, pa ni oni posle njega, ne sadre
nita o dogaaju. Kao da tada, 25. januara 1942, nije u gradu lealo preko hiljadu smrznutih leeva,
kao da se beli sneg mnogih ulica nije crveneo od krvi, kao da zidovi kua u njima nisu bili poprskani
mozgovima iz rascopanih glava, kao da se nije desetinom hiljada kua pronosio apat uasa.13
U romanu Knjiga o Blamu, drama nemogueg arhiviranja proganja glavnog junaka, novosadskog
Jevreja Miroslava Blama, koji kroz ceo roman tei da se pomiri sa krivicom preivelog. Blamov svaki
korak, dok prolazi ulicama Novog Sada, sve ga vie pribliava seanju na ono to oajniki pokuava da
izbegne i zaboravi seanje na Raciju, pogrom Srba i Jevreja u januaru 1942. godine, kada je oko 1.400
ljudi razliite ivotne dobi, ak i novoroenadi jo uvek bez imena, odvedeno na ledenu obalu Dunava,
na lokalnu plau trand, gde su streljani i gurani, ponekad jo uvek ivi, pod led da umru, udiui po
slednji ledeni dah u zamrznutoj reci.
Dogaaj koji Blam bezuspeno pokuava da zaboravi, Raciju u Novom Sadu, u januaru 1942, opisana je
u nedavno posthumno objavljenim memoarima Terez Miler, Istinita pria. Seanja Bake Aleksandra Time:
Na ulici je ve ekao dug red sakupljenih Jevreja, gurnuli su me meu njih i poveli u pravcu jednog trga
gde su ekali prazni kamioni da nas transportuju do Dunava. Ubacivali su nas u kamion, poput smea,
sve dok se nije napunio i krenuo prema Dunavu. [] Kad smo stigli na obalu Dunava, odmah su nas
postrojili po petoro u red i mi smo se laganim koracima priblivali rupi u ledu; u nju su nakon skidanja
odee ubacivani ivi ljudi i deca. Ako bi neko nakon toga jo imao snage i ivotnog poriva da se izvue,
gvozdenim vilama bi ga gurali nazad. Velika daana ograda razdvajala je nau petorku od delata.
Kada sam stigla na nekih pet metara od mesta zloina, dokotrljao se auto sa nekoliko osoba u civilu i po
kolj je zaustavljen. Mi koji smo stajali ekajui svoj red, moglo nas je biti pet ili est stotina, spaseni smo.14
Ovi memoari napisani su u svesci koju je Aleksandar Tima doneo svojoj baki da zabelei svoja sea
nja istovremeno kad je Knjiga o Blamu pisana i objavljena, ranih sedamdesetih. Kao to emo videti, sve
13 Aleksandar Tima, Knjiga o Blamu (Beog rad: Nolit, 1972), 105.
14 Terez Miler, Istinita pria. Seanja bake Aleksandra Time [True story. The Memoirs of Aleksandar Timas Grandmother], prevela sa
maarskog na srpski Draginja Ramadanski (Novi Sad: Akademska knjiga, 2012), 95.

19

trkltrna strivanj

ska se, kao Gospoiin dnevnik u Upotrebi oveka, moe posmatrati kao sredstvo uobliavanja Timinog
sopstvenog literarnog opusa uokvirenog golemom rupom u ledu i isputanjem poslednjeg zaleenog daha
pohranjenog u bakinom seanju. Geografski topos, Dunav, ovde slui kao primalac stranog seanja, kao i
spremite destrukcije svakog traga. Prema tome, kao to narator Knjige o Blamu kae, Dunav u toku Racije
je rodno krilo, materica grada (184), koji raa istoriju, ali, takoe, oznaava i poetak strane destrukcije.
Filmu Istar ne uzima se za zlo to to ne spominje ovaj dogaaj, ve obrauje sudbinu Evrope pod sen
kom oe, ne osvrui se na epizodu u Novom Sadu iz 1942. godine. Ovaj mali, gotovo beznaajan dogaaj,
u poreenju sa industrijskim istrebljenjem evropskih Jevreja, ukazuje na to da su otkriveni instrumenti
mnogo vee efikasnosti. Zaustavljanje u Mauthauzenu i Laku-Labartova analiza verovatno su najdublji i
najpotresniji trenuci u filmu. Laku-Labart kritiki pristupa Hajdegerovoj sramnoj izjavi koja izjednaava
Holokaust sa industrijskom preradom ivotinjskog mesa, iskljuivo i samo kao ishod metafizikog zavret
ka moderne. Poljoprivreda je danas mehanizovana prehrambena industrija. to se njene sutine tie, ona
je ista kao i obrada leeva u gasnim komorama i logorima smrti. Hajdeger, meutim, ne pominje drugi deo
ove jednaine, metafiziki zavretak koji funkcionie kao energetski izvor ove mainerije, a to je nacistika
rasna ideologija. Zlo, nema ta, podstie na razmiljanje, kae Levinas komentariui ove redove.15 U toku
razgovora, dok kamera ulazi u gasne komore Mauthauzena, snimanje je potpuno prekinuto, kao da se gui
u nepodnoljivoj viziji koja proganja ove komore, a ipak se ne moe prikazati. Video-zapis poinje da tee
protivno sebi, zadravajui sliku izgubljenu u bezvazdunom prekidu. Disanje Evrope, njena pneuma, du
a ili duh, postaje ugueno. Na kraju ove sekvence, u kojoj Laku-Labart, puei jednu cigaretu za drugom,
govori o duhovnom guenju, pesma iz zbirke Pola Selana Preokret daha (Die Atemwende), pojavljuje se u
zavrnom i naglaenom meunaslovu: Duboko u raselinama vremena, kraj saa od leda eka, kristal da
ha, tvoja neoboriva svedodba (Tief in der Zeitenschrunde, beim Wabeneis wartet, ein Atemkristall, dein
unumstlisches Zeugnis.)16 Novosadska racija 1942. godine prekinula je zamrznuti tok Dunava ba takvim
alveolarnim ledom, krvavim ranama na zamrznutoj povrini reke, presecajui dah evropske istorije i pro
izvodei mesto neopozivog svedoka. Neopozivost je, prema tome, ono to se ne moe zaboraviti, bioloki
nerazgradivo, cezura koja prekida tok evropske istorije. Ali cezura ostaje u tiini i uutkana je velianstve
nim narativom Evrope kao Grke i Dunava kao Istara u interpretaciji Martina Hajdegera.17
U svom dokumentarnom filmu Zamrznuto vreme, teno pamenje (2012) o novosadskoj raciji, kao
i o sakupljanju Jevreja na pariskom velodromu, u julu 1942. godine, razgovarao sam sa glavnim istori
arem Holokausta u Srbiji, Pavlom osbergerom.18 Vizuelno su me najvie interesovale slike bioloki
nerazgradivog otpada koji se skupljao na barama u Novom Sadu, u podnoju spomenika Raciji, koje
sam za svoj film pozajmio iz filma Istar. Ti melanholini simbolini tragovi na telu Evrope izazvani su
impulsima ka preciznosti porekla. Takoe, nadao sam se da u potaknuti pitanje o kome se razmilja
15 Emmanuel Levinas, As If Consenting to Horror, prev. Pula Wissing, Critical Inquiry, tom 15, br. 2 (zima, 1989): 485488. Hajdegerova
izjava o mehanizovanoj poljoprivredi ne pojavljuje se u njegovim objavljenim esejima o tehnologiji, ali se, izmeu ostalog, navodi u Wolfgang Schirmacher: Technik und Gelassenheit (Freiburg: Alber, 1983), kao i u Levinasovom eseju.
16 Pol Selan, Pesme, prev. Branimir ivojinovi (Beograd: Metaphysica, 2007), 126.
17 U Seminaru o Dunavu, moda i vie nego u ostalim delima, Hajdeger je izneverio sopstvenu misao: U apokalipsi u Auvicu, otkriva se ni
manje ni vie nego sutina Zapada i jo uvek nije prestala da se otkriva. A misao koja je vodila ovaj dogaaj ono je to Hajdeger nije uspeo da pre
pozna, pie Laku-Labart u Neither an Accident Nor a Mistake, prev. Pula Wissing, Critical Inquiry, tom 15, br. 2 (zima, 1989): 481484, ovde 484.
18 Zamrznuto seanje, teno pamenje, video, 90 minuta (USA: Cinetaph Productions, 2012). Film je premijerno prikazan 23. januara 2013.
u muzeju Harn, na Univerzitetu u Floridi. Film je prikazan u Novom Sadu, u Srbiji, na Univerzitetu Teksas, u Ostinu, na Univerzitetima
Prinston i Jejl, u Centru za preivele Holokausta (The Holocaust Survivors and Friends Education Center), Centru za jevrejske studije (Cen
ter for Jewish Studies), na Univerzitetu u Olbaniju, Univerzitetu Kornel, Kolgejt, Severnoistonom univerzitetu, Univerzitetu Kolumbija, na
Koledu Baruh, na Gradskom univerzitetu u Njujorku (CUNY), na Univerzitetu Ratgers, u Britanskoj biblioteci u Londonu i u Nacional
nom memorijalnom muzeju Holokausta (National Holocaust Memorial Museum) u Vaingtonu. Konferencija posveena filmu odrana je
na Univerzitetu u Dablinu u junu 2013, sa esejima Majkla ORorka, Tine Kinsele, Karol Ovens i Emona Dana, koji treba da budu objavljeni
u prolee 2015. Transkript filma objavljen je u Londonu u Wasafiri, Kujundi, 2014.

20

trkltrna strivanj

danas o ovom plastinom smeu prikazanom u filmu Istar kao zavretku moderne u antropocenu, u
epohi koja najavljuje nestanak celokupnog oveanstva sa zemlje usled zagrevanja u globalnoj penici.
Neumereno sagorevanje fosilnih goriva, plastika koja se odlae u vodotokove u koliinama koje Zemlja
za kratko vreme ne moe da apsorbuje, a da to ne utie na ljude i ivot na Zemlji, zapravo pripremaju
globalno unitenje. Ali, ak i kod ovog epohalnog razmiljanja koje se oslanja na Hajdegera, treba na
praviti vane opaske. Energiju ove globalne destruktivne mainerije za autoimuna razaranja obezbeuju
razliite organizacije kapitalistikog sistema, konzumerizam, naftna industrija i industrija plastike, koji
neumorno hrane ovu konflagraciju. Bioloki nerazgradiva ideologija deo je mainerije, opasnost otvora
koji se otvara ka nitavilu,19 nastavak epohalnih snaga konflagracijskog rtvovanja, kao onog u Holokau
stu, koje sada poprimaju globalne razmere sa drugim ideolokim organizacijama koje ih potpiruju. Ovo
se ne razmatra u filmu Istar, ali film ipak doputa da se ova misao razvije. U svom filmu obraujem ovu
misao prizivajui prekid, cezuru, koji oznaava reku i Novi Sad kao mesta razliitog geopolitikog simbola
Racije, iji nenamerni protetski svedok moe biti nagomilavanje bioloki nerazgradivih plastinih tragova,
a dalje je razraujem u smislu nagomilavanja nerazgradivog u antropocenu i globalnom zagrevanju.
Na dan kad smo snimali osbergera i razgovarali o Raciji, napravio sam nekoliko snimaka Duna
va, na mestu pogroma i njemu posveenog spomenika, gde je sluajno, 29. juna 2010, u znak proslave
Meunarodnog dana Dunava, dvoje lokalnih umetnika, kao izraz ekoloke platforme lokalne stranke,
stvaralo instalaciju udovite iz Dunava, od plastike izvaene iz Dunava, ba u podnoju spomenika
rtve Racije. Prema tome, udovite iz Dunava u filmu funkcionie kao protetsko ponavljanje i reci
klaa otpada koji se, sedam godina ranije, pojavio u filmu Istar. Ova reprodukcija citatom i intervencija u
mome filmu funkcioniu kao kreativni in, udvojen umetnicima koje sam snimio, a zatim reprodukovao
kao novi film. Na tom jedinstvenom mestu, on moe da slui kao figura onoga to moje Teno pamenje
pokuava da postigne da nasledi, uz pomo tehnike, protetske, medijske reproduktabilnosti, strano
bioloki nerazgradivo, singularno naslee Racije, koja obeleava ili, po mom shvatanju, ini Novi Sad ne
samo mestom posebne vatre Holokausta, nego i sinegdohom stanja globalne ekoloke konflagracije i ka
tastrofe. Ovde se posebno i opte moraju zajedno promiljati kao neto to treba da nasledimo i lokalno
(npr. Racija, Holokaust) i globalno (globalna konflagracija i zagrevanje u antropocenu).
U tom smislu, prema reima aka Deride u Ekografijama televizije, koje je napisao zajedno sa Ber
narom Stiglerom, Naslee uspostavlja nau sopstvenu posebnost na osnovu drugog koji nam prethodi
i ija prolost ostaje neumoljiva (ili, kako je ja nazivam, bioloki nerazgradiva//D.K.). Ovaj drugi, ova
avet, nas zanima: ne na sporedan nain, nego unutar naeg sopstvenog identiteta.20 Ovaj drugi je u Te
nom pamenju prizvan uz pomo tehnike, tehno-medijskog treptaja ili video-zapisa (u kom ponovljeni
snimci Dunava funkcioniu kao foto-kinematografski zastor utoliko to otvaraju seanje na neto kao
obrnutu ledenu pe) koji prizivaju ovo naslee ili batinu u svojoj posebnosti i ostavljaju kreativno sve
doanstvo o njemu kroz ponavljanje, pa ak i fikciju (udovite iz Dunava), ka budunosti i onome to
dolazi, to Derida naziva a-venir. Naslee se otvara ka povratku i odreenoj sablasnosti avetnosti. Ono
omoguava ovim duhovima da opstanu uz pomo onog to, u novijem eseju o Selanu, Dejvid Vils (Inani
mation, 2015, u pripremi) naziva trijumfom preokreta daha kao vetakog ivota u okviru samog ivota.
Ovo, takoe, objanjava citat Selanovog Preokreta daha, koji se odvija na tamnom ekranu Tenog
pamenja, posle dugog kadra jedine postojee fotografije tela u zamrznutom Dunavu koja plutaju niz
vodno. Stih o alveolarnom ledu, ili kako ga Jors prevodi kristal daha, odjekuje kao da je bukvalan pre
vod poslednjeg, zamrznutog daha rtava. Ali on, takoe, slui i kao kinematografsko sredstvo uvoenja
Selanove poezije nasuprot ideologiji Hajdegerove ideje o poeziji. Ukljuivanje Selana u film o Dunavu,
19 Jean Luc Nancy, LEquivalence des catastrophes (Aprs Fukushima) (Paris: Galile, 2012), 25.
20 Jacques Derrida i Bernard Stiegler, Echographies of Television prev. Jennifer Bajorek (Cambridge, UK: Polity Press, 2002), 86.

21

trkltrna strivanj

naravno, nije sluajno. Pesnik je roen u ernovicu, gradiu na reci Prut, pritoci Dunava.21 Selan je po
inio samoubistvo na reci Seni u Parizu oko 20. aprila 1967. godine. U njegovoj poeziji pohranjeno je
takoe i njegovo razoaranje u Martina Hajdegera, koga je upoznao 1966, neto pre svoje smrti. Selano
va pesma Todtnauberg sadri elju za autentinim susretom sa Misliocem, ali se on nee desiti, kao ni
isceliteljska mo u pesmi Arnika, vidac (Arnica, Augentrost), koja je trebalo da se dogodi na Planini
smrti, Todtnaubergu, kada se ova dvojica sretnu 25. jula 1966. Selan je prieljkivao re koja e dopreti do
Mislioevog srca (auf einem Denkenden kommendes Wort in Herzen), ali uzalud.22
Citat iz Selanovog Preokreta daha u mom Tenom pamenju sam po sebi tera na razmiljanje o predsta
vama Holokausta u video-narativu, ba kao to i veoma poetian Selanov jezik namee pitanje uloge poezije i
filozofije posle Holokausta, direktno se suprotstavljajui Hajdegerovoj mitologizaciji i nacionalizaciji poetskog
u Helderlinovoj poeziji. Selanova poezija odoleva geografskoj odrednici mesta i ini da u njoj itamo, u stvari
iskusimo, po Laku-Labartovim reima, Katastrofu, [] tamo i strano, blizu i daleko koji neminovno od
reuju lokaciju (sa) podelom izmeu razliitosti i drugosti, tako da je samu lokaciju nemogue utvrditi. U
mestu (bez mesta) negde drugde, pojavljuje se drugi, posebno postojanje u ije ime [...] pesma eli da govori.
Otuenje dovodi do susreta.23 Citat iz Selana na sivoj i crnoj pozadini tela koja plutaju u zamrznutom Dunavu
ka nestajanju u zamrznutoj pei reke, podstie misao koju je ak Derida analizirao u svom iboletu. Za Pola
Selana o figurama pepela, koje su [] ono to unitava ili preti da uniti ak i mogunost postojanja dokaza
o unitenju. Pepeo je figura unitenja bez ostataka, ili unitavanje samog arhiva koji se moe itati ili deifrova
ti.24 Zapis Pola Selana u Tenom pamenju podstie razmiljanje o snimanju ili video-zapisu dokaza ili svedo
enja o dogaaju koji je, hipotetiki i namerno, trebalo da bude bez svedoka, a tako i bez arhive koja se moe
deifrovati. Video-zapis je, na taj nain, primoran na nemogu susret sa renim tokom, istog trenutka uvajui
nepovratni gubitak, stvarajui i zadravajui, rastapajui-utapajui, i likvidirajui seanja.25 Kao to Roj Brand
pie u lanku Svedoci traume u filmu, re je o snimanju kao [] svedoenju koje ne nadoknauje gubitak
time to dodaje sadraj. Ono se nalazi na poziciji gubitka i svedoi o njemu [...]. Bivanje prisutnim ne treba da
se shvati ontoloki, ve etiki kao odgovornost prema dogaaju, ili barem uvianje da se on odigrao.26
Teno pamenje pokuava da raspri izvor i ue reke Dunav, u pravcu nesigurnih izvora i poetaka koji
e tek doi, u pravcu susreta sa Drugim u sebi. Samjuel Veber zamilja takvu jednu alternativu Hajdegerovoj
interpretaciji Helderlinovog Istara, koji ide gegen, uzvodno, i prema i nasuprot svetu [] sainjenom od
zemalja koje mogu da se susretnu ali bez razumevanja ili aproprijacije, onoga to je Neobjanjivo i to se
nalazi spolja, drugde. Ovakve zemlje, kao i pojedinana bia koja ih nastanjuju, bila bi sposobna da se oti
snu u tajnosti, da govore u samoi i da se poveravaju strujama koje bi nosile njihove zlatne rei (Veber).
21 U Ghosts of Home: Afterlife of Chernowitz in Jewish Memory, Marijana Hiri i Leo Spicer (Marianne Hirsch i Leo Spitzer) istiu snanu
identifikaciju stanovnika ernovica sa Beom sve do drugog svetskog rata: oni nazivaju ovaj gradi Beom Istoka, a lokalnu plau na reci
Prut Gnsehufel (jato gusaka) po poznatoj plai izvan Bea na obalama reke Dunav; citat iz Ghosts of Home (Berkeley: U of California
P, 2010), 233.
22 Komentariui susret koji se, na kraju, u sutini, nije odigrao, i hvalei Laku-Labartov rad o Hajdegeru, Moris Blano (Maurice Blanchot)
pie: Hajdegerova nepopravljiva greka lei u njegovoj utnji o konanom reenju. Ova utnja, ili odbijanje da na zahtev Pola Selana trai
oprotaj za ono to se ne moe oprostiti, bila je poricanje koje je gurnulo Selana u oaj i uinilo ga bolesnim. Jer Selan je znao da je oa ot
krie sutine Zapada. Prepoznao je da je neophodno sauvati ovo seanje, ak iako je podrazumevalo gubitak bilo kakvog oseaja mira, da
bi se sauvala mogunost odnosa sa drugim. Videti Thinking the Apocalypse: A Letter from Maurice Blanchot to Catherine David, prev.
Paula Wissing, Critical Inquiry, tom 15, br. 2 (zima 1989): 457480, 479.
23 Philippe Lacoue-Labarthe, Catastrophe , Poetry As Experience (Stanford: Stanford UP, 1999), 60.
24 Jacques Derrida, A Self-Unsealing Poetic Text: Poetics and Politics of Witnessing, Revenge of the Aesthetic (Berkeley: University of
California Publishing, 2000) u UC Press E-Books Collection: http://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/view?docId=kt309nc6gn&chunk.
id=ch10&toc.depth=1&toc.id=ch10&brand=ucpress, 30. decembra 2014. godine.
25 Neprevodiva igra rei, asocijacija na naslov filma na engleskom, Teno pamenje, Liquid Memories, i likvidaciju seanja, koja se gubi u
srpskom prevodu.
26 R. Brand, Witnessing Trauma on Film, Media Witnessing, Testimony in the Age of Mass Communication, ur. Paul Froschi Amit Pinchev
ski (New York: Palgrave Macmillan, 2009), 205209.

22

trkltrna strivanj

Na samom kraju Tenog pamenja citiran je Jovan Soldatovi, skulptor koji je autor spomenika r
tve Racije, koji se vie puta, kao lajtmotiv, pojavljuje u filmu. Citat na kraju filma glasi: Kad smo bili de
ca, govorili smo da ako brod ide uzvodno Dunavom on ide prema Beu. Ako ide nizvodno, on ide u
svet. Kamera prati turistiki brod, belu lau, kako plovi uzvodno (sekvenca koja se ponavlja u razliitim
trenucima filma, dok brod prolazi kroz statini kadar), a onda se okree i pokazuje Dunav koji tee niz
vodno. U ovoj redestinaciji Evrope, poreklo pripada gostoljubivosti s kojom je Novi Sad doekao Jevreje
kada su se prvi put tu naselili u 18. veku, i kako Pavle osberger to kae u filmu, ono pripada afirmaciji
ivota i ljubavi (u Novom Sadu su se nastanili mladi Jevreji, momci i devojke, gde im je bilo dozvoljeno
da se venaju, za razliku od drugih delova Austrougarskog carstva, tu su doli da vole i ive, to love and
live), neto to se kod Platona, a to je preuzeo Derida, otvara pojmom gostoprimstva ili figurom bez
figure hore (). Insistiranje u mom filmu na majkama koje su spasavale decu dok su same stradale u
Holokaustu pokuaj je da se proizvede razliita geo- i biopolitika, da se usmere vode Dunava u pravcu
druge destinacije. Svet nije sainjen od velike prisutnosti, Bia, ve se nalazi u seanju na krhkost ivo
ta, koja je ovde uhvaena u video-zapis, zadravajui tok reke i dozivajui je nazad, prema kameri. To je
svet sainjen od krhkosti onog drugog, to je svet koji je teak i u kome, da parafraziramo Selana, moram
da te nosim, Ich muss dich tragen. Video pokuava da ispisuje goruim tragovima, seajui se posledica
adventa Holokausta, koga priziva Hajdeger na poetku Istara, 1942. godine. Video-zapis pokuava da
uradi ili arhivira ono to je u svom delu Pepeli ak Derida opisao kao [] ono to preostaje bez ostat
ka iz Holokausta, iz svog spaljivanja, iz paljenja tamjana.27 ta preostaje od ovog dogaaja koji ne moe
imati svedoka, ta se deava nakon to je filozofija spalila svaki smisao, kako vizuelno zadrati ono to je
osueno na tamu bez anse da se spase? U Tenom pamenju pokuavaju da dou do daha uhvaenog i
zamrznutog u video-zapisu, preokreti daha, kao oni zarobljeni u kamenim upovima Edmunda de Vala
inspirisani Selanom, i takoe naslovljeni Preokret daha (Breathturn Atemwende) (Gagosian Gallery,
New York, 2013). Svaki jedinstveno drugaiji up, ostaci od porcelana koji podseaju na izvaene zube,
formu koju je spaljeni silikat dobio od ruku umetnika, ostaci koji ne ostaju, materijalnost ija je sutina
krhkost: Poezija seanja. Unutar sobe, jedna velika vitrina ispunjena redovima porcelanskih upova.
Du svakog reda, jedna pria. U svakom upu, jedan dah.28
Tok videa vrti se oko vira tenih seanja, on je sam tok digitalnog, ali on takoe doprinosi elimini
sanju seanja, njegovom brisanju, to otvara jedinstveno, singularno iskustvo istorije prema sablasnim
ponavljanjima, ponovljenim reima i kontekstualizacijama. On otvara to seanje prema krhkosti drugih
i prema svakom drugom drugom, do take njihovog nestanka, unitavanja svakog traga koji ostavljaju
drugi, svet se konstituie kao nestanak, ali se na taj nain otvara prema krhkoj mogunosti, moda tako
e mogunosti konstituisanja prostora ili sveta kao susreta i pravde.29
Iz novosadske sinagoge novosadski Jevreji bili su deportovani, u prolee 1944, na svoju krajnju de
stinaciju Auvic. Transport je bio planiran za rane jutarnje sate, jo pre zore, da bi se spreilo postojanje
svedoka. Tako su Jevreji poslati izvan grada bez svedoka i, kae se u romanu, pod okriljem noi da bi
se izbegla upadljivost (Tima 1972: 127). Ali to se nije dogodilo. inilac smutnje, u tom inae skladnom
ekanju, pojavio se ne iz ljudskog, ve iz ivotinjskog sveta, u obliju pasa koji su, naporedo s deportircima,
kaskajui iza njih, stizali pred sinagogu (Isto: 126).
27 Jacques Derrida, Cinders, 43.
28 Adam Gopnik, Introduction, Edmund de Waal, Atemwende (New York: The Gagosian Gallery, 2013), 11.
29 Ako privilegujem Novi Sad, srpsku Atinu, to je zato, kao to se moe i pretpostaviti, to je on moj rodni grad. Tamo sam iao u gimna
ziju i uio nemaki, objavio svoju prvu knjigu u srpskom Athenaeum-u, Matici srpskoj, i gde sam prvi put saznao za tu ranu na belom ledu
Dunava. Ovo iskustvo je rano izraeno u esejima o knjievnosti i pogromima u Novom Sadu, u mojoj knjizi Kritike vebe, koju je objavila
Matica srpska 1983. godine, i pre toga u mom maturskom radu, u gimnaziji Jovan Jovanovi Zmaj, posveenom Timi i nasilju, 1978.
godine, objavljenom u Knjievnoj rei 1981. Za prouavanje moje intervencije u vezi sa zloinima protiv ovenosti koje je poinio reim
Slobodana Milosevia ijim se posledicama bavi film Istar videti moj lanak Ajhman u Jerusalimu, Miloevi u Hagu, 2001.

23

trkltrna strivanj

Ovoj traumi istorijske topografije i ledenih pejzaa, kraj romana e staviti u jukstapoziciju sluanje
muzike Miroslava Blama u novosadskoj sinagogi, nakon zavretka rata. On tako otvara pripovest prema
doivljaju gostoljubivosti i prema preokretu daha jedne druge vrste.
Blam slua muziku. Zavaljen na seditu u jednom od sredinih redova klupa novosadske sinagoge.
Sinagoga (sagraena 1906), hram bez vernika posle rata praktino i nema jevrejskih vernika u Novom
Sadu prostor je savrene akustike, lien verskih obeleja i opreme, potpuno belih zidova. Ta belina u svom
avetinjskom preobraaju kod Time ukazuje dobrodolicu zvuku, i daje uho ovom odsustvu.30 Muzika ko
ja se uje u sinagogi lienoj svojih nekada mnogobrojnih vernika, daje nam jedno drugo uho da sluamo
usmeravanje Evrope uho Drugoga. Prostor u kome se uje muzika, hora, trai drugaije razmiljanje o
biu koje nije grko, ve predontoloko, ono koje uvodi etiku gostoljubivosti (to predstavlja tautologiju),
na samom postanku Evrope. Ne rat oko porekla Istar/Dunav, pri postanku, ve hora, prostor pasivnosti i
prihvatanja drugoga, horska dela koja, kako ak Derida kae za horu, anahroniu bie. Neki u ovom go
stoljubivom, etikom poetku mogu uti razmiljanje Emanuela Levinasa o tome kako je biti Jevrej.
Novi Sad zauvek ostaje, u svojoj marginalnoj ali simbolinoj konfiguraciji na obalama reke Dunav,
mesto ovog novog evropskog poetka zvanog Neusatz, koje nepovratno obeleava cezura u obliku istre
bljivanja Jevreja, ali ono gostoprimstvo koje im je na ovom prostoru ukazano, simbolizovano je u Timi
nom romanu u ovom oslukivanju drugog.
Ako nas, s druge strane, film Istar navodi da o neemu razmiljamo, ini mi se da je to ireduktibilno rava
nje na poetku Zapada, Evrope, koje Hajdegerova misao svodi na jedno: u predontolokim poecima misli koje
obeleavaju izvori tehne (Epimetej i Prometej), Romul i Rem Rumunije i Trajanov most, sve do izvora Dunava
koji, kako se u filmu pokazuje, nije jedan nego su dva, Brigah i Breg. Negde na tom putu stoji Hajdegerovo itanje
i razmiljanje o samozaboravu bia sa kojim Evropa bei od svog autentinog Dazajna (Da-sein), i pokuaj da se
zapone, preko Helderlina, nova Nemaka i Evropa putem nove Grke Grke koja se i sama nikada nije zbila.
esto interpretirana i esto kritikovana tvrdnja Teodora Adorna kae: Pisati poeziju posle Auvica je varvar
stvo.31 Bez ukljuivanja u dugu debatu o ovoj tvrdnji, iz nje se moe barem preuzeti to da je pomenuti dogaaj,
nekada ispravno a nekada pogreno podveden pod jedinstveno ime, Auvic Holokaust evropskih Jevreja do
veo do jedinstvene krize predstavljanja i nemogunosti da se nakon njega pie poezija ili, uopte, knjievnost.
U remek-delu Aleksandra Time Upotreba oveka na prvim stranama je opisana Gospoica (Frulein,
u originalu, na nemakom), nastavnica nemakog iz pranjavog, provincijskog grada, kakav je bio Novi Sad,
u danima pred Drugi svetski rat, na severu Srbije. Ona je u Novi Sad dola iz Nemake, nadajui se da e pro
nai utoite nakon nesree koja se uselila u njen privatni ivot. Nju su pokretale prie njene stanodavke, ije
je jedino ivo seanje u ivotu onda bilo [] seanje na medeni mesec koji je provela u kabini, putujui bro
dom od Bea do mesta njenog prvog zaposlenja, do Novog Sada. inilo joj se da je u Novom Sadu sve plivalo
u ruiastim odblescima. [] Dunav je bio ruiast u sumrak [].32 U stvarnosti se njen odlazak u Novi Sad
pokazao kao krajnje razoarajui. To ju je nagnalo da pone da pie u svom dnevniku o svojim mukama, u
svesku na ijim koricama stoji naslov na francuskom, Poesie. Napustila je poslove Kinderfrulein, postavi
odsad samo Frulein (ponovo u originalu, na nemakom), i blagozvuju svog maternjeg jezika33 podua
vala je studente koji e, takoe, biti protagonisti romana, Veru Kroner, Milinka Boia i Sredoja Lazukia.
30 Aleksandar Tima, Knjiga o Blamu, 218. U svojoj knjizi Sinagoge u Vojvodini, Pavle osberger opisuje svrhu novosadske sinagoge: [Po
sle rata,] Sinagoga je i dalje sluila preostalom lanstvu, a poto rabina tada ve nije bilo, slubu su vodili lanovi verske sekcije. Kako se broj
vernika smanjivao, tako se sinagoga sve ree koristila, pa su se verske slube, posle 1975, odravale u prostorijama Kluba Jevrejske optine.
Ve 1964. godine [...] doneta je odluka Predsednitva Jevrejske optine da se sinagoga, u izuzetnim prilikama, koristi za koncerte i kulturne
manifestacije, citirano iz osberger, Sinagoge u Vojvodini (Novi Sad: Prometej, 1998), 53.
31 Theodor W. Adorno, Cultural Criticism and Society, Prisms, prev. Samuel i Shierry Weber (Cambridge: MIT Press, 1983), 33.
32 U originalnoj verziji lanka citat je uzet iz izdanja na engleskom: Tima, The Use of Man, prev. Bernard Johnson (New York: Harcourt
Brace Jovanovich, Publishers), 1988.
33 Aleksandar Tima, Upotreba oveka (Beograd: Nolit, 1976), 28.

24

trkltrna strivanj

Profesorka nemakog jezika kupuje svesku s francuskim naslovom Poesie (Poezija); pre odlaska u
bolnicu ona kupuje liseuse (u originalu, na francuskom, to bi bukvalno znailo itateljka) odevni
predmet za itanje u krevetu koji zbog smrti nikad nee stii da obue. Pisanje i itanje poezije neposred
no pre Drugog svetskog rata tako su, u ovoj pripovesti, obeleeni dominantnim evropskim kulturama i
jezicima (nemaki, francuski). Ona dakle zapoinje goruim pitanjem koje e obeleiti itavu pripovest
koja sledi, zavravajui roman spaljivanjem dnevnika napisanog na nemakom. ta je evropska kultu
ra? Kakav su primer ove lingvistike reference na dve dominantne visoke kulture? I ta e, kasnije, u
Timinom romanu znaiti pisanje knjievnih dela, ukljuujui tu i samo delo Upotreba oveka, njegovu
poeziju, tj. samu poeziju Poesie s korica dnevnika, kao knjievnost, posle Holokausta?
Hajdegerov poduhvat nije bez gluvoe, koja je ogromna poto otkriva gluvo ontoloko uho velikog
mislioca dvadesetog veka. Naveu, najkrae, telegrafski, listu mesta koja nam omoguavaju da ujemo
ovu Hajdegerovu katastrofalnu gluvou: an-Fransoa Liotarovo delo Hajdeger i Jevreji, koje nam omo
guava da proitamo, zajedno s filmom Istar, injenicu da je sva filozofija takoe i geopolitika, i da ba
ova konkretna Hajdegerova misao o Nemakoj i Grkoj [] nije istrebljivanju dala svoju pomo, pa
ak ni zamisao, ve svoje utanje i ne-misao.34
A zatim, tu postoje i oni Drugi, a tu je i kamion hladnjaa. Nezavisna radio-stanica iz Beograda, B92, 5.
marta 2001, izvestila je na svom sajtu da je profesionalni voza, ivadin orevi, izjavio za asopis Timoka
krimi-revija da je u prolee 1999, za vreme represalija na Kosovu, koje su poinile snage reima Slobodana
Milosevia, hladnjaa s mrtvim telima pedeset starijih osoba, ena i dece, od kojih su mnoga bila naga, iz
vaena iz Dunava nedaleko od Kladova, grada na Dunavu u blizini erdapske elektrane, koju su zajedno
podigle Jugoslavija i Rumunija izmeu 1964. i 1972. godine.35 Hladnjaa, model mercedes-benc, gurnuta u
Dunav 6. aprila 1999, imala je, prema iskazu ovog svedoka, peke (kosovske) registarske tablice, a na vratima
je imala oznake na albanskom, koje su govorile da se koristi za transport smrznutog mesa. Tvrdnja Martina
Hajdegera o industrijskoj preradi ivotinjskog mesa i masovnom istrebljenju ljudskih bia ovde je dobila
svoje bukvalno otelovljenje. Svedoenje vozaa hladnjae, koje su prenele najuticajnije beogradske novine,
opisalo je kako je kamion, prvobitno gurnut u reku ne bi li se zloin prikrio, izvaen iz Dunava (najverovat
nije zato to nije potonuo dovoljno duboko), a zatim odvezen u oblinji Centar za obuku Specijalnih snaga u
selu Petrovac, raznet dinamitom, pa je ostao samo deo stranje osovine, koji se mogao pronai u oblinjem
ljiviku. orevi je tvrdio da je sve ovo uraeno uz preutkivanje lokalne policije, kao i ljudi na najviim
poloajima u beogradskoj policiji. Tela su prenesena iz kamiona hladnjae u drugi kamion sa beogradskim
tablicama, i potom odvezena. U lanku se ne kae ta se desilo sa telima. Drugi mediji su izvetavali o siste
matskom spaljivanju tela Albanaca u oblinjoj topionici u Boru, kako bi se izbrisali tragovi ratnih zloina na
Kosovu, poinjenih tokom itavog rata. Policija je naredila da se sve informacije o ovom dogaaju proglase
dravnom tajnom i zabranila je oreviu da ita kae o tome. Hladnjaa je tako primer tehnologije i indu
strijske prerade ljudskog mesa kao onog ivotinjskog. Ali, samo po sebi, ovo je nedovoljno da bi se objasnio
zloin. Dana 18. oktobra 2001, pomenuta radio i TV stanica, B92, objavila je moj lanak Ajhman u Jerusa
limu, Miloevi u Hagu, i na engleskom i na srpskom. U njemu sam analizirao dopunjenu optunicu protiv
Slobodana Miloevia dokument koji je dostupan na sajtu Meunarodnog tribunala za zloine u bivoj
Jugoslaviji, i u kome je na 31. strani spisak nazvan Raspored G osobe pobijene u akovici/Gjakove 2.
aprila 1999, spisak tridesetak rtava Albanaca, uglavnom dece enskog pola, starosne dobi od 2 do 14 godi
na, ubijene u akovici za vreme represalija Miloevievog reima na Kosovu. U zakljuku lanka napisao
sam: Suvoparno prebrojavanje u optunici, i suvoparna, objektivna, slubena pria koja govori tako malo
34 Francois Lyotard, Heidegger and the jews, prev. Andreas Michel i Mark Roberts (Minneapolis: University of Minnesota Publishing,
1990), 82.
35 B92, Vesti, mart 2001.

25

trkltrna strivanj

o zloinu istrebljivanja, bez svedoka i bez mogue smislene prie o tome, zasnovano je, kako bi Abamben
rekao u jednoj svojoj drugoj knjizi, Ostaci Auvica, svedok i arhiva (Remnants of Auschwitz, The Witness and
the Archive), samo na nemogunosti prianja, i upravo ta nemogunost svedoenja ini svedoenje nepo
recivim.36 To o emu je nemogue svedoiti, na taj nain je apsolutno i nepobitno dokazano. U Hagu, pred
sudijama, ponovno itanje optunice, svedoenje bez svedoanstva, bar za trenutak moe ponovo da otvori
prostor u kojem e ti goli ivoti ponovo dobiti dignitet, svoju individualnost, svoju smrt. Taj horizont, na ko
me se lice onog drugog ponovo pojavljuje u svojoj jedinstvenosti i svojoj smrtnosti, i ijeg smrtnog lica smo
i mi sami zatoenici moda je neznatna i minimalna, ali ipak istinska nada da e pravda biti zadovoljena.37
Film Istar daje nam da promiljamo, kako Laku-Labart istie, cezuru, koju su Zapad i Evropa, kako
ih zamilja nacionalsocijalizam, nepovratno stavili na raspravu.38 Ona nam omoguava da promiljamo
arhipolitiku, u ime koje je Hajdeger zamiljao jedan bolji nacionalsocijalizam, autentiniju sudbinu
Nemake, koja je u njegovoj misli, kako Laku-Labart pie u svom delu Heidegger, La politique du pome,
dovela do izvesnog nacionalestetizma i to, po sebi, treba da ukae na neadekvatnost.39 U istoj knji
zi, Laku-Labart e istai ono to je moda najbolnija kontradikcija koja paralie Hajdegerovu filozofiju
(kontradikcija koja moda objanjava, ali ne opravdava njegovo utanje po pitanju istrebljivanja Jevreja)
dostignue istorije Zapada kao tehne u nacionalsocijalizmu (162), ija je rtva i sam postao jedan od
najveih kritiara alijenacije koju je svetu donela tehne. U svoja druga dva eseja, sada ve klasina, kad je
re o pisanju o Hajdegeru i Helderlinu, iz dela Typography, The Caesura of the Speculative, i Hlderlin
and the Greeks, Laku-Labart e pokazati kako tragedija Grka, kojoj su stremeli Helderlin i Hajdeger,
poinje s propau onoga to se da oponaati i nestankom modela, tj. sa epohom nihilizma.40 Novi
duhovni poetak Nemake je tako otvorio nihilistiku prazninu. Do nemake sudbine trebalo je stii i
postii je brisanjem svih nepotrebnih modela, ostatka u njenoj istoriji, brisanjem onog drugog.
Vera Kroner, deportovana zajedno sa svojim ocem i bakom, i na silu smetena u bordel u logoru, nazvanom
Kua radosti, razmiljae o moi ovog mesta da je progoni nakon rata. Da, i ovo je logor, [... ] nije iz njega po
begla, iako se rat zavrio; bivi zapovednici potonuli u krv, u svoju smrt, pruaju za njom ruke ovamo do mesta
njenog zarobljavanja (Tima, Upotreba oveka, 144). Dok gleda broj istetoviran na grudima (Da, to je ona, pre
poznaje se u istetoviranom broju) volela bi da je tamo umrla, umesto to nastavlja da ivi zarobljena seanjem na
logor i bordel, u utihnuloj sobi ljubavi nakienoj crvenim plamicima! (Tima, Upotreba oveka, 131).
Ovaj opis dovodi telo u blizinu plamiaka, pseudosentimentalne, romantine dekoracije bordela;
meutim, ovo smetanje nije bez naratorove teke ironije. Tako romantizovane ljubavne sobe, nasilno
prostituisanje Vere i drugih odabranih ena u logoru sa nemakim vojnicima koji idu na Istoni front, u ne
posrednoj su blizini lomae Holokausta u Auvicu. Verino itanje svog identiteta istetoviranog na grudima
(Da, to je ona) predstavlja Timino razmiljanje o tome kako pisati i itati knjievna dela nakon Auvica.
Ovde lizeza, itateljka, odevni predmet za itanje koji je trebalo da skromno pokrije ramena i grudi Frojlajn u
bolnikom krevetu dok ita knjige na poetku romana, dobija poraavajuu reinterpretaciju. Karakteristini
naziv odee za itanje, koji u stvari oznaava itateljku, napisan na francuskom, potcrtava visoku kulturu ta
kvih knjievnih doivljaja, itanja ne poezije, ve Poesie, takoe napisane u originalu na francuskom, doivljaj
knjievnosti, vreme za odmor i zabavu i izvesno uzvieno razumevanje njegove uloge. italac, u ovom sluaju
Vera, putem metafore koja podsea na Frojlajninu lizezu, ita naopake tetovau na grudima svog golog i
povreenog tela, broj koji je ini anonimnom i samo jednom od mnogih, produenjem mnogih serijalizova
36
37
38
39
40

Giorgio Agamben, Remnants of Auschwitz: The Witness and the Archive, prev. Daniel Heller-Roazen (New York: Zone Books, 1999), 164.
Kujundi, B92, 2001.
Philippe Lacoue-Labarthe, Heidegger, Arts and Politics, prev. Chris Turner (London: Basil Blackwell, 1990), 50.
Philippe Lacoue-Labarthe, Heidegger. La politique du poeme (Paris: Galilee, 2002), 163.
Philippe Lacoue-Labarthe, Typography, prev. Christopher Finsk (Stanford: Stanford UP, 1998), 247.

26

trkltrna strivanj

nih smrti multiplikovanih u jednoj. Ova tetovaa je bukvalno ispisana na njenom telu, i tako postala nastavak
ili sam osnov, samo tkivo knjievnog teksta koji je opisuje, same teksture, epitela, knjievnog svedoanstva.
Tetovaa, pravo iz Kafke, ali isto tako i iz doslovne kaznene kolonije, ini vaan intertekst koji daje energiju
Timinom pisanju. Logorski broj istetoviran direktno na koi protagonistkinje otvara ranu u tekstu, a udalje
nost unutar nje same ne dozvoljava zatvaranje znaenja, konstantno itajui u sebi svoje sopstveno ranjava
nje i lomove, gorui trag Holokausta na tekstu romana koji nastavlja da biva pisan i itan posle Holokausta.
Na kraju filma Istar saznajemo da je izvor Dunava u stvari dvostruk, i da oni koji ele da uivaju u gostoljubivo
sti lokalnih stanovnika u dva sela na izvorima dve reke koje tvore Dunav, Brigah i Breg, u sporu oko toga odakle po
tie ova reka, treba da se dre stroge neutralnosti. Na poetku, na izvoru, nema jedinstvenosti Bia, ve je tu rat oko
porekla, gde je poreklo razdvojeno nadvoje arhitrag. I gorue pitanje gostoljubivosti i pepela: Doi sada, vatro!
Na kraju romana Sredoje Lazuki i Vera Kroner spaljuju dnevnik. To spaljivanje bila je njena po
slednja volja. Ako umrem, otidi u moj stan i uzmi iz mog ormana, sa dna, jednu knjiicu, pa je spali,
Gospoica je apnula Veri neposredno pre nego to e umreti na samom poetku romana.
Problemi koje donosi Holokaust zahtevaju da se destrukcija reprezentacije koja svedoi o njemu
ispie u vidu ovog fikcionalnog svedoanstva. Kraj Upotrebe oveka moda odgovara na pitanje kako bi
knjievnost i poezija mogle biti mogue posle Auvica.
Na samom kraju Upotrebe oveka, (Sredoje):
Vadi ibice. Pali jednu, [] odie prednje korice knjige sa zlatnim slovima Poesie, pa upaljenu ibicu prino
si prvom listu koji se odvojio zajedno s koricama. [] Konano plamici [evocirajui seanje na plamike
u Auvicu iz Verinog svedoanstva] zahvate sve listove, liznu preko korica izvijajui ih i potamnjujui, spa
jaju se u jedan jedini crvenouti plamen koji suklja i skae visoko, da bi zatim polako poeo da se stanjuje,
da tone ka svom dnu, da trepti i nestaje, ostavljajui iza sebe ar i pepeo (Tima, Upotreba oveka, 315).
To je ono to nam film Istar prua da ujemo u velianstvenoj gromkosti Vagnerove muzike, ili u
Hajdegerovom itanju Helderlinovog Istara, dok na kraju filma kamera prelazi preko Dunava kod Re
genzburga. I to je ono to Hajdeger nije mogao i nije hteo da uje to je misao za koju veliki filozof nije
imao sluha. Posluajmo ovaj put ono to je rekao u razmiljanjima o tehnologiji, takoe napisanim 1942.
godine, ba u trenutku kada je razmiljao o smrti Boga: A uho razmiljanja, da li ono i dalje ne uje
vapaj? Ono e odbijati da ga uje dokle god ne pone da razmilja.41
Horska kompozicija, njen eho u praznoj sinagogi u Novom Sadu, lienoj svojih verskih oznaka, u
kojoj Blam slua muziku, hram Boji, prekreen u njegovom odsustvu da bi ustupio mesto muzici, neu
mitno svedoanstvo cezure i odsustva vernika, trai i priziva, doziva drugo uho, uho drugoga. I to je ono
to je Martin Hajdeger odbijao da uje i misli. I ko moe da kae da ovo odbijanje prestaje sada danas?42
Ali ta zamisao Evrope preko Dunava, Nemake i Grke nesumnjivo je pronala, u velikom misliocu Bia,
svoje najspektakularnije filozofsko ogranienje. Istar i Zamrznuto vreme, teno pamenje snimaju biolo
ki nerazgradiva svedoanstva ove granice i ovog ogranienja.
41 Martin Heidegger, The Question Concerning Technology, prev. William Lovitt (New York: Harper, 1977), 112.
42 Nakon projekcije mog filma na Univerzitetu Kolumbija u Njujorku, marta 2013, doajen meu ameriko-maarskim istoriarima, profesor emeri
tus i bivi direktor Centra za junoevropske studije na Kolumbiji, lan Maarske akademije nauka, Itvan Deak, pitao me je: Zato u svom filmu niste
prikazali aktivnosti komunista koje su prethodile raciji, i na koje je racija bila odgovor? Takve aktivnosti pokreta otpora (bila je sutina mog odgovo
ra) bile su upravo otpor prema takvim zloinima masovnog unitavanja od strane okupatorske vojske Maarske i Nemake, i bile su stoga opravdane
i pravednike. A ja sam njega pitao (retoriki i s nevericom) da li otpor prema takvim zloinima opravdava pogrom i bacanje novoroenadi i hiljada
Novosaana u zaleeni Dunav?! Pruanje otpora faizmu stoga nije moglo biti pokazano u mome filmu kao uzrok racije. Te uzroke treba traiti na
drugim mestima, u rasnoj i rasistikoj, nacionalistikoj politici Nemake i Maarske tog vremena. To izgleda, ovaj istaknuti istoriar nije hteo da uje.
Ukratko, ovaj istoriar mi je prigovorio to nisam ponovio zloinaka, rasistika opravdanja i izgovore za zloine, koje su navodili oni koji su izveli
raciju, i to ih nisam naveo kao opravdani razlog za pogrom koji bi, to se impliciralo ovim pitanjem, ovaj zloin uinili kauzalno transparentnim, raci
onalizovanim, racionalnim, prihvatljivim. Naposletku, komunisti su tu neto rovarili protiv maarske okupacione vlasti, itd.! itav moj film u stvari
pobija takve racionalizacije ovog zloina, on je pobuna, i otpor, protiv njih, i ide protiv njihove ideoloko-politike struje.

27

trkltrna strivanj

Bibliography:
Adorno, Theodor. Cultural Criticism and Society. Prisms. Prev. Samuel i Shier ry Weber. Cambridge: MIT Press, 1983.
Agamben, Giorgio. Remnants of Auschwitz: The Witness and the Archive. Prev. Daniel Heller-Roazen. New York: Zo
ne Books, 1999.
3. Barrison, David, i Ross, Daniel, The Ister. Video. 189 minutes. Australia: Black Box Sound and Image, 2004.
4. Blanchot, Maurice, Thinking the Apocalypse: A Letter from Maurice Blanchot to Catherine David. Prev. Paula Wis
sing, Critical Inquiry, Tom 15, Br. 2 (Zima 1989): 475480.
5. Brand, Roy. Witnessing Trauma on Film. Media Witnessing: Testimony in the Age of Mass Communication. Ur. Paul
Frosch i Amit Pinchevski. New York: Palgrave Macmillan, 2009.
6. B92, Vesti, 5. mart 2001, http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2001&mm=05&dd=03&nav_cate
gory=1&nav_id=24966, last accessed January 1, 2015.
7. Celan, Paul, Poems. Bilingvalno izdanje. Prev. Michael Hamburger. New York: Persea Books, 2002.
8. Derrida, Jacques, A Self-Unsealing Poetic Text: Poetics and Politics of Witnessing. Prev. Rachel Bowlby. Revenge of the
Aesthetic. Berkeley: U of California P, 2000. At UC Press E-Books Collection, http://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/
view?docId=kt309nc6gn&chunk.id=ch10&toc.depth=1&toc.id=ch10&brand=ucpress, accessed on December 30, 2014.

---- i Bernard Stiegler. Echographies of Television. Prev. Jennifer Bajorek. Cambridge, UK: Polity Press, 2002.
----. On the Name. Prev. David Wood, John P. Leavey Jr. i Ian MacLeod. Stanford: Stanford UP, 1995.
----. Cinders. Bilingvalno izdanje. Prev. Ned Lukacher. Lincoln: U of Nebraska P, 1991.

----. Of Spirit. Prev. Rachel Bowlby and Geoff Bennington, Critical Inquiry, Tom 15, Br. 2 (Winter, 1989): 457474.
----. Shibboleth. Pour Paul Celan. Paris: Galile, 1986.
9. Eaglestone, Robert. The Holocaust and the Postmodern. Oxford: Oxford University Press, 2004.
10. Gethmann-Siefert, Annemarie/ Pggeler, Otto, (Hg), Heidegger und die praktische Philosophie. Frankfurt/M: Suhr
kamp, 1988.
11. Heidegger, Martin. Hlderlins Hymns Germania and The Rhine. Prev. William McNeill i Julia Ireland. Bloomington:
Indiana UP, 2014.
----. berlegungen II-XV. (Schwarze Hefte 19311938). Gesamtausgabe 9496. Ur. Peter Trawny. Frankfurt am Mein:
Vittorio Klostermann Verlag, 2014.
----. Hlderlins Hymn The Ister. Prev. William McNeill and Julia Davis. Bloomington: Indiana UP, 1996.
----. The Question Concerning Technology. Prev. William Lovitt. New York: Harper, 1977.
12. Hirsch, Marianne, and Leo Spitzer. Ghosts of Home: The Afterlife of Czernowitz in Jewish Memory. Berkeley, Los Ange
les: U of California P, 2010.
13. Jacobs, Carol, Dusting Antigone, MLN, Vol. 111, No. 5, Comparative Literature Issue (December 1996): 889917.
14. Kujundi, Dragan, Frozen Time, Liquid Memories, AN INTERVIEW PORTRAIT OF PAVLE OSBERGER, Transkript
iz filma Frozen Time, Liquid Memories by Dragan Kujundi, Wasafiri, 2014, 29:2, 7279.
----. Frozen Time, Liquid Memories. Video. 90 minutes. USA: Cinetaph Productions, 2012.

----. vImperija: globalizacija i udovinost, Interkulturalnost.

----. Eichmann in Jerusalem, Milosevi in the Hague: Civility, Sovereignty, Justice. http://www.b92.net/feedback/
misljenja/kujundzic-e.php. 2001. Last visited January 1, 2015.
----. Kritike vebe. Novi Sad: Matica srpska, 1983.

----. Svet Naseljen Nasiljem. Proza Aleksandra Time, Knjievna re, 165, str. 15, 25. IV 1981.
15. Lacoue-Labarthe, Philippe. Heidegger. La politique du poeme. Paris: Galilee, 2002.
----. Poetry as Experience. Prev. Andrea Tarnowski. Stanford: Stanford UP, 1999.
----. Typography. Prev. Christopher Finsk. Stanford: Stanford UP, 1998.
----. Heidegger, Arts and Politics. Prev. Chris Turner. London: Basil Blackwell, 1990.

----. Neither an Accident Nor a Mistake. Prev. Pula Wissing, Critical Inquiry, Tom 15, Br. 2 (Zima, 1989): 481484.
16. Levinas, Emannuel, Being Jewish. Prev. Mary Beth Mader. Continental Philosophical Review 40 (2007): 205210.

----. As If Consenting to Horror. Prev. Pula Wissing, Critical Inquiry, Tom 15, Br. 2 (Zima, 1989): 485488.
----. Time and the Other. Prev. Richard A. Cohen, 1987. Pittsburgh: Duquesne UP, 1987.
17. Lyotard, Francois. Heidegger and the jews. Prev. Andreas Michel i Mark Roberts. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1990.
18. Miler, Terez. Istinita pria. Seanja bake Aleksandra Time. Prev. sa maarskog na srpski Draginja Ramadanski. Novi
Sad: Akademska knjiga, 2012.
19. Nancy, Jean Luc. LEquivalence des catastrophes (Aprs Fukushima). Paris: Galile, 2012.

----. The Unsacrificeable, u Literature and Ethical Question, Yale French Studies 79 (1991): 2038.

1.
2.

28

trkltrna strivanj

20. Ott, Hugo. Martin Heidegger. Unterwegs zu Seiner Biographie. Frankfurt/M: Campus Verlag, 1988.
21. Schirmacher, Werner. Technik und Gelassenheit. Zeitkritik nach Heidegger. Freiburg: Alber, 1983.
22. osberger, Pavle. Sinagoge u Vojvodini. Novi Sad: Prometej, 1998.
23. Tima, Aleksandar. Upotreba oveka. Beograd: Nolit, 1976.
----. The Use of Man. Translated by Bernard Johnson. New York: Harcourt Brace Jovanovich, Publishers, 1988.
----. Knjiga o Blamu. Beograd: Nolit, 1972, citirao D.K.
24. Waal, Edmund de. Atemwende. Predgovor Adam Gopnik. New York: The Gagosian Gallery, 2013.
25. Weber, Samuel, Measure for Immeasure: Giebt es auf Erden ein Maas? Rukopis, 2013.
26. Wills, David. Inanimation. Minneapolis: University of Minnesota Press, 2015 (u pripremi), citirano iz rukopisa.
27. Zimmerman, Michael, E. The Death of God at Auschwitz?, Heidegger and the Holocaust. Ed. A. Milchman i A. Ro
senberg. Atlantic Highlands, NJ: Humanities Press, 1994.

Against the Stream: The Danube,

the Video and the Nonbiodegradables of Europe
Summary: In 1942 Martin Heidegger held a seminar on Hlderlins poem The Ister (the Greek name of
the river Danube). In 2004 two Australian filmmakers and philosophers, David Barison, and Daniel Ross,
made a film about this seminar and interviewed a number of leading philosophers, including Jean-Luc
Nancy, Philippe Lacoue-Labarthe and Bernard Stiegler, on the topic of the Danube and the history of Europe, taking into account the historical year 1942 when the seminar was written which coincided with the
project of the Final Solution of European Jewry in the Holocaust. The essay assesses the impact of this
film, the philosophical implications of Heideggers seminar for the ontology of Europe and its topography,
and takes a critical stance regarding its nationalist implications. In 2001, the author of this essay made
his own film, Frozen Time, Liquid Memories, about the Racija in Novi Sad in 1942, a pogrom of some 1.400
Jews and Serbs. The film Frozen Time, Liquid Memories includes an interpretation and visual quotes from
the film The Ister, and the current essay additionally reflects on the implications of both films for the thinking about the Danube, ontology of Europe and the ethics of topography. The essay also engages the work
of Samuel Weber, Aleksandar Tima (specifically the novels The Use of Man and The Book About Blam), the
Holocaust historian Pavle osberger, (osberger is featured in the film about the Racija) against some of
the nationalist implications of Heideggers seminar (as well as his recently published Black Notebooks),
against both old and more recent nationalist appropriation and use of the Danube as a site of war crime
ad genocide. The essay is ultimately concerned with construction and invention of national and European
topography, in philosophy and literature written after the Holocaust.
Key words: The Danube, the Ister, film and media, video production, crimes against humanity, the Holocaust, Martin Heidegger, Friedrich Hlderlin, Samuel Weber, Jean-Luc Nancy, Philippe Lacoue-Labarthe and Bernard Stiegler, Aleksandar Tima, Pavle osberger, the Novi Sad Racija in 1942, European
philosophy, ethics and ontology of Europe.

dragan@ufl.edu
29

trkltrna strivanj
UDC 316.75
316.334.3

Milorad uri

Pokrajinski sekretarijat za kulturu, Novi Sad

Srbija

Ideologije u deideologizovanom svetu:

mogui izvetaj o stanju
SAETAK: U ovom radu analiziraemo ideoloku mapu globalizovanog sveta. injenica da je veina
klasinih ideologija devetnaestog i dvadesetog veka izgubila eksplicitnu relevantnost, kao i da su po
jedini autori proglasili kraj ideologija, kraj istorije ili kraj metanaracija, ne oslobaa nas obaveze
da analiziramo nove oblike kolektivnog politikog delovanja. Naa osnovna teza je da globalizacija, od
nosno, dominirajua liberalna demokratija, paradoksalno, postaje uslov mogunosti islamskog funda
mentalizma kao najekstremnijeg vida religijskog revivalizma1. Religija se, u svojoj fundamentalistikoj
verziji, pojavljuje kao snaga koja uspeva da integrie antimodernistike impulse nastale u struktu
ri/kulturi nezapadnih drutava i artikulie ih u ide(ologi)ju apsolutne zajednice, kao totalne negaci
je ide(ologi)je moderne politike. Zbog toga e se linija ideolokog diferenciranja u sledeoj istorijskoj
etapi, najverovatnije, formirati izmeu individualizma liberalno-demokratskog modela i, nesumnjivo
narastajueg, religioznog fundamentalistikog kolektivizma.
Kljune rei: ideologija, liberalna demokratija, individualizam, religija, islamski fundamentalizam,
kolektivizam.

U eri koja sebe doivljava postideolokom, nije uvek jednostavno odrediti ideoloke koordinate duha
vremena. Lako je rugati se, kae iek, Fukujaminom pojmu kraja istorije, ali danas ljudi veinom je
su fukujamisti. Liberalno-demokratski kapitalizam prihvaen je kao konana formula najboljeg mogueg
drutva i sve to moe da se uradi jeste da se on uini pravednijim, tolerantnijim itd. (iek 2011: 335). U
talasu doktrina koje su, na osnovu toga, konstatovale kraj razliitih politikih fenomena (kraj ideologije,
kraj istorije, kraj metanaracija) izgubio se i uobiajeni profil politikih partija. Deideologizovane i liene
emocionalne veze sa svojim glasaima, politike stranke su se polako pretvarale u puke marketinke orga
nizacije sa relativno malim meusobnim razlikama. Politika je danas sve manje bitka oko velikih vodeih
uverenja i ideologija, a sve vie oko konkretnih politika (pitanja, issue) i vrednosti. Drugim reima, politi
ka je danas vie praktina i pragmatina nego ideoloka. U tom smislu, dolo je do izvesne deideologizacije
stranaka. Kraj Hladnog rata i kolaps komunizma smanjio je, do tada, otre ideoloke razlike kakve su, na
primer, postojale 60-ih godina XX veka. Klasina ideoloka distanca izmeu levice i desnice danas vie nije
ista. Sve vie se govori o relaciji levog centra i desnog centra (Orlovi 2010: 121).
1 Opredelili smo se za oblik revivalizam, umesto rivajvalizam ( ,
, , , 2007, 1077), zbog njegove znaajne zastupljenosti u strunim monografijama i naunim radovima.

30

trkltrna strivanj

Nesumnjivo je da poetak dvadeset i prvog veka prua upravo takvu sliku globalizovanog sveta.
Klasine kolektivistike ideologije vie ne raspolau sredstvima za mobilisanje drutvene energije. Soci
jalizam, nacionalizam i faizam nee u potpunosti nestati sa politike scene, ali e njihov znaaj svaka
ko biti mnogo manji. Ideje o tome da bi neka posebna drutvena grupa, klasa, nacija ili rasa trebalo da
emancipuje drutvo, ili ak celokupno oveanstvo, obesmiljene su tokom dvadesetog veka. Iako nisu
iskljuene mogunosti da se razliite modifikacije ovih ideologija pojave u pojedinim drutvima, njihova
realna mo daleko je manja.
Socijalizam je mrtav, kae Hejvud, i nekrolozi su ve napisani (Hejvud, 2005: 159). Pad Berlin
skog zida i slom Sovjetskog Saveza zaista su stavili taku na politike subjekte koji su svoj identitet formi
rali na prouavanju Komunistikog manifesta, koji su politika uputstva marksistike literature pokuali
da pretvore u organizovanu dravu. Ideja komunistike partije, kakva je stvorena u Sovjetskom Savezu
dvadesetih godina prolog veka (a zatim su po tom uzoru nastajale i druge komunistike partije), i koja
je zamiljena kao funkcionalna politika organizacija za implementaciju odreene logike istorije u pro
stor drutvenog ivota, doivela je potpuni neuspeh. Nade u produeni ivot socijalizma, paradoksalno,
lee pre svega u injenici da socijalizam, osloboen od drave, moe da odigra korektivnu ulogu u od
nosu na imanentnu nesavrenost liberalnog kapitalizma.
Faizam, kao antimodernizacijski fenomen, doiveo je vojni poraz i potpunu stigmatizaciju. Osim
krajnje marginalnih grupa, niko ne pokuava da svoju politiku aktivnost legitimie faistikom ideolo
gijom. Izvesni profaistiki elementi mogu se zapaziti kod pojedinih politikih stranaka (kao to su, na
primer, Nacionalni front u Francuskoj ili Stranka slobode u Austriji), ali drutvene i politike okolnosti
na poetku dvadeset i prvog veka ipak deluju kao mona prepreka ideji o bilo ijoj rasnoj superiornosti.
Nacionalizam, ideologija koja je praktino dva veka bila mobilizacijski element u mnogim drutvi
ma i bila vrlo prilagodljiva u sadejstvu sa drugim ideologijama, takoe je u defanzivi. Nacionalne drave
kao institucionalno ostvarenje nacionalistikih pretenzija, suoene su, i u spoljnoj i u unutranjoj politi
ci, sa drastinom redukcijom suvereniteta. Nacionalna drava, kao svea koja gori sa oba kraja (ini
2010: 293), nije vie tako ubedljiv argument u profilisanju politika kolektivnog delovanja. Ipak, nacio
nalizam ne bi trebalo potcenjivati. Nacionalizam e zadrati izvesnu relevantnost, pre svega za razliite
regionalne, etniki zasnovane politike.
Konzervativizam u epohi radikalnih i sve brih promena svakako predstavlja primer gubitnike
ideologije. Bez obzira na to to se etiketa konzervativizma olako dodaje drugim orijentacijama (na pri
mer konzervativna krila politikih partija), konzervativni pogled na svet deluje kao neadekvatan od
govor na plimu modernizacije. Uloga tradicije,2 kao rezervoara sigurnih i proverenih reenja u procesu
konstituisanja politikog smisla, u velikoj meri je izgubila na znaaju. Drutva koja ciljano tematizuju
sopstvenu prolost pokazala su se kao disfunkcionalna i nemona u konkurenciji sa modern(izovan)im
socijalnim sistemima. Jednostavno, u svetu u kojem se nesumnjivo neguje kult novog, staro nema velikih
izgleda da uspe.
Mada je kao ozbiljniji politiki pokret postojao samo poetkom dvadesetog veka, anarhizam biva
ponovo revitalizovan. Najpre u irokom kontrakulturnom pokretu koji je, sredinom ezdesetih, zahvatio
Sjedinjene Amerike Drave, a zatim i druga drutva, a potom ideje i estetiku anarhizma nalazimo i u
antiglobalistikim protestima. Lino ispunjenje i emancipacija, narodni protesti i direktna akcija ne
sumnjiva obleja anarhizma, oigledno nalaze svoje mesto i u aktuelnoj drutvenoj i politikoj situaciji.
Anarhizam je danas otpor svim pokuajima da se uspostavi totalna organizacija, apsolutni pozitivitet,
apsolutna homogenost. Neurotina individualnost anarhizma ne moe se udruivati u zajednike poli
tike akcije, ali se sigurno moe dodavati drugim, etabliranim politikim orijentacijama. Argumentacija
2 Razliite religijske fundamentalizme, koji se takoe pozivaju na tradiciju, ne poistoveujemo sa klasinim konzervativizmom.

31

trkltrna strivanj

da e anarhizam u budunosti biti irelevantan jer ne moe da obezbedi masovnost, govori o nerazume
vanju drutvenih i politikih promena. Insistiranjem na individualizmu, participaciji, decentralizaciji i
jednakosti, anarhizam sebe kandiduje i za dvadeset i prvi vek.
Feminizam se, s druge strane, suoava sa specifinijim izazovima. Doivevi vrhunac tokom ezdesetih
i sedamdesetih godina dvadesetog veka, feminizam ulazi u fazu postfeminizma. Drugim reima, ostvarenje
kljunih ciljeva klasinog feminizma uticalo je na fragmentiranost i inkoherentnost kasnijih feministikih
stavova i akcija. Takoe, irenje oblasti i tema za koje se feministkinje interesuju, dodatno je, po nekim milje
njima, otupelo otricu feministike borbe. Ipak, pojava i jaanje fundamentalizma svakako govore o tome da
se borba za enska prava nije okonala i da i dalje postoje izazovi na koje bi trebalo reagovati.
Konano, ekologizam, kao najmlaa ideologija, zadrae svoju relevantnost i u dvadeset i prvom
veku. Pitanja zatite ivotne okoline bie relevantna i u buduim vremenima. Pritom, ogranieni uspesi
zelenih partija svakako ne odraavaju realni znaaj ekologizma u savremenom drutvu. Na delu je, za
pravo, paradoksalni efekat osnovne teze ekologizma postaju do te mere samorazumljive i utkane u
opti pogled na svet da je konkretnim organizacijama ve postalo teko da ovu ideologiju predstave
kao sopstveno, ekskluzivno stajalite. Meutim, priroda globalizacije, odnosno, globalni ekoloki pro
blemi zahtevae i u budunosti ekologistiko razmiljanje i akciju.
Dakle, kakav je konani bilans ove minimalne analize? Kako definisati ideoloke dimenzije savre
menosti? Liberalna demokratija je oigledno pobedila svoje najvee rivale, koji su iscrpeli sopstvene
potencijale. Trenutak ruenja Berlinskog zida, 9. novembra 1989. godine, oznaio je momenat ostvarenja
Fukujaminog sna o kraju istorije i konanoj pobedi individualistikog liberalizma nad komunizmom,
kao poslednjom verzijom kolektivizma. Poslednja prepreka je sruena, potraga je zavrena, ultraholi
vudski hepiend (iek 2011: 339) se dogodio. Ideja individualizma se pokazala monijom od razliitih
ideja kolektivizma. Kolektivistike ideologije, kao sistemi unapred selektovanog identiteta koji bi trebalo
da se dostigne pokazale su, paradoksalno, niske integrativne potencijale na dui rok, dok su liberal
no-demokratski sistemi omoguavali kontinuirano samotematizovanje, odnosno, kreiranje politikog
ambijenta kroz drutveno uenje i autokorigovanje. Drugim reima, injenica da su liberalna demokra
tija i liberalni kapitalizam stalno podsticali neprestanu promenu, da su se stalno samo(r)evolucionisali,
unapred je diskvalifikovala revolucionarne ideje sa suprotne strane. Tako je liberalna demokratija pre
stala da bude samo jedna od strana, ve se univerzalizovala, pretvorila u globalni kontekst. U takvom
kontekstu, ini se da danas, unutar uobiajenog ideolokog spektra, nije mogue uoiti ozbiljnu negaciju
liberalne demokratije, koja bi istovremeno stvarala novu afirmaciju, koja bi stvarala neto novo. Delo
vanje opozicionih politikih partija izgubilo je snagu potpune negacije i svelo se na ono to Danijel Bel
naziva konsenzusom, na uspostavljanje saglasnosti oko glavnih politikih pitanja. Stranaka politika
tako postaje samo mehanizam za korekciju vlasti. U tom smislu, doba klasinih ideologija i jeste dolo
do svoga kraja. Perspektive za budunost koje daju najvie nade, predvia Kejt Ne, ogledaju se u po
javi globalnog graanskog drutva (Ne 2006: 290).
Ali bilo bi naivno oekivati da su zavreni i ideoloki konflikti, jer drutveni bes nije nestao. Pored
izliva manje ili vie besmislenog nasilja i iste destrukcije u svetskim metropolama, ili antiglobalistikih protesta koji se (po sopstvenom priznanju) zavravaju samo na primarnom nivou osporavanja, bez
vizije sutinski alternativnog poretka, suoavamo se sa mnogo ozbiljnijim izazovima. Dvanaest godina
nakon ruenja Berlinskog zida, 11. septembra 2001. godine, u Njujorku su, u teroristikom napadu sru
ene Kule bliznakinje, oznaavajui sutinski kraj Klintonovih srenih devedesetih. Da to ni izdaleka
nije konani bilans, pokazuje atentat na deset novinara i dva policajca u redakciji pariskog satirinog
lista arli ebdo, 7. januara 2015. godine, zbog karikatura na kojima je prikazan lik proroka Muhameda.
Uz to, Al Kaida, Islamska drava, Boko Haram postali su definitivni sinonimi nihilistikog, brutalnog
nasilja, ubedljivo aktuelizujui svojevremeno Bodrijarovo upozorenje, kojeg bi trebalo da se podsetimo:
32

trkltrna strivanj

S napadom na Njujork i Svetski trgovinski centar imali smo posla sa apsolutnim dogaajem, majkom
dogaaja. itava igra istorije i moi je preokrenuta, ali i uslovi analize. Treba reagovati u pravi as (Bo
drijar 2007: 7). Ali, ta bi ta reakcija-u-pravi as, trebalo da znai? Na emu bi trebalo da poiva? Gde se
stvara taj novi prostor, ta nova dimenzija politikog, ta potpuna negacija?
Primeren odgovor je u prostoru religije. Islamski fundamentalizam je, trenutno, najozbiljniji tip
negacije i nadilaenja modernizacijskog univerzalizma. Ali i ostali fundamentalizmi3 su, u sutini, slini.
Uvek se radi o pretenziji na totalno vaenje partikularnog, na ukidanje razlike izmeu privatnog i jav
nog, uz pozivanje na boju volju. Radi se o dva sutinski razliita pogleda na drutvo. Razdvojenost du
hovnog i svetovnog autoriteta, to tako znaajno dostignue Zapada, u fundamentalistikom svetonazoru
ne postoji. Kroz istoriju Zapada, kae Hantington, prvo je Crkva, a onda su mnoge crkve postojale
odvojeno od drave. Bog i cezar [car], Crkva i drava, duhovni i svetovni autoritet, bili su preovlaujui
dualizam u zapadnoj kulturi. Samo su u hindu civilizaciji religija i politika bili posebno odvojeni. U isla
mu, Bog je cezar, u Kini i Japanu, cezar je Bog; u pravoslavlju, Bog je cezarov mlai partner. Odvajanje i
stalni sukobi izmeu Crkve i drave, koji simboliu zapadnu civilizaciju, nisu postojali ni u jednoj drugoj
civilizaciji (Hantington 1998: 76).
I kao to je ideologija svojevremeno preuzela strukturne elemente religije strast, posveenost,
rituale, ideju neizbenog,4 tako se sada fundamentalizam (islamski, pre svih) vraa u sekularizovani,
dezideologizovani i umnogome obesmiljeni svet politike preuzimajui, u mnogim aspektima, ulogu ne
kadanjih ideologija. U tom svom povratku, religijski fundamentalizam je nesumnjivo agresivan, kolek
tivistiki, totalitaran i iznad svega antiprosvetiteljski. I ne sukobljava se samo sa Zapadom. Prva linija
fronta je, u stvari, u muslimanski zemljama koje su na putu sekularne modernizacije. I to e, verovatno,
biti veliki sukob na poetku dvadeset i prvog veka.
Meutim, religiozni fundamentalizmi su samo vrh ledenog brega. Mnogo iru bazu predstavlja
obnova i oivljavanje religija na svetskom nivou. Uporedo sa globalizacijom odvija se proces globalne
revivalizacije religije (Hantington 1998: 105). Uprkos dvovekovnoj suspenziji, religije postaju sve pri
sutnije, konstantno pojaavajui svoje dejstvo u javnoj sferi. Sredinom sedamdesetih godina dvadesetog
veka, proces sekularizacije i modernizacije u mnogim nezapadnim drutvima dobio je drugaiji smer
umesto modernizacije tradicije, proces je preokrenut u smeru tradicionalizacije modernosti. Religija je,
takoe, svoju relevantnost potvrdila i u drutvima koja su se oslobaala od komunizma:
Ispunjavajui vakuum koji je ostavio kolaps ideologije, religijski revivalizmi zahvatili su ove
zemlje, od Albanije do Vijetnama. U Rusiji se dogodilo znaajno uskrsnue pravoslavlja. Go
dine 1994, 30% Rusa ispod 25 godina reklo je da je od ateizma prelo na veru u Boga. Broj
aktivnih crkava u oblasti Moskve narastao je od 50 (1988) na 250 (1993). Politike voe poele
su da potuju religiju, a Vlada da je podrava. [...] Istovremeno s revivalizmom pravoslavlja u
slovenskim republikama, islamski revivalizam zahvatio je centralnu Aziju. U njoj je 1989. po
stojalo 160 damija i jedna medresa (islamska bogoslovija); poetkom 1993. bilo je oko 10.000
damija i deset medresa (Hantington 1998: 106).
Ukoliko tradicionalna religija na odreenom podruju ne reaguje na novonastale potrebe, njeno
mesto e zauzeti druga religija. Tako je u Junoj Koreji, krajem osamdesetih godina, naglo porastao
broj hriana (uglavnom katolika i prezbiterijanaca). Zanimljive promene deavaju se i u Latinskoj Ame
3 Pod fundamentalizmom podrazumevamo [...] samovoljni politiki pokret koji, kao stalna suprotnost modernom procesu opteg otva
ranja u razmiljanju, delanju, nainu ivota i drutvu, treba da povrati apsolutnu sigurnost, vrsto uporite, pouzdanu zatitu i jasnu orijen
taciju putem iracionalne osude svih alternativa (Kincler 2002: 9).
4 Sajmon Krili podsea na stav Karla mita, iznet u njegovoj Politikoj teologiji, po kojem: Svi znaajni koncepti moderne teorije drave
predstavljaju u stvari sekularizovane teoloke koncepte (Critchley 2009: 273).

33

trkltrna strivanj

rici 1960. godine bilo je oko 7 miliona protestanata, a do 1990. godine taj broj je narastao na oko 50
miliona (Hantington 1998: 108).
Bez obzira na razliite oblike u kojima se manifestuje, nemogue je ne uoiti ovo globalno oivlja
vanje religije u poslednjoj etvrtini dvadesetog i poetkom dvadeset i prvog veka. Ukoliko izuzmemo
hibridni neoreligiozni fenomen Novog doba, karakteristian za zapadna drutva, i koji, svojom sofisti
ciranou, vie lii na ono Hegelovo fino tkanje duha, religijski revivalizam najburnije se manifestuje
u nezapadnim drutvima. Uzrok tome, najveim delom, lei u paradoksalnom efektu modernizacije,
kojem su izloena ova drutva. Procesi ubrzanog privrednog razvoja, iskorenjivanje, nagla urbanizaci
ja i razaranje tradicionalnih zajednica i odnosa stvorili su novo polje nesigurnosti u ovim drutvima.
Pripadnicima tih drutava postali su neophodni novi izvori identiteta i novi oblici moralnosti kako bi
mogli da se orijentiu u novim okolnostima. Ovu situaciju je, moda najsaetije, opisao Li Kvan Ju, bivi
viedecenijski (19591990) premijer Singapura:
Mi smo poljoprivredna drutva koja su se industrijalizovala tokom jedne ili dve generacije.
Ono to se na Zapadu dogodilo tokom 200 ili vie godina, ovde se dogaa tokom 50 ili manje
godina. Sve je zbijeno i stegnuto u tesan vremenski okvir, tako da su poremeaji i neispravnosti
neizbeni. Ako pogledate zemlje koje se brzo razvijaju Koreju, Tajland, Hongkong i Singa
pur videete jedan upadljiv fenomen: uspon religije [...]. Stari obiaji i religije oboavanje
predaka, amanizam vie ne zadovoljavaju u potpunosti. Postoji traganje za nekim viim
objanjenjima o ovekovoj svrsi, o tome zato smo ovde. Ono je povezano sa periodima velikog
stresa u drutvu (prema: Hantington 1998: 106).
Li Kvan Ju je u pravu u mnogim nezapadnim drutvima mase ljudi su prosto bile nepripremljene
za duboke promene koje im je donela modernizacija. Na to ukazuje i Slavoj iek: Zbog toga destruisa
ne mase, siromane i liene svega, smetene u neproletarizovanom urbanom okruju, sainjavaju jedan
od glavnih horizonata politike budunosti. Ove mase su, stoga, veoma vaan faktor u fenomenu globa
lizacije (iek 2011: 345). A na njihova pitanja o identitetu, pripadnosti, potrebi za sigurnou i izve
snou, najbri odgovor, za sada, dale su religije. Ne samo kao odreeni skup verovanja, ve kao oblik
drutevnog poretka, discipline, uzajamne pomoi i solidarnosti. Socijalni aspekti religijskog delovanja
ukljuuju mnoge aspekte socijalnog ivota koje nedovoljno jake dravne strukture ne mogu da ispune:
pruanje zdravstvenih usluga, briga o deci, obrazovanje, briga o starima, pomo u sluaju prirodnih ili
ekonomskih katastrofa. U ovim sluajevima, religije nisu, kako je to primetio Reis Debre, opijum na
roda, nego vitamin slabih (prema: Hantington 1998: 110). Religije, u ovim drutvima, dejstvuju a priori,
kao sintetizujua mo koja unapred obeava oseaj sigurnosti i zatienosti.
Meutim, religije nisu socijalne ustanove. Kao to smo ve pomenuli, svaka religija, u sutini, ima
pretenziju na totalitet, na sveukupnost individualnog i drutvenog ivota, na jedinstvo privatne i javne
sfere. Dakle, na jedinstvo onoga to je na Zapadu davno razdvojeno, pre svega, kroz zakone o razdva
janju drave i crkve. I tako dolazimo do sredita problema. Stari antagonizam se ponovo pojavljuje.
Individuum, kao centralna kategorija moderne (pa samim tim i modernizacije), ovde se sukobljava sa
tradicionalnim, konfesionalnim kolektivizmom zajednica, koje tu kategoriju ne (pre)poznaju.
Pritom, sukob nije frontalan, ne postoje jasne granice razdvajanja. Konflikti se javljaju u nezapad
nim dravama koje imaju moderne, sekularne ustave i politika ureenja, ali i u dravama Zapada u
kojima ive brojne imigrantske zajednice. Ovaj antagonizam dramatino iskuava same temelje liberalne
demokratije. Tipini izazovi su sluajevi vezani za noenje hidaba i burki u kolama i drugim javnim
ustanovama. S jedne strane, radi se o neotuivom individualnom pravu na sopstveni dress code, a s druge
strane, to pravo je u suprotnosti sa zakonima koji poivaju na zapadnjakom razumevanju religije (pa
samim tim hidaba ili burki kao religioznih obeleja) kao privatne sfere, odvojene od drave. Ili sluajevi
34

trkltrna strivanj

vezani za pravo na slobodu misli i izraavanja, i shvatanja o nedodirljivosti religioznih svetinja. Ishodi
ovakvih situacija su, u svakom sluaju, frustrirajui suspenzija ispoljavanja sopstvenog identiteta ne
minovno raa oseaj iskljuenosti, marginalizovanja, nepravde i besa. Radi se, dakle, o dubokim civili
zacijskim razlikama koje su, zahvaljujui mehanizmu globalizacijskih procesa, dole u istu ravan. A to je
plodno tle i za politiku konfrontaciju.
Tako je religijski revivalizam stvorio drugi pol u ideolokim dimenzijama globalizacije. S jedne
strane je, dakle, globalizam (liberalizam, modernizacija i kosmopolitizam), a s druge strane fundamen
talizam (najagresivniji je svakako islamski). Re je o dva suprotna razumevanja sveta: globalizmu, da pa
rafraziramo Lenjina, kao najviem stadijumu prosvetiteljstva u politici, i religijskom fundamentalizmu,
kao potpunoj negaciji sveukupnog prosvetiteljskog naslea. Iako na suprotnoj strani globalizacijskog
ideolokog spektra, globalizam zapravo hrani fundamentalizam, postajui uslov njegovih mogunosti
otvorenost zapadnih drutava za imigrante iz muslimanskih zemalja i razvoj i dostupnost komunika
cionih tehnologija omoguavaju dubinsko delovanje fundamentalistikih ekstremista. Pored toga, svaka
demokratizacija reima u muslimanskim dravama na vlast dovodi islamske fundamentaliste, ili grupa
cije koje su im ideoloki bliske.
U svakom sluaju, crpei energiju religijskog revivalizma i apsorbujui (selektivno) neke elemente
prolih totalitarnih ideologija, islamski fundamentalizam se i na poetku dvadeset prvog veka prezentuje
kao najsnanija taka ideolokog (ali i militantnog) sukobljavanja sa globalizmom. Izmeu ta dva najuda
ljenija pola globalizacijske ideoloke scene, malo ko ima snage za ideoloko mapiranje prostora u okviru
kojeg bi mogla da se pokrene/dogodi neka druga, radikalna politika promena. U tom meuprostoru,
politiki ciljevi se uglavnom shvataju kao pragmatini kompromisi, koordinacija interesa i koegzistencija
razliitih naina ivota. Sve u svemu nedovoljno da bi se konkurisalo ostraenoj estini fundamentalista.
Zato je neophodno obratiti panju na drugu stranu globalizacije, na nalije tog procesa, u kojem
mnogi ne ostvaruju sopstvenu supstancijalnu aktuelizaciju. Oni postaju ono iracionalno u, inae, ra
cionalnom globalnom poretku. A ovaj iracionalni momenat globalnog totaliteta postaje izvorite dru
tvenog besa, koji trai sopstveno smisaono kanalisanje. Zbog toga ne treba da udi to se religije, kao
proizvoai metafizikog ali i socijalnog smisla, vraaju na upranjeno mesto propalih kolektivistikih
ideologija. Religija ponovo zadobija nesumnjivu privlanost za pripadnike onih drutava koja su prola
nedovoljno uspenu modernizaciju. Religija, u svojoj fundamentalistikoj verziji, pojavljuje se kao snaga
koja uspeva da integrie antimodernistike impulse nastale u strukturi/kulturi tih drutava i artikulie
ih u ide(ologi)ju apsolutne zajednice, kao totalne negacije ide(ologi)je moderne politike. Zbog toga e
se linija ideolokog diferenciranja u sledeoj istorijskoj etapi, najverovatnije, formirati izmeu indivi
dualizma liberalno-demokratskog modela i, nesumnjivo narastajueg, religioznog fundamentalistikog
kolektivizma. U svakom sluaju, konani odgovor na (ideoloko) pitanje Na ijoj je strani logika istorije?
bie jo neko vreme odloen...
Literatura:
1.
2.
3.
4.
5.
6.

Bell, Daniel (1960), The End of Ideology, Collier Books, New York.
Bobio, Norberto (1995), Liberalizam i demokratija, Beograd: Zavod za udbenike i nastavna sredstva.
Bodrijar, an (2007), Duh terorizma, Beograd: Arhipelag.
Critchley, Simon (2009), Mystical Anarchism, u Critical Horizons: A Journal of Pholosophy and Social Theory 10(2),
August 2009, 272306.
Fukujama, Frensis (1997), Kraj istorije i poslednji ovek, Podgorica: CID.
Hantington, Semjuel (1998), Sukob civilizacija, Podgorica: CID.
---- (2004), Trei talas, Beograd: Stubovi kulture.

35

trkltrna strivanj

7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.

Hejvud, Endru (2005), Politike ideologije, Beograd: Zavod za udbenike i nastavna sredstva.
Kincler, Klaus (2002), Verski fundamentalizam, Clio, Beograd.
Liotar, an-Fransoa (1988), Postmoderno stanje, Bratstvo-jedinstvo, Novi Sad.
Luhman, Niklas (1997), Globalization of World Society: How to conceive of modern society, International Review of
Sociology, March, 1997, Vol. 7 Issue 1, p. 67, UK.
Ne, Kejt (2006), Savremena politika sociologija, Slubeni glasnik, Beograd.
Orlovi, Slavia (2010), Politikoloki ogledi, Beograd: Slubeni glasnik.
Peujli, Miroslav (2002), Globalizacija dva lika sveta, Beograd: Gutenbergova galaksija.
Poper, Karl (1992), Otvoreno drutvo i njegovi neprijatelji I i II, Beograd: BIGZ.
Volerstin, Imanuel (2004), Opadanje amerike moi, Podgorica: CID.
iek, Slavoj (2011), U odbranu izgubljenih stvari, Novi Sad: Akademska knjiga.

Ideologies in a De-Ideologized World: A Potential Report

Abstract: The aim of this paper is to analyze the ideological map of the globalized world. The fact that
most of the 19th and 20th century classical ideologies have lost their explicit relevancy, and that certain
authors have announced the end of ideologies, the end of history or the end of metanarratives, does
not absolve us from our duty to analyze the new forms of collective political activity. Our main thesis is
that globalization namely the dominant liberal democracy paradoxically becomes a precondition for
Islamic fundamentalism as the most extreme form of religious revivalism. Religion, or more precisely
its fundamentalist version, emerges as a power capable of integrating the anti-modernist impulses
created in the structure/culture of Non-Western societies, and articulating them into an idea/ideology
of an absolute community, as a complete negation of the idea/ideology of modern politics. Therefore
the line of ideological differentiation in the next historical stage will most probably emerge between
the individualism of the model of liberal democracy on one side, and the indisputably rising religious
fundamentalist collectivism on the other.
Key words: ideology, liberal democracy, individualism, religion, Islamic fundamentalism, collectivism.

milorad.djuric@vojvodina.gov.rs

36

trkltrna strivanj
UDC 316.662:28-055.2(497.1)"1929/1992"

Redep krijelj

Dravni univerzitet Novi Pazar

Srbija

Kulturna emancipacija muslimanke

u Kraljevini i socijalistikoj
Jugoslaviji (19291992)
SAETAK: Studija govori o jugoslovenskoj muslimanki, njenoj poziciji i postepenoj emancipaciji u mo
narhistiko-socijalistikoj zajednici. Noena stegama sopstvenog islamsko-muslimanskog identiteta,
ona uspeva da izgradi postor za svoje sve potpunije ukljuivanje u poslovno-politiki instrumentarijum
jugoslovenske zajednice. Ta borba je imala za cilj stvaranje potrebnog ambijenta za odupiranje tradi
cionalnom obrazcu egzistiranja, kao vidu kulturnog nasilja koje je institucijaliziralo vjerozakonom
dozvoljenu muku dominaciju u muslimanskoj porodici. Rad govori o toku njene drutvene emancipa
cije i pobjedi razuma nad predrasudama, kao i njenom grevitom oponiranju podjelama, netoleranciji
i neravnopravnosti.
Put njene postepene emancipacije iz patrijarhalnih okvira do uloge glave porodice, majke, supruge i
vaspitaice govori o uroenom liderstvu ene u porodici, koje se temelji na dekodiranju njene meta
fizike superiornosti i tradicijske inferiornosti. Islamski modernizam u XX vijeku, kao temat i narativ,
ima zapaenu ulogu u emancipaciji jugoslovenske muslimanke. Propitivanje njene uloge u XX vijeku
nosi tragove viedecenijske borbe za autonomiju miljenja, delovanja i kulture odevanja, koja e je oslo
boditi okova zara i ferede i omoguiti nesmetanu participaciju u pluralnom jugo-evropskom drutvu.
KLJUNE RIJEI: Kraljevina Jugoslavija, SFR Jugoslavija, muslimanka, zar i fereda, patrijarhalna
zajednica, islamska komponenta ivljenja.

1. UVOD
Poetak XX stoljea donio je niz reformskih promjena, ukidanja izvjesnih sloboda i odreenih
ogranienja u nainu odijevanja muslimanske ene. Pod utjecajem zapadnih sekularnih vrijednosti ta
las emancipacije zahvatio je Egipat, i bio nastavljen reformama tvorca moderne turske drave Kemala
Ataturka, kojima su izjednaena prava ena i mukaraca omoguavanjem participacije ena u javnom i
politikom ivotu. Talas ovih reformi ima snanu refleksiju na oblast Rumelije (Balkana), gdje su zar i
fereda u ovom perifernom oku Evrope postali obavezujui modni detalji muslimanki jo od rano
pubertetskog uzrasta. Ovakav odnos ondanje muslimanske zajednice usporavao je socijalnu mobilnost
muslimanske ene, dovodei je u podreen drutveni status, koji je usporavao njen obrazovni i intelek
tualni napredak, zbog ega je ona bila iskljuena iz praktino svih javnih poslova, a njen jedini dozvolje
ni angaman bio je briga o porodici i raanje djece.
41

trkltrna strivanj

Ataturkove reforme odjeknule su pozitivno, ali se, osim u Albaniji, koja je 1937. zabranila islamsko
pokrivanje ena, nisu prenijele na brojnu muslimansku populaciju u Kraljevini Jugoslaviji, odnosno u
Bosni, Sandaku, na Kosovu i u Makedoniji. Reim Kraljevine Jugoslavije ovom pitanju nije posveivao
dovoljno prostora. Na nezadovoljavajui status muslimanke ukazivao je i ondanji reis Demaludin ef.
auevi, kao i rukovodstvo Jugoslovenske muslimanske organizacije (JMO). Simbolian efekat javnog
mnjenja nije bitnije poboljao nezavidan drutveni poloaj muslimanske ene. Tek nakon Drugog svjet
skog rata, jugoslovenske narodne vlasti programom socijalne pravde i nacionalne ravnopravnosti
uspjevaju da uspostave naela o jednakosti i ravnopravnosti ena.
Izglasavanjem i sukcesivnim sprovoenjem Zakona o zabrani zara i ferede, od 1. januara 1951.
godine dolazi do znaajnih promjena u ivotu muslimanske ene. Uprkos negovanju odreenih retro
gradnih i dekadentnih muslimanskih struktura, Zakon e omoguiti puno uee i bre uzdizanje mu
slimanke u jugoslovenskom komunistikom drutvu, njenu prosvijeenost i napredak. Meutim, Zakon
su mnoge muslimanske porodice doivjele kao novi oblik torture i pritisaka, to je u pojedninim okol
nostima izazvalo neskriveno nezadovoljstvo i irok talas iseljavanja muslimana u Tursku (19501970).
2. JUGOSLAVIJA IZMEU KAPITALIZMA I SOCIJALIZMA (19181945)
Period od stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (od 1929. Kraljevine Jugoslavije) do stvara
nja nove Federativne Narodne Republike Jugoslavije (FNR Jugoslavija) bio je izuzetno teak za cjelokup
nu muslimansku populaciju. Surove godine socijalistike revolucije (19411945), koja je propagirala
historijski preokret i duhovno buenje, uz preivljene ratne strahote, za muslimane zapoinju komuni
stikom idelogijom koja je zagovarala ateizam, a muslimane predstavljala kao zaostalu vjersku skupinu.
Opi je utisak da su muslimani vie eznuli za slobodom nego za toplinom osnovne ideje socijalizma
i ivota u jugoslovenskoj federalnoj zajednici.
Sutinske drutvene reforme koje su zadesile Ataturkovu Tursku,1 snano su odjeknule meu mu
slimanima u Kraljevini Jugoslaviji. Otklanjanje tragova dekadencije, naslijeenih iz prolosti, nije napre
dovalo onim intenzitetom kakav je bio zabiljeen u Turskoj, poev od 1925. godine, naroito u obrazova
nju i odijevanju. eir, kaket, odijela sa kravatom i latinino pismo, koji su kao modni i edukativni detalj
prihvatani u Turskoj, nailaze na privremen otpor meu jugoslovenskim muslimanima, kod kojih su se
zadrali fes, kee (ulah), alma i akire. Tamonje ukidanje zara i ferede nije oduevilo muslimanke u
Kraljevini Jugoslaviji (19291945), koje su zadrale tradicionalnu kulturu odijevanja (alvare, mahrama)
podreenu islamskim propisima.
Godine nakon Drugog svjetskog rata nove jugoslovenske vlasti koriste za pripremu niza reform
skih zakona. Narod FNR Jugoslavije, predvoen Komunistikom partijom Jugoslavije (KPJ), naao se pred
ogromnim izazovima, jer se preduzeti planovi kolektivizacije po ugledu na ruski komunizam nisu pokazali
uspjenim. Jugoslavija je trpjela ogromne potekoe u komunistikom bloku, kome je od poetka pripadala.
Titovo ne Staljinu i Informbirou (1848) dalo je novu energiju jugoslovenskim komunistima, koji su otpoe
li ienje Partije od proruskih elemenata staljinista, ija je karijera okonana slanjem na dugogodinje
zatvorske kazne na Goli otok.2 Narod FNR Jugoslavije je pomenuta dogaanja, putem radio-prijemnika,
paljivo pratio i preutno odobravao. Izlazak Jugoslavije iz prostaljinovskog komunistikog bloka prihvaen
je sa olakanjem, ali i nevjericom za sudbinu drave, njenu dalju bezbjednost i ekonomski napredak.
Uvoenje sistema samoupravljanja u fabrikama i preduzeima (1950) trebalo je da donese efika
snost drave, pojaanu sigurnost i slobode stanovnitva. Jaanje vlasti, vojnog potencijala i prebacivanje
oslonca na ire graanske slojeve seljake, zanatlije i privatnike, podrazumijevalo je masovnije uklju
1 D. Hakov, Istorija savremene Turske, Bal-Tam, Prizren 2011, 9099.
2 . , , . 4., , 2011.

42

trkltrna strivanj

ivanje ena i enske radne snage. Muslimanska zajednica u poslijeratnoj Jugoslaviji nije imala pravo
da osniva svoje institucije, i to je imalo veoma teke posljedice po ouvanje njenog identiteta. Poev od
1946. godine, ukinuti su erijatsko pravo i postojee muslimanske institucije, zatvoreni mektebi, vjerske
pouke u damijama, djelatnost humanitarnih organizacija Gajret, Merhamet, Narodna uzdanica,
ukinuta su kulturna drutva, novinski listovi i asopisi (Behar) i izdavake kue, El hidaje udruenje
islamske uleme. Godine 1952. zabranjeno je djelovanje tekija i dervikih redova. Odvojena hrana u voj
sci, zatvorima, kolskim internatima, fabrikama i na radnim akcijama nije bila doputena. Meu mjera
ma zabrane je i osporavanje prava muslimanskim lanovima KP Jugoslavije na suneenje (obrezivanje)
svoje djece. Pod strogu kontrolu stavljen je rad Islamske vjerske zajednice, obnovljene 1947. godine, koja
e tek 1964. godine stei pravo na islamske udbenike. Mnogi islamski objekti i damije koji su preivjeli
ratne strahote pretvarani su u skladita (Bitolj, Ohrid, Koani, Radovi, Prilep, Pritina, Prizren, Gnji
lane, Novi Pazar, Sjenica, Bijelo Polje, Sarajevo, Tuzla). Ono to je ostalo od nekoliko stotina u ratu
poruenih damija i drugih objekata, zatvoreno je ili uklonjeno kao dekadentno naslijee feudalizma.3
Kao po nekakvom nesuenom pravilu, jugoslovenske vlasti nisu pokazivale naroitu brigu oko sre
ivanja infrastrukture (puteva, fabrika, visokih kola, naunih instituta, fakulteta) na prostoru naselje
nom muslimanima. To se odrazilo na privrednu stagnaciju nekih gradova u Makedoniji, na Kosovu i
Sandaku. Nakon ukidanja osmanlijskih kola i medresa, tijekom XX vijeka, otvarane su nove kole u
kojima je nastavno i pomono osoblje bilo preteno nemuslimansko. kole je zbog ogranienja graan
skih sloboda pohaao mali broj muslimanske enske djece, ije je odijevanje strogo kontrolisano.4
Muslimanima u novoj Jugoslaviji pripisivala se nelojalnost vlastima, nedovoljna revolucionarnost
i oslonac na reakcionarne snage, zbog ega su im indirektno pripremane sankcije od strane vladajuih
struktura. Poslijeratni pokret Mladi muslimani, koji je ilegalno djelovao do 1949. i nastojao da odbrani
prava pripadnika islama, krvavo je uguen.5 Neki hroniari poslijeratnih jugoslovenskih godina piu o
antimuslimanskim akcijama skupljanja oruja, dok se o pojednim dogaajima utjelo jer su bili prilino
nejasni.6 Osim indoktriniranih i vlastima lojalnih kadrova, mnogi muslimanski intelektualci, trgovci i
zanatlije, nisu dobijali adekvatno mjesto u strukturama vlasti. To e ubrzati raslojavanje muslimanske
zajednice u Jugoslaviji i masovni egzodus u Republiku Tursku.
3. POSLIJERATNI OBIAJI JUGOSLOVENSKIH MUSLIMANKI
Na ene, glavni oslonac muslimanske porodice, poslije rata je pao ogroman teret i velika odgo
vornost. Damije su bile prilino udaljenje od kue, pa se u njih rijetko odlazilo, to su majke koristile
da svoju djecu same poduavaju. Kuni poslovi nisu doputali ee odlaske u damiju, iako je jo od
prvih godina nakon rata ona jedina davala ope obrazovanje muslimanske djece. U Makedniji, na Ko
sovu i Sandaku odrasla enska djeca i ene su rjee odlazile u damiju. Uz odsustvo svetovnih kola,
ramazanske molitve (teravih namaz) i mevludi su bili jedini nain da ene stiu znanja o enskim
temama, odgoju djece, odnosima u porodici i nainu odjevanja. U mjestima bez damija klanjalo se
u kuama, a na dumu odlazilo u oblinje gradove i varoi. Svoju ensku djecu roditelji su rijetko vo
dili. Mektebi i vjerske kole su poslije rata bili zatvarani, a slino je bilo i sa drugim vjerama u novoj
jugoslovenskoj dravi.
Nova uenja o dijalektikom materijalizmu i komunistikom shvatanju nauke teko su prihvatana.
aci i profesori nisu smjeli biti vjernici. Brojni su sluajevi zabrane posta i prisilnog pojenja (iftariva
3 R. Crnianin, Tijesna arija, Damad 1992, 145.
4 Tijekom proslave Bajrama u Novom Pazaru, uitelj pravoslavac je desetogodinju kerku uglednog trgovca, obuenu u sveanu bajramsku ha
ljinu, kaznio stajanjem u kolskom dvoritu po kii. To je razoaranog roditelja natjeralo da se sa porodicom nakon 1950. godine iseli u Tursku.
5 S. Trhulj, Mladi muslimani, Globus, Zagreb 1992, 1315.
6 S. Bandovi, Kameni svjedok, Damad, Novi Pazar 1999, 123125.

43

trkltrna strivanj

nje) enske djece na asovima. Mnogi muslimani djeci su davali imena turskih sultana (Osman, Meh
med, Sulejman, Murat, Ahmed, Orhan) i poslanika (Adem, Ibrahim, Ismail, Jonuz, Hasan, Husein), koja
su nailazila na lou percepciju meu komunistima i nemuslimanima. Stanovnitvo (naroito albansko)
postepeno je pribjeglo novim modernijim imenima (Jeton, Veton, Adrijan, Afrodita, Faton...). Umje
sto tradicionalnog babo (otac), mnogi muslimani-komunisti prihvatali su netradicionalni naziv tata,
a za majku mama. Udate muslimanke rodbina i mahala oslovljava muevljevim imenom: Avdaginica,
Hafizaginica, Jusufbegovica, Murataginica i slino. Komunistiko drutvo je umjesto oslovljavanja sa
gospodin, gospoa i gospoica uvelo sovjetsku terminologiju drug i drugarica. Dolo je i do promjene
naina pozdravljanja. U Sandaku su tradicionalni pozdravi: Sabahajrula, Akamhajrula, Ejvala, Ejsa
hadile, Hoeldun, Hobulduk, Merhaba i slino, zamijenjeni sa Dobro jutro, Dobar dan, Dobro vee,
Dovienja, Zdravo.7 U tome su prednjaili muslimani-komunisti koji su posmrtne ostatke lanova svoje
porodice sahranjivali suprotno islamskim obiajima, to je za patrijarhalne porodice bilo neprihvatljivo.
Muslimanke se nisu mirile sa ateizmom svojih mueva pa su od lokalnih hoda zahtijevale da kriom
po islamskim obiajima obave sahranu (denazu) i propratne vjerske rituale (mevlud, jasin i ostalo).
Regulisanjem rada islamskih institucija stanje se znatno poboljalo, pa je ritualno kupanje i ukopavanje
umrlih obavljano po predvienim obiajima.8
Mnogi muslimani-komunisti postali su ateisti odbacivi vjeru, i nisu sunetili svoju djecu. U cilju
izbjegavanja neprijatnosti i konflikata na poslu, mnogi su povodom obrezivanja svoje djece ili prazni
ka Ramazana uzimali godinji odmor. Roditelji turske, albanske, bonjake i drugih nacionalnosti su iz
vjerskih i porodinih razloga, zbog niza nepredvienih neprijatnosti i straha od gubljenja vjerskog iden
titeta, svojoj enskoj djeci uskraivali dalje obrazovanje. Obiaj sakrivanja enske djece od oiju muka
raca odrao se do dananjih dana (Makedonija). U srednjim kolama i na fakultetima bilo je vrlo malo
muslimanske djece. Svadbeni obiaji su do kraja 70-ih godina XX vijeka, a ponegdje i kasnije, obavljani
bez mijeanja enskih i mukih gostiju, a vjersko (erijatsko) sklapanje brakova rijetko obavljano. Vlasti
su u mnogim sluajevima naruavale elementarna prava muslimana. Promjena ili karikiranje imena i
prezimena uz izbacivanje slova h veoma su vidljivi.9 Velike promjene su trpjela i enska imena: Habiba,
Havua, Hana, Bahrija, Fahrija su u matie knjige upisivane kao Abiba, Avua, Ana, Barija, Farija i slino.
Novi dravni poredak je uslovio osjetne promjene u socijalistikoj zajednici, koje su rezultirale velikim
brojem mjeovitih brakova, u emu su prednjaili muslimani. Statistike pokazuju da e ovakvo stanje imati
posljedice na sveukupni poloaj i raslojavanje muslimana u novoj Jugoslaviji. Konzervativizam jednog di
jela muslimanske uleme i plemstva postao je indirektna konica za napredak, razumijevanje i prihvatanje
potrebnih promjena koje je iziskivao postojei historijski trenutak. Uslijed socijalne zaostalosti i siromatva,
problem muslimanske zajednice je oteavala sveukupna dekadencija koja nije ila u korak sa reformatorskim
stopama. U mnogim sredinama je uvoenje svetovnog obrazovanja shvatano kao atak na vjeru i vjerska pra
va, a naroito proirena patoloka la o uspostavljenom dogovoru velikih sila za povratak Turske. Jedan od
hendikepa bila je nedovoljna iskorienost postojeih institucija obrazovanja, to je rezultiralo ogromnim
raskorakom i obrazovnom dekadencijom muslimana u odnosu na ostale nacionalne strukture jugosloven
skog drutva. Tome u korist najbolje svjedoi teza: Ako klasna svijest trai od svojih privrenika da joj se
predaju i da je ne kritikuju, trezvena humanistika svijest zahtijeva da je njeni nosioci kritikuju iz odanosti.10
7 M. Hadiehovi, Muslimanka u Titovoj Jugoslaviji, Sarajevo 2013, 130.
8 Isto, 131.
9 Tako su imena Mehmed, Ahmed, Hasan, Mahmud, Hasim, Rahman, Muharem, postala Memed, Amed, Asan, Mamud, Raman, Muarem,
a prezimena Hoda, Ahmet, Rahmani, Hasipi, Hadi, Hadrovi, Hadiabdi, Hadajli i slino preimenovana u Oda, Amet, Ramani,
Asipi, Adi, Adrovi, Adiabdi, Adajli. Mnogim muslimanima u Makedoniji i na Kosovu je uz postojea prezimena dodavan sufiks:
-evski, -ov (Sali + evski; Jonuz + ov i dr.) ili -vi/-i (Murseli Murselovi; Bitii Biti, Murii Muri i sl.).
10 R. Muminovi, Ethos i ljudsko bivstvovanje, Tuzla 1997, 1415.

44

trkltrna strivanj

4. ZABRANA ZARA I FEREDE11

Izraavajui elje narodnih masa, radnih kolektiva i masovnih organizacija, a u cilju da se ot
kloni vjekovna oznaka potinjenosti i zaostalosti ene muslimanke, da se olaka eni muslimanki
puno koritenje prava izvojevanih u Narodno-oslobodilakoj borbi i socijalistikoj izgradnji ze
mlje i da joj se obezbjedi puna ravnopravnost i ire uee u drutvenom, kulturnom i privrednom
ivotu zemlje, zabranjuje se noenje zara i ferede i svako pokrivanje lica ene.
(l. 1. Zakona o zabrani zara i ferede)12
Vrlo brzo e se pokazati da varljivi sjaj novog drutvenog poretka postaje teak izazov za jugoslo
venske muslimane (Bonjaci, Albanci, Turci, Goranci, Torbei, Romi i ostali). Dugoronije definiranje
njihovog mjesta i uloge, kao i njihova integracija u novoj dravi, spreavana je razliitim akcijama vlasti,
koje su za njih ostavljale sve manje mjesta u buduim strukturama drutva. Poslije rata, u komunistikim istkama (19441948) i stampedu partizanske vojske po selima i gradovima, dolo je do masovnog
stradanja velikog broja uglednih muslimana, uleme. Komunisti su hapsili i u svojim kazamatima i gubi
litima muili i ubili vei broj muslimana, Turaka i Albanaca.13 Posebnu perfidnost i okrutnost iskazivali
su prema enskim lanovima nevino optuenih i uhapenih muslimana, koristei se razliitim ucjenama
i provokacijama njihovih supruga i odraslih keri.14
Nemogunost ozbiljnijeg ukljuivanja heterogenog muslimanskog stanovnitva u institucije jugo
slovenskog sistema stvorilo je sumnju i nepovjerenje u nove vlasti, to e usporiti proces sveukupne
nacionalne i kulturne afirmacije Albanaca, Turaka, Bonjaka, Goranaca, Roma, Torbea i ostalih. Mo
gunost da se mirnim evolutivnim putem nacionalno opredijele15 usporila je proces nacionalnog izja
njavanja muslimanske zajednice Bonjaka koji su se izjanjavali kao neopredijeljeni ili muslimani
sa malim m i zadugo imali tretman vjerske grupe, ije su stanovnitvo veinski narodi kroz itavo XX
stoljee imenovali kao Srbe, Crnogorce ili Hrvate muslimanske vjere.16 itav teret reorganizacije mu
slimana u novoj dravi pao je na Islamsku vjersku zajednicu, koja je kraj rata i osloboenje doekala u
tekoj materijalnoj oskudici. Zbog otimanja vakufske imovine, koja je predstavljala materijalnu osnovu
muslimanske zajednice, kao i militantne ateistike propagande17 i besperspektivnosti, mnogo je ima
ma i vjerouitelja napustilo slubu.
Obnovom predratnog ustrojstva Islamske vjerske zajednice i formiranjem vakufskih odbora u repu
blikama (Bosna i Hercegovina, Srbija, Makedonija i Crna Gora) i autonomnim pokrajinama (Kosovo)
izabrano je 27. 3. 1947. godine Vrhovno islamsko starjeinstvo sa reis-ul-ulemom na elu, kao i Vrhovni
vakufski odbor, koji je imao teak zadatak oko organiziranja i ouvanja vjerskog ivota, zatite i obnove
11 Zar se meu jugoslovenskim muslimankama, uz djelimine razlike, satojao od neke vrste due, komotnije suknje (crne ili teget boje) ili
dimija, kojima se dodaje komad istovjetnog platna, koje se poput ala prebacuje preko glave da bi pokrivao gornji dio tijela. Na glavi se no
sila crna koprena veo ili pea, koja je prekrivala lice. Mogla se staviti na glavu da bi lice bilo otkriveno. (Prema: M. Serdarevi, A. Omani,
Bonjaka kultura ponaanja, Svjetlost, Sarajevo 2000, 171)
Fereda je bila zastupljenija na Kosovu i u Makedoniji, a rjee meu Bonjakinjama u Sandaku i Bosni. Sa mjestiminim razlikama rije je
o irem kaputu, mantilu irokih rukava i veom jakom oko vrata. U zavisnosti od pripadnosti staleu, mnoge su imale due jake ukraene
vezom i gajtanima (begovske ene), do onih kraih sa tri bijela pokrivaa (srednji graanski sloj) za elo (ember), lice (jamak) i glavu do
pola lea (dueme). (Prema: Z. uli, Narodne nonje u BiH, Zemaljski muzej, Sarajevo 1963)
Muslimanke iz Makedonije i sa Kosova su nakon uvoenja zakona, 1951, nosile dugaki mantil sive boje, a muslimanke u Sandaku tzv.
arav dugu suknju (teget, rjee crnu) do peta, sa irokim namazbezom (mahramom) na glavi i leima.
12 R. Muminovi, Ethos i ljudsko bivstvovanje, Tuzla 1997, 1415.
13 R. krijelj, Hronika o pazarskim ehidima, u: Omer Turkovi, Pazarski ehidi, Novi Pazar 2008.
14 Slubeni list NR BIH, br. 33, Sarajevo, 29. 09. 1950.
15 M. Imamovi, Historija Bonjaka, BZK Preporod, Sarajevo 1998, 562.
16 M. Filipovi, Bonjaka politika. Politiki razvoj u Bosni u 19. i 20. stoljeu, Sarajevo 1996.
17 M. Imamovi, Historija Bonjaka, 562.

45

trkltrna strivanj

islamske kulturne batine muslimana.18 Iste godine je u Makedonji ustanovljen Ulema medlis, Vakufski
odbor, Saborski odbor, Vakufska direkcija i oko 130 imama matiara, od kojih veina nije dobijala ni
kakvu novanu ili materijalnu nadoknadu za svoj rad. Do tada nije bila formirana nijedna vjerska kola.
Utvreno je da u Skoplju, koje je svojevremeno imalo muslimansku veinu, postojala samo po jedna
kola na albanskom i turskom jeziku.19 Vanadalizam u pogledu devastiranja islamske kulturne batine je
bio oigledan.20 Mnoge damije, mesdidi i manji vjerski objekti porueni su zbog dotrajalosti, a neki
iskorieni za skladitenje hrane. Od ukupno 11 damija u Pei (Kosovo), devet je pretvoreno u hambare
za smjetaj ita, a zatvorena je medresa, zbog ega je veliki broj muderisa i imama ostao bez posla. Slino
je bilo u Prizrenu, Pritini, Gnjilanu, Vuitrnu, Mitrovici i drugim mjestima.
Nakon akcija konfiskacije vakufske imovine i zemljinih posjeda, i imovine muslimanskog plem
stva (aga i begova), pod lupu su izloeni poloaj i javno odijevanje muslimanske ene. Socijalistiko
ustrojstvo nove drave preduzimalo je izvjesne mjere po pitanju formalno-pravne ravnopravnosti ene
i izjednaavanja polova na nivou zakonske regulative. To je postignuto Ustavom 1946. i nizom zakona
izglasanih u prvim godinama poslije osloboenja, pri emu je [...] sa stanovita porodice i odnosa u njoj
izuzetnu vanost imao Osnovni zakon o braku [...], kojim je ena izjednaena sa mukarcem.21
Pismenijim muslimankama nuen je angaman u Antifaistikom frontu ena (AF), koji su mno
ge odbijale iz razliitih porodinih i vjerskih razloga. Supruge partizanskih boraca, komunista i visokih
slubenika odjeu su zamijenile odmah poslije zavretka rata, tako da su na udaru bile izloene domai
ce, seoske, radnice i ene sitnih zanatlija muslimana, kao i ostale pobone ene.22 Kampanja je zapoinja
la od uglednijih i pismenih muslimanki. Savremenik tih zbivanja, Igbala, pria svoju ispovijest:
Onog dana kada je dola naredba da se skine pea, vie bih voljela da su me strijeljali nego to su mi
je skinuli. Moj brat je bio odbornik u to vrijeme. I prvo smo morale mi iz njegove rodbine da skinemo. Naj
prije je odveo majku, pa onda mene. Moja majka je tog dana, kad je izala bez pee, od muke povraala...
Toliko joj je bilo teko. Okrenula se mom bratu i rekla: Omere, sinko, ovo e ti na taj svijet biti tee no sva
brda i doline to me natera, te digo feredu. Dali su nam neke bonove te smo uzeli cipele i basmu da za to
skrojimo tumajlije. Tog dana sve smo plakale.23
Teret ovog Zakona je meu muslimanima razliito prihvatan, tako da su se neki odluili na kolek
tivno iseljavanje: Sebet je ta pea to se ilo za Tursku, kazuje svoje iskustvo eba. Narod je beo da in ne
povlau. Neko je io vasikama, neko preko Skoplja. I sve po noi. Nisu nosili nita. To bi bio pla, tuba,
potajna ispratnica i sve po noi... Ne bi mogo bacit iglu od naroda... Niko im nije branio da idu... Milicija
bi upala u autobuse i pregledala ko ima vize, on more da ide, ko nema, skinuli bi ga.24
Zamjenik jugoslovenskog reis-ul uleme, muftija Murat-efendija eeragi, tokom 1947. godine otpo
eo je na Kosovu agitaciju o poloaju i pravima muslimanki, odigravi znaajnu ulogu u sprovoenju akcije
za emancipaciju i poboljanje drutvene uloge muslimanke u Titovoj Jugoslaviji. Istim povodom je sa
vjerskim poglavarima Makedonije i Kosova odrao niz skupova, najprije u Pei, gdje je meu 300 prisutnih
bilo tridesetak ena bez ferede, kojima je odrao predavanje o nastavku reformi u oblasti zatite enskih
18 Ustav islamske vjerske zajednice u FNR Jugoslaviji, Sarajevo 1947, 3.
19 Do zemljotresa u Skoplju (26. jul 1963), makedonski i turski jezik pripadali su gradskoj grupi govornih jezika. U potonjim godinama,
zbog intenzivnog iseljavanja muslimana u Tursku i priliva albanskog seoskog stanovnitva, albanski je postao drugi govorni jezik.
20 U akovici je primjeena ogromna vjerska zaostalost zbog primitivnih srednjovjekovnih metoda rada. Dekadenciji je, prema milje
nju Komisije, doprinijela dominacija tekija, ija je orijentacija ekstremna (sadije, rufaije, kaderije, bektaije, halvetije, azije, nakibendije...).
21 . , 20. ; : : , , :
/ [ ]. : , 2007, 105.
22 Opirnije: M. Hadiehovi, Muslimanka u Titovoj Jugoslaviji, 131.
23 S. Kaar, Zarozavanje zara (enske ispovijesti), Podgorica 2000, 51.
24 Isto, 3435.

46

trkltrna strivanj

prava. U Prizrenu je uz 400 prisutnih pristiglo i 50-ak ena otkrivena lica.25 Bivi prizrenski muftija Abaz
Rodina na skupu je istakao da ensko lice predstavlja cvijet ovog svijeta, boiji dar koji otkriva Allahovu
svemo te je u interesu islama da se otkrije.26 Godine 19461949. mogu se naznaiti kao faza administra
tivnog ustrojstva jugoslovenske Islamske vjerske zajednice, sa posebnim akcentom na definiranje osnovnih
muslimanskih prava, pri emu je 1949. mogue tretirati godinom borbe protiv nepismenosti i drutvene
dekadencije muslimanki, a naroito godinom zara. Jugoslovenska tampa je dosta pisala o akcijama veeg
ukljuivanja muslimanki na analfabetske teajeve, pri emu su vjerske predstavnike muslimana Makedoni
je i Kosova pohvalili kao pravilne tumae akcije skidanja zara i ferede.27
Mnogi akteri ove poluvjekovne tabu teme piu da je istih godina sprovedeno i niz diskriminatorskih ak
cija nove vlasti, u emu je prednjailo skupljanje oruja od muslimana, ruenje kulturnih islamskih dobara i
druge metode pritisaka, ime je intenzivirano iseljavanje muslimanskog stanovnitva u Tursku.28 Savremenici
tih poslijeratnih dogaaja tvrde da je inicijativa pokretana od strane lokalnih lanova partije koji su inicijativu
za sprovoenje ovakvih akcija vidjeli kao mogunost dokazivanja vrhovnom rukovodstvu zemlje i partije.29
Zakon o zabrani noenja zara i ferede je po republikama jugoslovenske drave obznanjen tokom
pedesetih godina, a uvoen je sukcesivno. Na samom poetku pedesetih godina XX vijeka, nakon iroke
kampanje i na temelju Zakona (28. septembra 1950)30 otpoela je represivna akcija jugoslovenskih vlasti
za skidanje zara i ferede i otkrivanje muslimanske ene. Na taj nain je otpoelo sprovoenje strateki
ciljane akcije za odreivanje poloaja muslimanke u novom socijalistikom drutvu. Komunistika par
tija je ubrzala pokretanje akcije za skidanje zara i ferede kod muslimanki. Odmah poslije izglasavanja
Zakona u Skuptini FNRJ, njegovo sprovoenje je otpoelo 1951. godine uvoenjem niza republikih
zakona. Makedonija je sprovoene Zakona zapoela 1. januara 1951. godine. List Nova Makedonija je
tim povodom donio nekoliko naslova: Bez ferede ,31 Raste broj razbraenih u Strugi i okolini, Po
slije razbraivanja u proizvodnju32, Volja narodnih masa33, Odbacivanje zara i ferede prije stupanja
Zakona na snagu,34 O feredi u Kuranu nita ne stoji35. U svim izvjetajima se govori o uspjehu akcije
i ukljuivanju imama u proces uspjenijeg sprovoenja Zakona.
Srbija je Zakon izglasala u februaru 1951. godine, sa tromjesenim rokom njegovog sprovoenja,
zbog ega je u Novom Pazaru 11. marta 1951. godine odran narodni miting.36 Skupu je prethodio sa
stanak imama i vodee uleme u gradu, na kome su svi osim jednoga podrali akciju. Mnotvo uleme je
odluku primilo sa rezervom. Neki od imama su krivicu za donoenje ovih odluka svaljivali na ulemu i
njeno neznalako (dahilsko) tumaenje Kurana, koje ih je dovelo u takav poloaj.37
Sline mjere je preuzeo Izvrni odbor Narodnog fronta Crne Gore, koji je inicirao konferencije koje
su se odnosile na noenje zara i ferede.38 Promotivni skupovi su ve 22. juna 1947. godine dali ozbiljne
25 R. Muminovi, Hadi Murad i Sandak, Blicdruk, Sarajevo 2005, 267268.
26 M. eeragi, Bratstvo i jedinstvo jugoslovenskih naroda: u Glasnik IVZ-a, br. 13, Sarajevo (januarmart) 1950.
27 Kao primjer navedeno je da feredu prve skidaju njihove ene. (Prema: S. Kaar, nav. delo)
28 S. Bandovi, Iseljavanje Bonjaka u Tursku, c. II, Sarajevo 2006, 503504.
29 S. Kaar, nav. delo, 3536.
30 Bkz. Zakon o zabrani noenja zara i ferede, od 29 septembra 1950. (Prema: mr hfz. Senaid Zajimovi, Odijevanje muslimanki, moda za
sva vremena, Visoko 2007, 1428 H).
31 , , 05. 1. 1951, 2.
32 , , 09. 1. 1951, 2.
33 , , 11. 1. 1951, 3.
34 , , 19. 1. 1951, 1.
35 , , 27. 1. 1951, 1.
36 R. Crnianin, Tijesna arija, Damad, Novi Pazar 1992, 170.
37 Isto, 172.
38 Z. Foli, Skidanje zara i ferede u Crnoj Gori (19471952); u: Almanah br. 1112, Podgorica 2000, 77.

47

trkltrna strivanj

rezultate, i tom je prilikom u Plavu 437, a i Gusinju 211 ena skinulo feredu.39 Stanje je bitno popra
vljeno tijekom 1948, kada je ukljuivanjem u proces proizvodnje oko 2.000 crnogorskih muslimanki
irom Republike skinulo feredu i na taj nain [...] uzelo izvjesno uee u drutvenim zbivanjima Crne
Gore.40 Podatak da je 1948. godine zar i feredu smaklo 6.167 ena svjedoi o uspjenosti akcije prije
izglasavanja Zakona na Cetinju, 2. novembra 1950, i njenom okonanju 1953. godine. 41
Evidentan pritisak na imame i ulemu rezultirao je davanjem saglasnosti, jer nije bilo bolje prilike. Zbog
straha od sankcija, otpor akciji je bio stihijski i skriven, jer su mnogi smatrali da je Zakon [...] nepravian,
da se njime zadire jo u jedno pitanje muslimanskih vjernika, njihovo pravo na ispovedanje vjere, da su no
vopazarski mualimi i hode pogrijeili, ako je tano da su dali takvo miljenje i podrku [...].42 Slini mitinzi i
skupovi organizirani su i u drugim mjestima u Sandaku, a na njih nisu pozivani oni imami za koje se unapri
jed znalo da ne daju podrku ovom Zakonu. Imao je podrku mlaih muslimanki, dok su se starije protivile
izbegavajui pojavljivanje u javnosti, putovanja, izlaske, odlazak na trnicu, sveanosti, veselja i ostalo.
Uvoenje ovog, i mnogih drugih zakona, omoguavao je visoki stepen ideologizacije i politizacije koje
je proizvodila partijska ideologija jugoslovenskih komunista.43 Izmeu elje za emancipacijom i moderni
zacijom muslimanske ene i njenog pribliavanja evropskim tokovima kulture, moglo se uoiti oduevlje
nje nemuslimanskog stanovnitva, koje je Zakon vidjeo kao jedan od oblika discipliniranja muslimanke.
Mnoge muslimanke su usvajanje zakona prihvatile sa vidnim olakanjem i temeljnim rastereenjem.
Godinama unazad, zvanino proglaenje Federativne Narodne Republike Jugoslavije od strane
Ustavotvorne skuptine 1946. godine, muslimanima nije omoguilo status naroda (Bonjaci, Goranci,
Torbei), ve religijske zajednice. Musliman se mogao nacionalno izjasniti kao musliman sa malim m ili
se upisati kao nacionalno neopredeljen. Zanimljivo je da se do Ustava iz 1974. godine oko 90% musli
mana izjanjavalo kao neopredijeljeni, uprkos mogunosti da se moglo, bar u Bosni, nekoliko godina
ranije, nacionalno izjanjavati kao musliman. To je, prema mnogim istraivanjima, ubrzalo proces ise
ljavanje muslimana u Tursku, u talasu koji je zapoeo 50-ih, a bio okonan pred sam kraj XX vijeka.
5. KULTURNA TRANSFORMACIJA MUSLIMANKE
Destrukcija tradicionalnog modela ivljenja muslimanske porodice zapoinje industrijalizacijom i
zalaskom muslimanke u proizvodne pogone jugoslovenskih fabrika. Ulazak muslimanke u fabriku halu
najavljuje naruavanje klasine strukture muslimanske porodice. Priliv enske zarade uzdrmao je tra
dicionalno ustrojstvo muslimanske porodine zadruge i doveo u pitanje njen opstanak unutar celokupne
socijalne zajednice. ena, kao kljuna karika odravanja muslimanske porodice, beanjem iz okvira tradi
cionalnih normi ivljenja, samovoljno mijenja svoj status. U nastojanju za traenjem zaposljenja i sticanja
vlastite zarade radi obezbjeivanja porodine, pravne i poslovne sigurnosti, muslimanka se nala nadomak
razbijanja vrlo krutih patrijarhalnih stega tradicionalne porodine zadruge,44 kojom rukovodi glava zajed
nice (svekar ili starjeina), od koje je trebalo izdejstvovati svaku dozvolu. U cilju izbjegavanja neeljenih
posljedica rukovodioci su od ena koje su nastojali ukljuiti u proizvodne kapacitete fabrika zahtjevali
odobrenje od mua ili glave porodice, ime je otpoela nova transformacija cjelokupne poslovne zajednice.
Muslimanka je u potpunosti svoj izgled prilagoavala zahtjevima vremena i modernizacije itavog jugo
slovenskog drutva. U cilju ostvarivanja prava na rad morala je promijeniti nain odijevanja. Mnoge su sa
nevjericom prihvatale haljinu/suknju umjesto dimija, odbacivanje mahrame i promjenu frizure.
39
40
41
42
43
44

Isto, 80.
Isto, 82.
Isto, 84.
M. ai, Hadi erif-efendija ai, Arhiv Ras, Novi Pazar 2002, 159.
Opirnije: W. Weilguni, Jugoslavija bi mogla biti uzor, u: Quo vadis, Jugoslavijo?, Zagreb, 1989, 150168.
Porodine zadruge su se u najveoj mjeri mjestimino zadrale u Makedoniji, na Kosovu, Sandaku i Crnoj Gori.

48

trkltrna strivanj

Komplikovani socijalni odnosi i dekadencija u mnogim mjeovitim sredinama donose niz implikacija
na relaciji porodicaarija, ua porodica ira porodica i porodicarodbina, nezaobilaznih faktora koji se
postavljaju u ulozi arbitra poremeenih, tradicionalnih, normi ponaanja muslimanske ene, ije je mje
sto odreivala njena vezanost za patrijarhalni krug doma u kojem boravi. Poboljanje poloaja muslimanke
unutar jednog ekonomski nerazvijenog regiona, osim poboljanja materijalnog statusa u patrilokalnom
braku,45 donosio je i punu drutvenu emancipaciju i lake sticanje socijalnih sloboda. Muslimanka je u
novoj zajednici postala znaajan socijalni subjekat sa pravom na participaciju u drutvu, edukaciju, rav
nopravnost u branoj zajednici, i konano, razvod braka (tabu tema u muslimanskom obiajnom pravu).
Mogunost sklapanja uredne i zakonske brane zajednice muslimanka prihvata kao vaan korak pri
emancipaciji i kao dobru alternativu trima postojeim nainima endogamnih brakova (dogovor, otmica
i prividna otmica).46 Uprkos praksi po kojoj su patrijarhalne zajednice u nacionalno meovitim jugoslo
venskim sredinama (Makedonija, Kosovo, Sandak i Crna Gora) sankcionisale heterogene brakove, oni
su tijekom vremena postali realnost. Praksa prijevremenog sklapanja brakova maloletnica muslimanki
ostaje nerjeiva enigma. Izbjegavanjem svadbenih i drugih trokova, uz nepopularno utrkivanje oko
simbolinog otkupa djevojke od roditelja (polaganjem vee svote novca na tablju posluavnik),
nisu izbjegnute propratne potekoe. U nekim muslimanskim selima u Makedoniji, roditelji su za mla
du odvajali adekvatnu nadoknadu, u novcu ili zlatu, prema njenoj fizikoj teini. U periodu 19451970.
mnoge siromane djevojke iz Sandaka bile su rtve klasine trgovine provodadijki, koje su ih pro
davale udavale za nepoznata, ak i oenjena lica na Kosovu i u Makedoniji, o emu postoji mnotvo
dokaza koje prepriava njihova ua rodbina ili potomstvo.
Autoru ovog teksta ostali su nejasni postupci uitelja i uprave kole u Skoplju tokom 60-ih, kojima
je muslimanskoj enskoj djeci bilo uskraeno pravo da imaju dugu kosu i pletenice, to je pravdano nehi
gijenom i opasnou od vaaka. Tijekom 80-ih godina XX vijeka, lokalne vlasti u Skoplju i okolnim mje
stima sprovode akciju ruenja visokih muslimanskih avlija. Uklanjanjem dvometarskih zidova dolo je
do naruavanja intimnog ambijenta muslimanske kue, ime je uinjen pokuaj zadiranja u najintimniji
porodini kutak, koji je producirao dugoroni osjeaj linog nespokojstva i otpora svake vrste. Ovakvi
postupci aktuelnih vlasti pravdani su borbom protiv terorizma i separatizma.47
Socijalistike vlasti su u poslednjim decenijama XX vijeka, u vie navrata, donosile odluke o ukida
nju prava na djeji dodatak muslimankama sa vie od troje djece. Erupcija nezadovoljstva kosovskih i
makedonskih Albanki bila je evidentna, ali u uslovima otvorene diskriminacije ena i raslojavanja Jugo
slavije 1991/92. nije davala nikakve rezultate.
6. EPILOG
Istraivanje ovog segmenta prolosti jugoslovenske muslimanke ne moe se izvoditi bez uvaava
nja prijelomne situacije borbe za opstanak cjelokupne jugoslovenske zajednice, koja se poekom 90-ih
godina XX vijeka raspadala. Rat je pokazao da je jugoslovenski komunizam bio sloena pojava koja e
se dugo prouavati.48
Druga polovina XX vijeka obiljeena je ivotima i sudbinama jugoslovenske muslimanke koju je
vihor ratova, komunistike ideologije i muhadirske sudbine nosio po bespuima historijskog vreme
45 enidba maloljetnicama i ivot u okviru muevljeve porodice zadrao se u Makedoniji, Kosovu, Sandaku, Crnoj Gori i nekim dijelovima BIH.
46 . , , : , .
13, 1989, 166.
47 Prilikom ruenja avlija u skopskom selu Arainovo, 1989. godine, poginuo je itelj sela Nuredin Nuredini, koga je pogodio betonski stub
kapije odgurnut kaikom buldoera, zbog ega je akcija nakon trajka graana odmah prekinuta.
48 C. Binns, Federalizam, nacionalizam i socijalizam u Jugoslaviji, u: Federalizam i nacionalizam, Sarajevo, 1990, 47; F. Fire, Prolost jedne
iluzije. Komunizam u dvadesetom veku, Beograd 1996, 9.

49

trkltrna strivanj

plova. Kljune aspekte tog multikulturalizma i interkulturnog dijaloga grade dva vremenski i politiki
razliita drutvena koncepta (monarhija i socijalistika federacija). Muslimanska ena XX stoljea obrela
se pred izazovom usklaivanja sopstvenog islamsko-muslimanskog identiteta i zalaska u procijep mo
narhistike i socijalistike kulturoloke matrice. Ta borba muslimanki imala je za cilj stvaranje potreb
nog ambijenta za odupiranje tradicionalnom obrascu kulturnog nasilja, koje je institucijaliziralo muku
dominaciju u krugu porodice. Rad govori o pobjedi razuma nad predrasudama i grevitom oponiranju
muslimanske ene podjelama, netoleranciji i neravnopravnosti.
Studija naglaava transformaciju muslimanke pri njenom oslobaanju iz krutih okvira patrijarhalne
porodine zajednice, do prieljkivane uloge glave porodice, majke, supruge i vaspitaice. Njena liderska
uloga u porodici temelji se na dekodiranju metafizike superiornosti i tradicijske inferiornosti. Dok
jugoslovenski sekularizam dosee vrhunac moi, muslimanskoj eni se ukazuje prilika za preuzimanje
aktivnije uloge u porodici, na univerzitetima, u dravnim slubama, politici i menadmentu. Determini
ranjem te svoje uloge ona sama preuzima obaveze odrive brane i socijalne ravnopravnosti.
Literatura:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.

Arhiv Jugoslavije, Beograd, Savezni drutveni savet za pitanja drutvenog ureenja; f. no. 0451, 19711990.
Banac, Ivo, Nacionalno pitanje u Jugoslaviji. Porijeklo, povijest, politika, Globus, Zagreb 1982.
Bandovi, Safet, Iseljavanje Bonjaka u Tursku, c. II, Sarajevo 2006.
Binns, Christopher (1989), Federalism, Nationalism and Socialism in Yugoslavia, in Murray Forsyth, ed., Federalism
and Nationalism, 115146. Leicester: Leicester University Press.
Boovi, Rade, Kosti, Ivan Ejub i Teodosijevi, Mirjana, Progonjeni islam, Utopija, Beograd 2013.
Fire, Fransoa, Prolost jedne iluzije. Komunizam u dvadesetom veku, Beograd 1996.
Crnianin, Ramiz, Tijesna arija, Damad 1992.
uli, Zorislava, Narodne nonje u BiH, Zemaljski muzej, Sarajevo 1963.
Filipovi, Muhamed, Bonjaka politika. Politiki razvoj u Bosni u 19. i 20. stoljeu, Sarajevo 1996.
Foli, Zvjezdan, Skidanje zara i ferede u Crnoj Gori (19471952); u: Almanah br. 1112, Podgorica 2000.
- e, 20. ; : : ,
, : / [ ]. - :
, 2007.
Hadiehovi, Munevera, Muslimanka u Titovoj Jugoslaviji, Sarajevo 2013.
Hayden, Robert, The Beginning of the End of Federal Yugoslavia: The Slovenian Amendment Crisis of 1989.
Hakov, Dngiz, Istorija savremene Turske, Bal-Tam, Prizren 2011.
Imamovi Mustafa, Historija Bonjaka, BZK Preporod, Sarajevo 1998.
Kaar, Semiha, Zarozavanje zara (enske ispovijesti), Podgorica 2000.
, , , . 4, , 2011.
Milii, Senija. Emancipacijamuslimanske ene u BiH nakon osloboenja 19471952: poseban osvrt na skidanje zara
i ferede. MA thesis, University of Sarajevo, 1986.
Mitrovi, Andrej, Propitivanje, Klio, Beograd 1996.
Muminovi, Rasim, Ethos i ljudsko bivstvovanje, Tuzla 1997.
Muminovi, Rasim, Hadi Murad i Sandak, Blicdruk, Sarajevo 2005.
, , 05 27. 1. 1951.
Petranovi, Branko, Istorija Jugoslavije 19181988, Prva knjiga, Beograd 1988.
Serdarevi, Mevlida i Omani, Ajnija, Bonjaka kultura ponaanja, Svjetlost, Sarajevo 2000.
Slubeni list NR BiH, br. 33, Sarajevo, 29 septembra 1950.
Suljevi, Kasim, Nacionalnost Muslimana, Rijeka 1981.
ai, Mesrur, Hadi erif-efendija ai, Arhiv Ras, Novi Pazar 2002.
eeragi, Murat, Bratstvo i jedinstvo jugoslovenskih naroda; u Glasnik IVZ-a, br. 13, Sarajevo (januar-mart) 1950.
krijelj, Redep, Hronika o Pazarskim ehidima: Turkovi, Omer, Pazarski ehidi, Novi Pazar 2008.
, . ., E , , 1939.

50

trkltrna strivanj

31.
32.
33.
34.

Trhulj, Sead, Mladi Muslimani, Globus, Zagreb 1992.

Ustav islamske vjerske zajednice u FNR Jugoslaviji, Sarajevo 1947.
Weilguni, Wolfgang, Jugoslavija bi mogla biti uzor, u: Quo vadis, Jugoslavijo?, Zagreb 1989.
Zajimovi, Senaid, Odijevanje muslimanki, moda za sva vremena, Visoko 2007 (1428 H).

The Cultural Emancipation of Muslim Women

in Monarchist and Socialist Yugoslavia (19291992)
SUMMARY: The research deals with Yugoslav Muslim women, their position and gradual emancipation
in monarchist and socialist communities. Limited by the postition inside their own Muslim-Islamic
identity, they manage to build up enough space for their complete integration into the socio-economic
environment of the Yugoslav community. That struggle had an aim to create a special ambience for
resistance against the traditional lifestyle which, in a manner of cultural violence, institutionalized the
male domination in the family based on a religious law. The paper elaborates the development of their social emancipation and the triumph of reason against prejudice and the intense opposition towards
divisions, intollerance and inequality.
The gradual emancipation of Muslim women from patriarchal frameworks to the role of a head of
family, mother, spouse and parent, speaks about the inborn leadership of women in a family, which is
based on the decoding of their metaphysical superiority and traditional inferiority. Islamic modernism, as a theme and a narrative, has a very important role in the gradual emancipation of Yugoslav
Muslim women. The questioning of their social role in the 20th century bears the traces of an ancient
struggle for the autonomy of thought, operation and clothing culture which will liberate them from the
chains of veil and headscarf and provide them with an uninterrupted participation in the pluralist
Yugo-European society.
KEY WORDS: Kingdom of Yugoslavia, SFR of Yugoslavia, Muslim women, veil and headscarf, patriarchal community, Islamic component of living.

rekasancak@gmail.com

51

trkltrna strivanj
UDC 316.662:28-055.2(44)
28(4)

Milica Jeroni

Visoka kola strukovnih studija za vaspitae, Kruevac

Srbija

Savremeni susret kultura

Zapadne Evrope i islama:
multikulturalizam i drutveni poloaj
muslimanki u Francuskoj
SAETAK: Autorka se bavi razmatranjima savremenog odnosa izmeu zapadnoevropske i islamske
kulture, odnosno problemima i sukobima koji iz pomenutog proizilaze, u kontekstu globalizacije islama
i sve veeg broja muslimanskih imigranata u zapadnoevropskim, a multikulturalnim, drutvima. Multi
kulturalizam savremenih drutava karakterie aktuelizacija pitanja o razliitosti, toleranciji, identiteti
ma i pravima manjinskih grupa, ali i o brojnim kontroverzama koje se tiu samog multikulturalistikog
koncepta. Posebna panja u radu posveena je analizi sukoba oko (ne)noenja hidaba u Francuskoj,
koji je u javnom diskursu plasirao brojne debate i multikulturalistike argumente u njima o drutve
nom poloaju muslimanskih ena i njihovoj diskriminaciji da li su muslimanke diskriminisane od
strane islama ili pak francuskog drutva? Pomenuta kriza povodom islamskog vela percipira se kao
posledica specifinosti, protivrenosti i granica (francuskog modela) multikulturalizma, svojevrsnog
paradoksa multikulturalizma, zbog ega on biva nespojiv sa islamskom kulturom i generie savre
mene (multi)kulturalistike sukobe.
Kljune rei: antizapadni islam, antiislamska sekularnost, hidab, Francuska, tolerancija, paradoks
multikulturalizma.

Uvod
Postoji mnogo ljudi koji misle da e rat izmeu komunizma
i Zapada uskoro zamijeniti rat izmeu Zapada i muslimana.1
Dananji svet teko se moe razumeti bez uloge koju religija ima u njemu, a koja je esto kontro
verzna, ambivalentna i protivrena na primer, religije mogu podsticati, ali i spreavati nasilje, pred
rasude i sukobe; mogu doprineti meukulturnom dijalogu, ali i oteavati i usporavati njegov proces.
injenica je da jo uvek postoji veliko nerazumevanje i nedovoljno poznavanje Drugog u interreligijskoj
1 Espozito 2001: 25.

52

trkltrna strivanj

i meukulturnoj komunikaciji (Vukomanovi 2008: 1112) u savremenim, a religijski i kulturno plural

nim drutvima. Kada je re o islamu, [...] centralna taka rasprava o sadanjem ivotu muslimana na
Zapadu su dva pitanja, za koja se smatra da su od kljunog znaaja kako za muslimane tako i za zemlje u
kojima su oni odabrali da ive bezbednost i kulturna usklaenost (Espozito 2002: 678). Ujedno, oba
pitanja dovode se u vezu sa multikulturalizmom savremenog sveta, stavljajui ga istovremeno pod upit.
U javnosti je tema multikulturalizma, o kojoj se sve vie govori, ne samo prisutna, ve i oekiva
na ona ne samo to ima svoju predistoriju i duboke korene, ve ima kulturnu i politiku relevantnost i
znaajnost u savremenom svetu (Boovi 2006: 299). Evropa je multikulturna, ona je mesto susretanja,
preplitanja i nadopunjavanja razliitih kultura, meutim, u poslednje vreme svedoci smo krize evrop
skog multikulturnog modela. Razliita muslimanska pokrivala za glavu postala su standardni predmet
usijanih debata na Zapadu izmeu onih koji tvrde da to svuda treba zabraniti i onih koji cene da je to
samo trideset grama tekstila (Eriksen and Stjernfelt 2013: 356). Naroito je irom Evrope odjeknula
izjava nemake kancelarke Angele Merkel, (2011) kako multikulturni koncept, prema kojem ljudi ive
sreno jedni kraj drugih, jednostavno nije uspeo u zemlji u kojoj ivi viemilionski broj muslimana, i
da u Nemakoj nema ta da trae oni koji ne znaju nemaki jezik i ne potuju nemaku kulturu (Tri
funovi 2012: 76). I drugi politiki predstavnici najvanijih lanica Evropske unije saoptili su javnosti
da je, kada je re o muslimanima, politika multikulturalizma u Uniji propala, a u traenju odgovora (ili
krivca?) za tu (novo)nastalu situaciju mogu se uti glasovi iz dva suprotstavljena tabora jedni okrivlju
ju zapadnu imperijalistiku politiku, dok drugi upiru prstom na muslimane zbog neprihvatanja inte
gracije i insistiranja na posebnosti (Miloevi 2012: 257). Zapravo, znaaj i porast multikulturalistikih
ideja i islamofobinih stavova u zapadnoevropskim drutvima, povezani su, samo na drugaiji nain, sa
idejama demokratije, ljudskih prava i pravne drave. Ako kultura favorizuje veru i ponaanje koje se
sukobljava sa vladavinom zakona, demokratijom i ljudskim pravima, kome dati prednost, to jest, emu
se privoleti? (Eriksen and Stjernfelt 2013: 16)
Iako postoji velika razliitost odgovora za prelaz iz islamske kulture u kulturu jedne sekularizovane
zemlje, u smislu razliitih oblika kombinovanja (aspekata) obe kulture, s obe strane postoje i ekstremne
pozicije svojevrsni antizapadni islam i antiislamska sekularnost (Turen 2011: 182). Naroito poetkom
21. veka, globalizacija, antagonizam identiteta i nasilje u ime religije (Vukomanovi 2008: 67) i kulture
izbijaju u prvi plan savremenih izuavanja odnosa i sukoba izmeu Zapada i islama. Sa te tree strane,
drutveni teoretiari i analitiari suoavaju se sa problemom i zadatkom pronalaenja krivice u kom
pleksnosti i meupovezanosti razliitog religijskog, ideolokog, kulturolokog, pa i civilizacijskog, nasle
a i osobenih drutveno-istorijskih i politikih okolnosti koje svojim uticajima (re)produkuju pomenute
sukobe. Oni bi se mogli metaforino opisati kao savremeni kulturoloki rat, a jedna od najznaajnijih
bitaka vodi se u Francuskoj i povodom poloaja muslimanskih ena i njihovog (ne)noenja hidaba.
To je bitka koja jo uvek traje i koja e, svojim krajnjim ishodom, dovesti do pobede ili poraza ideje i
prakse multikulturalizma u dananjem francuskom drutvu.
U radu emo, kao prvo, u kratkim crtama prikazati savremeni susret i odnose izmeu Zapadne
Evrope i (njenih?) muslimana. Na ovom mestu, u prvom planu su nam pitanja o globalizaciji islama i
sve veem broju muslimanskih imigranata u Zapadnoj Evropi, a koja podrazumevaju rast netrpeljivo
sti, konfrotacija i raskola; porast znaaja (ko)egzistencije dveju kultura u okviru istih granica i, na kraju,
dve drugaije i sukobljene perspektive (muslimanske i francuske) pod platom ideje multikulturalizma.
ta je, zapravo, multikulturalizam? To je pitanje kojim emo se baviti u narednom poglavlju. Analizom
nastanka, ideje i prakse, kao i srodnih pojmova, ukazujemo na karakteristike ovog koncepta i znaaj pi
tanja koja on aktuelizuje pitanja razliitosti, prava manjina i identiteta za razumevanje kulturolokih
granica izmeu Zapada i muslimana i (ne)mogunosti njihovog redefinisanja i (ne)eliminacije. Potom,
u fokusu interesovanja nam je kontekstualizovan (sa)odnos islama i francuskog drutva, koji istiemo i
53

trkltrna strivanj

tumaimo na osnovu nekoliko dimenzija, a kojim ukazujemo na viedimenzionalnost, sloenost, kon

troverznost tog pitanja i znaaj polemike oko drutvenog poloaja muslimanki u njegovoj analizi. Pre
svega, francuski model multikulturalizma jeste specifian, i zbog svojih tenji ka asimilaciji i smeta
nju religije iskljuivo u domen privatnog ivota, koji je esto nespojiv (pa i sukobljen) sa islamskom kul
turom. Pomenuto emo posebno argumentovati deskripcijom problema, sukoba i (optenacionalnog)
znaaja, koju je noenje hidaba iniciralo u Francuskoj, ime se aktuelizovalo pitanje o tome da li su
muslimanske ene diskriminisane od strane islama ili pak francuskog drutva. Razumevanje pomenutog
vraa nas, kao bumerang, na ponovno preispitivanje samog multikulturalizma i njegovih mogunosti, tj.
granica izmeu kultura i identiteta, raznovrsnosti i razlika, te granica u okviru samog multikulturali
zma, meureligijskog (meukulturnog) dijaloga i tolerancije ije prelaenje ili gubljenje moe dovesti
do ostvarenja hantingtonskog sukoba i za sve pogubne anticipacije ishoda ovog savremenog kulturo
lokog rata izmeu Zapadne Evrope i muslimana u njoj, ali i ire.
Zapadna Evropa i islam savremeni susret i problem
Savremeni susret islama2 i Zapada, po znaaju i u istorijskom smislu etvrti po redu,3 aktuelan je
od sedamdesetih godina dvadesetog veka (pa sve do danas) i, izmeu ostalog, nosi peat tzv. globali
zacije islama u smislu sve vee emigracije muslimana, odnosno naseljavanja i dobijanja dravljanstava
na Zapadu. Pomenute (migracione) promene poveavaju zabrinutost Zapadnih Evropljana i drugih,
proistekle iz straha da mogu izmeniti etniki i religijski sastav njihovih nacionalnih drava, te ugrozi
ti demokratske i kapitalistike tradicije i liberalne drutvene vrednosti, zbog ega se o tim demograf
skim pomeranjima (najee) govori u terminima civilizacijskih izazova i pretnji zapadnom drutvu
(Espozito 2002: 643647), pa i svojevrsne polarizacije i podele na islam i Zapad u evropskom kontekstu.4
Muslimanske zajednice postoje u vie od 120 zemalja sveta, a posebno brzo uveava se broj mu
slimana u zemljama Evropske unije, u Nemakoj, Francuskoj, Velikoj Britaniji, Italiji, skandinavskim
zemljama i tako dalje. Prema razliitim procenama, danas u Evropskoj uniji ivi od 15 do 25 miliona
muslimana kako istie Z. Miloevi, dodajui da zapravo, niko ne zna taan broj muslimana u ovim
zemljama jer, s jedne strane, zakoni zabranjuju popis stanovnitva na verskoj osnovi, a meu muslima
nima je mnogo njih bez dokumenata, zbog ega su nevidljivi u slubenim statistikama s druge strane
i, kao tree, nije beznaajno imati na umu novu pojavu prelaska Evropljana u islam5 (Miloevi 2012:
259). Islam je druga religija sveta, a mnogi problem (?) vide u tome to postoji mogunost da postane i
prva, strahujui da e njegovo irenje dovesti do (sve vee) islamizacije Evrope, na ta ukazuju savreme
ne demografske tendencije, istraivanja i statistike (usput) stvarajui i irei svojevrsnu moralnu pani
ku meu evropskim stanovnitvom.
2 Islam se odnosi kako na monoteistiku religiju tako i na zajednicu pripadnika te vere, i civilizaciju koja je iz nje proizala; o islamu videti
vie u: Vukomanovi, 2004; Abazovi, Radojkovi i Vukomanovi, 2007. S druge strane, Zapad je civilizacija, pa i zajednica naroda i drava
koje su stvorile i stvaraju tu civilizaciju, ali Zapad nije religija ve jedan multireligijski prostor (Vukomanovi 2004: 89).
3 I prethodni susreti, poput poraza ranog Vizantijskog carstva u sudaru sa islamom, okraja za vreme krstakih ratova i rekonkiste i kolo
nijalnog irenja Zapada na muslimanske teritorije bili su, kao i ovaj dananji, u znaku konfrontacija i optuivanja druge strane kao krivca
za ovako problematine muslimansko-hrianske odnose tokom itave istorije, v. Espozito 2002: 645647.
4 Svakako da je re o jednoj simplificiranoj viziji sveta, s obzirom na to da ne postoji jedinstvena, statina i homogena islamska civilizaci
ja (pogotovo ne u celini suprotstavljenja demokratskim vrednostima), a isto vai i za Zapad u odnosu na druge kulture i civilizacije. Iako
se u ovom radu bavimo generalizacijama (jer bi suprotno prevazilazilo okvire samog rada), napominjemo da su muslimani (na Zapadu)
izrazito heterogena grupa, odnosno muslimani razliitih pravaca, orijentacija, iz razliitih islamskih, ali i etnikih zajednica, u: Vukoma
novi 2008: 1314.
5 Kako muslimanski imigranti na Zapadu uivaju slobodu ne samo da ispovedaju ve i da ire svoju religiju, oni tu mogunost koriste za
brojne misionarske aktivnosti iji je cilj preobraenje i, posledino, znatan broj Evropljana preao je u islam. Pored dave (poziva na pre
obraenje u islam), postoji i druga strana shvatanja preobraenja kod muslimana strah od preobraenja i naputanja vere (zapadanje u
kurf), to dodatno problematizuje saradnju, (meuverski) dijalog i odnose, u: Espozito 2002: 653, 675677.

54

trkltrna strivanj

Naime, prema jednom amerikom istraivanju, ako ne bude znaajnije promene imigracione poli
tike, muslimani e u Evropi 2030. godine initi 8% stanovnitva, odnosno 58,2 miliona (nasuprot sada
njih 4%), to je prvenstveno u korelaciji sa fertilitetom (ne)muslimanskih ena. Iako se predvia da e
veina evropskih muslimana iveti u zemljama Istone Evrope i na Balkanu, broj muslimana e izuzetno
brzo rasti i u zemljama Zapadne Evrope na primer, u Francuskoj, Nemakoj i Holandiji broj muslima
na e porasti sa sadanjih 11,3 na 16,4 miliona, u Velikoj Britaniji sa 2,9 na 5,6 miliona, dok bi u Irskoj
broj muslimanskog stanovnitva porastao za ak 188% (v. Miloevi 2012: 260). Pomenuto je od znaaja
jer globalizacija i sve vee prisutvo islama u Zapadnoj Evropi dovode do kriza kulturnih identiteta u
ovim zemljama, tj. ine da se mnogi Evropljani preispituju ta zapravo znai biti Evropljanin, kao to i
ne da muslimanski imigranti intenziviraju svoja razmiljanja u pravcu (ouvanja) svog identiteta (Nei
2012: 95). Tako, kao odgovor na pomenute krize, raa se islamski (neo)fundamentalizam6 i otvaraju se
vrata islamofobiji, stvara se atmosfera sukoba u kojoj religija i kultura predstavljaju, u isti mah, sred
stvo i cilj u borbi protiv onih koji su tako blizu, a tako udaljeni.
Sva istraivanja govore u prilog tome da muslimani u Evropi ne prihvataju evropsku kulturu, od
nosno da, gde god mogu, nameu svoju kulturu i uvode pravni poredak na osnovu erijata, to izaziva
razliita antiislamska raspoloenja7 koja se manifestuju nizom zabrana, kao odgovorom na tzv. islami
stiku pretnju, poput zabrane molitve na ulicama, noenja hidaba (vela), izgradnje minareta i slino
(Miloevi 2012: 257). Naroito sa porastom govora o terorizmu sa islamskim predznakom, u zapadno
evropskim zemljama sve se vie iri strah od muslimana, odnosno od imigranata koje nije mogue inte
grisati u zapadna drutva i koji se, stoga, izoluju u getima. Povezano s tim, Zapad otro osuuje islamsku
kulturu, govorei o njoj iskljuivo u terminima tiranije, islamskog fundamentalizma, netrpeljivosti pre
ma odreenim dravama (pre svega prema SAD i Izraelu) i strancima, te neprihvatljivog odnosa prema
enama, homoseksualcima, omladini, prestupnicima, verskim i nacionalnim manjinama (ak i unutar
samog islama) koje nisu u stanju da zatite sebe. Otuda je, prema miljenju mnogih, islam zapravo ne
spojiv sa demokratijom8 i, sledstveno, ne moe ii ruku pod ruku sa multikulturalizmom, s obzirom na
to da muslimani uvaju svoj stil ivota i ne potuju druge kulture (Isto, 258260).
S druge strane, a svakako povezano sa prethodnim, muslimani na Zapadu veinom sebe vide kao
najnovije rtve ovinizma i ksenofobije9, kao to i veruju da su rtve zapadne kulturne hegemonije. Iz
tog razloga, odranje sopstvenih kulturnih vrednosti za njih predstavlja poslednju liniju odbrane od
unitenja i, posledino, oni nastoje da pruaju otpor drei se islama kao poslednjeg uporita ljudskog
dostojanstva i vrednosti, kao naina da se ljudi zatite i sauvaju od potpune propasti.10 Oni smatraju da
je privrenost islamskoj kulturi, obiajima i normama ponaanja boanska zapovest i lek za sve bolesti
muslimanskog drutva i celog sveta. Ouvanje sopstvene kulture i javno izvoenje islamskih verskih
obreda, dakle, shvaeni su kao sredstvo izleenja, ali i kao sredstvo protesta protiv (zapadnog) drutva
(Espozito 2002: 682684). Smatra se da slepo oponaanje Zapada i nekritiko pozapadnjaenje ili ve
6 O razliitim znaenjima i (zlo)upotrebi ovog pojma videti vie u: Vukomanovi 2008.
7 Istraivanja javnog mnjenja u Francuskoj, i drugim zemljama, pokazuju porast antiislamizma, na ta je reagovao i generalni sekretar Uje
dinjenih nacija Ban Ki Mun istakavi 2010. godine da su neosnovane izjave nekih politiara da muslimani ne prihvataju i skrnave evropske
vrednosti, te da se manipulie ljudskim strahovima, i da postoji opasna tendencija polarizacije i rasta netrpeljivosti prema muslimanskim
imigrantima u Evropi, u: Miloevi 2012: 257, 261.
8 Zanimljivo je to i u okviru samih islamskih zajednica postoje razliita stanovita o spojivosti islama i demokratije od toga da je jedna
kost svih u islamu nemogua do postojanja svojevrsne teodemokratije, v. Espozito 2002.
9 Muslimanski imigranti i njihova deca doli su do spoznaje da moraju da se suoavaju s rairenim i teko promenljivim shvatanjima,
koja su uvrivana kroz vekove sukoba i suparnitva. Oni moraju da reavaju i problem sve vee retorike demonizacije i predrasuda
(Espozito 2002: 678).
10 Kao i u prolosti, reakcije muslimana na izazove Zapada su razliite (od svetog rata, preko emigracije i nesaraivanja, do prilagoava
nja i civilizacijskog sjedinjenja), no ipak, za mnoge su u suoavanju sa suprotstavljanjem i odbacivanjem borba za odbranu islama (dihad)
i emigracija (hidra) najbolja reenja (Espozito 2002: 697).

55

trkltrna strivanj

sternizacija, to pojedini nazivaju otrovanou Zapadom, dovode do kulturne zavisnosti i, na kraju,

gubitka muslimanskog identiteta (Gvozdi 2002: 31).
Kultura i multikulturalizam tako postaju simbol nepremostivih razlika u shvatanjima i arene za
ispoljavanje sukoba podstaknutih tim istim razlikama. Na primer, dok Evropljani osuuju uvoenje
erijata kao napad muslimana na njihovu kulturu, iz muslimanskog tabora mogu se uti gotovo isti ar
gumenti u ime multikulturalizma, odnosno da priznavanje islamskog prava kao dela dravnog zakono
davstva zapadnih zemalja, npr. u oblasti linog prava ili obiaja vezanih za sahrane, zapravo obezbeuje
muslimanima isti pravni poloaj kao i pripadnicima ostalih religija i kultura (Espozito 2002: 684685).
Rezultati jednog istraivanja u Francuskoj i Nemakoj svedoe o tome da veina ispitanika smatra
da muslimanski imigranti ne ele da se integriu u zapadno drutvo, oko 70% smatra da njihova integra
cija nije uspela i vie od 40% ispitanika smatra islam pretnjom za svoj nacionalni identitet. tavie, posle
saoptavanja ovih rezultata, javnosti se obratio i francuski predsednik Sarkozi, istakavi da treba poto
vati razliitosti, ali da u Francuskoj razliita drutva ive jedno pored drugog i da su posredi odvojene za
jednice (Miloevi 2012: 261262). Sarkozijeve rei da [...] ako dolazite da ivite u Francusku, morate
se sloiti da imate obavezu da prihvatite francusku kulturu, a ko ne eli ovo da prihvati nije dobrodoao
u Francusku, te da se [...] francuska nacionalna zajednica ne moe promeniti i prihvatiti nejednakost
izmeu ena i mukaraca, kao i to da devojice ne idu u kolu (Isto, 262) ukazuju nam na esenciju
francuskog modela multikulturalizma, kao i na znaenje i znaaj drutvenog poloaja ena u islamu kao
arine take sukoba izmeu savremenog francuskog drutva i njegovog muslimanskog dela, o emu
e vie rei biti u daljem delu rada.
Multikulturalizam
Smatra se da je pojam multikulturalizam, prvi put upotrebljen 1971. godine u govoru Pjera Tridoa,
po znaenju blizak sintagmi kulturni pluralizam, ali dok se kulturni pluralizam odnosi na probleme ze
malja u razvoju, multikulturalizam se prevashodno utemeljuje u razvijenim drutvima (Boovi 2006:
299300). Multikulturalizam je etiko miljenje i/ili oblik politikog upravljanja kojim se u prvi plan is
tie miroljubiva koegzistencija, tolerancija, kao i svestrano korisna razmena izmeu razliitih kulturnih,
religijskih i nacionalnih zajednica. Pod tim terminom podrazumeva se neophodnost da se vodi rauna
o razliitosti na nain koji podjednako uvaava razliite kulture i potuje zasebne karakteristike manjin
skih grupa. Multikulturalizam ne odlikuje neka jedinstvena teorija, homogena zamisao, niti pak normi
rana praksa. Ipak, uopteno, pojam moemo razmatrati u najmanje dva modusa njegove egzistencije: s
jedne strane, multikulturalizam je drutvena etika i jedan od aspekata socijalne filozofije, koja se zalae
za potovanje partikularnih vrednosti i kulturnih razlika i, s druge, javlja se u smislu praktinog odgo
vora na razliitosti u pogledu oblika dravnog upravljanja (Karamani 2007: 338). Postoje dva naina
tumaenja i primene pojma prvi je deskriptivan, kada se pojmom opisuju postojee i dolazee stanje,
drugi je normativan, iskazan u zahtevima i idealnim treba da... za ostvarenje multikulturnog ideala
(Eriksen and Stjernfelt 2013: 910). Multikulturalizam je karakteristika multikulturnog drutva; (tako
e) politika ili proces pomou kog se razliiti identiteti kulturnih grupa unutar takvog drutva ostvaruju
ili podravaju (Eriksen, internet).
Upravo zbog razliitih znaenja i sadraja pojma multikulturalizam, neki autori predlau preciznije
terminoloke distinkcije. Tako, prema miljenju M. Tripkovia, multikulturalnost oznaava realno sta
nje, u smislu faktike kulturne pluralnosti,11 to je jedno od osnovnih i trajnih obeleja svakog drutva.
Potom, multikulturacija bi znaila proces, zasnovan na ideji ili idealu o tolerantnom, ravnopravnom,
11 Kao to postoji distinkcija izmeu koncepta religijske pluralnosti ili diverziteta, kao stanja stvari, i pluralizma kao stava koji podrava
takvo stanje stvari, ideje koja ga normativno opravdava (Vukomanovi 2008: 73).

56

trkltrna strivanj

harmoninom, proimajuem (sa)odnosu i zajednikom (sa)ivotu razliitih (pot)kultura u okviru od

reenog socijalnog prostora, dok bi multikulturalizam predstavljao situaciju kada se ovaj ideal ili sistem
ideja, u praksi, (zlo)upotrebljava. U naelu, iako je svako drutvo manje ili vie multikulturno, ne tee
sva drutva multikulturaciji. Multikulturacijom bi trebalo da se u isti mah postigne potvrivanje sebe i
prihvatanje drugog (ali i samog sebe) kao ravnopravnog, iako razliitog, to je jedna kompleksna igra
slinosti i razlika, blizine i udaljenosti, samosvesti i svesti o drugom. Ovaj proces smeten je izmeu
krajnosti kulturne asimilacije i izolacije, i zapravo se zasniva na principima mnogostrane akulturacije i
interkulturacije (Tripkovi 2005: 9091). Dalje, mnogi autori insistiraju na pojmu interkulturalizam, koji
bi, za razliku od multikulturalizma kao postojanja vie kultura na jednom mestu i/ili konkretnog poli
tikog pristupa, znaio zajedniki ivot u pravom smislu te rei preplitanje uesnika kao partnera u
komunikaciji, odnos simetrije i/ili komplementarnosti12 (Stojkovi 2010), a o vanosti pomenutog govo
ri nam to da je Savet Evrope objavio Belu knjigu o interkulturnom dijalogu (2008), ija je misao vodilja
iveti zajedno kao jednaki u dostojanstvu, a moto ujedinjeni u raznovrsnosti.
Jedno od vanih pitanja koja je multikulturalizam postavio jeste pitanje razliitosti. Kako posmatrati
razliitost? Koje mesto joj dodeliti unutar jednog drutvenog sistema? Da li je razliitost obogaenje ili
osiromaenje, adut ili pretnja? Da bi se samo ovla skicirao odgovor na ta pitanja, vano je istai kako
razliitost nije jednostavna i nije samo jedan filozofski koncept ili neka semantika forma, ve je prven
stveno jedna konkretna realnost, jedan ljudski i drutveni proces ona se ostvaruje kroz ljude, u praksi
njihovog svakodnevnog ivota, otelotvorena je u istorijskim procesima, predstavljajui istovremeno i re
zultat i prelazno stanje (Semprini 2004: 9). Pored pitanja razliitosti, multikulturalizam aktuelizuje i pro
blem mesta i prava manjina u odnosu na veinu, kao i pitanje identiteta i njegovog priznanja (Isto, 35).
Ova tri pitanja se uzajamno potvruju, ali se ne nadovezuju jedno na drugo i stoga je, prema miljenju
mnogih, potrebno nainiti razliku izmeu politike interpretacije i kulturoloke interpretacije multikultu
ralizma. Prva se sutinski odnosi na zahteve koje postavljaju manjine kako bi stekle posebna administra
tivna i/ili politika prava unutar nacionalne drave, dok se u drugoj interpretaciji multikulturalizma pred
nost daje njegovoj posebnoj kulturolokoj dimenziji13 (Semprini 2004: 35). Prema naem miljenju, ovako
selektivan pristup je nezadovoljavajui, jer je u realnosti veoma teko povui otru crtu izmeu politike i
kulture, odnosno izmeu graanskog i privatnog ivota. Na primer, mnoge religijski i kulturoloki obojene
oblasti privatnog ivota muslimana, poput erijatskog branog prava ili odreenih tumaenja o poligamiji,
ne mogu biti realizovane bez redefinisanja pravno-zakonskog okvira u zapadnim drutvima, sa kojim su
pak esto u suprotnosti. S druge strane, ni potonje nije dovoljno da bismo govorili o istinskom multikultu
ralizmu, s obzirom na to da stvarna integracija ne sledi automatski formalnu ili zakonsku. I na kraju, iako
ne manje vano, primenom pomenute koncepcije nailazimo na problem to muslimanska manjina u za
padnoevropskim drutvima nije ni nacionalna manjina ni etnika grupa, a ne moe biti svedena ni na prost
socijalni ili interesni pokret (Isto, 25, 36). Meutim, pomenuto nam je od znaaja iz dva razloga sa jedne
strane, kulturolokom interpretacijom istie se znaaj te dimenzije u sagledavanju savremenih drutava
koje karakterie multikulturalnost i, povezano sa time, meukulturni konflikti ili pak kulturoloki ratovi;
s druge strane, u teorijsko-metodolokom smislu ukazuje se na kompleksnost i problematinost ovog go
rueg problema dananjice pri njegovom izuavanju i (potencijalnom) reavanju.
12 Stojkovi istie da je multikulturno drutvo u evropskom prostoru realnost, a multikulturalizam politika koja prvenstveno tei koeg
zistiranju kultura. S druge strane, interkulturna drutva, u pravom smislu te rei, jo uvek ne postoje, ali se zato moe govoriti o interkul
turalizmu kao politici koja pretpostavlja uzajamnost, ravnopravnu i punopravnu razmenu meu svim kulturama koje su u kontaktu.
Za razliku od multikulturalizma, koji je u osnovi statian i usmeren na paralelnu koegzistenciju kultura, interkulturalizam je dinamian
(Stojkovi 2010: 83).
13 Na primer, V. Kimlika usvaja pomenuto stanovite i pravi distinkciju izmeu nacionalnih manjina i etnikih grupa, u koje bi, prema
autorovim kriterijumima, bili svrstani i muslimani. Naime, etnike grupe treba da imaju pravo na priznavanje njihovog kulturnog i religi
oznog identiteta, ali im se nikako ne mogu odobriti neka posebna prava (Kymlicka 1995, navedeno prema: Semprini 2004: 35).

57

trkltrna strivanj

Identitet, kao nae razum

evanje onoga ko smo i ko su drugi ljudi, i obrnuto, predstavlja jedan od
teinih pojmova multikulturalistikog diskursa, a moglo bi se rei i bazinu vrednost na ijoj se zatiti i
afirmaciji temelji itav niz njegovih argumentacija, iz ega proizilaze identitetska prava kao posebna ko
lektivna (grupnospecifina) prava manjinske zajednice/kulture u liberalnim i demokratskim drutvima
(Pei i Novakovi 2010: 148, 161). U vezi sa tim, zastupa se multikulturalizam kao politika priznanja,
s obzirom na to da se na identitet delom oblikuje priznavanjem ili nepriznavanjem, kao i esto pogre
nim priznanjem od strane drugih (Taylor 1994, navedeno prema: Pei i Novakovi 2010: 151152).
Pitanje identiteta postaje klju(no) za razumevanje savremenog sveta, koji karakteriu kulturne razmene
i ukrtanja razliitih kultura,14 jer globalne promene imaju uticaja na (pre)oblikovanje identiteta, kako
kolektivnih, tako i individualnih; lokalno i globalno se presecaju ili preklapaju, pri emu se stvaraju za
nimljivi hibridi, identiteti i nadnacionalne kulture ili, reima M. Vukomanovia, ljudi tree kulture
(Vukomanovi 2008: 1314).
Religija je, posebno, sve vie stvar kolektivnog identiteta, i kao takva, ona je spona, ali i delilac meu
ljudima, jer kao faktor identiteta proizvodi i identitetske sukobe (Vukomanovi 2008: 68, 70). Savremena
drutva karakterie postojanje fragmentiranih (i polarizovanih) identiteta, a naroito globalizacija deluje
pluralizujue na identitete (efekat kulturnog supermarketa), iako, s druge strane, moe voditi i sve ve
oj homogenizaciji ili slinosti meu ljudima (ime se, ujedno, poveava ili smanjuje potencijal za sukobe
meu religijskim i kulturnim skupinama). Reakcija na globalizaciju moe biti stvaranje novih identiteta,
ali esto i odbrana svog identiteta kod manjina kao odgovor na asimilaciju i iskljuenje, a u zemljama
imigracije iz oseaja ugroenosti od strane drugih pri emu religija ima znaajnu ulogu. Kako u (post)
modernom svetu identiteti imaju sve manje vrste temelje, neki pojedinci i grupe sve vre se dre za
(svoje) identitete, istiui veliinu i vanost (svoje) razliitosti (Haralambos and Holborn 2002: 922925).
Osporavaoci multikulturalizma smatraju da se najozbiljnija pretnja multikulturalizmu demokrat
skih politikih sistema nalazi u ponitenju pojedinca unutar jedne grupe i u odbijanju tih grupa da odu
stanu od posebnosti svojih identiteta i da se integriu u viu zajednicu (Semprini 2004: 85). injenica je
da postoje i da se promoviu vrlo drugaiji multikulturalizmi, to je ujedno i glavni razlog tekog posti
zanja konsenzusa sa otvorenim protivnicima multikulturalizma, koji ga esto povezuju ili sa preteranom
tolerancijom stranih obiaja i verovanja ili sa nekritikom podrkom bilo koje vrste imigracije u zemlju,
pri emu imigranti dobijaju mnotvo prava, a premalo dunosti (Eriksen, internet). Zapravo, postoji
mnogo kritika i osporavanja multikulturalizma, a za nas su od posebnog znaaja miljenja onih autora
koji kritikuju etinost multikulturalizma, s obzirom na to da se Drugi esto prihvata samo kao dobri
drugi (ili dobar musliman), tj. pod uslovom da prihvata osnovne principe normalnosti zajednice u
kojoj ivi, zbog ega se Drugi prihvata samo kroz integraciju, odnosno samo onda kada je prinuen da
se odrekne svoje razliitosti (Karamani 2007: 339).
Savremeno francusko drutvo i islam kao njegov (dez)integrativni deo
Svaka evropska zemlja ima svoj poseban odnos prema muslimanskim imigrantima i u svakoj je na
delu proces stvaranja politike i naina postupanja prema njima, to stavlja na probu kako shvatanja li
beralnih tradicija i verske tolerancije (Espozito 2002: 649650), tako i sam multikulturalistiki koncept.
Pomenuti koncept varira od zemlje do zemlje, mada se, uopteno, moe govoriti o tri evropska modela
imigracije muslimana, odnosno multikulturalizma. Dok, na primer, u Velikoj Britaniji, skandinavskim
i drugim zemljama preovlauje model etnike manjine, a u germanskim zemljama model strane radne
snage, u Francuskoj se primenjuje asimilacioni model. U okviru njega se od imigranata, koji ele da po
14 U svetu je danas sve vie stranaca, ljudi sa drugaijim rasnim, kulturnim, etnikim, religijskim i dr. identitetom, naroito u zapadnim
zemljama, zbog ega je dananji ovek, vie nego ikada ranije, homo viator (Vukomanovi 2008: 14).

58

trkltrna strivanj

stanu francuski dravljani, zahteva da odustanu od privrenosti svojim nasleenim kulturnim, verskim,
politikim i ideolokim obiajima i stavovima, i da prihvate i uklope se u opteprihvaenu stvarnost i
zajednicu vladajueg sistema, odbacujui ona svoja svojstva koja su njemu strana. Krajnji rezultat koji se
takvom politikom galicizacije eli ostvariti jeste da religija postane privatna stvar svakog pojedinca, a da
svaki musliman bude drutveno i ekonomski asimilovan (Isto, 654655). Meutim, islam jeste mnogo
vie od puke religije, i kao takav, ne moe se ograniiti iskljuivo na privatnu sferu vernika15 otuda, u
realnosti, ovakav model i njegovi ciljevi postaju teko ostvarljivi i rezultiraju mnogobrojnim problemima
u pokuaju njihove realizacije16.
U samoj Francuskoj, susreti izmeu islama i Republike veoma su sloeni odnosi izmeu Fran
cuza i muslimanskih imigranata su iz godine u godinu sve loiji, i jo 2004. godine situacija nije mogla
lako da se kontrolie, to je rezultiralo odlukom nacionalnog parlamenta o donoenju Zakona o zabrani
noenja religioznih simbola u kolama i izbijanjem nereda u veim imigrantskim kvartovima 2005. go
dine. Tokom Sarkozijevog predsednikovanja, Francuska je pootrila pravila prijema u francusko dra
vljanstvo i pojednostavila pravila deportacije za one koji ne potuju dravne zakone, a enama sa velom
zabranjeno je pojavljivanje na javnim mestima (Truhaev 2012, navedeno prema: Miloevi 2012: 262).
Zapravo, sr pomenutog problema nalazi se u pitanju da li su muslimani u Evropi obini graani
koji ispovedaju svoju religiju, po emu se razlikuju od drugih, ili islam i njegove (jednostrane) norme i
obiaji koje namee predstavljaju opasnost. Ovakva pitanja se, po pravilu, postavljaju posle teroristikih
(ne)dela koja izvre pripadnici islamske veroispovesti, i u Francuskoj su (opet) postala dominantna, kao
i predmet polemika, posle teroristikog ina Muhameda Mera u martu 2012. godine. Iako je Francuska
i pre pomenutog dogaaja imala razne (ideoloke) odgovore na problem muslimana u okviru svojih
granica u martu 2011. godine zabranila je da majke muslimanke nose veo kada dolaze u kolu, u sep
tembru iste godine zabranila je molitve na ulicama, a poetkom 2012. godine u Senatu je donesen Zakon
o zabrani noenja vela utisak je da pomenut i slini incidenti dovode do kulminacije sukoba, odnosno
sve rairenije islamofobije u francuskom drutvu, i verske netrpeljivosti prema muslimanskom delu sta
novnitva (Bonzon 2012, navedeno prema: Miloevi 2012: 263). Kao posledicu toga imamo situaciju da
iako noenje vela, vrenje molitvi na ulicama, odvojena poseta mukaraca i ena bazenima, insistiranje
na istom mesu (halal), izgradnja damija i slino nisu nezakoniti i ne protivree sekularnoj dravi
muslimani iritiraju nemuslimane, to ima velike negativne politike konsekvence (Miloevi 2012: 263).
tavie, u Francuskoj, jo tokom osamdesetih godina XX veka, uoen je veliki porast broja pristalica
ekstremne desnice, to je jednim delom i posledica ksenofobinih stavova da su (muslimanski) imigranti
krivi za sve probleme sa kojima se suoava francusko drutvo i, na primer, politika stranka Front Natio
nale otvoreno se izjanjava protiv muslimana (Espozito 2002: 681682). Problemi u odnosima Francuza
i njihovih muslimana mnogobrojni su i razliiti, od pitanja uticaja i kontrole evropskih muslimana od
strane inostranih organizacija, preko tenji da se uvede erijat u pravni poredak drave domaina, pa
sve do, na primer, upotrebe religijskih simbola na sportskim manifestacijama (Miloevi 2012). Ipak, po
miljenju mnogih, u Evropi, a posebno u Francuskoj, islam jeste problematian prvenstveno zbog rodne
nejednakosti izmeu mukaraca i ena, to odudara od osnova evropske kulture i zbog ega islam ne
moe da se prilagodi evropskom sekularizmu (Isto, 264). A veo, naroito u oima Francuza, i nije ba
15 Islam podrazumeva ideju religioznog jedinstva, moralne celovitosti i socijalne solidarnosti, i u njemu se, takoe, raaju drava i drav
nost. Proimajui sve pore drutva, ova religija jeste snaan inilac koji determinie drutveni, kulturni, ekonomski i politiki ivot poje
dinca i zajednice islam pristupa oveku obuhvatajui i osmiljavajui totalitet njegovog ivota, on je svojevrstan nain ivota. Svetovno se
ne razlikuje od duhovnog, kao ni javno od privatnog (Gvozdi 2002: 5).
16 Uzmimo za primer drugi stub islama, koji ini zahtev da vernici svakog dana, pet puta dnevno, izgovaraju molitvu u pravcu Velike
damije (al Mesiid al Haram) u Meki, v. Espozito 2002; Vukomanovi 2004. Ispunjenje sopstvenih religijskih obaveza i, paralelno, obave
za kao francuskih dravljana verovatno bi doveli mnoge muslimane/ke u situaciju da ne izlaze iz svojih kua ili da (pre)kre jednu ili obe
pomenute dunosti.

59

trkltrna strivanj

tako bezazleni deo odee to je simbol enske potlaenosti, metafora za islamsku nefleksibilnost i nain
da se identifikuju oni koji ne dele zapadne sisteme vrednosti (Nei 2012: 76).
Francuski model multikulturalizma
Francuska je po svom geografskom poloaju, svojoj kolonijalnoj istoriji, ekonomskom razvoju i
tradiciji zemlje azila, ve odavno zemlja imigracije. Sa pravne take gledita, republikanska tradicija u
Francuskoj obezbeuje jedan sistem integracije nadahnut modelom nacionalnog javnog prostora, a je
dan od stubova nosaa tog modela jeste neutralizacija javne sfere, to omoguava da se utemelji pojam
graanstva u smislu politikog i apstraktnog mesta na kojem pojedinci uivaju status apsolutne jedna
kosti. Drugi stub je podvrgavanje graana univerzalnoj racionalnosti i optoj volji, otelotvorenim u
dravi, iskristalisanim u zakonu i administrativnim normama, ijim se primenjivanjem po istom pra
vilu nastoji osigurati jednakost meu ljudima u svim segmentima kolektivnog ivota, i potom, njihova
integracija posredstvom istog republikanskog okvira (Semprini 2004: 123124).
Sledstveno tome, doseljenici, ma kakva da je njihova razliitost, po automatizmu se ukljuuju u narod,
pod uslovom da prihvate pravila javnog graanskog prostora, odnosno pod uslovom da preuzmu zadatke i
obaveze podvrgavanje zakonu i administrativnim normama, odvajanje privatne i javne sfere koji su od
tih prava neodvojivi. U ovakvoj koncepciji drutvenog prostora razliitosti nisu ni opovrgnute ni uguene,
one su zapravo odbaene u privatnu sferu individualnog ivota i neprihvatljive u graanskom prostoru, jer
on treba da ostane neutralan, i s obzirom na to da u njemu pojedinac prima a ne donosi svoj identitet
graana. Dakle, kulturoloki faktori, individualistike instance, zahtevi za priznavanjem subjektiviteta i iden
titeta, ako nisu politiki, iskljueni su iz netaknute i homogene sfere graanstva (Semprini 2004: 124125).
Ovakav model multikulturalnog prostora, koji A. Semprini (Andrea Semprini) naziva klasini poli
tiki liberalni model17, predvia temeljnu razliku izmeu javnih i privatnih sfera ivota, njime su utvrena
graanska i politika prava i obaveze kojima pojedinac treba da se prilagodi, na taj nain stiui status gra
anina i nalazei se na polju apsolutne jednakosti sa svojim sugraanima, odnosno u francuskom javnom
prostoru koji je slep za razliitosti. Ali to ne znai da su razliitosti ponitene. One su ograniene u okviru
privatne sfere ivota, gde pojedinac sasvim slobodno moe da ispoljava i praktikuje svoju/e razliitost/i, sve
dok ta privatna ponaanja ne povreuju njegove obaveze koje ima svaki graanin, jer u tom sluaju mogu
biti predmet sankcionisanja (Semprini 2004: 113). Razliitosti se iroko toleriu, ako ne i favorizuju, ali su
one koncentrisane unutar privatne sfere. Ovo zatvaranje je uslov sine qua non, kako bi javna sfera sauvala
svoju homogenost i garantovala podjednak tretman svim pojedincima koji na to pristanu (Isto, 113114).
Multikulturalisti, pored toga to poriu da je stvarna jednakost ikada vladala u javnom prostoru,
insistiraju na tome da je on strukturalno neodgovarajui, i da stvara pukotinu izmeu politikih i gra
anskih dimenzija pojedinca, s jedne strane, i njegovih sociokulturolokih, etnikih i identitetskih di
menzija sa druge. U meri u kojoj drutveni prostor postaje sociokulturoloki i u kojoj zahtevi menjaju
svoju prirodu i ciljeve, ta pukotina oduzima javnom prostoru njegovu konfiguracijsku mo i legitimnost,
i posledino, tradicionalni model integracije upada u krizu on je apsolutno nesposoban da na zadovo
ljavajui nain odgovori na zahteve za priznavanjem i prihvatanjem razliitosti. Njegove istorijske i kon
ceptualne pretpostavke ine ga krutim i nedovoljno kadrim da ukljui sve promene sa kojima se susrelo
savremeno francusko drutvo (Semprini 2004: 114, 125126).
Na prvom mestu, apstraktna i iskljuivo politika definicija pojma graanstva vie ne uspeva da
obezbedi kontrolu nad javnim prostorom on se nalazi pod rastuim uticajem sociokulturolokih snaga
koje proizvode realnu diskriminaciju nekih grupa, i na taj nain opovrgavaju proklamovanu formalnu
17 Pored navedenog, autorka razlikuje jo tri modela multikulturalnog prostora: multikulturalni liberalni model, maksimalistiki mul
tikulturni model i korporativni multikulturni model, v. Semprini 2004.

60

trkltrna strivanj

jednakost graana. Kao drugo, za veliki broj pojedinaca se u realnosti ini tekim, ponekad i munim,
potovanje strogog razdvajanja privatne i javne sfere. Krutost sistema i njegovo povezivanje sa pitanjem
nacionalnog jedinstva dovode do toga da se u zahtevima za modifikacijom balansa privatnog i javnog
vidi samo pretnja za naciju, mada su ti zahtevi najee podstaknuti upravo eljom za integracijom u
francusko drutvo. Tree, dirigovana i centralizovana kultura, koja je nadahnula republikanski model,
dovodi do nedostatka oseaja za zahteve proistekle odozdo i esto do pogrenog razumevanja samih
tih zahteva ili se smatra da oni nemaju vrednost, jer ne spadaju u model integracije o ijem se preispi
tivanju i ne razmilja, ili se odbacuju uz optubu da mogu dovesti do destabilizacije nacije. Kriza zbog
islamskog vela je slikovita ilustracija tog nepodudaranja (Semprini 2004: 126), a stie se utisak da je tu
krizu (i druge) generisao isti razlog, odnosno stav i jednih i drugih kako izmeu religije i kulture po
stoji inherentna veza, tj. uvanjem religije uva se i kultura. Za multikulturalizam, religija je neodvojivi
deo kulturnog naslea, a za metod asimilacije integracija vodi ka sekularizaciji verovanja i ponaanja, u
kojoj se sva kulturna naslea briu (Nei 2012: 92). U tom smislu, francuski model multikulturalizma,
podrazumevajui asimilaciju, jeste kontradiktoran i dovodi do nepomirljivih stavova sve izraenijih
zahteva za ouvanjem i priznanjem muslimanske, odnosno francuske kulture i multikulturalistikog
argumenta sadranog u shvatanjima i jedne i druge suprotstavljene strane.
(Ne)noenje hidaba kao oblik diskriminacije ena
Kao to smo istakli, u novije vreme vodi se sve ira javna rasprava o posledicama prisustva muslimana
u zapadnim liberalnim drutvima, koja na dnevni red kao kljunu temu stavljaju poloaj ena u islamu,
s obzirom na to da se na Zapadu smatra da su one ugnjetavane, potinjene, deprivilegovane i margina
lizovane (Espozito 2002: 686). Ta tema obuhvata pitanja od abortusa, sakaenja enskog polnog organa
(obrezivanja ena), poligamije, nasleivanja imovine, ugovorenih brakova, razvoda itd., do pokrivanja
muslimanskih ena (Espozito 2002; Eriksen, internet; Gvozdi 2002). Sve pomenuto, a posebno islamski
nain oblaenja ena,18 koristi se u argumentaciji i retorici Zapada u prilog teze da je posredi krenje en
skih prava.19 U razliitim zapadnim zemljama, noenje hidaba (marame za glavu) tumaeno je na razli
ite naine (Espozito 2002: 686), odnosno debata o muslimanskoj marami ima nacionalne varijacije. Na
primer, u nekim zemljama postoji uverenje kako je muslimanska marama nekompatibilna sa sekularnim
vrednostima (u Francuskoj), drugi su tvrdili da ugnjetava ene (u Skandinaviji) ili da je u sukobu sa uobi
ajenim vrednostima (u Holandiji) (Eriksen, internet), mada navedeni argumenti esto idu u paketu.
Kada je re o Francuskoj, pitanje noenja hidaba poprimilo je optenacionalni znaaj nakon to je
jednom broju uenica zabranjeno da ih nose, sa obrazloenjem da je to jednako navoenju na preobra
enje, to je u svetovnim prosvetnim ustanovama u Francuskoj zabranjeno (Espozito 2002: 686). Naime,
jo 1994. godine, suoen sa iznenadnim porastom broja muslimanskih uenica koje su odbijale da skinu
svoje velove u koli, ministar obrazovanja zabranio je noenje vela unutar kolskih zdanja, shvatajui to
opravdanim na osnovu strogo politikih argumenata i pravila graanske jednakosti u francuskom dru
tvu. Ministarski raspis naglaavao je kako na vratima kole treba da se zaustave sve vrste diskriminacije
i, mada se hidab nigde eksplicitno ne pominje, tekst je osudio svaki oblik religioznog prozelitizma unu
tar kole, istakavi kako Francuska to ne moe da tolerie (Semprini 2004: 126127).
18 Inae, u muslimanskom nainu oblaenja razlikuju se al hijab, al shari, al mindil, al izar i chador, v. Gvozdi 2002. Hidab oznaava ma
ramu ili veu tkaninu kojom muslimanke pokrivaju kosu, ui, vrat i ponekad ramena; on ostavlja celo lice otkriveno i predstavlja najei
oblik pokrivanja; o poreklu i znaenju/ima vela videti vie u: Nei 2012.
19 Pritom, esto se ne zna (ili zaboravlja) da izvorni islam i Kuran postuliraju rodnu jednakost, odnosno da je opisana deprivilegovanost
ena nastala kao rezultat primenjivosti i aktuelnosti Kurana etrnaest vekova nakon njegovog objavljivanja, i drugo, kao posledica njegovog
razliitog tumaenja, onih delova koji su tome podloni, u okviru mnogih pravnih kola; o tome detaljnije u: Gvozdi 2002; Spahi-iljak
2007; Nei 2012. Takoe, iako ne manje znaajno, esto se isputa iz vida i osudi injenica da je potinjenost ena karakteristina i za
druge (svetske) religije (Gvozdi 2002; Haralambos and Holborn 2002).

61

trkltrna strivanj

Rasprava koja se povodom ovog dogaaja vodila u javnom diskursu i u francuskoj tampi plasirala
je pitanja: Da li je noenje hidaba maska koja prikriva ugnjetavanje i guenje slobode ena? Da li je to
muslimanska oznaka kojom se upuuje izazov francuskoj trobojci? Ili nain da nezahvalna grupacija sta
novnitva pokae prezir prema gostoljubivom francuskom drutvu, time to se u sreditu zapadne civili
zacije razmee svojim zastarelim obiajima? (Espozito 2002: 686) Ukratko, da li je posredi ugnjetavanje
muslimanki, koje treba zatititi, i/ili napad na francusko drutvo koje, takoe, treba zatititi? S druge strane,
kao po pravilu, muslimani su se koristili vrlo slinom argumentacijom, shvatajui pomenuto kao diskri
minaciju muslimanki (ali) od strane Zapada i kao napad na muslimansko stanovnitvo to, razume se,
zahteva odbranu i zatitu. Naime, muslimani su zabranu noenja hidaba percipirali kao antimuslimanski
in, naroito s obzirom na to da je hrianima dozvoljeno da nose simbole raspea, a Jevrejima jarmulke, a
ta oba simbola se, u odreenim okolnostima, mogu smatrati inom propagiranja vere (Isto, 686). Dakle, iz
muslimanske perspektive, re je o jednom selektivnom pristupu,20 koji je obojen porastom napetosti u od
nosima nemuslimana i muslimana, i otuda zabranu noenja hidaba treba shvatiti kao rezultat te napetosti.
Konkretno, kada je o ovom francuskom primeru re, u stvarnosti, veina tih devojaka nije nosila
veo pod pritiskom svojih porodica, niti islamskih agitatora, a ak se esto deavalo da su delovale protiv
miljenja svojih roditelja (Semprini 2004: 127). Njihov gest nije imao nieg preteeg za naciju on je pre
izraavao zahtev za priznavanjem identiteta i vie je bio simbolian nego religiozan, zahtev jedne grupe21
za koju mehanizmi integracije nisu funkcionisali kako je to bilo u prolosti sa drugim zajednicama. Pa
radoksalna i teka posledica ovakve odluke, odnosno zabrane noenja hidaba, bila je ta da su pomenute
uenice, koje su odbile da se pokore naredbama, bile iskljuene iz javnog obrazovanja i to u ime principa
integracije jedne republikanske kole (Isto, 127), ili, bolje rei, asimilacije, ime se aktuelizovalo pitanje
da li je zapravo francusko drutvo ono koje vri diskriminaciju nad muslimanskim enama. Oni koji su
u javnoj debati branili pravo muslimanki da pokriju svoju kosu u bilo kojoj situaciji ukazivali su na to da
hidab moe predstavljati razliite stvari, ukljuujui i namerno izabranu slobodu da se ena suprotstavi
spoljanjem pritisku asimilacije (Eriksen, internet), odnosno da je esto posredi reakcija na sve uticaj
niju zapadnu kulturu i elja za izraavanjem nezavisnosti i vlastitog identiteta odbacivanjem kulturnog
imperijalizma Zapada (Haralambos and Holborn 2002: 444). Drugim reima, sloboda ene nije u koli
ini i vrsti garderobe koju nosi, ve u slobodi i mogunosti izbora.
Kao drugo, tvrdnja da je marama per se simbol muke represije i da stoga taj obiaj treba zabraniti,
dovela je do preispitivanja tog stava, kao i primenljivosti postulata liberalne tradicije da individua ima
slobodu donoenja svojih odluka, iako se to moda nekome ne svia, jer su ostala otvorena pitanja o
tome da li muslimanke biraju da nose hidab (ili su na to prisiljene) i/ili da li se moe tvrditi da hidab
obavezno znai podreenost ena (Eriksen, internet). Perspektiva muslimanki esto je takva da one sa
me noenje marame za glavu ne doivljavaju simbolom ugnjetavanja naprotiv, esto se pod time pod
razumeva odbrana od ugnjetavanja, odnosno hidab se shvata kao nain i sredstvo da se oslobode od
uloge seksualnog objekta, tj. od dominacije mukaraca i iskoriavanja ena u zapadnom stilu.22 Prema
njihovom miljenju, islamski nain odevanja omoguava im da iskau svoju skromnost i dostojanstvo, te
20 Navedimo jo jedan primer. Uporedo sa kontroverzom o zabrani hidaba i kodeksima oblaenja u kolama, odvijala se i (tia) debata o
uenicama koje su sve ee nosile seksualno izazovnu odeu, ali ta debata nikada nije dostigla razmere (i zabrane) poput one o pokrivanju
muslimanki (Eriksen, internet).
21 Francuzi/kinje iji su roditelji doseljenici iz zemalja Magreba. Naime, muslimani u Francuskoj veinom su magrepskog (severnoafri
kog) porekla (iz Alira, Maroka i Tunisa) i u nju su uglavnom doli posle Drugog svetskog rata, a vie od 30% muslimana u ovoj zemlji
pripada drugoj generaciji (Espozito 2002: 650).
22 Na zapadni feminizam esto se gleda kao na oslobaanje koje je dovelo do novog oblika robovanja nainu odevanja, mladalakom
izgledu i fizikoj lepoti, do slobode seksa i seksualnog iskoriavanja, do drutva u kome se ensko telo koristi u prodaji sve mogue robe,
od odee do automobila i mobilnih telefona. Pokrivanje tela, tvrdi se, odreuje enu i odnose polova u drutvu na osnovu linosti i talenta,
a ne fizikog izgleda (Espozito 2002: 750).

62

trkltrna strivanj

da on stvara zatitu i linu oazu uvaenosti (Espozito 2002: 686, 750). Veliki broj islamskih ena i pisaca
smatra da je hidab (religiozna poniznost) zapravo prednost za enski rod, jer smanjuje stepen muke
opresije, ili barem pomae enama da se lake nose s tim problemom. Drugim reima, uloga vela nije
samo ograniavajua, ve i oslobodilaka (Haralambos and Holborn 2002: 444). Takoe, [...] mlade
muslimanske ene koje su nosile marame tvrdile su da je to in pokornosti boanskoj zapovesti, te da je
zatien propisima o slobodi veroispovesti (Isto, str. 686), zbog ega zabrana noenja hidaba predsta
vlja oduzimanje slobode i prava enama, paradoksalno, u ime te iste slobode i njihovih prava.
Muslimani/ke u Francuskoj da li je multikulturalizam zapravo (ne)mogu?
Da li je Francuska multikulturna zemlja i da li u Francuskoj postoji multikulturni problem? Odgo
vor na oba pitanja je potvrdan. Kada je o prvom re, argumentacija je utemeljena u dugoj istoriji i tra
diciji gostoljubivosti ove zemlje, kao i u injenici da u njoj postoji veliki broj supkultura. U odgovoru
na drugo pitanje imamo na umu da se pri pojavi zahteva nekih grupa za priznavanjem zapravo priznaje
postojanje mogueg multikulturnog konflikta. Naime, upravo u reakciji na pomenuto, ili u odsustvu
reakcije, u nevoenju rauna o tom zahtevu, dolazimo do saznanja o postojanju odreenog multikultur
nog problema. I ne samo to. Ako se multikulturnim konfliktima upravlja samo a posteriori, onda kada
su zahtevi (i problemi) ispoljeni, jedino nam dimenzija krize prua uvid u veliinu takvog problema kao,
na primer, u sluaju islamskog vela. Iako je odluka ministra postigla eljene rezultate, mogla je da ima
i suprotan efekat, tj. da pojaa pojavu solidarnosti i podstakne mnoge druge na noenje vela,23 ime bi
taj multikulturni problem imao jo vee razmere. Sutina je da odstranjivanje jednog simptoma ne pod
razumeva i reenje problema koji je u njegovoj osnovi, o emu nam, izmeu ostalog, svedoe i kasniji
(ponovljeni) problemi i incidenti kada je re o (ne)prihvatanju hidaba u francuskom drutvu (Semprini
2004: 127128).
Teko je pruiti adekvatan odgovor na pitanje zbog ega (i dalje) postoje pomenuti i slini problemi
u zemljama koje se deklariu kao multikulturne. U traenju odgovora na pomenuto pitanje, saglasni smo
sa stavom T. H. Eriksena (Thomas Hylland Eriksen) da je korisno napraviti distinkciju izmeu raznovr
snosti i razlike u sagledavanju kulturnih varijacija jednog drutva. Naime, prema miljenju ovog autora,
postoji znaajna podrka raznovrsnosti u javnoj sferi, dok se razlike sve vie smatraju kao glavni razlog
problema u drutvu kada su u pitanju muslimanski imigranti. Pod prvim pojmom treba podrazumevati
uglavnom estetsko, politiki i moralno neutralno izraavanje kulturnih razlika, dok se pojam razlike, sa
druge strane, odnosi na gledita i prakse u manjinskoj grupi ili kategoriji, koje su moralno sporne, ili ba
rem pod znakom pitanja.24 Drugim reima, to su gledita i prakse za koje se smatra da stvaraju konflikte
pri direktnom kontaktu sa veinama (koje zastupaju drugo stanovite), da slabe drutvenu solidarnost
u zemlji i/ili da vode ka (neprihvatljivim) krenjima ljudskih prava unutar manjinskih grupa. Uopteno,
raznovrsnost se smatra za neto dobro, dok razliitost to nije, a stvar se dodatno komplikuje time to
isti ljudi mogu veliati (neproblematinu) raznolikost, ujedno odbacujui svaku razliku. Pitanje je gde
se nalazi granica (podvukla M. J.) izmeu raznovrsnosti i razlike, odnosno prihvatljivih i neprihvatljivih
kulturnih varijacija i razlika u jednom drutvu (Eriksen, internet).

23 Eriksen, na primer, navodi kako neki muslimani, ranije nezainteresovani za hidab, sada pokazuju sve vee interesovanje za njega, te
da se sve ee uju izjave o dunosti muslimanki da se pokrivaju (Eriksen, internet). Naglaavanje islamskog naina odevanja sve vie se
dovodi u vezu sa islamskim rivajvalizmom, v. Gvozdi 2002.
24 Raznovrsnost se uglavnom povezuje sa pojavama poput obiaja, hrane, umetnosti i sl. S druge strane, drutvena organizacija, ukljuu
jui i politiku strukturu i pravo glasa, ljudska prava, rodovske odnose i pravila nasleivanja, uloge polova, obrazovni sistem itd., dre se
odvojenima od poimanja kreativne raznovrsnosti, i u tom smislu, obogaivanja nacionalnih kultura. Iz te vizure, deji brakovi, poli
tiki despotizam ili religijska netolerancija ne mogu spadati u oblike raznovrsnosti. Re je o (nedopustivim) razlikama (Eriksen, internet).

63

trkltrna strivanj

Ve smo istakli koliko vano mesto u multikulturalistikom konceptu zauzimaju identiteti, a

odbrana istih identiteta neminovno vodi do sukoba: sve to je unutar granica sopstvenog identiteta
doivljava se kao vredno, a sve izvan postavljene identitarne granice kao tue i neprijateljsko. Stoga,
problem definisanja i utemeljenja (u naem sluaju muslimanskog ili nemuslimanskog) identiteta ne
izostavno zahteva odreenje prema granicama (podvukla M.J.), spoljnim (religijskim, kulturnim, etnikim i drugim), kao i granicama unutar individue (Trifunovi 2012: 81). Imajui to na umu, multikul
turalizam ne bi trebalo da podrazumeva potpunu eliminaciju tih granica, u smislu negacije identiteta
ili stvaranja nekog novog ili nad identiteta, on treba da dovede do drugaijeg poimanja tih granica ili,
drugim reima, do meuidentitetskog sporazumevanja i to upravo u onom znaenju koje dobijamo
kada sporazumevanje podelimo na dve rei: spor i razumevanje. Pod time podrazumevamo da poetni
multikulturni spor (nesporazum), posredstvom meukulturne komunikacije, treba zameniti razume
vanjem; sa svojima se razumemo ili ne, a sa strancima se sporazumevamo (Stojkovi 2009: 254).
Koje bi bile karakteristike i ta bi podrazumevao istinski multikulturalizam (ili interkulturali
zam) u nekom drutvu; da li je to, zapravo, mogue, realno i dostino; poeljno i potrebno? U praksi,
pokazuje se da veina multikulturnih teorija, drutava i dravnih politika u zapadnom svetu poku
ava da pronae balans izmeu dva ekstrema asimilacionizma na jednom kraju spektra i multikul
turalizma razliitosti na drugom. Problem je u tome to, sa jedne strane, prevelika razliitost oteava
postizanje solidarnosti i demokratskog uestvovanja, pa ak i svakodnevno funkcionisanje jednog
drutva zamislimo, na primer, situaciju u kojoj ljudi iz razliitih kultura voze suprotnom stranom
kolovoza, kako bi se onda odvijao saobraaj u jednoj zemlji? Sa druge strane, potpunu kulturnu ho
mogenost je nemogue postii, a za mnoge i nepoeljno (ak i u etniki homogenim drutvima), jer
e uvek postojati neke skupine ljudi, poput religijskih sekti i seksualnih manjina, koje e traiti svoje
pravo da budu ravnopravni, a razliiti (Eriksen, internet). Dakle, sutinsko pitanje (problem) je kako
pronai i gde podvui granice (!) multikulturalizma. Moda je pak multikulturalizam u Francuskoj
problematian zbog svog naginjanja asimilacionizmu, ili smo u krivu? Moda je problematian zato
to se Francuzi, u odabiru izmeu tvrde i meke verzije multikulturalizma (Vukomanovi, inter
net), opredeljuju za potonju, koja ne polazi od kolektivnih prava ve od pojedinca slobodnog da bira
ta mu se svia iz kulturnog duana?
Postoji tu jo jedan problem. Multikulturalizam se moe percipirati kao jedna univerzalna, glo
balna vrednost, zbog ega je opravdano postaviti pitanje: Kako je mogue odbraniti kulturnu vari
jaciju, a istovremeno insistirati na zajednikom skupu vrednosti? (Eriksen, internet). U tom smislu,
ini se kao da je sam koncept multikulturalizma inherentno protivrean, tj. da sadri u sebi mehani
zam (samo)ponitenja. I ne samo to. Ponavljaju se neke dileme i kontradiktornosti kao i kod koncepta
kulturnog relativizma, koji stoji nasuprot evropocentrizmu, odnosno procenjivanju drugih kultura
kroz poreenje sa sopstvenom. Naime, primenjivanje kulturnog relativizma to jest, naputanje svo
jih duboko ukorenjenih kulturnih verovanja i prouavanje neke situacije prema standardima druge
kulture moe biti optereeno neizvesnou i osporavanjem (Gidens 2006: 2829). Mogu se javiti
problematina pitanja, kao na primer, da li kulturni relativizam znai da su svi obiaji i ponaanja
podjednako zakoniti i da li postoje neki univerzalni standardi koje bi svi ljudi trebalo da slede? ak
i kada smo saglasni sa stavom o nenametanju sopstvenih standarda kulture Drugom, esto je veoma
teko prihvatiti objanjenja drugih kultura za situacije koje se kose sa vrednostima i normama koje
su za nas uobiajene i prihvaene kao datost (Isto, 2930). Poloaj muslimanskih ena25 je upeatljiv i
25 U referentnoj literaturi opisani su mnogobrojni dogaaji i prakse vezani za muslimanske ili islamske zemlje (o ovoj distinkciji videti
vie u: Vukomanovi 2008: 13), naroito za Avganistan i Saudijsku Arabiju, koji izazivaju zgraavanje zapadnog oveka, v. Vukomanovi
2008; Gidens 2006; Gvozdi 2002.

64

trkltrna strivanj

slikovit primer ovakve ambivalencije i graninih sluajeva i situacija, koji esto vraa Zapad na ko
losek evropocentrizma, nepriznavanja i osude muslimanske drugosti.
Umesto zakljuka
Multikulturalizam bogatstvo ideja, bogatstvo stvarnosti, bogatstvo problema.26
Multikulturalizam se moe analizirati kao simptom i kao indikator znatne drutvene promene, me
utim, s obzirom na to da razliitosti u stvarnosti vie koegzistiraju nego to se meusobno proimaju,
nijedna promena, kada je o muslimanima re, ne bi se mogla dogoditi bez prouzrokovanja (neizbe
nih) konflikata, nesigurnosti i zabrinutosti (Semprini 2004: 30). U savremenom, pluralistikom svetu,
koji se brzo menja i koji karakterie multikulturalnost, muslimanske zajednice su brojne i rasprostra
njene kao nikada ranije, a ima i ironije u tome to poslednjih decenija pitanja graanskih i kulturnih
sloboda muslimanskih manjina dobijaju na sve veem znaaju (Espozito 2002: 751752). Integracija
migranata, naroito muslimana, u evropskim drutvima postaje oteana, dok njihov broj neprestano
raste (Trifunovi 2012: 76). Ako multikulturalnost shvatimo kao stanje kulturne heterogenosti, onda
su sva savremena drutva multikulturna, ali nisu sva na istovetan nain, kao to ni posledice multikul
turalnosti nisu svuda iste. Meutim, ono to je zajedniko svim multikulturnim drutvima jeste to da
u njima uvek postoji potencijalna opasnost da se, iz razliitih razloga, zaotri pitanje odnosa manjine i
veine (Tripkovi 2005: 82).
Danas je otvoreno pitanje da li religiozno obojeni dogaaji u Evropi, poput opisanih primera u
Francuskoj, vode svet ka integracijama ili konfliktu civilizacija i religija? (Miloevi 2012: 266). Jesu li
muslimani koji ive u zemljama Zapadne Evrope evropski muslimani, muslimani u Evropi ili pak neto
tree? I, sledstveno tome, da li je multikulturalizam jedna savremena ideologija, utopija, kompleks Ma
sade ili, opet, neto etvrto? I ija je muslimanka? Da li je ona danas religijski i/ili graanski simbol?
(Nei 2012: 58). Bilo kako bilo, moe se tvrditi da kulturne linije razdvajanja danas, a posebno one koje
dele Zapad i islam, snanije deluju nego dravne ili neke druge granice meu ljudima, te da prisustvo
islama na Zapadu (p)ostaje faktor nestabilnosti i potencijal za pravljenje novih krvavih granica.
Multikulturalizam je ilustracija i otelotvorenje duboke promene koja se zbiva u savremenim zapadnim
drutvima, meutim, s obzirom na to da se pokazuje kao snaan indikator krize u tim drutvima, o njemu
se pre moe govoriti kao o sporom i problematinom procesu tranzicije ka istinskom multikulturalnom
prostoru Evrope (Semprini 2004: 6). Postavljajui modernitetu pitanje prava na razliitost, multikultura
lizam prevazilazi specifinosti svakog pojedinanog nacionalnog konteksta i svim savremenim drutvima
upuuje velianstven civilizacijski izazov (Isto, 6), pri emu se postavlja pitanje o (ne)mogunosti usagla
avanja novog multikulturnog identiteta i muslimanskog identiteta. Podsetimo se Hantingtonove (Samuel
Huntington) teorije o sudaru civilizacija, kojom se postulira presudna vanost kulture, a naroito religije,
u uticaju na politike vrednosti pojedinih drutava. Naime, postoji otra kulturoloka razlika izmeu po
litikih vrednosti zapadne i islamske civilizacije, zbog ega se kljuni globalni problem vidi u tome to
pomenute razlike vode ka etnoreligijskim sukobima (Huntington 1998, navedeno prema: Vukomanovi
2008: 82). Da li je reeno svojevrsna anticipacija budunosti i opomena savremenim zapadnoevropskim
drutvima, jer [...] na Zapadu, multikulturalizam teko da je neto vie od kolektivnog sna, mutne vizije?
(Eriksen i Stjernfelt 2013: 13). Stie se utisak da zapadnoevropska drutva malim, ali znaajnim, koraci
ma idu trnovitim putem, punim prepreka, ka stvaranju multikulturnih zajednica i identiteta, meutim,
u odgovoru na pitanje da li e ona stii do tog odredita ili e skrenuti u slepu ulicu Hantingtonovog
sukoba civilizacija ostajemo u domenu svoje socioloke imaginacije.
26 Naziv projekta Centra za kulturu Trenjevka, internet.

65

trkltrna strivanj

Svakako da multikulturalizam (i danas) aktuelizuje pitanja meuverskog dijaloga i tolerancije, kao

i bojazan da pomenuto predstavlja rizik slabljenja verske privrenosti onih koji u tome imaju uea.
Drugim reima da li otvorenost prema drugima moe poveati otpornost na fanatizam, da li se na taj
nain stvara alternativna religijska zajednica na tetu postojeih i da li se time stvara atmosfera permi
sivizma i relativizma, usled orijentacije ka (sve veem) pluralizmu (Espozito 2002: 677678)? Pokazali
smo kako Zapad i islam de facto imaju zajedniku temu/e za meureligijski dijalog, a jedna od glavnih
pretpostavki takvog dijaloga jeste da postoje jasne granice (!) tradicijske, kulturne, istorijske, konfesio
nalne izmeu uesnika u razgovoru (Vukomanovi 2004: 88). Ovo jesu granice koje treba prevazii, jer
se pravi dijalog odvija tek izmeu ravnopravnih uesnika, a razumevanje se postie tek kada se razgovor
o drugom zameni razgovorom sa drugim. Put od sukoba do dijaloga (Isto, 89) je onaj koji Zapad
i islam, zajednikim koracima, treba da preu ka konanom odreditu interkulturalizma i meusobne
tolerancije.
Tolerancija, kao popustljivost ili trpeljivost prema tuim shvatanjima, odnosno u verskim, moral
nim, politikim i drugim pitanjima, iako pojedinac sa datim shvatanjima ne mora biti saglasan, pored
toga to se, u izvesnom istorijskom smislu, vezuje za religijsku toleranciju (Radenovi 2007: 625), ovde
nam je znaajna iz jo nekoliko razloga. Kao prvo, tolerancija ne podrazumeva odobravanje svega po
jedinac je potpuno autonoman u sferi miljenja i oseanja, ali moe da ini (postupa) samo u skladu sa
tim da ne ugroava prava drugih pojedinaca, odnosno, u javnom diskursu prihvatljivo je zalaganje za
neogranienu toleranciju prema izraavanju miljenja, a za ogranienu prema nekim vrstama ponaanja.
Kao drugo, u promiljanju ovog pojma, neizostavno dolazi do tzv. paradoksa tolerancije, odnosno, po
novo ukazujemo na problem granica (tolerancije), jer ovaj termin sadri u sebi mogunost sopstvenog
poricanja: individua koja je stvarno tolerantna mora biti trpeljiva i prema netrpeljivima, tj. pojedinac
koji je netrpeljiv prema netrpeljivima porie samo naelo tolerancije.27 Svakako, odreivanje granica
tolerancije nije neupitno i posebno je problematino povlaenje granice kada je re o tolerisanju netole
rantnih, a razgranienje onoga to bi jedno demokratsko (i multikulturno) drutvo trebalo da i onoga to
ne bi smelo da tolerie uvek je kontekstualno, odnosno situacionistiki odreeno, nije jednom za svagda
dato i u sutini je pitanje mere (Isto, 626). Dakle, postoji neto prema emu ne bi trebalo biti toleran
tan, ali ta je to neto i ko to odreuje?
S druge strane, tolerancija omoguuje i pospeuje sveprisutnu razliitost (sutinsku vrednost za
razvoj kako individualnosti tako i opteg dobra), i prema nekim miljenjima, najdublji razlog za oprav
danje principa tolerancije je injenica da bez nje nikada ne bismo mogli spoznati svu raznovrsnost is
kustava, misli, oseanja, verovanja i delanja pojedinaca i grupa nama su potrebni drugi (i drugaiji)
ljudi da bismo sebe i svoja znanja razvili, produbili i proirili. Dalje, jedino je pod naelom tolerancije
mogua koegzistencija razliitih grupa u savremenim, pluralistikim i multikulturnim drutvima (Ra
denovi 2007: 626). Na kraju, istakli bismo kako gorenavedeno kako sa pozitivnom tako i sa negativ
nom konotacijom neodoljivo podsea na sve one probleme i dileme koje smo dotakli kada je bilo rei
o francuskom multikulturalizmu i njegovim granicama, njegovom odnosu prema globalizaciji islama i
muslimankama, zbog ega smo miljenja da je posredi svojevrstan paradoks multikulturalizma. Para
doks koji nam ilustruje, ak simbolizuje, pare tkanine; paradoks koji nas ostavlja sa mnogo upitnika
na kraju reenica i sa veoma malo odgovora na postavljena pitanja.

27 Naelo tolerancije predstavlja poseban oblik naela slobode, a i pojam slobode karakterie ista protivrenost: ako je sloboda neogra
niena, onda i protivnici slobode mogu initi ta hoe, a u krajnjoj instanci mogu ukinuti slobodu drugima. Otuda, neke slobode su ipak
ukinute, kao to je sloboda da se ukine sloboda (trpeljivi imaju pravo da ogranie slobodu netrpeljivima, ako potonji ugroavaju temelje
slobode) (Radenovi 2007: 626).

66

trkltrna strivanj

Literatura:
1.
2.
3.
4.
5.
6.

7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.

19.
20.
21.
22.

Abazovi, Dino, Jelena Radojkovi i Milan Vukomanovi (2007), Religije sveta: budizam, hrianstvo, islam, Beograd:
Beogradski centar za ljudska prava.
Bela knjiga o interkulturnom dijalogu (2008), Savet Evrope, (internet) dostupno na: http://www.kultura.gov.rs/ (pri
stupljeno 3.decembra 2013).
Boovi, Ratko (2006), Leksikon kulturologije, Beograd: Agencija Mati.
Eriksen, Thomas Hylland, Raznovrsnost nasuprot razliitosti: Neoliberalizam u raspravi o manjinama, (internet)
dostupno na: http://www.csi-platforma.org/ (pristupljeno 11. novembra 2013).
Eriksen, Jens-Martin i Frederik Stjernfelt (2013), Demokratske kontradikcije multikulturalizma, Beograd: Helsinki
odbor za ljudska prava u Srbiji.
Espozito, Don (2001), Islamska pretnja mit ili stvarnost, ivinice: Selsebil.
---- (prir.) (2002), Oksfordska istorija islama, Beograd: Clio.
Gidens, Entoni (2006), Sociologija, Beograd: Ekonomski fakultet.
Gvozdi, Natalija (2002), Poloaj ena u islamu izmeu tradicije i modernizacije, diplomski rad, Beograd: Filozof
ski fakultet.
Haralambos, Michael and Martin Holborn (2002), Rod, feminizam i religija, Identitet, u Sociologija: Teme i per
spektive, Zagreb: Golden marketing, str. 440445, 921933.
Karamani, Slobodan (2007), Multikulturalizam, u Mimica, Aljoa i Marija Bogdanovi (prir.), Socioloki renik,
Beograd: Zavod za udbenike i nastavna sredstva, str. 338339.
Miloevi, Zoran (2012), Evropska unija i islam, Srpska politika misao 36 (2) : 257274.
Multikulturalizam bogatstvo ideja, bogatstvo stvarnosti, bogatstvo problema, projekat Centra za kulturu Trenjev
ka, (internet) dostupno na: http://www.diskrepancija.hr/hr/ (pristupljeno 8. novembra 2014).
Nei, Mirjana (2012), Islam i moderna drava, Beograd: Zadubina Andrejevi.
Pei, Milena i Aleksandar Novakovi (2010), Problem identiteta i multikulturalizam, Srpska politika misao 17 (2):
141164.
Radenovi, Sandra (2007), Tolerancija, u Mimica, Aljoa i Marija Bogdanovi (prir.) Socioloki renik, Beograd: Za
vod za udbenike i nastavna sredstva, str. 625626.
Semprini, Andrea (2004), Multikulturalizam, Beograd: Clio.
Spahi-iljak, Zilka (2007), ene, religija i politika, Sarajevo: IMIC, CIPS, TPO.
Stojkovi, Branimir (2009), Mree identiteta i meukulturno komuniciranje, Godinjak Fakulteta politikih nauka 3
(3) : 353362.
---- (2010), Meukulturno komuniciranje, Sociologija, Vol. LII, Posebno izdanje, str. 7994.
Trifunovi, Vesna (2012), Multikulturalizam i obrazovanje: problem pluralizacije identiteta, Srpska politika misao
19 (2) : 7592.
Tripkovi, Milan (2005), Multikulturalnost, multikulturacija i prava manjina, Socioloki pregled , Vol. XXXIX (1) :
8195.
Turen, Alen (2011), Svijet ena, Podgorica: CID.
Vukomanovi, Milan (2004), Islam, Meureligijski dijalog iskustva i perspektive, u Religija, Beograd: Zavod za
udbenike i nastavna sredstva, str. 2832, 8896.
---- (2008), Homo viator: religija i novo doba, Beograd: igoja tampa.
---- (2010), Hostages of Culturalism, E-International Relations, (internet) dostupno na: http://www.e-ir.info/ (pri
stupljeno 12. jula 2014).

67

trkltrna strivanj

Contemporary Encounter of Cultures Between

Western Europe and Islam: Multiculturalism and Social Position
of Muslim Women in France
Abstract: The author considers the contemporary relationship between Western European
and Islamic culture, regarding the problems and conflicts which arise from the above mentioned
relationship, in the context of Islamic globalization and increasing number of Muslim immigrants in
Western European, multicultural societies. Multiculturalism of contemporary societies is characterized
by the actualization of the issues of diversities, tolerance, identities and rights of minority groups
as well as numerous controversies concerning the concept of multiculturalism itself. In this paper
special attention is paid to the analysis of the conflict between wearing or not wearing a hijab in France,
which has created a lot of debates in public discourse. Moreover, it has raised numerous questions
and multicultural arguments in the debates about the social position and discrimination of Muslim
women whether they are discriminated by Islam or by the French society. The above mentioned
crisis regarding the Islamic veil is perceived as a consequence of the peculiarities, contradictions and
limits of (the French model of) multiculturalism, a kind of paradox of multiculturalism, which is why
it becomes incompatible with Islamic culture and generates contemporary (multi)cultural conflicts.
Key words: antiWestern Islam, antiIslamic secularity, hijab, France, tolerance, multiculturalism
paradox.

milica.jeroncic@gmail.com
68

trkltrna strivanj
UDC 394.25(100)
316.7:78

Ognjen Radovi

Komunikoloki koled Kapa Fi u Banjaluci

Bosna i Hercegovina

Karnevalska reprezentacija mladih

u popularnoj kulturi
Podnaslov: Analiza narativa TV emisije realnosti Ketfi
Saetak: lanak se bavi pitanjem karnevalskog na primjeru emisije Ketfi (eng. catfish, vrsta ribe
som), koja se emituje na muzikom TV kanalu MTV (Music TeleVision). TV emisija istrauje uticaje
savremenih vidova komunikacije putem drutvenih mrea, problem izgradnje alter ega i alternativnih
identiteta, kao i praktikovanja intimne ljubavne veze preko interneta. U radu se analiziraju epizode iz
prve dvije sezone (2011/12. i 2012/13).
Analizom je ustanovljeno da u emisiji postoji pet nivoa narativa; identifikovana je i analizirana njihova
povezanost te osnovni vidovi reprezentacije mladih. U zakljuku se potvruje da emisija Ketfi utie na
ojaavanje karnevalskih stereotipnih reprezentacija mladih i problema samoidentifikovanja mladih u
savremenim vidovima komunikacije.
Kljune rijei: Ketfi, MTV, televizija stvarnosti, narativ, internet, karneval.

Uvodna razmatranja i osnovne postavke istraivanja

Popularna kultura u svoj svojoj raskoi, raznolikosti, intertekstualnosti i brzini izmjene i adaptacije,
modifikacije i prilagodljivosti nije drugaija od interneta. Internet u svim svojim manifestacijama, pro
stranstvima i razliitostima kao da ivi isto ono to bi trebalo da se kae za popularnu kulturu. Zapravo,
ako bi se reklo da oba ova pojma u svojoj prirodi obujmljuju jedan drugog, moda bi to bilo najsigurniji
put razumijevanja onoga to se nalazi u procjepima.
U toj raznorodnosti i nepresunom izvoru kodiranog i dekodiranog, svakako je mogue izvui neto
to sainjava popularnu kulturu, te iz toga pokuati oformiti razmiljanje koje e, izmeu ostalog, nano
vo moi biti povezano sa popularnom kulturom. U tim trenucima identifikacije, dekodiranja i ponovnog
kodiranja, potrebno je odmah ustanoviti nedostatak izolacija i upisivanje u interpretaciji su neizbjeni,
iako jesu zasnovani na svim referencama koje definiu nau percepciju o nama samima, drugih o nama,
i nas o drugima. U ovom sluaju, ne moe se zanemariti injenica da analizu odabranog fenomena vri
bijeli mukarac starosti trideset godina, koji je cijeli ivot ivio u relativno malom gradu u Bosni i Her
cegovini (200.000 stanovnika/ca). Ovo upozorenje je neophodno koliko i odgovorno, jednako kao to ga
je i Don Fisk (John Fiske) koristio u predgovoru svoje knjige Popularna kultura, napisavi: Trgovaki
centri, saloni video-igara, plae, soliteri i Madona, nesumnjivo prenose svoja znaenja i u Sjedinjenim
Dravama i Australiji, ali ih ja itam okom Evropejca (Fisk 2001: 6). Upravo to oko Evropejca (Isto

69

trkltrna strivanj

noevropejca) uticalo je na odabir teme koju bi trebalo da posmatra. Ako se polazi od Deridine ideje da
bi trebalo posmatrati upravo ono to se ne posmatra, ovaj rad je moda u jednu ruku na pravom putu.
S tim u vezi, predmet istraivanja je TV emisija Ketfi (eng. catfish, vrsta ribe som), koja se emituje
na muzikom TV kanalu MTV (Music TeleVision). Unutar rada analiziraju se epizode koje su emitova
ne u dvije TV sezone (2011/12. i 2012/13), a tri glavna cilja su: (1) identifikacija nivoa narativa u emisiji
Ketfi; (2) prepoznavanje funkcija svakog narativa u izgradnji prie; (3) identifikacija osnovnih vidova
reprezentacije mladih, zaljubljenih, prevarenih i razoaranih.
Naposljetku, hipoteza rada glasi Emisija Ketfi utie na ojaavanje stereotipnih reprezentacija te
opstanak prianja prie po ugledu na postojee naratoloke kalupe popularne kulture.
Teorijski pregled (popularna kultura, emisija stvarnosti, narativ, karneval)
Popularna kultura je kultura podreenih i obezvlaenih, i stoga ona u sebi uvek nosi obeleja od
nosa snaga, tragove sila dominacije i podreenosti koje su presudno znaajne za na drutveni sistem,
pa stoga i za nae drutveno iskustvo (Fisk 2001: 12). Pojavom i rastom popularnosti emisija stvarnosti
(reality shows) porastao je i procenat u kojem podreeni i obezvlaeni sve vie postaju integralni dio
cjelokupne formule jedne TV emisije, i to ne samo kao osobe koje su iza one strane kamere ili kao osobe
koje su samo ispred kamere, ve se razlike izmeu uloga u prianju pria sve vie dezintegriu.
Popularna kultura mora, iznad svega, biti relevantna za neposrednu drutvenu situaciju ljudi1
(Fisk 2001: 33) i samo na taj nain moe biti shvaena i prihvaena. Upravo tu se nalazi i mogua zamka.
Naime, treba znati da [...] ne moe postojati popularna dominantna kultura, zbog toga to se popularna
kultura uvek stvara kao reakcija na sile dominacije, a nikad kao njihov deo2 (Fisk 2001: 54). Ako bi se to
posmatralo u domenu osnovne ideje Ketfia, lako se moe povui paralela da bi ak i sam Fejsbuk bio taj
izvor dominacije. Meutim, pitanje je da li se on moe posmatrati kao neto to ne postaje dio same po
pularne kulture, moda ak i vie sad kad je dio i drugog medija, te je smjeten u dodatni, njemu dosad
nepoznat svijet. S druge strane, da li bi Ketfi postojao da nema socijalnih mrea, prije svega Fejsbuka?
Ako se ide dalje u pokuaju razumijevanja popularne kulture, zanimljiv je kompresovani uvid Div
ne Vuksanovi o dvije vane teorije za razumijevanje prirode popularne kulture, ali i medija: Deborova
(Debord) teorija totalnog spektakla, kao i Bodrijarova (Baudrillard) simulacijska (re)produkcija serija
simulakruma, pojavljuju se, kako se ini, u istoj ravni tumaenja kao i Andersova ontologizacija medija,
izvedena posredstvom delovanja fantomsko-matrinog sveta fenomena (Vuksanovi 2007: 2). Upravo
taj svijet fenomena, spektakla i simulacije neizostavna je dimenzija popularne kulture, prisutna u svim
njenim aspektima, ali se stepen prisutnosti ovih elemenata moe dovoditi u pitanje u zavisnosti od medi
ja putem kojeg se emituje odreeni sadraj. Ako se izostave koncerti i festivali, dva vodea tradicionalna
medija su film (bioskop) i televizija.
S obzirom na to da se rad bavi televizijskom emisijom3, neophodno je detaljnije sagledati ta je te
levizija i kako se ona uklapa u gorepomenutu popularnu kulturu4. Najea objanjenja televizije polaze
od tvrdnje da je to postmodernistiki dragulj. Meutim, taj opis izvire iz dva najea polazita:
1 Vano je naglasiti da popularna kultura (ili, bolje reeno, dio popularne kulture) ne mora biti opteprihvaena, ve mora da bude prihva
ena u odreenom krugu ljudi.
2 Tehnoloki napredak je omoguio da popularna kultura bude sve rasprostranjenija. Zapravo, [...] mi smo poeli da konceptualizujemo
globalne dimenzije fenomena za koji smo prije mislili ili iskusili samo u lokalnim ili nacionalnim okvirima (Hartley 2008: 6162).
3 Iako se emisija Ketfi moe pogledati na internetu, ona se mora posmatrati prvenstveno kao emisija namijenjena televiziji, to se moe
potvrditi prije svega nepostojanjem vieg stepena interaktivnosti.
4 Popularna kultura nije izrodila televiziju, nego je televizija pomogla u ekspanziji popularne kulture. O tome Divna Vuksanovi pie:
Vrtoglava ekspanzija elektronskih medija, pre svega televizije, a zatim i videa, menja generalni pristup kulturi, pretvarajui je u gigantsku
industriju zabave, iji je krajnji produkt kako kritiki primeuju Adorno (Adorno) i Horkhajmer (Horkheimer) u Dijalektici prosvjetitelj
stva osim homogenizovanog kulturnog proizvoda, i medijski shematizovana svest (Vuksanovi 2007: 9).

70

trkltrna strivanj

(1) posmatranja televizijskog programa kao neprestanog nizanja televizijskog sadraja, te kao (2) me
dijski sadraj unutar jedne emisije5. Iz perspektive prvog polazita, moe se rei da je [...] jedan nain
razumijevanja televizije kao primjera postmodernizma u tome da se ona posmatra kao postmoderni
medijum u svoj cjelosti. Regularni dnevni i noni televizijski tokovi slika i informacija ujedinjuju koma
die sa drugih mjesta i stvaraju sekvence programa na temeljima kompilacija i povrinskih stimulacija
(Strinati 2004: 219). Ve ovdje moe se primijetiti jedna od kljunih rijei ne samo televizije nego i post
moderne kompilacija, koja se ne smije razumjeti samo kao skup i kombinovanje dogaaja nego i svih
njegovih najmanjih elemenata, ukljuujui i svjest o razliitim predstavama i vienjima stvarnosti kako
glavnog pripovjedaa tako i manjih pripovjedaa, kao to su sporedni likovi.
Problem stvarnosti, ili bolje reeno, reprezentacije stvarnosti, i dalje je jedno od kljunih pitanja
koje se, kad je rije o televiziji, mora iznova postavljati. Tako bi se moglo rei [...] da medijski privid
realnosti, koji proizvode jeftine sapunice (soaps) ili sitkomi (sitcoms), na primer, nije realistian usled
toga to reprodukuje realnost, ve otuda to proizvodi dominantni oseaj realnosti (Vuksanovi 2007:
3). Dakle, ovdje se zapravo govori o simulakrumu i simulaciji, o kojoj je Bodrijar (Baudrillard), uklju
ujui stvarnosti i reprezentacije u objanjenje, zakljuio da, [...] dok reprezentacija pokuava da ap
sorbuje simulaciju tumaei je kao lanu predstavu, simulacija obuhvata celo zdanje same predstave o
simulakrumu. Ovo bi bile uzastopne faze slike: ona je odraz duboke realnosti; ona maskira i izvitoperava
duboku realnost; ona prikriva odsustvo duboke realnosti; ona nema veze s bilo kakvom realnou; ona
je ist sopstveni simulakrum (Bodrijar 1991: 10). Kao dopuna ovih tvrdnji dobrodola su i tri kratka
miljenja Helen Fulton, koja kae da nam se [...] televizija obraa i nudi [nam] realnost u vidu hiper
bole i parodije (Fulton 2005: 1), vraajui time ideju o postmoderni. U drugoj tezi ona se, u raspravi
o denotaciji i konotaciji, zadrava na ideji da su [...] sa poststrukturalistike perspektive, denotacija
i konotacija efekti diskursa koji pritom posreduju stvarnost na razliite naine, ali su pritom jednako
odvojeni od nje (Fulton 2005: 6). Drugim rijeima, ako stvarnost postoji kroz diskurs, ona kao takva ne
moe ni na televiziji da bude povezana sa svojom sutinom. Ovo je odlian teren za popularnu kulturu,
koja i posredstvom televizije omoguava stalnu revalorizaciju i reinterpretaciju stvarnosti. Posljednja
autorkina teza, koja moe da poslui za jasno razumijevanje televizije stvarnosti (reality TV), govori da
[...] uesnici ili takmiari reality TV emisija ne rade stvarnost nego simulaciju stvarnosti determini
sanu intertekstualnim itanjima6 drugih TV emisija, medijski generisanih koncepata slavnih linosti i
profesionalnih praksi producenata i montaera koji su ukljueni u stvaranje emisija (Fulton 2005: 305).
Drugim rijeima, reality emisije su fikcija i kao takve se moraju posmatrati, uzimajui u obzir sve druge
elemente koji stvaraju privid stvarnosti (pokreti kamere, uglovi snimanja, montaa, kvalitet snimka itd.).
Jedna od takvih emisija je i Ketfi (Catfish), koja u svom univerzumu tumai stvarnost kroz vinjete o is
prepletenosti sajber prostora i stvarnosti.
Naravno, da bi se stvarnost tumaila, potrebna su mnogobrojna sredstva koja se ujedinjuju u nara
tivu. Osnovno polazite su znakovi, za koje se najee postavlja pogreno pitanje. Pitanje ta je znak?
je oigledno, ali nije dobro postavljeno. Pogreno je pretpostavljati da su znakovi stvari. [...] Znak ne
postoji nego se pojavljuje. Znak se pojavljuje onda kada je neto opaeno, zbog odreenih razloga ili na
odreenim osnovama, kao neto to nekom drugom znai neto drugo. On treba interpretaciju (Bal
1994: 89). Dakle, interpretacija je zapravo ta koja stvara znaenja i koja daje smisao sadraju, a znak je
polazite za stvaranje znaenja. Znak je uvijek prazan, eliminisan od svog znaenja do trenutka kad ga
5 U drugom sluaju vie se moe govoriti o intertekstualnosti, to jest upotrebi citata. Zapravo, [...] jedno od najefektnijih postmoder
nistikih orua u prozi je manipulisanje postojeim ili imaginarnim citatima: naracija na taj nain proiruje primarnu igru oznaitelja na
neogranieno polje drugih tekstova (Jovanov 1999: 33).
6 Produktivnost je u itanju, pre nego u pisanju (Fisk 2001: 143), odnosno, kod svih nepravilnosti i pukotina (Fisk) daje se mogunost
publici da tumai i upisuje znaenja u bilo kakav sadraj, to je prisutno i u televizijskom sadraju.

71

trkltrna strivanj

neko osvijesti. Na primjer, Madona moe da bude mnogo toga, jednako kao i najnoviji trend u kulinar
stvu ili modi, a upravo taj znak odreuje ne samo ono to predstavlja drugima nego i te druge, koji se
nalaze i izvan nje (posmatrai i posmatraice) i unutar prie (likovi).
Likovi su jedan od neizostavnih elemenata prie, ali je prvo neophodno razgraniiti fabulu od na
rativa, a [...] distinkcija [je] zasnovana na razlici izmeu sekvenci dogaaja i naina na koji su ovi do
gaaji predstavljeni (Bal 1999: 6). Kako enet (Genette) predlae potrebno je da se rije pria koristi
za [...] oznaeni ili narativni sadraj[...], rije narativ za oznaitelja, stav, diskurs ili sam narativni tekst,
a rije naracija za proizvodnju aktivnosti narativa i, proirenjem, za sve stvarne i izmiljene situacije u
kojima se dogaa ta aktivnost (Genette 1983: 27).7 Ove razlike su jasne i definitivne, ali je definitivna i
ovisnost postojanja narativa o itaocu/itateljki, to je sluaj i sa znakom. Tako [...] narativi nisu samo
konfiguracije koje postoje; oni su potpuni samo u inu itanja (Wood 2003: 11), koji opet povlai pi
tanje narativnog identiteta, gdje italac/itateljka sebe moe da smatra junakom/junakinjom narativa i
tako stvara narativni identitet. Taj narativni identitet je dvoslojan, prisutan i u junacima, i u onima koji
to posmatraju, a uvijek je mogue da bude dovoljno primamljiv da stvori odreene nivoe identifikacije s
likovima u televizijskom sadraju.
Identifikacija moe da postoji i kod likova i kod autora/autorke, stvarajui fenomen fokalizacije,
prilikom kojeg odreeni lik [...] pria priu poprilino iz svoje perspektive, tako da je on fokalizator ko
liko i narator (Fulton 2005: 13). Posmatrano u odabranoj TV emisiji, povrijeeni i oni koji povreuju su
fokalizatori, iako i tad gube kontrolu nad priom i cjelokupnim narativom. Bez obzira na to da li likovi
(stvarni ljudi) imaju kontrolu, oni su dio reality emisija, naroito zato to su ove emisije character driven, i
kao takve ne mogu priutiti nepostojanje fokalizacije, koliko god ona bila daleko od stvarnih likova i nji
hovih pria.8 Ni same likove nije mogue posmatrati kao jedinice koje mogu biti neutralne, jer [...] lik kao
proces i diskurs predstavlja neprekidno meudejstvo sa svim to nas okruuje (Horton 2004: 71). Dakle,
lik je neuhvatljiv i nedefinisan, a njegovo karakterno usmjerenje producenti i scenaristi najee bipolarno
razvrstavaju na [...] etiri para karakternih usmerenja: ekstrovertnost ili introvertnost; intuicija ili ulnost;
razmiljanje ili oseanje; prosuivanje ili precepcija (Horton 2004: 68). Ovo su glavne ideje o tome ko su i
ta su likovi u TV sadraju, a time se nainje jo jedna ideja ideja o likovima i autorima kao bardovima.
Nastanak ideje o bardovima,9 kao glasovima koji bi trebalo da ukazuju na drutvena kretanja, naj
ee iz aljivog ugla, moe se traiti i u ideji o karnevalu, kako ga je vidio Bahtin. Bahtin glas pred
stavljen u karnevalskom tekstu vidi kao kolektivni glas naroda, pri emu se sam Rable pojavljuje kao
nekakav medijum (premda najbolji i najreprezentativniji mogui) kroz koji taj glas nalazi svoj pravi
izraz (Lei 2011: 212). Ta kolektivnost i jedinstvo, bili oni i iluzorni, zapravo su utjeni. Sama ideja o
postojanju velike mree (popularna kultura) unutar koje stalno cirkuliu znakovi i oznake koji se mogu
lako protumaiti i u kojima se moe uivati, a da su pritom nekakav vid otpora, upravo je takva utje
na, uzbuujua i optimistina.10 O tome nastavlja Horton, kada pie da [...] smisao lika kao procesa
7 Prema miljenju istog autora, postoje [...] tri nivoa definisanja narativa vrijeme i raspoloenje, koji operiu na nivou povezivanja izme
u prie i narativa, dok glas povezuje i naraciju i narativ, te naraciju i priu (Genette 1983: 32).
8 Pitanje da li su ti likovi stvarni ne moe da se dokui ak i kad bi upliv autora bio minimalan ili nepostojei, jer samo prisustvo pred
kamerama utie na samoregulaciju i/ili modifikaciju ponaanja, dok prianje prie (one koju vri lik) nikad ne moe biti stvarno.
9 I Buonano (Buonanno) podsjea na Fiska i Hartlija (Hartley), kada govori da se idejom o [...] televiziji kao naem kulturnom bardu,
identifikuje prilian broj slinosti izmeu tradicionalnih funkcija srednjovjekovnog barda i onih naih savremenih elektronskih naratora
(Buonanno 2008: 72). U isto vrijeme, Hartli i Mekvilijam (McWiliam) prepoznaju kod Fiska i Hartlija sedam osobina koje dijele bardovi i
televizija, pa su oni: 1. medijatori jezika; 2. izraavaju kulturne potrebe; 3. socio-centralni; 4. oralni; 5. pozitivni i dinamini; 6. stvaraju mi
tove; 7. izvori uobiajenog razuma i konvencija (Hartley and McWilliam 2009: 21).
10 Kako bi se ova ideja dodatno proirila, moe posluiti Strinatijevo (Strinati) itanje Valtera Benjamina, kada kae da [...] Benjamin
potcrtava demokratsko i participativno prije nego autoritarni i represivni potencijal savremene popularne kulture (Strinati 2004: 78). Ipak,
on ukazuje na to da postoji i tamna strana popularne kulture, o kojoj su mnogo vie pisali Adorno i Horkhajmer.

72

trkltrna strivanj

vodi [nas] do koncepta karnevalskog i do opisa koji mu posveuje Mihail Bahtin. [...] Mi se moramo
pozabaviti Bahtinovim pogledima na jezik i likove. Godinama pre nego to e Bart i ostali pisati o liku
kao o diskursu i procesu, Bahtin (Bahtin 1981: 88) je napisao: Moj glas daje iluziju jedinstva onome to
izgovaram; a ja, u stvari, neprekidno izraavam mnotvo znaenja, od kojih su neka namerno iskazana,
a nekih nisam svestan (Horton 2004: 41). Horton takoe prepoznaje nekoliko kljunih uticaja karne
valskog na teoriju likova, pa ih definie kao: proces (stanje postojanja), polifoniju i drutvene diskurse
(Horton 2004: 43). Iz navedenog je jasno da je pokuaj tumaenja i shvatanja vanosti likova od izuzetne
vanosti jer se upravo tako mogu pronai osnove koje pomau u tumaenju medijskog. Zadravajui se
samo na posljednjoj tezi da su likovi drutveni diskursi, mogue je prepoznati reprezentaciju sa svim
njenim manama i prednostima.
Za iri opis karnevala moe posluiti stajalite Zapena, kako ga prenosi Marija Ristojevi: [...] prema
Zapenovom miljenju, za Bahtina je karneval istovremeno i pogled na svet i jezik jedne specifine knji
evne forme koja se suprotstavlja oficijelnom ivotu, odnosno, on je izraz univerzalne slobode (Ristojevi
2009: 200). Sama pomisao na slobodu koliko god ona bila prije svega metaforika, ako se prihvati pojam
transgresije kao termina [...] za oznaavanje optijeg kulturalnog procesa u okviru koga prakse, poput
karnevala, manipuliu simbolikim likovima i radnjama (Ristojevi 2009: 207) jeste ono to u kontekstu
popularne kulture ini takve sadraje toliko popularnim. Ipak, kako M. Ristojevi poentira, [...] karne
val je subverzivan, odnosno predstavlja tehniku drutvene transformacije (Ristojevi 2009: 207), to ga
ini nikad u potpunosti uhvatljivim i razumljivim, ali u isto vrijeme uvijek vitalnim ili sposobnim da se
revitalizuje. Ipak, to nisu jedini trikovi karnevala, on je i bundijski raspoloen, tako to [...] karnevalsko
nastaje kao rezultat (tog) sudara i predstavlja svedoanstvo o moi niskog da odluno zahteva pravo na
svoje mesto u kulturi. Karneval stvara drugi svet i drugi ivot izvan zvaninog (Bahtin 1968: 6), svet bez
ranga ili drutvene hijerarhije (Fisk 2001: 97), izmeu ostalog, tako to predstavlja drutveno [...] na ni
vou materijalnosti na kome su svi ravnopravni, nivou koji privremeno ukida hijerarhijski rang i privilegije
koje uobiajeno pojedinim klasama daju mo nad drugima (Fisk 2001: 99). Da li to znai da publika kroz
karneval u popularnoj kulturi dobija ono to oduvijek eli ravnopravnost i uee koje nije mjereno samo
proizvodnjom lienom znaenja i koje nadilazi osnovne potroakih elja.
Na kraju teorijskog pregleda neophodno je usmjeriti se ka publici. Stvar je potrebno otvoriti s Hork
hajmerom i Adornom, koji publiku (ili njihovom terminologijom konzumente) popularne kulture
(kulturne industrije) vide kao potroae koji su [...] statistiki materijal na kartama istraivakih ureda,
koji se vie ne razlikuju od propagandnih, razdijeljeni u grupe po primanjima, razdijeljeni na crvena,
zelena i plava polja (Horkhajmer i Adorno 1989: 129). Ovdje treba biti paljiv, jer ukoliko autori ovako
definiu publiku, oni u isto vrijeme definiu i proizvoae popularne kulture.11 Njih dvojica nastavlja
ju sa idejom o publici kao pasivnoj masi kada kau da se [...] njihov [se] itav ivot sastoji u tomu da
potvruju shemu iji su dio. U filmu se dosljedno moe odmah vidjeti kako e zavriti, tko e biti nagra
en, tko kanjen, tko zaboravljen, a naroito u lakoj muzici preparirano uho moe poslije prvih taktova
lagera pogoditi nastavak i sretno je kada se to zaista tako i dogodi (Horkhajmer i Adorno 1989: 133).
Ovaj elitistiki stav protee se i u nastavku njihovog izlaganja, ali ako se poe od stava da popularna kul
tura dolazi i od publike,12 upitno je koliko se publika moe posmatrati iskljuivo kao pasivan skup ljudi
koji ne ele i/ili ne mogu da trae vie od medijskog sadraja. Publika stvara, kombinuje, modifikuje,
promatra, komentarie, odbija, prihvata, a sad, kad je internet jai nego ikad, publika je neuhvatljivija
i pluralnija nego ikad. Zato je treba posmatrati kao heterogeni kolektivitet u kojem postoje zajednike
11 U kojem se omjeru moe govoriti da je sve, ili veina, u popularnoj kulturi orkestrirano s vrha i uz potpunu proraunatost?
12 S tim u vezi, jasno je da popularna kultura, naroito kod mlae publike, moe uzrokovati usvajanje, a time i modifikaciju sebe, tj. onoga
to jesu, te prelaska u ono to je popularna kultura definisala kroz stereotipe, uz upotrebu narativa obogaenih TV tropima, iako to ne znai
nuno da proces ne moe biti obrnut.

73

trkltrna strivanj

poveznice. Meutim, koliko god narativi uspijevaju da se odre, poveanje medijske pismenosti oteava
njihovo odravanje, primoravajui na ee izmjene i stvaranje novih vidova naracije kako bi se pokua
le sustii nove generacije, koje komunikaciju, medije i popularnu kulturu vide kao brz i neprekidan tok
informacija, koje oni mogu s lakoom da odbacuju, prihvataju ili mijenjaju.
Predmet istraivanja (kratki istorijat MTV-a
i trenutna produkcija, istorijat Ketfia)
MTV je poeo da radi 1. avgusta 1981. godine, i to emitovanjem spota za pjesmu Video killed the radio
star (The Buggles). Time je ne samo jasno stavljeno do znanja ta je MTV nego je ve u tom momentu ova
izjava (naziv pjesme) smatrana trenutkom u istoriji popularne kulture. Dvije godine kasnije, svoju premije
ru imao je Thriller Majkla Deksona (Michael Jackson). Iako se smatra da je istorijski znaaj ovog spota u
tome to je slomljena barijera boje koe, zapravo je jednako vano i to to je produkcijska vrijednost ovog
spota nadmaila dotadanje muzike spotove, postavljajui zlatni standard u industriji. Ve od tog trenutka,
MTV postaje ozbiljan konkurent u moru kablovskih programa, uvodei nove sadraje kroz vlastitu produk
ciju programa, stvarajui pritom nove standarde u muzikoj industriji. Tako je 1984. godine emitovan prvi
MTV Video Music Awards, da bi ve naredne godine zapoeo ljetni specijal Spring Break. Dvije godine
kasnije (1987), MTV poinje jo jednu dodjelu nagrada MTV Europe Music Awards13. Unplugged svoj
ivot zapoinje 1990. godine, ime se pokazalo nastojanje ove televizije da se ugura u alternativne procjepe
muzikog sazvjea, emitujui ive studijske koncerte (iako je prije rije o akustinim svirkama) bendova
poput Nirvane. Naredni koraci su ukljuivali emitovanje prve reality emisije The Real World u oktobru 1993.
godine (nekolicina mladih ljudi u stanu u jednom od velikih gradova Amerike), pokretanje kanala MTV2 (1.
avgusta 1996), Total Request Live (1998) i Jackass (2000). Posljednji znaajniji projekat, koji je postao fenomen
popularne kulture diljem svijeta, jeste Jersey Shore (2009), koji je uveo nove elemente u emisije stvarnosti. Da
nas je MTV u Americi, zakljuno sa avgustom 2013, dostupan u 97.654.000 domova, to jest pokriva 85,51%
amerike populacije.14 Pored toga, MTV trenutno u cijelom svijetu ima 188 kanala15 sa skraenicom MTV u
imenu kanala, dok se pokrivenost prema Vajakomu (Viacom; mrea pod kojom je MTV) procjenjuje na pola
milijarde kuanstava sa ciljnom grupom od 12 do 34 godine (mukarci i ene).16
Znajui koliki je mogui potencijal MTV-a, treba se usmjeriti i na jedan od najnovijih projekata,
ujedno i predmet istraivanja emisiju Catfish: The TV Show (2012), nastalu prema dokumentarnom
filmu Ketfi (2010), u kojem se Niv ulman (Nev Schulman) zaljubljuje u osobu koju nikad nije upoznao
i s njom razmjenjuje ljubav preko Fejsbuka. Na kraju Niv saznaje da osoba koju je vidio preko interneta
i osoba koju je vidio uivo zapravo nije ista osoba. Na istoj premisi zasnovana je i TV emisija.
Koristei istu formulu, emisija Ketfi je u svoje dosadanje dvije sezone (trea sezona je naruena)
imala 30 epizoda. U prvoj sezoni je emitovano 11 epizoda-pria i jedna epizoda-specijal (reunion epizo
da, u kojoj su bili svi akteri i akterke epizoda-pria). Druga sezona17 je imala 19 epizoda i to: 15 epizodapria i etiri specijalne epizode (Hooked on catfish: The road to Season 2; Mid-Season Reunion; Last Hooks
/ emisija o snimanju druge sezone / te Reunion). Prva epizoda prve sezone emitovana je 13. 11. 2012,
posljednja 26. 2. 2013, a u drugoj sezoni emitovana je 18. 6. 2013. i 16. 10. 2013. Ovaj raspored nije slu
ajan, jer je emisija u drugoj sezoni veim dijelom emitovana za vrijeme ljetnog kolskog raspusta (ovdje
13 Ova manifestacija u svom nazivu sugerie nove strateke ciljeve MTV-a globalno trite.
14 http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/08/23/list-of-how-many-homes-each-cable-networks-is-in-cable-net work-coverage-estima
tes-as-of-august-2013/199072/
15 Jedan od tih kanala je i MTV Adria, koji je namjenjen zemljama bive Jugoslavije.
16 http://www.viacom.com/brands/pages/mtv.aspx
17 Emisije-specijali u drugoj sezoni rasporeene su tako da stvaraju dodatnu elju i nestrpljenje, to je naroito izraeno u samom zavr
etku sezone, kada je epizoda-specijal o snimanju druge sezone emitovana dan prije posljednje epizode-prie i epizode-specijala Reunion.

74

trkltrna strivanj

postoji rizik od smanjenog efekta usmene preporuke, iako to, zbog velike upotrebe Tvitera, Fejsbuka
i ostalih servisa, generacijski posmatrano, nije isuvie zabrinjavajua prepreka). Ipak, s obzirom na to
da se MTV emituje u velikom broju zemalja, bilo je bitno stvoriti proizvod koji e, uz sve kulturoloke
razlike, moi da razumiju svi od djeaka u Japanu do djevojice u Bosni i Hercegovini. Upravo to je
jedan od glavnih aduta ovog programa: njegovo lako razumijevanje zasnovano je na univerzalnom in
ternetskom iskustvu lanim identitetima na internetu. Ako se pritom zna da su primarna grupa emisije
mladi starosne dobi od 14 do 18 godina, sa sigurnou se moe tvrditi da kulturoloke razlike postoje,
ali one ne utiu u velikom omjeru na razumijevanje i potencijal popularnosti ove emisije na globalnom
nivou. Zato je drutvene razlike i okvire u ovom sluaju mogue grubo zanemariti, jer one ne spreavaju
Ketfi da, uz karnevalsko, prenese jasne poruke svojim gledaocima i gledateljkama.
Metod istraivanja
Nakon osnovnih teorijskih postavki i osnovnog objanjenja uzorka, neophodno je kratko objasniti
metodoloka polazita koritena u ovom radu. U osnovi, zbirni metodoloki pristup veim je dijelom bio
zasnovan na konceptu koji su predloili Vodak (Wodak) i Mejer (Meyer) u djelu Metodi kritike analize dis
kursa (Wodak and Meyer, 2001: 5456). Naravno, prilikom analize nije se moglo zaboraviti na pet kanala
filmske komunikacije: (1) slika, (2) pisani jezik (odnosno grafika, kompjuterska animacija itd.), (3) glas, (4)
muzika i (5) umovi/tonski efekti (Crnobrnja 2010: 34), te na bogatstvo filmovanog sadraja: pristrasnost
kamere, stvaranje iskrivljene slike (u irem i uem smislu) [...] naruavanje privatnosti i voajerizam (Boyd
2002: 276286). Ipak, to nisu jedine smjernice kojima se moralo voditi. Znajui da je televizija tradicio
nalni masovni medij koji ulazi u domove konzumenata i konzumentkinja, ona se morala posmatrati i kao
posredovana stvarnost. Upravo zato razumijevanje televizijskog diskursa u optem okviru, kao i kroz sve
mogue anrove i njihove elemente (akter/ka, upotreba kamere, zvuk, grafiki elementi itd.), pomae kako
bi se odredili naini za portretisanje mladih, zaljubljenih, prevarenih i razoaranih u MTV emisiji Ketfi.
Kako bi se to postiglo, za istraivanje je bilo bitno jo nekoliko teorijskih taaka, prije svega ideja o
dekonstrukciji, kako ju je opisala Aleksa Hepbern (Alexa Hepburn): [...] dekonstrukcija je, onda, in
skripcija onog izvan transcendentalnog u empirijsko, i zato je inskripcija odsutnog u prisutno raspra
vljajui da su subjekti i objekti igra tragova (prisutnoodsutno) (Hepburn u Jupp 2006: 62). Druga taka
je polazila od ideje koja glasi: da bi [...] analiza filma bila izvodljiva, na kraju, potrebno je oslobaanje
granice objekta koji se istrauje, to zahtijeva od istraivaa filma da sudi o bar nekim od elemenata ko
ji se pod vostvom filma vide kao nevani (Elsaesser and Buckland 2002: 2). U elji da se ostvare ovi
ciljevi, koritena je naratologija, koja se [...] fokusira na narativ ili pripovijedanje unutar teksta s nagla
skom na znaenja koja mogu biti stvorena kroz svoju strukturu ili izborom rijei (Macnamara 2005:
15), kao i analiza diskursa, imajui pritom na umu da [...] ne postoji definitivni metod analize diskursa,
i da zbog toga bilo koja metodoloka diskusija ili praksa doprinosi stalnoj re-produkciji intelektualne i
istraivake aktivnosti nazvane analiza diskursa (Macleod 2002: 3).
Analiza MTV serije stvarnosti Ketfi
Namijenjena mladim gledaocima i gledateljkama, emisija Catfish: The TV Show od svog je prvog
emitovanja postala svojevrsni fenomen popularne kulture. Razlozi za instant uspjeh su mnogobrojni i
donekle neuhvatljivi, ali sigurno je da je plasirani MTV proizvod bio dovoljno dobro osmiljen da bi
svoju publiku privukao i djelimino zadrao. U narednim redovima e se pokuati detaljnije objasniti i
prepoznati neuhvatljivo ili bar bolje skriveno u ovoj emisiji stvarnosti.
Ketfi je po svim svojim estetskim vrijednostima stvoren kao savren proizvod popularne kulture. Ovo
je prije svega primjetno u nainu montae i upotrebe kamere, cjelokupnoj vanjtini, asihronom zvuku (naj
novija muzika ostvarenja, koja bi se najlake i najgrublje anrovski mogla odrediti kao indi-rok, folk-rok i
75

trkltrna strivanj

indi-pop), grafikoj obradi, ali i nita manje vanoj temi kojom se bavi. Zapravo, Ketfi se moe posmatra
ti kao reality hroniar savremenog vida komuniciranja te muk tinejdera i tinejderki irom planete u tom
naizgled zamrenom internetskom prostoru. Meutim, ta hronika je neizostavno dio same pop kulture i
kao takva ne smije se posmatrati iskljuivo kao dokumentarni doprinos u razumijevanju fenomena onlajn
vez, ve preteno kao odmjerena interpretacija ovog problema, koja je usaena u sam pop.
Za kompletnije razumijevanje ove emisije potrebno je prvo znati fabulu koja se primjenjuje u svakoj
epizodi, iako se sam pojam fabula u sluaju ove emisije mora posmatrati prilino fleksibilno. Dakle,
svaka epizoda poinje kratkim pregledom epizode koja e upravo biti emitovana. Potom slijedi kratka
pica (koja se ponavlja u svakoj epizodi), u kojoj se montanim skokovima vraa u prolost. Tu se obja
njava kako je emisija nastala zahvaljujui Nivovom linom iskustvu onlajn veze, praenom kroz doku
mentarni film koji je zaista bio primjer jednog instant uspjeha (naroito na internetu) i postavio je misiju
i viziju projekta Catfish: The TV Show. Pritom se posebno potcrtava Nivova moralna i ljudska odgovor
nost da svijet uini boljim pomaui drugim osobama koje su se nale u istoj situaciji.18
Pria uvijek zapoinje ujutru, u jednoj neidentifikovanoj hotelskoj sobi, gdje nakon nekoliko poa
lica poinje nova detektivska istraga. Prvi korak je upoznavanje sa osobom koja trai pomo. Montano
rjeenje u uvodu je prikaz (1) Fejsbuk stranice te osobe, (2) osobe u koju sumnja i (3) isjeaka njihove
virtuelne romanse (najee SMS-ova ili prepiski sa skajpa), dok Niv u ofu ita molbu koju je dobio
putem mejla. U ovom dijelu epizode-prie uvijek se nae isti problem koji stvara sumnju izgovori za
video chat. U narednim trenucima otpoinje debata o dobijenom sluaju izmeu Maksa, koji je najee
cinini detektiv koji sumnja u sve, ili sve kategoriki odbacuje, i Niva, najee nepopravljivog romanti
ka, koji vjeruje da ljubav postoji tamo negdje i da ona samo eka svoj trenutak. Potom slijedi putovanje
u grad u kojem ivi osoba koja trai pomo (najee Catfishee /Ketfii/) te upoznavanje s tom osobom i
otkrivanje sonih detalja njene onlajn veze. Ovaj dio u prii mogao bi se okarakterisati kao prvo ogolja
vanje, gdje se otkrivaju obje strane, a posebno njihova veza, tako to se u centar panje stavljaju intimne
fotografije i poruke koje su zaljubljeni razmjenjivali. Iako grafiki postoji cenzura (zamagljeni dijelovi
raunarskog monitora ili ekrana mobilnog telefona), ogoljavanje je momentalno i definitivno.
Sljedea kratka video-vinjeta formalno uslonjava kontekst tako to se Niv i Maks (sa ili bez Ketfii
ja) upuste u avanturu u kojoj istrauju lokalne atrakcije grada. U ovom dijelu esto se nainju velike teme
amerikog narativa ameriki san, blagostanje, popularnost, drugarstvo, porodine vrijednosti (najei
scenario otac koji prijeti da njegovoj kerki ne smije nedostajati dlaka s glave, to ga pretvara u stereotip
koji je osnaen kroz popularnu kulturu) i multikulturalnosti. Poslije zbliavanja s gradom i somovanim,
tim detektiva19 sabira utiske i priprema se za detektivski posao, koji se u veini sluajeva dogaa u javnom
prostoru (kafii, restorani brze hrane, low-cost restorani, poslastiarnice, ali i hotelske sobe). Ovaj dio je
najbogatiji izvor jasno definisanih stereotipa, koji su zasnovani na njihovoj interpretaciji Fejsbuk profila
potencijalnog Ketfiera (Catfisher onaj/ona koji obmanjuje). Unutar analize sluaja esto se kontaktiraju
osobe koje se provizorno definiu kao prijatelji i poznanici. Nakon toga slijedi pokuaj da se odrede osobine
i ivot osobe za kojom tragaju. Potom slijedi usmeni raport Ketfiiju, u kojem se najee iskrivljava stee
na slika o Ketfiu tako to se nadograuje ili oduzima od identiteta i modifikuje uspostavljeni narativ, to u
sutini treba da stvori prvi moment neizvjesnosti kako e Ketfii reagovati i da li e pristati da se nae s
drugom stranom. Zatim slijedi druga neizvjesnost da li e Ketfier pristati da se susretnu.20
18 Niv u najavi paralingvistiki naglaava rijei their bizzare on-line romance, ime ve postavlja osnove karnevalskog. To karnevalsko je
primjetno i u zavrnici pice, kada on formalno preputa svoj bardovski glas njima, tj. nama, govorei Catfish movie was my story, Cat
fish: The TV show is yours.
19 Paralela sa erlokom i Votsonom nije mogua jer izmeu njih dvojice ne postoji ista dinamika i omjer moi.
20 Zapravo, neizvjesnost postoji samo na nivou trenutnog segmenta prie, a ne i u njenoj cjelini. Na samom poetku epizode jasno da e do
sastanka doi poto se prikazuje i dio kad se otvaraju vrata the big reveal, koji bi u isto vrijeme trebalo da bude i the big releaf.

76

trkltrna strivanj

Nakon neizostavnog pristanka Ketfiera, svi troje kreu na put do nje/njega, da bi se vrhunac dogo
dio u trenutku kad se vrata kue Ketfiera otvore i on/a se prikae.21 U tom trenutku mogua je instant
katarza, a ako ona i izostane, u nastavku prie uvijek se tei njenom ostvarenju (sa obje strane, dok se
katarza Niva i Maksa ne dogaa i ne oekuje iskusni i mudri). Poslije prvog sueljavanja slijede trenu
tak relaksacije uz dogodovtine luckastih Niva i Maksa, i posljednji in, u kojem detektivi uspijevaju da
nagovore Ketfiija da se vrati s njima kako bi dvoje zaljubljenih dodatno spoznali jedno drugo i svoju
onlajn vezu. U ovom segmentu nastoji se bolje upoznati Ketfiera, pronai njegov/njen pravi identitet
i racionalizovati njeno/njegovo ponaanje. Tu se gledaocima ostavlja prostor da doive katarzu tako to
bi trebalo da se poniti stav izgraen prethodnim narativom emisije. Pretposljednja etapa, koja se ne
dogaa u svakoj epizodi, daje prostor Ketfiiju da ispria razvoj dogaaja svojim prijateljima i/ili lano
vima porodice, te da kod njih nae utjehu. Na kraju (epilog) Niv i Maks razgovaraju sa obje strane preko
interneta kako bi vidjeli ta se dogaa u njihovim ivotima nakon mjesec dana.
Iz opisa strukture epizode lako se moe zakljuiti da su, iako na prvu ruku kompleksne, osnovna li
nija radnje i struktura emisije raene po formuli i predvidive. Ipak, kad se emisija posmatra kroz narativ
koji se preliva izvan njenih okvira, ona postaje daleko sloenija. Pod ovim se prije svega misli na reklam
ne prekide i intertekstualnost s drugim pop sadrajima. Zapravo, emisija Ketfi je tradicionalno struktu
rirana emisija s djelimino nesvakidanjom temom (zamjena identiteta na internetu), ali na sljedeem
nivou ona je zapravo uobiajena pria o slomljenim srcima, samo je ton prigueniji i vie karnevalski.
Kad je rije o objektivnim elementima emisije (svi elementi slike i tona), neophodno je ponovo na
glasiti da se radi o MTV emisiji namijenjenoj prije svega tinejderima.22 Prvo to se istie je raznorod
nost slike, pa tako njen kvalitet varira u tri glavne skupine (1) snimci preko raunara (preteno skajp i
uvu), (2) inferiorni kvalitet snimaka Maksove kamere,23 koja prije svega uvodi dodatni sloj dokumenta
rizma, te (3) snimci profesionalne kamere. Kolana upotreba ovih slika stvara dinaminost i razigranost,
koja u zavrnici pomae emisiji u cjelini da lake kanalie svoje poruke, te omogui gledaocima da se
lake identifikuju s likovima koji su u njoj, bez obzira na to ko e od njih to biti. Upravo identifikaci
jom s likovima stvara se povezanost koja obeava vjernost, to jest stalno vraanje emisiji, a time veu
popularnost, vie erova i skuplje reklamne poruke u emisiji i oko24 nje. Meutim, upotrebom slabog
kvaliteta slike dolazi do njene degradacije (naroito ako se poredi s najsuperiornijim nivoom kvaliteta),
koja se ponekad pojaava istrzanim pokretima kamere te pretjeranim pribliavanjem objektiva kame
re monitorima (telefoni, tableti i monitori raunara). Time se stvara privid nieg kvaliteta slike i veeg
udubljivanja u skriveni svijet odabrane onlajn veze. Zapravo, ovim estetskim rjeenjem stvara se dodatni
simulakrum, koji vie ne postoji samo na nivou prie, likova i hronologije dogaaja nego se pikselizova
nim fotografijama simuliraju i tajnovitost, neizvjesnost i opasnost.
Donekle slinu logiku prati audio-segment, u kojem postoje etiri nivoa: (1) glas iz mobilnih ko
munikacijskih naprava, (2) pozadinski zvukovi, (3) glasovi etiri glavna aktera snimljeni profesionalno
i Maksovom kamerom (Ketfier, Ketfii, Niv i Maks), te (4) muzika. Kroz sva etiri nivoa upotpunjuje
se cjelokupni narativ emisije, pa tako prvi skup zvukova simulira stvarniju stvarnost; pozadinski zvuko
vi dodaju povrni kontekst (rzanje konja na ranu ili brujanje automobila u gradu); a muzika podvlai

21 Ono to slijedi u nekoliko sluajeva, podsjea na ublaenu verziju sukoba u emisiji Derija Springera.
22 Posljednjih godina u optem diskursu rebrendirano u young adults.
23 Inferiorniji u odnosu na profesionalne kamere, superiorniji u odnosu na kamere raunara i mobilnih komunikacijskih ureaja. Pored
toga, ovaj nivo Maksu formalno prua dva narativna stepena kroz kameru i participativno u samoj emisiji.
24 Klasine reklame koje se nalaze prije, tokom i poslije emisije, kao i product placement proizvoda kao to su MacBook, Vaio (Sony), oovoo,
Skype, Facebook, Google te muzika (now playing).

77

trkltrna strivanj

emotivna stanja dva glavna25 lika, ili bolje reeno emotivna stanja koja bi se u tom trenutku, prema na
rativu, najbolje uklopila.
Ova dva najvea skupa (video i audio) neophodna su na televiziji kako bi se izgradili nivoi narativa.
U ovoj emisiji njih je pet: (1) dominantni narativ /sveznajui narativ/; (2) Nivov narativ /pseudosvezna
jui narativ/; (3) Maksov narativ /pseudosveznajui sekundarni narativ s videom/; (4) narativ Ketfiija
/pseudocentralni narativ/ i (5) narativ Ketfiera /pseudoperiferni narativ/. Peti narativ je onaj koji se
pojavljuje posljednji i koji ima antiklimatiko dejstvo. Osobe koje se u emisiji nau na agresorskoj strani
tapa najee zavre kao one koje donose nesigurnost, nevjericu, tugu i bol,26 i u ijoj prolosti, ak i kad
doive iskupljenje, ostaje mrlja. etvrti narativ27 je narativ plemenitosti, naivnosti i dobrih namjera. On
se kroz cijelu priu predstavlja kao vodei, kao onaj koji mora da osvijetli put i izbavi svog vlasnika/vla
snicu. Kroz njega se vri rekonstrukcija veze i prolosti i dobija povod za ostanak uz televizor, te se moe
lako izjednaiti s petim narativom. Zapravo, ova dva narativa, iako tako nazvana, prije su samo glasovi,
kod kojih je najlake uoiti nepostojanje kontrole, to jest inferiornost u odnosu na preostala tri nivoa.
Drugi narativ (Nivov narativ) najdominantniji je kad je rije o liku iza njega. On je i zvijezda emisi
je, kako zbog prethodnog iskustva i toga to emisija postoji zbog njegovog iskustva, tako i zbog koliine
vremena koje provede pred kamerama. Ovaj narativ je narativ voe i presudnika (srce) koji: (a) odluuje i
utie na dalji razvoj prie, (b) kontrolie ponaanja junaka/junakinja epizode, (c) preuzima sveobuhvat
nu pripovijednu ulogu. Ipak, on je nemoan nad dominantnim narativom. Ovdje stvari postaju neto
neuhvatljivije jer Maks sa svojom kamerom nije samo arhivar, nego je i pripovjeda, i to gledano iz
prespektive prirode medija na kojem se emituje emisija onaj koji ima veu naratoloku mo od Niva
jer ima olovku kameru. U svojim potezima kamerom, Maks vie izgrauje simulakrum, stvarajui si
mulaciju istinitosti, dok je kao lik u emisiji mali glas u potiljku (racio) koji treba da upozorava na nepri
rodnost uzroka nastale situacije i same situacije u kojoj se nalaze junaci/junakinje.28 Zapravo, u trenucima
snimanja Maksovom kamerom, dobija se privid njegovog stava, ak i o predmetu date prie, iako je on
neraskidivi dio glavnog, sveznajueg narativa. U tom prvom okviru kreu se svi likovi, sva miljenja, sve
interakcije, nade i odluke, tako da je on (narativ), samo kroz mogunost montae, vodei i neprikosno
veni sudac svih sudbina. On je taj koji odabirom kadrova odreuje kako e se pria odvijati, ak i kako
e se zavriti. Dakle, ako bi se moralo tano odrediti koje su funkcije navedenih narativa i/ili glasova,
jasno je da oni podraavaju stvarnost, izgrauju niti koje povezuju cjelokupnu priu i pruaju valere u
razumijevanju patnje i sree svih upletenih strana. Zapravo, bardovsko i karnevalsko je zastupljeno na
iskrivljen i modelovan nain, tako to su, iako postoje, karnevalske osobine u stvari samo simulirane
glas naroda se uje, ali je on disciplinovan kako montaom tako i samim detektivima, koji gledaoce vode
kroz prie slomljenih srdaca.
Posljednji cilj rada je neraskidivo vezan za prethodna dva, kao i za prirodu televizije te strukturu
prie. Naime, reprezentacija mladih, zaljubljenih, prevarenih i razoaranih je uzrono-posljedino uve
zana s navedenim elementima. Za reprezentaciju uvijek je prvo potrebno postaviti taku normalnosti;
taku u kojoj se ogleda sve ono to bi trebalo da bude drutveno definisano kao srednja vrijednost ona
koja ne ugroava nego je samim tim to postoji kao takva gotovo jedina prihvatljiva. Isto tako, potrebno
je i definisanje samog/same sebe sa svim svojim osobinama, prednostima i manama sa svim onim to
25 Tokom razvoja serijala kroz obje sezone, jasno je da su Niv i Maks zapravo glavne zvijezde, ne samo zbog toga to se za njih odvaja vie
vremena i to su verbalno i intelektualno dominantniji, ve i zato to su njih dvojica neoboriva konstanta emisije.
26 Iako se njihove linosti (likovi) naporima detektiva nastoje usloiti.
27 U svakoj epizodi Ketfii daje i uvid u svoj svakodnevni ivot (odlazak na veeru, ulazak u kuu, upoznavanje djece, porodice i prijatelja
itd.), a isto se dogaa i sa Ketfierom, samo u suenijem okviru.
28 Maks ponekad osporava i Niva, ali ta osporavanja su tu da zabave, da uvedu privid stvarne diskusije, tj. uravnoteenosti prilikom shva
tanja sluaja na kojem rade.

78

trkltrna strivanj

smatramo da nas odreuje. Naravno, sav taj zbir osobina je isto tako drutveno determinisan. S tim u ve
zi, Ketfi ima svoja pravila, koja odreuju uesnike/ce. Od samog poetka Ketfiiji i Ketfieri su postavlje
ni kao mogui opoziti koji su simbiotiki povezani, ali su u isto vrijeme i razliiti. U Ketfiu se uesnici/
ce uvijek prvo definiu svojom vanjtinom, da bi naknadno krenulo upoznavanje. Prilikom definisanja
likova koriste se uglovi iz gornjeg rakursa ili neutralnog ugla (nivo oiju), a uz to se koristi i muzika koja
bi trebalo da pridobije gledaoce/gledateljke (najee optimistina indi-muzika).
Kad se pogleda vei broj epizoda, jasno je da postoje tendencije ka stereotipizaciji i objektivizaci
ji, to je najizraenije kod osoba (najee Ketfiera) koje su privlane, a to se pokazuje kod ponovnih
prikazivanja slika s Fejsbuka, pri emu se kamera due zadrava na tijelu u odnosu na lice. Naime, iako
emisija prikazuje razliite ljude (rasa, fiziki izgled, seksualnost, obrazovanje, socijalni status), ona to
radi na pojednostavljen nain, stvarajui iste osobine kod svih njenih uesnika naivnost, strah, neobra
zovanost. U zakljuku, oni su jednodimenzionalni, odreeni prije svega svojom vanjtinom i isjekom
njihovog karaktera, stavljeni u emotivno najee ekstremnu situaciju, iz koje moraju da se izvuku, dje
limino preputeni primarnim bardovima (Niv i Maks) i samoj sudbini. Fatinost je ono to ih definie i
ini ranjivim i bespomonim, neinformisanim i neobrazovanim. Zapravo, fatinost kao neka via sila, i
u ovoj emisiji je prije svega izjednaena s ljubavi (iako je ona u dosta epizoda definisana kao puppy love
s primjesama opsesivnih konstrukcija zaljubljenih, koje se kreu u domenu apstraktne konkretizacije
motiva, tenji i elja). Dakle, oni su neko kome se ne moe pomoi, ak i nakon svesrdne elje primarnih
bardova da to uine, osim ako nee pomoi sami sebi. Oni su ti koji treba da mire neshvaene strane, do
jue srodne due, koje su sad ponajvie antipodi. Oni jedni druge definiu, i kroz razoarenje i izdaju
potvruju predstavu o sebi, tj. nisu kao oni drugi (najee slabi i razoarani u sluaju Ketfiija; najee
postieni i razotkriveni u sluaju Ketfiera). Ako se stvar posmatra samo sa polazita pola, mukarci su
ti koji mnogo ee polaze od ultimatuma (ako ona nije ta, onda ona za mene vie nee postojati) i ne
povjerljiviji su, dok ene najee nemaju drugog izbora i ive u nadi da nee biti prevarene. One se vie
plae sudbine, one su bespomonije i u veem omjeru odbijaju da povjeruju u mogue negativne ishode
svoje ljubavne prie. Pored toga, zajedniko za skoro sve Ketfiije je to to, iako vjeruju drugoj strani,
ipak sumnjaju u istinitost njihovih postupaka i identiteta, ali istrajavaju u nadi da e se snovi obistiniti.
Zakljuak
Doba interneta, brze i globalne razmjene informacija zadaju nova pravila i pitanja u razumijevanju
komunikacije, prianja prie i identiteta. Razlozi za promjene i revalorizaciju miljenja ne lee samo u
irenju virtuelne stvarnosti, nego i u popularnoj kulturi, odnosno simulakrumu stvarnosti koji se iz nje
preliva i u stvarnu stvarnost, pritom se adaptirajui i mijenjajui razmiljanja ljudi. Zapravo, mogue je
izvesti beskonano mnogo pitanja koja bi pribliila shvatanje o tome ko je danas ovjek i ta on oekuje
u ivotu, ali je upitno koliko bi novih pitanja ti odgovori otvorili. Kroz emisiju Ketfi: TV ou traganja za
bilo kakvim objanjenjima pokuaji su koji zapravo mogu da odrede dalji tok razmiljanja svih ljudi, pa
tako i mladih diljem planete, ali je upitno koliko se ona u tome trudi i da li je to zapravo njen stvarni cilj.
Nakon pregleda dvije sezone ove emisije, namee se nekoliko zakljuaka, ali svi oni ukazuju na to da
je ultimativni cilj prianje prie. Prianje prie u kojem se lako definiu razliitosti; prianje prie u ko
jem zapravo ne postoji heteroglosija, nego jedan dominantan glas, koji je dovoljo mudar da se ne isprijei
na putu izmeu likova u emisiji i njenih gledalaca i gledateljki. Taj glas je beskompromisan i karnevalski
u svojoj sutini, mada ne prua potpunu karnevalsku katarzu, koliko god i ona bila iluzorna, ve nudi
dominantni pogled na druge, prezentovan kroz savremeno prihvatljiv diskurs. Upravo iz ovih razloga,
kroz prepoznate narative i izolovano posmatranje sadraja ove emisije, dolazi se do zakljuaka da emisi
ja Ketfi utie na ojaavanje stereotipnih reprezentacija te opstanak prianja prie po ugledu na postojee
naratoloke kalupe popularne kulture.
79

trkltrna strivanj

Glavni pokazatelji da je hipoteza potvrena lei u injenicama da je svijet koji opisuje Ketfi i dalje
polarizovan svijet u kojem likovi, iako postoje pokuaji njihovog dubljeg portretisanja koji su presud
ni za opstajanje prie i serijala, zapravo ne uspijevaju da nadiu karnevalsko kao groteskno i drugai
je. Oni/e su glavni junaci i junakinje koji dolaze iz perifernih mjesta Amerike, najee nisu zaposleni,
imaju zamren drutveni status, pate od depresije i najee su pretili. Vodei se, izmeu ostalog, ovim
tragovima, u emisiji se mogu jasno prepoznati dvije od etiri kategorije karnevalskog, kako ih je Bahtin
definisao: 1. slobodna i poznata interakcija izmeu ljudi [...] i 2. ekscentrino ponaanje (Bahtin; 2.
paragraf), ali su one vie stilizovani opis simulirane stvarnosti. One postoje da bi bile skrivene i da bi
u isto vrijeme pruile mogunost utianog negodovanja. Iako te namjere postoje unutar cijele emisije,
kritika ostaje neuhvatljiva, kao i njen cilj i posljedice koje oseaju svi uesnici, ali i gledaoci. Upravo iz
ovih razloga moe se potvrditi da popularno ne mora biti bitno ili duboko, iako to nije iskljueno, ali
je mogunost za karnevalski ispust i otvaranje polja za katarzu vitalni dio neodoljive privlanosti popa,
makar on samo nudio novu nadu u iskrenu i dugovjenu ljubav.
Literatura:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.

Adorno, T. i Horkheimer, M. (1989). Dijalektika prosvjetiteljstva. Sarajevo, BiH: Svjetlost.

Bal, M. (1999). Narratology: Introduction to the Theory of Narrative (2nd ed). Toronto, Canada: Univeristy of Toronto
Press Inc.
Bal, M. (1994). On meaning-making. Sonoma, USA: Polebridge Press.
Bodrijar, . (1991). Simulakrumi i simulacija. Novi Sad, Srbija: Svetovi.
Boyd, A. (2002). Novinarstvo u elektronskim medijima. Beograd, Srbija: Clio.
Buonanno, M. (2008). The Age of Television: Experiences and Theories. Bristol, UK: Intellect Books.
Crnobrnja, S. (2010). Estetika televizije i novih medija. Beograd, Srbija: Clio.
Elsaesser, T. and Buckland, W. (2002). Studying Contemporary American Film: A Guide to Movie Analysis. London, UK:
Arnlod (Hodder Headline Group).
Fisk, D. (2001). Popularna kultura. Beograd, Srbija: Clio.
Fulton, E. H. (2005). Narrative and media. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Genette, G. (1983). Narrative Discourse An Essey in Method. New York, USA: Cornell University Press.
Hartley, J. and McWilliam, K. (ed). (2009). Story Circle: Digital Storytelling Around the World. Chichester, UK: WileyBlackwell.
Hartley, J. (2008). Television Truths. Malden, USA: Blackwell Publishing.
Horton, E. (2004). Likovi osnova scenarija. Beograd, Srbija: Clio.
Jovanov, S. (1999). Renik postmoderne sa uputstvima za radoznale itaoce. Beograd, Srbija: Geopoetika.
Jupp, V. (2006). The SAGE Dictionary od Social Research Methods. London, UK: Sage Publications Ltd.
Lei, A. (2011). Bahtin, Bart, strukturalizam. Beograd, Srbija: Slubeni glasnik.
Macleod, C. (2002). Deconstructive Discourse Analysis: Extending the Methodological Conversation. South African
Journal of Psychology, 32(1), 1725 preuzeto 15.10.2013. sa http://eprints.ru.ac.za/747/1/dda.pdf
Macnamara, J. (2005). Media content analysis: Its uses, benefits and Best Practice Methodology. Asia Pacific Public
Relations Journal. 6(1), 134.
Ristivojevi, M. (2009). Bahtin o karnevalu. Etnoantropoloki problemi. 4(3), 197210.
Strinati, D. (2004). An Introduction to Theories of Popular Culture (2nd edition). London, UK: Routledge.
Vuksanovi, D. (2007). Filozofija medija: ontologija, estetika, kritika. preuzeto 10.10.2013. sa dzonson.files.wordpress.
com/2007/06/filozofija-medija.pdf .
Wodak, R. and Meyer, M. (2001). Methods of critical discourse analysis. London, UK: Sage Publications.
Wood, D. (ed). (2003). On Paul Ricoeur Narrative and Interpretation. London, UK: Routledge.
http://culturalstudiesnow.blogspot.com/2011/07/mikhail-bakhtin-carnival-and.html

80

trkltrna strivanj

Prilozi:
Datum
emitovanja

Sie

Broj
pregleda
(MTV.com)29

Share30

Sezona 01
12.11.2012.

Sani (Sunny) se zaljubila u Damisona (Jamison) etujui, ali se jo

uvijek nisu sreli. Da li je on stvarno onaj za koga se izdaje? Ili je sve
previe dobro da bi bilo istina?

927.883

2.68

19.11.2012.

Trina (Trina) se zaljubila u korpiju (Scorpio) etujui i sad je

spremna da premjesti njihovu vezu iz digitalnog u stvarni ivot.

452.665

2.74

26.11.2012.

Kim (Kim) voli Meta (Matt) 10 godina i nada se da e, kada ga

upozna, moi da prevazie gubitak svog biveg momka.

412.444

2.61

03.12.2012.

Dasmin (Jasmine) misli da bi Majk (Mike) mogao biti savreni ouh

njenom sinu, ali mora da se sa njim konano upozna kako bi bila
sigurna da on govori istinu.

391.469

2.23

10.12.2012.

Darod (Jarrod) osjea kako bi Ebi (Abby) mogla da bude njegova srodna
dua, ali je mora vidjeti uivo prije nego to bi veza mogla da se nastavi.

371.419

2.41

17.12.2012.

Aliks (Alyx) je oprostila Kiji (Kya) i nakon toga je priznala da je

koristila lani profil, ali da li Aliks isto skriva svoj identitet?

391.186

2.07

07.01.2013.

Do (Joe) se zaljubio u supermodela Kari En Peni (Kari Ann

Peniche), ali je skeptian da je sve previe dobro da bi bilo istina.

319.759

2.52

14.01.2013.

Tajler (Tyler) se zaljubio u Amandu (Amanda) nakon etanja, ali

njegovi prijatelji sumnjaju da neto nije u redu.

398.268

2.17

21.01.2013.

Rod (Rod) nije bio iskren prema Eboni (Ebony) od poetka. Da li e

mu Eboni oprostiti ili i ona krije svoje tajne?

328.430

2.75

28.01.2013.

Riko (Rico) je na razmeu izmeu odlaska u UK da bi brinuo o svojoj

majci i okuavanja sree sa svojom onlajn vezom.

362.338

2.27

18.02.2013.

Felia (Felicia) je Majka (Mike) ve ispalila, ali on ipak eli da vezi

prui jo jednu ansu.

306.957

2.37

Sezona 02
25.06.2013.

Kesi (Cassie) je zaruena za Stiva (Steve), ali ga nikad nije uivo

upoznala. Da li je Stiv za prave ili samo zamaskirani Catfish?

356.882

2.50

02.07.2013.

Entoni (Anthony) je kliknuo sa Markjuom (Marq) kad su obojica

prolazila kroz teak period u svojim ivotima. Zaljubili su se, ali
Entoni sad nije siguran da li je Markju stvaran.

242.426

1.76

29 Zakljuno sa 19.11.2013.
30 Svi erovi su preuzeti sa http://tvbythenumbers.zap2it.com .

81

trkltrna strivanj

09.07.2013.

Ramon (Ramon) se zaljubio u Paolu (Paola) do daske;

da li je ona stvarna ili ga samo iskoritava?

261.993

2.16

16.07.2013.

Nakon to je otkazala svoje zaruke, Loren (Lauren) je spremna da

zapone novi ivot sa svojim sinom Mejsonom (Mason) i ovjekom
sa kojim je priala od svoje etrnaeste godine.

332.703

2.36

23.07.2013.

Dorion (Dorion) rizikuje svoju trenutnu vezu kako bi konano

upoznao enu koja mu je pomogla u nekim od njegovih
najmranijih dana.

244.343

2.28

30.07.2013.

Denifer (Jennifer) se zatreskala u svog onlajn prijatelja Skajlera

(Skylar). Da li Maks (Max) i Niv (Neeve) mogu pomoi da njihovo
prijateljstvo preraste u neto vie?

235.971

2.14

06.08.2013.

Majk (Mike) i Kristen (Kristen) ive samo sat vremena jedno od

drugog, ali se nikad nisu upoznali u stvarnom ivotu. Da li Maks i
Niv mogu pomoi Majku da upozna svoju djevojku iz snova?

196.792

1.57

20.08.2013.

Brajan (Brian) eli da se Desi (Jesse) useli kod njega, ali

posljednji put kad su trebali da se upoznaju on ju je ispalio. Da li je
Brajan pravi momak za Desi ili on skriva Catfish tajnu?

206.523

1.82

27.08.2013.

Artis (Artis) se obraa Maksu i Nivu kako bi mu pomogli da izae

iz svoje besciljne veze i zapone vezu sa djevojkom iz snova Des
(Jess).

207.429

2.01

03.09.2013.

Eli (Ashley) i Majk (Mike).

1.74

10.09.2013.

Alija (Aaliyah) je pronala svoju pravu istinsku ljubav u Alii

(Alicia) te trai pomo Maksa i Niva da bi svoju onlajn vezu prebacila
u stvarni ivot.

217.328

1.61

24.09.2013.

Nik (Nick) trai Maksovu i Nivovu pomo da bi upoznao svoju prvu

ljubav Melisu (Melissa).

152.052

1.21

01.10.2013.

Dereka (Derek) su povrijedile bive veze i njemu je potrebna

Maksova i Nivova pomo da bi upoznao djevojku svojih snova.

144.254

0.95

09.10.2013.

Kejona (Keyonnah) je gotovo sigurna da je u onlajn vezi sa poznatim

Bau Vauom (Bow Wow), ali njoj je potrebna Maksova i Nivova pomo
kako bi bila sigurna da je to stvarno on.

229.623

1.88

16.10.2013.

Majk (Mike) se zaljubio u Karolin (Caroline) preko interneta, ali sum

nja u njihovu vezu jer ona uvijek ima izgovor zato se ne mogu nai.

194.097

1.81

82

trkltrna strivanj

Carnivalesque representation of young people in popular

culture (Narrative analysis of the reality TV show Catfish)
Summary: The article deals with the issue of the carnivalesque by analyzing the narrative of the TV
show Catfish (Eng. catfish, a species of fish - catfish) which is broadcast on MTV (Music Television).
The TV show examines the influences of modern forms of communication through social networks, the
problem of building an alter-ego and alternative identity as well as practising intimate love relationship
over the Internet. The paper analyzes the episodes from the first two seasons (2011/12 and 2012/13).
The analysis reveals that there are five levels of narrative in the show. Their associations and the main
aspects of the representation of the youth are identified and analyzed. In conclusion, it is confirmed
that the show Catfish affects the reinforcement of carnivalesque stereotypical representations of young
people and the problem of self-identification in modern forms of communication.
Key words: Catfish, MTV, reality TV, narrative, Internet, carnivalesque.

ognjen.radovic.83@gmail.com

83

trkltrna strivanj
UDC 316.774:37

Ivana Markov iki

Filozofski fakultet u Niu, Departman za urnalistiku

Srbija

Damjan Krstaji

Istraivaki centar za hemijsku informatiku, Beograd

Srbija

Medijsko opismenjavanje
za ili protiv?*
Saetak: U radu se polazi od pretpostavke da je struna javnost upoznata sa osnovnim postulatima
medijske pismenosti i da su oni vani za drutvo. Zbog toga se ukratko bavi razlozima zbog kojih mediji
i publika treba da budu medijski pismeni i zbog ega je medijsko obrazovanje preduslov postojanja
medijski pismenog drutva. Akcenat u radu je na prikazu rezultata istraivanja obavljenog u dvadeset i
etiri kole, u pet gradova u Vojvodini, na uenicima, roditeljima i nastavnicima koji pokazuju raspoloenje za uvoenje Medijske pismenosti kao predmeta u koli, za saradnju sa medijskim strunjacima,
kao i spremnost uenika da saznaju koji se televizijski programi smatraju kvalitetnim.
Kljune rei: mediji, obrazovanje, medijska pismenost.

UVOD
Prolo je osamnaest godina od 1992. godine, kada je usvojen pojam medijske pismenosti na Konferenciji o medijskoj pismenosti,1 do usvajanja prve medijske strategije u Srbiji (2010),2 koja apostrofira
nizak nivo medijske pismenosti u Srbiji. Ni danas, pet godina kasnije, na tom polju nije napravljen veliki
pomak. Sa jedne strane, odgovore za takvu situaciju moemo traiti od institucija: poevi od Vlade
Srbije, preko Ministarstva kulture, informisanja i informacionog drutva, Ministarstva prosvete, Zavoda
za unapreivanje obrazovanja i vaspitanja i Nacionalnog prosvetnog saveta. Sa druge pak strane, postavlja se pitanje spremnosti javnosti da podri i da prui pozitivan impuls medijskom opismenjavanju na
samom startu. Empirijsko istraivanje u ovom radu pokazuje koliko je pogodna klima za medijsko
opismenjavanje u drutvu. Najvei je procenat negativnih odgovora, 45% roditelja smatra da Medijsku
pismenost ne treba uvesti kao redovan predmet u kole, a 25,34% neutralnog je stava po ovom pitanju.
To znai da se paralelno sa nastojanjima da se medijska pismenost uvede u formalno obrazovanje mora
* Ovaj rad je nastao kao rezultat dodatnih istraivanja raenih prvenstveno za potrebe izrade doktorske disertacije na temu: Uloga i znaaj
televizijskog programa u obrazovanju dece i mladih, pod mentorstvom prof. dr Tatjane Vuli, na Filozofskom fakultetu u Niu, Departman
za urnalistiku.
1 Aufderheide P., prema: Kubey R. (1997: 79). Media Literacy in the Information Age: Current Perspectives, 1997, USA.
2 Medijska pismenost, poglavlje broj 9, Medijska strategija, Dostupno na: http://www.nuns.rs/reforma-javnog-informisanja/strategija.
html [26.01.2015.]

84

trkltrna strivanj

raditi i na samoj edukaciji svih ciljnih grupa o tome ta je zapravo medijska pismenost, zbog ega je ona
znaajna, kako tee proces medijskog opismenjavanja i kakvi su rezultati. S obzirom na to da je medijsko
opismenjavanje proces koji otpoinje u najranijem periodu ivota i traje do samog njegovog kraja, mnogo je onih koji u njemu moraju uestvovati. Na samom poetku, tu su prosvetni radnici predkolskih
ustanova, osnovnih i srednjih kola, roditelji i uenici. Nita manje znaajan nije ni uticaj samih medija,
ali u ovom radu, u tom kontekstu, oni nisu predmet istraivanja.
MEDIJSKA PISMENOST
Dostupnost medija u savremenom ivotu, koja se ogleda u injenici da danas svi mogu da gledaju
televiziju, sluaju radio, koriste raunar, internet i drutvene mree, doprinela je potrebi za neprekidnim pojanjavanjem da li je, i zbog ega, potrebno medijski opismenjavati ljude. Dok su televizija i
raunar neto to se u naim ivotima podrazumeva, poput odela koje nosimo, teko je istovremeno
analizirati njihove poruke i vrednovati njihove efekte. Takoe, potrebno je stalno imati na umu da su
medijske poruke, koje sluamo i dok se vozimo, kodirane, da su korieni posebni postupci kojima
se manipulie tekstom i zvukom kako bi se postigla nameravana znaenja. Kako selektovati medijske
sadraje prema kriterijumima kritike potronje i vrednovati umetniki izraz u medijskoj produkciji
dok se, na kraju napornog dana, oputamo u fotelji ispred TV ekrana? Sticanje ovakvih kompetencija
razlikovae medijski pismene od medijski nepismenih. Brojne su definicije koje uokviruju aktivnosti
i procese koji vode ovakvom ishodu. ,,Medijska pismenost je skup gledita koje u korienju medija
aktivno primenjujemo da bismo protumaili znaenje poruka koje primamo (Poter 2011: 47). Prema
miljenju Zindovi Vukadinovi, medijsku pismenost moemo odrediti kao proizvod obrazovanja za
medije i medijskog opismenjavanja. Obrazovanje za medije3 podrazumevalo bi sticanje znanja koja su
neophodna za razumevanje fenomena masovnih medija i koja bi uticala na na odnos prema njima.
Medijsko pak opismenjavanje podrazumevalo bi poduavanje jeziku i pismu medija, to bi dalje znailo:
analizu, raspravu, konstrukciju i dekonstrukciju poruka i njihovog izlaganja. Sadraj pojma medijske
pismenosti ini kritika autonomija u odnosu na poruke medija, distanca koja je rezultat sposobnosti da
se natuknice otkriju, prepoznaju, vrednuju sa stanovita konteksta izvan medija samih po sebi (Zindovi
Vukadinovi 2008: 167, 168). Na prvo mesto definisanja medijske pismenosti Bezdanov Gostimir istie
medijsko obrazovanje: ,,Medijska pismenost se jednostavno moe odrediti kao ishod sloenog procesa
medijskog obrazovanja. Samosvojni vaspitno-obrazovni korpusi, koji ishoduju medijskom pismenou,
ukljuuju prepoznavanje i razvijanje esencijalnih kognitivnih struktura, u okviru kojih pojedinac samostalno uspostavlja obrasce ponaanja i odnos prema vrednostima, pa oni tako ine integralni deo opte
kulture (Bezdanov Gostimir, prema: Vuksanovi 2008: 175).
Na pitanje zbog ega treba raditi na medijskom obrazovanju ljudi mogu se dati brojni odgovori. Ono je
snano oruje u borbi protiv nejednakosti u znanju i moi, smatra Zindovi Vukadinovi. Vii nivoi medijske
pismenosti omoguavaju vam da drite stvari pod kontrolom, da mnogo jasnije sagledate granicu izmeu
stvarnog sveta i sveta koji stvaraju mediji, da budete u situaciji da gradite ivot kakav vi elite, umesto da
preputate medijima da vam ga oni grade kako oni ele (Poter 2011). Zato to svaki ovek od roenja raste
u informacionom i medijskom drutvu u kojem se medijska i nemedijska sfera sve vie proimaju, procesi
vaspitanja i socijalizacije sve su manje mogui bez osvrta na medijski posredovano ponaanje. Onaj ko se bavi
ovekovim odrastanjem i uenjem, ne moe ignorisati uticaj medija (Bake 2013: 53).
Cilj medijskog obrazovanja takoe moe biti sagledan iz dva ugla: individualnog i drutva u celini.
Prema Poterovom miljenju, vii nivo medijske pismenosti znai da koristimo lini poloaj, da to manje

3 Ne odnosi se na obrazovanje za rad u medijima, tj. stvaranje medijskih profesionalaca.

85

trkltrna strivanj

vremena troimo na korienje medija bez koncentracije i panje, ve da ga iskoristimo aktivno i smisleno. Tek kada ovek razvije sposobnost organizovanja informacija u znanje, moe se rei da je medijski
pismen. To potrebno znanje mora obuhvatiti pet oblasti: uticaj medija, sadraj medija, medijsku industriju, stvarni svet i sopstvenu linost.
U prolom veku, uenje o medijima poprimilo je formu kulturnog odbrambenog stava, otpora
rastuoj ideolokoj snazi medija i pokuaja da se ljudi zatite od medija, pod izgovorom nedostatka kulturnih vrednosti, kao i da se usmere na vie forme umetnosti i knjievnosti. Danas, medijsko obrazovanje i pismenost igraju vanu ulogu u razvoju demokratskih procesa (ONil, Barns /O'Neil, Barnes/, prema
Cvetkovi 2008: 51), a takoe se prepoznaje i vanost uivanja ljudi u medijima i njihovog zadovoljstva
(Silverblat 1995, prema Cvetkovi 2008). Medijskom pismenou tei se razvoju kritike spoznaje medija, istovremeno sa razvojem aktivnog uea u medijima.
Za znaaj unapreenja medijske pismenosti navode se brojni faktori najee etiri: medijska
pismenost kao instrument za zatitu dece i maloletnika, zatitu medijskih konzumenata, stvaranje preduslova za graansku participaciju i premoavanje digitalnog jaza (Sejdinovi, Ljubi 2014: 6).
EMPIRIJSKI DEO ISTRAIVANJA
Detinjstvo, mladost i odraslo ivotno doba vie se ne mogu ni opisati bez refleksije o medijima.
Mediji su deo procesa modernizacije, koji proizvodi mnotvo protivrenosti. Estetska praksa danas
medije i njihove korisnike spaja u zajednikom zadatku prilagoavanja svetskih odnosa ljudskom ivotu
i opstanku, zakljuuje Bake. Takoe, on istie da se medijska pedagogija ne moe ograniiti na vaspitne
procese kod dece i mladih, ve da mora uestvovati u celokupnom drutvenom diskursu, i ne moe se
odvojiti od medijske politike niti ignorisati podatke, injenice i argumente iz drutvene analize. Prema
Tjuroovom miljenju (Turow), za medijsku pismenost korisna je primena znanja o tri meusobno zavisna inioca publici, sadraju i kontroli. U istraivanju smo se bavili prvim zavisnim iniocem publikom. inili su je uenici, roditelji i nastavnici. Trebalo je saznati kakav e oni impuls dati medijskom
opismenjavanju u Vojvodini.
Istraivanje je raeno na uzorku adolescenata u viim razredima osnovne kole, sedmi i osmi razred (13 i 14 godina), i viim razredima srednjih kola, trei i etvrti razred (17 i 18 godina). Ovaj uzrast
je odabran jer se radi o ispitanicima koji su, kada se istrauje njihov odnos prema televiziji, posebno
osetljiva ciljna grupa, jer se smatraju nedovoljno razvijenim osobama. Naime, veruje se da televizijski
sadraj ne razumeju dovoljno kao odrasli i da poput njih nisu imuni na njegov negativni uticaj. Period
adolescencije zahteva dodatni oprez kada se ispituje ova populacija, jer je jedan od glavnih izazova sa kojima se ona susree formiranje identiteta. Prema definiciji Svetske zdravstvene organizacije, adolescenti
su osobe uzrasta od 10 do 19 godina (uri 2005: 177). Danas se vreme adolescencije produava na
razdoblje od 11. do 25. godine ivota, a razlikuju se rana, srednja i kasna adolescencija. Poseban izazov
adolescentskog doba je i povean stepen nezavisnosti, kao i sklonost ulaenju u rizik.
Televizija, i mediji uopte, igraju znaajnu ulogu u ivotu dece i predstavljaju integralni deo procesa socijalizacije, koji se ipak, i pre svega, odvija u porodici kao jedinici drutva. U ovako osetljivom periodu ivota
porodica igra najvaniju ulogu za mladog oveka, pa je ispitivanje roditelj kao druge znaajne skupine bio
logian izbor kada je u pitanju izuavanje teme medijske pismenosti. Televizija se moe smatrati nekom vrstom
saveznika roditelj, jer za kratko vreme mediji nikako ne mogu da pokriju osamnaest godina ivota, koliko
je potrebno da bi se neko podigao od deteta do odrasle osobe, odnosno ispunio svoju roditeljsku obavezu
(Mekintajer 2003: 97). Deca i mladi odrastaju u ovom globalnom informacionom drutvu, ve od roenja
ga doivljavajui kao elemente koji odreuju socijalni ustroj njihovog svakodnevnog ivota (Bake 2013: 67).
Treu skupinu ispitanika, prosvetne radnike, bilo je nuno uzeti u obzir kao bitnu polugu sistema
obrazovanja, jer su oni, osim osposobljavanja ljudi za ivot i pruanja konkretne obuke za odreene
86

trkltrna strivanj

aktivnosti, bitan preduslov za izgraivanje naunog pogleda na svet i za sticanje sposobnosti samoobrazovanja. Samo skladan razvoj obrazovanja i vaspitanja moe dati pozitivne efekte za razvoj linosti
pojedinano i drutva u celini. Takoe, ,,[...] vaspitanje mora biti zajednika delatnost svih subjekata
savremenog drutva, a ne nekih drutveno otuenih slojeva i institucija (Trnavac, orevi 1995: 76).
Istraivanje4 je obuhvatilo ukupno 1.688 ispitanika u 24 kole 12 osnovnih i 12 srednjih kola, u
pet gradova u Vojvodini (Novi Sad, Panevo,Vrac, Zrenjanin i Kikinda). Uzorak je inilo 870 uenika
sedmog i osmog razreda osnovne kole i treeg i etvrtog razreda srednje kole, 594 roditelja i 224 prosvetna radnika.
Za potrebe istraivanja posebno su konstruisana tri instrumenta kombinovanih upitanika sa skalama procene, sa otvorenim i zatvorenim pitanjima za uenike, roditelje i profesore. Upitnik sa skalom
procene sastoji se iz tri dela. Poseban kvalitet istraivanju pruilo je kodiranje upitnika i mogunost
provere statistikih odstupanja meu odgovorima deteta i roditelj na isto pitanje.
Prilikom obrade podataka izraunavane su deskriptivne statistike za svaku promenljivu.
Preovlaujui stav nastavnika o spremnosti na saradnju sa medijskim strunjacima prikazan je u
Grafikonu 1. Moe se jasno videti da je 45,29% nastavnika protiv saradnje sa medijskim strunjacima, a
29,15% nastavnika je raspoloeno za saradnju sa medijskim strunjacima.
Grafikon 1.
Potreban mi je savet medijskih strunjaka u pogledu izbora vaspitno-obrazovnih i emisija za uenike.

45,29%

NE SLAEM SE
nemam stav
SLAEM SE

25,56%
29,15%
NE SLAEM SE

nemam stav

SLAEM SE

Odgovori nastavnika

Odgovori nastavnika

Paralelno sa tendencijem Evropske unije za podizanjem medijske pismenosti u svim zemljama Evrope,
moe se oekivati da e se, sa porastom informacija o znaaju medijskog opismenjavanja publike, procenat prosvetnih radnika koji imaju neutralan stav prema saradnji sa medijskim strunjacima smanjiti
u odnosu na procenat onih koji imaju pozitivan stav. Dobijeni rezultati su u saglasnosti sa izvetajem
4 Istraivanje raspoloenja nastavnika, roditelja i uenika adolescenata prema medijskom opismenjavanju uraeno je kao dodatno
istraivanje u okviru istraivanja za potrebe izrade doktorske disertacije mr Ivane Markov iki na temu Uloga i znaaj televizijskih programa u obrazovanju dece i mladih, pod mentorstvom prof. dr Tatjane Vuli, na Filozofskom fakultetu u Niu, Departman za urnalistiku.

87

trkltrna strivanj

Biroa za drutvena istraivanja, u kome nastavnici izraavaju svoje nepoverenje u medije, pa samim
tim i u medijske strunjake. Nastavnici misle da nas je sloboda medija zatekla nespremne. Posledica
toga je nepoverenje u medije i samoizolacija5 (Stamenkovi 2013: 25). Dok, prema naim rezultatima,
nastavnici negiraju saradnju sa medijskim strunjacima, u izvetaju Biroa za drutevna istraivanja stoji
da nastavnici smatraju da nijedan predmet, osim Graanskog vaspitanja, ne doprinosi medijskom opismenjavanju dece, da Sociologija i ostali predmeti ne govore o njemu, i kao jedino reenje vide uvoenje
Medijske kulture kao novog izbornog predmeta (Stamenkovi 2013). Dakle, imamo situaciju u kojoj
postoji svest nastavnika o tome da je potrebno u kole uvesti novi izborni predmet, Medijsku kulturu,
ali ne postoji raspoloenje za saradnju sa medijskim strunjacima koji bi to trebalo da rade, poevi od
usmeravanja ka vaspitno-obrazovnim sadrajima na televiziji, pa nadalje, ka irokom opusu tema koje
obuhvata medijsko obrazovanje. Ovakva situacija moe biti rezultat prethodno iskazanog nepoverenja
nastavnika prema medijima, pa samim tim i prema medijskim strunjacima. Nedostatak kolovanih
kadrova u oblasti medija, kako u praktinom tako i u teorijskom smislu, rezultat je ovakvog nepoverenja
koje mora biti prevazieno na putu medijskog opismenjavanja kao dugotrajnog procesa. To mora biti
zajedniki projekat vie aktera u drutvu: medija, obrazovnih institucija i dravnih nadlenih istitucija.
Roditelji, jednako kao i profesori, u najveem procentu u potpunosti nemaju poverenja u savet medijskih strunjaka kada su u pitanju saveti o izboru programa koji gledaju njihova deca (Grafikon 2). Ukupan
procenat roditelja koji imaju negativan stav prema saradnji sa medijskim strunjacima je 43,17%.
Grafikon 2.
Voleo/la bih savet medijskih strunjaka o izboru programa koji gledaju deca.

43,17%

NE SLAEM SE
nemam stav
SLAEM SE

20,24%

NE SLAEM SE

nemam stav

SLAEM SE

Odgovori nastavnika

36,59%

Odgovori nastavnika

Ono to se podudara u odgovorima nastavnika i roditelja jeste visok procenat neutralnih odgovora
20,09% roditelja i 25,56% nastavnika nema izraen stav o potrebi za savetom medijskih strunjaka.
5 Biro za drutvena istraivanja, NUNS, Medijska pismenost u Srbiji rezultati istraivanja, 2013. Dostupno na: http://www.birodi.rs/
medijska-pismenost-u-srbiji-rezultati-istrazivanja/ [17.01.2014.]

88

trkltrna strivanj

Kao i kod prosvetnih radnika, koji u veem procentu nisu raspoloeni da uju savete medijskih strunjaka,
i meu roditeljima je vei procenat onih koji nisu spremni da uju savete medijskih strunjaka o izboru
programa koji gledaju njihova deca.
U daljem ispitivanju stavova roditelja trailo se da izraze svoj pozitivan ili negativan stav u odnosu
na konstataciju: Medijsku pismenost treba uvesti kao redovan predmet u kole. (Grafikon 3)Ukupno
44,59% roditelja smatra da medijsku pismenost ne treba uvesti kao redovan predmet u koli.
Grafikon 3.
Medijsku pismenost treba uvesti kao redovan predmet u kole.

44,59%

NE SLAEM SE
nemam stav
SLAEM SE

25,34%
30,07%
NE SLAEM SE

nemam stav

SLAEM SE

Odgovori nastavnika

Odgovori nastavnika

Naravno, kao i u prethodnim pitanjima, veoma je visok procenat onih roditelja-ispitanika koji su
neopredeljeni 25,34%. Iako postoji niz naina i mera koji se mogu preduzeti kako bi se podigao nivo
medijske pismenosti kod dece i odraslih putem projekata nevladinih organizacija, putem seminara,
naunih skupova, posebnih projekata u medijima, putem akcionih planova lokalnih i nacionalnih politika za mlade jedan od najefikasnijih naina je, ipak, uvoenje predmeta Medijska pismenost u formalni
obrazovni sistem. Zbog toga je veoma bitno raditi na smanjenju otpora roditelja prema uvoenju medijske pismenosti u kole. Adekvatno informisanje javnosti o prednostima medijski pismenog pojedinca i
drutva jedan je od naina da se napreduje. Takoe, znaajno je deliti iskustva drava koje su naprednije
u toj oblasti, i koje su uvele Medijsku pismenost kao redovni ili izborni predmet (Slovenija, Australija,
Nemaka, Irska, vedska, Danska, Maarska), ili u okviru maternjeg jezika (Kanada i Velika Britanija),
ili u okviru drugih predmeta (Finska i Norveka).6
Poto smo utvrdili da roditelji imaju preovlaujue negativan stav o potencijalnoj saradnji sa medijskim strunjacima i o uvoenju medijske pismenosti u kole, zanimalo nas je kakav je njihov stav o
tome, te smo postavili pitanje: Da li nastavnici treba da utiu na izbor TV programa koji gledaju deca?
(Grafikon 4) Rezultati pokazuju visok nivo nepoverenja roditelja u prosvetne radnike, kada su u pitanju
6 Erjavec, K., Odgoj za medije: od koncepta do kolske prakse, u: Zgrablji Rotar, N., Medijska pismenost i civilno drutvo, 2005, 77.
Dostupno na: http://www.media.ba/sites/default/files/media_literacy.pdf .

89

trkltrna strivanj

preferencije TV programa za njihovu decu. Ukupno 38,28% roditelja ne slae se sa konstatacijom da

nastavnici i profesori treba da utiu na izbor TV programa koji gledaju deca.
Grafikon 4.
Nastavnici i profesori treba da utiu na izbor TV programa koji gledaju deca.

38,28%

NE SLAEM SE
nemam stav
SLAEM SE

25,3%

NE SLAEM SE

nemam stav

36,42%

SLAEM SE

Odgovori nastavnika

Odgovori nastavnika

Na kraju, bilo je neophodno ispitati stav uenika, postavljajui im pitanje oprezno, imajui u vidu
da se radi o adolescentskoj grupi ispitanika koja u tom uzrastu tei ka nezavisnosti i stvaranju sopstvenog identiteta. Smatrali smo kako bi pitanje Da li biste eleli savet medijskih strunjaka ili nastavnika po
pitanju izbora medijskih programa? a priori izazvalo negativnu reakciju. Postavljeno im je pitanje: Da li
biste voleli da saznate neto vie o tome koji se TV programi smatraju kvalitetnim? (Grafikon 5) Ukupno
41,81% uenika dalo je negativan odgovor. Visok je procenat onih koji su neutralni 21,94%.
Grafikon 5.
Voleo/la bih da saznam neto vie o tome koji se TV programi smatraju kvalitetnim.

41,8%

NE SLAEM SE
nemam stav
SLAEM SE

21,94%

NE SLAEM SE

nemam stav

SLAEM SE

Odgovori nastavnika

36,26%

Odgovori nastavnika

90

trkltrna strivanj

S obzirom na injenicu da se radi o adolescentskom uzrastu, kada generalno opada interesovanje za televiziju kao primarni medij, u odnosu na internet i drutvene mree, moglo se oekivati
da nee preovladati pozitivan stav prema izuavanju kvaliteta televizijskih programa. Takoe, nakon
to smo utvrdili stav roditelja i nastavnika, koji su uenicima autoriteti i uzori, da nisu raspoloeni
za saradnju sa medijskim strunjacima i da ne ele savete medijskih strunjaka, kao i da roditelji
ne ele uvoenje Medijske pismenosti kao redovnog predmeta u kole, logino je oekivati da ni
uenici nemaju preovlaujue pozitivan stav prema bilo kakvoj edukaciji vezanoj za medije.
ZAVRNA RAZMATRANJA
Ukoliko je medijsko opismenjavanje dugotrajan proces koji zahteva sinergiju velikog broja faktora u drutvu dravnih institucija, obrazovnog sistema, medija, nevladinog sektora i drugih naunih i
kulturnih institucija, moemo konstatovati da u Vojvodini ta sinergija za sada ne postoji na dovoljno
visokom nivou, bar kada su u pitanju odnosi na relaciji mediji, tj. medijski strunjaci, prosvetni
radnici i roditelji. Nasuprot potrebi za zajednikim delovanjem, stoji jedno veliko nepoverenje jednih u druge, koje je potkrepljeno nedovoljnom koliinom informacija i konkretnih znanja u oblasti
medija uopte, a posebno medijske pismenosti, posebno kada su u pitanju roditelji. Nastavnici su u
najveem procentu odgovorili da se uopte ne slau sa konstatacijom da im je potreban savet medijskih strunjaka u pogledu izbora vaspitno-obrazovnih emisija za uenike. Roditelji, kao i profesori,
u najveem procentu uopte nemaju poverenja u savet medijskih strunjaka kada su u pitanju saveti
o izboru programa koji gledaju njihova deca. Najvei je procenat onih roditelja koji se u potpunosti
ne slau sa tim da je Medijsku pismenost potrebno uvesti kao redovan predmet u kole. Najvei je
procenat roditelja koji se ne slau sa konstatacijom da nastavnici i profesori treba da utiu na izbor
TV programa. Na kraju, meu odgovorima uenika, najvei je procenat onih koji se u potpunosti ne
slau sa konstatacijom da bi voleli da saznaju koji se TV programi smatraju kvalitenim.
Iako je medijsko opismenjavanje dece i mladih esta tema, kod nas se taj proces mora odvijati
istovremeno, i to ne samo kod uenika nego i kod odraslih, bez obzira na to da li su oni nastavnici,
profesori, roditelji, medijski pedagozi ili drugi medijski strunjaci. U istraivanju je, kroz stavove
o saradnji sa medijskim strunjacima i u vezi sa izborom televizijskog programa, dat kratak osvrt
na stavove roditelja, nastavnika i dece o medijskom opismenjavanju. Naravno, potpunije bi bilo
istraivanje koje bi se bavilo svim medijima podjednako: internetom i drutvenim mreama, radijom, tampom i televizijom, to e i biti fokus nekog daljeg istraivanja na polju medijske pismenosti.
Televizija je ovde uzeta kao primer jednog od najcitiranijih medija kada su u pitanju polemike oko
uticaja masovnih medija na decu. Ne treba zaboraviti potencijal televizije kao znaajnog medija u
ivotu ljudi, ona pokazuje veliki potencijal i niz uticaja, kako dobrih tako i loih, i ne treba je smatrati iskljuivo ni dejim mesijom ni avolom (Lemi 2008: 20). Za poboljanje klime u Vojvodini,
u kojoj e se u blioj ili daljoj budunosti desiti medijsko opismenjavanje, kroz izborne ili redovne
predmete u kolama, bitno je ljudima objasniti da je medijsko opismenjavanje permanentan proces,
a da je rezultat kome se tei uspostavljanje to boljih kriterijuma za selekciju vesti i informacija,
koje bi titile individuu od manipulacije i omoguavale joj da napravi pravi izbor informacija, ime
se podie kvalitet ivota i neguje ispravan sistem vrednosti. Kada pojedincima postane prijemiv
znaaj medijskog opismenjavanja zarad kvaliteta sopstvenog ivota, tada e neminovno proizii
sistematizovano znanje i razumevanje o globalno medijski oblikovanoj stvarnosti.

91

trkltrna strivanj

LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.

Bake, D., Medijska pedagogija, Beograd, Centar za medije i komunikacije, Fakultet za medije i komunikacije, 2013.
Buckingham, D., Youth, Identity, and Digital Media, Cambridge, MA: MIT., 2008.
Crnobrnja, S., Estetika televizije i novih medija, Clio, Beograd, 2010.
Cvetkovic, I., Media Literacy Contribution of Irish Community Radio, Dublin, 2010.
uri, V., Unutranja i spoljanja realnost adolescenata, IP ,,arko Albulj, Beograd, 2005.
Erjavec, K., Odgoj za medije: od koncepta do kolske prakse, u: Zgrablji Rotar, N., Medijska pismenost i civilno drutvo, Media centar, Sarajevo, 2005, 77.
Gill, R., Gender and the Media, Cambridge: Polity, 2007.
Kubey R. W., Media Literacy in the Information Age: Current Perspectives, New Jersey, ISBN 1-56000-238-7, 1997.
Lemi, D., Deca i televizija, Beograd, Clio, 2008.
Livingstone, S. and Bovill, M., Children and Their Changing Media Environment: A European Comparative Stu
dy.Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Reports on a large cross-European study of children's changing use
of the media, 2001.
Mekintajer V. R., Tinejderi i roditelji, 10 koraka do boljih meusobnih odnosa. Prirunik za roditelje i vaspitae, EVRO,
Beograd, 2003.
Neuman, S. B., Changing the odds for children at risk: Seven essential principles of programs that break the cycle of pover
ty. Westport, CT: Praeger Publishers, 2008.
Poter, D., Medijska pismenost, Beograd, Clio, 2011.
Radojkovi, M., Stojkovi, B., Informaciono komunikacioni sistemi, Beograd, Clio, 2009.
Strasburger, V. C.; Wilson, B. J. (Jan); Jordan, A. B.; Children, Adolescents, and the Media, London, Sage Publications,
2013.
Tabs, S., Komunikacija. Principi i konteksti, Beograd, Clio, 2013.
Tjurou D., Mediji danas I. Uvod u masovne komunikacije, Beograd, Clio, 2012.
----, Mediji danas II. Uvod u masovne komunikacije, Beograd, Clio, 2013.
Trnavac N., orevi J., Pedagogija, Nauna knjiga, Beograd, 1995.
Vuksanovi D., Knjiga za medije mediji za knjigu, Beograd, Clio, 2008.

VEBOGRAFIJA:
Medijska strategija Srbije, Medijska pismenost, poglavlje broj 9. Dostupno na: http://www.nuns.rs/reforma-javnog-informisanja/strategija.html [26.01.2015.]
2. Sejdinovi N., Ljubi T., Osnove medijske pismenosti, Prirunik za nastavnike i profesore, 2014. Dostupno na: https://
suzanamiljkovic.files.wordpress.com/2014/10/osnove_medijske_pismenosti_-_nastavnici.pdf [05.11.2014.]
3. Stamenkovi, S., Medijska pismenost u Srbiji, Biro za drutvena istraivanja, Beograd, 2013. Dostupno na: http://www.
birodi.rs/wp-content/uploads/2013/12/Medijska-pismenost-u-Srbiji-rezultati-istra%C5%BEivanja.pdf [04.02.2015.]
4. iki, T., Medijska pismenost pismenost 21. Stoljea, 2014, Medijska kultura, Dostupno na:
http://www.zbornica.com/index.php?option=com_zoo&task=item&item_id=250&category_id=37&Itemid=108
[14.02.2015.]
5. Zindovi Vukadinovi G., Novi smisao pismenosti. Perspektive obrazovanja, 2000. Dostupno na: http://www.see-educoop.net/education_in/pdf/per-10-obraz_sr-yug-ser-srb-t02.pdf [03.12.2014]
1.

92

trkltrna strivanj

Media Literacy Pros And Cons

Summary: This paper is based on an assumption that the expert circles are familiar with the principal
postulates of media literacy and why it is important for a society. Therefore, we only briefly mention the
reasons why the media and the public need to have a decent degree of media literacy, and why it is a
precondition for an existence of a media literate society. The emphasis of this paper is on presentation
of results of our research, which was conducted in twenty-four schools in five cities in Vojvodina and
which included students, parents, and teachers. The research summarises the attitudes of the respondents regarding the introduction of media literacy as a subject in schools, as well as cooperation with
media experts, and the levelof the students willingness to learn from television programmes, which
are considered to be of good quality.
Key words: media, education, media literacy.

imarkov@millennium.rs
Damjan.Krstajic@rcc.org.rs

93

trkltrna strivanj
UDC 821.163.41.09"19"
821.163.41-92

Marija Sudar

Univerzitet u Novom Sadu

Filozofski fakultet
Odsek za srpsku knjievnost
Srbija

Polemika Bogdanovi Crnjanski:

status polemike u srpskoj
knjievnosti XX veka
SAETAK: Polemika, odnosno suoavanje stavova, otra rasprava u naunim, knjievnim i politikim
krugovima bila je veoma aktuelna i popularna u javnosti Kraljevine SHS u prvoj polovini XX veka. Ue
snici polemika strastveno su i neumorno zastupali svoje stavove i aktivno uestvovali u retorskim nad
metanjima. Stvarali su se i tabori, promovisali su se novi pravci, nove kole miljenja, pokreti. Dolazilo
je i do tzv. sudara Titana.
Rad se bavi statusom polemike u srpskoj knjievnosti u XX veku, pa i u kulturnoj sferi uopte, uz pomo
osvrtanja na sluaj polemike Bogdanovi Crnjanski iz 1932. godine.
Kljune rei: polemika, XX vek, knjievnost, kultura, tradicija, domaa knjievnost, strana knjiev
nost, knjievna vrednost.

Godine 1932, u kulturno-istorijski interesantnom dobu, na knjievnom polju Kraljevine SHS i u

javnosti, odvijao se pravi rat. Povod za sukob koji je zahvatio iri front nae javnosti bio je istup i tekst
Miloa Crnjanskog, objavljen u Vremenu pod naslovom Mi postajemo kolonija strane knjige.1 ta je
zapravo pisalo u tom tekstu? ta je to skandalizovalo brojne kulturne i javne poslenike koji su pohi
tali da potpiu protest protiv kampanje Miloa Crnjanskog? ta je to to je izazvalo ogromne podele?
Zapravo, re je o dva teksta koja su izala u Vremenu, u izdanjima od 9. 3. 1932. i 12. 3. 1932. godine.
Podnaslov koji glasi Problem nae kulture ve implicira sadraj. U samom uvodu Crnjanski konstatu
je da je pre rata domaa knjiga imala veliku prou i ugled, a da je trenutno na delu promocija i reklama
stranih knjiga i prevoda, te da se o domaoj literaturi uopte ne vodi briga. Kao uzroke postojeeg stanja
naveo je apatiju za nae, porast stranih urnala i spekulacije stranog kapitala u izdavatvu, koji su
zahvatili celu zemlju. Pod kulturom su se poela smatrati strana dela loeg kvaliteta: bljutavi filmovi, laka
literatura i sl. Autor navodi da strani kapital u saradnji sa domaim izdavatvom namee i plasira stranu
1 Milo Crnjanski, Mi postajemo kolonija strane knjige, Vreme, XII/3659, 9. 3. 1932, str. 2, br. 3662, 12. 3. 1932, str. 2.

94

trkltrna strivanj

literaturu, i to bez ikakve kontrole i kriterijuma. Kao najagilnije u ovom nedelu naveo je jugoslavenske
zavode i neke angaovane knjievnike. Svoju tvrdnju potkrepio je primerom iz Zagreba pozvao se
na lanak kritiara dr Ivana Nevistia u kome je predstavljena slina situacija. Nae knjige izgledaju
kao pravi prosjaci pred bogatim katalogom maskiranih, stranih izdavaa, konstatuje Crnjanski.2 Pro
daja strane knjige postala je laka zarada, te su sva izdavaka preduzea krenula u tom smeru. Crnjanski,
potom, navodi primere knjiara koje se bave iskljuivo prodajom stranih knjiga, raskonog i luksuznog
izgleda, dok domaa knjiga zavrava u neuglednim i pranjavim antikvarnicama. Ovakvo stanje posle
dica je, kako navodi Crnjanski, manjka savesti za nau kulturu, za na razvoj i napredak. Najveu odgo
vornost smatra Crnjanski snose knjievni krugovi, knjievni asopisi, knjievne ustanove i tampa.
Pored snobizma, najvei uzrok ovakvog stanja je ipak korupcija i injenica da e ljudi na poloajima
zbog novca uiniti sve. Ovakvom stanju se moe stati na put samo ukoliko javnost progleda i ukoliko
nadlene institucije budu zahtevale vie mesta za domau knjigu. Naglasio je da [...] knjige na stranom
jeziku, kao i urnali, prevodi stranih dela, internacionalna re velikih kultura prelazi i treba da pree gra
nicu.3 Za njega je, kae, sporna samo prljava konjunktura za stranu knjigu i udeena reklama za sve to
je strano. Potiskivanje domae knjige smatra nedopustivim. Ovim je prvi deo teksta bio zavren.
Drugi deo teksta poinje navodom da je srpska knjievnost od svog nastanka primala uticaje stra
nih umetnosti. Posebno su bile uticajne nemaka, ruska i francuska literatura. Domai pisci su doeki
vani na no, pravljena je opta zbrka. Strane knjige su i ranije prodavane na naim prostorima, ali ne uz
pomo ovakve spekulacije i konjunkture. Ovim tekstom Crnjanski kae da die glas i da protestuje ali i
[...] da nikako ne mislimo da se ogradimo kineskim zidom od stranih knjievnosti, niti da traimo favori
zovanje svake banalnosti samo jer je naa, nego hoemo samo da ukaemo prstom na jednu spekulaciju na
raun naih pisaca i razvitka nae knjievnosti.4
Apostrofira Srpski knjievni glasnik kao mesto gde se reklamira strana knjiga, iako do tada taj list
nikada nije iao za stranom literaturom. lanak zavrava pretpostavkama i predvianjima o tome kako
e se njegov protest shvatiti kao zaostalost, zatucanost i ubeivanje javnosti kako je situacija zapravo
ruiasta. Da sumiramo: u tekstu je izneto stanje, pobuna protiv prljavih igara i konjunkture za stra
nu knjigu, nezavisno od toga da li je dobra ili loa vano je da je strana i da se kao takva predoava i
proglaava kulturom. Crnjanski ukazuje i na pojavu posleratnih snobova koji iskljuivo itaju lou stra
nu literaturu, koja savreno odgovara opisu u Sterijinoj Pokondirenoj tikvi. Crnjanski u tekstu traga za
uzrocima, postavlja pitanja i poziva na akciju.
Na ove opservacije i ovakvo pokretanje vanih knjievnih pitanja Milan Bogdanovi se oglasio tek
stom Prevoditi ili ne prevoditi,5 koji ak i svojim naslovom implicira da je Crnjanski samo prevoenje
doveo u pitanje. U pomenutom tekstu, sa podnaslovom Povodom jednog lanka Miloa Crnjanskog,
Milan Bogdanovi je odgovor zapoeo ironinim parafrazama teksta Crnjanskog, izvlaei zakljuke da
se on plai odnaroavanja i trovanja naih generacija. Zatim je postavio pitanje motiva autora spornog
teksta postavljajui niz pitanja i pretpostavki zato je Crnjanski protestovao, konstatujui da [...] tekst
nema nikakve naelne predloge i da je skroz negatorski i da je [...] Crnjanski protiv svakog stranog pisca i
protiv svake prevedene knjige.6 Prema Bogdanovievom miljenju [...] Crnjanski pledira da ukine prevo
enje uopte. Takoe, Bogdanovi naglaava da proslavljeni knjievnik nije dotakao nijedan od mnogih,
brojnih, istinskih problema sa kojima se suoava prevodna literatura i pita se kako jedan knjievnik sebi
2
3
4
5
6

Isto mesto.
Milo Crnjanski, Mi postajemo kolonija strane knjige, Vreme, XII/3659, 9. 3. 1932, str. 2, br. 3662, 12. 3. 1932, str. 2.
Isto mesto.
Milan Bogdanovi, Prevoditi ili ne prevoditi, Politika, XXIX/8562, 11. 3. 1932, str. 6.
Isto mesto.

95

trkltrna strivanj

nije postavio pitanje zato se strana knjiga toliko trai u naem narodu. Razloge za postojee stanje on,
kao kritiar, vidi u unutranjim problemima: veoma je mali broj kvalitetnih knjievnika na knjievnoj
sceni, [...] toliko mali da se moe nabrojati uz pomo prstiju jedne ruke i [...] koji nisu u kontaktu sa itao
cima i ne mogu da im prue ono to im je potrebno: utehu, duhovnu pomo i moralno ublaenje.7
Za Bogdanovia, nema sumnje, svu odgovornost za krizu snose nai nesposobni knjievnici: vre
mena su teka, u oveku se raaju bolna i tegobna stanja koja uzrokuju duhovnu glad, a tu bi trebalo da
se nau knjievnici kao artistika pomo da se preive ovakva vremena. Bogdanovi odluno odbacuje
tezu da strana knjiga naruava domau kulturu i ukus italaca i ukazuje na promene u duhu ljudi koji
doprinose veoj radoznalosti za stranu literaturu. Njegov zakljuak je da je naa knjievnost jedinstven
primer najzatvorenije knjievnosti, te da je suvino uditi se to publika utehu i duhovnu hranu trai na
drugoj strani. Pored ovoga, Bogdanovi je predoio javnosti da je nastupilo vreme velike duhovne rado
znalosti, da je internacionalizam na delu u celom svetu, te da je i ova globalna pojava delimino dopri
nela ovdanjem stanju. Nevistiev lanak, koji je Crnjanski naveo kao primer sline situacije u Zagrebu,
potpuno odbacuje kao nerelevantan i oficiozan, uz opasku da su Nevisti i Crnjanski u knjievnim sudo
vima do sada bili na suprotnim stranama, a sada zastupaju isti stav. Bogdanovi tekst privodi kraju tvrd
njama da Crnjanski nije izneo nijedan dokaz, ve samo insinuacije, te da mu stavovi i protest Crnjanskog
zvue anahrono i udovino. Otro je odbacio tvrdnje o korumpiranosti navodei da su lanovi odbora
dva izdavaka preduzea kompetentna lica. Za sebe je tvrdio da je sve radio po najboljem knjievnom
ubeenju, bez ikakve nadoknade i interesa. Odgovor zavrava reima da je ponosan to moe biti optu
en samo za progresivizam, to shvata kao ast.
Nakon Bogdanovievog teksta usledio je odgovor8 Crnjanskog. Crnjanski otro reaguje na Bog
danovieve navode o malom broju vrednih knjievnika, o zatvorenosti srpske literature tanije, na
konstataciju da je ona za svoje itaoce najzatvorenija literatura na svetu. Poruuje mu [...] da bi bilo
dobro da se stavi na elo novih engleskih, nemakih i amerikih prevoda, kojima je u dosadanjem radu
posvetio malo vremena.9 Nadleni prezir, koji je Bogdanovi iskazao, ne reava problem krize nae knji
ge uveren je Crnjanski. Bogdanovi nije trebalo, kako navodi, da olako pree preko injenice da je
za svoj angaman i plaen. Crnjanski, meutim, sebe vidi kao pisca ije se idejno ubeenje vezuje za
isto literarni rad. On dalje navodi da je prozreo nameru Bogdanovia da svoj ideal ulepa i uvelia, a
da neistomiljenicima podmetne zaostalost, reakcionarizam. Socijalnu literaturu je okarakterisao kao
pokvareno novinarstvo i didaktiku. Na kraju teksta odbacuje Bogdanovieve tvrdnje da ga je za neto
sumnjiio, navodei da to nije tema, ve kriza domae knjige, i tvrdi da ovakav stav o domaoj knji
evnosti, kao i odnos prema stranoj, nisu bez interesa. Na ovo pisanje Crnjanskog Milan Bogdanovi
je reagovao lankom10 u Politici. Na poetku lanka prvo se obratio direktoru lista, napominjui da sa
Crnjanskim nee ulaziti u dalje rasprave [...] jer nije u stanju da se slui istim metodama kao i Crnjanski.
Optuuje Crnjanskog da sada kleveta i optuuje, a do jue je i sam bio protivnik tih metoda i satisfakciju
je traio na sudu. Ideje koje zastupa Crnjanski Bogdanovi naziva privilegovanim. Dalji odgovori dati
su po stavkama, obeleeni rednim brojevima. Prva stavka sadri objanjenje o kritiarevom angamanu,
o tome da je u Upravni odbor Nolita uao mirne savesti i iz knjievnih pobuda, naglaavajui da nije
primao nikakve nadoknade. Druga stavka se osvre na opasku i negira vezu izmeu Srpskog knjievnog
glasnika i Nolita, u vezi sa kojom je Crnjanski tvrdio da je Srpski knjievni glasnik crven, tj. marksistiki i komunistiki usmeren. Trei pasus konotiran je kao pojanjenje o Srpskom knjievnom glasniku i
7 Milan Bogdanovi, Prevoditi ili ne prevoditi, Politika, XXIX/8562, 11. 3. 1932, str. 6.
8 Milo Crnjanski, Prevoditi ili ne prevoditi, Politika, XXIX/8564, 13. 3. 1932, str. 7.
9 Isto mesto.
10 Milan Bogdanovi, G. Milan Bogdanovi i Nolit, Politika, XXIX/8565, 14. 3. 1932, str. 10.

96

trkltrna strivanj

Nolitu; Bogdanovi je ovde izneo tvrdnju da se SKG i ranije bavio stranom knjievnou i usput najavio
prevoenje jednog od najboljih savremenih amerikih romana, autora Sinklera Luisa, ujedno i dobitni
ka Nobelove nagrade. Na kraju je zakljuio da je sve to jedna reakcija, da je Crnjanski sve ovo izazvao
poveden interesom reakcionarne strane, kao i da e pozadina ovog akta brzo biti otkrivena. I Crnjanski
je Bogdanovu odgovorio lankom11 u Politici. U ovom obraanju Crnjanski zaotrava ton polemike.
Kritiarev istup naziva kafanskim i partijskim podmetanjima, konstatujui da nije odgovorio na temu
koja je postavljena, ve je odmah skrenuo raspravu na drugi kolosek. Poto nije obavio svoju dunost,
smatra Crnjanski, Bogdanovi je pokazao da je nedostojan kritiar. Nastavlja da iznosi miljenje o Bog
danoviu kao kritiaru, tvrdei da se nije nikad isticao esejima i knjievnim radom, pa sada pokuava
da leviarenjem uvrsti mesto u partijskoj sinekuri (urednikom mestu Srpskog knjievnog glasnika).
Izrazio je bojazan da e SKG nestati pod naletom socijalne knjievnosti, kao i to da ga taj asopis vie
ne zanima, a ni mnoge druge saradnike, jer je taj list pod Bogdanovievim urednikovanjem potpuno
uruen. Crnjanski insistira na tvrdnji da je Bogdanovi plaen za reklamiranje i promovisanje strane
literature i da protiv toga nema nita, ali da protiv dvostruke funkcije ima i da die svoj glas. Nolit je,
po njegovom miljenju, boljeviki list. Bogdanoviu zamera nain urednikovanja i tvrdi da e Glasnik
zbog takvog voenja sve vie da crveni. Bogdanovievo ponaanje Crnjanski ocenjuje kao nedopustiv
in i ogoren je zbog njegovog pokazivanja nebrige za knjievne prilike. Optube za oficiozne napade
objanjava halucinacijama protivnika i poruuje mu da mu je mesto u kafani. lanak zavrava reima
da mu je namera bila da se raspravlja o krizi knjige, ali da je navedeno morao rei pre svega. Na tekst
Crnjanskog reagovao je i Redakcioni odbor Nolita. lanovi Odbora su izjavili za Politiku da nisu u slubi
nikakve tajne propagande, da nisu plaeni za svoj posao i da su miljenja da je naoj javnosti neophod
no predstaviti znaajna dela svetske knjievnosti. lanovi koji su bili potpisani Gustav Krklec, Milan
Bogdanovi, Josip Kulundi i Pavle Bihalji, istovremeno su najavili i tubu protiv Miloa Crnjanskog.
Bogdanovi svojim novim odgovorom, takoe preko Politike, postavlja pitanje Jedna ili dru
ga konju[n]ktura?,12 implicirajui da je iza protesta Crnjanskog skrivena neka druga konjunktura
ili sitan lini interes. Ovaj tekst poinje obraanjem direktoru lista, uz komentar da je svestan da je
rekao da se vie nee obraati javnosti, ali da mora jo jednom neto da kae, jer su ruilake pobude
i pogrdni izrazi koji su mu upueni razlog ponovnog javljanja. I ovog puta je na optube Crnjanskog
odgovarao briljivo, po stavkama: na prvom mestu se osvrnuo na primedbu Crnjanskog da se objekti
van razgovor nije ni dogodio. Pozvao se na sud javnosti, svrstavajui pritom i sebe na njenu stranu, a
javnost se, prema njegovim reima, ve odluila i osudila Crnjanskog kao klevetnika. Zatim je ponovo
potegnuo pitanje plaanja i neplaanja za svoj angaman naglasivi da je jedino primio 1.000 dinara,
i to za lektorski pregled Glezerove Klase. Istovremeno, obavetava Crnjanskog da radi na prevodu jo
jedne knjige, iji e honorar takoe biti skroman. Bogdanovi, dalje, navodi i poslove koje je obavljao
za druge knjiare i preduzea, cinino nazivajui sebe plaenikom. Crnjanskog smatra odgovornim za
intrige oko Srpskog knjievnog glasnika. Zapanjen je aktom tako priznatog i javnog stvaraoca, poru
ujui mu da e mu se za ove intrige i konjunkture sutranjica osvetiti. Celu stvar smatra kulturnim
skandalom. Na kraju se nalazi Bogdanovieva opaska da on nije prvi (nekadanji prijatelj Crnjanskog)
koji je tako proao. Crnjanskog karakterie kao oveka [...] koji nije u stanju da ima prijatelje, ako od
toga nema materijalne koristi. Izraava aljenje zbog okonanog prijateljstva udei se kako neko ko je
napisao Seobe i Dnevnik o arnojeviu moe da napie Kap panske krvi, roman koji slui itateljkama
za razbibrigu. Bogdanovi ustaje u odbranu najveih stvaralaca i stranih pisaca, pozivajui publiku da
glasa, a Crnjanskog ako sme da broji glasove.
11 Milo Crnjanski, G. Milan Bogdanovi, problem Srpskog knjievnog glasnika, Politika, XXIX/8567, 16. 3. 1932, str. 8.
12 Milan Bogdanovi, Jedna ili druga konju[n]ktura, Politika, XXIX/8568, 17. 3. 1932, str. 6.

97

trkltrna strivanj

Sutranjica kojom preti g. Milan Bogdanovi13 naslov je lanka u kojem je Crnjanski, izmeu
ostalog, izjavio da ga pretnje sudom nisu zastraile i da to to je stvar zavrila na sudu ide u korist njemu
i odbrani domae knjige, verujui da e na sudu dokazati svoje navode. Navodi da je Nolit kua za koju
se radi iz idejnog oduevljenja i idejnih obaveza, a da se u javnosti iznosi podatak o odlinom poslovanju
i zaradi ove kue (na prevodima stranih knjiga, naravno). Bogdanovi je svaku knjigu koju je Nolit izdao
pohvalio, dok su domae knjige [...] spavale mesecima u redakciji Srpskog knjievnog glasnika.14 Ovom
izjavom eleo je da uveri javnost da poznati kritiar nije imao idejnog podstreka da o njima kae lepu
re. Crnjanski razloge za pisanje pohvalnih tekstova o stranim knjgama, kao i za loe miljenje o naoj
knjievnosti, vidi u idejnim razlozima i korupciji. Iznosi opaskunedomicu zato i Josip Kulundi (trei
lan Redakcionog odbora Nolita) ne plasira svoje oduevljenje stranim delima u teatru. Zakljuuje da
je vreme da polemiku sa Bogdanoviem okona jer Bogdanovi nije izneo nijednu novu injenicu, niti
je pobio ijednu tvrdnju koju je izneo Crnjanski. Optuuje Bogdanovia da licemerno, kao ena, senti
mentalno trai podrku javnosti. Urednik Srpskog knjievnog glasnika nije odbranio svoje ideje, smatra
Crnjanski, ve se ogradio reima da je sve ovo samo jedan kulturni skandal. Crnjanski podsea javnost
da je Bogdanovi doao na uredniko mesto Srpskog knjievnog glasnika nakon velike knjievne borbe,15
kao i da se on te knjievne borbe odrekao odlazei ulevo i sedei po kafanama. Odavno je izgubio
kredibilitet, a na mestu urednika nalazi se iz saaljenja Uprave. Sutranjica ne plai Crnjanskog, on je
nju, kako kae, ve video i doiveo na ruskom frontu u Beu. Bogdanovi se obraa javnosti i Crnjan
skom jo jednim tekstom Pred sud javnosti.16 Ponovo obeava itaocima da se vie nee oglaavati ali
i saoptava da je doneo odluku oko tube Crnjanskog. Istie kako je cela situacija kampanja i politiko
sumnjienje, sve na terenu kleveta. Ponovo izraava aljenje zbog ovog sluaja, saoptava da je protiv
knjievne rasprave na sudu i da se ipak nee posluiti Zakonom o tampi. Uveren je u sud javnosti, veru
je da je pobednik ovog duela i da je Crnjanskom presueno da je poraen. U Politici je ubrzo po poetku
polemike izaao i apel javnih radnika U odbranu knjievnog posla,17 gde je 25 potpisnika iznelo stav da
Milo Crnjanski vodi kampanju protiv strane knjige, Nolita i Srpskog knjievnog glasnika, i protestovalo
protiv povrede postulata javnog rada i nepotovanja slobode miljenja. Potpisnici osuuju ton pisanja
Crnjanskog jer baca runu senku na knjievni rad, uniava ga, i pozivaju javne radnike koji se ne slau
sa nastupom Crnjanskog da se pridue apelu. Na apel mnogobrojnih potpisnika, Crnjanski je odgovorio
lankom U odbranu nae knjievnosti,18 takoe objavljenim u Politici. U njemu je potpisnicma apela
odgovorio da u borbi nee klonuti, uz nadu da e odneti pobedu. Ponovo je istakao da on ne vodi bor
bu protiv vrednosti strane knjige, nego protiv nametanja i reklame strane, a na tetu domae. U daljem
tekstu odluno odgovara da ga nita nee zadrati da kae sve to misli i da javnost koja je potpisala apel
previa injenicu da je Bogdanovi taj koji je prvi uputio uvredu u toku polemike. Priznaje da ton kojim
je odgovorio Bogdanoviu nije bio najsreniji, ali je, smatra, dolo vreme da neko konano kae ta misli.
udi ga prisustvo odreenih lica u apelu i dodaje da runim gestom smatra pridruivanje apelu ljudi sa
kojima je prekinuo sve kontakte.
U ovom lanku Crnjanski je energino i jasno izneo svoj bunt protiv marksistike literature: Borba
protiv marksistike literature treba da bude naa nacionalistika volja, i u njoj ne sme biti obzira.19 Kao
13 Milo Crnjanski, Sutranjica kojom preti g. Milan Bogdanovi, Politika , XXIX/8570, 19. 3. 1932, str. 6.
14 Isto mesto.
15 Misli se na pokret u kojem je, sa ostalim modernistima, uestvovao i Crnjanski, a koji se otro suprotstavio Bogdanu Popoviu i Jovanu
Skerliu i njihovim kriterijumima u knjievnosti. Ova knjievna borba poznata je i po nazivu borba izmeu starih i novih.
16 Milan Bogdanovi, Pred sud javnosti, Politika, XXIX/8571, 20. 3. 1932, str. 6.
17 U odbranu knjievnog posla, Politika, XXIX/8572, 21. 3. 1932, str. 7.
18 Milo Crnjanski, U odbranu nae knjievnosti, Politika , XXIX/8573, 22. 3. 1932, str. 6.
19 Isto mesto.

98

trkltrna strivanj

argument o tetnosti marksizma dao je primer ruske literature i njene propasti, [...] koja treba da nam
slui kao memento. Saoptava da e ostati pri svom stavu, ak i ako ostane sam, pa makar ga i smatrali
konfidentom, naglaavajui da njemu ne treba niiji potpis i niija podrka.
Naravno, karakteristika ovog sukoba su i razliiti ideoloki pogledi, aktuelni u to vreme.
Jo potpunije i jasnije vienje o stanju srpske knjievnosti, drutva, a samim tim i kulture, Crnjanski
je dao u Vremenu, u tekstu Panika oko nae knjige.20 Tekst osvetljava stanje mnogih segmenata srpske
kulture. Na poetku, Crnjanski ponovo konstatuje da su konjunktura i reklame, zajedno sa politikim i
komercijalnim spekulacijama, iznova potisnule domau knjigu. Potom daje plastian primer o radnjama
u unutranjosti koje su, da bi opstale, pored domaih knjiga poele da prodaju imalin, sanovnike i stare
kalendare. Radnje koje su opstale iskljuivo se baziraju na prodaji stranih knjiga. Odnos prema domaoj
knjizi je neprijateljski, tvrdi Crnjanski: kritika i struna javnost radije ire internacionalizam nego to
ohrabruju i motiviu domau knjigu i izdavatvo. Jedino mesto koje moe da pripadne naim najboljim
i najaktuelnijim piscima, po njegovom miljenju, jeste domaa lektira, gde ostaju okamenjeni. Sve to
se trenutno radi i preduzima usmereno je na promociju marksistike literature, uz dodatnu tendenci
ju da se ona literatura koja je do sada stvorena posmatra kao istorijski materijal. Socijalna knjievnost
uruava pravu knjievnost nameui je i traei od nje da se brzo iri, to je samo po sebi nemogue, i
pretvara se u propagandnu urnalistiku i didaktiku. Takva knjievnost jeste upotrebljiva ali je bez vred
nosti. Ukoliko bi ovaj trend pobedio kod nas, kao u Sovjetskom Savezu, srpska knjievnost izgubila bi
jedinstvenu priliku da postane ono to je vekovima pokuavala, zabrinut je Crnjanski. Trenutnu situaciju
smatra majmunisanjem inostranstva i neuspelom imitacijom koja se ne deava prvi put. Loa literatura
Crnjanskom ne bi smetala da se ne namee sistematski i da se ne stvaraju uslovi da ona bude dominant
na na tritu. Prevode ovih novih knjiga smatra loim. Namera uesnika ove konjunkture je da Srbija
postane kolonija, jo jedna u nizu zemalja. Zbog svega navedenog, Crnjanski poziva na borbu, za novu
nacionalistiku epohu.
Ova una polemika je imala svoj sudski epilog: presueno je da Crnjanski mora da plati 1.200
dinara Bogdanoviu za klevete i 2.200 dinara Fondu za podizanje kaznenih zavoda. Suenje je bilo veo
ma poseeno, bilo je mnogo zainteresovanih i znatieljnih pratilaca sluaja. Politika je objavila i izvetaj21 sa suenja: Milo Crnjanski je priznao da je autor spornih tekstova, izjavio je da nije imao nameru
da ikoga kleveta, odluno je odbijao optube i tvrdio da je polemika dobila politiki tok zahvaljujui
Redakcionom odboru Nolita, tj. njegovim lanovima. Polemika ovih u to doba veoma uticajnih linosti
inicirala je i motivisala mnoge urednike i knjievne radnike da se oglase tekstovima u novinama. Sudski
epilog nije doprineo smirivanju strasti. Preko 50 tekstova napisano je u vreme polemike, a i mesecima
po njenom okonanju.
Potrebu da se oglase imali su mnogi, uglavnom pripadnici socijalne literature, koja je bila u nasta
janju; jedni su po svaku cenu eleli da stanu na odreenu stranu, drugi su se javljali da bi rekli svoje miljenje, trei su se javljali i pisali da bi pisanjem na ovako vanu i goruu temu postali poznati u javnosti.
Svi su se sloili da je postavljeno pitanje vano, da je nuno o njemu raspravljati, ali do plodne i kon
struktivne polemike nije dolo. I opet, prelo se na lini plan, uvrede i linu korist. Zapravo, zagovornici
i pobornici socijalne literature iskoristili su ovu polemiku da inauguriu i afirmiu socijalnu literaturu u
knjievnosti, da joj obezbede dobro i visoko mesto. Gotovo niko, sem dr Ivana Nevistia, nije imao stav
blizak stavu Crnjanskog, ili ga bar nije iznosio u javnost.
Ovaj sukob, sem knjievnog, ima i izrazito ideoloku i linu komponentu predstavlja sukob dveju
linosti, ali i tendencija u srpskoj kulturi poetkom XX veka, koje su i danas prisutne. Nakon podele na
20 Milo Crnjanski, Panika oko nae knjige, Vreme, XII/3672, 22. 3. 1932, str. 7.
21 Epilog polemike g. Milana Bogdanovia i g. Miloa Crnjanskog, Politika, XXIX/8628, 19. 5. 1932, str. 5.

99

trkltrna strivanj

stare i nove, nastale iz sukoba modernista i Bogdana Popovia, usledila je podela na nacionaliste i
internacionaliste. Znaajniji od mnogobrojnih uesnika su oni koji se nisu javljali.
Jedan od mnogobrojnih uesnika polemike napisao je da e ovaj sluaj, sukob Crnjanskog i Bogda
novia, biti dobar dokument vremena. I jeste. U ovoj polemici sve se vidi: kulturni diskontinuitet, ideo
loka i knjievna previranja, mentalitet, odnos prema sopstvenoj kulturi i stvaraocima, ali i odnos prema
uticajima i internacionalnoj kulturi. Sukob, odnosno polemika koju smo oiveli je podsetnik, primer,
ali i odgovor na pitanja koja i danas, uglavnom bez odgovora, sve ee ujemo.
LITERATURA:
1.
2.
3.

Najal, Lusi, Postmodernistika teorija knjievnosti, prevod sa engleskog Ljiljana Petrovi, Svetovi,
Novi Sad, 1999.
Panti, Mihajlo, Tranzicija ili kako vam drago, Sarajevske sveske 27/28, www.sveske.ba.bs, 1. 5.
2010, datum posete 13. 2. 2015.
Tei, Gojko, Zli volebnici, Polemike i pamfleti u srpskoj knjievnosti, 19171943, knjiga druga,
Matica srpska, 1983.

The Bogdanovi Crnjanski Polemic

Status of Polemics in the 20th Century Serbian Literature
Abstract: Controversy, confronting attitudes, and fierce debate in academic, literary and political
circles was very popular and widespread in the public life of the Kingdom of SCS in the first half of the
twentieth century. Participants in the controversies advocated their views passionately and tirelessly
and actively participated in the rhetorical battles. Clans were created, new trends, new schools of thought, and movements were promoted. The so-called "Clashes of the Titans" occured.
The study deals with the status of the debate in the Serbian literature of the twentieth century, and in
the sphere of culture in general, with the help of the reference to the case of the Bogdanovic - Crnjanski
debate in 1932.
Key words: controversy, the twentieth century, literature, culture, traditions, local literature, foreign
literature, literary value.

marija_sudar@hotmail.com

100

trkltrna strivanj
UDC 37-055.25(=214.58)(479.113)

Slavica Deni

ACIMSI Centar za rodne studije UNS, Novi Sad

Srbija

Rod i identiteti: pedagoke

asistentkinje u obrazovanju romskih
uenica i uenika u Vojvodini
Saetak: Cilj rada je da se utvrde uslovi, efikasnost i faktori (ne)uspeha rada pedagokih asistenata i
asistentkinja u osnovnim kolama u AP Vojvodini, u periodu od 2004. do 2014. godine.
Uzorak ine pedagoki asistenti i asistentkinje (ukupo 15: 8F, 7M) koji rade u osnovnim kolama i pred
kolskim ustanovama u AP Vojvodini (u daljem tekstu APV) u 2014. godini. Sredstvo prikupljanja podataka
je upitnik koji sadri 16 pitanja rasporeenih u sledee tri celine: 1) lini podaci; 2) podaci o uslovima i
nainu rada; 3) podaci o drugim angaovanjima i kompetencijama. Rezultati pokazuju da je vei broj Rom
kinja nego Roma u APV zaposlen na poziciji pedagokih asistenata u osnovnim kolama (i predkolskim
ustanovama), kao i da je njihov obrazovni nivo na ovoj poziciji vii nego kod njihovih kolega Roma koji oba
vljaju iste poslove. Zakljuak je da su Romkinje u veem broju nego Romi ukljuene u visoko obrazovanje,
kao i u rad institucija i implementaciju programa i projekata koji se sprovode tokom unapreenja njihovog
poloaja. Preporuka je da u budunosti vladajui stavovi afirmativnim merama vode rauna o rodnim i
identitetskim (interkulturalnim) osobinama romske populacije, pre svega Romkinja.
Kljune rei: afirmativne mere, pedagoki asistenti, pedagoke asistentkinje, Romi, Romkinje, obrazovanje.

1. UVOD
Program pedagokih asistenata ima za cilj ukljuivanje Romkinja i Roma u sistem obrazovanja u Srbiji u
daleko veem broju nego to je to do sada bilo, naroito u viim razredima osnovne kole, u kojima je osipanje
romskih uenica i uenika pre pravilo nego izuzetak. Ministarstvo, uz podrku Misije OEBS u Srbiji (u okviru
projekta Program podrke Romima, 2006),1 sprovodi program poboljanja obrazovanja romske dece i omla
dine. Oni su najpre bili angaovani kao romski asistenti u kolama koje je pohaao vei broj romske dece,
kojoj su pruali dodatnu pomo u praenju nastave, izradi domaih zadataka, organizovanju dopunske nasta
ve, a jednom nedeljno poseivali su i njihove roditelje. Od 2009. godine, njihov naziv menja se u pedagoki
asistenti, a njihova ciljna grupa vie nisu samo Romi, nego sva deca koja se suoavaju sa tekoama u praenju
nastave (Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja, Slubeni glasnik RS, br. 72/2009, l. 117).
1 U periodu od 2006. do 2010. godine Misija OEBS u Srbiji je, uz finansijsku podrku Evropske unije, realizovala Program podrke izradi i
sprovoenju nacionalne strategije i akcionih planova za inkluziju Roma. Osnovni cilj Programa bila je finansijska i tehnika podrka Ministar
stvu prosvete za uvoenje romskih asistenata u nastavi. Na kraju Programa, 55 romskih asistenata u nastavi bilo je uvedeno u osnovne kole u
Srbiji, dok su pedagoki asistenti (bivi romski asistenti) prepoznati u okviru Zakona o osnovama sistema obrazovanja iz 2009. godine.

105

trkltrna strivanj

Zavod za vrednovanje kvaliteta obrazovanja i vaspitanja je 2008. godine sproveo evaluaciju rada 24
asistenta u 22 osnovne kole sa ciljem da se utvrde informacije o efektima mera uvoenja asistenata (Mi
hajlovi 2010: 24). Utvreno je da su za kratko vreme postigli znaajne rezultate (mada se o njihovom kon
tinuiranom angaovanju moe govoriti tek od drugog polugodita kolske 2008/09. godine). Zakljueno je
da je rad pedagokih asistenata veoma znaajan za romsku decu i njihove roditelje jer pospeuje integraciju
zajednice u ire drutvene tokove, smanjuje diskriminaciju Romkinja i Roma u predkolskim ustanovama
i u kolama, uvodi decu u sistem drutvene socijalizacije, borei se, pre svega, protiv segregacije u obrazov
nom sistemu. Njihovi direktni korisnici su deca kojoj pomau u snalaenju u kolskom okruenju i preovla
davanju razliitih problema, od nepoznavanja jezika do borbe protiv diskriminacije u kolama, ali isto tako
i roditelji, koji u pedagokim asistentima vide savetodavce za oblast porodinog ivota i socijalnih prava.
Oni rade i na motivaciji roditelja i dece, kojima moraju da pristupe kao razliitim korisnikim grupa
ma, jer deca od redovnog pohaanja nastave uglavnom ne odustaju svojevoljno, ve pod uticajem roditelja,
koji im ili uskrauju pravo na kolovanje, usled kulturolokih faktora i stava roditelja enske dece da je za
njih dovoljan i poeljan obrazovni nivo dostignut u nekom od viih razreda osnovne kole, nakon ega
decu tog uzrasta spremaju za udaju, ili su pod uticajem socio-ekonomskih faktora na koje ne mogu da
utiu, kao to su sezonske migracije tokom kojih roditelji odvode decu iz mesta prebivalita, o emu esto
ne obavetavaju asistenta i kolu. Problemi zbog kojih deca ne ele da pohaaju nastavu su, takoe, loa
infrastruktura i higijena u naseljima, zbog ega deca na nastavu dolaze prljava, trpei podsmeh ostale dece.
Pozicija pedagokih asistenata je sistematizovana u okviru Ministarstva prosvete, nauke i tehnolo
kog razvoja (u daljem tekstu Ministarstvo) od 2011. godine (Zakon o osnovama sistema obrazovanja
i vaspitanja, Slubeni glasnik RS, br. 52/2011, l.117). Njihove plate isplauju se iz budeta Republike
Srbije, ali oni nisu zaposleni na neodreeno vreme, ve su angaovani po ugovoru na godinu dana, koji
se obnavlja svake godine. Vano je napomenuti da se oni zapoljavaju od strane kolske ustanove u kojoj
rade, odnosno kola raspisuje konkurs i uz dozvolu kolske Uprave izdaje Ugovor o radu na odreeno
vreme. Svi imaju najmanje srednju strunu spremu. kolske 2013/14. godine u predkolskim ustanova
ma i osnovnim kolama u Srbiji ukupno je bilo angaovano 175 pedagokih asistenata, od toga u pred
kolskim ustanovama 37 asistenata, dok je u osnovnim kolama radilo 136 asistenata.
Pedagoki asistent prua pomo i dodatnu podrku deci i uenicima, u skladu sa njihovim potre
bama, i pomo nastavnicima, vaspitaima i strunim saradnicima u cilju unapreivanja njihovog rada
sa decom i uenicima kojima je potrebna dodatna obrazovna podrka. U svom radu ostvaruje saradnju
sa roditeljima, odnosno starateljima, a zajedno sa direktorom sarauje i sa nadlenim ustanovama, or
ganizacijama, udruenjima i jedinicom lokalne samouprave (Zakon o osnovama sistema obrazovanja i
vaspitanja, Slubeni glasnik, br. RS 52/2011, l. 117).
Slika 1. Opis posla pedagokog asistenta prema Zakonu o osnovama sistema obrazovanja i
vaspitanja

Saradnja
sa nadlenim ustanovama

i organizacijama

Saradnja sa roditeljima
ili starateljima

Dodatna podrka
deci i uenicima

Pomo nastavnicima, vaspitaima

i strunim saradnicima

Pedagoki
asistent

Saradnja sa JLS

Saradnja sa direktorom kole

Saradnja sa NVO

106

trkltrna strivanj

Pedagoki asistenti:

dodatna podrka deci i uenicima;

pomo nastavnicima, vaspitaima i strunim saradnicima;
saradnja sa direktorom kole;
saradnja sa nevladinim organizacijama;
saradnja sa JLS;
saradnja sa roditeljima ili starateljima;
saradnja sa nadlenim ustanovama i organizacijama;

Ministarstvo prosvete je 2010. godine izradilo i objavilo Pravilnik o programu obuke za pe

dagokog asistenta (Slubeni glasnik RS Prosvetni glasnik, br.11/2010, l. 2), na osnovu koga je
akreditovan modularni Program obuke u okviru rada Centra za doivotno uenje Univerziteta u
Kragujevcu:
Program obuke za pedagokog asistenta ima za cilj da se lice osposobi za samostalno obavljanje
poslova pedagokog asistenta. Program obuke sadri uvodni modul, est obaveznih modula i etiri po
nuena izborna modula, od kojih je kandidat za program obuke u obavezi da izabere dva.
Uvodni modul priprema pedagoke asistente za rad u predkolskoj ustanovi, odnosno osnovnoj
koli, i nakon njegovog pohaanja lice dobija potvrdu na osnovu koje stie pravo da konkurie za rad
no mesto pedagokog asistenta. Nakon prijema u radni odnos, na radno mesto pedagokog asistenta,
predkolska ustanova, odnosno osnovna kola, upuuje lice na pohaanje obaveznih i izbornih modula
programa obuke.
est obaveznih modula ima za cilj da osposobe pedagoke asistente za:
rad sa porodicom;
saradnju sa spoljnim saradnicima;
saradnju sa organizacijama i institucijama;
pruanje podrke zaposlenima u obrazovno-vaspitnim ustanovama;
pripremu i realizaciju nastavnih aktivnosti;
razvoj i bezbednost dece.

Izborni moduli osposobljavaju pedagoke asistente u pruanju podrke i pomoi:

deci i uenicima u razvoju jezika i socijalnih vetina neophodnih za uspeno kolovanje;
deci i uenicima sa tekoama u uenju, invaliditetom i smetnjama u razvoju;
deci i uenicima iz siromanih porodica, seoske sredine i romske nacionalne zajednice, uz uvaava
nje specifinih obeleja kulture i tradicije.

Svaki modul ukljuuje teorijski deo, primenu znanja u okviru programa obuke i praktian
rad u obrazovno-vaspitnoj ustanovi. Lice koje pohaa program obuke koristi svoje radno mesto
za obavljanje praktinih aktivnosti programa obuke. Svaki modul iz programa obuke iskazuje se
brojem ESPB bodova, a ukupan zbir bodova programa obuke iznosi 36 ESPB. Nakon zavrenog
programa obuke, polaznik dobija uverenje o pohaanju programa obuke za pedagokog asistenta,
ukoliko je pohaao uvodni modul, est obaveznih modula i najmanje 80% programa obuke za dva
izborna modula.
Uspenost rada pedagokih asistenata meri se konkretnim pokazateljima kao to su:
broj dece upisane u predkolske ustanove i osnovne kole;
prolaznost dece na tromeseju, polugoditu i kraju godine;
broj upisane romske dece u srednje kole i sl.
107

trkltrna strivanj

Postoje brojne prepreke sa kojima se asistenti suoavaju u svom radu, kao to su:
nedostatak prostorije za rad u kolama;
nesenzibilnost ostalih kolega u kolektivu za romsku decu;
nedovoljna obuenost za rad sa decom sa razliitim potrebama (jer rade sa svom decom kojoj je
potrebna pomo, a ne samo sa romskom, i za to nisu dovoljno kvalifikovani);
teka materijalna situacija porodica romske dece;
sezonske migracije njihovih roditelja itd.;
asistenti vode rauna o razliitom broju dece.

Institucije i mehanizmi koji rade na unapreenju poloaja romske zajednice nemaju obavezu sarad
nje sa pedagokim asistentima, to naroito dolazi do izraaja kada govorimo o implementaciji lokalnih
akcionih planova (LAP) u oblasti obrazovanja, jer ne postoji usklaenost izmeu mandata asistenata za
koje je nadlena Republika, odnosno Ministarstvo i LAP-a, koji usvaja i sprovodi Optina.
U studiji Procena efikasnosti lokalnih mehanizama socijalnog ukljuivanja Roma i Romkinja, Tim
za socijalno ukljuivanje i smanjenje siromatva Vlade Republike Srbije (Social Inclusion and Poverty
Reduction Unit SIPRU 2013: 30) doneo je sledee preporuke kako bi se pozicija asistenata osnaila:
Potrebno je da Ministarstvo ujednai broj dece po asistentu, to se moe reiti dodatnim zapolja
vanjem u onim predkolskim ustanovama i kolama u kojima jedan asistent vodi rauna o velikom
broju dece.
Asistentima treba jasno predstaviti plan rada za narednu godinu i tako odgovoriti na strepnje i ne
doumice oko buduih zahteva za njihovo angaovanje.
Neophodno je usaglasiti kriterijume za voenje baze podataka o romskoj deci i praenje njihovog uspeha.
Kroz protokole o saradnji izmeu Ministarstva i lokalnih samouprava povezati rad pedagokih
asistenata sa ciljevima lokalnih akcionih planova koji se odnose na obrazovanje Roma; takoe, pre
cizirati saradnju i razmenu informacija sa koordinatorima za romska pitanja, kroz zvanian dogo
vor sa Kancelarijom za ljudska i manjinska prava i lokalne samouprave.
Definisati saradnju sa Ministarstvom zdravlja kako bi se uspostavila i saradnja izmeu pedagokih
asistenata i zdravstvenih medijatorki, kad je u pitanju praenje zdravstvenog stanja i potreba rom
ske kolske dece.
Za sada, koliko znamo, ne postoji detaljno istraivanje o radu pedagokih asistentkinja i asistenata u
Repubici Srbiji, niti u regionima (na primer u Vojvodini), niti u domenu jedne lokalne zajednice, kao to
su optine. Detaljnije istraivanje treba da prui podatke o efikasnosti ove afirmativne mere i elemente
za eventualno poboljanje u radu svih njenih elemenata.
2. CILJ
Cilj rada je da se utvrde uslovi, efikasnost i faktori (ne)uspeha rada pedagokih asistenata i asistent
kinja u osnovnim kolama u AP Vojvodini, u peridu od 2004. do 2014. godine.
3. METOD
Uzorak ine pedagoki asistenti i asistentkinje ukupo njih 15 (8F, 7M), koji rade u osnovnim ko
lama i predkolskim ustanovama u Vojvodini u 2014. godini (relativno su mlaeg uzrasta, prosek staro
sti je oko 30 godina).
Sredstvo prikupljanja podataka je upitnik koji sadri sledee tri celine: 1) lini podaci; 2) podaci o
uslovima i nainu rada; 3) podaci o drugim angaovanjima i kompetencijama.

108

trkltrna strivanj

4. REZULTATI
Pedagoki asistenti u AP Vojvodini
U AP Vojvodini je kolske 2013/14. godine u osnovnim kolama angaovano 30 pedagokih asiste
nata (20F, 10M) i 15 pedagokih asistenata u predkolskim ustanovama (8F, 7M). Na navedene pozicije
u osnovnim kolama angaovano je dva puta vie Romkinja nego Roma, a u predkolskim ustanovama
skoro podjednako.
Sprovela sam istraivanje sa ciljem da utvrdim uslove, efikasnost i faktore (ne)uspeha rada pedagokih
asistenata u osnovnim kolama u AP Vojvodini. Upitnik sam poslala mejlom svim asistentima u osnovnim
kolama u AP Vojvodini (30 osoba), a odgovor sam dobila od ukupno 15, i to veinom Romkinja.
Tabela 1. Optine i gradovi u AP Vojvodini u kojima su angaovani pedagoki asistenti
Optine i gradovi u AP Vojvodini u kojima su angaovani
pedagoki asistenti

Optine i gradovi u AP Vojvodini u kojima su

pedagoki asistenti popunili upitnik

Subotica, Bogojevo, Apatin, Mali Io, Baki Monotor,

Odaci, Kovaica, Kovin, Alibunar, Panevo, Opovo, Ada,
Horgo, Kikinda, Novi Beej, Srpska Crnja, Ba, Ruma, Stara
Pazova, Peinci, Novi Sad, abalj, Baka Palanka, Beoin

Subotica, Baki Monotor, Odaci, Kovaica,

Kovin, Opovo, Kikinda, Ba, Novi Sad, abalj,
Baka Palanka

Ukupno: 45 pedagokih asistenata u 24 optine u AP

Vojvodini (30 O, 15 PU)

Ukupno: 15 pedagokih asistenta u 11 optina

(13 O, 2 PU)

Upitnik ima ukupno 16 pitanja rasporeenih u tri celine:

1. lini podaci;
2. podaci o uslovima i nainu rada;
3. podaci o drugim angaovanjima i kompetencijama.
Navedene celine ispituju pol, strunu spremu, radni odnos, obuke koje su pohaali, zakonsku re
gulativu, poslove koje obavljaju, nacionalnu pripadnost, znanje jezika (romskog i stranih), saradnju sa
NVO sektorom i hobi pedagokih asistenata.
P1. Pol angaovanih pedagokih asistenata.
Ukupno je u osnovnim kolama u AP Vojvodini angaovano 30 asistenata, od toga 20 Romkinja,
dok je u predkolskim ustanovama zaposleno 15 asistenata, od toga 8 Romkinja. Osnovni je rezultat
da poslove pedagokog asistenta u AP Vojvodini u 2013/14. kolskoj godini obavlja vie Romkinja
nego Roma.
Podatak nije neoekivan i u saglasnosti je sa podacima o obrazovanju (vidi Pitanje br. 2), jer su
Romkinje u veem broju nego Romi zavrile visoke strukovne kole ili su u procesu studiranja.
Ponavlja se podatak koji imamo za poslove koordinatora za romska pitanja u lokalnim zajednicama.
Dodajemo podatak da su zdravstveni medijatori iskljuivo Romkinje. Zakljuak je da je vie Romkinja
nego Roma ukljueno u institucionalno sprovoenje afirmativnih mera poboljanja poloaja romske za
jednice: obrazovanje, zdravstvo, pitanja zapoljavanja...

109

trkltrna strivanj

P2. Struna sprema

Tabela 2. Odgovori pedagokih asistenata na pitanje o strunoj spremi
Optine

Struna sprema

Ba (M)

Srednja kola, IV stepen.

Subotica (F)

Visoka strukovna kola za obrazovanje vaspitaa, Subotica diplomirala.

Subotica (F)

Srednja kola, IV stepen, studiram na Visokoj strukovnoj koli za obrazovanje vaspitaa

u Subotici,ostao mi je samo diplomski rad.

Novi Sad (F)

Visoka medicinska kola strukovnih studija diplomirala.

Kikinda (F)

Visoka strukovna kola za obrazovanje vaspitaa, Novi Sad diplomirala.

Baka Palanka (F)

Srednja kola, IV stepen.

Bavanite (F)

Srednja kola, IV stepen.

Novi Sad (F)

Srednja kola, IV stepen, studiram na Visokoj strukovnoj koli za obrazovanje vaspitaa

u Novom Sadu, dala sam sve ispite, ostao mi je samo diplomski rad.

Novi Sad (F)

Srednja kola, IV stepen.

Novi Sad (F)

Srednja kola, IV stepen, Visoka pedagoka kola diplomirala.

Opovo (F)

Srednja kola, IV stepen; Visoka tekstilna strukovna kola za dizajn i tehnologiju

diplomirala.

abalj (F)

Srednja kola IV stepen, student sam Pravnog fakulteta u Novom Sadu, zavrila sam
prvu godinu studija.

Kovaica (M)

Srednja kola, IV stepen.

Odaci (F)

Srednja kola, IV stepen.

Baki Monotor
(M)

Srednja kola, IV stepen; Visoka kola strukovnih studija za obrazovanje vaspitaa,

Subotica diplomirao 2010. godine.

kolska sprema 15 pedagokih asistenata obuhvaenih istraivanjem je sledea:

1. fakultet;
2. visoka strukovna kola: 6 osoba: 5F, 1M;
3. srednja etvorogodinja struna kola: 9 osoba: 7F, 2M.
U upitniku je ponuena opcija sa zavrenim fakultetom, ali u praksi nije potvrena. Broj onih koji
imaju srednju kole ine i oni koji su naveli da su pohaali, ili zavrili, prvu, drugu ili treu godinu Viso
ke strukovne kole, ali nisu diplomirali (takve su tri enske osobe 3F).
Prema Pravilniku o radu pedagokih asistenata, koji je 2010. godine izdalo Ministarstvo prosvete
br.110-00-00243/2010-07, str. 9), pedagoki asistent treba da pomogne deci kojoj je potrebna dodatna
podrka u uenju i njihovim nastavnicima tako to e:
pruati podrku deci u njihovom optem jezikom razvoju i uenju vetina koje su potrebne za kolu;
pruati podrku deci koja imaju tekoe u uenju iz bilo kog razloga, ukljuujui nedovoljno pozna
vanje srpskog jezika;
pruati podrku deci sa invaliditetom;
voditi rauna da deca budu srena i zadovoljna u koli, naroito deca koja trpe verbalno ili fiziko nasilje;
110

trkltrna strivanj

pomoi da se osigura upis dece u kolu, da redovno pohaaju kolu i pripremni predkolski pro
gram (PPP), kao i da zavravaju svoje zadatke i obaveze;
pomoi da se osigura bezbednost i sigurnost dece u koli i oko nje;
pomoi deci u procesu integracije u vrnjaku grupu.

Kao posao pedagokih asistenata, takoe, navodi se i saradnja sa roditeljima (ili starateljima) i sa
nadlenim ustanovama, organizacijama i lokalnim samoupravama, tako to e da:
podstiu porodice da upisuju decu u predkolsku ustanovu i kolu, da osiguraju da redovno poha
aju kolu i PPP, i rade domae zadatke;
objasne i naglase vrednost obrazovanja roditeljima;
podre roditelje u njihovom kontaktu sa kolom;
pruaju informacije roditeljima o strunim ustanovama;
da prikupljaju informacije i ostvare kontakt sa lokalnim ili nacionalnim dravnim institucijama,
agencijama i nevladinim organizacijama, jer esto porodice mogu imati korist od njihove podrke.
Kada se uporedi struna sprema 15 asistenata obuhvaenih istraivanjem sa opisom poslova (vi
di P8) koje obavljaju na terenu, jasno je da je raznovrsnost poslova i odgovornost koju imaju velika
i za osobe sa viim obrazovanjem (zavrenim fakultetom). Zakljuak je da su pedagoke asistentkinje,
a pogotovu asistenti, nedovoljnog pedagokog znanja zadueni od Ministarstva prosvete da se bave
problematikom koja nadilazi njihova teorijska i praktina znanja potrebna u konkretnim sluajevima u
lokalnoj zajednici, ime se dovodi u pitanje i osnova zamisao o efikasnosti afirmativne mere.
P3. Radite kao pedagoki asistent u predkolskoj ustanovi ili u osnovnoj koli?
U istraivanju je uestvovalo 15 pedagokih asistenata, od kojih 13 radi u osnovnim kolama i 2 u
predkolskim ustanovama.
P4. Tip radnog odnosa. Ponuena su dva tipa radnog odnosa: stalni i privremeni. Podaci pokazuju
da su svi pedagoki asistenti angaovani privremeno, po ugovoru na godinu dana, to znai da nemaju
sigurno radno mesto. Njihove plate se isplauju iz budeta Republike Srbije, po ugovoru na godinu dana,
koji (moe da) se obnavlja svake godine. Pedagoki asistenti ugovor potpisuju sa kolskom ustanovom
u kojoj rade, nakon prijavljivanja na raspisani konkurs. Preporuka je da treba omoguiti zakljuivanje
ugovora pedagokih asistenata na neodreeno vreme i to sa Ministarstvom prosvete, nauke i tehnolo
kog razvoja, a ne sa ustanovama u kojima rade, zbog prevencije diskriminacije u sopstvenoj ustanovi.
Postoje procedure koje omoguavaju da asistenti prijave diskriminaciju direktoru kole, ali se plae da to
urade zbog potencijalnog gubitka ugovora.
P5. U kom periodu ste angaovani kao pedagoki asistent? Radno iskustvo anketiranih pedagokih asiste
nata je razliito: 3/15 (3F) angaovano je od 2007. godine (od poetka uvoenja progama), to je najdui period
angaovanja, dok jedan asistent (1M) radi od marta meseca 2014. godine, to je najkrai period angaovanja.
Afirmativna mera uvoenja pedagokih asistenata sprovodi se od 2007. godine, a njihova pozicija je sistema
tizovana u okviru Ministarstva prosvete, nauke i tehnolokog razvoja tek etiri godine kasnije, od 2011. godine.
Za proteklih 7 godina (20072014), u nekim kolama zadrala se ista osoba, a u nekima je bilo promena, to ima
uticaja na efikasnost ove mere u datoj lokalnoj zajednici. Proseno radno iskustvo 15 anketiranih pedagokih asi
stenata u AP Vojvodini je 3,6 godina, to nije dovoljno dug period da se savlada znanje, zatim postigne rutina u
poslovima i stekne naklonost kolektiva i ire lokalne zajednice. Zakljuujemo da su pozicije asistenata u Vojvodini
relativno stabilne, ali injenica je da su svake godine suoeni sa neizvesnou da li e im ugovori biti obnovljeni.
111

trkltrna strivanj

P6. Navedite podatke o obukama koje ste pohaali: temu, godinu i organizatore obuka.
Tabela 3. Odgovori pedagokih asistenata na pitanje o obukama
Optine

Navedite podatke o obukama namenjenim pedagokim asistentima koje ste

pohaali, godinu pohaanja i organizatore obuka.

Ba (M)

Nisam pohaao obuku za pedagokog asistenta, ali radim odranije i kao nastavnik
romskog jezika.

Subotica (F)

1. Modul Podrka uspostavljanju uspenije saradnje PA i O/PU sa porodicama,

2012, MPN; 2. Modul Pruanje podrke za nastavne aktivnosti, 2012, MPN; 3. Modul
Podrka povezivanju PA sa spoljanim saradnicima, organizacijama i strunim
institucijama, 2012, MPN; 4. Modul Pruanje efikasne podrke zaposlenima u
obrazovno-vaspitnoj ustanovi, 2012, MPN.

Subotica (F)

Pohaala sam prva 4 modula koji su bili obavezni i organizovani od strane MPN (ostala
su jo 4 koje MPN jo nije organizovalo): 1. Modul Podrka uspostavljanju uspenije
saradnje PA i O/PU sa porodicama, 2012, MPN; 2. Modul Pruanje podrke za
nastavne aktivnosti 2012, MPN; 3. Modul Podrka povezivanju PA sa spoljanim
saradnicima, organizacijama i strunim institucijama, 2012, MPN; 4. Modul Pruanje
efikasne podrke zaposlenima u obrazovno vaspitnoj-ustanovi 2012, MPN.

Novi Sad (F)

Uvodni modul koji je imao za cilj da pripremi pedagokog asistenta za rad u

predkolskoj ustanovi, odnosno koli. Teme sledeih modula bile su: rad sa porodicom,
saradnja sa spoljnim saradnicima, organizacijama i institucijama, pruanje podrke
zaposlenima u obrazovno-vaspitnim ustanovama, priprema i realizacija nastavnih
aktivnosti. Organizovani su u periodu 201113. godine od strane MPN i CIP.

Kikinda (F)

1. Uloga asistenata za podrku uenicima romske nacionalnosti u obrazovno-vaspitnoj

ustanovi, 2009, CIP; 2. Izgradnja zajednice, konstruktivna komunikacija u odeljenju,
2009, CIP; 3. Uvodna obuka za PA, 2010, MPN; 4. Pruanje podrke u nastavnim
aktivnostima, 2012, MPN; 5. Podrka uspostavljanju uspene saradnje PA/O sa
porodicama, 2012, MPN; 6. Podrka povezivanju PA sa spoljanim saradnicima,
organizacijama i strunim institucijama, MPN, 2012; 7. Pruanje efikasne podrke
zaposlenima u obrazovnovaspitnoj ustanovi, MPN, 2012.

Baka Palanka (F)

Kao romski i pedagoki asistent, prola sam sve seminare koje su organizovali MPN,
OSCE i CIP, i dobila sertifikate za njih; 1.Uloga asistenata za podrku uenicima
romske nacionalnosti u obrazovno-vaspitnoj ustanovi, CIP, 2009; 2. Izgradnja
zajednice, konstruktivna komunikacija u odeljenju, CIP 2009; 3.Uvodna obuka za PA,
MPN, 2010; 4.Pruanje podrke u nastavnim aktivnostima, MPN, 2012; 5. Podrka
uspostavljanju uspene saradnje PA/O sa porodicama, MPN, 2012; 6. Podrka
povezivanju PA sa spoljanim saradnicima, organizacijama i strunim institucijama,
2012. god. MPN; 7. Pruanje efikasne podrke zaposlenima u obrazovno-vaspitnoj
ustanovi, MPN, 2012.

Bavanite (F)

Prola sam sve seminare koje je organizovalo Ministarstvo prosvete i nauke.

Novi Sad (F)

1. Obavezna uvodna obuka za PA, MPN, 2010; 2. Tri modula obuke za PA, MPN, 2012; 3.
ROMED, Savet Evrope, Prva obuka za medijatore u obrazovanju, 2011; 4. ROMED, Savet
Evrope, Druga obuka za medijatore u obrazovanju, 2012.

112

trkltrna strivanj

Novi Sad (F)

1. Prvi ciklus obuke asistenata za podrku uenicima romske nacionalnosti,

Ministarstvo za ljudska i manjinska prava, 2006; 2. Obuka PA i predstavnika O, CIP,
2010; 3. Uvodni modul za PA, MPN, 2010; 4. Prvi i drugi obavezni modul za PA, MPN,
2012; 5. Trei i etvrti obavezni modul za PA, MPN, 2012.

Novi Sad (F)

1. Modul Podrka uspostavljanju uspenije saradnje PA i O/PU sa porodicama,

MPN, 2012; 2. Modul Pruanje podrke za nastavne aktivnosti, MPN, 2012; 3. Modul
Podrka povezivanju PA sa spoljanim saradnicima, organizacijama i strunim
institucijama, MPN, 2012; 4. Modul Pruanje efikasne podrke zaposlenima u
obrazovno-vaspitnoj ustanovi, MPN, 2012.

Opovo (F)

1.Uvodni modul obuke, MPN, 2011; 2. Modul Podrka uspostavljanju uspenije

saradnje PA i O/PU sa porodicama, MPN, CIP, 2012; 3. Modul Pruanje podrke
za nastavne aktivnosti, MPN, 2012; 4. Modul Podrka povezivanju PA sa spoljanim
saradnicima, organizacijama i strunim institucijama, MPN, 2012; 5. Modul Pruanje
efikasne podrke zaposlenima u obrazovno-vaspitnoj ustanovi, MPN, 2012.

abalj (F)

Sve obuke koje je organizovalo MPN, nijednu nisam propustila.

Kovaica (M)

1.Uvodna obuka za PA, MPN, EU, OEBS, 2010; 2. PA Modul Podrka uspostavljanju
uspene saradnje PA i predkolske ustanove/osnovne kole sa porodicama i modul
Pruanje podrke za nastavne aktivnosti, MPN, Ministarstvo za ljudska i manjinska
prava, CIP,OEBS, vedska agencija za meunarodni razvoj i Univerzitet u Kragujevcu;
3. Modul Pruanje efikasne podrke zaposlenima u obrazovno-vaspitnoj ustanovi
i modul Podrka povezivanju PA sa spoljanim saradnicima, organizacijama i
strunim unstitusijama, MPN, Kancelarija za ljudska i manjinska prava, Univerzitet
u Kragujevcu, Obrazovni forum, Beograd, vedska agencija za meunarodni razvoj,
OEBS, UNICEF i vajcarska organizacija SDC, 2012.

Odaci (F)

1. Uloga asistenta za podrku uenicima romske nacionalnosti u obrazovno-vaspitnim

ustanovama u Beogradu, MPN, OEBS, 2006; druga sesija, odrana u Subotici 2007.
godine; 2. Izgradnja zajednice i konstruktivna komunikacija u odeljenju, CIP, 2009; 3.
Uvodna obuka za PA, MPN, 2010; 4. Ni crno ni belo kreiranje inkluzivnih strategijasenzitivizacija za potrebe dece i porodica iz manjinskih i marginalizovanih grupa; 5.
Modul Podrka uspostavljanju uspenije saradnje PA i O/PU sa porodicama, MPN,
CIP, 2012; 6. Podrka povezivanju PA sa spoljanim saradnicima, organizacijama i
strunim institucijama, MPN, 2012; 7. Izazovi i reenja PA u radu, EHO, 2011.

Baki Monotor (M)

Pravilnik o programu obuke za pedagokog asistenta (Slubeni glasnik RS Prosvetni glasnik, br.
11/2010) na osnovu koga je akreditovan modularni program obuke u okviru rada Centra za doivotno uenje
Univerziteta u Kragujevcu, predvia uvodni modul, est obaveznih modula i etiri ponuena izborna modu
la, od kojih je kandidat/kinja u obavezi da izabere dva. Meutim, do kolske 2013/14. godine, Ministarstvo
je od obaveznih est modula organizovalo uvodni modul i etiri obavezna, tj. za etiri godine od donoenja
Pravilnika, Ministarstvo prosvete (usled nedostatka finansijskih sredstava) nije organizovalo sve obuke koje
su bile predviene. Ovome dodajemo i podatak da dve osobe koje rade na poziciji pedagokog asistenta nisu
pohaale nikakve obuke (2M), ali je jedan od njih zavrio Visoku kolu za obrazovanje vaspitaa i moe se
uvaiti kao kompetentan za taj posao. Ovi podaci potvruju zakljuak da su pedagoki asistenti ostavljeni
(vidi Pitanja broj 2. i 8) sa nedovoljnim znanjem i nedovrenim programom obuke da obavljaju vrlo odgo
vorne i zahtevne poslove, to umanjuje znaaj njihovog rada. Ipak, injenica je i da su sami pedagoki asistenti
113

trkltrna strivanj

procenili da im je znanje neophodno, pa su pohaali i druge vrste sticanja znanja, to pokazuju i impresivni
podaci u Tabeli 5. Napominjem da se i ovde pokazuje da pedagoki asistenti u isto vreme imaju i druga zadu
enja (na primer, obavljaju poslove nastavnika za romska pitanja u istoj koli ili u drugom objektu).
P7. Navedite: a) Pravilnik po kome radite; b) Plan i program po kome radite; c) udbenike koje koristite; d) nastavna sredstva koja koristite.
Tabela 4. Odgovori pedagokih asistenata na pitanje o Pravilniku, Planu i programu po kojima
rade, udbenicima i nastavnim sredstvima koja koriste:
Optine

Navedite: a) Pravilnik po kome radite; b) Plan i program po kome radite;

c) udbenike koje koristite; d) nastavna sredstva koja koristite.

Ba (M)

a) Ne postoji poseban pravilnik za asistente; b) Plan i program MPN: globalni

i operativni; c) Udbenike predviene za konkretan razred; d) radne sveske,
radni listovi, kartice... Radim sa decom koja rade po individualnom obrazovnom
planu, zajedno sa uiteljem ili razrednim stareinom.

Subotica (F)

Subotica (F)

a)/; b) 14 razred, srpski i matematika, IOP; c) Eduka, Kreativni centar, Zavod

za izdavanje udbenika, Pelica, Ogledalce, sajtovi sa vebama namenjenim
uenicima; d) kompjuter, internet, tampa, skener, kreda, tabla, kartice sa
slikama, brojevima ili reima, slovarica, domine...
Plan je napravljen u saradnji sa strunom slubom i uiteljima na osnovu
prioritetne potrebe podrke. Uenici sa kojima radim nisu u mogunosti
da u potpunosti prate sadraje udbenika. Vebe esto sami osmiljavamo,
koristimo sadraje drugih udbenika, didaktike igre...

Novi Sad (F)

a) Pravilnik o radu PA; b) Uraen od strane PA u saradnji sa direktorom kole;

c) koristim nastavna sredstva koja koriste uitelji i nastavnici; d) didaktika
sredstva, struna literatura, nastavni listii.

Kikinda (F)

a) Radim po Pravilniku po kome rade i svi ostali zaposleni u koli u punom

radnom vremenu; b) Plan i program osmiljavam u saradnji sa uiteljicama
i nastavnicima, u skladu sa mogunostima deteta kome je potrebna moja
pomo; c) Zavod za udbenike je izdava knjiga iz srpskog i matematike za prvi
i drugi razred; d) knjige, didaktiki materijali koji podravaju metode rada sa
decom Marije Montesori.

Baka Palanka (F)

a) Pravilnik o radu u osnovnoj koli;

Bavanite (F)

Po IOP programu.

Novi Sad (F)

a) Pravilnik o radu PA; b) Plan i program izraujem u saradnji sa pedagogom

kole i nastavnim osobljem; c) Udbenike od I do VIII razreda koje su predmetni
nastavnici odabrali; d) Didaktiki materijal, sva pomagala u nastavi koja
olakavaju rad deci; Plan i program izraujem u saradnji sa pedagogom kole i
nastavnim osobljem. U koli Joef Atila, u Novom Sadu, ima 48 odeljenja, od
toga ima oko 200 uenika kojima je potrebna podrka u uenju. Na kraju svakog
kvartala dogovaram se sa pedagogom i razrednim stareinama o tome kojim
uenicima i na koji nain je potrebna podrka.

114

trkltrna strivanj

Novi Sad (F)

a) Pravilnik o osnovnim kolama; b) kolski plan i program; c) kolski udbenici i

priprema za uitelje; d) Vebanke, nastavni listii, magnetna tabla sa drvenim slovima.

Novi Sad (F)

a) Pravilnik o optim osnovama predkolskog programa (Slubeni glasnik RS,

br. 59/10); b) Pripremni predkolski program, Model B; c) Struna literatura,
prirunici odobreni od PU; d) Sva raspoloiva i odobrena sredstva.
Zavisno od potreba, planiram adekvatne aktivnosti i realizujem ih uz pomo
svih sredstava kojima vrti raspolae.

Opovo (F)

a) Pravilnik o programu obuke za PA; b) Individualni i globalni operativni plan, koji

samostalno izraujem; c) Udbenici koje koriste nastavnici u redovnoj nastavi; d)
Radni listovi, igrake, igre, Montesori materijali;
Pravilnik o programu obuke za pedagokog asistenta blie odreuje kompetencije
pedagokog asistenta, to mi omoguava da odredim polje na kome mogu da
delujem. Za asove se pripremam ukoliko radim sa uenicima koji rade po IOP-u.
Udbenike za redovnu nastavu koristim ukoliko uenik radi domae zadatke iz
njih; inae, uglavnom koristim druge materijale, radne listove, igre, igrake koji
uenicima omoguavaju da savladaju gradivo ili vebaju na njima prilagoen
nain, a nastavna sredstva se prilagoavaju potrebama uenika.

abalj (F)

a) Radim po Pravilniku iz 2009. godine; b) Po planu i programu iz 2013. godine;

c) Koristimo sve udbenike; d) Koristimo sve to nam je od koristi i to imamo.

Kovaica (M)

a) Po Pravilniku i rasporedu koji je odredio direktor; b) Radim u dogovoru sa

uiteljima i nastavnicima; c) bukvar, radne sveske, itanka, matematika... d)
nastavni listii, kolarke, bojanke, kompjuter, laptop...
Sa direktorom sam se dogovorio, i napravili smo raspored u kojim odeljenjima
radim, a sa uiteljima i nastavnicima se dogovaram sa kojim uenicima radim i
ta treba da radim.

Odaci (F)

a) Pravilnik o radu PA postoji, i objavljen je od strane MPN, koje nam daje

smernice i podsea koji su bitni segmenti u naem radu, i direktor ga ima;
b) Plan i program utvruje se na poetku kolske godine, u zavisnosti od potrebe
i prirode problema, i sainjen je u saradnji sa direktorom i nastavnim kolektivom
(redovna nastava, poseta porodicama, kao najprioritetnija, i podrka uenicima),
i po planu koji se radi za decu koja rade po inkluziji (prilagoen ili redukovan,
odnosno, u skladu sa njihovim sposobnostima);
c) Bukvar, itanke, udbenici iz svih predmeta, Pelica, radni listovi iz srpskog
jezika i matematike, pripremljen materijal od uitelja; d) slovarice, matematiki
blokovi, palice, tapici, etoni, raunaljke, mozgalice za vebe pamenja, sredstva
za likovnu kulturu, sliice i kartoni sa brojevima i slovima, pojmovima iz okoline.

Baki Monotor (M)

a) / ; b) / ; c) Po nedeljnom, mesenom i godinjem planu i programu; d)/ .

Ministarstvo je 2010. godine donelo Pravilnik o radu pedagokih asistenata (Pravilnik Ministarstva pro
svete RS br. 110-00-00243/2010-07, u daljem tekstu Pravilnik o radu). Na pitanje o Pravilniku po kome rade
samo su tri asistentkinje (od anketiranih 15) potvrdile da rade po Pravilniku o radu (jedan asistent ak tvrdi da
ne postoji Pravilnik o radu pedagokih asistenata), ostali su navodili da rade po Pravilniku o osnovnoj koli ili
Pravilniku o predkolskom obrazovanju, po IOP-u, ili po Pravilniku koji je odredio direktor. Zakljuujem da
Romi i Romkinje koji su angaovani na poziciji pedagokih asistenata nisu dovoljno informisani o Pravilniku
o radu pedagokih asistenata neki od njih izrauju plan i program u saradnji sa direktorom kole, predmet

115

trkltrna strivanj

nim nastavnicima i pedagozima na osnovu plana i progama za tekuu kolsku godinu, to je dobar podatak
o saradnji unutar kolektiva, ali isti podatak ne kazuje mnogo i o njihovoj samostalnosti. to se tie korienja
udbenika i nastavnih sredstava, potvruje se isti podatak koriste udbenike za odreeni razred koje koriste
nastavnici i uitelji, kao i nastavna sredstava koja se inae koriste u redovnoj nastavi. Utisak je da pedagoki
asistenti oekuju da im neko objasni, ili da dobiju u ruke fotokopiju Pravilnika ili Plana i programa po kome
treba da rade. Deo odgovornosti za ovakvu situaciju snosi Ministarstvo, koje organizuje strune obuke asiste
nata u toku kojih treba da upoznaju romske asistente sa zakonskom regulativom i njihovim zadacima. Dunost
je i Uprave kole da ih o tome obavesti, da ih naui, kontrolie i procenjuje u kojoj meri je asistentima ovakva
pomo potrebna. Takoe, Nacionalni savet romske nacionalne manjine morao bi da preuzme deo odgovorno
sti za rad pedagokih asistenata na terenu, jer po zakonskoj regulativi imaju nadlenosti u oblasti obrazovanja,
informisanja, slubene upotrebe jezika i kulture, a u okviru ovog tela postoji i Odbor za obrazovanje.
P8. Koje poslove obavljate u O/PU i sa koliko dece radite ?
Tbl. 5. Odgovori pedagokih asistenata na pitanje o poslovima i broj dece sa kojom rade
Optine

Koje poslove obavljate u O/PU i sa koliko dece radite?

Ba (M)

Pomaem deci koja rade po IOP-u, radim u dnevnom boravku, asistiram

deci u izradi domaih zadataka, obavetavam roditelje o nepohaanju
nastave, pomaem psihologu prilikom testiranja dece romske nacionalnosti
u predkolskoj ustanovi, pomaem uiteljima u pisanju IOP-a. Radim sa 43
romske i neromske dece, kojoj je potrebna moja pomo.

Subotica (F)

Sprovoenje line higijene (odravanje istoe tela i odee), kulturno-higijenske

navike, ponaanje prema vaspitaima, vrnjacima i okruenju, razvijanje panje,
stvaranje saradnikih odnosa, razvoj i rad na grafomotorici, rad na prepoznavanju
boja i imenovanju voa, povra, imenovanje stvari uz pomo sliica ili konkretnih
predmeta, adaptacija dece u vrtiu, rad na grupnom i zajednikom igranju u
timu. U Suboticu dolaze deca Roma povratnika iz instranstva, tako da radim i na
obezbeivanju dokumenata dece, prijavi boravka zdravstvenih knjiica, lekarskih
pregleda itd. Ukupno radim sa 120 dece, ali nije svakom detetu potreban isti nivo
podrke aktivno i konstantno radim sa10 dece po IOP-u.

Subotica (F)

Podrka uiteljicama i deci na asu (deca sa diferenciranim planom imaju IOP,

slabije usvajaju predviene sadraje); lan Lutkarske sekcije, Tima za saradnju
sa roditeljima, Tima za socijalni program; zaduena za saradnju sa institucijama
i organizacijama u lokalnoj sredini i drutvenoj zajednici, Edukativnim
centrom Roma, Subotica; kune posete, razgovori sa roditeljima o potrebnim
intervencijama, kolskom postignuu uenika; uruujem pozive za razgovor
sa strunom slubom u koli...; saradnja sa institucijama i organizacijama
u podrci roditeljima, deci, uiteljima, nostrifikacija svedoanstva, vaenje
linih dokumenata, intervencije i podrka deci u oblasti ostvarivanja prava
na zdravstvenu zatitu, lina dokumenta pravni subjektivitet; podrka u
obezbeivanju kolskog pribora i udbenika za siromanije uenike.

Novi Sad (F)

Rad sa uenicama, rad sa porodicama, poseta naselju; saradnja sa JLS; aktivno

radim sa 10 dece kojoj konstantno treba moju pomo, ali radim i sa drugom
decom koja povremeno imaju potrebu za mojom asistencijom. Radim i sa
romskom i sa neromskom decom.

116

trkltrna strivanj

Kikinda (F)

Pomaem deci u uenju, saraujem sa nastavnim kadrom i roditeljima dece.

Konstantno radim sa 25 dece kojoj je potrebna dodatna pomo i podrka u
uenju. Procenu kojoj deci je potrebna moja pomo vrim sa nastavnicima i
pedagogom kole. Radim i sa romskom i sa neromskom decom.

Baka Palanka (F)

Pruam podrku deci u uenju, saraujem sa njihovim roditeljima, pomaem

u nabavci udbenika, organizujem vannastavne aktivnosti, pomaem u
pribavljanju dokumenata i sl. Radim ukupno sa 45 uenika od 1. do 8. razreda,
ali aktivnu i konstantnu podrku pruam uenicima od 1. do 4. razreda, a njih je
20. Najvei broj je romske nacionalnosti, ali ima i neromske dece.

Bavanite (F)

Pomo deci u radu na asovima Srpskog jezika, Matematike, Sveta oko nas,
Fizikog vaspitanja, ali i na drugim asovima kada se ukae potreba. Radim sa
110 dece, zajedno sa uiteljima i predmetnim nastavnicima. Pruam podrku u
zavisnosti od njihovih potreba. Deca su i romske i neromske nacionalnosti.

Novi Sad (F)

Pruam podrku u uenju romskim i neromskim uenicima. Poseujem romske

porodice u naselju Adice i na Telepu (deca koja su neredovna, koja su disciplinski
problematina ili ukoliko ima potrebe da se roditeljima prenesu vane informacije
vezane za napredak njihove dece). Saraujem sa romskim i neromskim NVO
u cilju prikupljanja sredstava za deji rad (kolski pribor, sredstva za higijenu,
garderoba i obua, pravna pomo). Saraujem sa nastavnim osobljem u cilju
unapreivanja svog rada sa uenicima. Motiviem roditelje da upiu decu u
kolu, i da utiu na decu koja neredovno pohaaju nastavu. Motiviem roditelje da
dolaze u kolu da se raspituju o napretku dece; kada treba da se upiu u srednju
kolu, upoznajem decu sa afirmativnim merama.

Novi Sad (F)

Asistencija nastavnicima u nastavi i pomo deci u prvih devet odeljenja.

Novi Sad (F)

Radim na poludnevnom boravku sa 120 dece, asistiram vaspitaima. Individualno

radim sa 35 dece koja imaju potrebu za dodatnom obrazovnom podrkom.

Opovo (F)

U O pomaem uenicima kojima je potrebna dodatna podrka u obrazovanju

i vaspitanju, staram se da redovno dolaze u kolu, da imaju pribor i da rade
domae zadatke, motiviem i podstiem u uenju i ueu u drugim aktivnostima,
pomaem uenicima da se integriu u odeljenje, podstiem pozitivan odnos
uenika u odnosu na decu kojoj je potrebna podrka, pruam pomo u uenju
srpskog jezika kao nematernjeg, ukoliko je potrebna, staram se o bezbednosti
uenika. Pruam pomo nastavnicima u pripremi i realizaciji vaspitno-obrazovnog
procesa, organizaciji posebnih aktivnosti na nivou odeljenja, procesu integracije
uenika kojima je potrebna dodatna podrka u odeljenju, ukljuivanjem u tim za
podrku ueniku za koga se izrauje individualni obrazovni plan. Saraujem sa
roditeljima i porodicom, uspostavljam vezu izmeu porodice i kole, obavetavam
porodicu ili uitelja/razrednog stareinu o napretku uenika ili njegovim
potrebama, informiem roditelje o vrstama pomoi i podrke koje su dostupne u
lokalnoj zajednici, radim na sticanju samopotovanja i socijalizaciji u kulturu u kojoj
se formalno obrazovanje sprovodi, podstiem porodice da ukljue decu u sistem
obrazovanja. Saraujem sa Centrom za socijalni rad i organizacijama civilnog
drutva. Radim sa 55 uenika. Osnovna kola Dositej Obradovi u Opovu ima tri
izdvojena odeljenja u Barandi, Sefkerinu i Sakulama, tako da sam angaovana u
svim tim mestima, prema utvrenom rasporedu rada PA.

117

trkltrna strivanj

abalj (F)

Radim sa svom decom koja imaju potekoe u uenju, radim individualno, u

grupama, po IOP-u, radim na terenu sa roditeljima i decom.

Kovaica (M)

Kao PA radim sa 12 uenika kojima je potrebna moja pomo, a odnosi se na

predmete Srpski jezik i Matematika, obilazim porodice uenika, razgovaram sa
roditeljima itd.

Odaci (F)

Prisutna sam na redovnim asovima sa uiteljima i pruam podrku uenicima

u savladavanju gradiva, pomo u izradi domaih zadataka po potrebi, radim
individualno sa decom koja rade po posebnom planu, prisutna sam na testiranju
sa pedagogom, i prevodim ukoliko dete ima jeziku barijeru ili siromaan fond
rei, vodim rauna o tome da li su sva romska deca upisana u prvi razred i vrti,
pratim redovnost pohaanja kole, pruam podrku starijim uenicima iz razliitih
predmeta, promoviem romsku kulturu i enski aktivizam za romske devojice,
pripremam razliite radionice i u njih ukljuujem decu koja nisu romska. Imam
sekciju recitatora na romskom jeziku. Radim sa ukupno 44 uenika.

Baki Monotor (M)

Radim u produenom boravku sa 25 romske dece i dece iz socijalno ugroenih

porodica (od 1. do 4. razreda), kao i personalni inkluzivni program sa dvoje
dece (jedno romsko i jedno neromsko).

Ministarstvo je u Pravilniku o radu pedagokih asistenata definisalo inventar njihovih poslova (pruaju
pomo i dodatnu podrku deci predkolskog uzrasta i uenicima u osnovnoj koli, pomo vaspitaima, na
stavnicima i strunim savetnicima, sarauju sa roditeljima, odnosno starateljima dece, nadlenim ustanova
ma, udruenjima, lokalnom samoupravom...). Ipak, dugake liste razliitih poslova koje su navodili pedagoki
asistenti u upitniku, i koje dnevno obavljaju na terenu, pokazale su da za reavanje kompleksnih problema
Romkinja i Roma u lokalnoj zajednici nije dovoljan samo jedan asistent. Obim poslova je naroito velik u
onim lokalnim zajednicama u kojima ne postoji koordinator za romska pitanja (Subotica, Baka Palanka,
Kovaica, Opovo, Ba) i zdravstvena medijatorka (Ba, Baka Palanka, Opovo, Kovaica), pa su asistenti pri
nueni da rade poslove vezane za zdravlje, socijalnu zatitu, lina dokumenta, pravni subjektivitet, sarauju
sa lokalnom samoupravom i romskim nevladinim organizacijama, to su poslovi drugih lica obuhvaeni afir
mativnim merama u lokalnoj zajednici. Tanije, umesto da postoje tri osobe iz romske zajednice (pedagoki
asistent, koordinator, zdravstvena medijatorka), poslovi su prebaeni na jednu osobu, to znai da se dobar
deo poslova ne obavlja. Tako se zamisao o afirmativnim merama za pripadnice i pripadnike romske zajednice
suava, i uvek obrazlae nedovoljnom finansijskom podrkom, a u sutini se radi o implicitnoj institucional
noj diskriminaciji. U lokalnim zajednicama nema mnogo razumevanja za upoljavanje vie predstavnika iz
romske zajednice u hijerarhiju sistema vlasti i odgovornosti. Problem u radu pedagokih asistenata je i u tome
to Pravilnikom nije preciziran broj dece sa kojom mogu da rade, a posledica toga je da se u praksi radi sa
razliitim brojem dece najmanje sa 10 dece (jedna asistentkinja u Novom Sadu), a najvie sa 120 dece (jedna
asistentkinja u Subotici). Ovome dodajemo i zapaanje da je veina anketiranih navela da radi i sa romskom
i sa neromskom decom, to, naravno, dodatno komplikuje odgovornost Romkinja ili Roma u izvravanju
obaveza (iako su pedagoki asistenti od strane Ministarstva predstavljeni u javnosti kao afirmativna mera
usmerena pre svega ka romskoj populaciji).
P9. Da li ste koristili trudniko i/ili porodiljsko bolovanje tokom angaovanja na poslu pedagoke
asistentkinje?
Trudniko (ili porodiljsko) bolovanje zakonsko je pravo svake ene koja je u radnom odnosu. Od
ukupnog broja anketiranih, samo jedna ena je koristila porodiljsko bolovanje i nakon toga je nastavila

118

trkltrna strivanj

da obavlja posao asistentkinje. Na osnovu samo jednog primera ne moemo proceniti da li u praksi
odlazak na trudniko i porodiljsko bolovanje moe da ugrozi radno mesto pedagoke asistentkinje (tj.
da li je prisutna implicitna diskriminacija ena na radu).
P10. Da li ste angaovani i kao nastavnik/ca romskog jezika?
Tabela 6. Odgovori na pitanje pedagokih asistenata na pitanje da li su angaovani i kao nastavnik/
ca romskog jezika.
Optine

Da li ste angaovani i kao nastavnik/ca romskog jezika?

Ba (M)

Da, u istoj osnovnoj koli.

Subotica (F)

Da, u drugoj osnovnoj koli.

Subotica (F)

Ne

Novi Sad (F)

Ne

Kikinda (F)

Ne

Baka Palanka (F)

Da, u istoj osnovnoj koli, od 1997. godine.

Bavanite (F)

Ne

Novi Sad (F)

Ne

Novi Sad (F)

Ne

Novi Sad (F)

Ne

Opovo (F)

Ne

abalj (F)

Ne

Kovaica (M)

Da, u istoj i u drugoj osnovnoj koli.

Odaci (F)

Da, u istoj osnovnoj koli.

Baki Monotor (M)

Ne, iako imam sve uslove na terenu kao i anketu koju sam
sproveo po nalogu Romskog nacionalnog saveta sa uenicima
i roditeljima, i dobio sam njihovu saglasnost. Pored toga to
sam vaspita po struci, nadleni u pokrajinskim institucijama
su mi rekli da ne govorim adekvatan romski jezik, te da nisam
kompetentan za obavljanje posla romskog nastavnika.

Jedan od zadataka pedagokih asistenata je i da pomognu deci u savladavanju jezikih barijera (de
ava se da romska deca slabo ili uopte ne govore jezik veinskog naroda u lokalnoj zajednici) kako bi
mogli da se ukljue u nastavni proces. Jedna treina ispitanih (5 od 15 3F: 2M) radi i kao nastavnik/
ca romskog jezika (od toga etvoro u istoj koli u kojoj su zaposleni na poziciji pedagokih asistenata).
Ako govorimo o stvaranju i uticaju romske obrazovne elite, njenom irenju i ukljuivanju u sistem na
svim nivoima obrazovanja i drutva, onda nije dobro da iste osobe rade vie poslova namenjenih osobama iz
romske zajednice. Prvo zato to to nije mogue kvalitetno obaviti, drugo zato to bi u jednoj koli dve ili tri
osobe iz romske zajednice bile dobar primer celom nastavnikom kolektivu za bolje razumevanje razliitih pi
tanja o kojima, kada je u pitanju romska zajednica, predstavnici veinskog naroda uglavnom ne znaju mnogo.
Mnogo bi bila pozitivnija slika kole u kojoj rade dve osobe romske nacionalnosti (na primer, pedagoka asi
119

trkltrna strivanj

stentkinja i nastavnica romskog jezika) i one bi bile vidljive svima. U Vojvodini bi, dakle, pored ovih 15 osoba
iz romske zajednice bilo zaposleno jo njih pet, ukupno 20, to je znaajan broj u iroj lokalnoj zajednici.
P11. Da li pripadate romskoj nacionalnoj zajednici?
Afirmativna mera uvoenja pedagokih asistenata usmerena je pre svega ka romskoj zajednici (ili se
bar tako predstavlja od strane nadlenih institucija) i poeljno je da joj pripadaju svi asistenti. U praksi se
potvruje da od 15 anketiranih samo jedna osoba nije romske nacionalnosti. Ne postoji zakonska regula
tiva koja obavezuje osnovne kole ili predkolske ustanove da osoba koja se zapoljavaju na poziciji peda
gokog asistenta mora biti romske nacionalnosti. U konkursima koji se raspisuju za angaovanje asistenata
eventualno se navodi znanje romskog jezika kao prednost, to oigledno ne utie na to da svi pedagoki
asistenti budu Romi i Romkinje. Ovakav zakljuak potvruje se i injenicom da oni u praksi ne rade samo
sa romskom decom, ve sa svom decom kojoj je njihova pomo potrebna (vidi Pitanje broj 8).
P12. Da li govorite romski jezik?
Ukupno 4 od 15 angaovanih na poziciji pedagokih asistenata ne govori romski jezik. Da li je neznanje je
zika nacionalne zajednice prepreka u radu sa romskom decom? Treba uzeti u obzir specifine situacije u nekim
krajevima u Srbiji i Vojvodini u kojima Romi ne govore romski jezik, ve komuniciraju na jezicima nekih drugih
nacionalnih zajednica (kao to su maarski, rumunski, albanski), ali u svim drugim sluajevima neophodno
je regulativom osigurati da jedan od uslova za angaovanje pedagokog aistenta bude i znanje romskog jezika.
Tabela 7. Odgovori pedagokih asistenata i asistentkinja na pitanje o znanju romskog jezika
Optine

Da li govorite romski jezik?

Ba (M)

Da (govorim, itam, piem)

Subotica (F)

Da (govorim, itam, piem)

Subotica (F)

Ne

Novi Sad (F)

Ne

Kikinda (F)

Ne

Baka Palanka (F)

Da (govorim, itam, piem)

Bavanite (F)

Da (govorim, itam, piem)

Novi Sad (F)

Da (govorim, itam, piem)

Novi Sad (F)

Da (govorim)

Novi Sad (F)

Da (govorim)

Opovo (F)

Ne

abalj (F)

Da (govorim, itam, piem)

Kovaica (M)

Da (govorim, itam, piem)

Odaci (F)

Da (govorim, itam, piem)

Baki Monotor (M)

Da (govorim, itam, piem beaki dijalekat

romskog jezika)

120

trkltrna strivanj

P13. Da li govorite neki strani jezik?

Tabela 8. Odgovori pedagokih asistenata i asistentkinja na pitanje o znanju stranih jezika
Optine

Da li govorite neki strani jezik?

Ba (M)

Ne

Subotica (F)

Da, engleski

Subotica (F)

Da, engleski

Novi Sad (F)

Da, engleski

Kikinda (F)

Da, engleski, panski, makedonski

Baka Palanka (F)

Ne

Bavanite (F)

Ne

Novi Sad (F)

Da, engleski (fluentno) i nemaki (osnovni pojmovi)

Novi Sad (F)

Da, nemaki

Novi Sad (F)

Da, nemaki (na kolskom nivou)

Opovo (F)

Da, engleski i nemaki

abalj (F)

Da, engleski i ruski

Kovaica (M)

Ne

Odaci (F)

Da, engleski i ruski

Baki Monotor (M)

Ne

Poznavanje stranih jezika vaan je segment ukupnih kompetencija pedagokih asistenata i njihovog uklapa
nja u iri drutveni kontekst. Prema sopstvenim izjavama, dve treine asistenata u Vojvodini (10 od 15) zna neki
strani jezik (uglavnom engleski), a od onih koji ne znaju 3 su Roma i 2 su Romkinje. To je znaajno za kvalitet
njihovog rada, jer deca ve u predkolskim ustanovama kroz slikovnice i igru poinju uenje engleskog jezika, a
tokom pohaanja osnovne kole dobijaju jo jedan strani jezik. Zakljuujemo da ukoliko asistenti/kinje znaju ne
ki strani jezik (posebno engleski) moi e dodatno da pomognu deci u njegovom savladavanju tih stranih jezika.
P14. Da li se sluite nekim od jezika nacionalnih zajednica u AP Vojvodini?
Tabela 9. Odgovori pedagokih asistenata o jezicima nacionalnih zajednica u AP Vojvodini
Optine

Da li se sluite nekim od jezika nacionalnih zajednica u AP Vojvodini?

Ba (M)

Da, slovaki (govorim, itam, piem)

Subotica (F)

Ne

Subotica (F)

Da, maarski i bunjevaki

Novi Sad (F)

Ne

Kikinda (F)

Da, rumunski (razumem, govorim)

121

trkltrna strivanj

Baka Palanka (F)

Ne

Bavanite (F)

Ne

Novi Sad (F)

Ne

Novi Sad (F)

Da, rumunski

Novi Sad (F)

Ne

Opovo (F)

Ne

abalj (F)

Ne

Kovaica (M)

Ne

Odaci (F)

Ne

Baki Monotor (M)

Ne

Neoekivan je rezultat da se veina angaovanih asistentkinja i asistenata ne slui jezicima nacio

nalnih zajednica u Vojvodini (samo 4 osobe govore slovaki, maarski, rumunski, bunjevaki), a pret
postavlja se da Romi u Vojvodini znaju vie od jednog jezika. Ipak, ako uzmemo u obzir znanje romskog
jezika, stranih jezika i jezika veinskog naroda, uz to i neki od njih znaju jezike nacionalnih zajednica u
AP Vojvodini, moe se zakljuiti da je veina pedagokih asistenata viejezina. Kao i u sluaju koordi
natora/koordinatorki za romska pitanja, to znanje nije prepoznato kao prednost koja e doprineti zapo
ljavanju asistenata na (ne)odreeno vreme.
P15. Da li ste aktivni u nevladinom sektoru?
Veina pedagokih asistenata (12 od 15) aktivna je u romskom nevladinom sektoru (jedna osoba
je lan neromske nevladine organizacije), to je dobro, jer se na taj nain povezuju sa irom romskom
zajednicom (ne samo sa uenicima). Ovde zapaamo da su samo tri asistentkinje izvan NVO sektora
(mukaraca nema van NVO sektora). injenica je da su asistentkinje i asistenti prepoznali da im anga
ovanje u NVO moe pomoi u razumevanju problema sa kojima se lokalna zajednica suoava, da se
mogu povezati i sa optinskim/gradskim strukturama vlasti, to im daje mogunost da i na drugaiji
nain rade na unapreenju obrazovanja romske dece kroz manifestacije, priredbe ili dobrotvorne akcije.
Tabela 10. Odgovori pedagokih asistenata na pitanje o aktivnosti u nevladinom sektoru
Optine

Da li ste aktivni u nevladinom sektoru?

Ba (M)

Da, supruga predvodi udruenje Romkinje Baa; aktivan sam u pisanju i

sprovoenju projekata.

Subotica (F)

Ne

Subotica (F)

Da

Novi Sad (F)

Da, predsednica sam romskog udruenja ena Romena.

Kikinda (F)

Ne

122

trkltrna strivanj

Baka Palanka (F)

Da, kao predsednica udruenja ARAIN iz Tovarieva, veoma sam aktivna.

Imam odlinu saradnju sa JLS, sa kolama, sa Romima koji ive u Optini
Baka Palanka. Organizujemo i realizujemo razne aktivnosti za unapreenje
poloaja Roma, konkuriemo za projekte, trudimo se da razbijemo
predrasude i smanjimo netrpeljivost prema Romima, uvamo kulturu i
tradiciju kroz organizovanje kulturnih manifestacija.

Bavanite (F)

Da, ali iskljuivo volonterski.

Novi Sad (F)

Ne, saraujem sa nekoliko NVO u svom radu, ali nisam aktivni lan.

Novi Sad (F)

Da, angaovana sam na raznim projektima.

Novi Sad (F)

Da, lan sam udruenja graana, poseujem aktuelne skupove, uesnik sam
pojedinih akcija.

Opovo (F)

Da, u udruenju graana za osobe sa i bez invaliditeta Zajedno smo,

iz Velikog Gradita, obavljam funkciju potpredsednika, koordinator sam
aktivnosti. Udruenje se bavi pristupanou i uklanjanjem arhitektonskih
barijera.

abalj (F)

Da, potpredsednica sam udruenja Istraivai Romi.

Kovaica (M)

Da, predsednik sam udruenja Romski centar.

Odaci (F)

Da, u romskom udruenju.

Baki Monotor (M)

Da, predsednik sam Udruenja Roma Beaa Rumunka, Baki Monotor.

P16. Navedite svoj hobi?

Tabela 11. Odgovori pedagokih asistenata i asistentkinja na pitanje o hobiju
Optine

Navedite svoj hobi.

Ba (M)

Pecanje, itanje knjiga, muzika.

Subotica (F)

Ples

Subotica (F)

Novi Sad (F)

Kikinda (F)

Druenje, putovanje, istraivanje razliitosti.

Baka Palanka (F)

Bavanite (F)

Novi Sad (F)

Volim da itam, da volontiram i radim kao edukator dece kojoj je potrebna

podrka, ali imam dvoje male dece i esto nemam vremena da radim ono to
me ispunjava i usreuje.

Novi Sad (F)

Araniranje i kreacije cvea.

Novi Sad (F)

itanje.

123

trkltrna strivanj

Opovo (F)

Araniranje i dekoracija enterijera i eksterijera, dizajn odee i nakita,

dizajn nametaja i dekorativnih elemenata za enterijer i eksterijer; crtanje;
fotografija; batovanstvo.

abalj (F)

Treniram kik-boks.

Kovaica (M)

Lov

Odaci (F)

Pisanje pesmica i pria za decu, prevoenje razliite literature za decu na

romski jezik.

Baki Monotor (M)

Kriket

Savi i Mitro (2013) zakljuuju da romske studentkinje, upisane na razliite fakultete Univerziteta
u Novom Sadu, imaju razliite hobije, ali je mali broj onih koji se stereotipno povezuju sa Romkinjama.
One vide u tom podacima kulturoloki pomak romskih studentkinja ka onim vrstama hobija kojima se
povezuju sa svojom uzrasnom i profesionalnom grupom. Ako pogledamo inventar hobija pedagokih
asistentkinja i asistenata, vidimo istu pojavu (itanje, muzika, ples, araniranje cvea, dekoracija enteri
jera i eksterijera, dizajn, kik-boks, lov, pisanje pesmica za decu, kriket). Iz inventara aktivnosti vidimo da
one nisu vezane za patrijarhalni ivot ene i mukarca kakav bi se oekivao od Romkinje ili Roma, ali i
da nisu povezane iskljuivo sa njihovim poslom pedagokog asistenta. injenica je da samo 4 osobe nisu
imale hobi i da su sve etiri ene, te bi se moda moglo zakljuiti da je takav proces jo u toku (naime,
Romkinje imaju uvek mnogo posla i ne mogu jo i hobijem da se bave).
5. ZAKLJUAK
Cilj rada je bio da se utvrde uslovi, efikasnost i faktori (ne)uspeha rada pedagokih asistenata i asi
stentkinja u osnovnim kolama u AP Vojvodini, u periodu 20042014.
Podaci pokazuju da je proces poboljanja obrazovanja romskih uenica i uenika u osnovnoj koli
na pleima Romkinja u godini u kojoj se zavrava dekada Roma (20052015) u AP Vojvodini, u kol
skoj 2013/14. godini. Angaovano je 30 osoba na funkciji pedagokog asistenta u osnovnim kolama
(20F, 10M) i 15 u predkolskim ustanovama (8F, 7M). One su uglavnom mlae od 35 godina, a njihov
obrazovni status je vii od kolega Roma koji obavljaju iste funkcije u obrazovanju.
Ovaj rezultat je manje poznat iroj javnosti i zbog jezike upotrebe. Naime, naziv za ovaj program
koristi se u mukom rodu (slino kao i kod drugih programa koji su kao afirmativne mere namenjeni
romskoj zajednici koordinatori za romska pitanja i zdravstveni medijatori), a jeziki znak u mukom
rodu nije transparentan u odnosu na realnost daleko je vie (statistiki znaajno) Romkinja angaova
no na sprovoenju mera u promeni obrazovanja, namenjenih romskim uenicama i uenicima.
LITERATURA:
1.
2.
3.
4.

Anelkovi, Branka, Obradovi, Marko, Radoman, Jelena (2013), Procena efikasnosti lokalnih mehanizama socijalnog
ukljuivanja Roma i Romkinja, Beograd: Tim za smanjenje siromatva Vlade Republike Srbije (SIPRU), Centar za is
traivanje javnih politika.
Mihajlovi, Milena (2010), Romski pedagoki asistenti kao nosioci promena, Beograd: OEBS.
Ministarstvo prosvete, nauke i tehnolokog razvoja (2010), Pravilnik o radu pedagokih asistenata Uloga pedagokog
asistenta u pruanju dodatne obrazovne podrke (br. 110-00-00243/2010-07).
Ministarstvo prosvete, nauke i tehnolokog razvoja (2010), Pravilnik o programu obuke za pedagokog asistenta (Slu
beni glasnik RS Prosvetni glasnik, br.11/2010).

124

trkltrna strivanj

5.
6.
7.

Savi, Svenka (2010), Obrazovane Romkinje: prijedlog za model interkulturnog razumjevanja i sluanja, Jasenka
Kodrlja, Svenka Savi, Svetlana Slapak (urednice), Kultura, drugi, ene, Institut za drutvena istraivanja u Zagrebu,
Hrvatsko filoloko drutvo, Zagreb, 187202.
Savi, Svenka i Veronika Mitro (2013), Education for Gender: Equal Society for Female Students in Serbia, Interkul
turalnost, Novi Sad, br. 6, 86109.
Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja (Slubeni glasnik RS, br. 72/009, 52/2011 i 55/2013).

Gender and Identities:

Female Pedagogical Assistants in the Education of
Roma Students in Vojvodina
Abstract: The goal of this paper is to determine the conditions, efficacy and factors of success or a
lack thereof in the work of male and female pedagogical assistants in elementary schools in AP Vojvodina, in the period 2004-2014.
The sample consists of male and female pedagogical assistants (15 in total: 8F, 7M) working at elementary and pre-school education facilities in AP Vojvodina (hereinafter referred to as APV) in 2014. The
data was collected using a questionnaire with 16 questions grouped into 3 parts: 1. personal data; 2.
data on the work conditions and method; 3. data on other engagements and competencies. The results
show that there are more female than male Roma pedagogical assistants in the elementary schools
(and pre-school facilities) in APV, as well as that the education of the female Roma assistants is higher
than that of their male colleagues performing the same type of work. It is recommended that future
affirmative measures take into account both gender and identity (intercultural) characteristics of the
Roma population, especially regarding the Roma women.
Key words: affirmative measures, pedagogical assistants, Roma males, Roma females, education.

Slavica.Denic@vojvodina.gov.rs

125

trkltrna strivanj

UDC 338:008
316.7

Hristina Miki

Fondacija Grupa za kreativnu ekonomiju, Beograd

Srbija

Privreda i kultura: nove vizije

saradnje u kreativnoj ekonomiji
SAETAK: U radu se bavimo analizom relevantnih pitanja saradnje privrede i kulture u drutveno-isto
rijskom kontekstu i razmatra se njihova kontekstualizacija u savremenom okviru kreativne ekonomije.
Kroz komparativnu analizu prua se uvid u koncepte, vrstu, karakteristike i tendencije saradnje izmeu
privrede i kulture, od filantropije, sponzorstva, drutveno odgovornog poslovanja do savremenih oblika
angamana privrede u umetnosti, poput participativne filantropije, rizine filantropije, filantropije sa
socijalnim uincima i biz&art saradnje. U poslednjem delu rada daje se strateka analiza postojeih
oblika saradnje privrede i kulture u Srbiji, kao i preporuke za unapreenje kulturne politike u ovom
domenu.
KLJUNE REI: biz&art saradnja, umetnost, privreda, kreativna ekonomija, kulturna politika, finansi
ranje kulture, donatorstvo, sponzorstvo, filantropija.

Kratak osvrt na genezu odnosa privrede i kulture

Saradnja korporativnog sektora i umetnosti, kao i veina koncepata, ima irok spektar znaenja. U
akademskim krugovima smisao ovog koncepta i njegov znaaj menjali su se kroz vreme i u odnosu na
socio-ekonomski kontekst. Umetnost i ekonomija, u irem smislu, oduvek su bile povezane, ali su se ti
odnosi u raznim istorijskim kontekstima razliito tumaili i razumevali, esto dobijajui negativnu ko
notaciju. Pozitivni efekti ekonomizacije kulture i umetnosti omoguavali su da se osiguraju materijalni
uslovi za stvaralatvo, ali su u razmatranju i polemikama oni oduvek bili od sekundarnog znaaja u
odnosu na opasnosti koje je pomenuti proces mogao imati na kulturno-umetniku produkciju, i stoga
je bio predmet veeg interesovanja istraivaa i javnosti. S druge strane, nasuprot idealistikim razma
tranjima sfere umetnosti, umetnika dela i sadraji uvek su predstavljali odreenu vrstu imovine, po
eljno dobro koje svom imaocu uveava simboliki status, drutveni ugled, ali i ekonomski kapital. S
obzirom na to, uloga aktera ekonomskog ivota imala je razliit znaaj u razvoju kulturno-umetnikog
ivota, a pogled sa vremenske distance pokazuje da se ona kretala od individualnih i linih ka korpora
tivnim i institucionalizovanim oblicima podrke kulturi.
U literaturi i praksi najee se tradicionalnim oblicima saradnje privrede i kulture smatraju filan
tropija, mecenat, sponzorsto i korporativna drutvena odgovornost. Osim poslednjeg, poreklo ovih
termina uglavnom se vezuje za grki i rimski period. Odreeni autori izvode poreklo rei sponzorstvo
od grke rei horigia horos (ples) i iigoumai (vodim) sa asocijacijom na grke pokrovitelje dramskih

126

trkltrna strivanj

festivala koji su dobijali titulu horigos, danas sponzor pokrovitelj manifestacija (Dalakas, 1996; Qu
ester and Thomspon 2001), dok se poreklo rei filantropija vezuje za philanthropos (philos prijatelj,
ljubav, negovanje, brinost / phileo ljubim, volim i anthropos ljudsko bie), to u irem smislu rei
oznaava ovekoljublje (Bond 2011). Odreeni pak istraivaki krugovi ukazuju na to da se sponzor
stvo pojavilo sa Julijem Cezarom i ostalim rimskim imperatorima u eri sponzorisanja gladijatorskih
borbi (Desbordes and Tribou 2007), dok je mecenat povezan sa aktivnostima Gaja Cilnija Mecene,
savetnika cara Avgusta, zatitnika umetnika i pesnika, koji je otkrivao i pomagao stvaraoce koji su
afirmisali etrurska i rimska kulturna dostignua (Miki 2010). Srodan potonjem terminu je i latinski
pojam charitas, koji oznaava ovekoljublje, dobroinstvo, i koji se najee vezuje za zadubinarstvo
i zadubine. Istraivanja pokazuju da je zadubinarstvo kao koncept dobroinog delovanja uspostavio
car Konstantin I, 321. godine nove ere, stvarajui tako osnovu za razvoj filantropije bazirane na zao
stavtini (Pavlovi 2007: 6). Razmatranje perioda od starog do srednjeg veka ilustruje da se u osnovi
svih pomenutih termina (pokrovitelj, zadubinar, donator, mecena i sl.) nalaze ideje odgovornosti,
humanosti, ovekoljublja, ljudske dobrote, koje asociraju na valjano i prikladno drutveno ponaanje
pojedinca. Ipak, u starom veku jo uvek se ne moe govoriti o filantropiji kao dominantnom obrazcu
podrke umetnosti. Imajuu u vidu da se na umetnost jo uvek gledalo kao na zanat, grka i rimska
drava bile su dominantni kupci umetnikih dela. One su, naruujui veliki broj umetnikih dela,
uticale na to da sistematska privatna filantropija i umetnika produkcija za slobodno trite budu od
sekundarnog, esto marginalnog znaaja (Hauzer 1962).
Navedeni oblici podrke umetnosti, iako su doivljavali transformacije, oduvek su bili povezani sa
centrima ekonomske i politike moi, dok su se sfere filantropskog angamana smenjivale. Tako su, na
primer, u periodu antike glavne oblasti podrke umetnosti bile drama, knjievnost, muzika, arhitektura
i vajarstvo, dok su u srednjem veku to aktuelne verske teme i religijski sadraji, ukraavanje i izgradnja
sakralnih graevina, kao i tapiserija, vez i sl.
Sa renesansom nastupie period procvata kulture zapadne Evrope, ali i filantropije. Najvii domet
ona e doiveti u Italiji, a meu prvim zaetnicima renesansne filantropije u umetnosti smatra se Kozi
mo Medii (Cosimo di Giovanni de Medici), poznati bankar i veliki pokrovitelj obrazovanja, umetnosti
i arhitekture. Njegov sin Lorenco postae jedan od glavnih kreatora ukusa i vrednosnih orijentacija
renesansnog slikarstva (Strathern 2003). U ovom periodu poinje se razvijati i umetniko trite ko
je moemo smatrati preteom povezivanja umetnosti i ekonomskog kapitala. Prvi podaci o direktnoj
prodaji umetnikih dela izmeu umetnika i kolekcionara datiraju iz 15. veka, na teritoriji Firence, tada
njeg centra bankarstva i trgovine vunom i svilom. U pomenutom periodu nastaje i prva korporativna
umetnika kolekcija u vlasnitvu banke Monte dei Paski (Monte dei Paschi), sa seditem u Sijeni, koja
je odmah po osnivanju (1472) pristupila opremanju svoje centralne zgrade umetnikim delima (Harris
and Shirley 2014).
Pojedini podaci govore o tome da se institucionalizacija filantropije dogodila u Engleskoj poetkom
16. veka, donoenjem zakona Elizabete I o drutveno korisnim davanjima.1 Iako se esto tumai da je
ovaj akt doprineo razvoju evropske filantropije, usled izolacije Engleske od ostalih umetnikih pokreta
u Evropi, on je bio ogranien na regulisanje samo nekoliko oblasti dobrovoljnih davanja od interesa za
podruje Engleske siromatvo, religiju, obrazovanje i opte korisne aktivnosti za zajednicu. Ipak, sve
jai uticaj renesansnih tendencija u Engleskoj sredinom 16. veka donee njegove modifikacije, stvarajui
tako prostor za dobroine angamane u oblasti umetnosti, naroito muzici i knjievnosti.

1 The Statute of Charitable users and the english origin of American philantrophy, http://www.hks.harvard.edu/fs/phall/01.%20Charita
ble%20uses.pdf (pristup, 1.01.2015).

127

trkltrna strivanj

Razvoj kapitalistikih odnosa, industrijska revolucija i irenje ekonomije uslovili su da se, uporedo
sa individualnom filantropijom, pojavljuje i korporativna filantropija. Iako se umetnost u Evropi, tokom
19. i 20. veka, razvijala zahvaljujui bogatim industrijalcima i vlasnicima korporacija, neodvojivost li
nosti industrijalca i njegove imovine uslovila je da veliki pokrovitelji umetnosti u Evropi budu zapam
eni po linoj filantropiji, ili kao lini pokrovitelji evropskih umetnika, dok je korporativna filantropija
ostala u senci.
Zemljom nastanka korporativne podrke kulturi u literaturi uglavnom se smatraju Sjedinjene Ame
rike Drave. Rast ovog vida investiranja u umetnike projekte poinje 50-ih godina 20. veka, na elu
sa ejz Menhetn bankom (Chase Manhattan Bank), kompanijom Filip Moris (Philip Moriss) i Fonda
cijom Ford, koje su bile aktivne u korporativnom kolekcionarstvu i glavni pokrovitelji rada amerikih
filharmonijskih orkestara (Rectanus 2002: 26). Pretea njihovim angamanima bili su prvi umetniki
sponzorski aranmani kompanija Atkinson, Topeka i Santa Fe, koje su one realizovale poetkom 19. ve
ka.2 Godinama kasnije, nastupie period intenzivnog angaovanja umetnika u osmiljavanju reklamnih
kampanja za amerike kompanije i njihovoj promociji. Pionirom angaovanja umetnika u unapreenju
korporativnog identiteta smatra se kompanija Steinway&Sons, koja je 1930. godine angaovala umetnike
u reklamnoj kampanji za svoje polukoncertne klavire (Bogart 1995). Takoe, interesantna je i praksa sa
radnje sa umetnikim sektorom radi unapreenja poslovnog brenda i reputacije, koju e prva uspostaviti
kompanija Container Corporation of America (Bogart 1995).. Poevi od 1936, ova kompanija angaovala
je umetnike u kreiranju dizajna za svoje proizvode advertajzingu; zatim je formirala kolekciju Ame
riki bauhaus u ikagu, angaovala je umetnike za redizajniranje korporativnog identiteta, podrala je
niz izlobi posveenih modernoj umetnosti u advertajzingu, a kao krunu svog poslovnog angamana u
umetnosti, u saradnji sa Carnegi koporacijom i Fondacijom Ford osnovae Aspen Institut (1950), kao
instituciju ija je misija promovisanje saradnje dizajnera i poslovnog sektora.3
Savremeno shvatanje korporativne podrke i uspostavljanje ireg dijaloga izmeu umetnosti i
privrede, vezuju se za sredinu ezdesetih godina i poznati govor Dejvida Rokfelera (David Rockefel
ler) Kultura i korporacija, koji je odrao 1966. godine (Rockfeller 1966). U svom govoru, na proslavi
pedesetogodinjice osnivanja ejz Menhetn banke, on je ukazao na to da kompanije u poslovanju mo
raju da se oslone na koncept drutvene odgovornosti, da treba da posluju kao odgovorni graani i
da prepoznaju ekonomsku i drutvenu vrednost umetnosti.4 Ovaj dogaaj posluie za uspostavljanje
Amerikog poslovnog komiteta za umetnost i biznis, ali i kao platforma za novo promiljanje o moguoj
saradnji umetnosti i biznisa na polju unapreenja poslovne konkurentnosti, reputacije i korporativnog
identiteta. Eilbert i Parket (1973: 11) navode da je poetkom `70-ih godina oko 83% velikih kompanija
u okviru politike drutveno odgovornog poslovanja kao prioritet imalo investiranje u umetnost. Ovaj
period smatra se zlatnim dobom investiranja u kulturu, a uporita za afirmaciju korporativne podrke
umetnosti pruena su i na meunaordnom nivou, razliitim aktivnostima poput donoenja Rezolucije
Evropskog saveta o poslovnom sponzorisanju kulturnih aktivnosti (Council of Ministeries, 1986), podr
ke Evropskog parlamenta osnivanju Evropskog komiteta za biznis, umetnost i kulturu (1991), usvajanja
2 Tako su, na primer, profesionalni fotografi, umetnici i ilustratori bili angaovani od strane eleznike kompanije Santa Fe da, besplatno
putujui na jugozapad, ovekovee prirodne lepote i starosedelaka plemena koja su ivela u tim oblastima (Rot 1996; Adamson 1994), da bi
potom ova kompanija 1903. godine uspostavila program otkupa umetnikih dela za svoju korporativnu kolekciju sa motivima i predelima
sa jugozapada zemlje (Adamson 1994).
3 Videti vie: Container Corporation of America (2015) InTransatlantic Perspectives, Retrieved January 2, 2015, from Transatlantic Per
spectives: http://www.transatlanticperspectives.org/entry.php?rec=11
4 Njegov govor je naglasio znaaj umetnosti za razvoj drutva i odgovornost koju korporacije imaju u ovoj oblasti, a takoe i apostro
firao koristi u uem i irem smislu koje korporacije mogu da oekuju od ulaganja u umetnost. Prvenstveno su istaknute koristi koje
umetnost moe imati na korporativni identitet, unapreenje morala zaposlenih i doprinos u privlaenju kvalifikovanih ljudi. Videti vie:
Rockfeller 1966: 3.

128

trkltrna strivanj

Rezolucije Evropskog parlamenta o sponzorisanju kulture (1997) i dr. Pomenuti period obeleie jo
dve tendencije intenzivna korporativna podrka elitistikim umetnikim formama, poput vizuelnih
umetnosti, klasine muzike, umetnikih kolekcija, konzervacije kulturnog naslea, kao i napori da se
unapredi markoekonomsko okruenje za korporativno investiranje u umetnost.
Do kraja `90-ih korporativna podrka umetnosti znaajna je tema u okviru politike drutvene od
govornosti korporacija, iako se prioriteti u ovoj oblasti tokom `80-ih godina koncentriu na pitanja eko
logije, kvaliteta radnih mesta, diskriminacije zaposlenih i etike poslovanja (Carroll 2008: 24), a tokom
`90-ih na diverzifikaciju i globalizaciju, korporativnu reputaciju, globalno socijalno investiranje, part
nerstvo sa zajednicom i sl. (Carroll 2008: 38).
Novu fazu u preispitivanju uloge umetnosti u socio-ekonomskom razvoju drutva i odnosa pri
vrede i kulture pojavie se sa rastuim znaajem kreativne ekonomije. Podstrek za promovisanje novih
oblika saradnje privrede i kulture pruie Konvencija Uneska o zatiti i unapreenju raznolikosti kultur
nih izraza (2005), kao i novi ciklus konsultacija i promiljanja o ciljevima razvoja u okviru Postrazvojne
agende 2015. Inspirisana dosadanjim oblicima koporativne podrke kulturi, i dodajui im novu vred
nost, polazna pretpostavka ovih novih razvojnih agendi temeljie se na injenici da kompanije nisu sa
mo ekonomski subjekti, ve i drutveno odgovorni entiteti koji, iz ekonomskih interesa, pokazuju i one
povezane sa uveanjem drutvenog blagostanja. U ovom idejnom okviru, pomenuta Konvencija Uneska
poseban akcenat u oblasti saradnje privrede i kulture stavie na nove finansijske i poslovne modele ko
ji u saradnji sa privredom mogu ojaati industrije u kulturi i unaprediti raznolikost kulturnih izraza.
S druge strane, konsultacije u okviru Postrazvojne agende 2015. fokusirae se na odrivosti drutveno
odgovornog poslovanja, integrisanje poslovne etike u partnerstvima privrede i kulture i jaanje njihovog
sinergijskog delovanja.
Primetno je da pomenute globalne inicijative uvode koncept kreativnih industrija u diskurs javnih
politika i otvaraju nova pitanja i teme u pogledu saradnje sa korporativnim sektorom. Prvo od njih od
nosi se na marginalizovanje tretmana kulture kao neprivredne delatnosti, i njeno sve vee simboliko
ukljuivanje u razvojne procese kroz neprofitnu ekonomiju, kreativno preduzetnitvo, socijalna predu
zea, kreativne industrije i sl. Drugu novinu predstavlja isticanje znaaja koje kultura i kreativnost imaju
u stvaranju novog globalnog partnerstva sa ciljem smanjenja siromatva i transformacije ekonomije pu
tem odrivog razvoja (UN 2013). Vizija nove globalne razvojne agende je da promovie odriva i inklu
zivna partnerstva i kulturno senzitivan pristup, kako u diskursu javnih politika, tako i u korporativnom
sektoru. Time se nude inovativna vienja komponenti drutveno odgovornog poslovanja kroz nova pro
miljanja uloge korporativnog sektora u podsticanju razvoja, prvenstveno u pravcu preispitivanja naela
saradnje privrede i kulture, koja mogu dati trajne rezultate u pogledu unapreenja kvaliteta ivota u od
reenoj zajednici, uiniti je prosperitetnijom, ali i boljim i kvalitetnijim mestom za ivot.
Koncepti i karakteristike privredne podrke kulturi
U savremenoj poslovnoj praksi moe se naii na nekoliko razliitih oblika saradnje privrede i kul
ture, a svi oni se mogu podeliti na tradicionalne i savremene pristupe privredne podrke kulturi. U
tradicionalne oblike spadaju donatorstvo, sponzorstvo i razliite komponente drutveno odgovornog
poslovanja, dok se meu savremene ubrajaju participativna filantropija, rizina filantropija, filantropija
sa socijalnim uincima i biz&art saradnja.
Donatorstvo predstavlja najstariji oblik angaovanja privrednih subjekata u finansiranju kulture.
Najee se povezuje za filantropske aktivnosti u kojima ne postoji protivinidba. Donatorstvo je uglav
nom imalo dva oblika: individualno kada su vlasnici odreenih preduzea ili nosioci ekonomskog
ivota podravali umetnike projekte, i institucionalno kada je podrka dolazila preko kompanije iji
su oni osnivai. Karakteristino za oba oblika je to da se smatraju moralnim inom i doivljavaju kao
129

trkltrna strivanj

humano delo. Za individualno donatorstvo najee se koriste termini ktitor ili mecena, koji se ve
zuju za pojedinca kao pokrovitelja umetnosti, ili umetnika koji to ini motivisan potovanjem i ljubavlju
prema odreenim formama umetnosti. Specifian oblik donatorstva predstavljaju zadubine i privatne
ili korporativne fondacije. Zadubine uglavnom nastaju nakon smrti zadubinara sa dugoronim opte
korisnim ciljevima i imovinom koja se moe koristiti za ostvarivanje tih ciljeva, dok su fondacije veza
ne za opte koristan cilj i najee ih osnivaju korporacije ili pojedinci za ivota. Nije redak sluaj da su
neke fondacije nastajale i na osnovu umetnikih kolekcija koje su batinili odreeni industrijalci i vode
i poslovni ljudi, a kasnije su postajale vaan deo kulturnog ivota odreene sredine. Tako, na primer,
Fondacija Ernst Bejler (Ernst Beyeler) u Bazelu predstavlja jedan od najznaajnijh privatnih muzeja u
vajcarskoj. Nastala je kao kolekcija 170 umetnikih dela klasine umetnosti, privatno vlasnitvo umet
nikog dilera E. Bejlera. Slina je pria i o privatnom muzeju moderne umetnosti u Pragu, gde muzejsku
zbirku ini oko 700 dela ekih, poljskih i maarskih umetnika, a koji je osnovan zahvaljujui kolekciji
Fondacije Jana i Mede Maldkovia, eke porodice koja je svoju ekonomsku mo stekla u SAD.
S druge strane, korporativne kolekcije nastajale su uglavnom stihijski do kraja 80-ih, sa osnovnim mo
tivom da se ovakvim akvizicijama kreira prijatno okruenje u poslovnim zgradama. U zavisnosti od njihove
veliine, a za potrebe upravljanja i uvanja nabavljenih umetnikih dela, stvarane su korporativne fondacije.
Danas su najpoznatije korporativne kolekcije u vlasnitvu velikih kompanija (Majkrosoft, Kartije, IBM, Filip
Moris, DajmlerKrajsler, Hugo Bos, iseido, Unilever, enerali i dr.), prvenstveno banaka koje su oduvek bi
le na vrhu liste korporativnih filantropa. Tako, na primer, UBS i Nemaka banka poseduju najvee kolekcije
umetnikih dela koje su vezane za njihov korporativni identitet, a korporativnu politiku u umetnosti sprovode
strateki posredstvom svojih fondacija i galerijskih prostora, kakav je, na primer, Kunsthalle u Berlinu, u vla
snitvu Nemake banke. Za razliku od njih, amerike banke (npr. Fleming banka, ejz Menhetn, Interame
rika razvojna banka itd.) vie su orijentisane na strategiju batinjenja umetnikih dela kao vida komunikacije
sa javnou i primarno su vezane za poslovne prostore u kojima posluju. Pojedina istraivanja pokazuju da su
motivi kreiranja umetnikih kolekcija od strane banaka najee u domenu stvaranja oseaja blagostanja, po
tvrivanja korporativnih vrednosti, facilitacije internih programa obuke za zaposlene, predstavljanja banaka
kao korporativno odgovornih prema drutvu i diverzifikacije investiranja (Lindenberg and Oosterlinck 2011).
Savremeno doba donelo je promene u korporativnoj filantropiji, te se danas korporativnim akvizicijama
pristupa sve sofisticiranije, i uz konstantno razmiljanje kako bi takve nabavke umetnikih dela mogle da uti
u na percipiranje korporativnog identiteta. Interesantno je napomenuti i da savremenu scenu korporativnih
filantropa karakterie orijentisanost ka delima umetnika mlae generacije. Ovakve prakse akvizicije umetnikih dela i podrke umetnikim projektima praktikuju kompanije koje posluju u oblasti IT tehnologija, tele
komunikacija, robotike, raunarstva i sl., a trend je zapoela kompanija Majkrosoft, kada je 1987. formirala
svoju umetniku kolekciju. Kako je re o kompaniji koja zapoljava mlade ljude, odbor za akviziciju dela inilo
je nekoliko zaposlenih mlae generacije i jedan umetniki kustos, a fokus akvizicija bile su savremena i kon
ceptualna umetnost, video-art i digitalna umetnost.
Bez obzira na razlike, pomenuti oblici podrke kulturi, kako individualni, tako i korporativni, omogua
vaju bolji pristup umetnikim sadrajima, naroito kada su intitucionalizovani kroz fondacije i kada se umet
nikoj filantropiji pristupa na sistematskoj osnovi. Strateka orijentisanost, smislenost i kontinuitet osnovni su
principi odrive i uinkovite korporativne filantropije. Kada je korporativna podrka ustrojena na ovim nae
lima, ona zauzima znaajno mesto u sistemu kulturne infrastrukture. O tome govore i podaci o zastupljenosti
privatne inicijative u nekim razvijenim zemljama, kao to je sluaj u Danskoj i vajcarskoj, gde je oko 80%
muzeja i galerijskih prostora organizovano kroz privatne fondacije. U Nemakoj i paniji privatne fondacije
ine oko 50% muzejske i galerijske infrastrukture, u Francuskoj 25%, Estoniji 35% itd.5
5 Videti vie: European Group on Museum Statistics, 2012. http://www.egmus.eu (pristup, 01.01.2015)

130

trkltrna strivanj

Sponzorstvo je oblik saradnje izmeu umetnosti i privrede koji se zasniva na oekivanim koristima
za obe strane, i privredu i kulturu. To je ugovorni odnos u kome se za pruena novana sredstva ili uslugu
oekuje odreena protivusluga, najee u vidu promocije u javnosti. Pojedini autori istiu da je spozno
risanje u pravom smislu rei razmena kapitala: sponzori razmenjuju finansijski kapital za simboliki
kapital koji poseduje sponzorisana strana (Bourdieu and Haacke 1995:17). U pravno-poreskoj regulativi
sponzorisanje se uglavnom tretira kao troak marketinga, to je uticalo na poslovnu praksu da se kori
sti koje sponzori oekuju od ovakvih aranmana sagledavaju iz ugla marketinkih stategija. Istraivanja
sprovedena na temu sponzorisanja pokazala su da se oekivanja i koristi kompanije od sponzorisanja
kulture uglavnom odnose na poboljanje marketinga (OHagan and Harvey 2000), promociju brenda i
jaanje korporativnog imida (Turgeon and Colbert 1992; Young and Burlingame 1996, Collbert 1994).
Kao i kod filantropije, i u oblasti sponzorisanja mogu se prepoznati razliite prakse. Najee se u
literaturi navodi tradicionalna podela sponzorisanja kulture, koju je za potrebe francuskog Ministarstva
kulture sainio Alen Dominik Peren (Alain Dominique Perrin), vlasnik kue Kartije.6 Dve godine nakon
osnivanja Fondacije Kartije, njen vlasnik A. D. Peren, kao ugledni filantrop i korporativni sponzor
umetnikih dogaaja, dobio je poziv od francuskog Ministarstva kulture da saini analizu i preporuke
za unapreenje sponzorisanja umetnosti u Francuskoj. Simbolini naziv uvoda u ovom izvetaju, Kraj
jedne predrasude, sadrao je Perenove osnovne stavove i ideje po pitanju ustrojstva sponzorisanja u
Francuskoj od toga koje su koristi od sponzorisanja za internu i eksternu komunikaciju do toga kako
kreativne ideje u sponzorisanju mogu stvoriti neograniene izbore za sponzore umetnikih dogaaja.
Osnovna Perenova podela sponzorisanja ila je linijom razdvajanja strategija na one koje su orijenti
sane na eksterno i interno okuenje. Strategije sponzorisanja usmerene na eksterno okruenje mogu
biti fokusirane na uvrivanje imida, dalji razvitak imida i regionalnu integraciju. Nasuprot njima,
postizanje ciljeva unutar internog okruenja moe biti usmereno na motivisanje radnika, motivisanje
organizacije prodaje ili motivisanje poslovnih partnera.7
Sponzorisanje kao koncept podrke projektima u oblasti kulture bilo je marginalizovano sve do kra
ja 60-ih godina. Institucionalizacija javnih ustanova u kulturi, drava blagostanja i briga drave za kul
turne sadraje nisu stvarali prostor za znaajnije sponzorske aktivnosti, ve je briga o kulturi uglavnom
bila u druavnim rukama. Deregulacija kulturnog sektora doprinee razvoju ove vrste privrednog anga
mana u kulturi. Dodatni razlog poveanom sponzorisanju dae i rigoroznija regulativa o oglaavanju,
naroito duvanskih, alkoholnih i drugih proizvoda. Sponzorisanje kulture oduvek je izazivalo kontro
verze u kulturnoj i iroj javnosti, jer su u zavisnosti od prosveenosti sponzora i njegovog razumevanja
prirode kulture zavisila i njegova oekivanja po pitanju sponzorskih koristi, pa i samo uee sponzora
u osmiljavanju kulturnog dogaaja. esto se moe desiti da sponzori, zarad komercijalnih koristi koje
ele ostvariti, vre pritisak na kulturne institucije da prilagoavaju projekat sopstvenim interesima i elji
za ostvarivanjem vee vidljivosti. Ovakvi sluajevi najee se deavaju sa kompanijama koje praktikuju
sporadino sponzorisanje, a angaman u kulturi doivljavaju kao ad hoc i privremenu aktivnost. Tada
uglavnom nastaju konflikti, jer uesnici sponzorskog aranmana nisu upoznati sa vrednostima, strategi
jama i oekivanjima svakog od aktera, te svaka strana tei samo ostvarivanju sopstvenih ideja i interesa.
Drutveno odgovorno poslovanje koncept je novijeg datuma. On podrazumeva kontinuiranu praksu
odreene kompanije na unapreenju internog i eksternog okruenja u kome posluje. Termin je postao
popularan posle Svetskog samita o odrivom razvoju (2002), kada je apostrofiran koncept korporativne
drutvene odgovornosti kao vodei mehanizam povezivanja ekonomskog i socijalnog razvoja. Etiki i
moralni principi utkani u drutveno odgovorno poslovanje podrazumevaju da kompanije vode brigu
6 Perrin, A. D. (1986) Mecenat Francais Rapport Generale, Jouy-en-Josas: Fondation Cartier.
7 Ibidem.

131

trkltrna strivanj

o svojim zaposlenima, njihovim porodicama, kvalitetu ivota (naroito ekolokom) i razvoju lokalnih
zajednica u kojima posluju. Umetnost i kultura su u konceptu drutvene odgovornosti od sekundarnog
znaaja, i prisutne su u zavisnosti od afiniteta i poslovne politike samih korporacija. To potvruju i poda
ci o vrednosti ulaganja u umetnost i kulturu u odnosu na druge teme na agendi korporativne drutvene
odgovornosti. Umetnost i kultura uestvuju tek sa 5% u ukupnim davanjima kompanija, dok prioritetno
mesto zauzimaju zdravstvo i socijalne usluge (28%), kao i obrazovanje sa udelom od 27% (CECP, 2013).
Biz&art saradnja oznaava nove oblike povezivanja privrede i umetnosti koji se temelje na strate
kom partnerstvu. Ova partnerstva poivaju na principima pravinosti i obostrane koristi i za umetnost
i za korporativni sektor, i predstavljaju dugoroni proces koji se razvija i raste zajedno sa uzajamnim
razumevanjem i jaanjem poverenja izmeu obe partnerske strane. Biz&art saradnja predstavlja inova
tivnu praksu saradnje izmeu privrede i kulture, koja moe dovesti do drutvenih i poslovnih inovacija.
Ona moe unaprediti sposobnosti preduzea da uveava svoj inovacijski kapital, pobolja proizvodne i
uslune procese i neguje i kapitalizuje nove ideje i naine rada. Najvei broj inovacija ove vrste moe se
nai na polju izmene dizajna proizvoda ili pakovanja, kao i novih vidova promocije ili plasmana pro
izvoda. Biz&art saradnja moe biti osmiljena kao testiranje novih marketinkih koncepata, a realiza
cija umetnikog projekta moe unaprediti promociju samog proizvoda. Ovo najbolje ilustruje primena
novih scenskih i geoprostornih tehnologija u umetnikim projektima. 3D maping metoda dugo je bila
svojstvena samo umetnikim projektima. Ona je podrazumevala kreiranje geoprostornih informacija,
novi nain njihove prezentacije uz dodavanje estetskih i umetnikih elemenata, i bila je iskljuivo tre
tirana kao eksperimentalna umetnost. Danas se ova metoda koristi kao vid vizualizacije korporativnog
brenda ili unapreenja korporativnog identiteta, a esto se brend kompanije i proizvodi integriu u vi
zualnu animaciju, i na taj nain postaju deo art video-projekta. Nije redak sluaj da kompanije ulau i
u nove tehnologije, ija je primena karakteristina za umetnike projekte, da bi kasnije tako razvijene
eksperimentalne metode bile koriene u unapreenju procesa komunikacije sa okruenjem. Na primer,
kompanija Targeti Sanki (Targetti Sankey Group), koja se bavi dizajnom prostornog osvetljenja, dode
ljuje nagradu za najbolja umetnika osvetljenja. Svetlosne instalacije kao umetnika dela omoguila su
stvaranje korporativne kolekcije, ali i razvoj kreativnosti i znanja u okviru kompanije i stvaranje platfor
me za inovativne ideje u cilju razvoja novih proizvoda (Comunian 2008).
Znaajno je napomenuti i da integrisanje umetnosti u poslovne procese kroz biz&art saradnju moe
doprineti i jaanju organizacione kulture i poveanju zadovoljstva zaposlenih sa poslovnim okruenjem.
Pojedina istraivanja pokazala su da se u kompanijama koje ulau u umetnost zaposleni oseaju zado
voljnije i motivisanije zbog ovakvih aktivnosti (Davis 2011). Stvaranje prijatnog organizacionog okrue
nja posredno utie na smanjenje organizacionih konflikata i na poveanu produktivnost zaposlenih, to
je jo jedan od uinaka biz&art saradnje. Na ovom polju, saradnja sa umetnicima moe imati pozitivne
rezultate i na unapreenje upravljake klime u preduzeu, naroito u domenu kreativnog reavanja pro
blema. Vetine i znanja koja poseduju umetnici utiu na razvoj kritikog razmiljanja, a ljudi izloeni
umetnosti bolje razumeju alternativna reenja i razmiljanja (Lampert 2006). Pojedine studije umetnike
prepoznaju kao interpretativne inovatore (Lester, Piore 2004) i kao takvi oni su vieni kao mogui no
sioci inovativnih ideja koje mogu kreirati dodatu vrednost za preduzee.
Pozitivni rezultati biz&art saradnje ostvaruju se i na polju upravljanja zadovoljstvom klijenata. Is
traivanja Gejnera i Padanjija pokazala su da je vii nivo zadovoljstva klijenata odreenom kompanijom
i njenim programima u onim organizacijama gde je prisutna podrka umetnikim projektima (Gainer
and Padanyi 2003). Takoe, evidentirano je da generalno postoji znaajna pozitivna veza izmeu filan
tropskih davanja i reputacije preduzea (Brammer and Millington, 2005; Hillman 2001), to doprinosi
tome da ulaganja u umetnike projekte imaju pozitivan uinak na reputacioni kapital kompanije i po
mau da ona postane prepoznatljiva i privlana potroaima (Godfrey 2005).
132

trkltrna strivanj

Bernadet Meknikolas (Bernadette McNicholas) smatra da je biz&art saradnja po kvalitetu do sada

najvii razvoj odnosa privrede i umetnosti, koji je [...] obostran, sa prepletenim interesima obe strane,
visokokastinski i strateki orijentisan vid saradnje (McNicholas 2004: 60). Ova strateka partnerstva
mogu poprimiti razliite oblike ona mogu biti kreirana kao savezi znanja (partnerstva izmeu kultur
nih institucija i privrede koja imaju za cilj afirmaciju inovativnosti, preduzetnitva i zajednikih vredno
sti) ili meusektorski savezi (dobrovoljni savezi o saradnji izmeu zainteresovanih aktera iz barem dva
razliita sektora radi ostvarivanja zajednikog cilja, npr. privatnijavnicivilni, poljoprivreda, industrija,
obrazovanje itd.). Razlika u odnosu na druge pomenute oblike saradnje je u tome da su biz&art part
nerstva ona u kojima zainteresovane strane tee zajednikim vrednostima, a u zavisnosti od kvaliteta
partnerstva, zainteresovane strane e biti, u manjoj ili veoj meri, sposobne da razviju zajednike stra
teke ciljeve (Emerson 2001). To su odriva i inkluzivna partnerstva koja otvaraju nove mogunosti za
saradnju izmeu umetnosti i privrede, veu angaovanost i participativnost lokalne zajednice u biz&art
projektima, smanjivanje kulturnog zaostajanja, jaanje socijalnog kapitala, oseaja identiteta, ponosa i
pripadnosti zajednici, socijalnu inkluziju i sl.
Rizina (venture) filantropija termin je novijeg datuma, koji se pojavio uporedo sa pojavom br
zorastuih kompanija kojima je ogranien pristup tritu kapitala ili bankarskim kreditima. Ovaj vid
ulaganja u umetnike projekte podrazumeva da se sredstva bogatih privrednika ili korporacija ulau u
kreativne organizacije sa potencijalom za brz rast i razvoj. Ovi vidovi angamana u kulturi nisu u do
voljnoj meri istraeni, ali uglavnom podrazumevaju povraaj sredstava bez profita i lino angaovanje
filantropa kao savetnika i mentora poslovnog poduhvata. Slina ovom vidu filantropije je i participativna
filantropija. Ona je nastala na idejama socijalnog preduzetnika Muhameda Junusa (Muhameda Yunusa),
koji je sedamdesetih godina prolog veka zapoeo mikrofinansiranje, u iznosu od 30 dolara, za razvoj
preduzetnikog posla siromanih ena koje proizvode nametaj od bambusa. Princip ovakvog finansira
nja kulture bazira se na angaovanju velikog broja donatora, filantropa i sponzora koji malim iznosima
podravaju odreeni projekat. Iako je re o finansiranju koje podrazumeva protivuslugu u nekom obli
ku, uglavnom se koristi termin filantropija, jer je re o ulozima koji su veoma mali, pri emu je njihov
osnovni motiv elja da se pomogne realizacija projekta.
Filantropija bazirana na socijalnim uincima (social impact philanthropy) inovacija je u sferi do
natorstva poslednje generacije. Finansiranje drutveno korisnih programa na ovaj nain uvedeno je u
Velikoj Britaniji 2010. kako bi se obezbedila sredstva za program rehabilitacije 3.000 zatvorenika, a sli
an model je pokrenut i u Americi 2012, pod nazivom Pay for Success, i zasniva se na principu plaanja
u zavisnosti od uspenosti realizovanog programa. Model se bazira na uslovljenim donacijama, koje
se mogu koristiti samo ukoliko se njima postiu odreene drutvene koristi. Trenutno figuriraju razli
iti modaliteti, ali se veina njih zasniva na konceptu obveznica sa socijalnim uincima (social impact
bonds), koje donose prihode investitorima samo ako se ostvare jasno targetirani rezultati postavljeni kao
uslov za prinos. To podazumeva da drava odreuje program sa drutvenim koristima i njegove oeki
vane rezultate, finansijske organizacije mobiliu slobodna sredstva od investitora putem prodaje drav
nih obveznica, te investitori dobijaju kamatu prema ugovorenoj obavezi emitenta drave, ako projekti
ostvare oekivane rezultate.
Kulturna politika i izazovi saradnje privrede i kulture u Srbiji
Prvi pisani podaci o filantropiji u Srbiji vezuju se za vizantijski period i osnivanje religijskih zadu
bina koje su ostavljali vladari i vlastela, a meu prvima ovakve vrste smatraju se izgradnja i oslikavanje
manastira Studenica, koje je zapoeo Stefan Nemanja. Znaajni darodavci u srpskoj kulturi uglavnom
su bili usmereni na obrazovanje, reavanje socijalnih problema i pomo siromanima. Meu prvim ve
likim filantropima umetnosti u Srbiji zabeleen je Sava Tekelija, koji je celokupnu svoju imovinu 1840.
133

trkltrna strivanj

zavetao Matici srpskoj, a koja danas predstavlja osnovni fond Galerije Matice srpske. Iako je Srbija u 19.
veku karakteristina po politikim previranjima, kontinuitet u razvoju graanskog drutva je opstajao i
bio pod uticajem evropskih i anglosaksonskih tendencija. Veliki industrijalci zauzimali su vano mesto
kao korporativni filantropi umetnosti u predratnom periodu, poput ora Vajferta, velikog kolekcio
nara umetnikih slika i numizmatike; Vlade Teokarevia, vlasnika Industrije vunenih tkanina Vlada
Teokarevi i kompanija; kapetana Mie Anastasijevia i drugih. Ipak, zlatni period privredne podrke
umetnosti odigrava se tokom `80-ih i poetkom `90-ih godina prologa veka, kada velika javna preduze
a intenzivno uestvuju u sufinansiranju najznaajnijih kulturnih manifestacija u Beogradu (Invest ban
ka, JAT, PTT, Jugobanka, Dunav osiguranje, NIS itd). To je i period stvaranja velikih dravnih kolekcija
srpskog slikarstva izuzetne umetnike i istorijske vrednosti (Invest banka, Jugobanka, Beobanka, Dunav
osiguranje, 1. maj Pirot, Sintelon, Generalexport, Jugoexport, Magnohrom, Staro zdanje, Vital itd).
Od 2000. godine nastupa nova faza saradnje privrede i kulture, koja se odvija pod okriljem politike
drutveno odgovornog poslovanja, ali i nezavisno od nje, u skladu sa poslovnim politikama i afinitetima
odreenih kompanija. Za razliku od `80-ih i poetka `90-ih godina, kada je korporativna podrka bila
jasno usmerena na vodee meunarodne kulturne manifestacije i vizualnu umetnost, period s poetka
2000. do danas karakterisae korporativno lutanje kroz raznolike sfere kulture i zabave. U pomenu
tom periodu pojavie se i nekoliko pozitivnih primera korporativne podrke kulturi koje karakterie
fokusiranost, strateki pristup i kontinuitet, kao to su Telenor (20092013, savremena umetnost), Vip
mobajl (savremeni ples), Mercedes Benc (kulturno naslee), Banka Inteza (kulturno naslee, izvoaka
umetnost), Erste banka (kultura u lokalnoj zajednici, meunarodna kolekcija vizualne umetnosti), Filip
Moris (vizualne umetnosti) i sl. Ipak, tokom poslednjih deset godina dominantan je trend korporativ
nog sponzorisanja festivala, koji kao komercijalni i turistiko-propagandni dogaaji predstavljaju saj
move zabave (Exit, Nivil, Mikser festival, Beer fest, Jelen pivo, Gua i dr.) sa velikim mogunostima za
direktnu prodaju proizvoda i visoku vidljivost sponzora.
Vie od poslednje decenije, u kulturnoj politici Srbije nije razvijen nijedan znaajniji instrument
podrke koji bi stimulisao saradnju privrede i kulture. Glavne mere predstavljaju eksplicitne poreske
olakice koje su u posmatranom periodu poveane sa 1,5% na 5% ukupnog prihoda godinje, koliko je
dozvoljena neoporeziva granica za filantropiju u kulturi. Ipak, podzakonski akti koji reguliu ovu oblast
ostali su neusaglaeni sa ostalom regulativom koja se odnosi na privredno poslovanje, te dovode do
rastegljivosti tumaenja u sluaju njihove primene. Dodatni problem predstavlja i optereenje ovih
davanja porezom na poklon, u sluaju novanih sredstava vrednosti vee od 100.000 dinara, odnosno
porezom na dodatu vrednost u sluaju doniranja robe i usluga u okviru vrenja delatnosti donatora.
Interesantno je i to da postojei poreski tretman donacija nije utemeljen na principima pravinosti i ne
utralnosti, koji predstavljaju osnovu za razvoj efikasnog poreskog sistema. To pokazuje poreski tretman
donacija u robi, koje su osloboene poreza na dodatu vrednost i carine, ako se upuuju iz inostranstva,
dok iste transakcije od strane domaih pravnih lica podleu oporezivanju. Kako bi izbegle ova ogra
nienja, institucije kulture najee osnivaju svoje fondacije (npr. Fondacija Beogradske filharmonije,
Fondacija Narodne biliboteke Srbije i dr.), a slina je situacija i sa individualnim filantropima, koji se
pojavljuju sporadino. Individualna filantropija u umetnosti, naroito u obliku batinjenja umetnikih
dela, nije zastupljena, to se vidi iz postojanja samo nekoliko sistemski osmiljenih i formiranih kolekci
ja Kolekcija Vujoevi, Kolekcija porodice Vujii, Kolekcija Bate Klepia, Kolekcija porodice Bogii,
Kolekcija Madlena Jankovi i Muzej Macura. Sve one su nastale u elji za ouvanjem memorije na
srpsko slikarstvo i batinjenje savremene srpske umetnike prakse.
U smislu organizacionih mera kulturne politike, izostaje osmiljena i efikasna podrka koja bi mo
gla unaprediti saradnju izmeu privrede i kulture. Odnos kulturnih institucija sa privredom preputen
je samim institucijama, njihovoj umenosti da animiraju kompanije, sposobnosti i kreativnosti da osmi
134

trkltrna strivanj

sle atraktivne programe. Ipak, ovaj pristup ne donosi neke znaajnije rezultate, o emu govore i podaci
o udelu korporativnih izvora u finansiranju kulture. Prosean udeo korporativnih izvora u ukupnom
finansiranju javnih institucija kulture godinje iznosi oko 5,4%, odnosno oko 7,1 miliona evra.8 Ovaj
iznos predstavlja u proseku neto manje od 0,01% ukupnih prihoda, odnosno manje od 0,19% ostvare
ne neto dobiti u privredi. Istraivanje stavova predstavnika korporativnog sektora po pitanju najeih
oblika korporativnog ulaganja u projekte u oblasti kulture pokazalo je da kompanije u 92% sponzoriu
kulturne projekte u novcu ili robi, 20% njih bira donacije kao oblik podrke kulturi, 16% svoja sredstva
ulae preko korporativnih fondacija, dok se 8% njih opredeljuje za kupovinu umetnikih dela i stvaranje
korporativnih kolekcija.9 Ove nalaze potvruju i realni podaci od ukupne vrednosti korporativnih iz
vora finansiranja budetskih institucija kulture, donacije uestvuju sa oko 9,5%, dok sponzorstva i drugi
oblici saradnje sa privrednim sektorom ine ostatak.
Tabela 1: Javno, privatno i korporativno finansiranje kulture u Srbiji, 20072012 (u hiljadama evra)
2007

2008

2009

2010

2011

2012

Ukupno javno finansiranje kulture*

199.368

213.499

194.838

178.778

170.008

164.684

Privatno finansiranje kulture graani

770.050

683.675

602.334

593.591

576.088

554.018

Privreda (sponzorstva, donatorstva)

budetske institucije kulture **

8.894

8.010

6.940

6.246

5.818

6.832

Privreda (donatorstva) ukupno ***

Na.

Na.

Na.

9.700

9.500

9.920

Napomena: * svi nivoi vlasti (Miki, Draa-Muntean 2014); ** obraun na osnovu podataka iz analitike
baze Prihodi i rashodi budetskih korsnika, Republikog zavoda za statistiku; *** obraun na osnovu podataka iz zavrnih rauna privrednih drutava, zadruga i preduzetnika, Agencije za privredne registre.
Razlozi ovakvih tendencija mogu biti razliiti. Uglavnom se kompanije orijentiu ka sponzorisanju,
jer u tom sluaju mogu zahtevati komercijalnije oblike svoje promocije, a u zavisnosti od prirode progra
ma, i direktnu promociju i plasman proizvoda. Sa aspekta poreskih propisa, sponzorstva se tretiraju kao
vrenje usluga neposredno povezanih sa obavljanjem osnovne delatnosti (propaganda i marketing), i u
tom sluaju postoji mogunost odbijanja poreza na dodatu vrednost, ukoliko su obe strane sponzorskog
angamana u sistemu ovog poreza.
Pri sadanjim poreskim olakicama, ukupni kapacitet privrede za filantropska davanja u kulturne
svrhe iznosi oko 4 milijarde evra godinje, a samo sto prvih preduzea po ukupnom prihodu i dobiti u
2013. godini mogla su bez poreskih dabina uloiti u kulturu oko 1,5 milijardu evra. Ipak, kompanije
veinom nisu iskoristile poreske olakice za pomenuta ulaganja. Podaci govore da kompanije u Srbiji go
dinje izdvajaju u vidu donacija za kulturu, sport, obrazovanje, ekologiju i programe od javnog interesa
u proseku oko 8,5 miliona evra.10 Meutim, osim neiskorienog fiskalnog potencijala za donatorstvo
u kulturi, u poslednjih 6 godina primetan je i trend smanjenja udela korporativnih izvora finansiranja
kulture sa 6,4% u 2007. na 4% u 2012. Iako se najee kao razlozi smanjenog udela privrede u finansi
8 Prosek za period 20072012. Detaljni podaci dati su u Tabeli 1.
9 Istraivanje je sprovedeno 2011. godine na uzorku od 45 kompanija 30 najuspenijih kompanija i 15 kompanija lanova Foruma po
slovnih lidera Srbije, koji su orijentisani i posveeni drutveno odgovornom poslovanju. Videti vie: Novkovi, M. (2011) Business Support
for the Arts and Culture: In Serching of Strategic Solutions, Beograd: Univerzitet umetnosti u Beogradu.
10 Prosek za period 20072012. Detaljni podaci dati su u Tabeli 1.

135

trkltrna strivanj

ranju kulture navode kriza i loa ekonomska situacija u Srbiji, to se jednim delom moe prihvatiti kao
razlog za gorepomenutu situaciju, analiza 100 najveih korporativnih filantropa pokazuje da se motivi
za ulaganje u dobroine stvari i finansijski rezultat kompanije ne mogu dovesti u vezu, jer se na spisku
najveih donatora nalaze kompanije koje ostvaruju poslovne gubitke, a ipak su aktivne na polju dobroi
nih davanja. Ono to je evidentno je to da se uslovima smanjenja ili stagnacije obima poslovanja menjaju
korporativne poslovne prakse u odnosu na privredni angaman u kulturi, te se kompanije sve manje
orijentiu na sofisticiranije izvore promocije i unapreenja svog imida.
Ogranienje veem angaovanju privrede predstavlja i injenica da ne postoje naini na osnovu
kojih se mogu kvantifikovati koristi koje moe imati zajednica od ovakvih projekata, te je kompanijama
teko da sagledaju ire efekte ulaganja u kulturu i dovedu ih u vezu sa svojom politikom drutvene od
govornosti. ak i razvijene zemlje, poput Velike Britanije, suoavaju se sa ovim problemom. Tako su, na
primer, pojedina istraivanja (Smart Company, 2004) pokazala da britanske kompanije ne investiraju u
kulturu, jer uglavnom ne mogu da sagledaju iri kontekst ovih ulaganja i njihove koristi za zajednicu.
Zbog toga se ne usuuju da investiraju vie od 25% budeta namenjenog za unapreenje zajednice u
kulturne projekte, a postoji i bojazan da e javnost ovakve projekte doiveti kao elitistike. Donacije u
kulturi, po miljenju mnogih autora, imaju nizak nivo uticaja na imid kompanije u odnosu na druge
oblike podrke, kao to su sponzorisanje, odnosi sa javnou, integrisane marketinke komunikacije ili
biz&art saradnja (Thomas, Pervan and Nuttall 2009), to je jo jedan od oteavajuih faktora za obimniju
filantropsku podrku kulturi.
Kultura u filantropskim izdvajanjima kompanija u Srbiji takoe zauzima skromno mesto. Vie od
70% kompanija koje podravaju aktivnosti od opte koristi ne podrava kulturne projekte. Najei razlozi za ovakvo ponaanje je fokusiranje kompanija iskljuivo na teme u okviru politike drutveno odgo
vornog poslovanja, bez kreativnih ideja i pristupa u pogledu integrisanja kulture u njih. Ovo je i oekiva
na situacija, jer kompanije u Srbiji u veini sluajeva nemaju jasnu viziju svoje politike filantropskih da
vanja, to se vidi iz velikih fluktuacija njihovih budeta za ove programe, iz godine u godinu. Nije redak
sluaj da je podrka odreenom projektu, naroito u oblasti kulture, rezultat linih afiniteta onih koji
odluuju u odeljenjima za marketing i komunikaciju. Ovakve prakse esto dovode do situacije da odla
skom konkretne osobe iz kompanije dolazi do prekida sa odreenom vrstom podrke projektima, a nove
osobe na ovim pozicijama biraju druge oblasti za prioritete, najee prema sopstvenim afinitetima.
Prema prosenim budetima namenjenim za filantropske aktivnosti, kompanije u Srbiji mogu se
podeliti u 3 grupe:
Kompanije koje izdvajaju znaajna sredstva za ove namene, najee u iznosu od 500.000 do
2.000.000 evra, i koje podravaju projekte bliske njihovoj osnovnoj delatnosti, ili na teritoriji gde
posluju (NIS, Hemofarm, Telekom, SBB, Delta Fondacija, Srbijagas i sl.). U ovoj grupi esto se mogu
nai i kompanije koje nemaju ba jasan pristup ovoj oblasti, ve se fokusiraju na veliki broj projekata
koji imaju odreenu vidljivost.
Kompanije koje izdvajaju od 100.000 do 200.000 evra i podravaju odreene oblasti i programe sa
ciljem da unaprede svoj imid (Telenor, Sunoko, Tigar, Viktorija grupa, VIP mobajl, Henkel, Grand
Pro, Svis lajon, Karlzberg Srbija, Loreal i dr.).
Kompanije koje izdvajaju manje od 50.000 evra godinje (najee oko 20.000 evra) i koje podra
vaju odreene projekte koji privlae iste ciljne grupe ili sline njihovim.
Finansijske institucije, kao glavni korporativni darodavci kulture u svetu, imaju veoma skromu ulo
gu u finansiranju kulture u Srbiji. U poslednih 5 godina banke su podrale kulturne projekte sa prosenih 350.000 evra, odnosno sa oko 70.000 evra godinje. Udeo kulture ini oko 11,5% ukupnih dava
nja banaka u okviru politike drutvene odgovornosti i filantropskih davanja. S druge strane, bankarski
136

trkltrna strivanj

sektor je mnogo aktivniji kao sponzor kulturnih i umetnikih sadraja, pa tako vrednost sponzorskih
aranmana u kulturne sadraje iznosi oko 146.000 evra godinje i ima udeo u ukupnim sponzorskim
aranmanima banaka oko 29,5%.11 Osiguravajua drutva i druge finansijske institucije (lizing kue,
investicioni fondovi, brokersko-dilerska drutva) u novanoj podrci kulturi znatno zaostaju za bankar
skim. Njihovi angamani veinom izostaju, a ako postoje, onda su u vidu besplatnih usluga osiguranja
izlobi i drugih dogaaja, a mnogo ree u vidu novanih davanja.
Uticaj veine sponzora i filantropa na kulturno okruenje je mali, osim onih koji sponzoriu festi
valske sadraje i programe industrije zabave. Tako se trenutno mogu uoiti etiri vrste korporativnih
sponzora i filantropa u odnosu na njihovo dejstvo i ulogu u optem kulturnom okruenju: kolekcionari
(npr. Telenor fondacija, Erste banka), naturalni sponzori (npr. Voda Voda, Bambi, Svis lajon, Koka-kola
itd.), izgraivai korporativnog imida (npr. VIP mobajl, Banka Inteza), supstitutori reklame (npr. Apa
tinska pivara, Karlzberg Srbija itd.).
Da bi se unapredila saradnja izmeu privrede i kulture u Srbiji, neophodno je uvesti niz novina u
kulturnoj politici. U prvom redu:
Unaprediti znanja i vetine zaposlenih u kulturi i privredi za kreiranje projekata biz&art saradnje.
Uvesti nagradu za najbolje partnerstvo izmeu privrede i kulture, kako bi se podigla javna svest i
pozitivno vrednovala ovakva partnerstva.
Promovisati koristi koje kultura moe imati na razvoj zajednice i razviti nove metodologije merenja
uinka ovih projekata na reputacioni kapital kompanija.
Uvesti javni konkurs za stimulaciju biz&art saradnje kroz udrueno finansiranje javnih i privatnih
sredstava. Konkurs bi mogao biti realizovan po ugledu na britanski model, po kome za svaku funtu
sredstava iz privatnog sektora drava dodeljuje 2 funte iz svojih sredstava.
Oformiti biz&art savet koji bi se bavio monitoringom okruenja za saradnju privrede i kulture,
i predlagao mere za njegovo unapreenje. Savet bi mogao imati i ulogu kljunog stejkholdera za
afirmisanje saradnje izmeu kompanija i umetnosti, kao i njeno ukljuivanje u politike drutveno
odgovornog poslovanja.
Izmeniti Zakon o porezu na dobit i uvesti kategoriju poreskih olakica za sponzorisanje kulturnih
dogaaja (npr. 35% od ukupnih prihoda samo za sponzorisanje kulture) ili onih koje mogu imati
i komercijalne efekte, namesto predvienih olakica za donacije u kulturi. Sponzorisanje kulturnih
projekata trebalo bi regulisati podzakonskim aktima kako bi se smanjile zloupotrebe i negativni
efekti koje bi mogli imati na programe neartikulisani sponzorski aranmani.
Uvesti oslobaanje od poreza na dodatu vrednost za sponzorisanje i donacije u vidu roba i usluga,
kao i oslobaanje od poreza na poklon, kada su primaoci kulturne institucije.

Literatura:
1.
2.
3.
4.

Adamson, J. (1994) Art At The Of

fice: Corporate Collectingin America, 1898-1994, KPMG PeatMarwick Collection of
American Craft Catalogue.
Bogart, M. (1995) Artists,Advertising, and the Borders of Art, Chicago: The University of Chicago Press.
Bond, S. (2011) Philantrophy in ancient times: some early examples from the Mediterranean http://sofii.org/article/
philanthropy-in-ancient-times-some-early-examples-from-the-mediterranean (pristup, 1.12.2014).
Bourdieu P. and H. Haacke (1995) Free exchange, Stanford: Stanford University Press.

11 Videti vie: Doprinos bankarskog sektora ekonomiji i drutvu Srbije, Beograd: Udruenje banaka Srbije, decembar 2013.

137

trkltrna strivanj

5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.

Carroll, A. (2008) A History of Corporate Social Responsibility: Concepts and Practices In Andrew Crane, Abigail
McWilliams, Dirk Matten, Jeremy Moon & Donald Siegel (eds.) The Oxford Handbook of Corporate Social Responsibi
lity, Oxford: Oxford University Press,1946.
CECP (2013) Giving in numbers 2013, New York: CECP.
Container Corporation of America (2015) in:Transatlantic Perspectives, Retrieved January 2, 2015, from Transatlantic
Perspectives: http://www.transatlanticperspectives.org/entry.php?rec=11
Colbert F. (1994) Marketing culture and the arts, Montreal: HEC.
Comunian, R. (2008) Toward a New Conceptual Framework for Business Investements in the Arts: Some Examples from
Italy Journal of Arts Management, Law & Society, Vol. 3, No. 3:200220.
Council of Ministeries (1986) Resolution of the Ministers with responsibility for Cultural Affairs, meeting within the Council
of 13 November 1986 on business sponsorship of cultural activities, OJ C 320, 13.12.1986.
Dalakas, V. (1996) Translation of Greek Etymology, Oregon: Warsaw Sports Marketing Center, University of Oregon.
Desbordes, M. and Tribou, C. (2007) Sponsorship endorsements and naming rights in Beech, J. and Chadwick, S. (eds)
The Marketing of Sport, Harolow: Pearson Education.
Davies, P. (2011) The Role of the Private Sector in the Context of Aid Effectiveness, Paris: OECD.
Doprinos bankarskog sektora ekonomiji i drutvu Srbije, Beograd: Udruenje banaka Srbije, decembar 2013.
Eilbert, H. and Parket, R. (1973) The Current Status of Corporate Social Responsibility, Business Horizons, 16. August: 514.
Emerson, M. (2001) The Elephant and the Bear: the European Union, Russia and their Near Abroads, Brussels: Centre for
European Policy Studies.
Gainer, B. and Padanyi, P. (2003), The relationship between market-oriented activities and market oriented culture: implications
for the development of market orientation in nonprofit service organizations, Journal of Business Research, Vol. 58, pp. 85462.
Godfrey, P. (2005) The Relationship between Corporate Philanthropy and Shareholder Wealth: A Risk Management Per
spective, Academy of Management Review 30(4): 777798.
Harris, P. And Shirley (2014) A celebration of Corporate Art Programme Worldwide, London: Wapping Arts Trust.
Lampert, N. (2006) Critical Thinking Dispositions as an outcome of arts education, Studies in Art Education, vol. 47 (3).
Lester, R. and M. Piore (2004) Innovation: The Missing Dimension, Cambridge, MA: Harvard University Press.
Lindenberg M. and K. Oosterlinck (2011) Art Collections as a Strategy Tool: a Typology based on the Belgian Financial
Sector,International Journal of Arts Management, 13, 3, pp. 419.
McNicholas, B. (2004), Arts, culture and business: a relationship transformation, a nascent field, International Journal of
Arts Management, Vol. 7 No. 1, pp. 5769.
Miki, H. (2010) Kulturna politika i savremeni izazovi finansiranja kulture: meunarodna iskustva i Srbija, Kultura, br. 130.
Mikic, H. and A. Draca-Muntean (2014) New cultural heritage perception and collaboration in Serbia through Ljubljana
process in: Rikalovic, G. and H. Mikic (eds) Heritage for development: new vision and perception for cultural heritage in SEE
through Ljubljana Process, Strasbourg: Council of Europe.
Novkovi, M. (2011) Business Support for the Arts and Culture: In Searching of Strategic Solutions, Beograd: Univerzitet
Umetnosti u Beogradu.
OHagan J. and Harvey D. (2000) Why companies sponsor art events: Some evidence and a proposed classification, Jour
nal of Cultural Economics 24:20524.
Pavlovi, B. (2007) Trag prolih vremena istorija i tradicija filantropije u Srbiji u XIX i XX veku, Beograd: Balkanski fond
za lokalne inicijative.
Quester P. G. and B. Thompson (2001) Advertising and promotion leverage on arts sponsorship eff ectiveness, Journal of
Advertising Research 41 (1): 3347.
Rectanus, M. (2002) Culture Incorporated: Museums, Artists, and Corporate Sponsorships, Minesota: University of Minne
sota Press.
Rot, P. (1994) Sponzorisanje kulture, Beograd: Clio.
Smart Company (2004) Corporate Social Responsilibty and the Art, London: Smart Company.
Strathern, P. (2003/2005) The Medici: Godfathers of the Renaissance. London: Pimlico.
Thomas, S. R., S. J. Pervan, P. J. Nuttall (2009) Marketing orientation and arts organisations: the case for business sponsor
ship,Marketing Intelligence & Planning, Vol. 27 Iss: 6: 736752.
Turgeon N. and F. Colbert (1992) The decision process involved in corporate sponsorship for the arts, Journal of Cultural
Economics 16:4151.
Young, D. R. and D. F. Burlingame (1996) Paradigm lost: Research towards a new understanding of corporate philan
thropy In Corporate philanthropy at the crossroads, ed. D. R. Young and D. F. Burlingame, 158176. Bloomington and
Indianapolis: Indiana Univ. Press.

138

trkltrna strivanj

Economy and Culture:

New Visions for Cooperation in Creative Economy
ABSTRACT: This paper analyses some relevant questions related to cooperation between economy and
culture in a socio-historical context, examining their contextualisation in the contemporary framework
of creative economy. A comparative analysis offers insights into concepts, type, characteristics and tendencies of the cooperation between economy and culture, ranging from philanthropy, sponsorship and
socially responsible business to contemporary forms of engaging economy in the field of art, such as
participatory philanthropy, venture philanthropy, philanthropy with social impact and the business & art
cooperation. The last part of the paper contains a strategic analysis of the existing forms of cooperation
between economy and culture in Serbia, as well as some recommendations for the improvement of the
social policy in this domain.
KEY WORDS: business & art cooperation, art, economy, creative economy, cultural policy, financing
culture, donation, sponsorship, philanthropy.

hristinamikic@gmail.com

140

vej
141

f o t o

Ta t u m

W u l f f

t a t u m w u l f f @ o u t l o o k . c o m
s t r a n a :

1 4 0 ,

1 4 1 ,

1 4 3 ,

1 4 4 ,

1 4 5 ,

1 4 6 ,

1 6 5 ,

1 6 6 ,

1 6 7 ,

1 6 8

vej
UDC 1 Heidegger M.

Gregory Fried, Suffolk University, Boston, USA

The King Is Dead:

Heideggers Black Notebooks
Schwarze Hefte. Gesamtausgabe, volumes 94-96 (Black Notebooks)
BY MARTIN HEIDEGGER. Ed. Peter Trawny. Klostermann, 2014,
1276 pp.
Introduction:
From Scandal to Philosophy
Why would Martin Heidegger (1889-1976), one of
the most celebrated and influential philosophers of the
last century, embrace National Socialism, one of the
most infamous regimes of any century? That question
grounds the near universal uproar that has greeted the
publication of Schwarze Hefte (Black Notebooks), the
collective name Heidegger gave to the black-clad books
in which he assembled his notes from the early 1930s
to the early 1970s. It is all the more striking that this
has happened even before the more than 1200 pages
of these first three volumes of a planned 12 have been
translated into English.1
The first three volumes comprise the Notebooks
from 1931 to 1941. They contain writings in a variety of
styles, from schematic notes to pithy observations and
occasional translations from the Greek, but the great
majority are entries ranging from a few paragraphs to
essays of several pages. These are not off-the-cuff jottings; Heidegger clearly labored over them carefully,
intending them not as aphorisms or worldly-wise
1 All translations of the Notebooks here are my own, in collaboration with
Richard Polt. [Editors Note: Grateful acknowledgement to the author and
the Los Angeles Review of Books for permit to reprint.]

147

adages but as discreet outposts on the path to a momentous new way of thinking he was trying to prepare.
The time period covered by the first three volumes
cover the years during which the National Socialists
in Germany rose to power, and the outbreak of the
Second World War. Heideggers involvement in these
world-historical events is well-known: In April 1933,
he took on the leadership of Freiburg University under
the new Nazi regime, joined the Party in an elaborate
public ceremony in May, helped enforce anti-Jewish
laws against faculty and students, gave speeches in favor of Hitlers decisive plebiscite in November and
then abruptly resigned his position as head, or rector,
of the university in April 1934.
That one of the centurys most influential philosophers would seemingly join forces with one of the
most barbaric regimes has been the source of endless
controversy. Defenders , argue it was a short lapse of
an unworldly man, one that Heidegger soon regretted a lapse having nothing to with the philosophy.
Detractors, on the other hand, claim that Nazism so
infects his thinking that it must be discredited entirely.
Of course there are positions between these extremes
as well; the Notebooks promised to settle this debate by
exposing Heideggers private thoughts from the period.

vej

Heidegger certainly speaks here on a variety of

topics with a personal frankness rarely seen elsewhere
in his work, but two are especially telling. One is that
Heidegger explicitly declares, Thinking purely metaphysically (that is, in terms of the history of Being), in
the years 1930-1934 I took National Socialism as the
possibility of a crossing-over to another beginning and
gave it this meaning. Not only does Heidegger confirm
his philosophical understanding of National Socialisms
significance at least until 1934 he also acknowledges how early he came to believe this: 1930, three
years before the Nazis came to power. His involvement
was therefore no trivial opportunism. Secondly, the
Notebooks contain several passages (some of which I
will discuss below in more detail) that can only be described as anti-Semitic, and not just in an off-hand way,
but rather as expressions of Heideggers philosophical
understanding of history. The immediate question
might then well be: if Heideggers Nazism and antiSemitism are confirmed by the Notebooks, then what
more is there to know? Why should anyone care now
about someone whose thinking can be tied to such
abominations? Why not just kick him to the curb?
One answer as to why we should care is that we
just do, as evidenced by the present uproar over the
Notebooks. People delight in the tabloid spectacle of a
once-famous figure made infamous by their own failings, as we know all too well from our appetite for political scandal. Such morbid rubbernecking ill suits the
seriousness of Heideggers case, though, because he has
indeed been one of the most influential thinkers of the
past 100 years. One reason to take the Notebooks seriously, therefore, is to understand how a figure who
inspired such a wide following could have held such
views and what this might mean for his legacy.
This is a question of intellectual history and influence.
While it is important, there remains an even deeper
one: whether there is anything left for us to think about
in reading Heidegger; whether in the Notebooks or the
rest of a body of work that will amount to over 100
volumes, there was something other than Nazism and
anti-Semitism at work.
The Hidden King and His Legacy
To answer these questions, we need to understand
why Heidegger had the electrifying impact he did.

When he began teaching after the First World War,

Heidegger was just another obscure junior lecturer without a secure university position. He had published nothing of note. Nevertheless, in that early period, a strange
kind of subterranean fame preceded him. Late in her life,
Hannah Arendt, the German-born Jewish philosopher
who escaped the Nazi regime in 1933, described what
it was like to be Martin Heideggers student when he
was a young teacher in Marburg, Germany. Heideggers
strange fame, she explained, was based entirely on the
extraordinary effect of his lectures on the old works of
the great figures in philosophyPlato, Aristotle, Kant,
and otherswhich opened up philosophical questions
in ways that astonished the students:
These lectures dealt with texts that were generally familiar; they contained no doctrine
that could have been learned, reproduced,
and handed on. There was hardly more than a
name, but the name traveled all over Germany
like the rumor of the hidden king.2
When Heidegger finally did publish Being and
Time, the groundbreaking work that secured his fame
and career nearly overnight in 1927, its triumphant reception stemmed in part from the eight years of students who had expected no less of him than coronation
as king in philosophy.
Those students included many who would go
on to become influential thinkers in their own right.
Ironically, many of them were Jews, such as Leo Strauss,
Herbert Marcuse, Karl Lwith, Emmanuel Levinas,
Hans Jonas, and Hannah Arendt herself, who was also
Heideggers lover for a time in the 1920s. Whatever
Heideggers anti-Semitism was then, he must have kept
it quite private. He was clearly adept at wearing a mask
for years, even decades. Heideggers kingdom extended
beyond Jewish students, too, of course. For example,
among the Germans, there was Hans-Georg Gadamer,
who made important contributions to hermeneutics,
the study of meaning and interpretation, and Jrgen
Habermas, an avid reader of Heidegger, was one of the
few to criticize him openly after the war. Most such students and admirers were shocked when he came out
2 Hannah Arendt, Martin Heidegger at Eighty, trans. Albert Hofstadter, The
New York Review of Books, October 21, 1971; available online at http://www.
nybooks.com/articles/archives/1971/oct/21/martin-heidegger-at-eighty/.

148

vej

in support of the Nazis, and he managed to convince

most of his followers after the war that this episode was
merely a brief, clumsy attempt to protect the university
until his resignation as its head in 1934.
Heideggers influence soon became international.
Among the French, Jean-Paul Sartres existentialism is
greatly indebted to Heidegger, as are the deconstructionism of Jacques Derrida and the discourse analysis
of Michel Foucault. Americans inspired by Heidegger
include the philosopher Hubert Dreyfus, who used
Heidegger to challenge assumptions about the pretensions of artificial intelligence, and the filmmaker
Terrence Malick, who was a Heidegger scholar before
he turned to filmmaking. There is also Heideggers
wide-ranging impact on academic life in the universities, from literary studies, to architecture, to psychotherapy and theology. Indeed, Heideggers reach
is global, with long-standing influence from Latin
America to Iran, China, and Japan. Particularly remarkable about Heideggers legacy is its political diversity, from Leo Strauss on the right, considered the
founding inspiration for the neo-conservative movement in the United States, to those on the left such as
Sartre and Derrida, who combined Heideggerian ideas
with Marxism or forged new intellectual movements,
such as deconstruction. Even Herbert Marcuses work,
which played a key role in the emergence of the New
Left and the counterculture of the 1960s through its critique of the dehumanizing effects of mass society, consumerism, and technology run amok, derived in part
from Heideggers analysis of human beings everyday
inauthenticity and his critique of modern hyper-rationalism. Heideggers diverse influence is all the more
striking because, apart from the overt involvement in
National Socialism from 1933 to 1934, his publications
themselves have had, until recently, virtually nothing
to say about political philosophy or ethics conventionally understood. That has changed in the last decade
or so, with the posthumous publication of works long
locked away, such as the Notebooks themselves. Now
the time has come for a reckoning.
The Question
But what is it, specifically, about Heideggers
thought that has proven so gripping to so many? His
writings are notoriously difficult because of the very
149

peculiar terminology he develops to express his ideas,

but once one gets a feel for the core question he wants
to ask, one can see that he is seeking to overturn 2500
years of Western thought and that he thinks he needs a
new language for a new thinking. That question is announced by the title of the work that made him famous
in 1927: Being and Time. In the Notebooks, Heidegger
returns often to that book, regretting some of its shortcomings but always reaffirming what remained essential to him: the question of the meaning of Being as
the most fundamental question of all philosophy. Dont
be misled by the capitalization, which is only to distinguish Being from beings in English; for Heidegger,
Being is not just some very important being among
other things that is the explanatory key to all reality, be
it the Supreme Being (God) or the formulae of mathematical physics underlying the Big Bang. In English,
the question of Being might best be expressed by asking, what does it mean for anything, any being at all, to
be? Being, as what it means to be, is not itself a being
or a thing, however exalted.
According to Heidegger, for nearly 2500 years, the
West has answered the Being question in ways that are
in some manner indebted to Plato. Plato asked, how is
it possible that any being be it chair, dog, mountain,
triangle, law be meaningful to us in the first place,
as what it is or even seems to be? His answer is perhaps the most famous in philosophy: the ideas, a word
we have in English thanks largely to Plato. In ordinary
Greek, an idea is a thing seen with the eye, a distinct
form that distinguishes this being (a chair, say, or a dog,
or a square) from that one (a table, or a cat, or a circle)
thereby giving the visible world a navigable meaning.
Platos ideas, however, are seen with the minds eye, not
the bodys: when we ask what something truly is, be
it chair or dog, or mathematical things like triangles
and numbers, or even abstractions like law or courage,
the answer is not this dog or that triangle or this law
or that courageous act, for these are all just transient
exemplars; it is the idea of the dog, the triangle, law, or
courage. The ideas, as what each thing truly is, transcend the transitory. Being for Plato exists in a realm
beyond time, beyond change, beyond the senses; the
world of chairs and dogs and triangles on a blackboard,
even historical concepts like law, are simply dimmer or
brighter reflections of what truly is.

vej

Throughout the Notebooks, Heidegger reaffirms

his view that this Platonic misconception of Being
as the eternal and unchanging basis of all reality has
driven Western thought ever since, even if it no longer
uses Platos language of the ideas. Following Nietzsche,
Heidegger holds that both Judaism and Christianity
became carriers of Platonism for the people, with God
taking the place of the ideas as the source of all that
is real. Modernity set in with Descartes, who made
the self-conscious human subject displace God as the
touchstone for reality: the methodologies of the sciences decide what really is, and the technologies that the
sciences set loose serve the human subject as the presumptive new master of the objective universe (even
if a master still in swaddling clothes). Despite how far
the sciences may think themselves advanced beyond
Platonism, Heideggers argument is that they still hold
that the meaning of what is must be expressed in the
form of timeless laws and formulae, accessible only to
the mind, that transcend the seemingly given world
around us.
Everything that has happened since Plato
Heidegger calls metaphysics, his word for all thinking that attempts to explain what it means to be by reference to some thing, some other being, whether that
be the ideas, God, the human subject, or the laws of
modern mathematical physics. Metaphysics, he claims,
has utterly forgotten the simplicity and corresponding
difficulty of the question of what it means to be. Being
is not the eternal; it is the radically finite: the meaning
of Being is bound up with how we interpret what any
thing is and all beings are as a whole, but that meaning is always bounded by time for Heidegger. He is the
most radical historicist: truth as meaning is not the securing of a subjects representation as corresponding
to an eternal, objective reality; truth is the time-bound
unfolding of how the world simply is meaningful to us
as historical human beings, embedded in a given time,
place, and tradition. The event of that unfolding truth
is not our subjective possession to control; it happens
to us as the overwhelming power of time as it opens up
a meaningful historical world to us.
In the Notebooks, Heidegger sharpens a critique of
modernity and the West familiar from his other works.
He gives the forgetting of the question of Being and
the ascent of metaphysics the name nihilism because

metaphysics treats that question as if it were nothing.

By elevating the human subject to the center of what
is, modernity has brought on the fullest expression of
metaphysics, which Heidegger calls machination in the
Notebooks. Machination aims at the total domination
of nature, both as material stuff and as forms of energy,
and acknowledges as a being only what can be subjected to this domination. The human subject, once so
proudly presuming to wield science and technology as
the crown and scepter of its own deification, finds itself
instead subject to machination as just another resource:
human resources as we are now pleased to call ourselves. What remains is what Heidegger follows Ernst
Jnger in calling the total mobilization of all such resources for all domains of activity: industry, war, education, culture, even entertainment, all in service to
a titanic will to power. The only standard left is the
gigantic: that which makes sheer quantity into quality. We bow before the idol of quantity, in stuff and in
power, as the only quality that matters.
The Politics of the Crossing-Over
Throughout the Notebooks, Heidegger describes
the trajectory of Platonism that culminates in this titanic nihilism as the fulfillment of the first inception
of Western history. For Heidegger, an inception is
more than a beginning, which can be factually dated
on a timeline; an inception is an event that takes hold
over the meaning of a historical world for human beings across generations, even millennia. The first inception began when the Greeks first asked the question of Being, but they fumbled it when Plato allowed
philosophy to lapse into metaphysics. The Notebooks
demonstrate how ardently, even desperately, he hoped
for an other inception, especially during those early
years of the 1930s, when he had thought that National
Socialism might be the catalyst for a crossing-over
to a new history. What will come, knows no one, he
wrote; no one knows, because it will not be the other
inception, or even another inception, as if it were a
definite cyclical occurrence, but rather an entirely other inception that cannot be predicted or measured by
the standards of the first one. All he knows is that it will
require the complete transformation of what it means
to be human, away from the self-deifying subjectivism
of modernity.
150

vej

In the entries of the early 1930s, Heidegger thinks

the Germans have a special role to play in this overturning of history, but not because of race, as in conventional
Nazi doctrine: Only the German can give new poetic
voice to Being. Through their philosophers, their language, their poets, the Germans alone stand as the decisive counterpoint to the Greeks at the first inception
of history; only they, he believes, can see metaphysics
through to its bitter end and find a way to express a new
mode of thinking. This can only happen, though, if the
German people, the Volk, actually grasp this as their decisive historical task. For Heidegger, the Volk is not to be
defined racially but rather by its ability to take on this
fateful burden and make itself question-worthy, not as a
what as in the racial conception of human being, but
rather as a who for whom the epochal questions of the
age remain powerfully open by asking, Who are we?
and not answering right away with crude biological
racism or half-baked folk-history.
This also explains why Heidegger took on the role
as head of his university: to lead a new generation onto
this path of ending one era and starting another. In the
entries of 1933, we feel his excitement: The university
is dead; long live the future school of higher learning
for the education of the Germans to knowledge and:
The great experience and gladness that the Fhrer
has awaked a new reality that gives our thinking the
right road and its strength for impact. But there is
also doubt: National Socialism is not a complete and
eternal Truth fallen from heaven taken as such it
will become an aberration and buffoonery. He wants
to rebuild the university from the ground up, to take
nothing as a given, to unite the faculty and students
across the disciplines in a spirit of questioning that
seeds the ground for that other inception of history.
He sees this task as requiring a hardness and daring
for radical change, but everywhere he finds resistance
from Spiebrgerei, a word almost impossible to translate: it expresses such a depth of virulent contempt for
the cowardice, lack of imagination, and conformism of
the many who pretend to be Nazi revolutionaries that
bourgeoisie or yuppiedom would not even scratch
the surface of Heideggers loathing. Is it any wonder,
he asks in 1933, how Spiebrgerei rises up all around,
conceited half-culture, petty-bourgeois phony education how the inner requirements of German social151

ism are not even recognized and therefore also not desired []? (
The Notebooks demonstrate the intensity of
Heideggers ambitions for the Nazi revolution in a way
that also makes clear his own hubris, even megalomania: the revolution will succeed only if the German Volk,
the youth, the university, even the Nazi Party itself, understand its stakes on his terms, as a decision about the
crossing-over from the first to an other inception of
Western history as an ongoing question about what it
means to be. Even the word Revolution is not strong
enough for what Heidegger wanted: Revolutions
these are overturnings of what is already familiar but
never transformations into the entirely Other. They can
prepare such transformations, but they can also undermine them. However dramatic, revolution suggests
a merely cyclical reversal. Heidegger sought a radical
over-turning that would not simply shake things up
but plough them under. He wanted a transformation of
history and humanity so profound that nothing in the
last two millennia would prepare us for it.
By the late 1930s, the Notebooks demonstrate the
inevitable consequences of such extraordinary hubris
and risk-taking on the grand scale: a Heidegger lost to
bitter despair. Of his tenure as head of his university
and the speech he gave to inaugurate it, he says, the
great error of this speech consists in this, that it still
assumed that there would be a hidden generation of
those ready to question in the context of the German
university, that it still hoped to bring them to dedicating themselves to the work of inner transformation.
Heidegger had not failed; Germans, the university, the
revolution itself had failed to shoulder the task set for
them by history. Virtually nothing and no one escapes
his withering scorn and critique. The university is incapable of genuine, creative questioning; the German
people fails to find the strength for the essential tasks of
thinking; National Socialism caves in to its petty-bourgeois careerists; America represents the full-fledged
outbreak of gigantism upon the world stage; racial
doctrine emerges as just another manifestation of a
modern thinking that reduces what it means to be human to some biological feature that can be adapted to
metaphysics programs of machination. The only consistent exception to Heideggers sweeping condemnations is his beloved German poet, Friedrich Hlderlin,

vej

whom he grants the honor of prefiguring the overturning needed by Western history in the confrontation between the Greek inception and what should have been
its German rejoinder.
Why Nazism? Why Anti-Semitism?
Even granting Heideggers longing for a radical departure in history, why would he embrace the Nazi revolution at its dawn, especially given the Nazis grotesque
and virulent anti-Semitism? Didnt the Communists
also promise a transformative break with history?
For one thing, the Notebooks show that the Nazi
revolution was only an opportunity for Heidegger, a
moment when the overturning might be possible, not
guaranteed. He was proud enough to think he could become the leader in spirit of this movement, as Marx was
to Communism, but the movement failed him and the
historical rupture it should have served, not the other
way around. Furthermore, Communism itself was, for
Heidegger, just another form of Platonism. Much like
the Christian end-times and apocalypse, Communism
promises an end of history, a complete fulfillment of
human destiny. Platonism in all its forms, according
to Heidegger, explains what it means to be human as
something grounded in a timeless realm beyond history that applies universally to all human beings, whether
as created in Gods image, or as bearers of human rights
that apply to all men as the American Declaration
would have it or as participants in Communisms
world revolution that would put an end to the question of what humanity has been and will become. To
all such movements Heidegger applies the name liberalism, not in the parochial, contemporary sense of
modern welfare liberalism, but rather in a sense that
reaches back to Plato and that defines human liberty on the basis of an appeal to timeless and universal
truths. In the Nazis, Heidegger thought he had found a
movement that would reject universalistic liberalism in
all its forms Christianity, the secular Enlightenment,
Communism in favor of a politics that would root
human history in the communal belonging of a finite
historical people.
By the end, though, the Notebooks show Heidegger
accusing Nazism itself of falling prey to liberalism
through its metaphysical reduction of all human differences to race, its treating the Volk as kind of super-

subject akin to conventional liberalisms subjective individual, and its capitulation to the idols of machination and gigantism. For example:
all well-meaning excavation of earlier Volklore, all conventional cultivation of custom,
all extolling of landscape and soil, all glorification of the blood is just foreground and
smokescreen and necessary in order to
obscure what truly and solely is: the unconditional dominion of the machination of destruction.
Or, in describing various types of Nazi science
and propaganda about the Volk:
The disaster here does not lie in one specific
doctrine [about the German Volk] but rather
in the manner of thinking, which is nothing
other than the cogito ergo sum [I think, therefore I am] of Descartes applied to the gigantism of the body of the Volk in the following
form: ego non cogito ergo sum [I do not think,
therefore I am].
The promise of the Nazi revolution had devolved, for
Heidegger, into a kitschy mish-mash of blood-and-soil
myth-making, its followers qualified only by their willingness not to think or to question the meaning of modernity.
Heideggers antiSemitism, in turn, must be understood in terms of what Peter Trawny, the German
editor of the Notebooks, has rightly called an anti-Semitism rooted in the history of Being.3 The Notebooks
contain several passages that portray the Jews in the
standard, stereotypical way as rootless cosmopolitans,
globally united in their aims, without genuine allegiance to their adoptive homelands, and skilled at sly
calculation. But beyond such crude clichs, there are
passages like this one, dating from around 1941:
Even the thought of an agreement with
England, in the sense of a division of imperialist jurisdictions, does not reach the essence
of the historical process that England is now
playing out to its end within Americanism
and Bolshevism, and this at the same time
3 See Peter Trawny, Heidegger und der Mythos der jdischen
Weltverschwrung (Frankfurt am Main: Klostermann, 2014).

152

vej

means within world Jewry. The question of

the role of world Jewry is not a racial question, but the metaphysical question about the
kind of humanity that, without any restraints,
can take over the uprooting of all beings from
Being as its world-historical task.
The Jews represent, for Heidegger, a global force that
uproots Being from its historical specificity, its belonging to peoples rooted in time and place. As such, the Jews
are just another representative of Platonic universalism,
or liberalism on the grand scale. But they are a dangerous representative one that includes these other forms,
Americanism and Bolshevism because their machinating rootlessness had become the spirit of the age.
Some further points: Heideggers pronouncements
about the Jews are relatively uncommon in the Notebooks
compared to his criticisms of other groups, movements,
and peoples, including Christianity, which he excoriates time and again, and the Nazis themselves, whom he
eventually comes to judge as yet another manifestation
of metaphysics. Nevertheless, the passage quoted above
singles out the Jews for a particular condemnation: as
the kind of humanity (he does not deign to call them a
people) that makes uprooting other peoples its world
historical task (he cannot even attribute the otherwise
noble word task to them without scare quotes), presumably through both their machinating rationality and
their demands that nations admit them to citizenship
on the basis of liberal universalism. Furthermore, while
Heidegger does indeed come to criticize Nazism and
many other things besides in the Notebooks, he never
criticizes the Nazi policies against the Jews. Nor does he
explain or apologize, either here or later, for the part he
played in such policies in an official position as head of
his university from 1933 to 1934. This is unforgivable.
Life after Death?
There is more than one way for philosophers to
die. As human beings, they all die, just like the rest of
us. As the name for a body of work, they can also die
through neglect, refutation, or scorn. Heidegger the
man is dead, of course, but is the kingdom of his work
dead, too, given the revelations of the Notebooks?
Answering this depends on remembering that
the question of Being is as old as philosophy itself, and
153

was never Heideggers private property. By taking it up,

even in reading him, we are not obliged to respond as
he did. Furthermore, that question is no mere academic
chestnut: by genuinely confronting Heideggers way of
posing the question and his obsessively monolithic history of the West as a series of way-stations in a nihilism
inaugurated by Plato, we can also confront the questions facing us in this century, if not the millennia lying
ahead. To be or not to be that truly is the question
we face in the 21st century, and not just as a matter
of human survival. It is also the question of Being itself, which encompasses what it means to be human
at all. We may rightly despise Heidegger for his antiSemitism and his Nazism. But who we are, and who
we are going to be as human beings in a newly global
world, is indeed still very much the question, and we
seem allergic even to asking it seriously. It is not just in
the Athens of Socrates that the examined life was both
the calling and the burden of thinking.
So however we might judge Heidegger the man, it
is worth taking stock of how much in crisis we remain
after the horrors of the 20th century. One thing to bear
in mind is that fascism (of which Nazism is only one
sub-species) is just a label, a symptom for an affliction of
modernity, an affliction that is still with us, hidden behind new names. Fascism is a particularly modern phenomenon, because it arises amidst the uprooting of traditional life at break-neck speed; it announces a longing
for belonging that rejects liberal universalism, the rule
of law, and mixed government in favor of a rootedness
in atavistic identity be it race, religion, ethnicity, or
culture violence, and unquestioning dedication to a
leader. If we want to resist this atavism in its new forms,
we must face up to how uninspiring liberal democracy
has allowed itself to become as an alternative. Twentyfive years after Francis Fukuyama raised the question
of The End of History? in the triumph of liberalism
at the close of the Cold War, the liberal West has failed
again and again to live up to the universalistic promise
of that supposed victory. It has failed in Sarajevo and
Srebrenica, in Rwanda, in the Congo; it has fumbled
its so-called War on Terror. American democracy is
polarized and paralyzed, unable to face up to the challenges of economic disparity, racism, and its role in the
world. Today, the far right is ascending across Europe,
with xenophobia and anti-Semitism on the rise. Europe

vej

and the United States stand blinking in the face of a

Russian irredentism grounded in nationalist mythology
and contempt for the rule of law not that the United
States has much of a leg to stand on after a mendacious
war of choice in Iraq and a program of torture justified
as enhanced interrogation. Neoliberal policies have left
the global economy in a shambles, and worse, our only
operational measure for economic success is growth
for growths sake and bingepurge consumerism as the
model for happiness. Science in its wider modern sense,
as the Francis Bacons quest for the relief of mans estate
through the technological conquest of nature by reducing all matter and energy to a resource, has brought us
to the point that the United Nations Intergovernmental
Panel on Climate Change now tells us we have 15 years
to halt global warming or the results will be catastrophic
and irreversible.
The great physicist Stephen Hawking has said that
philosophy is dead because it has not kept up with
modern science in answering questions like Why are
we here? and Where do we come from?4 Hawking
assumes that philosophys job is to serve as the handmaiden to the sciences, to make itself useful in resolving these metaphysical problems and in the conquest
4 Matt Warman, Stephen J. Hawking tells Google philosophy is dead,
The Telegraph, May 17, 2011; available online at http://www.telegraph.
co.uk/technology/google/8520033/Stephen-Hawking-tells-Googlephilosophy-is-dead.html.

of nature. The trouble is that science can tell us what

human beings are, as collections of atoms or products
of evolution since the Big Bang, but science as such can
neither tell us who we are nor provide the moral compass for where we should be going, given that we are
here. Philosophy is dead only if we mistake its proper domain. We can and should think the question of
Being against Heidegger, and perhaps with Plato and
those after him, but if we dont think the question at all,
we will stagger blindly to our fate. As we persist in fouling our own nest in the relentless quest for power upon
power and resource upon resource, as we ramp up the
apocalyptic lethality of our weaponry, as the march of
technology continues to transform even human nature
itself, we will in this coming century have to confront
the question, to be or not to be and what does it
mean to be human upon this earth? If we cannot feel
the force of that question, we wont even get started
with an answer.
Gregory Fried is Professor and Chair of the
Philosophy Department at Suffolk University. He is the
author of Heideggers Polemos: From Being to Politics,
and co-translator, with Richard Polt, of several of
Heideggers works. He is also author, with his father
Charles Fried, of Because It Is Wrong: Torture, Privacy
and Presidential Power in the Age of Terror, and he is
director of the Mirror of Race Project, online at mirrorofrace.org.

154

vej
UDC 1 Heidegger M.
94(100)"1941/1945"

Samuel Weber, Northwestern University, Chicago, USA

Heidegger, Hlderlin and

a Poetically-Political Point of View
Nie treffe ich, wie ich wnsche,/Das Ma
Hlderlin, Der Einzige (first version)

In the summer semester of 1942, Martin Heidegger held the last of a series of lecture-courses on
Hlderlins Hymns that he had begun in the Winter
Semester of 1934-35, with interpretations of Germanien and the Rhein, and then resumed after a long
pause in the Winter of 1942, with a course dedicated
to the poem, Andenken. The third and final lecture
course was dedicated to the poem, The Ister, a title
given the unfinished text by Norbert Hellingrath. In
these lectures, Heidegger sought to interpret Hlderlins poetry as nothing less than the exemplary poetical
articulation of the historical destiny of Germany. And
indeed, Heidegger could not have picked a more fateful moment to interrogate this destiny. For in the year
1941, Hitler Germany, with its allies, had taken it upon
themselves to decide not only the destiny of Europe,
but of the world.
However, at the precise moment that Heidegger
began his lectures April of 1942 the outcome of the
struggle that had started so brilliantly for Germany had
begun to look more dubious. The United States had entered the war in December of 1941, as a result of the
Japanese attack on Pearl Harbor, thereby giving the
conflict a truly global dimension. In Europe itself, the
overwhelming victories of the Wehrmacht of 1939 and
1940, and the initially rapid advance of Operation Barbarossa, penetrating deep into the Soviet Union, had
by the Winter of 1941-42 finally ground to a halt before
155

the gates of Moscow. That winter saw the first important setbacks of the war for Germany, as the Red Army
mounted a series of successful counterattacks that first
stopped and then drove back the Wehrmacht hundreds
of kilometers, thereby imposing on Germany its first
significant military setbacks of the War.
For the first time also, the lack of success of Operation Barbarossa began to bring home the reality of
the war to Germany. Hitlers dream of a speedy collapse
of his adversaries, Britain and the Soviet Union, thus
came to an end at about the same time that Heidegger
was presumably composing his third and last lecturecourse on Hlderlin. In the Spring of 1942, the war was
far from lost for Germany and the Axis powers, but
its outcome had become uncertain. It was therefore a
particularly appropriate moment to raise the question
of how human collectives meet their destinies, and in
particular the role of domestic and foreign relations in
that process. To be sure, Heidegger was careful not to
formulate this in a manner that would have impacted
directly upon the dominant political discourse of the
time. To designate the participants in this relationship,
Thus, in his lecture-course Heidegger scrupulously
avoids words such as nation and people, replacing
them with the relatively unusual and apparently noncommittal word, Menschtmer humandoms. The
word, which was not a neologism in German as it is in
my attempt at a more literal English rendition, reso-

vej

nated with the more familiar Christendom (Christen

tum), but also, interestingly enough, with the German
word for property, Eigentum. The latter is of interest
because etymologically the suffix, -tum (in English:
-dom) relates to a domain and thus also to the notion of a territory. And Eigen- of course touches on
one of the essential issues that Heidegger will be discussing in relation to Hlderlin: namely, what is ones
own (Eigen), how it relates to what is foreign and alien, and finally how it may best be appropriated. On
the other hand, the fact that Heidegger uses the word
Menschentmer in the plural humandoms emphasizes the importance of the spatial dimension that
implicitly both limits and defines the notion of property (a connotation that returns often in Heideggers
use of the German Anwesen to designate Being as
that which arrives).
All of these notions: own, ownership, domain, are
of course involved in Heideggers reading of Hlderlins river poetry, in which the river articulates
something very different from a mere natural phenomenon something Heidegger designates with two
words implying place and movement, namely Ortschaft
and Wanderschaft, literally place-ship and wandership. In colloquial German, especially Southwest German dialectic, Ortschaft was and is commonly used to
designate both the local pub, and the locality as such.
Wanderschaft by contrast, which is barely employed today, used to designate the status of an apprentice who
in the process of learning a trade or skill in another
words a transitional phrase issuing in a certain mastery
something not irrelevant to the way Heidegger reads
Hlderlins river-poems. Hlderlin himself, however,
in a passage from a now-famous letter to his friend,
Bhlendorff that Heidegger quotes and interprets, relates the German emphasis on skill in the instrumental sense Geschick to a corresponding lack of destiny (Schicksalslosigkeit), which distinguished modern
Germans from ancient Greeks. The historical task of
the Germans, according to Hlderlin, had to be that
of subordinating their skill (Geschick) in hitting the
mark1 to a certain self-abandonment that would al1 M. Heidegger, Gesamtausgabe 53, 169. Although Heidegger warns here
against the German penchant for Fassenknnen und Einfassen um seiner selbst willen he himself, as we shall see, proceeds with Hlderlins
poetry in a somewhat similar manner, as we will see.

low them to acquire a sense of destiny (Schicksal). This

in turn implied developing a different attitude toward
what is alien and foreign.
For Heidegger, in the spring of 1942, this translates into the necessity not just of acknowledging ones
unhomeliness (Unheimlichsein) but of becom(ing) at
home in it: the historical task of the Germans he defines
as that of Heimischwerden im Unheimlichen.2 Forsaking ones native home is thus essential, but justified primarily as a means of acquiring what is ones own.
Heideggers meditation on the historical significance of Hlderlins poetry thus stands in an extremely
complex but undeniable relationship to the historical
events that were unfolding at the same time. To be sure,
in Heideggers reading there is no place for anything
like a biologically and racially grounded notion of
Lebensraum which largely motivated the Nazi push
Eastward. But in a more sublimated, perhaps more
symbolic fashion, a number of strange coincidences
emerge that demand further thought.
Let me therefore recall the precise politicalmilitary events that preceded and accompanied Heideggers lecture-course. In the early spring of 1942, the
German High Command (OKH) developed plans for
a new offensive, which was intended to achieve what
Operation Barbarossa had failed to accomplish, namely decisive victory over the Soviet Union. On April 5th,
1942, some two weeks before Heidegger was to begin
his lecture-course, Hitler officially laid out the key elements of the plan now known as Case Blue (Fall Blau)
in Fhrer Directive No. 41.3 The main objective of the
plan was to occupy the oil fields of the Caucasus (Baku,
Maikop and Grozny). Having access to these resources
was of paramount importance to the German war effort, which up to then had relied largely on Romania as
its principle source of petroleum. But the Romanian oil
fields, which supplied 75% of the oil used by Germany
at the outset of the war, were running low. And so it
became crucial to wrest control of the Caucasus oil reserves from the Soviet Union, which also relied heavily
on them for its military operations.4
2 GA 53, 20, 143ff et passim.
3 Glantz, David M. (1995). When Titans Clashed: How the Red Army
Stopped Hitler. Lawrence, KS: University Press of Kansas, pp. 108-110
(Cited in Wikipedia: http://en.wikipedia.org/wiki/Case_Blue#cite_note-8
4 Wikipedia, loc. cit

156

vej

The Case Blue offensive began on June 28th, so that

its first weeks coincided with the last weeks of the 1942
Summer Semester (Heideggers course, which began
on April 21st concluded on July 14th). In the first few
weeks of Case Blue, the Wehrmacht again made rapid
advances before once again getting bogged down in a
struggle for the city of Voronezh. Nevertheless, the offensive continued and temporarily succeeded in occupying the oil fields of Maikop and hoisting the Nazi flag
on the highest point in the Caucasus, Mount Elbrus.
But the Germans were unable to accomplish other crucial objectives, such as taking control of the oil fields of
Grozny or Baku. And they also were unable to retain
control of Maikop long enough to restore production of
the heavily sabotaged oil fields there. At the same time,
by splitting his southern army group and deciding to
make Stalingrad into a major target, Hitler set the stage
for a series of reversals that began in September/October and that culminated in the surrender of the entire
Sixth Army at Stalingrad in February of 1943 in what
was to be the turning point of the European War.
Although this turning point was still some eight
months in the future when Heidegger began his lecture-course in the still peaceful university town of Freiburg, the dynamics that would lead to Germanys defeat
had already begun. To be sure, his lecture-course was
ostensibly as far removed from military and political
issues as any academic philosophical discourse could
be. Nevertheless, Heidegger made it very clear that the
issues with which he was concerned in his lectures bore
directly on the conflicts then raging.
The lectures were composed of three parts. The
first developed the significance of the river poems of
Hlderlin. The second involved a discussion of the second chorus from Sophocles Antigone, a text that Heidegger had already commented on in a lecture-course
given some eight years earlier. Finally the third section, which Heidegger no longer had the time to actually present, sought to demonstrate how the poetry of
Hlderlin, illuminated by his reading of Sophocles, articulated poetically the historical destiny of Germany,
and through it the essence of poetry itself.
At the center of the lectures, therefore, stood
the discussion of the Second Chorus from Antigone,
which begins I translate Heideggers rendition
Many-sided is the uncanny, yet nothing/Exceeds Man
157

in Uncanniness. His students of 1942 therefore would

not have known his earlier discussion of this chorus,
in which Heidegger had presented the Sophoclean text
as an exemplary articulation of the Greek conception
of human being as distinctively uncanny unheim
lich. However in 1942, he modified radically his earlier
interpretation of the final words of the Chorus, which
ends abruptly by apparently recoiling from the distinctly human uncanniness that has just been described:
Such (a one) shall not be entrusted to my
hearth
Nor share with me his delusion my knowing,
Who puts such a thing to work.
In 1935, Heidegger had commented these words
as follows: In their defensive attitude they are the direct and complete confirmation of the uncanniness of
human being.5
In 1942 however he revises this earlier interpretation in a way that is symptomatic both of Heideggers
reading of Hlderlin in general, and of his understanding of the historical developments on which he was
seeking to reflect. In the 1935 version, the final words
of the Chorus show it to feel threatened by the uncanniness of man, which up to then it has been merely describing. Put somewhat differently, invoking a notion
of Freuds that Heidegger would certainly have rejected, his 1935 reading portrays the chorus as acting-out
its anxieties before the uncanniness it has just articulated by declaring itself determined to keep its home
free from anyone who has succumbed to the Uncanny.
Heideggers earlier reading thus reveals the Chorus to be a defensive participant rather than a simple
interpreter of the uncanny destiny of Man, which in
turn is tied to the unimaginable, unthinkable fact of
mortality. Throughout the Chorus, the development
of mans ability to control his surroundings is placed
in relation to his unmasterable finitude. Although Heidegger does not dwell on it here, this defensive conclusion of the Chorus demonstrates the cleavage between
the recognition of human finitude in general, and its
encounter as a singular experience. The Chorus, which
is constituted by the Elders of Thebes, is capable of
5 M. Heidegger, Introduction to Metaphysics, translated by Gregory Fried
and Richard Polt, Yale UP: New Haven & London, 2000, p. 176. (translation
modifiedSW) Einfhrung in die Metaphysik, Niemeyer: Tbingen, 1953, 126.

vej

describing the Uncanniness of man in general terms

what Heidegger in Being and Time calls das Man the
one but when it is a question of confronting directly
individual impact of that uncanniness, the Chorus recoils and rejects it. In an expression that has recently
become popular in the US, it is the NIMBY syndrome:
Uncanny yes, but Not in my back Yard.
This rejection is significantly couched in epistemic
terms: Nor share with me his delusion my knowledge.
(In German: Nicht auch teile mit mir sein Whnen
mein Wissen, GA 53, 114). The Chorus concludes by
declaring its intention to keep Whnen at a distance
from Wissen, thus protecting knowledge from delusion. In his earlier, 1935 lectures, Heidegger portrayed this attempt as itself a defensive expression of
delusion. However in his 1942 rereading, he goes to
great pains to argue that these final words reflect an
insight into the very nature of human being itself. Attributing to the author, Sophocles, a consistency that he
often questions in other poets, Heidegger insists that
the playwright would never have allowed such a stylistic incoherence (Stilwidrigkeit)6 to contaminate his
text.7 This in turn presupposes that poetic style must
never resist itself widrig which here means that the
consciousness of the Chorus must remain in accord
with itself.
Despite his frequent protestations against the
modern, and for him metaphysical ideal of a coherent
subject of self-consciousness, in these lectures of 1942
Heidegger changes course and argues that the Chorus
knows essentially what it is talking about when it utters these words, even if he qualifies this by adding that
such knowledge is not the result of calculation or of
knowledge (Kennen) in the usual sense, but of something more like intuition, presentiment or intimation
(Ahnen). However that may be, the Chorus conclusion
is no longer to be qualified as defensive but rather
as articulating itself in a dual, if implicit (ungesagt)
insight: first, that the Uncanny must be distinguished
6 GA 51, 121; Eng, 97 (16)
7 This, interestingly enough, is the same argument used to discredit as a
foreign interpolation the argument brought forward by Antigone when
she justifies her behavior by apparently calculating the uniqueness of her
brother with respect to the replaceability of children (which she will never
have). I have discussed this in Theatricality as Medium, (Stanford UP: NY,
2004), 137.

from the familiarity of the domestic the Home

and second that it is a necessary phase in a process of
coming into ones own. All of this and I cannot even
begin to retrace the complex and subtle meanders of
Heideggers argument here culminates in the conclusion, that Antigone is the poem of becoming at home in
being-away from-home in German Heimischwerden im Unheimischsein (GA 151).
It should be remarked that in the process of this
shift in interpreting the Chorus, the German word
Unheimlich has disappeared altogether and has been
replaced by Unheimisch (-werden or -sein). This shift
has thereby replaced the root -heimlich: which in
German denotes secret with -heimisch, which denotes familiar, at-home.
The detour of this second section via a rereading of Sophocles Antigone, and its Second Chorus, thus
serves to cement the priority of the domestic and familiar over the foreign, into which one must necessarily
venture but ultimately only in order to come into ones
own (I use this phrase to paraphrase, not translate, the
German Heimischwerden). Engagement with the other,
the alien, is required, but essentially as a transitional
phase, subordinated to the priority of the Home.
The knowing that the Chorus thus seeks to distinguish and protect from the delusion of the Uncanny other, is, Heidegger emphasizes, to be distinguished
from the kind of knowledge that characterizes the
metaphysical search for certainty in the modern period. The latter, he argues, is at the origin of the modern
conception and practice of politics, which, he asserts
is characterized by its insistence on the unquestionable as the basis for action. Heidegger contrasts this
modern understanding and practice of politics with
the Greek conception of the polis, a word he associates with the polar. The polar, Heidegger explains, is
the site around which everything turns like a whirlwind (Wirbel). Politics in this sense could also be described as a stage (Heidegger does not use this term),
insofar as it is constitutively open to receiving its impulses from outside and from elsewhere: such impulses
are zugeschickt, sent or destined for it, whereas modern
notions of politics are generally informed by the idea
or ideal of a self-contained totality of sovereignty

158

vej

and therefore tend to be inhospitable to questioning.8

Heidegger even asserts that it is this modern, metaphysical search for certainty, epitomized in a practice
of political action as based upon the unquestionable
that is the true source of modern dictatorships:
Because the Political is based on the technicalhistorical certainty of all action, the Political
is distinguished by unconditional unquestionableness (unbedingte Fraglosigkeit). The
unquestionableness of the political and its
totality belong together. The ground for this
connection and its continuance (Bestand)
does not depend, as naive minds would have
it, upon the contingent willfulness of dictators,
but rather is founded in the metaphysical essence of modern reality itself. ... For the Greeks
the is what is eminently questionable.
For modern consciousness the political is
what is necessarily and unconditionally unquestionable. (GA,118)
Yet in view of this definition of modern politics,
the shift in Heideggers reading of the Second Chorus
from Antigone, in particular its concluding words,
seems hardly exempt from a political tendency. For it
seeks to restore to the Chorus an authority that would
place its words ultimately beyond question. Their meaning may well be said to be implicit ungesagt but its
upshot is to establish the domestic, das Heimische, as the
goal and frame of all human being and practice.
The detour and return to the Sophocles text in the
middle of Heideggers lecture-course thus establishes
the priority of the hearth and home over the foreign
and alien. Indeed the hearth is designated as nothing
less than the domestic site the Heimstatt from of
being itself. (140).
This revisionary rereading of the conclusion of the
Second Chorus of Antigone by Heidegger is of particular significance in the context of his 1942 lectures, since
it frames and introduces the interpretation of Hlderlins poetry that he elaborates in the third and final section of his lectures the part that was never actually
held, spoken, and therefore remained ungesagt. But
8 It should be noted that in the Germany of 1942, to criticize the notion of
a total politics based on an attitude of Fraglosigkeit would hardly have
been welcomed by the reigning power-structure.

159

the elaboration of this interpretive frame requires Heidegger to impose a certain univocity upon a poetical
text that by its very nature, as he himself acknowledges,
is ambiguous (mehrdeutig). Heidegger makes this point
in order to develop his interpretation of what he takes
to be the key word of the Chorus conclusion, namely
, based on the root-word, , hearth:
The Greek poetry is in itself ambiguous because what is to be poetized is in the truth of
its essence ambiguous. For our present understanding (heutiges Fassen) to be sure we
must search for detours and first of all identify
a single univocal meaning, in order to use this
as a point of departure for a more originary
understanding. (130 my italics, SW)
Here Heidegger does precisely what Hlderlin has
warned the Germans not to do in the passage from the
letter to Bhlendorff that Heidegger himself quotes
some pages later: namely, he yields to the temptation
to grasp and to frame, Fassen and Einfassen, albeit only
as a necessary point of departure. In order to grasp
fassen the poetic text, which by its ambiguous nature tends to elude such grasping, Heidegger identifies a single univocal meaning, which will allow him
to move toward a more originary understanding. The
imposition of univocity thereby provides the indispensable condition for comprehending the Uncanny qua
Unheimlich as originally the Unhomey, qua Unheim
isch, and thereby to install the Heimisch the domestic
as the ultimate origin and end of the entire trajectory.
Here a lexical note may be helpful: In German, the
word heimlich has as its primary denotated meaning that of being kept secret. It inserts the secret at the
heart and hearth of the home (heim). By subordinating the word heimlich to heimisch, Heidegger makes the
home the unambiguous measure of all things, both
for Sophocles and for Hlderlin. The foreign, the alien and the other are grasped, comprehended as the
space in which the domestic unfolds. It is in this context
that Heidegger cites a line from Hlderlin that in 1942
could hardly have sounded as innocent as it might have
in 1800: Kolonien liebt, und tapfer Vergessen der Geist:
Colonies loves, and brave forgetting the Spirit.9 And a
9 The verse if from revisions to the poem, Bread and Wine.

vej

page later, in the same context, Heidegger localizes one

such colony, by quoting a verse from the poem Wan
derung Ich aber will dem Kaukasos zu! (GA 53, 166;
Eng 133). The fact that there could be no direct relation between Heideggers decision to quote these two
lines, and the military operation being pursued by the
German armed forces at the same time under the name
Case Blue, only renders the coincidence historically all
the more thought provoking. The relationship, if there
is any more than a verbal coincidence, has to be sought
not in empirical facts but in underlying attitudes.
Heideggers reading of Hlderlin here and this
is the reason I have begun my talk by discussing it is
eminently political although in a way that he himself
singles out for criticism. It is political not just because it
seeks, sometimes in tension with the politics prevailing
at the time, to read Hlderlin as the poet who strives to
articulate the historical destiny of the Germans. The
plural should be noted here: Heidegger is fully aware
that Hlderlin is not writing simply about a nation
or even a people). But Heideggers strategic decision
to ignore ambiguities in order to grasp the poetry of
Hlderlin, shares with Western politics the metaphysical and modern search for certitude. By privileging the Domestic over the Foreign, which the Domestic
needs only in order to come into its own, Heideggers
reading constructs an originary understanding that
in certain important respects resembles the principle
he criticizes in modern politics: that of the unquestionable. In the metaphysical politics of certitude and
security, that principle serves as a basis for action. In
Heideggers remarks it serves as the basis for establishing a recognizable meaning.
If I have devoted so much time to a discussion of
Heideggers 1942 lecture-course, it is in large part because Heideggers reading of Hlderlin in the Spring of
1942, and above all his remarks on the politics of the
Unquestionable, still very much resonate with politics as
they are practiced today. I will come back to this shortly.
But before I do, and as a transition, let me state a
second, more specific reason for returning to this 1942
lecture-course. In it Heidegger not only raises the general issue of the relation of poetry, politics and history.
In a concluding remark of the third and last part of
the lectures, which remained undelivered at the time,
Heidegger quotes from a text attributed to Hlderlin,

who supposedly wrote it while living in the tower in

Tbingen. This text has been given the title of its opening line: In lieblicher Blue In Lovely Blue. The
blue is the blue of the sky, presumably, which Hlderlin could see from his window in the Tower where he
spent the last 36 years of his life. Heidegger calls this
text the latest and most powerful (gewaltigsten) poem
(Dichtung), a true (GA 205). In this text, a
question is posed and then immediately answered, apparently unequivocally. The question is, simply: Giebt
es auf Erden ein Maas? Is there a Measure on
Earth? And the answer: Es giebt keines. Theres
none. Heidegger warns however that this answer may
not be as simple or straightforward as it sounds. But
as is often the case with his readings, he proceeds by
extrapolation. Heidegger rarely worries much about
the immediate context of a verse or phrase. He simply
singles out the question and its ostensible answer: Is
there a measure on earth? There is none.
But Heidegger also and this is what makes his
writing interesting both problematizes and endorses
this procedure. Here is his gloss of the passage:
This sounds like a message of hopelessness
and despair. And yet it names something else
and points toward something else, provided
that we live poetically on this earth and experience the poetized in its appearing and in
its provenance, which in turn means to bear
and to suffer it rather than to compel and to
scrutinize it. If we attempt only to posit and
to impose measure arbitrarily (eigenmchtig),
it becomes measureless and disintegrates, is
null and void. If we remain merely thoughtless and without the alertness of a discerning
intimation (Wachheit des prfenden Ahnens),
then once again no measure will show up. If
however we are strong enough to think, then
it can be sufficient for us to think about the
truth of poetry and its poeticized (if) only
from a distance which is to say barely in
order to be suddenly struck (betroffen) by it.10
10 Martin Heidegger, Hlderlins Hymn, The Ister, translated by William
McNeill and Julia Davis, Indiana UP: Bloomington, Indianapolis, 1996,
p. 167 (translation modifiedSW). M. Heidegger, Hlderlins Hymn Der
Ister, Gesamtausgabe vol. 53, V. Klostermann: 2nd edition, 1993, p. 205.

160

vej

As is so often the case with Heideggers readings, the particular context of the particular passage
he quotes is entirely ignored. Does this deliberate inattention constitute the distance to which Heidegger
refers, when he argues that it is possible to think about
the truth of poetry and of the poeticized only from a
distance? What sort of a distance is Heidegger here
referring to, and how might it allow the thinker of poetic truth the possibility of being suddenly struck by
it? To both elucidate and to conclude this concluding remark, Heidegger immediately goes on to cite a
passage from another poem by Hlderlin, from which
he has quoted frequently in these lectures, and whose
title indicates its close relation to the poem that is Heideggers main focus, The Ister. This poem is The
Wandering and here is the passage that he now cites,
at the very end of his lectures indeed after they actually ended:
Zum Traume wirds ihm, will es Einer
Beschleichen und straft den, der
Ihm gleichen will mit Gewalt.
Oft berrascht es den,
Der eben kaum es gedacht hat.
A dream it becomes, if One
Seeks to approach it and punishes him, who
Seeks to equal it by force.
Often it surprises him,
Who has hardly even given it a thought.11
How can one prepare oneself to be surprised?
How can one prepare oneself to be open to the advent
of what in the meanwhile has come to be known as an
event? This question becomes all the more difficult,
but also all the more urgent, when the event is understood to serve as a kind of measure. A measure,
after all, is that which is usually understood to homogenize that which it measures. A measure serves as the
basis for the commensurable. The event that surprises,
on the contrary, must be incommensurable, radically
singular. Can the event and advent of poetry, which
therefore has to retain a certain degree of immeasurability, itself serve as a measure? And since the event,
as both Heidegger and Hlderlin describe it in the pas11 Ibid.

161

sages quoted, is never just a thing, not at least in the

sense of a self-contained object or entity, what can be
said of the encounter with it?
It is here that the philosophical discourse of Heidegger and the poetical language of Hlderlin diverge.
To begin with Heidegger: Heidegger introduces his
lecture-course by defining its project as one of marking.
Or rather, as one of remarking. The purpose of his remarks is to render listeners and later readers atten
tive, a word that in German is built on the root, mark:
aufmerksam. In English, the word mark is now generally understood as a noun, whereas in German the
verb-form, merken, is still common. The English, attentive, places the emphasis on the Latin root, tenere,
i.e. to hold: to keep, to re-tain. To be attentive to pay
attention has an economical connotation: it suggests
grasping in order to hold on to something or to take
possession of it. The connotation of retention and possession is also not absent from Heideggers explanation
of his effort to mark and remark Hlderlins poetry:
Such Remarks are always only an adjunct
(Beigabe). It can happen that much of what
is remarked is brought from outside and is
not contained in the poetry. The remarks
then are not taken from the poetry (and) by
no means achieve the status of .. an explication (Auslegung). At the risk of missing the
truth of Hlderlinian poetry these remarks
give only certain markings (Merkmale), signs
to be remarked (Zeichen fr das Aufmerken),
holding-points for sensing (Haltepunkte fr
Besinnung). Because these remarks are only an
adjunct (Beigabe), the poetry itself must above
all and constantly be first and present. (2/2)
Heidegger designs his Remarks so as to give the
reader something to hold onto Haltepunkte albeit
for a kind of meditative sensing, Besinnung, which in
turn should allow the poetry to remain first and
present. But first and present in what sense? In remarking the poetry of Hlderlin what should result is
not so much a heightened attentiveness as a heightened
sensitivity, one that responds to the poetry by re-marking what in it resists generalizing understanding. This
is the function of those marks that are given to it from
without but that keep a certain distance from the po-

vej

etic text, as a Bei-gabe or an encore does to the concert it extends but does not simply continue. As Walter Benjamin might have said about translations, such
marks intervene in the afterlife of the work, without
directly transforming it or resuscitating it.
Hlderlin himself seems to have grappled with a
similar problem while translating Sophocles. He articulated it in his own set of Remarks that can stand as
a Beigabe to his translations. The problem he encountered had to do with the relation of the calculable with
the incalculable.
One has, among humans, above all with
each thing, to be attentive to the fact that it
is something (dass es Etwas ist), i.e. that is
recognizable in the means (moyen) of its appearing, that the manner in which it is conditioned, can be defined and taught. For this
reason poetry requires particularly sure and
characteristic principles and limits.12
The question that emerges here is how to think the
process of limitation other than as subsumption of
the singular something under the generality of a
lawful calculus. It is the problem of what Hlderlin
calls the living sense, that cannot be calculated and
yet that nevertheless must be brought into relation
with the calculable law. (ibid)
One possible response to this question can be
found in the process of writing and reading themselves.
When one extrapolates a line from a text, as Heidegger
does at the end of his lectures, one separates it from
the means or medium (moyen) of its appearing.
This is inevitable, but it can be done in different ways.
Let us conclude by looking at one such way, which can
be found precisely in the text that Heidegger quotes
but does not really read: In lieblicher Blue... From
it Heidegger extracts the question, Is there a measure
on earth? and the answer: Theres none. But whereas
Heidegger quickly jumps to a general conclusion that
affirms the value of living poetically, the text from
which he quotes goes in a very different direction:

12 Fr. Hlderlin, Anmerkungen zu Sophokles Oedipus, in: Friedrich

Hlderlin, Fragments de potique, Bilingual Edition edited by Jean-Franois Courtine, Imprimerie Nationale Editions, Paris: 2006, 394 (my translationSW).

Giebt es auf Erden ein Maa? Es giebt keines.

Nemlich es hemmen den Donnergang nie
die Welten des Schpfers. Auch eine Blume
ist schn, weil sie blhet unter der Sonne. Es
findet das Aug oft im Leben Wesen, die viel
schner noch zu nennen wren als die Blumen. O! ich weiss das wohl! Denn zu bluten
an Gestalt und Herz, und ganz nicht mehr zu
seyn, gefllt das Gott?13
(Is there a measure on earth? There is none.
Namely the thunder is never limited by the
worlds of the Creator. Even a flower is beautiful, because is blooms in the sun. The eye
often finds beings in life that could be called
even more beautiful than flowers. Oh! how
well do I know that! For to bloom and bleed
(bluten) on figure and heart and then no
longer to be, does that please God? (...)
Hlderlins text dares to do what Heidegger refuses: it speaks in the name of an I: Oh! How well
do I know that! But it is not simply or solely the personal I of the poet, the poet as a person. Rather, it is
the I that remains the immeasurable measure of all
things. There is no measure on earth because there
is no single earth: there are only worlds of the Creator. There are many worlds, just as there are many Is.
But this particular, singular I remains anonymous,
unnameable. As in Shakespeares sonnets, the eye is
separated from the I: The eye often finds beings in
life that could be called named even more beautiful
than flowers. Oh! How well do I know that! The singular beings that populate those worlds are unnameable in their uniqueness and in their finitude. This
is why, at crucial points in his writing, prose or poetry, Hlderlin resorts to abstract designations such as
something (Etwas) in order to name the unnameable.
The unnameable however cannot be named because it
is radically singular, and as such, radically finite and
ultimately unique. Unique not as self-identical but as
always different from itself.
This is why, in the poem, The Rhine, Hlderlin
can write, in apparent contradiction to In lieblicher
Blue: Nur hat ein jeder sein Ma. Except that each
13 Fr. Hlderlin, Werke und Briefe, Bd I, Hanser, 908.

162

vej

has its measure. But the contradiction is only apparent: for that which has its measure on earth is ein
jeder: each one, every singular being. But the measure
it has is different for each and everyone. And since it is
radically singular, it cannot be fully grasped or even
touched but only encountered in and as what Hlderlin,
In Lieblicher Blue, calls the Gestalt. It can be encountered in an appearing that at the same time is also its
disappearing. To try to name it properly, to identify it,
would be to try to repeat the singular as the same, to
force the like to be equal (ihm gleichen will mit Gewalt) instead of accepting it as merely the like. The
inevitable generalizations of language of words taken
in isolation, of sentences taken as meaningful can
never replace the uniqueness of the one. But they can
learn to respect and acknowledge, and perhaps even to
like mere likeness.
This is also why the poetry of Hlderlin insists on
a use of language that problematizes naming, and that
does not hesitate to assume the necessary linguistic abstraction of the singular, which can be experienced and
encountered only in and as the discrepancy of what
resists generalization without being able to escape it
entirely. This resistance can only be felt in an encounter, which marks the distance through which poetry
perhaps must be read. We feel it when we are struck
(betroffen) and surprised by the unexpected.
Hlderlins own theory of the tragic, elaborated in
his Remarks on Oedipus and Antigone, is informed
by precisely such an experience of being struck, and
surprised. He calls it the caesura, the counter-rhythmic interruption of the main thrust of the plot. Whereas the caesura in its interruptive function has been the
object of considerable interpretation, from Benjamin to
Lacoue-Labarthe, it is remarkable, and worth reflecting
on, how little attention has been paid to what the countering effect of the caesura is designed to bring about,
namely a certain Gleichgewicht, an equilibrium between
conflicting forces and tendencies, above all, between the
striving of the tragic transport to attain its goal or to
preserve its origin. In both cases this tragic transport
seeks to flee the limits of the human by attaining the
divine and it is this flight for the tragic transport is a
flight that the equilibrium is meant to stem and to stabilize. Its form is what Hlderlin calls the pure word
or the representation itself, which purifies itself in re163

sisting the archeo-teleological temptation to be a mere

transition toward a an original or final self-presence.
But this pure word cannot be understood as isolated: it
scans a rhythm or rather, as Hlderlin puts it quite precisely, a counter-rhythm, which defines the medium
of tragic poetry as the spatial-temporal and iterative articulation of an encounter: like the word counter in its
ambivalent-ambiguous purity, this en-counter moves
against both toward and away from what is intended,
expected, desired and feared.
Hlderlins theory of tragic encounter and by
implication of poetry in general is thus organized
around the two words that most embody its tension
and distance: gegen- (counter-) and gleich, which is
like like but also different from it. The result is that
tragic poetry articulates itself in configurations that are
irreducible to any simple unity or homogeneity. Toward
the end of his Remarks on Antigone, Hlderlin refers to
them as groupings. Here is how he describes what he
takes to be the distinctive grouping of Antigone:
The grouping of persons, (in Antigone), resem
bles a competition [Kampfspiel: literally battleplay] of runners, where the one who first gasps
for breadth and jostles the opponent [Gegner]
has lost . . ..
In Hlderlins enigmatically suggestive characterization of Antigone, holding points, as Heidegger
employs them, are replaced by groupings, which are
anything but points on which one can get a hold.
Indeed, the strange race that Hlderlin invokes here
seems precisely designed to exclude such holdings,
since no contact at all is allowed. The one who first
gasps for breadth and jostles the opponent has lost.
The encounter here is a race that seeks to avoid contact.
Which in turn is linked with gasping for breath. Such
a situation can only be sustained for a limited time. Unlike the usual depictions of athletic races, and of more
destructive wars, in this Kampfspiel the winner is
the one who loses last. Winners and losers are thus not
opposed: they encounter each other in a very distinctive kind of movement, which seeks to sustain a certain
separation but not isolation to the very end. This is
the balance or equilibrium as a function of the race.
In the second passage, Hlderlin draws the political consequence that such a tragic encounter might

vej

have for us, that is, for his readers around 1800 but
perhaps not only for them:
For us such a form is still useful (gerade taug
lich), because the Infinite, as the spirit of states
and of the world, can in any event only be
grasped as though from a point of view that is
gauche. (als aus linkischen Gesichtspunkt).
If my translation here is also quite gauche i.e.
clumsy, ungeschickt it is because the decisive phrase
in the passage quoted aus linkischen Gesichtspunkt
is extremely difficult to render in English (but already
no less difficult to understand in German). The political form here, like the grouping, is multiple and diverse;
not only because it groups what Hlderlin does not
hesitate to call a republican form of government an
appellation that could have brought him a prison-term
at the time. It remains linkisch in the sense of ungeschickt precisely because it stresses the disjunctive dependence of the point of view from what it is viewing,
which involves the Infinite as embodied in the spirit
of states and of the world. Such a linkische(r) Gesichtspunkt is the necessary supplement and antidote
for the baleful tendency of modernity, and in particular
its Germanic mode, to want to hit the mark and to
preserve a certain Schicklichkeit a certain propriety
that seeks to domesticate if not to deny the awkward
alterity of what cannot be foreseen and mastered in advance, which is to say, of a history that is irreducibly
heterogeneous.
Hlderlins political interpretation of what the
tragedies of Sophocles still have to say to us involves
precisely this sense of grouping and the affirmation
of an irreducible awkwardness, a lack of mastery that
leaves room for the unexpected and is not afraid of be-

ing surprised. The lesson that Antigone teaches, in his

eyes, is both political and republican i.e. not monarchic, as were the governments of the German states
at the time. This politically republican form, which
divides political authority into differentiated branches
of government, is still useful gerade tauglich for
us today, insofar as it suggests that the infinite or
perhaps better, the indefinite that informs the spirit
of states and of the world, can be grasped by finite
beings and intelligences only from a point of view
that is linkisch which is to say, that recognizes its
own inability to grasp and to hold, that is not afraid to
be awkward, clumsy, even gross, both ungeschickt and
unschicklich.
Here perhaps we can glimpse Hlderlins response
to Heideggers challenge to think a politics that would
not be based on the unconditionally Unquestionable
as the basis of action and of policy. Such a linkische
politics is one that would acknowledge its limitations,
its finitude, but at the same time its openness toward a
future that must be anticipated but never entirely controlled. A politics that plans for contingencies without
deeming itself ever capable of fully predicting or programming them. In short, a politics aware of its enabling limits. In English one could say, this could be a
politics that is adroit (geschickt) while allowing itself to
also be gauche, acknowledging the limits of all Schick
lichkeit. Such a politics would be open to self-criticism,
self-questioning and above all, transformation.
Although politics as practiced today is as far removed from a point of view that would be adroitly
gauche as were the German States around 1800. But its
necessity has not diminished.
Revised, Paris, November 25, 2014

164

vej
UDC 821.163.41-992

Branislav Radelji, London, Velika Britanija*

Seanje na Berkli, leto 2013. godine

Reklama
Nakon dugog leta do San Franciska, jednim od
neprivlanih amerikih avio-prevoznika, i dva sata
provedenih u redu za pasoku kontrolu, a zatim i skoro
sat u metrou (ili popularnom BART-u), konano stigoh u uukani i odranije znani Berkli. Ovo malo mesto najvie je poznato po istoimenom univerzitetskom
kampusu, koji se dii svojim naunim dostignuima,
od kojih su neka nesumnjivo uticala na dalji tok
oveanstva, kao to je razvoj atomske bombe 40-ih
godina prolog veka. Kasnije, grupa studenata, aktivista sa Berklija, odigrala je kljunu ulogu u pokretanju borbe za promociju i zatitu ljudskih prava i slobode govora. Ovi, a i mnogi drugi poduhvati, neretko
nagraeni Nobelovom nagradom,1 s vremenom su doprineli jedinstvenosti atmosfere u Berkliju.
Po izlasku na stanicu Downtown Berkeley, uzbrdo, pa ulevo, pa jo malo gore, jedva se dovukoh do
Ulice kedra, gde se nalazi svetlosiva kua sa plavim
* Branislav Radelji predaje Meunarodnu politiku na Univerzitetu
Istoni London. Autor je knjige Europe and the Collapse of Yugoslavia:
The Role of Non-State Actors and European Diplomacy (London and New
York: I. B. Tauris, 2012) i urednik zbornika Europe and the Post-Yugoslav
Space (Farnham: Ashgate, 2013) i Debating European Identity: Bright Ide
as, Dim Prospects (Oxford: Peter Lang, 2014).
1 Za vie informacija, videti: Timeline: Discoveries and Contributions
by UC Berkeley Scholars, http://berkeley.edu/about/hist/timeline.shtml,
i UC Berkeleys Nobel Prize Winners, https://www.berkeley.edu/news/
features/nobel/.

169

aluzinama, tanije soba, iznajmljena za predstojei

boravak. Mislio sam da mi ne treba taksi, na lokalnoj
mapi se uinilo da je blizu. Nije bilo lako nai smetaj u
samom Berkliju koji bi meni bio po volji da bude tik
uz kampus, pa kad ustanem, popijem kafu (ritual upotpunjen itanjem elektronske pote i vesti), istuiram
se, i tek onda lagano odem do jedne od mnogobrojnih
biblioteka, a kasnije, u toku dana, kada se umorim od
itanja i pisanja, proetam se do oblinjih knjiara,
restorana, supermarketa, starih bioskopa
U Londonu, delimino uspanien jer mi nije ostalo
mnogo vremena, pogledam jedan veb-sajt (kae kolega da taj svi koriste) i ponem da se dopisujem sa
izvesnom gospoom Dojs. Njen profil sadri sliku
(lepa i elegantna crnkinja, reklo bi se u pedestim godinama), kratku biografiju (studirala je knjievnost na
Stenfordu, autor je brojnih knjiga za decu, esto putuje
kako bi drala predavanja po Americi) i detaljne opise
pojedinanih soba za izdavanje. Ja se zalepim za fabulous bedroom (ponajvie zato to je kua na manje od
deset minuta peke od kampusa) i videvi da sedamdeset dve noi kotaju ko svetog Petra kajgana, odmah se
upustim u pregovore ne bih li dobio popust. Gospoa
Dojs istog trenutka odgovori kako ona u potpunosti
razume moju finansijsku situaciju i, imajui u vidu da
u biti njen gost poprilino dugo, izlazi mi u susret. Istog popodneva moj fakultet rezervie sobu i uplauje
celokupni iznos (trokovi smetaja pokrivaju se iz sti-

vej

pendije koju sam dobio poetkom godine kako bih

unapredio svoj akademski profil).
Ispred kue u Berkliju, okupan u znoju, jer sam
vukao kofer teak preko trideset kilograma i dva runa
prtljaga, pozvonim na vrata, kad otvara puniji tip, pitomog lica i osmeha: Dobro doao, ti mora da si Branislav!? To je Greg, sin gospoe Dojs. Uem u kuu, pogledam unaokolo i osim crnog klavira i nekoliko starih,
prainom pokrivenih ploa i diskova u izdanju Doje
gramofona, primetim da je prostor koji je na internetu
predstavljen kao dnevna soba zatvoren nekim tamnim
cik-cak paravanom sa kineskim motivima i, zapravo,
pretvoren u dodatnu sobu za izdavanje. Dakle, nita
od moje ideje da u sedeti u dnevnoj sobi i itati knjigu udobno zavaljen u plianu fotelju do prozora u koji
udara limunovo drvo krupnih plodova (jedna goa
me je kasnije pitala da li je to grejpfrut). Obiem levu
polovinu prizemlja da snimim kuhinju, u kojoj ima svega i svaega pored velikih ureaja, na prvi pogled vidi
se more kojekakvih zaina, od kojih se na nekima uhvatila pauina, otvorena tegla tamnobraon ueerenog
meda, jedan tiganj izgorelog dna, nekoliko rasparenih
tanjira u raznim bojama... i ega sve jo ne. Ovo ne
znai da u kuhinji nema ama ba nieg dopadljivog
ima, samo su ti predmeti u poreenju sa prethodnom
kategorijom teko uoljivi. Discipline radi, svaka soba
ima svoje ime, pa samim tim postoje i nalepnice za
obeleavanje hrane, kako ne bi dolo do zabune ije je,
na primer, polumasno, a ije punomasno mleko. Nakon
nekoliko dana, skroz mi je postalo zabavno da lepim
etiketu fabulous bedroom na svoje banane, sladoled
Ben & Deri, mlene proizvode i ostale (ne)potrebne
namirnice. Iza kuhinje je mala prostorija, u kojoj se
nalaze bele, podjednako dinovske maine za pranje i
suenje vea, kao i uski izlaz koji vodi na suncem okupanu terasu. Iako jo nisam ni video svoju sobu, pomislih da je sve prihvatljivo, s obzirom na to da u imati
na raspolaganju poljske stolice, suncobran, i najvanije,
kada se dolazi iz severne Evrope pravo sunce.
Na sprat vode drvene, kripave stepenice. Kada
spazih etiri sobe i samo jedno kupatilo, shvatih da e
moj komfor biti vrlo ogranien. Fabulous bedroom je
prostrana soba, sa dva kreveta, radnim stolom, televizorom, komodama razliitih stilova, dve rasparene lampe,
ifonjerom ustajalog mirisa. U naelu, sasvim dovoljno.
Osim to je zajedniko, kupatilo je i zaputeno blago

okrnjen lavabo, stara kada, slivnik pun crnih dugakih

dlaka, olja sa plastinom belom daskom, sve minimalno.
Pored kupatila nalazi se ugradni plakar sa posteljinom,
koju mogu da promenim kad god poelim. Ohrabrih se
milju da u izdrati valjda se ne kae bez razloga da se
iv ovek na sve navikne. Ako bih se prisetio i uporedio
sve smetaje u kojima sam boravio jo kao student u
Rimu, pa potom kao postdiplomac u Briselu i Londonu
kua gospoe Dojs zauzela bi zavidno mesto. Na primer,
u dva navrata sam se gazdama (jednom u jugoistonom,
a drugom u zapadnom Londonu) poalio na mieve koji
bi ponekad munjevitom brzinom protravali kroz stan ili
bi ispod drvenih podova rovarili i trkarali unaokolo, na
ta su mi oni rekli da se ne udim previe, jer su mievi u
Londonu sasvim normalna pojava i da e ih postavljanje
otrova oterati samo privremeno.
Doi da te upoznam sa Dojs, ree Greg i kulturno
pokuca na vrata majine sobe. Ju, pa ona je poprilino
starija!, zakljuih u sebi dok smo se rukovali. Zapravo,
ova aktuelna Dojs ima preko sedamdeset godina i skoro
uopte ne naputa svoju sobu, to se moe zakljuiti kada
se vidi ega sve u toj sobi ima nadohvat ruke: dva mala
friidera (nasaeni jedan na drugi), poret sa dve ringle,
jedan kul retro ajnik, dva kompjutera, sauna koja se ne
koristi, njeno privatno kupatilo itd. Kasnije, nakon nekoliko dana, kada se oglasio poarni alarm u kui, prvo to
sam pomislio je da su se gospoa Dojs i svi oni ureaji
i gajtani kojima je okruena uture zapalili. Dakle, slika Dojs od pre dve decenije i stavka da putuje kako bi
drala predavanja su zapravo neistine, tj. veto osmiljeni
marketinki trikovi, jer ipak je uverljivije videti njenu
sliku, pa makar ona uivo bila starija, nego sliku njenog
sina. Uz sve to, moje iznenaenje postade jo vee kada
uh da Dojs zapravo i ne odgovara na imejlove u vezi
sa izdavanjem soba, ve da je sve to u nadlenosti Grega,
koji se potpisuje njenim imenom. Na trenutak mi proe
kroz glavu da sam se neoekivano naao u Hikokovom
Psihu, ali se ubrzo opustih kada mi gospoa Dojs, baka
toplog osmeha i glasa, ree da se nada da u se oseati
prijatno u njenoj kui (uzgred, Greg ne ivi u Berkliju, ve
dolazi po potrebi) i da joj se slobodno obratim ukoliko
mi ita zatreba. Mnogo Vam hvala!, odgovorih, nekako
ubeen da u za koji dan pokucati na vrata njene sobe.
Sedim na krevetu u svojoj fabulous bedroom,
blago pogubljen, pokuavajui da uspostavim kontakt
sa novim prostorom. Dok u udu raspremam kofer
170

vej

(ta su mi trebale sve ove prnje?), razmiljam ta li radi

moja druga (ili bolja) polovina u Londonu, da li je cvee
zaliveno onoliko koliko treba, raunam vremensku razliku i podeavam sat digitronac, mislim na ljupku Dojs,
i kakvo li je bilo njeno detinjstvo u Oklahomi, mislim na
sebe i ta mogu da oekujem dok sam u Berkliju. Pitam
se da li u uspeti da napiem dovoljno redova nove knjige
i da li u stii da zavrim sve pripreme oko novog predmeta koji kree od septembra. Ipak, bolje da sada previe
ne lupam glavu, treba mi odmor nakon dugog dana, ali
pre odlaska u krevet jedan brz obrok (sendvi i dijetalna koka-kola) iz malog lokala, na pet minuta od kue.
Kampus i oko kampusa
U oblinjem kafiu pijem odlian kapuino i
dorukujem miks itarica sa sveim umskim voem,
sve u gustom jogurtu s ukusom vanile superkalorian i
preukusan poetak dana. Sedim pored prozora, prelistavam lokalne novine, a onda zapisujem ta bi sve trebalo
da obavim. Tu je i kalifornijsko sunce, hvala mu do
neba! Severna kapija, jedan od ulaza u kampus, odmah
je preko puta ulice za razliku od onog drugog ulaza,
poznatog iz filmova, ovaj je jednostavan. Koraam ka
centralnom delu, gde se divim zdravom drveu i uredno odravanoj travi neki se studenti ve izleavaju,
neki itaju i piu, a neki drugi bacaju frizbi. Ameriki
univerziteti, naroito oni koji se mogu pohvaliti prostranstvom, a takvih je dosta, tee da odravaju zelene
povrine, jer je i to jedan od marketinkih trikova kako
bi se pridobili brucoi. Kako god, na tren pomislih da
sam u Aziji; moderna kockasta zgrada koju prvo spazih
nosi dalekoistoni naziv (verovatno je u pitanju ime
sponzora), a i mnogo studenata unaokolo poreklom je
iz Azije.2 Prisustvo ove kulture osea se i van kampusa,
jer brojni restorani nude japansku, kinesku i tajlandsku hranu. Ovaj trend jo manje udi kada se uzme u
obzir da je ba San Francisko bio odredite brojnih Kineza koji su, u potrazi za boljim ivotom, poeli da se
doseljavaju jo u devetnaestom veku.3

2 Ukupan broj studenata iz Azije je oko 30%. Od svih studenata koji su

se upisali na studije na jesen 2013. godine, 18,9% se izjasnilo kao Kinezi
(http://opa.berkeley.edu/uc-berkeley-fall-enrollment-data).
3 Za vie detalja o ovome, videti National Archives, Chinese Immigration and the Chinese in the United States, http://www.archives.gov/research/chinese-americans/guide.html.

171

U centralnoj biblioteci, jednoj od ko zna koliko u

kampusu, ima svega, od poznatih i nepoznatih knjiga i
asopisa, preko enciklopedija i kojekakvih renika, do
poslednjih romana Dona Konelija i Stivena Kinga, koji
se zapravo nalaze u maloj biblioteci Morison, na ijem
ulazu sedi verno izliveni Mark Tven. Izmeu ostalog,
taj vragolan se ovde spominje i zbog svojih sarkastinih
opaski o San Francisku.4 Ovo je verovatno jedina itaonica
u kampusu u kojoj upotreba laptopova nije dozvoljena,
tako da nema besomunog lupanja (a ni lupetanja) po
tastaturi, to bi svakako naruavalo harmoninost prostora, ispunjenog tekim drvenim policama, udobnim,
brokatom presvuenim sofama, i jo udobnijim konim
foteljama u kojima u nekoliko navrata osetih, dok sam
prelistavao asopise koji se bave aktuelnim geopolitikim
pitanjima, kako mi pada glava. Ne znam ta rade sa svim
onim ploama, uglavnom klasine muzike verovatno
ih povremeno putaju u samoj biblioteci. Jedan moj dragi
prijatelj iz Beograda (nekada svetski, a danas beogradski
dendi), raspametio bi se ovim ambijentom i verovatno
ba ovde doiveo vrhunac lenjosti!
Prolazim pored uvenog zvonika ili kako se on
ovde popularno zove campanile, sagraenog davne
1914. godine, i odlazim da pozdravim dvoje divnih
ljudi, Bev i Defa, koji su me prole godine pozvali da
odrim predavanje o Srbiji, nakon kojeg su rekli da e
im biti drago da me opet vide na Berkliju. Ni na kraj
pameti mi nije bilo da u dobiti stipendiju od matinog
fakulteta i pisati im aljiv imejl, u kojem ih pitam da
li onaj poziv za ponovni dolazak jo uvek vai, nakon ega smo poeli da se bavimo iscrpljujuom papirologijom. Def se prvenstveno bavi Centrom za
slavistiku, dok Bev pokriva Evropske studije, administrativno i akademski. Kolikim znanjem, a u isto
vreme i jednostavnou, odie ta ena! Od njihovih
kancelarija pa do poznatog, a nekako neprimetnog
kruga slobode govora, koji ne pripada nijednoj dravi
i ne podlee nijednom zakonu,5 ima nekoliko minuta.
Kod kruga upoznajem jednu stariju enu. Guste
sede kose vezane u rep, u teksas suknji i teksas koulji,
4 Na primer, pretpostavlja se da je ba Tven rekao da je [...] najhladnija
zima koju [je] ikad doiveo bila leto u San Francisku, to ne iznenauje
kada se uzme u obzir nepredvidivost vremena u samom gradu i oko njega.
5 Originalni tekst u krugu glasi: This soil and the air space extending
above it shall not be a part of any nation and shall not be subject to any
entitys jurisdiction.

vej

belim soknama i patikama, Barbara stoji i ita Bibliju

na sav glas. ita, samo vergla: Isus ovo..., Isus ono...,
Mi ne poznajemo Isusa dovoljno... . Primetim da me
gleda dok prolazim i priem joj da malo proaskamo
raunam, zna Bibliju u detalj, pa da to iskoristim i
moda neto nauim. Pri prvom susretu naivno sam
je upitao da li Biblija nagovetava sva ova zla koja nam
se danas deavaju i ta nam je initi. Barbara kao da je
jedva doekala da je neki prolaznik neto priupita i kao
iz topa poe da mi objanjava o emu se tu radi. Rei joj
samo naviru, kae kako Biblija dosta toga nagovetava,
ali i kako ukazuje na to ko i na koji nain moe da se
spasi. Ipak, kako naglasi, ne mogu ba svi da izbegnu
pakao. Osim religije, dotakli smo se i nekih drugih
tema. Upozoren sam da nikako ne bismo smeli da koristimo bankovne kartice i mogunost elektronskog
plaanja, jer nas tako banke, a preko njih ko zna koje
sve kompanije, pijuniraju i znaju sve o naim kretanjima, navikama i svemu ostalom. Sve u svemu, Barbara
i ja provedemo sat vremena priajui (zaludna ona, a
ispadoh zaludan i ja), nakon ega mi kae da se nada
da emo proaskati opet, to se kasnije i dogodilo
tu, na istom mestu.
Nakon oekivanih i neoekivanih susreta, zapitah
se ta bih mogao da jedem. Iako ima svega oko kampusa, reim da obezbedim i lanarinu za menzu, gde idu
i studenti i profesori, raunam, Berkli je sav u priama
kako o zdravoj tako i o organskoj ishrani, tako da ne
moe biti loe. Koncept menze zavoleo sam jo u Rimu.
Svima sam priao da je izbor odlian, da su tanjiri uvek
topli (kako se hrana ne bi brzo ohladila ili ulepila) i da
kuvari i kuvarice sa zadovoljstvom priaju sa studentima o jelovniku. Najbolji svedok kvaliteta menze na Sapienci bili su dugi redovi. U guvi bi neretko dolo do
sudara natovarenih posluavnika, padanja i lomljenja
tanjira. Ovakve situacije bivale su propraene gromkim
aplauzom. Na Berkliju, em je letnji raspust u toku, em
je menza dovoljno prostrana, tako da je mogunost sudaranja minimalna. Na ulazu radi jedna Meksikanka,
koja se oduevi mojim ogranienim znanjem panskog
(Hola!, Que tal? i jo nekoliko tra-la-la frazica) i time
to me posle boravka na Berkliju put vodi ba u Meksiko. Kae da ima super ortake Srbe i da zna nekoliko
rei na srpskom. Naravno, prvo je savladala psovke i
nije joj bilo teko da me sva ponosna poalje na jednu
polnu destinaciju, gde se boravi samo jednom u ivotu,

najee u trajanju od devet meseci. Imam oseaj da

nas je ova psovka nekako zbliila.
U menzi, hrane ima u neogranienim koliinama,
i to je bitnije, dobra je. Uzmem salatu, meso i desert,
i sednem ba tako da ispadne kao da sam hteo da posmatram jednog podebelog deka, u nekim odrpanim
pantalonama, uskoj, sintetikoj majici narandaste
boje (ako se ne varam, to je dres Holandije) i tamnim dombastim cipelama. On je na desetak metara
od mene bie ovo prilika da vidim ta on sve jede
kad je voliki. Gozba poinje duplim hamburgerom
(toliko natrpanim prilozima da mu, kad grize, sve ispada i curi), krompirom i aom mleka. Nekoliko
minuta prolo, sve otilo, on ustaje i vraa se sa tanjirom punim (valjda) glavnog jela. Gledam ga kako u
sebe trpa komade mesa, povra i hleba, i samo melje,
kao da negde uri Sada, meni moja hrana nije ni zanimljiva. Prelistavam jednu od mnogobrojnih univerzitetskih broura i ekam da vidim ta mu je sledee
na jelovniku. Odlazi u deo gde su tosteri i vraa se sa
nekoliko paradi prepeenog hleba, bogato namazanih nekim crvenim demom, i novom aom mleka.
Pomislih da e posle ovoga pui, ali ne, greka, on opet
ustaje i vraa se sa dve banane koje umae u puter od
kikirikija, jedan od najautentinijih amerikih proizvoda. E, sad je valjda kraj! I jeste kraj, kupi svoje tanjire,
ae i gomilu uprljanih salveta, odnosi ih na pokretnu
traku i tromo naputa menzu. Shvatam da sam i ja gotov, kreem nazad preko kampusa do kue gospoe
Dojs, razmiljajui da li je i danas kupatilo puno crnih
dugakih dlaka i da li e postojati mogunost da mi se
zameni duek jer je ovaj koji imam u stanju raspadanja.
Kod kue
Napred!, uzviknu gospoa Dojs prijatnim glasom. U njenoj krcatoj, a jo i neurednoj sobi, zatiem
je u krevetu umotanu u ebad kao da je, to bi moji
stari rekli, Jovandan, jedan od brojnih crkvenih praznika koji se slave u januaru. Ona voli da joj je toplo, to
potvruje i povelika grejalica postavljena nasred sobe.
Informiem je da neki ukuani ostavljaju dugake dlake
po kupatilu i da bih negde zalepio cedulje sa molbom da to vie ne rade. Dok obrazlaem svoj zahtev,
razmiljam da li je moj pristup OK, naroito imajui
u vidu da mi je Greg ispunio elju i doneo novi duek
(odlian!). Meutim, Dojs me prekide kao iz topa:
172

vej

Uas! To je odvratno! Slobodno im ostavi poruku, to

pre! Prolo nekoliko dana, a nita se nije promenilo
kao da niko nije ni primetio cedulje na ogledalu iznad
lavaboa. To je ba udno, mislim se, i onda se setim da
tih dana delim kupatilo iskljuivo sa etiri Kineskinje
koje zapravo i ne razumeju engleski, jer su one tu samo
zbog svoje dece koja pohaaju letnju kolu na Berkliju.6
ao!, obraam se devojci iz Pekinga, koja je
tu sa majkom, s kojom spava u istom krevetu, i kojoj mama svako jutro donosi doruak u postelju. Kad
god smo se sreli u kuhinji, spremala joj je isto dvopek, toplo mleko i voe, najee trenje. Sindi (to joj
je ime za ne-Kineze) zavrila je postdiplomske studije na istonoj obali Amerike i reila da doe u Kaliforniju sa eljom da nae posao u San Francisku. I dok
alje prijave i eka pozive na intervju, sa majkom je
reila da odsednu ba kod Dojs. Sindi ne skida roze
boju pliana roze trenerka, razne roze majiice na
bretele, majiice kratkih i dugih rukava, roze plastine
papue Dvadesetosmogodinja Sindi je vrlo fina,
lepo se izraava, i prilino je kritiki nastrojena prema
razliitim aspektima savremenog kineskog drutva,
ukljuujui muko-enske odnose i atitu ivotne
sredine. Pozovem je da izaemo napolje, na terasu, ali
ona nee ne voli sunce; nikako joj nije jasno kako ja
izdravam. Nema to veze, nego, Sindi, darling, da li
moe da mi uini uslugu, i zamoli lanove kineske
populacije u kui da ne ostavljaju dlake za sobom? Uzvrati kako skroz razume moje negodovanje i da e intervenisati. Tako je i bilo! Nae dlakavo kupatilo ubrzo
se pretvori u zajedniko kupatilo bez dlaka, a Sindi i
ja nastavimo sa neiscrpnim priama o Kini i Americi,
uz povremeno uplitanje Evrope. Nakon nekoliko nedelja, i samo dva razoaravajua intervjua, Sindi je sa
mamom otila u Los Aneles, verujui da e dole imati
vie sree da nae posao u oblasti finansija, marketinga
ili ega god, za ta su je nedavno okonane MBA studije pripremile.

6 Kako sam kasnije saznao, prestini ameriki univerziteti uivaju veliko

potovanje kod imunih Kineza. Svoju decu alju u Ameriku odmalena,
prvo na razne letnje programe, a potom na studije. Za vie informacija,
videti Emily Cheng, Chinese Parents Turn to US Summer Camps, China
Daily, 26/06/2011, http://www.chinadaily.com.cn/china/2011-06/26/content_12777809.htm; Wei Gu, Chinese Parents Push Kids to Elite Western
Summer Schools, Wall Street Journal, 28/06/2013, http://online.wsj.com/
news/articles/SB10001424127887324328204578570990992580254.

173

Ostali ukuani, od kojih je veina samo u prolazu,

najlake bi se mogli opisati kao simpatini, (ne)zanimljivi, ili ak iritirajui, svako na svoj nain. Jedna
poprilino ivana baka dola je sa trojicom unuka, od
kojih je najmlai imao dve godine i bio sav u nekim
krastama. Prvo mi ga je bilo ao, pa bi me izluivali
njegovi napadi vritanja, pa mi ga je opet bilo ao, i tako
u krug. On i njegov malo stariji brat imali su obiaj da
se po dvoritu kue, a esto i u samoj kui, jure sa jednim od Kineia, sve dok se neko od staratelja ne bi
setio da podvikne, nakon ega bismo imali pet minuta
mira, a onda bi cirkus opet poeo. Mali Buda, naizgled
pitom, a zapravo naopak, svaki put kad bi me spazio da
pijem jutarnju kafu na terasi, doao bi i cvrao neto na
maternjem jeziku. Dok sam pokuavao da improvizujem odgovor, on bi me gledao u udu, a zatim odlazio
majci koja ga je uvala dok je otac pohaao asove
javne administracije u okviru nekog od mnogobrojnih
letnjih programa.
Jedna druga baka, slovenskog porekla, pojavila se sa
unukom koji bi da studira muziku na Berkliju. Osim to
smo priali o Balkanu, tamonjoj korumpiranosti elita i njihovoj (ne)elji da se situacija promeni, dosta smo
se bavili i problemom visokih kolarina u Americi, problemom neophodne finansijske pomoi, mogunou
da se skupe studije u dogledno vreme unove. Kada su
odlazili, ostavili su mi okoladu (to me je posebno obradovalo) i CD sa pesmama koje je mladi Nejtan snimio u nadi da e neki profan otkinuti na njegov talenat
i pomoi mu da dobije stipendiju. Neke od ovih pesama
obeleile su mi ostatak leta u Kaliforniji.
Ipak, od svih gostiju, najautentiniji je bio jedan
par. U polusnu, ujem da neko zvoni, a niko ne otvara
(gospoa Dojs jedva hoda, tako da se, dok ona ne sie,
zvono uje bar tri puta). Trim niz stepenice da vidim
ko je. Par ona karipskog porekla, a on kombinacija
Amerike i Venecuele. Ona je lepa, niska, prodorna,
moda ak i malo arogantna, a on visok, utljiv, zgodan.
Kau da su rezervisali sobu na tri noi. Ona je operska
pevaica i dola je kako bi uestvovala na audicijama
po San Francisku ne bi li dobila angaman, a momak,
neto mlai, u njenoj je pratnji. Siti smo se ispriali, tu
na samom ulazu. Rekoe da su umorni, preumorni, i
da jedva ekaju da idu u krevet. Meutim, im su uli
u sobu, koja je pored moje (tanije, zajedniki zid te
dve sobe ima vrata koja su amaterski zakamuflirana, u

vej

mojoj sobi crvenim zavesama, a u njihovoj komodom

sa velikim ogledalom, to je isto jedan od trikova, pa
na slikama na internetu ta soba izgleda mnogo vea),
prepustili su se voenju ljubavi. Od operske dive koja
izraava svoje zadovoljstvo kroz ariju nije moglo da se
zaspi. Nekad bi zvuci uzbuenja bili kratki i jednolini,
uz esto ponavljanje, a nekad dugi i sadrajniji, praeni
izraenim kreendom. Sam nastup nije trajao dugo,
nepunih sat vremena. Odsluao sam i tri reprize,
manje-vie u istom trajanju, a onda su otili. Jednom se
diva raspevavala u prizemlju, za klavirom, na ta joj je
gospoa Dojs, koja deli komplimente kad god stigne,
rekla da poseduje aneoski glas. Slatko sam se nasmejao. E, draga Dojs, da Vi tek ujete njene nastupe u
spavaoj sobi..., promrmljah sebi u bradu.
Nita nije sluajno
Nikada nisam doivljavao svoj roendan kao nekakav
poseban dan i samim tim se i ne ljutim ukoliko neki bliski
i dragi ljudi zaborave da mi ga estitaju. Ponekad na svoj
roendan poelim da sam sm, da ne izlazim iz kue, da
ceo dan provedem u krevetu. Ne znam zato.
U Berkliju sam se ovog 14. juna probudio sa osmehom
na licu. Opet ne znam zato! Nema to veze sa mestom.
Eto, desilo se! Ustajem, otvaram prozor da osetim
sveinu jutra i silazim do kuhinje, gde spremam kafu
s mlekom. Na polici, osim propagandnih olja sa natpisom Yes we can!, koji aludira na predizbornu kampanju Baraka Obame, i onih teget sa utom medveom
apom, koja je simbol Berklija, vidim i jednu na kojoj
arolikim slovima pie Happy Birthday. Moj izbor.
Mobilni telefon kae da imam devet novih poruka, od
kojih sve do jedne ponavljaju natpis sa olje, uz jo po
koju re, na engleskom ili srpskom. U razgovoru sa
svojima, majka mi, po obiaju, i pre svega, eli dobro
zdravlje, pa sve resto.
Nakon kafe, nekoliko razmenjenih SMS poruka i
tuiranja, gledam ta da obuem za ugovoreni ruak.
Iako je Berkli prilino leeran u odnosu na San Francisko, pa mnogi izgledaju kao da su poli na plau, toliku oputenost sebi ne mogu da dozvolim, posebno
imajui u vidu sa kim se nalazim. Deri sam upoznao
sasvim sluajno prilikom prologodinje posete. Seam
se da sam na Bulevaru atuk gledao u izlog agencije za
promet nekretninama, a onda uao ba u njenu agenciju
sa eljom da saznam da li se ita dvosobno moe kupiti

za prihvatljivu svotu novca u generalno skupom Berkliju. Naravno, sve ovo je bila znatielja, jer sam svestan
da je u ovom mikrokosmosu postalo nemogue dobiti
akademski posao. Devojka, verovatno asistentkinja,
kulturno me pozdravlja, kae mi da sednem i saekam
nekoliko minuta. Pojavljuje se gospoa, sreena, u
kasnim pedesetim (kasnije mi je sama rekla da ima
okruglo ezdeset), belih kalifornijskih zuba, blistavog
osmeha, spremna da porazgovara. Pita me odakle sam,
ta sam po zanimanju, kojim sam povodom u kraju.
Pria mi o svom muu, koji je poreklom iz Londona,
i erki Maji, koja trenutno ivi u Poljskoj, gde je na
postdiplomskim studijama i koja pie za asopis New
Eastern Europe. Pita me o Jugoslaviji i njenom raspadu,
centralnoj Evropi, meunarodnoj politici. Ponajmanje
priamo o kuama u Berkliju. Razmenjujemo elektronske adrese, uz obostranu elju da ostanemo u kontaktu. U meuvremenu, Maja i ja poeli smo da komuniciramo i do sada smo uradili tri intrevjua u vezi sa ne
ba veselim politikim deavanjima u Srbiji i regionu.7
Videli smo se i uivo, prilikom njene posete Londonu.
Ove godine, nakon to je ula da sam opet u kraju,
Deri je predloila da se vidimo 14. juna, ne znajui
da mi je tad roendan. Od njenog posla etamo se do
jednog malog, uukanog, francuskog bistroa. Uz lagani ruak priamo svako o svom privatnom i profesionalnom ivotu, planovima za budunost, mogunosti
preseljenja iz Evrope u Ameriku, i tek tada Deri me
pita koliko mi je godina. Kaem 34 i da mi je ba danas
roendan. Vau, srean ti roendan, Branko!
Uz ogroman osmeh Deri smesta poziva konobara
da pita za izbor torti i kolaa kako bismo se poastili
zavretak obroka koji mi nikada ne pada teko. Nakon
odline okoladne torte sa malinama, na kojoj se ak nala
i jedna roendanska sveica, naputamo bistro. Deri se
vraa nazad na posao, uz poruku da emo se videti kada
se vrati sa godinjeg odmora. Hvatam metro, pola sata
vonje do San Franciska, gde u protraiti ostatak dana.
Jedno vee, po povratku sa proputovanja po Evropi, Deri me je pozvala kod sebe na veeru. Dogovorili
7 Intervjui su: Has the Wolf Changed his Coat? 21/05/2012, http://
www.neweasterneurope.eu/interviews/263-has-the-wolf-changed-hiscoat; Serbia Faces the Future, 15/06/2012, http://www.neweasterneurope.eu/node/351; Serbia and the EU after the Acquittal of Ante Gotovina and Mladen Marka, 2/12/2012, http://www.neweasterneurope.eu/
articles-and-commentary/485-serbia-and-the-eu-after-the-acquittal-ofante-gotovina-and-mladen-markac-2.

174

vej

smo se da me njena bliska prijateljica Anela pokupi

kolima u Berkliju, i im je ula da sam rodom iz Srbije,
poela mi je prepriavati svoja iskustva sa zapadnog
Balkana, dok je tamo radila kao humanitarni radnik.
U mladosti je bila glumica, to je i bio glavni razlog
da se iz Velike Britanije preseli u Ameriku, raunajui
da e joj Holivud pruiti vie mogunosti. U nekoliko
navrata boravila je u Beogradu govori mi ta je cenila
kod Zorana inia, priamo o Vesni Pei, neizvesnoj
budunosti postjugoslovenskog prostora. Razgovoru
nema kraja, utrkujemo se ko e rei vie, i gle, Anela se
izvinjava od silne prie promaila je skretanje za kraj
u kojem ivi Deri: Nita ne brini, sada emo se vratiti,
nije daleko. Prolazimo kroz neke meni nove predele,
zelene i tople. Kod Deri upoznajem njenog mua i jo
jedan divan par koji ivi u samom Berkliju, sa kojim
sam se kasnije vratio. Za stolom je estoro starijih ljudi,
koji mi mogu biti roditelji, i ja. Pred poetak veere koristim priliku da im se svima zahvalim i kaem da mi
je velika ast to su me pozvali da budem sa njima i da
e mi priiniti izuzetno zadovoljstvo da za dve nedelje
dou na moje predavanje o evropskom identitetu.
U bati, za stolom, veeramo paljivo pripremljen obrok (ukusno meso sa rotilja, raskona salata,
grilovan kukuruz). Deri nam prenosi utiske sa puta,
razgovor je oputen, a u isto vreme protkan inteligentim zapaanjima. To je profil Amerikanaca koji
izuzetno cenim obrazovani, vrlo naitani, a zato
to su, generalno, imuni i nezavisni, mogu sebi da
daju za pravo da budu iskreni. Uz vino razgovaramo
i o raznim problemima sa kojima se suoava dananja
Amerika, ukljuujui osetljive teme, kao to su rasizam
i siromatvo. Zaista sam oduevljen kako bitnim tako i
nekim perifernim informacijama u vezi sa evropskom
istorijom i politikom koje ti ljudi poseduju i nainom na
koji ih analiziraju. ak i u povratku za Berkli, ljubazni
Ros i Din govorili su mi o svom pogledu na razliite
oblike diskriminacije i ta smatraju neophodnim da
se uradi kako bi se situacija koliko-toliko popravila.
Kada smo se u Berkliju rastajali, Deri me je
pogledala svojim prodornim oima i rekla: Zna,
Branko, neka poznanstva su suena da se dese. Iako
se tada nisam udubljivao u ovu njenu opasku, nisam
je zaboravio. Kasnije sam, razmiljajui o celokupnom boravku u Kaliforniji, shvatio da je bila u pravu.
Sluajno smo se upoznali, druili se, i verovatno emo
175

dugo ostati u kontaktu. Da nae poznanstvo bude

jo udnije, prole godine sam, nakon predavanja
na Berkliju, iao da istu priu ponovim na jednom
drugom oblinjem univerzitetu.8 Nakon predavanja, jedan stariji gospodin pitao me je neto u vezi
sa Titom, na ta sam ja, izmeu ostalog, rekao da je
Tito bio vet dravnik i menader, to su neki drugi
u publici doiveli kao veliku uvredu i verbalno me
napali kako je Tito bio autokrata, opsednut svojom
moi, preko koje je uticao na poziciju mnogih grupacija (poput umetnika), i bez znaajnog interesovanja za budunost Jugoslavije. Taj elegantni dekica
je bio na mojoj strani i istog popodneva o predavanju
priao i sa Deri. On je, zapravo, njen stariji brat koji ivi
u Palo Altu, to sam saznao tek kroz razgovor sa njom.

U prolazu
Koliko rei moe da otkuca u minuti?, okreem
se i pitam nepoznatog deka inteligentnog pogleda
koji sa devojkom ulazi u ranije spomenuti kafi, tik uz
kampus, i staje iza mene u red za jutarnju kafu. Kada je
fokusiran, kae da bije i do osamdeset rei u minuti,
to znai da za sat vremena moe otkucati bar etiri
hiljade. Mislim da meni za ovu brojku treba dobrih
pet sati, ako ne i vie. Ja se tu oduevim i znajui da
novac za istraivaki rad, koji sam dobio od fakulteta,
mogu da koristim i za potrebe prevoenja i prekucavanja arhivske grae ponudim mu da mi prekucava
materijal neophodan za sledeu knjigu. Dastin je
polu-Japanac, a polu-Latinoamerikanac, student engleskog jezika i knjievnosti. Nakon kratkog razgovora,
on prihvata ponudu, jer e zaraditi poprilino (to e,
kako je sam rekao, iskoristiti da pokrije deo trokova
stanovanja), a ja u dobiti prekucan materijal i paljivo
ga uklopiti u odreena poglavlja svog novog projekta
o diplomatskim odnosima Evropske zajednice i bive
Jugoslavije.
Osim Dastina, tih dana upoznao sam i jednu
Srpkinju iz Njujorka, koja je na Berkli dola sa svojim maloletnim sinom kako bi on pohaao letnju
8 Vie informacija u vezi sa idejama i argumentima predstavljenim na
ovim predavanjima moe se nai u Branislav Radelji, European Involvement in Serbia: From Intervention to Integration?, Newsletter of
the Institute of Slavic, East European and Eurasian Studies, Vol. 29, No.
2, 2012, pp. 39, http://iseees.berkeley.edu/sites/default/files/u4/ISEEES_
NL_Fall2012.pdf.

vej

kolu starogrkog jezika. Samo to sam zakoraio na

peaki prelaz, spazim ih i ujem da govore srpski. Pogledam ih nekako u udu, rekao bih da su majka i sin,
vrlo simpatini, i kaem: Dobar dan, ba se prijatno
iznenadih to ujem na jezik usred Berklija! Ispostavi
se da nas dele dve ulice, mada su i oni mislili da odsednu kod gospoe Dojs. Videvi ureenost i komfor njihovog prostora, bolje to nisu (ne znam za sina
Miu, ali Lana bi garantovano doivela nervni slom).
Sada kad pomislim, ba mi je drago da sam ih onako
(moda donekle i nekulturno) zaustavio na semaforu
i da sam ubrzo zatim bio kod njih na veeri, pa i na
ruku. Nema nita slae nego kad te neko u tuini pozove na neto domae, to je u ovom sluaju prvo bila
gibanica, a kasnije orbasti pasulj!
Lana je lafica i kul keva, mada nekako previe
zabrinuta da li e uveliko primerni Mia, kojem je
samo petnaest godina, a ve izgleda kao budui diplomata ili ugledni intelektualac, uspeti da ue na neku od
najboljih Ivy League kola. Njene brige nemaju veze
sa snobizmom nekog ko ivi na Menhetnu i potrebom
da mu dete poto-poto mora pohaati prestini univerzitet, ve sa sve prisutnijom konkurencijom koja
jasno sugerie da samo najbolji mogu raunati na uspeh. Naravno, nije novost da su deca lanova nekakvih
ekonomskih i politikih elita u povlaenom poloaju
u odnosu na decu koja su se tu nala sticajem okolnosti
i pred kojom je velika borba za mesto u datom miljeu.
Razni individualni i kolektivni donatori daju milione
dolara univerzitetima i na taj nain obezbeuju mesto
svojim potomcima, koji e kasnije diktirati trendove i
imati mo odluivanja o tuim uspesima ili neuspesima. Opusti se, bre, uspee on da se ubaci u te krugove!, govorio sam joj esto.
U biblioteke Berklija odlazim kako bih napisao to
vie u to kraem periodu, voen milju da e mi takav
tempo omoguiti dovoljno slobodnog vremena. Svaka
dodatna hiljada otkucanih rei ini me srenijim kao
da sam ne znam ta postigao. Ko zna koliko u rei izbrisati, kada shvatim da njima ipak nije mesto u knjizi
na kojoj radim! Najee idem u itaonicu Pravnog
fakulteta jer sam primetio da mi takva kombinacija
temperature, nametaja i svetlosti najvie pae. Kada
me savlada umor, izaem na prostranu terasu i zagledam se u San Francisko, u daljini. Nekada se taj deo
zaliva vidi bez problema, nekada delimino, a nekada

kao da i ne postoji sve zavisi od magle, koja u zalivu,

za razliku od Berklija, zna da bude uestala. Ponekad
bih se na terasi skinuo u majicu na bretele elei da
nadomestim nedostatak sunca kod kue u Londonu.
ujem se sa nekoliko dragih ljudi preko skajpa ili vajbera kako je lepo kada postoji mogunost besplatnog
telefoniranja! U itaonici sam obino od devet do est,
a onda je vreme za veeru. Ruak bih najee poneo
sa sobom (sendvi, voe i dijetalna koka-kola). Dok
radim unutra, a i dok ruam i treniram vid bacajui
pogled na grad u daljini, mislim o kojeemu, esto o
svojim srednjokolskim danima, kada sam neopisivo
eleo da odem iz Beograda i zavrim gimnaziju u Americi, i ostanem tamo na studijama. Moji roditelji bili
su nedovoljno zainteresovani da sasluaju i razumeju
moje ambicije, uz obrazloenje da se radi o prolaznim
tinejderskim zaluivanjima.
Gde god da se naem u inostranstvu, ne mogu
ni dan da provedem a da ne pogledam vesti iz Srbije.
Mnogi mi s razlogom kau da sam lud to redovno
proveravam internet-stranice glavnih dnevnih listova i
to nestrpljivo iekujem novi Peanik i Utisak nedelje.
Ne znam, moda i jesam lud, ali ima neto to me vue
tome da znam ta se deava u sredini iz koje potiem, a
gde su mi ostali familija i nekoliko prijatelja. Na internetu itam ta su izjavili vodei politiari (ini se da su
jedino oni bitni i da se sve u zemlji vrti oko njih), koja
je nova, tj. najnovija korupcionaka afera, ko je koga
i kako zavrnuo za dobru lovu itd. Ovih junskih dana
primeujem da se dosta panje, ponajvie od strane
poganih tabloida i njihove verne italake publike,
posveuje koncertima dve pevaice, koji su do iznemoglosti reklamirani kao neto revolucionarno. Svi
se optereuju brojevima i statistikama (koja ima duu
listu hitova i na ijem li je koncertu bilo vie dua), ne
razmiljajui o tome da toliko lupanje glave moda i
nema previe smisla.
Stotine komentara otkrivaju potrebu da se na
agresivan nain omalovai tui trud i konstantan rad.
Zato smo toliko opsednuti neim to nam se ne svia?
Da li je to lino nezadovoljstvo, pa stoga moramo da
popljujemo nekog ko nam ne prija ili napadnemo njegovog oboavaoca na najvulgarniji mogui nain? Fanovi jedne pevaice ismevaju drugu zbog navodne loe
poseenosti koncerta, njenih pevakih (ne)mogunosti
i problema sa tehnikom. Onda fanovi ove pevaice
176

vej

ismevaju i gledaju sa visine kako prvu pevaicu tako i

njenu publiku, dovodei ih u vezu sa bivim reimom
i krvavim nacionalizmom, pitajui se da li se roditelji
ponose kada vide da je udovica jednog od zloinaca iz
perioda jugoslovenskih ratova idol njihovoj maloletnoj
deci. I tako u nedogled! Ispada da je ovde re o podeli
publike na one koji su prva Srbija i na one koji su
druga Srbija mada je razlika izmeu dva tabora sve
nejasnija. ak i ovakva, na prvi pogled banalna podela,
ukazuje na to da je prva Srbija dominantna, dok je
druga mala i neshvaena. Predstavnicu prve Srbije
ne interesuje bolja Srbija; njoj je ovako odlino ima
hitove i publiku, pobona je i slavi slavu, na koju ak
doe i aktuelni premijer, a njen zemljak, da se poteno
nakrka i poneku pesmu otpeva. Ona ne komentarie
politika deavanja. Zato bi? Ova druga bi da menja
Srbiju, njene vrednosti i samu budunost svoje mlade
publike ona hoe London ili, da ne idemo predaleko,
hoe Ljubljanu u Beogradu, hoe debatu i kritiku, dakle, izgleda da hoe nemogue.
U krajnjem sluaju, ta nas, bre, briga za njih dve
i ko je od lanova prole i sadanje politike garniture
doao do popularne poljane Ue da im uvelia nastup?
Obe koriste svaku priliku da nam kau kako su preostvarene i prezadovoljne svojim ivotima, kako pevaju
as ovde as onde, trude se da nam daju do znanja da
imaju odlian standard i da svoje krpe ne kupuju kod
anera, to znai da sigurno nee, kao veina koja ih
sa strau prati i olajava u vrele letnje dane, uplatiti
odmor na est rata autobusom.
Retka iskrenost
Profesora Stena, Amera jugoslovenskog porekla,
upoznao sam prole godine u vreme svog predavanja
o Srbiji. Tom prilikom razmenili smo svega nekoliko
uobiajenih reenica. Ove godine, nakon nekoliko
kratkih susreta, uz kafu ili kasni doruak, pozvao me je
kod sebe na proslavu Dana nezavisnosti, praznika koji
zajedno sa Mekom obeleava ve vie od trideset godina. Trim niz stepenice, uzimam bocu ladnog italijanskog penuavog vina i izleem napolje, jer Sten je ve tu
rekao je da e doi po mene. Nakon vonje kroz brda
Berklija, ulazimo u umovita brda Ouklanda, kazuje
mi ko su njihovi dugogodinji gosti, koga od rodbine i
prijatelja oekuju ovog 4. jula. Ima potrebu da me upozori da ne oekujem jednu od onih supersreenih kali177

fornijskih kua iz filmova u kojima nikad niko ne provede nijednu no, ve se samo iznajmljuju za potrebe
snimanja. Videe, kod nas ima svega i svaega!, kae
kroz osmeh.
U njihovoj kui, okruenoj raznolikom i decenijama redovno negovanom vegetacijom, zaista ima
svega i svaega. Ovo je idealna kua za snimanje filma.
Od samog ulaza i dnevnog boravka u staklu (gde se
osim tekog nametaja odmah uoava pregrt vrednih predmeta donetih iz najudaljenijih delova sveta),
preko sobe sa klavirom (natrpane kako knjigama
raznih anrova tako i diskovima prvenstveno dez
i klasine muzike) i kuhinje iz davnih ezdesetih godina, stie se do Stenove radne sobe. Ovaj prostor je
nabijen policama vidno optereenim starim i novim
knjigama, video-kasetama (kae da mu video-rikorder
jo uvek radi), DVD-ima, od kojih su neki jo u celofanu, slikama i fotografijama, uramljenim diplomama
koje svedoe o najviim akademskim titulama. Naslovi
knjiga otkrivaju interes za istoriju i politiko ureenje
bive Jugoslavije, o kojoj smo u nekoliko navrata razgovarali, najvie bavei se pitanjem samog raspada i da
li se on ikako mogao izbei. Kako sam mu rekao, mislim da se mogao izbei da su odnosi izmeu hladnoratovske Jugoslavije i ondanje Evropske zajednice bili
bolje postavljeni i samim tim stabilniji, jer je poetkom
devedesetih ba ta zajednica (poprilino zbunjena o
svemu to se u tom kljunom periodu deavalo), imala
zadatak da donese odluku o budunosti Jugoslavije.
Njegovo miljenje, ponekad upirui prstom na neku od
knjiga iz svoje impozantne kolekcije, koju e najverovatnije ostaviti u naslee glavnoj Berklijevoj biblioteci,
prvenstveno se zasnivalo na odgovornosti pojedinaca
upetljanih u jugoslovenski sistem u doba Tita, a oni
koji su kasnije doli, to su samo dokrajili garnitura
koja je malo marila za odnose sa spoljanjim svetom.
Kroz spavau sobu izlazi se na veliku terasu obasjanu suncem gde se gosti okupljaju i gde e se kasnije
priati o svemu i svaemu, a najvie o politici, tanije, o
realnoj moi predsednika Obame, kako u Americi tako
i van nje. Jedan jednostavan par pristigao je malo posle
mene. Pomislih da su iz bive Jugoslavije, to se, im
se poee upoznavati sa ostalim gostima na engleskom,
ali sa jakim bosanskim akcentom, ispostavilo kao
tano. Na njihova dva pitanja u vezi sa mojim poreklom i razlogom dolaska na Berkli pruio sam po-

vej

drobne odgovore, i posle svega nekoliko minuta razgovora, stekoh utisak kao da Natku i Desa znam ko zna
koliko dugo. Iako mi po godinama mogu biti roditelji,
persiranje nije trajalo vie od deset minuta insistirali su da preemo na ti. Zajedno smo na terasi jer
Natka pui jednu za drugom (to bi se reklo ne gasi).
Pitam ih za sadanju situaciju u Sarajevu (iako pitanja
o sadanjosti nameu osvrt na nedaleku prolost). Ne
elim da preteram, pretpostavljam da im ova tema
moe biti bolna. Zapravo, najneprijatnije mi bude kad
poinjem priu sa rajom iz Bosne i Hercegovine, jer je
veina prola kroz neku vrstu pakla, kolekciju tragedija
koje bi najradije raja zaboravila, da nije srca i mozga
koji to ne mogu. Toliko bih imao pitanja o svakodnevnom ivotu, koji se naglo menja i prelazi iz sklada
u nesklad bez jasnih ciljeva, o strahovima zajednice da
se usprotivi nametnutim odlukama, o medijima, izjavama i manipulacijama. U ovom sluaju, nakon svega
sat vremena provedenih na terasi uz pun i pivo, ovi
pitomi ljudi, ija lica i bore govore ak i kada im usta
ute, bez ustruavanja su se priseali svojih sarajevskih dana, kada su se bavili svojim pravim profesijama,
novinarstvom i medicinom. Ipak, o svom ivotu pre
i posle dolaska u Ameriku detaljnije e mi priati kasnije, na veeri u svojoj kui.
Preko dodatnih poznanstava i zdravica, stie se i
do hrane. Sten i Mek ve tradicionalno spremaju pasulj
sa mlevenim mesom i dimljena rebra sa rotilja. Jeste
me sramota, ali ponekad moram prste da poliem
hrana je takva da hou jo, pa makar mi se sloilo! I ba
uz poslasticu (nekoliko bogatih torti, sve bez glutena,
na koji je Sten alergian), upustie se gosti u priu o
Obami. U hladu, nekoliko starijih gospoa (svaka svakoj doe dalji ili blii rod, a sve su opet u nekom srodstvu sa Mekom) razgovaraju o predsednikovoj politici,
koliko im je uopte bitno to prvi put u amerikoj istoriji na takvoj poziciji sedi osoba njihove boje koe. Pitaju se da li on ima ikakvu mo ili je samo zgodna figura,
postavljena kako bi se prikrile i nastavile neke ranije
zapoete spletke, brine ih kako e najavljene promene
u oblasti zdravstvene zatite uticati na njihovu linu situaciju itd. Vrlo brzo krug uesnika se iri i prerasta u
debatni klub, i tako sve do mraka i razlaza gostiju.
Nakon ove gozbe, Meka sam viao svakog etvrtka
u podne, kada smo se nalazili ispred itaonice Pravnog
fakulteta i odlazili sa njegovim ortacima na ruak. To-

liko moe da se naui o jednom mestu od ove male zanimljive grupe: koji bar pravi najbolju kafu, koje radnje
imaju najzgodnije osoblje, koja knjiara prodaje antikvarne knjige, ko u kraju valja dobru gudru. Profesor
Sten, iako u penziji, zauzet je dodatnim angaovanjem
u oblinjoj srednjoj koli. Jednom smo otili do uvenog
Petra, koji ivi na pola sata od Berklija, u luksuznom
starakom domu, izolovanom od saobraaja i suvinih
ljudi. Elegantno odeven saekao nas je na ulazu, i polako, oslanjajui se na svoje pomagalo, odveo prvo do
svog apartmana pa do restorana gde smo uz ruak
priali o njegovom jugoslovenskom poreklu. Gospodin
Petar je na momente bio srean, na momente pomalo
izgubljen, pokuavajui da se seti pria iz neke davne
Jugoslavije, koje je sluao od svojih predaka. Danas,
zahvaljujui njegovim donacijama, Odeljenje za slavistiku (iako manje popularno nego ranije) i dalje je na
Berkliju, i u znak zahvalnosti, svakog prolea, organizuje se predavanje koje nosi njegovo ime.
Selidba
ekaj me, vidimo se za sat vremena!, polupreteim tonom zavravam razgovor sa starom poznanicom Gogom, kojoj sam obeao pomo tokom
selidbe iz jednog dela San Franciska u drugi. A nas
dvoje smo se upoznali ovako... Jo davne 2003. godine, u teretanu u Rimu, koju sam nerado i neredovno
poseivao, ulazi devojka i na engleskom se raspituje o
vrstama lanarine, a i mogunostima da radi kao lini
trener. Gazda, mlai tip, u zoni u kojoj ivi more stranaca (ponajvie Amera) pojma nema ta ga ova zategnuta i preplanula ena pita. U ulozi nepozvanog prevodioca, shvatam da se tek doselila iz Kalifornije, gde je
radila kao instruktor u Santa Moniki, i da bi, dok ivi
i uiva u lepotama venog grada, volela da dri asove
u ovom ili nekom drugom oblinjem fitnes-studiju.
Odakle si ti poreklom?, pitam je, ubeen da je, kako
se to narodski kae, nae gore list. Ja sam odrasla u
ikagu, a moji roditelji su iz Makedonije, uzvrati sa
dozom nedoumice.
Prilikom redovnih susreta i dugih etnji koje su
usledile, Branka mi je priala o Americi i poimanju
amerikog sna, redovno uspevajui da me natera
da razmiljam o svojoj budunosti, oekivanjima i
moguem odlasku iz Italije. Oigledno iskusna, jasno
je umela da razgranii vrednosti, da opie ponaanje i
178

vej

oekivanja ljudi i ljubavnika, da otvoreno pria o svojim

proputenim prilikama itd. Ipak, nakon svega nekoliko
meseci, razoarana to u Rimu njen unikatni CV nije
prepoznat i finansijski nagraen, Branka je odluila
da se vrati na plae Pacifika, ovoga puta na Havaje, uz
poruku da joj se javim ako me put navede na tu daleku
stranu, ili eventualno u San Francisko, gde ivi njena
sestra Goga. I tako je i bilo... U zimu 2005, Goga me je
ugostila, i od tada smo se videli nekoliko puta, a boravak na Berkliju dodatno je uvrstio na odnos.
Selidba je poela pakovanjem dugo sakupljanih
suvenira, slika (u ramovima i onih koje su bezuspeno
iekivale uramljivanje), knjiga i kataloga dizajnerskih
projekata na kojima je Goga bila angaovana, brojnih
aa (za rakiju, koktele, ampanjac, bela i crna vina),
tanjira i ostalih sudova za ovu ili onu priliku. A onda
je na red dola garderoba jebote, pa ovo je dovoljno da se opremi manji butik! Na moje iznenaenje,
Goga kae da ni sama ne zna ta e joj sve te prnje
(na nekima cena i dalje stoji), uzima nekoliko velikih
plastinih kesa, silovito ih puni i odvozi ih u lokalnu
humanitarnu organizaciju. Na krovu zgrade pravimo
pauzu za ruak; sunce i marina su nadohvat ruke.
Sluam o razliitim iskustvima koja potvruju da je za
svega nekoliko godina postalo krajnje neisplativo iveti
u ovakvim delovima grada. Najuspeniji strunjaci iz
nedaleke Silikonske doline spremni su da daju mnogo
novca za meseni zakup stana ili kue; njima je iznos
najee nebitan bitna je adresa.9
Pridruuju nam se dvojica nadniara koji pomau
da se iznesu glomazne kutije i komadi nametaja koje
je Goga odluila da zadri. ujem jednog kako psuje
na panskom, jer je zgrada bez lifta. Trpaju kutije u svoj
reklamama za selidbu izlepljen kamion, gledaju mapu
grada i odlaze na novu adresu, u Ulici Kalifornija.
Tamo itav tovar ide na drugi sprat, opet bez lifta.
9 Sledei lanci nude vie informacija: Jim Carlton, Bay Area Rally
Sends Rents Soaring, The Wall Street Journal, 16/07/2013, http://www.
wsj.com/articles/SB100014241278873246949045786020130872825
82; Rory Carroll, How Wealth of Silicon Valleys Tech Elite Created a
World Apart, The Guardian, 26/05/2013, http://www.theguardian.com/
technology/2013/may/26/silicon-valley-elite-san-francisco; Forbes, San
Francisco Rents Skyrocket, Up 10.1% from Last Year, 11/05/2013, http://
www.forbes.com/sites/trulia/2013/11/05/trulia-rent-monitor-oct-2013/;
Jessica Guynn, San Francisco Split by Silicon Valleys Wealth, Phys.
Org, 22/08/2013, http://phys.org/news/2013-08-san-francisco-siliconvalley-wealth.html; Priceonomics, The San Francisco Rent Explosion,
18/07/2013, http://priceonomics.com/the-san-francisco-rent-explosion/.

179

Novi stan, kao i cela zgrada, podsea na stari dobro ouvani hotel. U ovom zdanju zidovi su obloeni
krem tapetama a podovi prekriveni arenim tepisima.
Neobina tiina i prigueno svetlo dodatno ine ovo
mesto tajanstvenim. Zanimljivo bi bilo pitati nekog
reditelja da li bi ovde smestio komediju u kojoj, na
primer, blago razmaeni par provodi dane uivajui u
svom nasledstvu, pa iz dosade, sluei se lanim imenima, jedno drugom alju boine poklone za koje
znaju da ih druga strana nikad ne bi poelela situacija
koja prouzrokuje niz duhovitih scena, ili bi se pre opredelio za horor u kojem se glavni junak prvo sprijateljuje
sa komijama, a potom ih jednog po jednog siluje i ubija
u garai zgrade, spretno uspevajui da sakrije tragove.
U roku od tri sata, novi stan je bio zatrpan kutijama. Goga dovodi u red prostranu, sasvim belu
spavau sobu, a ja kuhinju, i na kraju se nalazimo
na pola puta u dnevnom boravku, gde paljivo
rasporeujemo knjige na police. Knjige iz oblasti dizajna i arhitekture, teke zbog masnog papira na kom
su tampane, pokrivaju zid naspram prozora inei
ga lakim i lepravim. Sve je skoro na mestu, iako
je ve kasno, hajdemo na brzo pie i klopu!, zadovoljna je Goga. Kako to ve biva u Americi, anker
nas sa bogznakakvim oduevljenjem pozdravlja i usluuje, nema nas mnogo ispred njega, tu je i
menader s kojim se Goga zna odranije. Uz nekoliko
koktela i kojekakvih drangulija (predstavie mi ih
kao specijalitete kue), umor nas je toliko savladao
da smo jedva ekali da krenemo. Oko ponoi Goga
je insistirala da me odveze nazad u Berkli to u
znak zahvalnosti, to zbog straha jer, kako ree,
voz prolazi kroz krajeve koji u sitne sate mogu biti
problematini. Sledeeg dana mi je rekla da se u
povratku zaustavila na parkingu jednog dragstora
gde je malo dremnula i uzela dupli espreso kako ne
bi za-spala za volanom. Ova pria me je rastuila,
ali sam je brzo potisnuo uvi koliko je Goga zadovoljna novim stanom.
Nije prolo ni nekoliko nedelja od njene opaske
o bezbednosti, kada sam, voen kritikama, otiao da
pogledam film Fruitvale Station, baziran na istinitom
dogaaju, kada je policajac na istoimenoj BART stanici ubio mladia u novogodinjoj noi 2009. godine,
izazvavi brojne proteste i diskusije o rasizmu, jer je

vej

policajac, belac, ubio nedunog crnca.10 Ne pamtim da

sam ikada prisustvovao projekciji filma na kojoj je pola
bioskopske sale grcalo u suzama.
Predavanje
Taman to sam krenuo na svoje omiljeno mesto u
kui, gospoa Dojs se pomoli iz svoje sobe u nameri
da ode do kuhinje. Dok oprezno silazi, stepenik po stepenik, kaem joj da je napolju divan dan; raduje je moja
opaska da je rad na terasi kao izlet u raj. Na njen komentar da mesecima nije izlazila napolje, reagujem tako to
je pozivam da mi se istog trena pridrui. Prvo me pogleda s nevericom, kao to to stariji ljudi umeju, a onda se
njeno lice opusti i prihvati moj poziv, ali uz jedan uslov
da joj donosem kapu i mantil sa iviluka iz njene sobe.
Boji se da ne nazebe. Utopljena se probija kroz zaraslu
batu do blago uzdignute terase, gde seda u poljsku
stolicu obloenu debelim sunerom. Gledam je kako
zatvara oi i duboko udie vazduh kasnog jutra. Videvi
hrpu papira, interesuje se za moju oblast istraivanja,
prepreke u izdavakoj delatnosti, mogunosti putovanja
na daleke konferencije. Uoavam da su svi moji odgovori obojeni znaajnom dozom pesimizma, kako po
pitanju budunosti Evropske unije, tako i po pitanju
sredstava dostupnih za izdavatvo i putovanja. I taman
kad sam zaustio da je pitam o njenoj mladosti, Dojs se
digla, reena da ode nazad u svoju sobu kako sama
ree, osetila je naglo zujanje u uima, najverovatnije
prouzrokovano blagim vetrom.
Istog tog dana drao sam predavanje u Meunarodnoj kui Kalifornijskog univerziteta u Berkliju, koja redovno organizuje druenja sa gostujuim
istraivaima i profesorima. Iako je leto, i mnogi se
nalaze daleko od kampusa, ipak su odluili da uprilie
predavanje o sve kontroverznijem pitanju evropskog
identiteta, verujui da ovakva tema moe privui dovoljno posetilaca. Neke od njih sam i ja po-zvao, ali ne
10 Za vie informacija o filmu i samom sluaju, pogledati Ty Burr, Fruitvale Station Takes the Measure of a Life, The Boston Globe, 25/07/2013,
http://www.bostonglobe.com/arts/movies/2013/07/25/movie-reviewfruitvale-station/DjXbEEv2vo4Xm3QyzL4EWL/story.html; Ann Hornaday, Fruitvale Station Humanizes a Man Behind the Headlines,
The Washington Post, 18/07/2013, http://www.washingtonpost.com/
goingoutguide/movies/fruitvale-station-humanizes-a-man-behind-theheadlines/2013/07/17/587e9284-eee9-11e2-bed3-b9b6fe264871_story.
html; A. O. Scott, A New Year and a Last Day Alive, The New York Times,
11/07/2013, http://www.nytimes.com/2013/07/12/movies/fruitvale-station-is-based-on-the-story-of-oscar-grant-iii.html?_r=0.

preko neke od agresivnih drutvenih mrea, ve lino,

uivo ili telefonom.
Nakon kratkog uvoda direktora Kue, izlaganje sam
poeo osvrtom na stavke iznete u Deklaraciji o evropskom identitetu, dokumentu koji su 1973. godine usvojili predstavnici tadanjih lanica Evropske ekonomske zajednice. Pored navodne reenosti da raskrste s
prolou zarad bolje budunosti i stava da proces evropskih integracija nije usmeren ni protiv jedne druge
zemlje (izvan zajednice), deklaracija je naglasila bitnost negovanja razliitih kultura i zajednikih vrednosti, opisavi ih kao osnovu evropskog identiteta. Ipak,
vano je napomenuti da ovaj dokument, iako nastao u
vreme naftne (dakle, ekonomske) krize, nije ponudio
nikakav sutinski predlog kako da se realizuje jedan
projekat kao to je evropski identitet. Osim ekonomskim problemima, tadanja Zajednica morala je da se
pozabavi i socijalnim pitanjima, a jedno od tih pitanja
ticalo se sve veeg broja imigranata iz muslimanskih
zemalja, koji su odluili da se nastane u Evropi za stalno. Tokom 70-ih i 80-ih godina, postalo je jasno da
je prisustvo islama evropska realnost i da e kad-tad
postati tema politikih diskusija i razilaenja.
U nastavku sam se osvrnuo na ideje o civilizovanoj i necivilizovanoj Evropi, o znaaju religije
u vreme jugoslovenske krize, o preprekama nametnutim novim proirenjima Evropske unije u procesu
formiranja evropskog (supranacionalnog) identiteta.
Imajui u vidu da je osnov ideje o evropskom identitetu
demohrianskog karaktera (zbog veroispovesti samih
otaca evropskog integracijskog projekta), ne udi nas
da i danas sluamo brojne evropske zvaninike kako
dovode u pitanje kompatibilnost islama i demokratije
(ne)prihvatljivost noenja islamskog vela (burke i
nikaba) u javnom prostoru, eventualno prikljuivanje
Turske Evropskoj uniji itd. U ovom smislu, neke od
inicijativa Unije da 2000. godine usvoji moto ujedinjeni u razliitosti, ili da 2008. godinu proglasi godinom interkulturalnog dijaloga nedvosmisleno
su bitne, ali one nikako ne moraju biti od sutinskog
znaaja. Sloenosti situacije doprinela je i kriza u evrozoni, pokazavi kakav je istinski stav bogatijih zemalja
lanica prema siromanijim i koliko je nairoko promovisana solidarnost na klimavim nogama. Ova kriza
je podgrejala znaaj nacionalne pripadnosti pre neke
druge evropske, tj. nesigurne pripadnosti.
180

vej

Po ustaljenoj emi, predavanje je zavreno komentarima i pitanjima publike koja je ponudila svoje
vienje, ali je i, na primer, elela da uje: (1) gde vidim
nezavisno Kosovo u kontekstu evropskog identiteta,
imajui u vidu da je veina njegovog stanovnitva muslimanske veroispovesti; ili (2) kakve e posledice imati
aktuelna ekonomska kriza na dalju politiku proirenja
Evropske unije. Odgovori na ova dva sloena pitanja
podstakli su neka nova jo kakljivija pitanja koja su
zahtevala krajnje diplomatski ili izbalansiran odgovor.
Ovakav pristup ne znai automatsko izbegavanje jasnog odgovora ve, pre svega, potrebu da se sam problem pozicionira u iri kontekst iz kojeg bi trebalo da
proistekne odgovarajua interpretacija. Bilo mi je drago da opet vidim Gogu, Lanu i Miu, Deri i njene prijatelje, nekoliko ukuana koji ve neko vreme konae
kod gospoe Dojs, Natku i Desa, kod kojih u ubrzo
ii na veeru. Vesna i Lazar, takoe sa Univerziteta,
prili su da se upoznamo na samom kraju predavanja i
svojim gestom su mi ulepali preostale dane na Berkliju, koje smo provodili priajui o Americi, obrazovanju, srpskoj politici, i naravno, traevima sa estrade.
Uz veeru
Molim te, ako ti nije problem, da me provede
kroz toliko ozloglaene delove Ouklanda, blago upitnim
tonom obraam se Natki u telefon, dok se dogovaramo
na kojoj BART stanici da se naemo. Hou, nema problema! Bedu i kriminal na ulicama Kalifornije prvi put
sam video pre desetak godina i to u predgraima Los
Anelesa. Do tada sam naivno verovao da takvi prizori
postoje samo u filmovima, jer zato bi najvea ekonomska sila na svetu sebi tako neto dozvolila? Seam se da
me je u vozu jedna crnkinja, videvi da gledam mapu
grada, pitala odakle sam i da li sam svestan u kojoj zoni
LA-a se nalazim. Na moje nereagovanje pomislila je da
ne razumem njenu poruku i jedva proaputala: Budi
oprezan u ovom kraju, vidi da si jedini belac u vagonu! Spustila je glavu i nastavila da ita razbarueni
primerak Biblije u crvenom konom povezu, povremeno zapisujui komentare pored minijaturnog teksta.
Da budem iskren, Oukland me nije prestravio kao to
sam oekivao. Moda su mi ranije iskustvo i omiljena
mi serija The Wire, smetena u Baltimor, pomogli da u
meuvremenu upotpunim sliku o Americi, tako da je
opta mogunost zgraavanja postala znaajno manja.
181

Veina ulica oko Meunarodnog bulevara su, bez sumnje, strava i uas, to bi se kolokvijalno reklo, naroito
deo gde se devojice u po dana i noi nude za male pare
i gde je droga dostupna na skoro svakom oku, ali to
nikako nije prizor svojstven iskljuivo ovom mestu.
Natka vozi i komentarie: Eto, to je to, hajdemo kui!
i dodaje gas.
Deso nas saekuje na vratima. Dobrodolica u
njihov skroman i izuzetno prijatan dom obeleava
se uz rakiju u bati iza kue pod dunjinim drvetom.
Oboavam dunju na ormaru, u kompotu, slatku i rakiji.
Priamo o biljkama, odlian im je paradajz, ima i raznog
sezonskog cvea. Njihov maor me gleda sa visine, vidi
se da mu prisustvo stranca nije po volji. Unutra snimam naslove knjiga. Natka i Deso takoe imaju zanimljivih naslova o bivoj Jugoslaviji; spazih jednog Grka
ije shvatanje Balkana esto citiram.11 Tu su i knjige iz
oblasti medicine, iz umetnosti. Za stolom uz predjelo,
i jo po koju aicu, otvaramo pitanja prolosti, prvo
o verovanju a onda o razoaranju u Jugoslaviju. Dok
Deso hronoloki opisuje klimu pred izbijanje rata u Sarajevu, a zatim i same ratne tenzije, Natka mu upada u
re pokuavajui da dodatno ralani i upotpuni gradacijsko odvijanje situacije, pozivajui se na novinarska poznanstva i informacije koje su stizale i uveliko
najavljivale pakao. Sve ovo ujem prvi put u ivotu. Uz
jelo i vino, prii nema kraja. Ponekad me proe jeza,
neretko osetim da sam na ivici da se rasplaem, ali se
ipak trudim da ostanem pribran. Natka iz daljine, kao
da predoseti da treba da ublai moj naboj emocija, dovikuje: Sreice, ne stidi se, jedi jo!
Nisam stidljiv i sa slau uzimam nove komade
pite zeljanice. Sada se vrtimo oko naputanja Sarajeva,
svih poruka, kontakata, iskorienih i neiskorienih
prilika i njihovog stizanja u Ameriku, kada poinje
jedna druga vrsta snalaenja od prvog smetaja do
ovog (konano u njihovom vlasnitvu), u mirnom delu
11 Andr Gerolymatos u svojoj knjizi The Balkan Wars: Conquest, Revo
lution and Retribution from the Ottoman Era to the Twentieth Century
and Beyond (Staplehurst: Spellmount, 2004), kae sledee (moj prevod):
Sama re Balkan priziva slike intrige, rata i ljudske patnje na nivou koji
je gnusan zapadnom drutvu. Neki ljudi misle da balkanske zemlje ne
poseduju jasnu zapadnjaku orijentaciju i da vuku preveliki kulturni prtljag da bi pripadale evropskom klubu. Zapadni lideri vide region kao
zadnja vrata za ulaz u Evropu, balkansko bure baruta ili prag Evrope.
Ono to ovi eufemizmi kriju, moda je elja da se Balkan nalazi bilo gde
drugde, osim u Evropi.

vej

Ouklanda. Pria o kretanjima i promenama adrese

upotpunjena je priom o ljudima koje su susretali, od
kojih su neki bili spremni da im pomognu koliko god
su mogli. Nain na koji se moji domaini priseaju tih
ljudi otkriva njihovo bezgranino potovanje prema
njima. Nakon svih ovih godina, preprianih u nekoliko
sati druenja, Natku i Desa doivljavam kao hrabar
par koji se snalazio u zavisnosti od sticaja neeljenih
okolnosti. Sami kau da je svaka dodatna prepreka na
njihovom zajednikom putu predstavljala dodatni test
odlunosti i spremnosti za novu borbu. U nekoliko
navrata, pitah Natku zato ne sedne da pie seanja na
sve gorepomenuto, ali ne dobih jasan odgovor. Ipak,
nekoliko blagih odmahivanja rukom uli mi nadu da bi
se uz malo nagovaranja to moglo i desiti.
Pred povratak za Berkli, znajui da sledeeg dana
idem u Pensilvaniju kako bih u arhivama Pitsburkog
univerziteta pregledao grau o odnosima Evropske
unije i Jugoslavije, Natka uzima dve plastine kutije i
puni ih zeljanicom veli, da imam za doruak. U kolima smo nastavili sa priom i seanjima koja su manje
inspirisana politikim prilikama a vie nekim drugim,
bezbrinijim momentima. Zna li ti da pravi tufahije
i (h)urmaice?, upitah Natku iz ista mira.
Pitu sam smazao za doruak na sunanoj terasi
(gde bih drugde) ne uspevajui da se otrgnem mislima
o putu koji su preli, kako Natka i Deso, tako i mnogi
drugi, a da o odlasku na takav put verovatno nisu ni
sanjali. U Pitsburgu uspeh da izbunarim nekoliko zanimljivih dokumenata koji e posluiti upotpunjavanju
kolekcije dokumenata na kojoj radim. Od hotela do
arhiva i nazad, uz povremeno vianje starih kolega i
posetu bejzbol utakmici na kojoj ama ba nita nisam
razumeo (ali sam pojeo dva odlina hot-doga) nedelju dana je proletelo. Dan pred povratak u Berkli, u
jednoj knjiari u Krejgovoj ulici, sluajno nabasah na
dobro ouvano antikvarno izdanje putopisa engleske
knjievnice Rebeke Vest Crno jagnje i sivi soko, za svega
petnaest dolara.
Odlazak
Ko zna koji sam po redu od onih koji tvrde da
Berkli odlikuje neka specifina energija. Svi ljudi koje
sam sreo (znani odranije ili koje sam ovom prilikom
upoznao) uinili su moj boravak nezaboravnim
poevi od kolega (kad god se ukazala potreba), pre-

ko sluajnih susreta u autobusu i ispred lokalnog kafea (dvojica prosjaka su me prvo pitali odakle sam, a
onda, svaki na svoj nain, ostavili me bez teksta nizom
pitanja o politikoj situaciji u Srbiji), ili u kampusu,
gde je Barbara na sav glas i uvek na istom mestu itala
Bibliju (s tom razlikom to mi je pred odlazak dala
cedulju na kojoj je pisalo Ja sam Put, Istina i ivot,
odgovori Isus. Niko ne dolazi k Ocu, osim kroz mene,
Jovan 14:6, Serbian New Testament: Easy to Read Ver
sion) pa sve do presretanja Lane i Mie na samaforu
i upoznavanja Natke i Desa kod profesora Stena. Vie
sam priao, gromko se smejao, razmiljao o snalaenju
u neoekivanim situacijama, uoavao line propuste u
ophoenju prema ljudima.
Kod gospoe Dojs gosti (razliitog porekla, uzrasta i boje koe) smenjivali su se iz dana u dan. Ono
to boravak u ovako dinaminom okruenju ini
posebnim, ba je ta mogunost komunikacije sa ljudima koji dolaze iz razliitih kultura, koji nose sa sobom
drugaije ivotne prie, koje su spremni podeliti sa
nekim novim ljudima. U jednom trenutku ugostila je i
moju koleginicu iz Londona, koja se obrela na nekoliko
dana u Kaliforniji na istraivakom proputovanju i sa
kojom sam, osim prelaska peke preko mosta Golden
gejt, iskusio ulini dez festival u susednom mestu, gde
smo jeli hranu sa tezgi i uskali u masi, i civilizovanu
Paradu ponosa u San Francisku, na kojoj smo, izmeu
ostalih, videli i osnivaa Fejsbuka kako sa svojim
saradnicima pozdravlja okupljene sa otvorenog miniautobusa oblepljenog lako prepoznatljivim logoom.
Sa Dastinom sam se video na kafi kako bi mi vratio poslednji tos dokumenata koji je, kao i svaki prethodni, prekucao u rekordnom roku. I dalje sam bio zapanjen brzinom kojom je uspevao da kuca. Ovaj susret
iskoristili smo za detaljniju priu o njegovoj japanskoj
polovini. Upijao sam njegove utiske o Zemlji izlazeeg
sunca, a onda i sam dodavao argumente zato mislim
da je Japan dostojan divljenja. Shvatih da smo nakon
svih kratkih susreta (uglavnom bez njegove nekoliko
godina starije ene, koja je u toku dana bila na poslu)
na kraju uspostavili jedan vrlo iskren odnos. Tog istog
dana, kada sam dodao sve rei koje je otkucao u glavni
dokument, koji je ve uveliko imao preko sto hiljada
rei, postade mi jasno da e krajnja verzija manuskripta
biti pozamana i da je sukob sa izdavaem neizbean.
Zakljuih da nije pravi momenat da se time sada
182

vej

optereujem; neka saeka povratak u London. Uvee

sam morao da na brzaka posetim svoje Njujorane,
kako bih Mii, iji je trenutni hobi ptiarstvo, poklonio sliku male crne ptice na zelenoj pozadini iz oblinje
staklorezake radnje (podsetila me je na one to lete po
Berkliju i skrivaju se po bujnim kronjama). Uz gibanicu i jogurt dogovorili smo se da ostanemo u kontaktu i da se vidimo to pre.
U kui posmatram fabulous bedroom i posle
toliko prospavanih noi u njoj verujem da e mi na-

183

rednih dana bar malo nedostajati. Otvaram fioke i

ifonjer i punim veliku putnu torbu odeom i knjigama
koje sam kupio u lokalnim knjiarama. Sledeeg jutra
pokucao sam na vrata sobe gospoe Dojs. Leala je
u krevetu, opet zamotana u ebad i gledala TV. Ustala
je da se pozdravimo. Zagrlio sam je i pruio joj kutiju
okoladnih bombona u znak zahvalnosti za njeno i
Gregovo gostoprimstvo. Proverio sam kada slee avion
iz Londona kojim konano stie moja druga polovina.
Posle podneva vie nisam bio u Berkliju.

djaz

f o t o

J a s o n

R e e d

j a s o n l r r e e d @ s k y. c o m
strana: 184, 185, 186, 199, 200, 201, 202, 209, 210, 211

djaz
UDC 316.72(497.11)

Sa Slobodanom Divjakom razgovarao Pavel Domonji

Multikulturalizam integrie
ono to liberalizam rastavlja

Prole godine, u jednom tekstu u Politici pozabavili

ste se razlozima propasti Druge Srbije. Predlaem da
ovaj razgovor zaponemo pitanjima: ta je za Vas
bila Druga Srbija? Kako ste Vi razumeli taj koncept?
ta je u njemu za Vas bilo prihvatljivo i ta ste bili
spremni da podrite, a ta je to to je, po Vaem su
du, zahtevalo kritiku?

Odmah da kaem da se prilikom pisanja toga tek

sta nisam rukovodio motivima line netrpeljivosti pre
ma pristalicama Druge Srbije. Uostalom, meu njima
postoji nemali broj mojih prijatelja iji moralni integri
tet potujem. Pomenuu, primera radi, samo neke od
njih Neboja Popov, Zagorka Golubovi, Boidar Jak
i, Sreten Vujovi. Ne sumnjam ni u odvanost i do
bronamernost veine njih, ali dobronamernost i odva
nost nisu dovoljan uslov za postavljanje dobro zasno
vanih teorijskih koncepcija, a jo manje za araniranje
dobrih politikih programa i za oblikovanje politike
pragmatike kao sredstva za ostvarivanje eljenih cilje
va. Dakle, moj cilj je bio da u tekstu koji Vi pominjete
ukaem na ogranienosti koje su imanentne samoj te
orijskoj i politikoj koncepciji Druge Srbije. Te ograni
enosti bile su prisutne ve u fazi njenog konstituisanja
i one su, pre svega, bile izraz neadekvatnog tumaenja
glavnih unutranjih uzroka jugoslovenske drame, koja
se na kraju zavrila krvavim rapadom nae bive do
movine. Naime, veinsko miljenje u okviru Druge Sr
bije bilo je da je iskljuivi krivac za krvavi raspad pret

hodne Jugoslavije bio izliv srpskog etnonacionalizma,

koji su Miloevi i njegovi sledbenici spolja ulili u svest
srpskog naroda. Na osnovu takvog objanjenja pravlje
na je dihotomna podela na svirepe delate Srbi i ne
vine rtve ne-Srbi. Meutim, danas je svakom oveku
sa zdravim razumom jasno da je ta teza krajnje jedno
strana i posve nedovoljna za dublje objanjenje unutra
njih uzroka unutarjugoslovenskih sukoba. Ti sukobi
bili su sukobi izmeu jugoslovenskih naroda koji su na
identian nain shvatali naciju, jer je nisu tretirali kao
dravno-teritorijalnu ve kao etnokulturnu kategoriju.
Glavna karakteristika ovog poslednjeg shvatanja nacije
je dovoenje nacije u unutranju vezu sa posebnim po
reklom, jezikom, kulturom, religijom reju, sa poseb
nim oblikom obiajnosti. Takvo poimanje nacije nije
jugoslovenskim etnikim skupinama nametnuto spo
lja, ve su tadanji jugoslovenski politiari, na osnovu
uvida u pomenutu injenicu, zaigrali na kartu etnona
cionalizma kako bi aktivirali latentne elje za resenti
manima, koje su dremale meu pripadnicima razliitih
nacija shvaenih na pomenuti nain. Prvi viestranaki izbori u prethodnoj Jugoslaviji svuda su, ne samo
u Srbiji, bili pokazatelj razvoja estokih etnokulturnih
homogenizacija, koje su dovele do radikalnih polariza
cija, kako izmeu republika tako i unutar njih. Narav
no, ovim opaskama ne elim da odgovornost i krivicu
za teke ratne zloine raspodelim ravnomerno na sve
strane u sukobu. Ja samo hou da istaknem da je teza o
odsenoj podeli na svirepog delata i rtve aneoskog

188

djaz

lica neodriva i da ona samo zamagljuje sutinu unu

tarjugoslovenskog sukoba.
Kao liberalno nastrojen ovek, ja, naravno, uvaa
vam odvanost koju je nemali broj pristalica Druge Sr
bije ispoljio u borbi protiv srpskog etnonacionalizma.
Meutim, tu ocenu relativizuje injenica da se one nisu
koristile istim arinom kad je re o ne-srpskim popula
cijama, iako su i te populacije bile etnonacionalistiki
nastrojene. Pa, zar injenice da je Sarajevo danas gotovo
stopostotno etniki isto, da je Bosna ustrojena po re
ceptu radikalnog multikulturalizma, da je Makedonija
rascepljena na dve etnike celine itd. ne govore u prilog
mome stanovitu. Pria da operacija Oluja nije bila bez
ono etniko ienje deluje danas i ovde kao vreanje
zdravog razuma. Toga su postali svesni i neki poklonici
Druge Srbije, te su posle presude Hakog suda, kojom
su bili osloboeni glavni vojni akteri Oluje, jasno i gla
sno ovu presudu oznaili kao skanadaloznu.
Pored pomenutog, potujem, kad je re o Drugoj
Srbiji, i njenu bezrezervnu naelnu otvorenost za par
lamentarni sistem, mada sam i ranije, posle Petog okto
bra, bio kritiar njenog favorizovanja principa legitimi
teta nautrb principa legaliteta. Omaloavanje principa
legaliteta u ime principa svrishodnosti bila je logina
posledica uzdizanja patetinog moralizma iznad pra
va, to je odlika kvaziliberalizma. No, ove stvari emo
verovatno blie razmotriti u naem daljem razgovoru.

Drugosrbijancima, izmeu ostalog, spoitavate

konfuziju kada je re o odnosu manjinskih prava
i graanske drave. Smatrate da manjinska prava
nisu, teorijski gledano, spojiva sa graanskom dr
avom. Zato?

isto teorijski gledano, pojam graanske drave

predstavlja rezultat radikalne demontae drave iji je
ustavno-pravni poredak bio izveden iz kljunih mo
menata kulturne tradicije odreenog etniciteta. Dakle,
ako izuzmemo istorijske prelazne oblike, u pregraan
skim dravama postojao je nuan odnos izmeu njiho
ve etnokulturne tradicije i njihovog formalno-institu
cionalnog okvira. Najraniji tipian primer takvog tipa
drave predstavljala je antika Atina, iji je dravni for
malno-pravni oblik bio rezultat ozakonjenja tada po
stojeih obiaja koji su proistekli iz kulturne tradicije,
u ijem su oblikovanju uestvovali svi njeni graani. Iz
189

toga ugla gledano, Atina je, bar u poslednjim fazama

svoga razvoja, bila demokratski ustrojena zajednica
u procesu donoenja odluka pravo neposrednog ue
a imali su svi njeni graani. Ali to nije bila formalna
ve tzv. supstancijalistika demokratija, jer sve bitne
odluke donoene u njoj a time i pravo glasa bile
su uslovljene prethodnim potovanjem one obiajnovrednosne matrice koja je predstavljala bazinu pret
postavku atinske kulturne tradicije. Recimo, nijednom
odlukom, ma koliko ona bila zajednika, nije se mogao
menjati karakter tadanjih atinskih bogova niti njihova
hijerarhija. Drugim reima, u tako ureenoj zajedni
ci postojale su fundamentalne supstancijalne vrednosti
supstancijalna dobra koja nisu mogla biti predmet
glasanja i koja su stoga prethodila formalnom pravu
glasa. Filozofskim jezikom govorei, tu je supstanci
jalno odreeno dobro prethodilo pravu pojedinca. Da
bi se potovanje ove bazine obiajno-vrednosne ma
trice osiguralo, oni koji bi, prilikom glasanja, ostajali
u manjini nisu mogli i dalje zastupati svoje manjinske
stavove, ve su morali slediti odluke veine. Stoga u ta
kvoj dravi i, uopte, u dravama koje svoj formalnoinstitucionalni sistem zasnivaju na kulturnoj tradiciji,
ili bar na nekom njenom bitnom aspektu, ne moe po
stojati sloboda kao individualna autonomija, ve samo
sloboda kao pravo uea u kolektivnom donoenju
odluka, koje, meutim, ne mogu dovoditi u pitanje te
meljne pretpostavke date tradicije. Individualac tu nije
mogao delati nezavisno od drugih pojedinaca i zajed
nice kao celine.
Nasuprot tome, teorijski utemeljitelji graanske
drave, tj. pristalice tzv. moderne prirodno-pravne te
orije, Lok i Kant pre svih, kao svoju polaznu taku uzi
maju bezuslovni primat individualnih prava, koji po
jedincima omoguuje da budu autori vlastitog naina
ivota i da, s druge strane, njihova slobodno izraena
volja prethodi obliku ustavno-pravnog poretka zemlje
u kojoj e iveti. Dakle, po toj koncepciji, nijedna sup
stancijalna vrednostdobro ne moe biti u toj meri
fundamentalna da ne bi mogla postati predmet slobod
nog izbora pojedinca. Jasno je da se takva koncepcija
moe realizovati samo pod uslovom da se etnokulturna
tradicija odvoji od drave, tako da njene komponente
kulturna, religijska, etika, tj. obiajnosna orijenta
cija ljudi, zajedno sa njihovom etnikom pripadnou
ne mogu imati ulogu konstitutivnih principa drave,

djaz

zahvaljujui emu se bit drave kao drave desupstan

cijalizuje utoliko to biva data isto formalnim pravi
lima igre koja vae za sve njene lanove, bez obzira na
njihov etnokulturni identitet. Ba zato to su sve kom
ponente kulturne tradicije otpravljene u sferu drutva,
tj. privatnog, one mogu postati predmet slobodnog
izbora pojedinaca. Samo po sebi se razume da takva
isto graanska drava ne bi mogla formalno priznati
bilo kakva posebna grupna kulturna i politika prava
jer ona poivaju na tenji konkretnih etnikih skupina
da im drava formalno-pravno garantuje odravanje i
razvoj njihove kulturne tradicije. Naime, udovoljavanje
tim tenjama znailo bi povratak, u ovoj ili onoj meri,
zavisno od karaktera tih prava, komponenti kulturne
tradicije u sferu konstitutivnih principa drave, zbog
ega dotina drava ne bi vie imala nepristrasan od
nos prema svim graanima, jer bi pripadnici grupa ko
je bi dobile posebna prava bili privilegovani utoliko to
bi, pored graanskih, imali i dodatna prava.
Na poecima modernog doba, ovaj model iste
graanske drave imao je samo status regulativnog ide
ala koji je sluio za ocenu formalno-institucionalnih si
stema tada postojeih drava. Meutim, kasnije su u
realnoj istoriji osnovane prve graanske drave iji je
ustavno-pravni poredak sadravao, kao svoju sr, isto
formalne i univerzalne principe istog pojma graan
ske drave. Naravno, re je o Americi i Francuskoj, u
kojima ni dan-danas ne postoje grupna, ve samo in
dividualna prava.
Poklonici Druge Srbije, ma koliko da sebe nazi
vaju liberalima, predstavljaju se kao apostoli manjin
skih prava proglaavajui takva prava nunim uslovom
graanske drave. Meutim, u tome ih demantuju i li
beralna teorija i istorijska realnost. To to u dananjoj
Srbiji postoje manjinska prava ne znai da je ona de
mokratskije ureena od Amerike i Francuske.

U praksi, meutim, dolazi do odstupanja od istog

liberalnog modela. Vi i sami kaete da Srbija treba
da bude graanska drava, ali korigovana elemen
tima multikulturalnog modela.

U pravu ste. Drutvena realnost u pojedinim ze

mljama opire se primeni istog liberalnog modela. Ni
kad nisam bio pristalica teze da drutvenu realnost po
svaku cenu treba sabijati u Prokustrovu postelju istih

principa. Uostalom, nasilno nametanje liberalnog po

retka ljudima u kontradikciji je sa osnovnim postula
tom liberalnog uenja da karakter poretka unutar ko
jeg e ljudi iveti treba da bude izraz njihove slobodno
izraene volje. Ali, po mom miljenju, svaku drutvenu
realnost treba tumaiti onakvom kakva ona jeste. Uko
liko u nekoj zemlji postoje formalno priznata grupna
prava, onda ta drava ne moe da funkcionie kao li
beralna demokratija u punoj meri, ve e u njoj, u
manjoj ili veoj meri, dolaziti do odstupanja od logi
ke graanske drave, zavisno od karaktera tih grupnih
prava. U dananjem svetu postoje neoliberalni poreci
koji ne moraju nuno biti nelegitimni ukoliko ih vei
na stanovnitva makar samo implicitno podrava re
cimo, u njima ne dolazi do masovnih pobuna protiv
reima. Dakle, ma koliko da, recimo, neki autoritarni
ili teokratski reimi mogu biti legitimni, njih ne mo
emo interpretirati kao liberalne ve kao neliberalne.
To jest, treba da kaemo da je drutvena realnost u tim
zemljama takva da odbacuje liberalni ustavno-pravni
poredak kao strano telo.
Meutim, problem sa drugosrbijancima je u tome
to oni tee da ono to je u sutini odstupanje od logi
ke graanske drave predstave kao njenu bit. Ako bi
se prihvatila njihova teza da su manjinska prava nu
an uslov graanske drave kao takve, onda bi sledilo
da su isto etnike stranke, kakve su po svom sastavu
manjinske stranke, nuni momenat stranakog ivota
u svakoj graanskoj dravi. Meutim, injenica je da je
u ogromnom broju graanskih drava sastav stranaka
u etnikom, kulturnom i rasnom pogledu meovit to
je preovlaujua karakteristika stranake strukture u
graanskim dravama. Tumaenje manjinskih prava,
kao nunog uslova graanske drave kao takve, one
moguuje drugosrbijancima uvid u injenicu da posto
je i takva manjinska prava koja, po samoj svojoj priro
di, vode razaranju logike graanske drave jer, zahte
vajui uspostavljanje etnikih autonomija, ona nuno
vode stvaranju unutar ire drave minidrava, iji su
formalno-institucionalni sistemi primereni kulturnim
tradicijama tih manjinskih etniciteta, to za posledi
cu ima uvoenje pluralizma pravnih sistema razliitih
priroda u tu iru dravu, ime se jedinstveni pravni
identitet graanske drave pretvara u manje-vie sim
bolinu protokolarnu instancu, zahvaljujui emu ta
kva dravna zajednica postaje privremeni modus viven
190

djaz

di razliitih etnikih skupina, koji se najee okonava

njenim raspadom.

Prihvatate Kimlikinu podelu manjinskih prava na

polietnika, reprezentaciona i prava na samoupra
vu, ali ste veoma rezervisani kada je o poslednjim
pravima re. Zato su prava na samoupravu pro
blematina?

Pomenuti kanadski autor Vil Kimlika, iju sam

knjigu Multikulturalno graanstvo pre
veo na srp
ski
jezik, nije poklonik radikalnog ve umerenog multi
kulturalizma ili, ako se hoe, liberalizma, te on stoga
nije sklon odbacivanju temeljnih naela liberalizma,
ve samo njihovom korigovanju. On nema nita protiv
uvoenja polietnikih i reprezentativnih prava, poto
smatra da ona mogu, pod odreenim okolnostima, do
prinositi integraciji manjina u iru zajednicu. Meu
tim, on je krajnje suzdran u pogledu tzv. prava manji
na na samoupravu jer su ona, po njegovom miljenju,
izraz elje da se olabave veze sa irom zajednicom i da
se dovedu u pitanje njena vlast i stalnost. On smatra da
prava na samoupravu dele jedinstveni politiki narod
na separatne etnose, od kojih svaki misli da ima svoja
istorijska prava, svoju teritoriju i pravo da sam upravlja
sobom. Ti etnosi posmatraju svoju politiku zajedni
cu kao ono to je primarno, a vrednost i autoritet ire
zajednice-drave kao ono to je izvedeno. I onda kada
tako shvaeni narodi tretiraju sebe kao deo ire zajed
nice, oni se ponaaju kao da je tu posredi transfer dela
njihovih originernih prava na samoupravu na iru dr
avu, tako da oni dre da imaju pravo da ta navodno
preneta ovlaenja povrate i da se tako otcepe od ire
zajednice, uz obrazloenje da ih ona ugroava. U toj
taki Kimlika se bitno razlikuje od naih drugosrbija
naca, jer oni nisu kritiki reagovali ast izuzecima
na agresivne zahteve sandakih muslimana da San
dak dobije status specijalne etnike autonomije, ak ni
na onaj poslednji, da se Sandak u pogledu ingerencija
izjednai sa Junim Tirolom u Italiji.
No, ma koliko da sam i ja za to da pomenuta po
lietnika i reprezentaciona manjinska prava treba pri
hvatiti ako to iziskuje drutvena realnost, ne treba ispu
tati iz vida injenicu da je radikalni multikulturalizam
zapravo umereni multikulturalizam doveden do svojih
krajnjih logikih konsekvenci. Naime, uvoenjem u
191

graansku dravu, pored graanskih, i pomenutih po

lietnikih i reprezentacionih prava, u nju se ugrauje,
makar samo potencijalno, u klici, kontradiktornost iz
meu dve vrste strukturalno razliitih prava, prava koja
se meusobno razlikuju po nainu na koji ih ljudi sti
u. Graanska prava ljudi ne stiu kao pripadnici ove
ili one etnike grupacije, ve naprosto kao pripadnici
ljudskog roda. Stoga su graanska prava uvek univer
zalnog, desupstancijalizovanog, neteleolokog, tj. isto
formalnog karaktera. Kao takva, ona, u naelu gledano,
mogu biti dodeljena svakom oveku nezavisno od nje
gove rasne, etnike, kulturoloke, polne, etike, religij
ske pripadnosti. Za razliku od toga, manjinska prava
ovek uvek stie kao pripadnik ove ili one rasne, etnike, kulturne, religijske, etike grupe, a nikad samo kao
pojedinani pripadnik ljudskog roda. Stoga manjinska
prava nikad ne mogu biti univerzalna, desupstancijali
zovana, isto formalna i neteleoloka, ve uvek opozit
svemu tome. Ova inicijalna, prevashodno potencijalna
kontradiktornost izmeu te dve vrste prava ne mora se
nuno razviti u svoj zaotreni aktualni oblik. Ne mo
ra, ali moe. Stoga u sferi kritike javnosti treba iriti
svest o tome da ta prava nisu uvedena u cilju getoiz i
ranja manjina, njihovog odsecanja od tokova u iroj
zajednici i u svetu, ve da bi se manjinama omoguilo
da komuniciraju i sarauju na ravnopravnoj osnovi sa
pripadnicima drugih kultura. Kao to u sferi kritike
javnosti treba iriti svest meu pripadnicima veinske
kulturne populacije da e radikalizacija procesa njiho
ve homogenizacije izazvati radikalizaciju istih takvih
procesa unutar manjinskih populacija, to u krajnjoj
liniji moe dovesti do dezintegracije zemlje, tj. do na
noenja tete i jednima i drugima.

Liberalima se esto prigovara da se oslanjaju na

mitove. Recimo, na mit o etnoneutralnoj dravi.
Postojanje etniki neutralne drave dovodi se u pi
tanje ukazivanjem na to da su slubeni jezik, dr
avni praznici, simboli, himne i memorijalni dani,
na primer, preuzeti iz kulturnog repertoara etnike
veine. Na drugoj strani, njima se prigovara i to da
je pojedinac o kome govore beskrvan i apstraktan,
atomizovan i dekontekstualizovan, dok je ivot re
alnog pojedinca uvek vezan za neke elemente kul
turne tradicije jezik, veru ili tradiciju. Kakav je
Va odgovor na ovu vrstu prigovora?

djaz

Ovaj poslednji prigovor multikulturalista liberali

ma koji ste naveli potpuno je besmislen i on reito sve
doi o njihovom elementarnom nepoznavanju liberal
nog shvatanja sopstva. Liberalima, kao i svima onima
koji poseduju zdrav razum, svakako je jasna banalna
injenica da ljudi nisu bia koja ue izvan sveta, ve
bia koja se raaju, ive i umiru u drutvu. Kao takvi,
konkretni, empirijski ljudi moraju uvek imati ova
kakv ili onakav partikularni identitet. Isto tako, oni se
ne mogu uvek, pri donoenju odluka, apstrahovati od
drutvenih determinanti, u koje spada dakako i kultur
na tradicija, i rukovoditi se isto racionalnim kriteri
jumima. Kant je, kao utemeljiva liberalnog ustava, iz
vedenog iz istog praktinog uma, smatrao da sveopti
konsenzus u vezi sa posebnim dakle, supstancijalnim
ideolokim, kulturolokim, religijskim, etiko-obi
ajnosnim koncepcijama, ije bi sadraje ljudi trebalo
da realizuju u svom praktino-iskustvenom ivotu, u
naelu gledano, nije mogue postii. Konsenzus svih
mogue je postii samo u vezi sa isto formalnim, de
supstancijalizovanim, neteleolokim principima, ba
zato to oni nemaju neposrednu, nunu vezu ni sa jed
nim nainom ljudskog ivota. Primera radi, takav tip
principa je pravo svakog pojedinca da slobodno, po
vlastitom nahoenju, bira vlastiti odnos prema religi
ji. Iz toga principa ne moe se unapred znati kakav e
odnos prema veri pojedinac uspostaviti, jer taj princip,
sam po sebi, omoguuje mu slobodan izbor veroispo
vesti i istovremeno ga ograniava u tom izboru (izbor,
naime, ne moe biti takav da ugroava istu takvu slo
bodu drugih pojedinaca), ali ne predeterminie sam
sadraj njegovog izbora koji je od odluujueg znaaja
za odreenje njegovog identiteta u verskom pogledu.
Dotini pojedinac moe, pridravajui se tog princi
pa, odabrati neku od hrianskih religija, judaizam,
islam ili neku drugu konfesiju, ili pak ateizam. Ako se
prethodna reenica paljivo prostudira, onda postaje
sasvim jasno da isto formalni pravni principi, kakvo
je pravo na slobodu izbora veroispovesti, ne mogu bi
ti deo pojedinevog partikularnog identiteta, ve samo
pravno sredstvo na osnovu kojeg pojedinac moe na
legalan nain da tokom svoga ivota modifikuje i, ako
to eli, radikalno menja vlastiti partikularni identitet.
Tu nije bitno da li e pojedinac zadrati nain ivota
svojih roditelja i predaka, ili e se prikloniti nekom in
dividualistikom ivotnom obrascu. I jedan i drugi iz

bor potpuno su legalni. Tu je od odluujue vanosti

injenica da nijedan drugi subjekt drugi pojedinac,
grupa, drava nema pravo da umesto njega bude autor tog izbora, osim u sluaju da ga je pojedinac sam
za tako neto ovlastio. Ako se ima u vidu dosad po
menuto, onda postaje kristalno jasan pojam liberalno
shvaenog sopstva. Naime, to sopstvo nije nosilac par
tikularnog identiteta, kao to je to sluaj u multikultu
ralizmu, ve nosilac negativno shvaenih, isto formal
nih prava. Liberalno shvaeno sopstvo je, dakle, pravni
subjekt, pravna osoba. Poto su ta prava desupstanci
jalizovana i apstraktna, onda i identitet njihovog nosi
oca tj. pravne osobe, mora biti desupstancijalizovan
i apstraktan. Ako se hoe da se pojedinci tretiraju kao
nosioci jednakih isto formalnih prava, onda se mora
apstrahovati od onoga po emu se oni meusobno raz
likuju, tj. od njihovih partikularnih identiteta. Drugim
reima, identitet pojedinaca kao nosilaca isto formal
nih prava mora biti apstraktan i desupstancijalizovan
kako bi se mogao primeniti na svakog pojedinca, bez
obzira na njegov partikularni identitet. Sledi li se na
znaena logika, ispada da, po miljenju liberala, ovek
kao nosilac isto formalnih prava, kao pravna osoba,
prethodi svom partikularnom identitetu, jer samo tako
ovo poslednje moe postati predmet njegovog vlastitog
izbora. Jer, ako se zauzme multikulturalistiko stanovi
te da nosilac prava mora da bude pojedinac kao pri
padnik odreenog etnosa i kulture, onda individualna
prava postaju neto to je predodreeno etnikom i
kulturnom pripadnou, i utoliko se o njima ne bi mo
glo govoriti kao o desupstancijalizovanim, ve samo
kao o supstancijalizovanim pravima. Strogo gledano,
subjekt tako shvaenih individualnih prava bio bi no
silac odreenog etnokulturnog identiteta, a u dravi u
kojoj bi individualna prava bila predeterminisana et
nokulturnim pripadnitvom, samo to pripadnitvo ne
bi moglo biti predmet pojedinevog izbora.
Multikulturalistiko-komutaristika greka sa
stoji se u tome to se apstraktna koncepcija liberalno
shvaene pravne osobe shvata ontoloki, kao da, pored
konkretnih empirijskih ljudi na nivou drutva, posto
je i sablasna, utvarna bia, u vidu pravnih osoba iji
je identitet univerzalan i apstraktan. Pravna osoba ne
prethodi nosiocu partikularnog identiteta ontoloki
ve samo normativno. Jo jednostavnije reeno, identi
tet liberalno shvaenog pravnog subjekta slui empirij
192

djaz

skim ljudima kao spoljanji apstraktni zatitni omota,

utoliko to titi njihov partikularni identitet i prua im
pravnu mogunost da ga, ukoliko to ele, parcijalno ili
radikalno menjaju tokom ivota. Da bi ovo postalo sa
svim jasno, posluiu se ilustracijom. Pretpostavimo
da u nekoj zemlji ive ljudi sa razliitim partikularnim
identitetima. U etnikom pogledu, oni se u privatnom
ivotu izjanjavaju kao Maari, Srbi i Jevreji. U konfesi
onalnom pogledu, kao katolici, pravoslavci i pristalice
judaizma. U ideolokom smislu, kao pristalice razli
itih politikih orijentacija. Meutim, ako bi u takvoj
zemlji bio na snazi liberalni ustavno-pravni poredak,
svi bi oni imali isti pravni identitet, jer bi svi bili nosi
oci jednakih isto formalnih prava. Zahvaljujui tom
njihovom jednakom pravnom identitetu, oni bi, ukoli
ko bi to eleli, mogli da radikalno izmene svoje parti
kularne identitete, ali bi im apstraktni pravni identitet
ostao isti, jer bi i dalje imali jednaka formalna prava, tj.
jednaki spoljanji zatitni ogrta. Reju, nosilac pravne
osobe i nosilac partikularnog identiteta pripadaju dve
ma bitno razliitim konceptualnim ravnima.
Pluralizam partikularnih identiteta u liberalnim
dravama nije mit ve realnost koja proistie iz isto
formalnih principa, koji sami po sebi imaju neutralan
karakter. Koji posebni supstancijalni temelj lei iza i
sto formalnih principa kakvi su sloboda govora, slo
boda udruivanja, sloboda izbora veroisposvesti itd.
kada oni nisu ogranieni nikakvim supstancijalnim
ve samo isto formalnim kriterijumima, kojima se za
branjuju samo oni izbori koji bi povredili jednaka pra
va drugih ili bi ukinuli sam princip slobodnog izbora?
U zemlji u kojoj je, recimo, dozvoljeno propovedanje
i praktikovanje samo islama, sloboda govora i slobo
da udruivanja ograniene su islamom kao posebnom
supstancijalnom koncepcijom religije. Drugim reima,
te slobode su mogue samo unutar islama, samo pod
uslovom da se ne dovode u vezu sa radikalnom kriti
kom date religije. U liberalnim zemljama, u rasprava
ma moete izlagati radikalnoj kritici svaku vrstu reli
gije, kao i religiju kao takvu, uz uslov da se pridravate
pravila koja, u naelu, uesnicima u raspravi jeme rav
nopravan tretman.
Ovu realnost nastoje da razbiju upravo multikul
turalisti insistirajui na tome da je moderno apstraktno
univerzalno pravo, koje je navodno slepo za polne, ra
sne, etnike i kulturne razlike izmeu ljudi puki mit.
193

Naime, oni smatraju da je takvo pravo izraz dominacije

veinske rasno-etno-kulturne grupacije, jer ono prikri
va neospornu injenicu da su ljudi polno, rasno, etniki
i kulturno meusobno podeljeni, zbog ega se delioci
pravde pri deljenju pravde ispod ita ne pridra
vaju univerzalnih, ve partikularnih polnih, rasnih, et
nikih i kulturnih kriterijuma. Po njihovom miljenju,
polna, rasna i etnokulturna pristrasnost imanentna je
pravu kao takvom.
Dovodei pravo u vezu sa rasnim, etnokulturnim
i polnim karakteristikama ljudi, multikulturalisti tee
da univerzalne i isto formalne kriterijume odvojene
od datih ljudskih karakteristika zamene partikular
nim kriterijumima zasnovanim na navedenim razlika
ma izmeu ljudi. Time se boginji pravde Justiciji, koja
nosi crni povez preko oiju kako ne bi, delei pravdu,
pravila razlike izmeu ljudi na osnovu boje njihove ko
e, njihovog porekla i kulturnog pripadnitva, taj povez
skida sa oiju, ime se odbacuje fundamentalni princip
modernog prava jednakost svih ljudi, bez obzira na
njihov partikularni identitet pred zakonom. U skladu
sa tim, multikulturalisti ne insistiraju na onome to
razliite rase zbliava, ve na onome to ih razdvaja, te
se zalau za nove forme aparthejda, da obojeni i belci
idu u meusobno odvojene kole, da se pri odreivanju
porote striktno primenjuju rasni i etniki kriterijumi,
jer sudska presuda navodno zavisi od sastava porote,
a ne od dokaza. Kako bi to rekao Terenstrom: Rasne
klasifikacije insistiraju na tome da je rasa izuzetno va
na. One sugeriu da crnci i belci nisu jednaki [...]. Te
klasifikacije poruuju da je ovek odreen krvlju, a
ne karakterom i obrazovanjem. Ali kategorije koje su
prikladne za kastinski sistem oskudna su osnova za za
jednicu jednakih graana na kojoj poiva demokratski
nain vladanja.
Naravno, sloio bih se sa primedbama da isti li
beralni model nigde nije do kraja ostvaren, tj. da svuda
u samim empirijskim ustavima modernih drava ima
manjih ili veih odstupanja. Himnama, dravnim sim
bolima i memorijalnim danima, koje ste naveli kao pri
mere tog odstupanja, pridodao bih i injenicu da se u
Americi njeni predsednici prema Ustavu zaklinju pred
Biblijom, ime se favorizuje hrianska religija, to se
kosi sa ustavnim principom odvojenosti religije od dr
ave. Ali jedna je stvar imati realistian kritiki odnos
prema odreenim takama ustavnog ustrojstva libe

djaz

ralnih zemalja i prema nemalom broju odstupanja od

ustavnih principa tih zemalja na nivou njihovog fak
ticiteta, a sasvim druga stvar je radikalno odbacivanje
univerzalnih i isto formalnih pravila igre u ime uvo
enja bitno drugaijeg sistema koji bi bio vee zlo od
liberalnog.
Vi ste pomenuli pitanje slubenog jezika, i to je
krajnje delikatno pitanje, jer jezik, po samoj svojoj pri
rodi, nema univerzalni ve partikularni karakter. No,
tu je od centralnog znaaja pristup funkciji jezika. Li
berali, u naelu gledano, jezik ne tretiraju kao sastavni
momenat nacije shvaene u kulturno-etnikom smi
slu, ve kao sredstvo za sporazumevanje meu ljudi
ma takvom pristupu jeziku ide u prilog injenica da
je oko 95% svakog jezika prevodivo na druge jezike.
Kada se Amerika odvojila od Velike Britanije i postala
nezavisna drava, ona nije nastojala da vetaki stvara
ameriki jezik kao jezik koji bi se bitno razlikovao od
engleskog, kako bi na taj nain uveala razlike izme
u amerike i engleske nacije. Nasuprot tome, nakon
raspada prethodne Jugoslavije, u gotovo svakoj njenoj
republici intenziviran je proces vetake proizvodnje
razlika izmeu istih ili slinih jezika koji su se govori
li ne samo u razliitim republikama ve i unutar njih.
Recimo, kod nas u Srbiji, i pored najbolje volje, nepri
strasno usmeren ovek teko moe uoiti vee jezike
prepreke u sporazumevanju izmeu Bonjaka i Srba.
Ovaj trend vetakog naduvavanja razlika izmeu sli
nih jezika motivisan je shvatanjem jezika kao jedne od
kljunih odrednica bia odreene etnike skupine tu
je na delu logika to su vee razlike izmeu jezika, to
su vee razlike i izmeu nacija koje su izjednaene sa
etnicitetima.

Drugosrbijanci su, kaete, blii multikulturalizmu

nego liberalizmu. Kakav je Va odnos prema mul
tikulturalizmu? Da li je multikulturalizmu zbilja
doao kraj, kako tvrde neki evropski politiari, ili je
to samo jo jedna u nizu varijacija na temu kraja,
poput one o kraju ideologija ili o kraju istorije?

Znatan broj naih intelektualaca koji su skloni

apoteozi multikulturalizma zapravo ne zna ta je odlu
ujua odrednica toga savremenog pokreta. Multikul
turalizam se esto odreuje kao pokret koji se zalae za
suivot razliitih kultura u okviru jedne te iste drave,

te otuda kao pokret koji tei da reafirmie znaaj par

tikularne kulture u ljudskom ivotu koji je liberalizam
navodno marginalizovao. Meutim, pritom se esto
previa da multikulturalizam prigovara liberalizmu
pre svega to da je ovaj, smetajui partikularnu kultur
nu tradiciju u domen drutva, tj. privatnog, uinio tu
tradiciju irelevantnom za konstituisanje ustavno-prav
nog poretka. Iz tog prigovora d se izvesti centralna
odrednica multikulturalizma njegovo insistiranje na
unutranjoj vezi izmeu partikularnih kulturnih tradi
cija i dravnih ustavno-pravnih poredaka. Stoga bi se
moglo rei da multikulturalizam tei da integrie ono
to je liberalizam rastavio kulturnu tradiciju i ustav
no-pravni poredak.
Iz te perspektive treba posmatrati teze koje se iz
riu o kraju multikulturalizma. Naime, liberalizam se
zalae za koegzistenciju pojedinaca razliitih etnokul
turnih identiteta na nivou drutva kao neega to je
odvojeno od drave, dok se multikulturalizam zalae za
koegzistenciju razliitih etnokulturnih grupa, ije po
stojanje drava formalno priznaje dodeljujui tim gru
pama posebna kulturna i politika prava. U toj taki na
delu je osnovni sukob izmeu liberalizma i multikul
turalizma. Kada bi svi graani neke liberalno ustroje
ne drave postali lanovi odgovarajuih etnokulturnih
grupacija kojima bi drava dodelila status politikih je
dinica, tj. autonomija visokog stepena to bi bio kraj
te liberalne drave, jer osnovu te drave ne bi inila in
dividualna ve grupna prava. Onim naim intelektual
cima koji su istovremeno i apostoli multikulturalizma i
apostoli graanske drave izmie iz vida ova nesporna
injenica, jer nedovoljno poznaju i jednu i drugu stvar.
Tano je da su premijer Britanije i kancelarka Nemake
obznanili kraj multikulturalizma. Ali, oni pritom ni
su mislili na kraj suivota u svojim zemljama izmeu
pojedinaca razliitih kulturnih orijentacija niti na kraj
priliva imigranata iji se nain ivota uklapa u liberal
ni formalno-institucionalni okvir. Ne, oni su pre svega
imali u vidu one imigrante koji su pridoli iz zemalja
ije su kulture neliberalizovane, dakle iz zemalja ije
ureenje poiva na fundamentalistikom pogledu na
svet ili, ako se hoe, na odreenom tipu obiajnosti,
koji iskljuuje pluralizam razliitih tipova obiajno
sti, i koji stoga zahteva pravno-institucionalni sistem
koji e biti u funkciji odravanja samo toga vladajueg
tipa obiajnosti. Za razliku od liberalizovanih kultur
194

djaz

nih tradicija koje su odvojene od drave, neliberalizo

vane kulturne tradicije predstavljaju potku dravnog
ureenja zemalja ije su to vievekovne tradicije. No
ta bene imigrant iz neliberalne kulture nije stranac u
liberalnoj dravi zbog svoje kulturoloke razlike same
po sebi, ve zato to njegova vlastita kultura ne tolerie
pluralizam ili, to je isto, primat individualnih prava.
U sutini, to je spor izmeu pluralistikog i antiplura
listikog sistema, s tim to je on posredovan kulturnim
pripadnitvom, zato to je sama kultura iz koje imi
grant potie antipluralistika. Ustavno-pravni poredak
iju sr predstavljaju isto formalni principi sloboda
govora, sloboda udruivanja, sloboda veroispovesti i
ustavno-pravni poreci koji su na delu u neliberalizova
nim kulturama, meusobno su nespojivi, jer onaj prvi
jemi primat individualnih prava, tj. negativnih slobo
da, iji sadraj zavisi od izbora samih pojedinaca, dok
ovi poslednji individualna prava, ukoliko se ona uop
te uvaavaju, uslovljavaju praktikovanjem odreenog
kolektiviziranog naina ivota koji ukljuuje striktno
potovanje odreenih vrsta obiaja, iji je glavni izvor
najee odreena religija koja, budui uzdignuta na
pijedestal nedodirive svetinje, proima sve sfere dru
tvenog i dravnog ivota. Imigranti iz pomenutih kul
tura esto zahtevaju da im drava u koju su se uselili
prizna kao legalne njihove obiaje koji su neuklopivi
u liberalni pravni sistem uskraivanje njihovim e
nama prava koje ene imaju na Zapadu, kamenovanje
preljubnica, slanje dece u javne kole u odei sa ver
skim obelejima, poligamija i slino s obrazloenjem
da su ti obiaji temelj pravnog sistema zemalja iz kojih
su oni doli. Meutim, dodeljivanjem legalnog statusa
tim obiajima, dovodila bi se u pitanje sama bit liberal
nog ustrojstva te drave. Ako bi se imigrantima koji su
doli iz takvih miljea omoguilo da kao grupa instituci
onalno-pravno organizuju svoj ivot u skladu sa svojim
obiajima, onda bi bio stvoren pravni podsistem koji bi
bio strano telo u okviru liberalno-demokratske dra
ve. Konflikt izmeu neliberalizovanih i liberalizovanih
kultura moe se oznaiti i kao konflikt izmeu sistema
u kojima drutvo nije odvojeno od drave i sistema u
kojima je ono odvojeno od nje.

Sloboda izraavanja jedno je od podruja na ko

jima se sudaraju liberali i multikulturalisti. Mogli
smo, povodom ubistva novinar francuskog lista
195

arli Ebdo, ponovo uti ono to smo uli i u sluaju

Satanskih stihova ili danskih karikatura da slobo
du izraavanja treba ograniiti, ako elimo izbei
povrede oseanja i sukobe pripadnika razliitih kul
tura. Kako smo doli do toga da nam se kao reenje
nudi slepa ulica, ako pod slepom ulicom podrazu
mevamo restrikciju slobode?
Najdublji uzrok dogaaja koje navodite francu
ski list arli Ebdo i danske karikature lei upravo u
nespojivosti fundamentalistikog pogleda na svet sa
liberalnim ustavno-pravnim poretkom. Jer u ovom
poslednjem poretku sve moe imati svoju alternati
vu svaka ideologija, svaka kulturoloka orijentacija,
svaka religija, reju, svaki pogled na svet, osim isto
formalnih i univerzalnih pravila igre, jer na njima po
iva pluralistika bit toga sistema. Problem je, dakle, u
tome to je fundamentalistiki pogled na svet, budui
da je antipluralistikog karaktera, nespojiv upravo sa
pomenutim pravilima igre. Reenje ne moe biti u re
strikciji slobode u ime izbegavanja povrede oseanja.
Jer temeljni problem nije u kvantitetu slobode, ve u
nerazreivim kontradikcijama izmeu dva kvalitativno
razliita oblika slobode negativne i pozitivne (pro
pisane) slobode. Taj problem jo uveava injenica to
se pozitivna sloboda u neliberalizovanim kulturama o
kojima je re nalazi u unutranjem odnosu sa dravom
koja nije sekularizovana. Ako bi se, na primer, francu
ski dravljani islamske vere, iji procenat nije zanemar
ljiv, radikalizovali u pravcu prihvatanja erijata u nje
govom izvornom obliku, u kojem se ne pravi razlika
izmeu verskog i svetovnog zakona, i koji, prema tome,
predstavlja skup svih propisa kojima se regulie svaki
aspekt svakodnevnog ivota, onda bi se Francuska kao
sekularizovana drava suoila sa krajnje tekom situa
cijom u kojoj bi deo njenog stanovnitva isticao zahtev
da ne ivi prema pravilima sekularizovane drave, ve
po pravilima teokratske drave. Taj konflikt sekula
rizovana versus desekularizovana drava ne bi se mo
gao razreiti nekom kompromisnom formulom kakvu
predlau umereni multikulturalisti odreenim stepe
nom prilagoavanja liberalnog pravnog sistema kul
turnoj razlici.
Na dui rok gledano, reenje treba traiti u pro
cesu liberalizovanja neliberalizovanih kultura. Ali
pritom, treba imati punu svest o tome da takav pro

djaz

ces moe biti rezultat unutranjih transformacija datih

zemalja. Naime, svi pokuaji spoljanje, nasilne libera
lizacije tih zemalja, kao to su, primera radi, tzv. hu
manitarne vojne intervencije, duboko su antiliberalni,
jer je osnovni liberalni postulat da se nijedan poredak
ljudima ne sme nametati mimo njihove volje. Huma
nitarne vojne intervencije su prisiljavanje ljudi na onaj
tip slobode kojem se oni suprotstavljaju i zato su one
pokuaj nasilnog, kontraproduktivnog usreivanja lju
di. Njihov krajnji ishod je, kako to dosadanje iskustvo
pokazuje upravo radikalizacija fundamentalizma.

Ako multikulturalizam ne moe uspeno da odgo

vori na izazove, kakva je situacija, u tom pogledu,
sa interkulturalizmom? Nosi li on sa sobom vie slo
bode? Kakav je, zapravo, odnos izmeu multikultu
ralizma i interkulturalizma?

Interkulturalizam je ideja vodilja liberalizma, ako

se pod njim shvata komunikacija i saradnja izmeu po
jedinaca i grupa razliite kulturne orijentacije na nivou
drutva, bez posredovanja drave. Nuni uslov multi
kulturalizma je institucionalizacija posebnih prava et
nikih, kulturnih, religijskih grupa, zahvaljui emu
te grupe nadilaze granice tzv. civilnog drutva i bivaju
formalno priznate od strane drave. Bez tog instituci
onalnog aspekta, izmeu multikulturalizma, interkul
turalizma i liberalizma moe se staviti znak jednakosti.
Naravno, postoje teoretiari koji i interkulturalizam
dovode u vezu sa institucionalizacijom posebnih pra
va razliitih kulturnih grupa, ali se zalau za njihovu
interakciju. Meutim, u samoj drutvenoj praksi naje
e se pokazuje da sam in institucionalizacije poseb
nih prava, koji nuno sam po sebi homogenizuje datu
grupu, ima veu snagu od pukih apela za otvorenou
kulturnih grupa jednih prema drugima. Uvek se rado
setim detinjstva i rane mladosti provedenih u Apatinu,
ije je stanovnitvo tada bilo meovito u etnokultur
nom pogledu, i kolska odeljenja su bila etnokulturno
heterogena. Tada su za nas uenike prava poslastica bi
le fudbalske utakmice izmeu ekipa iz razliitih odelje
nja. Ali poto su sva odeljenja bila etnokulturno hete
rogena, meuodeljenski rivalitet nije poivao na etno
kulturnoj razlici, ve na tome ko e demonstrirati bolje
fudbalsko umee. Iz dananje perspektive posmatrano,
to su bili mali primeri smisla interkulturalnosti, iako

nemam nita protiv osnivanja kulturno homogenih

grupa na nivou drutva, ako je to izraz elje njihovih
lanova. Ne treba smetnuti s uma injenicu da su naj
vee sile modernog doba bile u velikoj meri kulturno
heterogene zemlje u kojima su nacionalnost i etnika
pripadnost bili meusobno institucionalno razdvojeni.

Smatrate da je budunost Srbije u Evropi i da ono

evropsko Evrope, ako tako mogu rei, nije nikakav
poseban set vrednosti, nikakva ideologija, nikakav
supstancijalni pogled na svet. U emu je, dakle, su
tina Evrope?

Sutina Evrope odreuje se na razliite naine. Ne

ki izdvajaju sistem njenih vrednosti, neki nain ivota
u njoj, neki osobenost njene kulture ili superiornost
njene civilizacije i slino. Meutim, po mom miljenju,
svi ti pokuaji su nedovoljni da bi zahvatili bit Evrope.
Jedinstveni evropski nain ivota naprosto ne postoji,
kao ni jedinstvena evropska kultura koja bi inila osno
vu evropske civilizacije. Kad je re o vrednostima, ve
liki broj teoretiara ne pravi jasnu distinkciju izmeu
supstancijalnih vrednosti kulturnih, religijskih, etikih itd., koje imaju teleoloki karakter, i neteleolokih
vrednosti. Ali, upravo na toj distinkciji poiva moder
no doba roeno u Evropi i Americi, iju su pak vein
sku populaciju inili useljenici iz Evrope. Supstancijalne
vrednosti su one vrednosti koje se predoavaju kao nor
me iji bi sadraj ljudi trebalo da ostvaruju u svome i
votu kako bi im ivot bio vrednovan kao dobar, uzoran,
vrlinama ispunjen i tome slino. Dakle, supstancijalnim
vrednostima kojima se priklanja neki pojedinac odree
na je njegova koncepcija dobrog ivota, koju on nastoji
da ostvari u svom individualnom i drutvenom ivotu.
Za razliku od toga, sadraj neteleolokih vrednosti
je isto normativan zbog toga to se on ne nalazi ni u
kakvoj neposrednoj vezi sa sadrajem ivota pojedinca.
Neteleoloke vrednosti su zapravo skup isto formalnih,
negativno shvaenih propisa koji pojedincima jeme
pravo da po vlastitom nahoenju biraju izmeu razli
itih suspstancijalnih vrednosti, ali koji ne predetermi
niu sam sadraj njihovog izbora, jer taj sadraj zavisi
od njihove slobodno izraene volje. Prema tome, nete
leoloke vrednosti ne odreuju neposredno koncepciju
dobrog ivota, ve samo i jedino posredsvom slobod
nog izbora pojedinaca koji one omoguuju i ogrania
196

djaz

vaju njegov sadraj. Takvim neteleolokim vrednostima

iskljuen je samo izbor onih koncepcija dobrog ivo
ta ije bi praktikovanje radikalno ugrozilo ili ukinulo
sam taj princip slobodnog individualnog izbora. Ree
no svedoi o tome da se supstancijalne i neteleoloke
vrednosti nalaze na bitno drugaijim koncepctualnim
ravnima. One prve mogu biti uslovljene posebnim dru
tveno kulturnim kontekstima i utoliko mogu da vari
raju od drutva do drutva, to e rei da se ne bi moglo
govoriti o jedinstvenom evropskom sistemu supstan
cijalnih vrednosti. Ove pak druge, same po sebi, vae
za sve ljude, u svim kontekstima i vremenima, jer nisu
determinisane etnokulturoloki, religijski ni etiki, da
kle iskustveno-ontoloki. Njihov karakter je aprioran
ili, ako se hoe, deontoloki. Neteleoloke vrednosti su
s vremenom, tokom modernog doba, postale sama sr
isto formalnog modernog prava kao osnove modernog
ustavnog poretka. Taj tip prava, idealno posmatrano,
nije drutveno utemeljen, ve je samoutemeljen, budui
da se sadraj svake njegove norme izvodi iskljuivo iz
sadraja druge norme, te se nikad ne izlazi izvan okvi
ra normativne ravni. U EVROPI NEMA VEE VRED
NOSTI OD VREDNOSTI TAKVOG PRAVA. Njime je
data sutina moderne Evrope i ona njemu ima da za
hvali svoj razvojni dinamizam, jer je ono, oslobaajui
drutvo od dravnog tutorstva, aktiviralo sve njegove
stvaralake potencijale.

Ako eli javni angaman, ime bi intelektualac da

nas trebalo da se bavi kulturnom politikom ili kul
turom politike?

Treba biti svestan injenice da u dananjem plura

lizovanom svetu iole iri konsenzus unutar intelektualne
zajednice ne moe poivati ni na jednoj teorijskoj, kul
turolokoj, ideolokoj supstancijalistikoj koncepciji, ili
kako vi to kaete na bilo kojoj koncepciji kulturne poli
tike. Pa ipak, u razvijenim liberalnim demokratijama po
stoji dosta snana unutarintelektualna solidarnost. Mo
derni intelektualci su shvatili da oni mogu imati slobodu
oblikovanja i razvijanja meusobno bitno razliitih po
gleda na svet, samo pod uslovom da u velikoj meri budu
jednoduni u odbrani onih principa koji im omoguuju
tu slobodu. Primera radi, ja sam uvek bio kritiki raspo
loen prema ideolokoj orijentaciji ili, ako hoete, prema
kulturnoj politici intelektualne grupacije okupljene oko
197

Peanika. Ali mi to nije nimalo smetalo da javno prote

stujem protiv ruenja njihovog sajta, jer se time ugroa
vaju formalni principi bez kojih ne moe biti negativnih
sloboda na kojima poiva sam pluralizam. Naravno, ista
logika bi trebalo da bude na delu i kad je re o odnosu
Peanika prema nastojanjima da se drugim ideolokim
punktovima uskrauje mogunost iznoenja sopstvenih
uverenja. Jedna je stvar kritikovati uverenja koja ne delite,
a sasvim druga stvar zalagati se za to da se tim uverenjima
uskrati pravo graanstva. No, naalost, veliki broj naih
teoretiara smatra da je primarna stvar prilikom njihovog
angamana da projektuju idealno ureena drutva ili
da vode ideoloko-kulturoloke ratove sa svojim neisto
miljenicima, a ne da se bore za uslove u kojima se u naj
veoj meri moe konstituisati slobodna kritika javnost
koja e biti ogranienje samovolji svake vlasti.

Veina ljudi pri pomenu rei liberalizam najpre

pomisli na slobodno trite, konkurenciju i mini
malnu dravu, a ne na opozit ontologiji. Vi, meu
tim, svoju poziciju definiete kao deontoloki libera
lizam. U emu je bit tog liberalizma?

Vi ste dobro uoili injenicu da se liberalizam za

koji se zalaem najadekvatnije moe oznaiti kao de
ontoloki liberalizam, koji u naoj filozofiji nije na si
stematian nain razraivan tavie, ta sintagma kod
nas nije ni pominjana. Stoga sam duan da je objasnim
onoliko koliko se to moe uiniti na saet nain. Kao
prvo, termin deontoloki upotrebljavam kao opozit
terminu ontoloki, koji je izveden iz imenice ontologi
ja, kojom se u klasinoj filozofiji oznaava nauka o biu
kao o supstancijalnoj osnovi svekolikog iskustvenog, tj.
pojavnog sveta. Dakle, ako se deontoloko interpre
tira kao opozit ontolokom, onda to znai da se ono
ne dovodi u vezu ni sa biem ni sa iskustvenim sve
tom. Ako se taj atribut upotrebi za moralne i pravne
norme, onda to upuuje na injenicu da te norme nisu
ni ontoloki ni empirijski fakt ve fakt istog, tj. onto
loki i empirijski neposredovanog uma. Drugim rei
ma, to ukazuje na sutinski karakter tih normi, tj. da
one nisu izvedene ni iz ega to bi bilo spoljanje tome
umu. Atributom ist, koji se pripisuje tom umu, eli
se rei da on te norme izvodi u potpunoj nezavisnosti
od spoljanjeg sveta. Samo na taj nain norme mogu
zadobiti isto formalni karakter, jer su liene svakog is

djaz

kustvenog sadraja. Ne bi bilo teko pokazati da takve

apriorne norme predstavljaju nosei deo dananjih
parlamentarnih ustava. Meutim, ne sme se gubiti iz
vida injenica da takvi ustavi mogu u empirijskom sve
tu stei legitimitet samo ako imaju odgovarajuu vein
sku podrku, eksplicitnu ili implicitnu, realnih empirij
skih ljudi. Drugim reima, ustav iju bit ine deontolo
ki, isto formalni pravni principi, ne bi bio legitiman
ukoliko bi se ljudima nametao nasilno, mimo njihove
volje, ma koliko on bio izveden isto logikim putem.
Nesporazum moe izazvati injenica to termin
deontologija znai i dunost. Takvo znaenje prida
jem mu i ja, ali, ako se dunost shvati u kantovskom
smislu, onda ne postoji nikakva kontradikcija izmeu
prethodnog objanjenja znaenja rei deontoloki i
njenog znaenja u kontekstu govora o dunosti. Naime,
kantovski shvaenu dunost ne pokree nikakva empi
rijska svrha, ve bezuslovni neempirijski zakon istoga
uma. Zato je to ista dunost iji je motiv bezuslovno
potovanje zakona istog uma. Utoliko je i ona neto
to nema poreklo u sferi ontoloko-iskustvenog sveta,
tj. utoliko je i ona opozit dunosti koja je voena svrha
ma koje su spoljanje samome umu.
Iz perspektive deontolokog liberalizma, ja vrim
ne samo kritiku neliberalnih, ve i svih drugih libe
ralnih koncepcija, posebno one koja koren moderne
negativne slobode vidi u tritu. Naime, negativ
noj slobodi u sferi trita moraju, makar samo logiki,
prethoditi deontoloki pravni principi kao njen garant.

Summa summarum, primarni predmet deontolo

kog liberalizma nisu empirijski drutveni odnosi, ve
samoutemeljeni ustavno-pravni poredak. To vai i kad
je re o vlasnitvu, jer se naznaeni liberalizam ne ba
vi razmatranjem empirijskog odnosa izmeu vlasnika i
posedovanog objekta, ve neempirijskom koncepcijom
svojine date u obliku isto formalnih vlasnikih prava.

Slobodan Divjak, filozof po obrazovanju, je

dan je od naih najznaajnijih zagovornika liberalizma.
U poslednjoj knjizi Teror uma ili teror nad umom: Karl
mit, ikona postmodernizmasvoje liberalistiko stano
vite definisao je kao stanovite deontolokog liberali
zma. Re je o liberalistikom uenju koje svoje principe
ne izvodi iz iskustva i sveta sutina, nego iz istog, em
pirijski i ontoloki neposredovanog uma.
Pored gorepomenute, na sagovornik je objavio i
knjige: Roba i revolucija, Tradicionalni esencijalizam i
pluralizam, Problem identiteta i Antej ili Ahasfer. Sem
kao pisac, Slobodan Divjak je u javnosti prisutan i kao
prevodilac prevodi sa engleskog i nemakog jezika,
ali i kao prireiva zbornika. Pomenuemo samo neke
od knjiga koje je preveo: Kraj istorije Frensisa Fukuja
me, Multikulturalizam Vila Kimlike, Vladavina prava
Franca Nojmana, Ljudska prava i imperija Koste Duzi
nasa. Priredio je zbornik Nacija, kultura i graanstvo i,
sa Ivanom Milenkoviem, Moderna tumaenja Kanta.

198

djaz
UDC 821.163.41.09 David F.

Sa Filipom Davidom razgovarala Nada Zori

Svet (bez) zla!?

Zato NIN-ova nagrada, prema Vaem miljenju,

toliko provocira panju ne samo medija nego i ita
ve javnosti, ukljuujui, naravno, i kritiku i itaoce?

F. David: Prvo, tu jetradicija NIN-ove nagrade, jer

dugi niz godina iri odabira romane koji su po njego
vom miljenju najznaajniji, koji dobiju najvie glaso
va. I tako, pored toga to u Srbiji, zapravo, postoji preko
400 nagrada, a moda u ovom trenutku ak i 500, osta
la je NIN-ova nagrada kao jedina nagrada koja uva
tradiciju i koja moda vie znai za samu knjigu nego
za pisca. Ja sam to vie puta pokuavao da istaknem:
kada pisac napie knjigu, ona se odvaja od njega, ide u
izloge, i onda su presudni itaoci. Vano je ukazati na
neku knjigu, jer veliki problem nae izdavake delatno
sti je u tome to se knjige pojave, a mnogi itaoci i ne
znaju da su se pojavile, ali ako dobijete NIN-ovu na
gradu, kao to ste i sami napomenuli, nema medija koji
taj podatak ne prenese. Malo sam i o tome razmiljao.
Vidite, u vreme dok je postojala Jugoslavija, ona stara,
mnogo se manje pisalo. Bilo je 30 do 40 romana u kon
kurenciji, a sada bude i po 170 knjiga, nova tehnologija
i kompjuteri ubrzali su pisanje, ali za pisca je to bilo ne
to. Konkurencija je, ipak, bila jaa, jer su, u celini gle
dano, romani bili kvalitetniji. Ali bilo je tu neeg to je
za pisce moda bolje. Nije bilo toliko medija kao to ih
ima sada elektronskih medija, portala, raznih tam
panih medija, tako da su u ono vreme, kada su mo
203

ji prijatelji Mirko Kova, Ki, Peki dobijali NIN-ovu

nagradu, postojala dva tampana medija, uglavnom u
Beogradu Borba i Politika. Postojala su dva televizij
ska programa, Prvi i Drugi naravno, i Novosadska
televizija, i Dnevnik, mislim da je izlazio Dnevnik, i to
je bilo sve.Danas, kada se pojavila ta nagrada, ja sam se
veoma iznenadio. Petnaest do dvadeset publikacija, od
tabloida do ovih dnevnih listova, nedeljnika, pa ostali
mediji, portali... Prosto ovek ne moe da izdri tu vr
stu pritiska sa svih strana da neto kae. Uglavnom
odgovarate na slina pitanja, a to je veliki napor. Znai
da je pisac sada mnogo vie izloen medijima nego to
je pre bio, jer ih ima mnogo vie, to je, vraam se na
onu svoju tezu, veoma dobro za knjigu, jer su kod nas
tirai od 500 do 2.000 primeraka, to znamo, dobri tira
i. Prva dva tiraa, po 2.000 primeraka, moja izdavaka
kua Laguna prodala je vrlo brzo za nedelju dana, i
sada tampaju 30.000 primeraka, to je za nae uslove
gotovo nezamislivo.

Va roman Kua seanja i zaborava tematizuje

problem stradanja Jevreja kroz etiri potpuno indi
vidualne prie Vaih junaka. Zato je zlo u Vaem
spisateljskom opusu toliko dominantna tema i u
linom smislu?

F. David: Jeste, na prvi pogled, knjiga i prie koje

se govore zasnovani su na Holokaustu oa, kako se to

djaz

kae na hebrejskom. Meutim, to nije knjiga o Holoka

ustu, to je knjiga o zlu. Ja sam ak u prvim zabeleka
ma naveo podnaslovknjige Roman o zlu. Meutim,
uinilo mi se da je to jako pretenciozno i onda sam to
makao, ali to je moj pokuaj da defin
iem ta je to to je
zlo koje prati oveanstvo kroz razne civilizacije, ta je
uzrok pojedinanom zlu. ini mi se da se to moglo is
pitati na neki nain kroz tragine ljudske sudbine koje
su se dogodile upravo za vreme Drugog svetskog rata.
Ja nisam istoriar, nisam ni politiar, nisam ni naunik
da bih sada ispitivao teoloke korene zla, politike ili
neke druge, ontoloke, ja sam jednostavno eleo da
ispriam ljudske sudbine. Nisam uspeo da izvuem u
jednom zajednikom zakljuku ta je zlo, jer je to ne
mogue. Priajui o tim sudbinama doao sam, zapra
vo, do zakljuka da zlo ima bezbroj lica i da ono u po
jedinim vremenskim periodima, u prolosti, ali i u sa
danjosti, uzima razne oblike i pokazuje svoja razliita
lica. A potom, druga vana stvar do koje se moe doi
kada se prate ljudske sudbine, i to nije samo moj za
kljuak, jeste da zlo oduzima smisao svemu to dodir
ne. Zato je vrlo teko analizirati neto za ta nam se ini
da vie nema smisla. Ali zlo postoji, ono je prisutno, ali
s druge strane, postoji neto to bih rekao da je dobro.
Tu ima pria iz kojih se vidi da u nekim vremenima
onim najgorim, najteim, najmranijim ima nekih
ljudi za koje ne biste oekivali da e biti spremni da r
tvuju sebe kako bi druge sauvali. To slui kao nekakvo
ohrabrenje, i u tim najgorima vremenima ono usposta
vlja ravnoteu da zlo ne bi bilo potpuno, da zapravo ne
bi, da tako kaem, dokrajilo civilizaciju. Uvek postoji
druga strana o kojoj treba voditi rauna. I to se vidi u
pripovestima u mojoj knjizi.

Jedan od vaih junaka u romanu kae da je najjaa

odbrana od zla jezik, i to onaj ist, neokaljan, spo
soban da izrazi prave emocije. Ako bi takav jezik
postojao i ako u njemu ne bi postojala re zlo, da
li bi njega i dalje bilo?
F. David: To je sada jedna zanimljiva pria o jezi
ku. Svedoci smo naih 90-ih godina, pisci su posebno
osetili da je to postao jezik ispranjen od svakog zna
enja, ostala je ljutura od znaenja. Moj prijatelj Peki
je o tome pisao, i ja sam o tome neto pisao,to je jezik
kojim je vrlo teko izraziti neka oseanja, jer su znae

nja promenjena u nekom orvelovskom smislu. Mno

go godina od 90-ih, kada se u medijima govorilo o
miru a mislilo se na rat, kada se govorilo o pregovori
ma a mislilo se o tome da se pregovori ne vode sve
je imalo suprotno znaenje. To je primetio i jedan od
auvickih zatvorenika, Primo Levi, poznati italijanski
knjievnik, koji je preiveo Auvic. Posle toga je pisao
da jezikom kojim se mi sluimo nije mogue izraziti
strahote Auvica, i da bi trebalo izmisliti neki novi jezik
koji nismo izmislili, koji ne postoji, ali da bi samo taj,
u ovom trenutku nepostojei jezik, koji bi trebalo izmi
sliti, moda mogao da opie neto od onih uasa koje
su doiveli oni koji su bili u Auvicu. Tako da jeste sve
na jeziku, i za pisce je jezik izuzetno vaan, ali moramo
shvatiti da ima nekih stvari koje prevazilaze mo jezika
da iskae dubinu i strahotu ljudske patnje.

Zlo neminovno raa patnju i samo seanje na njega

i pominjanje zla izaziva bol neku vrstu bola. Kau
da je patnja besmislena ako nema svoje ishodite. Da
li je patnja jevrejskog naroda, realno, besmislena?

F. David: Postoje, recimo, knjige o tome da li postoji

vera posle Holokausta. Sve se pretvara u pitanje. Bilo je
pisaca koji su govorili da je nemoguepisati poeziju po
sle Holokausta, da je nemogue pisati romane posle Ho
lokausta, ali se uvek pokazivalo da to nije sasvim tano.
Vi morate pronai nain na koji biste govorili o ljudskoj
patnji. Vidite, tu postoji samo jedna razlika. Ja sam pi
sao o tome da je zaborav esto straniji od svake patnje.
Zato? Zato to, ako vi zaboravljate ono to su proli vai
najdrai koji se nisu vratili iz raznih logora itd., vi se od
riete dela svoga identiteta, jer oni su deo onoga to ste vi
sami, i ako pristanete na zaborav, vi se odriete moda i
najboljeg dela samoga sebe. Zato, birajui izmeu onoga
to je seanje i onoga to je zaborav, ovek uvek mora da
izabere seanje, ali ne seanje koje donosi osvetu, poja
ava mrnju i tako dalje, nego samo seanje na ono to
ste vi, to je deo vas, i to je deo vae linosti.

U Vaem romanu paralelno egzistiraju realistian,

taj surovi sloj, i sloj fantastike, onirikog, verovanje
u mistino, u uda, u paralelne svetove, u mistina
izbavljenja. Da li su oni, po Vaem miljenju, neka
vrsta poslednjeg pribeita, na koje se ne mogu dati
konkretni odgovori, a koje svet postavlja pred nas?
204

djaz

F. David: Ja sam ostao veran svojoj poetici jo od

svojih prvih knjiga pripovedaka, pa posle romana San
o ljubavi i smrti i Hodoasnik neba i zemlje, tu se mea
ono to je stvarno i ono to je nestvarno, onostrano, ta
ko bih rekao. To je vrsta moje poetike. Kad sam pisao
ovu knjigu, ovaj roman,najtee mi je bilo da uskladim
ono to je fikcija sa onim to je stvarno, odnosno da
fikciju pretvorim u stvarnost, a stvarnost da pretvo
rim u fikciju. U ovoj knjizi veina onoga o emu piem
stvarno se i dogodila, a i ono to se nije dogodilo moglo
se dogoditi, ili sam neke stvari samo malo promenio.
Znai, knjiga se zasniva na ispovestima, na dokumen
tima, ali se dobrim delom zasniva i na fikciji. Isto tako
me je prijem kod italaca prijatno iznenadio, jer sam
video da ta vrsta prie ili priadopire do italaca, i da
su mnogi te prie vrlo emotivno prihvatili, i to mi je
ulilo jedno zadovoljsto. Mada, kako rekoh, pisac kada
napie knjigu, on nema vie mnogo veze sa njom. Kao
da ju je pisao neko drugi. Ja, sada kada gledam knjigu
u izlogu, i kad vidim da je neko ita,skoro oseam da
to vie nije moja knjiga. Bila je moja dok sam je pisao
predao sam je itaocima i oni su tu da daju sud.

U formalnom pogledu, roman izgleda kao da je gra

en poput neke vrste mozaika. U njemu se nalaze
tekstovi iz nekih prethodnih perioda. Podsetiu sa
mo na prie Zovem se Andreas ili Dajmon, i deo
scenarija zafilm Kad svane dan Gorana Paskalje
via, u kojem Mustafa Nadarevi glumi dr Miu
Brankova u romanu je to Mia Volf. Primenjujete
i postupak fragmentarnosti, tako da neki delovi iz
gledaju potpuno kao samostalne celine, samostal
ne epizode. Da li smatrate da to donosi neku vrstu
opasnosti po narativnu sabranost romana?

F. David: To izaziva strepnju da li e se sve sloiti

kako treba. Ali, ako se na kraju pokae da je taj posao
uspeo, onda donosi i zadovoljstvo to ste ipak kroz jed
nu tako sloenu dramaturgiju uspeli da napravite jednu
celinu. Kad zavrite knjigu, film ili pozorinu predsta
vu, doputena su sva sredstva, mislim sva spisateljska
sredstva, ako je rezultat dobar. A ja verujem da je rezul
tat dobar, sudei po ovim ocenama, kritikama koje sam
dobio, po ovoj nagradi koja mi je dodeljena, i po nekim
205

reakcijama italaca. Svaki italac zapravo ita na svoj

nain i knjizi neto dodaje ili joj neto oduzima, i mi
slim da je za pisca dobro i dragoceno ako se nau dobri
itaoci, a uvek ima i dobrih italaca, i takvim itaocima
pisac treba da bude najzahvalniji.

Podsetiu Vas na to da je jednom davno Danilo

Ki rekao da se literatura hrani literaturom. Koje
knjievne uticaje je Va roman pretrpeo? Kritika je
zapazila uticaje Tomasa Bernharda, Bruna ulca i
nekih drugih autora. Gde vidite Va roman u kon
tekstu savremenog evropskog romana?

F. David: Ja ga vidim, ali ne znam da li sam u pra

vu to ga tako vidim. Moda e neko drugaije da vidi,
da ulazi u kontekst srednjoevropske literature, i to one
koja je pisana izmeu dva rata, recimo jidi literature
koja je malo poznata jer je malo prevoena, osim Isaka
Baevisa Singera, koji je dobio najvrednije nagrade, i
Nobelovu nagradu, ali je pisana u tom nekom duhu...
Ta vrsta literature u formalnom smislu je meni bila
izuzetno zanimljiva, jer ona se upravo zasniva na ovoj
vrsti dramaturgije razliitih pria koje se meusobno
uklapaju, uslonjavaju. Jedna pria proizlazi iz druge,
trea pria iz druge, a onda se na kraju sve to sklapa
u jednu vrstu celinu i predstavlja neko jedinstvo. Ta
vrsta pripovedanja meni je bila posebno draga, ali ne
samo jidi literatura. Mogu da navedem, recimo, ruko
pis Jana Potockog knjiga koja je naena u Saragosi.
Knjiga koja je meni bila uvek inspirativna jer se zasniva
na tom modelu pripovedanja. Meutim, kad sve svede
te, bitno je da umete da pripovedate, da svojim pripo
vedanjem vi moete da uhvatite emocije itaoca. Pria
je glavna. Zato sve ove filozofske teze, neki elementi o
tome ta je zlo, definicije... One nisu toliko vane. Va
no je kako ste ispriali priu i da li je ta pria koju
vi priate dovoljno zanimljiva, dovoljno sugestivna da
moe da doe do italaca.

Vrhunski pisci pria i romana bili su iVai prijate

lji koje ste spomenuli na poetku ovog razgovora
Danilo Ki, Borislav Peki, Mirko Kova. Svi su oni,
takoe, dobili, tamo negde 70-ih godina, NIN-ovu
nagradu: Kova 1976. za Vrata od utrobe, Ki 1972.
za Peanik, Peki 1970. za Hodoae Arsenija
Njegovana. Ja bih tu pomenula i etvrtog, Radomira

djaz

Konstantinovia, koji je prvi meu njima, 1960, do

bio nagradu za roman Izlazak. U trenutku kada ste
saznali da ste dobili ovu nagradu, da li Vam je jedna
od prvih misli bila i pomisao na njih etvoricu?
F. David: Od poetka, kada sam poeo da piem,
imao sam mali strah da ih ne izneverim, i kada sam za
vrio roman, ja sam ga jo u rukopisu poslao Bobi Ma
ti Kova, supruzi Mirka Kovaa. Kada mi je ona od
govorila da ga je proitala i da nisam izneverio Mirka
i ostale prijatelje, to mi je bila najvea nagrada veu
nagradu nisam mogao oekivati. Znate, kada je neko to
spomenuo, tu postoji neto to mi je tuno delovalo. Ja
sam prisustvovao dodeli nagrada koje su oni dobili, i
uvek sam se tome radovao, a sada, kada sam je ja dobio,
njih vie nema. Ja sam ostao poslednji iz te nae grupe,
jer mi smo imali jednu knjievnu grupu, sastajali smo
se, zajedno smo objavljivali svoje prve knjige. Istina, ja
sam bio neto mlai od njih. Cenio sam ih kao prijate
lje, izuz etno sam ih cenio kao pisce, i mogu da kaem
da sam na neki nain uvek uio od njih. Imao sam sre
u i zadovoljstvo da smo iveli u isto vreme, da smo se
druili i da je ostala ta uspomena na zaista velike pisce.
Ta trojica koju ste spomenuli, to je do dan-danas sam
vrh eksjugoslovenske knjievnosti.

Ono to je mene lino zaista duboko dotaklo jeste

Vae slovo zahvalnosti prilikom uruenja NIN-ove
nagrade u hotelu Hajat, kada ste pokazali gra
ansku hrabrost i odgovornost, i postavili otvoreno
pitanje na koje jo uvek nema odgovora, a to je za
to se Mirko Kova naao na spisku za likvidaciju, i
zato jo uvek ne znamo imena ljudi koji su ga sta
vili na taj spisak. Smatrate li da jedan intelektualac
uvek mora da istera stvari na istac?

F. David: Ja mislim da jedino istina oslobaa. Bez

istine nema u drutvu nikakvog napretka, onda je dru
tvo zatvoreno, postaje totalitarno... A ovo oko Mirka
Kovaa, ja sam se uverio, svedoili su mi neki ljudi koji
su bili bliski policiji, pa posle iz nje izali, da je posto
jao taj spisak i da je pored imena Mirka Kovaa pisalo
Ubiti i uzeti stan. Na kraju krajeva, mislim da se takve
monstruozne stvari moraju istraiti. Mi smo svedoci da
ivimo u vremenu i dravi u kojoj su mnogi dogaaji
ostali nerasvetljeni, neki ostaju namerno skriveni, neki

su opasni za nekoga ako se rasvetle, i sve je manje izgle

da da e i pria oko tih spiskova biti rasvetljena. Ne radi
se samo o Mirku Kovau. Mirka su neke diplomate, ko
je su imale uvid u to, upozorile da mora da ode... Mo
gu o tome da svedoe i neki drugi pisci ija imena ne
bih eleo da spomenem da je taj spisak postojao i da
su oni bili na tom spisku. Samo pogledajte ko je otiao
90-ih godina, sklonio se iz Srbije, pa e Vam biti jasno
ko je sve bio na tom spisku. Oni su se posle vratili, kada
je opasnost prola, ali je strana i alosna injenica da
mogu postojati takva vremena u kojima neki ljudi mo
gu da pretrpe uasne posledice samo zbog toga to su
mislili i pisali. Zbog toga je potrebno to razjasniti. Sada
za Mirka to vie nije vano, ali je vano za sve nas koji
smo ovde, da tako neto ne ostane tajna i da se tano
vidi ko je taj koji je pravio takve ili sline spiskove, ko
je taj koji se bavio zastraivanjem ljudi, ko je taj koji je
oterao iz Srbije zapravo najbolje ljude, najbolje pisce.
Nemojte zaboraviti, na kraju krajeva, da je Ki umro
u Parizu, da je Peki umro u Londonu, Mirko Kova
u Rovinju. To je za mene jedna tragina injenica sa
kojom se nikako ne mogu pomiriti sve dok se sve te
tajne ne otvore i ne pokae se ko stoji iza toga.

U Rovinju, godinu dana pred smrt Mirka Kovaa,

kada sam sa njim radila intervju za ovaj serijal, on
je sa ponosom pokazivao knjigu prepiske sa Vama.
S kim biste danas rado razmenjivali pisma?
F. David: Mojih prijatelja nema, niti su vremena
takva, ali je injenica da su ta naa pisma iz perioda
19921995. Pravo je udo nije bilo kompjutera i skaj
pa, nego su potom ila i u vreme velikih sukoba da
je svako pismo stizalo na adresu u Rovinju ili u Beogra
du. To je prosto bilo neto to smo morali da uinimo i
on i ja, da piemo o tome ta se dogaa. Ja o tome ta se
dogaa ovde, on tamo, u Rovinju, jer smo do tada sva
kodnevno bili u kontaktu, razmenjivali smo miljenja o
knjigama, o politici, o svemu... I kad vam najbolji prija
telj nekuda ode, vi pokuavate da uspostavite kontakt.
Iz te knjige, kau mi ljudi koji su je nedavno itali, mo
e se jako dobro videti u kakvom smo vremenu iveli,
ta se dogaalo. To je knjiga koja imaneku vrstudnev
nikog karaktera. Ja verujem da e njena glavna vred
nost biti to to e neke generacije posle nas moi da
saznaju kako je sve to izgledalo.
206

djaz

O emu bi Knjiga seanja i zaborava govorila danas?

F. David:Neu da kaem da je to opomena ili ve

neto slino, ali se vidi koliko je zlo stalno prisutno, ta
to zlo moe da nanese i koliko je neophodno da se svu
da u svakom trenutku zlu suprotstavimo. Iako imamo
utisak da je ono svemono, da je ono sveobuhvatno,
da ga ima svuda, da je nepobedivo, mnogo znai ako
se pojedinci, ali i kolektivi, suprotstave zlu, bez obzira
na to gde se ono nalazi. Moj odgovor je na neki nain
i odgovor na onu tezu Hane Arent da je zlo banalno,
da izgleda plitko, da je zlo neto ljudsko, da se moe
eliminisati, da se nikada vie nee ponoviti kao zloin
koji se dogodio Holokaust. A to je ona sve uinila,
po sopstvenom priznanju, da bi mogla mirno da spava.
injenica je da je nju strano uznemiravala pomisao da
e se zlo u obliku Holokausta ponavljati. Meutim, ona
nije bila u pravu. Mi vidimo da se svaki mesec, svake
godine, negde, na nekom delu zemaljske kugle, zlo po
navlja u svom najstranijem vidu, u obliku genocida,
i u Aziji, i u Africi, svuda. Prema tome, ona nije bila
u pravu. Naalost, zlo postoji, ono prati ljudsku civi
lizaciju od poetka. Ali to ne znai da mi treba da se
zlu predamo, nego znai upravo suprotno da se zlu
moramo suprotstaviti.

Na samom kraju romana jedan od Vaih junaka,

Albert Vajs, itavog ivota progonjen krivicom zato
to nije uspeo da spase mlaeg brata Elijaha, koga
je otac izbacio iz voza u sneg, po zimi, kako bi ga
spasao od koncentracionog logora. On na kraju ro
mana eli svet bez bola i svet bez zla koji je mogu
u jednom drugaijem svetu, u drugaijem poretku
stvari. Kakav bi to svet morao da bude?

F. David: Samo da kaem da je jedna od najstra

nijih autentinih injenica da postoje vremena kada
se roditelji moraju odrei svoje dece da bi ih spasli. To
se deavalo i u vreme Holokausta, da ih daju nekim
ljudima koji e ih skrivati, da ih ostavljaju kraj puta,
da ih izbacuju iz vozova koji idu prema nekim ua
snim logorima, gde spasa nee biti. Znai, odrei se
onoga koga najvie voli da bi ga spasao, to je jedna
uasna tragedija. A mi govorimo zapravo o tome da
na svet, u kojem ivimo, nije jedini, da postoje ne
ki paralelni svetovi. Negde u nekom od tih paralelnih
207

svetova moda e se opet susresti oni koji pripada

ju jedni drugima, moda e se porodice opet okupiti.
Kaem, to nije neka vrsta utehe. To je samo jedan deo
prie o tom velikom zlu koje se dogaalo i koje se vie
ne sme ponoviti. Morate u neto verovati makar u
to da smrt, i sve to to prati ljudski ivot, na kraju kra
jeva, da to nije kraj, da negde postoji neka nada da e
se ponovo sresti oni koji su izgubili kontakt u nekim
uasnim vremenima.

I da to nije definitivna utopija?

F. David: Nita nije definitivno. Mi malo znamo i o

kraju ljudskog ivota, zapravo, o pravoj sutini odlaza
ka. Ali to ve pripada nekim drugim oblastima, moda
pripada ak i nekim drugim anrovima knjievnosti.
Ova knjiga, da zakljuim, zapravo je knjiga o neemu
to se zaista dogaalo i o neemu to je opomena da se
tako neto vie ne sme dogoditi.

Rei iz Vaih naslova su nebo, ljubav, san, zaborav,

seanje. Koje rei e stati u sledei naslov?

F. David: To u ovom trenutku stvarno ne mo

gu znati. Malo sam umoran od svih ovih stvari koje
prate NIN-ovu nagradu... Oekujem da u moda za
mesec-dva pregledati svoje rukopise, imam razne za
beleke. Voleo bih da napiem jednu knjigu koja e
moda biti drugaijeg anra, i koja e opet moda
biti bliska onome to ja najvie volim, a to je neka
vrsta fantastike.

Za kraj razgovora, postaviu Vam nekoliko pitanja

u formi ili ili.

1. Pria ili roman?

I roman i pria.
2. Biti ja ili biti neko drugi?
Samo ja. Biti neko drugi to znai izdati svoj identitet.
3. Porodina ili kolektivna istorija?
esto su porodine istorije utkane u kolektivnu istoriju.
4. Mit ili istorija?
Opet i jedno i drugo.

djaz

5. San ili java?

Ja ne mogu da razdvojim te dve stvari, jer to je jedan od
osnovnih motiva koji se provlai kroz sve ono to sam napisao.

8. Film ili knjiga?

Meni je ipak na prvom mestu knjiga, mada sam
dosta radio na filmu.

6. utati ili govoriti?

Govoriti.

9. Boriti se protiv zla ili boriti se za dobro?

Boriti se protiv zla u svakom sluaju.

7. Pisati ili govoriti?

I jedno i drugo.

10. Seanje ili zaborav?

Ja sam u ovoj knjizi izabrao seanje.
Emitovano 11. 2. 2015. na Prvom programu RTV
Vojvodine, u okviru serijala Plavi krug.

208

212

krdnte
213

f o t o

J u n i c h i

H a k o y a m a

h a k o y a m a @ m e . c o m
s t r a n a :
2 4 8 ,

2 1 2 ,

2 4 9 ,

2 5 0

2 1 3 ,

2 1 4 ,

2 3 1 ,

2 3 2 ,

2 3 3 ,

2 3 4 ,

2 3 5 ,

2 3 6 ,

2 4 7 ,

krdnte
UDC 323.12(=411.16)"1942/2012"

Tina Kinsella, Faculty of Visual Culture, National College of Art and Design, Dublin, Ireland

Sticky Mothers
from Crypt to Transcrypt
A Response to Dragan Kujundis
Frozen Time, Liquid Memories (19422012)*

Not Deleting, Not Forgetting

Ultimatelyor at the limitin order
to see a photograph well,
it is best to look away or close your eyes
Roland Barthes
Dragan Kujundis film Frozen Time, Liquid
Memories (1942-2012) maps indeterminate spaces
between the frost of trauma and the liquidity, mutability, the sheer stickiness of memory. This film commemorates two atrocities that took place in the year of
1942. In July of that year, during what is known as the
Vel dHiv Roundups, thousands of Jewish men and
women, as well as over 4,000 children, were arrested
and interned in northern France before being deported to Auschwitz. Previously, in January of that year,
1,400 Jews, Serbs and Roma were brutally captured
and thrown, some still alive, into the freezing waters of
the River Danube in Novi Sad, modern day Serbia. For
the director of this film, these two events and locations
* This response to Dragan Kujundis Frozen Time, Liquid Memories
(1942-2012) is an extended and revised version of the paper originally
presented at a screening of this film at the National University of Ireland,
Maynooth, 14 June, 2013.

carry a personal charge. The father of Dragans wife,

Brigitte Weltman-Aron, narrowly escaped internet in
the Vel dHiv camps and deportation to the Auschwitz
death camp. Novi Sad is Dragans hometown and the
Danube the river he played and swam in as a young
child. Haunting the first part of this film, the Danube
is a spectral trace that repetitively returns, like trauma,
to bind these two historic and geographic locations, to
braid intergenerational and interfamilial relations and
to bear memory. When Dragan returns to Novi Sad
to interview Pavle osberger, he asks him why he has
written over twenty books dedicated to the Racija victims. Pavle responds quite simply, because they killed
my family. The first half of this film weaves between
the historical archive Pavle amassed and his remembrances of his mother, Paula osberger, who was killed
on Miletieva Street in Novi Sad in 1942. Recorded
too are the memories of Dragan;s own mother, Milena
Kujundi, who cautions us that for Pavle, commemoration is about not deleting, not forgetting. In a curious uncanny doubling we encounter these mothers and
sons. Paula, a deceased mother who Pavle informs us of
by way a photograph of her in his hand. Milena, a living
mother, captured by her son in the liquid time of film.
Indeed, the preponderance of mothers and children is
of note in this film: those mothers and children who
216

krdnte

survived these two atrocities and those who did not.

All these mothers and children, some dead, some still
living, who remember and are remembered in personal
testimonies, who repeat and return in the photographic images that proliferate in this film: frozen memories
staging their appearance in liquid time.
In an Event Without a Witness. Dori Laub argues that what precisely made an event out of the Holocaust is the unique way in which, during its historical
occurrence, the event produced no witnesses.1 Indeed
Laub proposes that the Holocaust:
... made unthinkable the very notion that a
witness could exist, that is, someone who
could step outside of the coercively totalitarian and dehumanizing frame of reference in
which the event was taking place, and provide
an independent frame of reference through
which the event could be observed. One
might say that there was, thus, historically
no witness to the Holocaust, either from outside or from inside the event [...] What do I
mean by the notion of a witness from inside?
To understand it one has to conceive of the
world of the Holocaust as a world in which
the very imagination of the Other was no
longer possible. There was no longer an other
to which one could say Thou in the hope of
being heard, of being recognized as a subject,
of being answered. The historical reality of
the Holocaust became, thus, a reality which
extinguished philosophically the very possibility of address, the possibility of appealing,
or turning to, another. But when one cannot
turn to a you one cannot say thou even to
oneself. The Holocaust created in this way a
world in which one could not bear to witness
to oneself.2
This Holocaust survivor has been so profoundly wrenched from her own humanity that
she is incapable of imagining an Other to whom
she might address an appeal. According to Mar1 Dori Laub, An Event Without a Witness: Truth, Testimony and Survival in Testimony: Crises of Witnessing in Literature, Psychoanalysis, and
History. London and New York: Routledge,1992, p. 80.
2 Laub, pp. 81-82.

217

tin Buber, existence is expressed in the I-Thou encounter between self and other that establishes the
world of relation:3
Just as the melody is not made up of notes nor
the verse of words nor the statue of lines, but they
must be tugged and dragged until their unity has
been scattered into these many pieces, so with the
man to whom I say Thou. I can take out from him
the colour of his hair, or of his speech, or of his
good. I must continually do this. But each time I
do he ceases to be Thou.
For Laub, the the very circumstance of being inside the event further bars her from witnessing as this
obliterates the I-Thou encounter: there is no world of
relation, no Thou outside the event one might address.4
If, as Laub claims, the Holocaust is an event without
a witness then are we to consider the contemporary
condition as one that is marked by this traumatic
amnesia? According to Sigmund Freud, unless it is
worked-through, integrated and processed, traumatic
experience is compulsively repeated. Such a conceptualisation of trauma has led Griselda Pollock to argue
that the postmodern moment evidences:
... a mournful and dystopian vision that reflected
its condition as the produce of a world shattered
and traumatised by the crime against humanity
that we name the Holocaust or the Shoah.5
The Holocaust revealed that an ethical limit had
been irrevocably breached. The contemporary subject
inhabits a world in which a world we can no longer
feign innocence regarding what the human is capable of; thus we mourn for an imagined time before
this catastrophe. Lauren Berlant observes, that whilst
trauma theory tends to focus on exceptional loss in the
memory, the reality is that catastrophe plays out in the
zone of the ordinary, the everyday.6 We are no longer in
the critical mass of the Holocaust as traumatic event,
3 Martin Buber, I and Thou. Translated by Ronald Gregor Smith. New
York: Scribner, 2000, p. 6.
4 Laub, p. 80.
5 Griselda Pollock, Femininity: Aporia or Sexual Difference? in in Massumi, B. edited The Matrixial Borderspace. Minneapolis: University of
Minnesota press, 2006, p. 6.
6 Lauren Berlant, Cruel Optimism. Durham and London: Duke University press, 2011, p. 10.

krdnte

rather we inhabit a Post-Holocaust world marked by

the after affects of this event whereby Crisis is not exceptional to history or consciousness, but a process
embedded in the ordinary that unfolds in stories about
navigating what is overwhelming.7 This is a move from
a critical to a chronic condition that requires us to rethink trauma in terms of the aftermath of catastrophe,
to countenance the Holocaust as an ontological wound
borne by collective subjectivity.
What seems to distinguish the Holocaust from
other mass genocides is the systemic extermination
of millions undertaken by the Nazi regime. If the extreme rationalisation of death on a mass scale indelibly wounded collective subjectivity, created a perverse
subject and immutably ruptured the domain of the
ethical, then how did it shape the realm of the aesthetical? Critiquing modalities of aesthetic production in
the aftermath of the Second World War, Jewish migr
and critical theorist, Theodor Adorno wrote:
To write poetry after Auschwitz is barbaric. And
this corrodes even the knowledge of why it has become impossible to write poetry today. Absolute
reification, which presupposed intellectual progress as one of its elements, is now preparing to
absorb the mind entirely.8
By specifically situating his inquiry in light of the
Holocaust or Shoah, Adorno not only queried the very
limits of the aesthetic as a modality of response to the
post-Holocaust condition, he placed a question mark
over the place and space where the human subject as
conceived since the Enlightenment was considered to
be. In a post-Holocaust world, faith in the Enlightenment belief that the rational faculties are an objective
barometer of cultural and intellectual progress was no
longer sustainable. In the intervening years the question mark that Adorno placed over the human subject
has not been erased and contemporary theorists and
philosophers have continued to debate whether the
subject and aesthetics can be re-habilitated at all. Within the realm of aesthetics and the field of the visual,
this loss of faith in ourselves resulted in what is called
7 Berlant, p. 10.
8 Theodor Adorno, Prisms: Essays on Veblen, Huxley, Benjamin, Bach,
Proust, Schoenberg, Spengler, Jazz, Kafka. MIT Press, 1983, p. 34.

the crisis in pictorial modernism. In 1998, Hal Foster

announced the postmodern era as anti-aesthetic and
suggested artistic production in postmodernity inevitably entails a break with the modernist project:9 Foster
notes that the:
... crisis that was radically felt in the late 1950s
and early 60s, [is] the moment often cited as the
postmodernist break and still the site of ideological conflict (mostly disavowal) today. If this crisis
was experienced as a revolt of cultures without, it
was no less marked by a rupture of culture within
... and to the deconstruction of the modern order
of the arts based on the Enlightenment order of
distinct and autonomous disciplines.10
According to Jean Franois Lyotard, the modern
was a paradigm of progress of the new under established rules whereas the postmodern invents fresh
rules and changes the game.11 This results in a plurality
of rules but with no grounding concept to unify this
plurality. Thus conceived, the postmodern condition
contains no structure: it is viral, mycelic, endemic destructuration. If the realm of the aesthetic is to respond
to this contemporary postmodern paradigm, Lyotard
suggests, then art should return to its nascent state, that
is to say is to say to present the unpresentable. If we can
any longer call our world postmodern, then how are
we to re-consider this aesthetics which is burdened by
a history that is freighted with catastrophe?
Coetaneous with the systemic rationalisation of
annihilation that we call the Holocaust, the Nazi regime initiated an industrialised project of documenting death through the archive of photographic images
they procured. Regarding such photographs, Pollock
observes:
... one of the deepest crimes against humanity is
to deprive people of the singular humanness of
their own death. To leave corpses unburied, and
perhaps to expose the person in their ultimate
vulnerability to the unguarded gaze of the other is
9 Hal Foster, Introduction in Foster, H. edited The Anti-Aesthetic: Essays
on Postmodern Culture. New York: The New Press, 1998, p. xiii.
10 Foster, p. xiv.
11 Jean Franois Lyotard, The Postmodern Condition: A Report on Knowl
edge translated by Geoffrey Bennington and Brian Massumi with foreword
by Frederic Jameson. Manchester: Manchester University Press, 1983.

218

krdnte

considered a deep taboo. In a photograph of dead

bodies, however, the bodies are just that: dead
bodies. We confront not human death but as humans, we look on the traumatic horror of not being ... The photograph is evidence and proof of an
event, crime and atrocity. But it is also a representation within which a person has been captured at
the moment at which the atrocity of having been
killed in a war steals from them their last precious
identity as a singular person whose final property
is their own death.12
The Holocaust photographs mark a sui generis
moment in the history of visuality: the photograph as
witness to mass annihilation. Genocide is the ultimate
devaluation of the unicity of the human being. For the
very first time this abomination is captured on film and
collated as an archive. For this reason Pollock argues
we should always remember that these photographs:
... show, in this naked vulnerability, someones
loved ones, fathers, brothers, mothers, daughters,
sons, husbands, wives, and so forth. Not bodies but
persons imbricated in now destroyed networks of
belonging and identity. Someone exposed to these
images may recognize a family member or a cherished friend. Every archive image of atrocity, republished, therefore, raises an ethical problem.13
Pollock provokes us to query the status of these
images of horror when they are reproduced. To consider the import of the Holocaust in our contemporary
age requires us to countenance the role of the photographic image within both an historical context and
with regard to our present time. Such a consideration
prompts us to ask, as Pollock does, Who we are now as
we look again and again at such a photograph?14 Her
query presses upon concerns regarding the ethics of
the contemporary subject in the aftermath of catastrophe but it also bends these concerns in the direction of
the aesthetical to reconsider the field of visuality in the
12 Griselda Pollock, Aesthetic Wit(h)nessing in the Era of Trauma in
EurAmerica, Vol. 40, No. 4 (December 2010), pp. 829-886, p. 845.
13 Pollock, Aesthetic Wit(h)nessing in the Era of Trauma, p. 845.
14 Griselda Pollock, Dying, Seeing, Feeling: Transforming the Ethical
Space of Feminist Aesthetics in The Life and Death of Images: Ethics and
Aesthetics, edited by Diarmuid Costelloe and Dominic Wilsdon. London:
Tate, 2008, p. 221.

219

present day. That these images are infinitely reproducible in our digital age is an abomination to conscience
that produces an imperative to cast our gaze beyond
the multitude of bodies towards the singularity of each
human life that once existed in shared bonds of relation. But this photographic archive did not only document mass extinction, it recorded for posterity the fact
that these bodies were thrown into the ground without ceremony or ritual. Funeral rites pay observance
to the dignity of the unique human being we have lost,
but they also provide a symbolic structure through
we mourn. When, in Book XXIV of The Illiad, Priam
beseeches Achilles to return the body of his dead son
Hektor to him, the aged king says:
Do not, beloved of Zeus, make me sit on a chair
while Hektor
lies yet forlorn among the shelters; rather with all
speed
give him back, so my eyes may behold him, and
accept the ransom
we bring you, which is great. You may have joy of
it, and go back
to the land of your own fathers, since you have
permitted me
to go on living myself and continue to look on the
sunlight.15
As Priam knew, if the dead are not returned their
death can be neither witnessed or mourned for it is impossible to lament those we have lost without gazing
upon their beloved body. In this way, the Holocaust produced a double impasse regarding our symbolic structures and our capacity to mourn: it produced no bodies
and thereby absented any ritual by which to mourn the
dead. The dead are but ghostly presences captured in the
frozen scene of the photographic image.
The intricate dynamic between personal testimony and the photographic image in Frozen Time,
Liquid Memories allows us rephrase the question Pollock posed regarding traumatic photographs of the
Holocaust. Now we may ask: Who are we when we gaze
15 The Illiad, translated by Richard Lattimore. Chicago and London: Chicago University Press, 1961, p. 491.

krdnte

upon these photographs of deceased loved ones that are

held in the hands of the living in the liquid time of film?
I wish to explore the webbed relations between those
beloved mothers and children who did not survive the
two atrocities commemorated in this film, who recursively return in the uncanny photograph, and those
mothers and children who did survive, to remember.
Do such photographs invite us to participate in an act
of shared remembering that may also, just perhaps, be
an act of witnessing? And if we take up this invitation
to participate in a co-remembering as co-witnessing
do we produce an opportunity to co-create interstitial,
aesthetic spaces in which traumatic history may be woven into cultural memory? Or, in other words, a spaceplace in which to mourn.
Remembering, Repeating,
Working-Through
In Mourning and Melancholia (1917), Freud distinguishes between the work of mourning, which is a
reaction to an actual, identifiable loss and melancholia
which is a reaction to an imagined or unidentifiable
loss. Freud writes that for the melancholic:
... the shadow of the object fell upon the ego,
which could now be condemned by a particular agency as an object, as the abandoned
object. Thus the loss of the object had been
transformed into a loss of ego.16
Unable to locate the object of loss, the melancholic
turns inwards and lacerates himself and this results in
a eviction of the ego, which is essentially a loss of self.
As the complex of melancholia belongs to the realm of
the repressed, a constitutional ambivalence is integral
to this disposition.17 In the absenteeism of the object,
melancholia behaves like an open wound, drawing
investment energies to itself from all sides and when
trauma is encountered in this psychical vacuum, it
impinges upon the already repressed material and reactivates it.18 In sum, the melancholic cannot mourn
because there is no loss that can be identified or remembered. Mourning, on the other hand, involves a
16 Sigmund Freud, Mourning and Melancholia, p. 316.
17 Freud, Mourning and Melancholia in The Penguin Freud Reader edited by Adam Phillips. New York and London, 2006, pp. 319-320.
18 Freud, Mourning and Melancholia, pp. 319-320.

kind of hyperremembering that, as Tammy Clewell

points out, is a process of repetitive recollection during
which the survivor resuscitates the existence of the lost
other in the space of the psyche.19 And eventually this
hyper-remembering releases the mourner from her attachment to the thing or person which has been lost.
As Freud makes clear in Remembering, Repeating,
Working-Through (1914), repetition is implicit to the
psychical structuration of the repression of traumatic
material as well as to the patients resistance to the analytic situation. In the therapeutic process, the analysand
is encouraged by the analyst to remember events, impressions and experiences that he has kept shut out
and which force the compulsion to repeat. The process of
remembering repressed material requires the analyst to
identify the resistance that the patient himself has never
recognised and reveal it to the patient.20 This identification and revelation of repressed material is repetitive
and can forge paths of resistance to analysis. Confronted
with this resistance, both the analyst and analysand must
persist so that the repressed material can be remembered
and this process is called working-through. Freud cautions against the possibility that the dynamic between
remembering, repetition and resistance will produce an
immediate result:
One has to give the patient time to familiarize
himself with the resistance now he is aware of
it, to work his way through it, to overcome it
by defying it and carrying on with the therapy
in accordance with the basic rule of analysis.21
Once the repressed material is identified, the resistance can be worked-through and when this process
is completed the repetitious behaviour ceases. In this
way, remembering involves identifting the lost experience through repetition to overcome resistance. In
this way, the process of working-through mimics the
work of mourning as a formula of hyper-remembering or repetitive repetition that is constitutive of the
mourning process.
19 Tammy Clewell, Mourning Beyond Melancholia: Freuds Psychoanalysis of Loss in The Journal of the American Psychoanalytic Association,
March 2004, Vol. 53, no. 1, pp. 43-67, 2004, p. 44.
20 Sigmund Freud, Remembering, Repeating, Working-Through in The Pen
guin Freud Reader, edited by Adam Phillips. London: Penguin, 2006, p. 399.
21 Freud, Remembering, Repeating, Working-Through p. 399.

220

krdnte

If mourning is related to an identifiable loss that

one hyper-remembers, then how can the Holocaust as
an event without a witness be mourned when what is
lost is unidentifiable or unknown? For if we cannot
locate what we have lost, it can never be issued forth
into memory. As this loss can never be recuperated
since it can neither be identified or remembered it
cannot produce modalities for working-through or for
mourning which require a form of hyper-remembering
or repetitive remembering. If we can neither identify
or remember what has been lost, we are condemned to
repeat. This form of repetition is simply a suture over
the fissure in a subjectivity marks the vacant space of
a loss which cannot be located. And in this way we
cannot mourn for, as with the melancholic, this open
wound turns itself inside out and draws upon external trauma energies which repetitively press upon this
prior ontological trauma and continually reactivate it.
These insights return us to the dynamic between the
photographs of deceased mothers and children that are
held in the hands of living mothers and children in Fro
zen Time, Liquid Memories. How might such personal
testimony by survivors and these photographs of the
dead invite us to participate in a shared remembering
that initiates the work of mourning? To address this
question, it is necessary to consult again with Freud so
as to investigate the braided relations between mothers
and children in this film.
fort/Ma
Freud tells us that at birth no object existed and
no object could be missed.22 According to Freud, anxiety is the primal response to the event of birth and the
infants response to this anxiety is to create an object
out of the mother. In this way, the structuration of the
melancholia complex seems to adopt a similar pattern
to the psychical processes concerned with the event of
birth and their impact on the scene of early childhood.
Where the lost object of the melancholic is unknown
and this produces an open wound in the ego, the infant who has no object of birth makes an object of his

mother. The child experiences an intense attachment to

this mother/object, but the mother comes and goes and
this makes the infant anxious to the point of pain as it
cannot as yet distinguish between temporary absence
and permanent loss 23 In Beyond the Pleasure Principle
(1920) Freud details the Notes that it is through which
the child eventually commences processes of detachment from its mother. He observes a one and a half year
boy who is repetitively throwing a spool of cotton over
the side of his curtained cot. When pitching the cotton
thread from him the boy utters a loud, long-drawn-out
o-o-o sound which Freud translates as fort (gone).24
And whilst retrieving the thread he utters a joyful
Da!(Here!).25 Freud interprets the repetitive, energetic
toing and froing of the cotton spool in the fort/Da game
as a response to the enigmatic absences and presences
of the small boys mother. These absences and presences, which initially cause the boy distress, are transformed through play: the mother/object is externalised
in the inanimate object that is the spool of cotton over
which the child gains psychical mastery and his originary dependence on her is eventually overcome
This nascent rupture of the originary mother/
child unit is necessarily subjected to a retrospective
psychical deletion, confined to the unconscious and
veiled by a screen of repression. However, in The Uncanny (1919), Freud makes it clear that these processes
of separation from the mother are not so final. Uncanny anxiety arises when maternal material repressed in
the unconscious during the infantile stage returns in
adult life. Repressed maternal material returns by way
of a certain sleight of hand in displaced aesthetic affects and unintended compulsive repetitions that are
mechanical in structure. And when the repressed returns, it masquerades in eerie phantasmagoria doppelgngers and almost-human doubles that threaten
the subjects illusion of a sovereign, self-contained, singular and separate self. Such phantasmata induce the
terrifying phantasy of being buried alive that Freud
associates with uncanny/unheimlich anxiety but this
phantasy of internment is:

22 Sigmund Freud, Inhibitions, Symptoms and Anxiety, Addenda C,

Anxiety Pain and Mourning in The Standard and Complete Psychological
Works of Sigmund Freud Volume XX (1917-1926): An Autobiographical
Study, Inhibitions, Symptoms and Anxiety Lay Analysis and Other Works
translated by James Strachey. London: Vintage, 2001, p. 170.

23 Sigmund Freud, Inhibitions, Symptoms and Anxiety, Addenda C,

Anxiety Pain and Mourning, p. 169.
24 Freud, Beyond the Pleasure Principle (1920) in The Penguin Freud
Reader. A. Phillips (ed.). London: Penguin, 2006, p. 140.
25 Freud, Beyond the Pleasure, Principle, p. 140.

221

krdnte

... merely a variant of another, which was

originally not at all frightening, but relied on
a certain lasciviousness; this was the fantasy
of living in the womb.26
Although Freud aligns phantasies of the maternal
womb with an exclusively salacious desire, he also informs us that the womb was once heimlich/homely
tame, dear, intimate ... long familiar to the psyche.27
Freud acknowledges the womb as the first corporeal
home that we are estranged from under the influence
of repression. Having been evacuated from our sojourn
in the womb, we develop an infantile attachment to the
mother/object. An Oedipal desire eventually arises for
the mother and the retroactive phantasy of living in
the maternal womb (mutterleibsphantasein) leans on a
certain concupiscence due to the subsequent awareness
and internalisation of this desire as a prohibition.28 In
this way, the uncanny is associated with a malfunction
in the process of childhood castration (castration being the necessary separation from the mother as first
object of desire so that the childs desire can be directed
towards others). Although there are convergences and
discrepancies between the heimlich womb and unheim
lich anxiety, it is important to note that the homeliness
of the womb is previous to the deferred affect of un
heimlich anxiety that is associated with prurient phantasies occurring aprs-coup, within the scene of afterwardsness (Nachtrghlichkeit).29 However, because
of the retroactive nature of afterwardsness, Freud can
only consider phantasies of the maternal body within
an exclusively psycho-sexual dynamic and therefore
the womb is ultimately relegated to silent tomb, mother
is a castrating Medusa figure and within this scenario
mother-womb-tomb is a crypted mise en abyme in an
endlessly refracting hall of mirrors.
26 Freud, The Uncanny in The Uncanny. Translated by D. McLintock.
London: Penguin, 2004, p. 150.
27 Freud, The Uncanny, pp. 123, 126 and 143.
28 Freud makes this connection explicit in a further passage in The Uncanny: it often happens neurotic men state that there is something uncanny about the female genitals. But what they find uncanny [unhomely]
is actually the entrance to mans old home, the place where he once lived
[] this place can be interpreted as representing his mothers genitals or
womb. Here too, then, the uncanny [the unhomely} is what was once
familiar homely. The negative prefix un- is the indicator of repression,
2003, p. 15.
29 Freud, The Uncanny, p. 150.

It is clear that both repetition and return are intrinsic

to the psychical mechanisms by which we kill off the
mother: the compulsive repetitions associated with the
uncanny and the repetitive casting and retrieval of the
cotton spool observed in the fort/Da game. However, we
can also consider that the compulsive repetitions associated with the uncanny indicate that psychical mastery
over the mother is not necessarily absolute. The entire
psychical drama circulating around the mothers body
is one of irrepressible juncture, estrangement and irrepressible yearning for connection with the maternal corpus. When the repressed mother returns, she does it is in
a mechanical manner that arouses uncanny anxiety and
precisely forces the compulsion to repeat in order to keep
this repressed material at bay. And whilst Freud claims
that the drama of detachment played out in the fort/Da
game indicates the childs active mastery over his attachment to the maternal body, he fails to pay attention to
the thread of cotton the little boy retains grasped in his
hand. In this way we can consider the uncanny doubles
as substitutes for the maternal corpus and the little thread
of cotton retained in the childs hand a connection to the
beloved mothers body. These placeholders are referents
to the maternal body which ultimately signal a return to
a prior referent of that space-place which is the womb.
fort/Mafort/Mafort/Ma: The mother refuses to stay
in her designated space, she insists upon the present and
presses upon the future via a metonymic structuration
buried deep in the recesses of memory.
Sticky Mothers
In The Mother in the Age of Mechanical Reproduc
tion (2012) Elissa Marder strives to distinguish between the mothers body as the first object of attachment in the infants life and what she terms the uncanny maternal function which indexes the processes
by which the event of being born is expressed in the
psyche.30 Because the enigma of ones own birth has always, already taken place in a frozen, immemorial and
dislocated time-space, the uncanny maternal becomes
manifest through disturbances of time and space associated with:31
30 Elissa Marder, The Mother in the Age of Mechanical Reproduction: Psy
choanalysis, Photography, Deconstruction. New York: Fordham University
Press, 2013, p. 22.
31 Marder, p. 1 and p. 2.

222

krdnte

... instances of uncontrollable mechanical

repetition and images of strangely animated
containers whose contours defy any determinable spatial location.32
Birth is the trauma originel that forges psychical
pathways for the compulsion to repeat aprs coup precisely because the subject is always trying to comprehend this unimaginable and unrepresentable event that
they did not witness retroactively. Frozen Time, Liquid
Memories stages a series of encounters between living
mothers and adult children, deceased mothers and
children of the dead that complex such distinctions
between the actual maternal body and the uncanny
maternal function that erupts as a disturbance in time
and space. For in this film, real, living mothers queer
linear time to braid past, present, future in a space-time
of care. As with the frozen, immemorial scene of birth,
for many of the present generation the Racija and the
Vel dHiv roundups are unwitnessed and unrepresentable events that took place off stage. In Frozen Time,
Liquid Memories these atrocities are re-staged in the
personal testimonies of mothers and children who survive and remember those who did not. Two mothers,
Dragans mother Milena and her friend Hannah Shimmerling, remember another mothers daughter: their
friend Della Friedlander (Perrera) who never returned
home. Milena refuses to delete and forget the Zemarek
family who passed their little boy and girl to a couple
who stood behind them on the banks of the Danbue.
The little Zemarek girl survived and a memorial stone
beside the river Danube the gravestone of a grave
that does not exist bears the material inscription of
her name and that of her brother. Terez Miller, a grandmother, reminds us of the five or six hundred who were
saved from death on the banks of the Danube in January 1942, their survival contingent upon the impossible witnessing of all the deaths of those who perished
before them in the depths of the freezing waters. Their
testimonies provoke viscous points of contact that are a
space-place of address to remember the unremembered.
As these mothers remember, so we create memory and
weave that space between memory and history. 33
32 Marder, p. 2.
33 Griselda Pollock, Dying, Seeing, Feeling: Transforming the Ethical
Space of Feminist Aesthetics, p. 214.

223

According to Marder, we encounter the uncanny

maternal function in aesthetic spaces such as literature,
psychoanalysis, film and in the photograph.34 In the
seminal photographic text, Camera Lucia (1980), Roland Barthes meditates on a photograph of his mother
in the Winter Gardens when she was but a discreet
little girl. Barthes mother had passed away the year
before he began to write this text and the still grieving
son returns and returns to this photograph, writing incessantly about his mother captured in an image which
was taken before his own birth. Even after his mothers
death, this particular image always returns him to the
corpus I need back to the body I see. And this is because it carries its referent with itself ... In short, the
referent adheres.35 This photograph is de-signified, no
longer uncanny, it does not obey the fathers law that
cuts and divides us into singular, separated, melancholic units. Rather, a corporeal trinity connects Barthes
own corpus to the body of his mother via the technical
reproduction of this particular photograph because:
... the photograph of the missing being, as
Sontag says, will touch me like the delayed
rays of a star.36 A sort of umbilical cord links
the body of the photographed thing to my
gaze: light though impalpable, is here a carnal
medium, a skin I share with anyone who has
been photographed.37
The disturbances of time and space that Marder
aligns to the uncanny maternal function are re-appraised in Barthes text, for the passage of time and space
between the photograph being taken and held once
more in his hands becomes irrelevant to this grieving
son. Rather than returning as a mechanical double in
the frozen scene of the photograph, the mother returns
to touch and adhere, to connect the maternal body to
the body of the adult child. Barthes knew about the
stickiness of our maternal origins. For the mother is
sticky and tricky, the maternal body refuses to stay in
the spaces and places we strive to assign it to.
34 Marder, p. 2.
35 Roland Barthes, Camera Lucida: Reflections on Photography. London:
Vintage, 2000, pp. 80-81.
36 Susan Sontag in On Photography, 1977.
37 Barthes, Camera Lucida, pp. 80-81.

krdnte

The immemorial scenes of birth and early childhood experience are supposed to be screened off by a
veil of primary repression that obliterates our inchoate
attachment to our mothers body. Maternal material, so
we are told, only returns as a deferred effect: aprs coup,
in uncanny phantasmagoria and the mechanical frame
of the photograph where it creates disturbances in time
and space. But the mothers and children in the photographs that proliferate in Frozen time, Liquid Memory
are a sticky reminder of the skin that we share, not only
with, as Barthes observed, anyone who has been photographed but with all those who look at such photographs. In this film we encounter Madame MouchardZay, an orphaned daughter who founded CERCIL: a
space-place that houses an archive of photographs of
all those children who did not return from the Vel
dHiv camps. She tells us how the survivors of these
camps march each year in the memory of all those
mothers and children who were interned there and
never returned. In Frozen Time, Liquid Memories these
unspeakable and unwitnessed events are performatively re-booted through the personal testimonies of the
mothers and children who did survive, who refuse to
forget or delete and in the photographs of dead mothers and children who return in filmic liquid time: an
aesthetic poetics whereby the image is continually becoming a carnal medium.
In the second part of this film, Dragan interviews
his father-in law, Marcel Weltman-Aron, who recounts
how he and his sister Jacqueline were saved from internment at the Vel dHiv camps. On the morning of
the roundups their mother brought them to a doctor
on the pretence that they had scarlet fever. On the suspicion that they were contagious, Marcel and Jacqueline were quarantined in the Rothschild Hospital and
subsequently avoided deportation. Isnt the history of
the Jew marked by the fear of contagion, the persistent
phobia that their otherness will spread and stick? Yet
it is Marcel and Jacquelines mother who dreams an unheard of hope and trusts her children to Mother Providence. The repeated return of these personal testimonies and photographs in the liquid time of this film agitates the frost of trauma so as to activate the stickiness
of memory. In Frozen Time, Liquid Memories a slippage
is occurs between the maternal body and the uncanny
maternal function that generates an invisible psychi-

cal umbilical cord between the always, already lost

scenes of birth, early childhood, and the living mothers
and children who survived to remind us of the mothers
and children who did not escape the Racija or return
from the Vel dHiv camps. Between all these mothers and children that survived and those that did not,
this connective cord becomes a seepage that thaws the
freeze-frame of the melancholic photographic scene to
provoke sticky points of adhesion through time.38
From Crypt to Transcrypt
In a preface to Nicolas Abraham and Maria Toroks
The Wolf Mans Magic Words: A Cryptomania (1986),
Jacques Derrida wrote:
The inhabitant of a crypt is always a living
dead, a dead entity that we are perfectly willing to keep alive, but as dead, one we are willing to keep. As long as we keep it, with us,
intact in any way save as living.39
It is not the other, Derrida warns us, that is preserved in this cryptic incorporation but rather a certain topography of the very relationship with the other
that we keep safe, intact, untouched: safe somewhere
in a self 40 We keep this relational topography with the
dead alive within us because this cryptic incorporation
is an effect of an impossible or refused mourning that
is never finished because it never finishes anything
off.41 I wish to suggest that this relationship with the
crypted other not only resonates with the impossible or
refused act of mourning but with the event of birth itself which has persisted as an aporia in thought, even in
psychoanalysis which attempted to address the enigma
of the unconscious and the problematics of sexual difference. According to artist and psychoanalytic theorist, Bracha L. Ettinger, the psychoanalytic imperative
to castrate from the mother implicitly entails deletion
38 Griselda Pollock, Dying, Seeing, Feeling: Transforming the Ethical
Space of Feminist Aesthetics, p. 214.
39 Jacques Derrida, Fors: The Anglish Words of Nicolas Abraham and
Maria Torok in The Wolf Mans Magic Word: A Cryptonymy by Nicolas
Abraham and Maria Torok. Mnneapolis: University of Minnesota Press,
1986, p. xxi.
40 Derrida, Fors: The Anglish Words of Nicolas Abraham and Maria
Torok, p. xxii.
41 Jacques Derrida, Fors: The Anglish Words of Nicolas Abraham and
Maria Torok, pp. xvi and xxi.

224

krdnte

of the womb, sacrificing maternal corpo-reality and

privileging the paternal function as the very condition
for becoming a subject. Journeying further than the
insights of Freudian or Lacanian psychoanalysis, Ettinger asks us to consider our co-emergence into life
alongside the mother in the maternal womb as the primordial co-ordinate that creates the very condition of
subjectivity. The sojourn in the womb is an encounterevent that is aesthetically and affectively subjectivising. This participatory co-emergence into life invites
us to re-consider our very constitution as subjects
through processes for differentiation from:
... a female figure and a mother figure inasmuch as all human beings must differentiate themselves first from the m/Other, and
establish their particular modes of differentiating within this archaic first relationship.42
To countenance Ettingers proposals, one must
credit archaic co-emergence in the womb with a subjectivising capacity whereby the becoming-infant,
otherwise entitled by Ettinger as I, and becomingmother/m/Other, non-I, are in an affective relation of
primordial hospitality which indicates, as Griselda Pollock observes:
I and the non-I refer to moments of partial
subjectivity emerging before either partner
becomes in psychic terms an object for the
other subject.43
This is a radical reorientation of the psychoanalytic model of subjectivity in which others are objects for
the always, already separated post-birth subject. Such
a conceptualisation of subjectivity resists the phallic
model of the irreparably separated subject within the
Freudian-Lacanian paradigm by de-privileging castration from the mother, de-emphasising Oedipus and
relegating the importance of language in subjectivisation processes. In Ettingers version of the subject, castration, Oedipus and the signifier are involved in sub42 Bracha L. Ettinger, Weaving a Woman Artist with-in the Matrixial
Encounter-Event in Massumi, B. edited The Matrixial Borderspace. Minneapolis: University of Minnesota press, 2006, p. 175.
43 Griselda Pollock, Femininity: Aporia or Sexual Difference? in in
Massumi, B. edited The Matrixial Borderspace. Minneapolis: University of
Minnesota press, 2006, p. 17.

225

jectivisation processes subsequent to those that have

already commenced in the womb prior to these later
interventions. Rather than taking for granted the psychoanalytic paradigm which insists that the subject is
irreversibly cleft from the corporeality of the mothers
body and instead of accepting that our maternal origins have no Imaginary or Symbolic value other than
through their exclusion, we can countenance the possibility that there is a primordial layer of subjectivity that
remains connected to the corpo-Real of the mothers
body, that emerges from our origin in the maternal
womb and that donates a capacity in the subject for affective connection with others. Such a model of subjectivity, indexes:
subjectivity-as-encounter as a beyond-thephallus feminine field related (in both men
and women) to plural, partial, and shared unconscious, trauma phantasy and desire having imaginary and symbolic impact.44
Here we return to the psycho-sexual blindspot
or psychoanalytic hiccup we first encountered in
Freuds analytic of the uncanny. Due to Freuds insistence that uncanny anxiety signals incomplete castration, the womb as original homeplace is doubly deleted; being wrapped back within his exegesis of castration, phantasies of the womb are plastered over by
lascivious phantasies of a sexual nature. In this way,
Freud ultimately refuses to permit the possibility that
the real referent around which the subject circulates
is the mothers body. Ettingers formulation of subjectivity resists the conceptualisation of birth as an event
without object. Rather we are asked to fundamentally
re-consider that the mother is not only a partial-object
prior to birth but a partner in our primordial co-emergence into life, before the specular realm and prior to
conceptual apprehension. Indeed, it may very well be
the case that our capacity to be affected by the other in
life emerges from this co-birthing between becomingmother and becoming-infant in the journey into life.
The event of birth is not relegated to the realm of the
unidentifiable, and thereby unrepresentable, melancholic scene that cannot mourn the object as it did not
44 Bracha L. Ettinger, The Matrixial Gaze in Massumi, B. edited The Ma
trixial Borderspace. Minneapolis: University of Minnesota press, 2006, p. 63.

krdnte

exist in the first place. Rather, the event of co-birthing

alongside an unknown, yet affecting, other weaves the
dynamic between mother and child back into culture
and may even provide the very capacity by which we
can mourn.
In a text entitled The Heimlich. Ettinger, addresses the question of repetition posed by Freud in
his account of uncanny/unheimlich anxiety. She suggests that, in art, repetition is the meaning creation
itself. The amnesiac working-through of art does not
establish the lost object, but rather makes present the
unrepresentable Thing, crypted in the artworks unconscious, that keeps returning because its debt can never
be liquidated.45 Artwork is an enactment of transcryp
tion whereby otherwise nonsymbolizable immemorial
yet unforgotten affective experience is emerging on the
horizon of apprehension to bring transmissive posttraumatic effect to the surface of culture.46 Transcryption may absorb oblivion and diffract its memory so as
to expose these effects while veiling them and so one
may find oneself:
... swerving in dangerous proximity to the
horrific, as if you had always been potentially
sliding on its margins ... yet you are also attracted by a mysterious, crazy hope to rediscover for future absorption and workingthrough, and on condition of becoming still
more fragile.47
When in art a memory of oblivion emerges, it
sunders the illusion of celibate, solitary existence and
exposes the subject to surfeits of fragility. What was the
crypt as unsymbolisable womb-mother-tomb is becoming-transcrypt in art and the encounter with such
art evokes an undoing of oneself: grief and mourning
as ontological loss. Remembering as repetition, repetition as remembering is the basis for meaning-creation:
working-through as mourning.

45 Bracha L. Ettinger, The Heimlich in The Matrixial Borderspace. Minneapolis and London: University of Minnesota Press, 2006, p. 157.
46 Bracha L. Ettinger, Transcryptum: Memory Tracing In/For/With the
Other in The Matrixial Borderspace. Minneapolis and London: University
of Minnesota Press, 2006, p. 168.
47 Ettinger, Transcryptum: Memory Tracing In/For/With the Other, p. 168.

Frozen Memories, Liquid Time

I weep from my mother over
the child whose substitute I am
Jacques Derrida
According to Marder, the mother remains largely
absent from Freuds Oedipal narrative. His foreclosure
on the maternal body perhaps explains why, as Marder
observes, the mother returns as a concept in Freuds writings about dreams, literature, art, fetishism, mourning
and death.48 When the mother returns in dreams, in art,
in the scenes in which we stage our objects and the means
by which we mourn, she does so not only as a melancholic, frozen Thing placed beyond meaning and screened
off by originary repression but as a liquid skin, a sticky
remainder, that reinvigorates all these aesthetic processes
through which we remember. In a public lecture about
Frozen Time, Liquid Memories Dragan mentions a photograph taken by his father of him at the age of not yet
three,.49 The date of 1962 that is written on the reverse of
the image is inscribed in his own mothers hand. It serves
to remind him of that singular atrocity in his own hometown: the Racija an event that happened before his birth
but which, like his own birth, happened off-stage. As an
adult man, this event makes one choke with horror even
though he was oblivious to this horror when he played
in the Danube as a child with his father and his mother.50
In this film, the River Danube stages a repetitive return
both in the testimonies recounted by survivors and in
the medium of film. Frigid and frozen, it is a repetitive
crystalline agitator; an oubliette time/space totemic of the
oblivion of childs play. Aqueous and fluid, it is a latent
umbilical cord: an unsealed up river-wound whose repetitions and returns issue forth an invitation to link past,
present and future, whose ebbs and flows forge an alliance
with the dead and yield bonds of obligation to the living.
48 Elissa Marder, The Mother in the Age of Mechanical Reproduction: Psy
choanalysis, Photography, Deconstruction. New York: Fordham University
Press, 2012, p. 23.
49 See Introductory remarks and notes by Dragan Kujundi. Available
at: http://blackandbluedanube.com/2012/12/19/film-screening-and-discussion-notes-dragan-kujundzics-frozen-times-liquid-memories-andclaudio-magriss-danube/.
50 See Introductory remarks and notes by Dragan Kujundi. Available
at: http://blackandbluedanube.com/2012/12/19/film-screening-and-discussion-notes-dragan-kujundzics-frozen-times-liquid-memories-andclaudio-magriss-danube/.

226

krdnte

Ice, when it is cold enough, sticks too. And this

film, which is concerned with the frost trauma and the
liquidity of repetition, also testifies to the stickiness of
memory and to those tenacious bonds between mothers and children who refuse to confine these two terrible events in Novi Sad and the Vel dHiv to the dustbins
of history. Those who resist this deletion, whose voices
testify to a history we should not forget and in whose
hands the photographs of all those dead are still cared
for. We may participate, as skin, with the photographs
of all those dead, photographs which are rendered a
carnal medium in the liquid time of film. Those who
remember and refuse to forget are not deleted and history opens onto the future. Brian Massumi notes that it
is often said that everything ended with the Holocaust:
writing, art, feeling, even, and especially, history. The
counterargument to this claim, Massumi observes, is
that the Holocaust produces an historical imperative to
study the minutiae of empirical details of these events.
Instead of ending history or suspending history in an
interminable investigation of empirical data, Massumi
suggests, we can permit history a perpetual rebeginning so that we can imagine a future capable of reconstructing a basis for ethical existence, to which
we might add co-existence.51 In this film mothers and
children are the bearers of memory who re-connect all
of these associative chains that organise the empirical. Their testimonies offer history a re-beginning that
does not only mechanically reproduce the immemorial
trauma of the past, nor does it coat traumatic history
in aesthetisising marmoleum. Affectively admitting
that struggle of oblivion to become memory, traumatic
histories are re-fabricated and catastrophe is re-woven
into our collective Symbolic and Imaginaries in such
a way that permits re-beginning as a re-booting of the
51 Brian Massumi, Painting the Voice of the Grain in Massumi, B. edited
The Matrixial Borderspace. Minneapolis: University of Minnesota press,
2006, p. 212 and 217.

227

frozen scene: transcryption as remembering for and

with the other.
Finally, then, this film is not about the repetitive
reproduction of trauma, but about re-producing as coproducing where some level of agency is restored to a
subjectivity that is marked by trauma and wounded in
catastrophe. This possibility is made possible precisely
because the subject is sticky, retaining an uncanny attachment to those histories which shape us: histories
that hurt (as Lauren Berlant puts it).52 Subjectivity as
encounter potentialises the capability to recollect and
work-through in assemblage with/within the virtual
time of liquid film. Eric Alliez notes, the distinction
between the virtual and the actual corresponds to the
most fundamental scission of Time because the virtual, without being actual, possesses an intensive qual
ity that is endowed with a power of singularization
through remarkable points one attains the pure essence of non-chronological Time.53 This film potentialises this non-chronological time, a time of Kairos not
Chronos. Time as Kairos ceases to be linear, becomes
indeterminate and punctures the rhythm of the everyday, pierces the frozen scene so that its singularity
can be apprehended. Dragans film does not mummify
trauma in filmic formaldehyde, for there is the iciness
of repetition, but there is also the liquidity of remembrance. Here frozen memory is liquid time: time and
memory converge to form a covenant, a secret agreement, a contract, an accord which is also a sacred
promise to continue to remember. This remembering
is an active refusal to forget by repeating, returning and
refusing to delete that which cannot be forgotten. And
this pact forges conduits for the continued becoming of
memory for the future that is yet to come.
52 Lauren Berlant, Cruel Optimism. New York and Durham: Duke University Press, 2011.
53 Eric Alliez, Signature of the World: What is Deleuze and Guattaris
Philosophy? London: Bloomsbury, 2004, p. 91.

krdnte
UDC 323.12(=411.16)"1942/2012"

Carol Owens, Independent Colleges, Dublin, Ireland

Remembering in Twists and Turns

(Watching Frozen Time, Liquid Memories)

It was not so easy for me to adjust my gaze to the

object of DKs scrutiny. He knows before I do where we
are going. It begins with His-story and ends with their
story. And their story, has been told and re-told, and
always theres a new twist, a new turn, in the way it is
told. But the real always comes back to the same place.
Theres no escaping it.
In the psychoanalytic clinic, the analysand is invited to speak and will re-call the same event many times
during the work and each time there will be something
a little bit different, each time something is added, or
nuanced, a new twist - that allows for a new articulation. This twist perhaps occurs as a return in the
symptom or in the other formations of the unconscious (dreams, slips of speech, bungled actions), or at
other moments as an unexpected association, a revelation in the signifying chain. These times moments
of re-signification - can be articulated through Freud:
time for remembering, time for repeating and time for
working-through (Durcharbeitung). Here we note that
in fact Freuds term Durcharbeitung was itself borrowed
from the discourse of music theory and referred to the
second movement in which a theme from the first
movement of a piece of music having been introduced
is then developed or elaborated. The third movement
then involves a return to the introductory motif and as
such there is a repetition itself conditioned upon the

working-out immanent in the second movement.1 Lacans (logical) times of the subject: the time of the look,
the time for understanding, the time for concluding, is
an attempt to theorise the speaking beings relation to
time/subjectivity/action. On the one hand Lacan challenges the whole notion of history/time as chronologically and linearly experienced, indicating rather how
it is the logic of intersubjective time that structures
human action and on the other hand, how retroaction
(pace Freuds Nachtraglichheit) functions aprs coup as
in the reconstitution of the subjects history. History
however is not merely then the past but rather the
past insofar as it is historicised in the present.2 And for
Freud as well as for Lacan, there is always inspite of
the subjects mumblings into speech, their reconstitution of their history - the stumbling-block of the real,
always something left over, something that escapes
definition, something that escapes meaning.
It is my basic claim in this short essay that Dragan
Kujundzics Liquid Memories functions as a historical
act in the Lacanian sense performing an essentially
localising, reconstitutive, and resignifiying series of ef1 Cf Darian Leader. On Working Through at http://www.jcfar.org/past_
papers/On%20Working%20Through%20-%20Darian%20Leader.pdf
2 Lacan, Jacques. The Seminar. Book I. Freuds Papers on Technique, 195354. Trans. John Forrester. New York: Nortion; Cambridge: Cambridge
University Press, 1988. p. 12

228

krdnte

fects, as well as bringing about a Durcharbeitung in the

Freudian sense - performing a powerfully elaborative
operation working on what is re-membered, named
and inscribed in what comes to be regarded as a history.
A first twist in the tale brings out both the return
of the symptom, and its irreversible remainder as well
as the insistence of the real in Kujundzics discovery of
the non-biodegradable flotsam in the Danube. What
better, what worse, irreversible-left- over plus-de-jouir
could there be to re-present the horrific refuse of the
bodies washed up on the banks of the Danube for
months after the Racija? This motif is redoubled in the
comments of Terez Miller about the bodies being loaded like garbage onto the trucks, and later again in the
remark about the soldier who didnt mind too much the
labour of killing but objected to the labour of clearing up
after the spoils of the kill. In Part II, the poetic phrasing
of Jean-Claude Arons remarks isolates how The Jew
is always the object of opposed excess. As object of excess, it is not so easily disposed of on the one hand, but
as object of excess it never ceases to mobilise the most
horrific of attempts at erasure. This is what constitutes
the Jewish object of excess as irreversible: it cannot be
forgotten because precisely, it cannot be erased.
It is precisely however attempts at erasure that appear to constitute the very special ways in which the
participants and interviewees in this film speak about
forgetting and remembering. I was very struck by what
is remembered as well as what is said about this remembering. In fact it is underscored as a not forgetting and a not deleting which belies the experience
of course that something has been forgotten, has been
deleted, ultimately perhaps, erased. In the words of
Milena Kunjundzic about Pavel Sosberger:
He has done tremendous work on commemorating, not deleting and not forgetting
the events that took place here.
In Part II of the film, Klasfeld in the speech given
to the 70 years commemoration of the Vel DHiv says:
there will be two years of commemoration
during which we are going to try not to forget
all the deported...
Whenever we encounter a not, a negation, it
behoves us to think about what kind of negation is

229

in question. For example, it emerges very clearly in

Part II of the film that for a long time one did not talk
about and one did not commemorate and this is also
stated by Milena Kujundzic about the Racija in Part I.
Weltman-Aron says that he never spoke publicly about
what happened to them until June 2012. What can account for this not saying anything we must wonder.
And then, what allows the subject to speak about the
very thing which marked his life finally, publicly?
Madame Mouchard-Zay speaks of a turn in the
history of memory in the 90s. Prior to this there
was - what she describes - as something absent in local and national memory, where one did not speak of
the camps at Pithiviers and Baune le Rolande. This
memory needed to be woken up. She remembers this
waking up as commensurate with the appearance of an
article by Eric Conon in LExpress in 1990 An Inves
tigation of the Forgotten Crime. The forgotten crime
was the way to speak about the slaughter of the children. Mouchard-Zay remarks that people didnt want
to know didnt want to remember - that there were
women and children in the camps of Pithiviers and
Baune le Rolande, and that the pilgrimage to the camps
by survivors in the years that followed, and their accounts which revealed otherwise, was experienced by
French public opinion as a revelation. How could this
be she asked of Serge Klarsfeld. He told her: history
and memory are two different things. This idea that
there was a something absent implies a disavowal: I
know very well that this took place but all the same I
will carry on as if I didnt. What has emerged in many
commentaries and critiques of so-called French public
and political opinion is precisely this kind of disavowal... reversed in many views by the events and spirit of
68.... predicated on the idea that the French government was complicit with the roundup and persecution
of the Jews in the 1940s.
History and memory are two different things! Psychoanalysis has always known this to be a fact of the
human psyche/condition and Freuds metapsychological labours over the years testify eventually that the act
of speech confers not that this is what happened and
this is what I remember but rather that in remembering this event and in speaking about it to an Other, I
insert myself into my own history in what is present in
my speech. As Weltman-Aron says at one point: These

krdnte

are my own memories those of a ten year old child

and what happened marked us for life. He neither
remembered suffering for being a Jew, or being proud
of it. He remembers that Jews had to wear a star a
particularly beautiful yellow star. He remembers then
the teachers words warning the other children not to
be aggressive to the children wearing the stars. Only
then, does the stars signification become degraded,
only then does he understand that its distinction was
not meant to elevate.
This moment of aprs coup highlights how the
ways in which events become remembered and interpreted are ungovernable and of course may give rise to
the essential injustice of memory commented upon by
Mouchard-Zay when speaking about the misappropriation of her fathers assassination as just another Jewish
atrocity story. Not surprising is Mouchard-Zays passion and dedication to the curating of the lost childrens
identities given her own history of being the wonderful
little girl whose father never saw her face but whose
memory of the account of her birth given by her fathers friend to him is precious to her.
The last memory motif I want to comment on is
the business of remembering the name. This is powerfully worked over in Part I, with the film cutting to the
names of the Jews who died in the Danube and MIlena
Kujendzics words about Pavel Sosberger who wrote
the names of all the Jews. It is Milena ultimately who
wishes to tell the history of two children who escaped
and whose names were listed as among the dead. These
children grew up not knowing their own names. The
son of Dr Arpad Bokor was killed without even having
been named since there was no time to name him after
his birth, before his death. Many victims go un-named
(380 unidentified victims of the Racija buried in Zemun) while the torturers are named and identified. We
see that the Jewish name became a signifying element
that could be cut or carved up or added to as we have
seen with children who grew up bearing another familys name or their new familys name added to their
own. In Part II of the film Jacqueline Weltman-Arons

childhood memoir Remember your name is mentioned as a prize winning work. And of course we hear
that Sosbergers mother had a street named after her
and that Madame Mouchard-Zays father has a street in
Paris named after him. The business of hearing these
names is particularly and poignantly significant here.
Jean Zay can be heard as Jen sais.... I dont know it/
of it. I noticed one other name that made it into DKs
film but tucked away into a corner of it. A New York
Jewish neurotic filmmaker whose movie Annie Hall
charts the ups and downs of a Manhattan couple in the
80s. In one scene, Alvy manages to have coerced Annie
into going with him to see the Marcel Ophuls four hour
chronicle of occupied France entitled The Sorrow and
the Pity. Lets cut to this scene:
Annie is sitting up in bed reading:
ALVY says, Boy, those guys in the French
Resistance were really brave, you know? Got
to listen to Maurice Chevalier sing so much
ANNIE Mmm, I dont know, sometimes I ask
myself how Id stand up under torture
ALVY says, You? You kiddin? If the Gestapo
would take away your Bloomingdales charge
card, youd tell em everything
ANNIE responds - That movie makes me feel
guilty
And ALVY says Yeah, cause its supposed to
I havent seen The Sorrow and the Pity. An essay I
read about it states that it issues a call for remembrance
and that in the film, Ophuls interviews two elderly
teachers who cannot seem to recall the fates of their
students who fought in the Resistance. Ophuls reaction to this ignorance is barely audible, but memorable:
How can you forget?
Dragan Kujundzic with his Liquid Memories asks
something similar:
Now that you have re-membered, co-memorated...
How can we forget?

230

krdnte
UDC 616.89
159.97

Eamonn Dunne, Trinity College, Dublin, Ireland

Against Trauma
One of the lessons of Auschwitz is that it is infinitely harder to
grasp the mind of an ordinary person than to understand the
mind of a Spinoza or Dante (Agamben)

After watching Frozen Time, Liquid Memories I

made my way to my college library in Dublin to source
a hardcopy of Serge Klarsfelds French Children of the
Holocaust.1 Klarsfeld speaks eloquently at a commemoration in Paris in part two of Dragan Kujundzics film,
They Were Children, about the Vel dHiv roundup
in July 1942. Described in subtitle as the foremost
French historian of the Holocaust, he recounts how
Reinhard Heydrich visited Paris in May 1942, two
months previous to the roundup, in order to instate
General Carl Oberg as the new SS Chief of France and
the supervisor of the final solution with the corroboration of the French police. After introducing Klarsfeld
the film cuts to a shot of the cover of Klarsfelds book.
The cover shows a copy of an identity card of a young
child. The information is clear and concise and there
is a monochrome image of a young girl with a striking,
wide-eyed gaze holding up the number 413 elegantly
rendered in chalk on a small blackboard. The identity card tells us the name of the girl, Anny-Yolande
Horowitz. She was born in Strasbourg on June 2, 1933.
Her address was 21, rue Rode, Bordeaux. The word
JUIVE is also stamped in bright red bold ink over the
words Carte didentite. Apart from this, we are told she
has blonde hair, blue eyes, and a rosy complexion and
1 Serge Klarsfeld, Susan Cohen, Glorianne Depondt & Howard M. Epstein eds. French Children of the Holocaust: A Memorial (New York: New
York University, 1996).

237

that she is of average height. Finally, in the top right

of the image is Annys childish handwritten signature.
French Children of the Holocaust contains similar
images and information on over 2,500 children (all
under 18) as well as the names and addresses of the
11,400 children deported on convoys under the orders of the Vichy government in France to Nazi death
camps. There are in all 2,503 photos in the English
edition comprising a grand total of 1,881 pages. It is
still incomplete. The book follows on from the earlier Le Mmorial de la Dportation des Juifs de France
(The Memorial to Jews Deported from France) containing the names, addresses, convoy numbers and
nationalities of the 76,000 French Auschwitz-bound
Jews. French Children of the Holocaust is described by
Klarsfeld in the preface to the English edition as a collective gravestone... a book born of my obsession to
be sure that these children will not be forgotten.2 For
Klarsfeld, as Thomas Laqueur put it in the London Re
view Books, God resides in the details and the details
are overwhelming. After twenty years of immense
research the images and details are far less than the
11,400 that Klarsfeld admits he wished he had been
able to obtain.
Anny, we learn from the book, was interned in the
Lalande camp near Tours, then transferred to Drancy.
She was deported from there on September 11, 1942 on
2 Ibid.

krdnte

convoy number 31 to Auschwitz-Birkenau, along with

her mother Frieda and 7 year old sister Paulette. From
every photo we glean the tragedy that awaits the innocent faces of the children of the Shoah and it is difficult
to take on board how exactly one is affected by these or
exactly how to react. In my own case twenty minutes
was more than enough time. How difficult it is to look
at these fresh faces and imaginatively pursue the visceral realities that was their lot.
Perhaps the facts themselves are more than
enough to tell the story of these children, which bears
down heavily on a question of representation and reminds us of Adornos infamous statement concerning
poetry after Auschwitz. Indeed, the question of testimony is always one of representation as Jean Amry,
Tadeusz Borowski, Paul Celan, Imre Kertsz, Primo
Levi, Elie Weisel and a host of others have, each in their
own way, taught us. The point is delicately echoed by
Marcel Aron-Weltman who begins his speech practically, without invention, by describing how he will
speak the memories of a 10 year old child before telling
us the facts about his family and the roundup of Vel
dHiv. The facts, we say, speak for themselves. There
is no need to embellish or to invent. They are there, as
plain as day. In a sense, all we have are these facts: Marcels mother, Sonia Naichouler, born 1910, Voronezh,
Russia; Marcels father, Samuel Weltman, born 1901,
Czestochowa, Poland; they met in Paris and married in
May 1931. They had two children, Marcel, April 1932,
and Jacqueline January 1, 1935. What God resides in
these details?
As always there is an ethical dilemma in our interpretations. The danger is that letting the facts speak
for themselves affords us some distance from those
all too human moments and from what Marcel refers
to as the unheard-of hope that was unknownable to
him or to his sister at the time their mother decides
to let them be taken from her. The madness of that
decision will never be known to Marcel or Jacqueline.
The facts can allow us to say, on the one hand how
horrible these are, how unsayable, how unthinkable,
unimaginable. But on the other hand the facts may
also give us a breathing space, a moment to remove
ourselves from the gravitas of decisions and the realities they purport to reveal. They may leave us distant,
circumspect, or worse, indifferent; men are accom-

plices, as George Steiner memorably put it, to that

which leaves them indifferent.3
Something of the same can be said for Klarsfelds
book. Looking at all those faces on page after page is
an extraordinary experience. The tendency is to drift,
to flick through the thousands of images without fully
taking in the gravity, without acknowledging the singularity of each and every other child (how could we?).
Our tendency is to treat it like a book, any other book,
which it is not. It becomes an emotionally shattering
experience, distantly disturbing, not because we see
how horrible things are, but how quickly our emotions move from despair through blank acceptance of
the fact that these are the lonely representatives of a
vast unaccountable genocide that happened in the past.
Readers of Klarsfelds book and of Kujundzics film are
likewise drawn into spectacles of crises, traumatisms,
despair, making the viewer the third aspect in the testimonial triangle of perpetrator, victim, witness beyond
the event. Readers of these representations are obliged
to respond to what is left unsaid, to what cannot be said
anymore as much as what is there to be resaid. They are
obliged to speak of the unheard of, of a memory that is
not simply past or passing or to come. Memory, says
Derrida, is the name of what is no longer only a mental capacity oriented toward one of the three modes in
the present, the past present, which could be dissociated from the present present and the future present.
Memory projects itself toward the future, and it constitutes the presence of the present.4
Trauma and representation (re-present-ation) are
always the issue in Holocaust interpretation. So let me
be plain: one must never say that the Holocaust is unrepresentable, that it is unsayable, that we must simply
pass over it in silence. To say this is a kind of complicit forgetting, an easy way out and a promotion of
the events therein to a kind of negative theology.5 It is
a way of shirking ones responsibility to deal with the
troubling remnants that those events bequeath and call
3 George Steiner, Language and Silence: Essays on Language, Literature
and the Inhuman (London: Macmillan, 1967), p. 175.
4 Jacques Derrida, Memoires for Paul de Man (New York: Columbia University Press, 1989), p. 57.
5 For a detailed account of this argument, see J. Hillis Millers The Con
flagration of Community: Fiction Before and After Auschwitz (Chicago:
University of Chicago Press, 2011)

238

krdnte

upon us, individually, to unravel, elucidate and portray

every day every day again. We cannot nor should
not try to awake from this nightmare. The problem,
as Norman Spaulding points out in a recent perceptive
journal article in Critical Inquiry, is that in seeking
to do justice to the past we long for the very closure
of judgement, along with its too-tidy hierarchical ordering of authoritative evidence, that memories of irreparable injury can never be expected to provide.6 A
responsible response calls upon us to vocalise not just
the evidentiary data, the epistemological criteria, the
sullen fact, the accountability of the perpetrator, or the
culpability of all those somnolent spectators. A responsible response calls upon us to concern ourselves
with, in Spauldings words, exposing the respects in
which resistance is triggered by the enormity of what
the memory work reveals.7 Doing this is not easy. It
is a kind of difficult knowledge, a knowledge that one
finds in and through the difficulty experienced in the
act of memory, the activation of memories. It is, indeed, a liquid art, an art of fluidity, of flowing back
and forth, or becoming and unbecoming, finding and
letting go, of drowning and drifting. These memories
carry us as much as we carry them.
Trigger Culture
Before returning to what is unheard-of in Frozen
Time, Liquid Memories let me examine a major controversy concerning issues of trauma and responsibility that have just come to light. A recent internet blog
(June 5, 2014) by Jack Halberstam resulted in a surge
of polarising responses from queer communities, sociologists, psychoanalysts and philosophers.8 Hundreds
of comments concerning issues of trauma, some more
sensitive than others, quickly poured in, as did Facebook messages and Tweets. Comments on how trauma
6 Norman W. Spalding, Resistance, Countermemory, Justice in Critical
Inquiry, vol. 41, Autumn 2014, p 136.
7 Ibid.
8 Halberstams article appears on the the Bully Bloggers website at
https://bullybloggers.wordpress.com/ (last accessed 10/2/15). In it he
responds to new mandates issued by various third-level colleges in the
US to issue trigger warnings on classroom materials that may or may
not cause offence or trigger traumatic memories in viewers. Halberstams
retort went viral in a very short period of time and illicit strong reactions
across the blogosphere. See also his second blog on this issue on the same
website: Triggering Me, Triggering You, or Breaking Up is Hard to Do.

239

is investigated, studied, spoken of, contemporaneously

rendered in fractious discourses within gender studies
and queer politics reflected a gross disparity between
commentators and a wide spectrum of response. In his
essay You are Triggering Me! The Neo-liberal Rhetoric of Harm, Danger and Trauma Halberstam examines Monty Pythons comedy films Life of Brian and
The Holy Grail. His argument that those films, while
banned in some countries upon their original releases
in 1975 and 1979 respectively, could not possibly be released in cinemas now suggests that their wacky, outrageously irreligious satire, stereotype debunking, crass
sexual silliness and often pointless repetition is a litmus
test for the manner in which communities have now
become stultified in their thinking about trauma.
A cult of hurt has permeated academic discursivity in the past several decades, the argument goes, so
pervasively that scholars are now unsubtly attuned to
predicting and avoiding triggering terms or phrases
that might result in adverse emotional responses from
their audiences. Gone are slang derivatives, caricatures, ironic understatements, humorous deflations
and, God forbid, anything as satirically controversial
as Monty Python. Scholars working within queer studies and I would add much further afield are now
mired in a rhetoric of responsiveness without response,
to play on an old Kantian expression, a rhetoric which,
while circumnavigating the perilous seas of triggering
expression, precludes them from engaging in meaningful critical discourse in the first place, from saying anything worth saying.
What Halberstam sees as a cataclysmic change in
the impetus of queer movements, can all too easily be
seen as an acknowledgement that the revolution has
come full circle and that what was once the freedom
of so-called queer theory, its biting queer inventiveness
(its queryness, if you like), its singularity and incisiveness and its refusal to settle into dogmatic slumber has
become, in certain quarters, reified, empty, pointlessly
self-perpetuating jargonese or, worse, obscene puerile
hypersensitivity. Radical discursive practices mobilised to undermine and subvert ideological superstructures have themselves become over-arching hegemonic
ideological modalities. For anyone remotely sensitive
to such changes will know the same can be said of certain factions of postcolonialism, new historicism, post-

krdnte

structuralism, ecocriticism and so on. Again, when it

comes to factions, Monty Python can teach us quite
a lot, as the eponymous Brian discovers when he attempts to join the PFJ (Peoples Front of Judea):
Are you the Judean Peoples Front?
Fuck off!
Judean Peoples Front? Were the Peoples
Front of Judea. Judean Peoples Front. Cawk!9
Notwithstanding the malaise Halberstam quite
rightly sees consuming such scholarship of late, her
point concerning knee-jerky reactions to modes of representation deemed inappropriate for adult audiences,
the hierarchies of woundedness that compel students
and scholars to erupt at conferences and in classrooms
in a macabre one-upmanship, she hits on a crucial
point that I want to argue is essential to a scholarly rethinking of trauma studies today and what it means to
be a responsible reader. First, here is how Halberstam
explains triggering:
Claims about being triggered work off literalist notions of emotional pain and cast traumatic events as barely buried hurt that can
easily resurface in relation to any kind of representation or association that resembles or
even merely represents the theme of the original painful experience. And so, while in the
past, we turned to Freuds mystic writing pad
to think of memory as a palimpsest, burying
material under layers of inscription, now we
see a memory as a live wire sitting in the psyche waiting for a spark. Where once we saw
traumatic recall as a set of enigmatic symptoms moving through the body, now people
reduce the resurfacing of a painful memory
to the catch all term of trigger, imagining that emotional pain is somehow similar
to a pulled muscle as something that hurts
whenever it is deployed, and as an injury that
requires protection.
The point here is that a neo-liberal rhetoric of individual pain, instead of becoming a bolster against the
forces of social inequality, indifference, and ignorance,
9 Monty Pythons Life of Brian dir. Terry Jones (1979)

counteractively undermines any possibility of affirmative social activism; it demolishes desire, diminishes
difference, denigrates despair. Acolytes of the aggrieved
politics of hurt are developing a notion of trauma that
in classical Freudian circles is anything but. They are
instead, in Halberstams argument, inculcating a hairtrigger sensitivity to injurious terminologies in such a
manner that they are censoring the very discourses
that led queer theorists to produce radical rhetorical
challenges to the status quo and allowed them to reengage discourses of hatred, bigotry and condemnation
by queering such languages from the inside. That is,
queer theory has always had the powerful periperformative function of outing language. Without that
sharpness, what has it become if not simply a censoring
body?
What, we might then ask, does that say for trauma
theory? Specifically, what does it say for anyone who
takes trauma seriously enough to risk exploring it beyond narratives of youthful anxiety, precarious subjectivities and a tired rhetoric of affect? I propose that we
drop the concept of trauma here as something conceivable in the first place and interrogate what it is about
trauma (around it) that keeps us coming back to it.
What we ought to do is stop thinking about trauma as
something we know about and start thinking about it
as something we need to think about. What we require
is an entirely new designation, or, at the very least, an
awareness that the one we have is unmanageable, since
the word trauma now registers as a catch-all term for
all sorts of emotional discomfort regardless of psychological effect or impact. We need a new liquid rhetoric,
a rhetoric of mobility, a linguistic catalyst charged with
echoing unheard of hopes and desires, of speaking beyond the language of triggers, of hurt and simple cause
and effect.
Freud Again (and Again)
The locus classicus in Freuds writings on trauma
is Beyond the Pleasure Principle (1920), wherein Freud
becomes fascinated and perplexed by a pathological
condition brought on by traumatic neuroses, such as
those manifested in survivors of WWI. Today we associate such pathologies with what the DSM (only
since 1980) refers to as Post-Traumatic Stress Disorder or PTSD. In Beyond the Pleasure Principle, Freud
240

krdnte

describes as traumatic any excitations from outside

which are powerful enough to break through the protective shield [Reizschutz] and considers its manifestations in the repetition compulsion, a compulsion to
relive the unpleasurable event over and over again,
hence his revisions of dream theory as wish-fulfilment. The point, as Freuds spatial metaphors explicate
throughout this essay and again beautifully in the later
Civilisation and its Discontents (1930), is that there is
a protective shield [Reizschutz] against stimuli inherent in the psyche, a protective barrier or psychological
skin, admittedly different for each individual, but there
nonetheless, that allows for preparedness against fright
and anxiety. Anxiety on its own, he will say, will not
produce traumatic neuroses. In his own words, I do
not believe anxiety can produce a traumatic neurosis
[Ich glaube nicht, da die Angst eine traumatische Neu
rose erzeugen kann]; something else is needed, such as
the unmediated shock of an unforeseeable event, like a
train accident we walk away from and which becomes
symptomatic only after the event has occurred.10
What is most striking about Beyond the Pleasure
Principle, as in The Uncanny, a text which Freud was
working on in tandem at the wake of the Great War
in 1919, is that uncertainty is the pervasive, unsettling,
overwhelming driving force in both. Trembling on the
limits of intelligibility both pieces repeatedly confirm
Schellings hypothesis that traumatic events repeatedly
reinstall themselves in consciousness because they are
something which ought to have remained hidden but
[have] come to light.11 Operating illogically, parasitically, paralogically, both pieces conflate the intelligible
with the unintelligible, the conceivable with the unconceivable, the illuminating with the obscure, and the
central with the peripheral. This is in part because of
Freuds inability to settle on a fundamental principle for
the traumatic event. And thats the point. For Freud,
this dark and dismal topic [das dunkle und dstere
Thema] of trauma becomes not a concept as such, but
a non-concept, a kind of black hole sucking enlightenment in. Everything that surrounds the ideas of
deferral [Nachtrglichkeit], the repetition compulsion
10 Sigmund Freud, Beyond the Pleasure Principle in The Standard Edi
tion of the Complete Psychological Works trans. James Stratchey vol. 18, p. 13
11 Sigmund Freud, The Uncanny in The Standard Edition of the Com
plete Psychological Works trans. James Stratchey vol. 17, p. 241

241

[fort-da], and tendencies towards unpleasure [Unlust],

are consonant with the conclusion that trauma is never
something readily available to us in the here and now;
rather it is always something that escapes the realm of
knowledge, something Nachtzeitlich, night-timely, an
afterthought that queers the concept of time itself.
Cathy Caruth argues that trauma, in general,
describes an overwhelming experience of sudden
or catastrophic events in which the response to the
event occurs in the often delayed, uncontrolled repetitive appearance of hallucinations and other intrusive
phenomena.12 It does not designate a state of anxiety
by which one would be ready to denounce as traumatic
the use of a designation that one has encountered time
and again, despite the level of anxiety it may cause, or
seem to cause. Since anxiety embodies a kind of preparedness which the shell-shock impact of traumatic
events never allow. Hence, in my estimation, the need
to underline why trauma is not something we can apply
readily as a term. Or, at the very least, it is important to
see that Freud himself, though conscious that anxiety
does not equate with trauma, trauma, in and of itself,
is not something that readily falls into its own category
either. Instead, it becomes a shifter term, a perverse signifier, explaining that something, that awkward something, revealing itself in the uncanny repetitions of the
event, repetitions that cannot be healed or ignored,
quantified or dissolved. Trauma perverts itself, undoes
itself, unlearns its role in its own theoretical apparatus.
To be traumatised is not to know. It is precisely the
inability to adjust to a knowledge that settles itself as
the foundation of a lesson, at least if that lesson seeks
to reside in a cognizant realm. The lessons of trauma
are liquid, permeable, amorphic; they are the rivulets
of memory, the lessons we learn that do not teach us
anything but that which we need to learn again, in the
ceaseless repetition of reliving, again and again.
To read Freud in this way is to learn that his traumatic teachings reside in the lived experience of the
world as it is becoming, of our worlds within those
worlds, and of our worlds alongside others, our singularities pluralised, our hopes and wishes, dreams
and neuroses multiplied. Ignorance of trauma is not
12 Cathy Caruth, Unclaimed Experience: Trauma, Narrative and History
(Baltimore: Johns Hopkins, 1996), p. 11

krdnte

an ignoble condition; it is a step to realising the innate

periperformativity of woundedness, its power to engage
and disengage memory, structure, thought, definition.
It teaches us to unlearn ourselves in the fluidity of our
lived experience, to read trauma against itself. It teaches us to be against trauma. It teaches us that we do not
know what it is or in what direction it is going.
Avenue Jean Zay
Let me focus on a short aspect of the second
film, They Were Children, in which Mme. Helene
Mouchard-Zay speaks of the history of the CERCIL,
its raison dtre, and her own personal history; the two
of course are inextricably connected and are, as it were,
immured in the story. This is to say that both stories are
figuratively imprisoned; they connect and then cleave
apart. For this reason Im drawn to her testimony and
memory which both is and is not a memory of her father a man she never met and who was Minister for
Education and Fine Arts from 1936-1939, as well as a
leading figure in the French Resistance. So, in response
to the film I want simply to pose some questions concerning what Geoffrey Hartman has elsewhere provocatively called the testimonial challenge and try to
understand how, why, and under what circumstances,
as Hartman also recalls, hyper-realistic media can create a specious present that does not counter-intuitively
lesson our experience of the unrealistic but strangely
heightens it.13
Here are some of my questions that follow from
this and from seeing the film: how does watching testimony challenge intelligibility? What is it that remains
unsaid, unheard-of in filmic testimony? What is it
(peculiar to the specific genre of testimony) that challenges the listener to understand something, to comprehend it and assimilate it to the realm of knowledge
that, say, narrative fiction, history, sociology does not?
How does listening to accounts of the Shoah, watching
it or reading about it, become an ineluctable moral obligation to understand rightly, correctly, justly, exactly?
How does the appropriate response (remembering cor13 See Hartmans article What the Dead Have to Say to Us in Tablet
Magazine, February, 2013. Online version: http://tabletmag.com/ (last accessed 10/2/15). See also Hartmans The Longest Shadow: In the Aftermath
of the Holocaust 2nd Ed. (London: Palgrave, 2002) for one of the most
subtle accounts of obligation and memory after the Shoah.

rectly, reading the right signs, thinking and feeling collectively about injustice) attain to such a moral, empirical obligation for both primary and secondary witnessing? What does it mean to respond responsibly in this
way? How does one accede to the requisite protocols
for following the right rhythms of the right reading?
Finally, how can one read against its traumas?
I speak of rhythm here and remember an extract
from Shoshanna Felman and Dori Laubs reading of Claud
Lanzmanns landmark documentary, Shoah, released 40
years after the events it describes. Heres Felman:
What makes the power of the testimony in
the film and what constitutes in general the
impact of the film is not the words but the
equivocal, puzzling relation between words
and voice, the interaction, that is, between
words, voice, rhythm, melody, images, writing and silence. Each testimony speaks to us
beyond its words, beyond its melody, like the
unique performance of a singing.14
Lanzmann, for Agamben, was careful not to make
the documentary an aesthetic experience in quite this
way. Its something that the documentary, rather, is
careful to avoid. But its surely a problematic that pervades, especially when one begins to read a film between its lines and beyond its words, for its rhythms
and voice de Beauvoir described Lanzmanns film as
beautiful for instance. Who would describe a holocaust documentary as beautiful? And yet, of course
it can be. These stories are not all about subjection and
degradation some are about unbelievable acts of affirmation the Weltmans escape for example. For sure,
authors have no control over interpretation neither do
witnesses nor historians, since the reading becomes a
re-enactment of the initial disparity between the event
of reading and the event of understanding. This is made
clear by Mme Zay in a fascinating moment in the film.
About memory, Mme Zay says, I talked yesterday to
Serge Klarsfeld, who has been talking in his books about
it since the Liberation. And he told me that people do
not read historians. That is to say history and memory
are two different things.
14 Quoted in Giorgio Agambens Remnants of Auschwitz: The Witness and
the Archive trans. Daniel Heller-Roazen (New York: Zone Books, 2002), p. 36.

242

krdnte

Now, that is an odd statement and the film pauses

after Mme Zay delivers the line, ostensibly to allow the
audience to assimilate it. Then it zooms in to a signpost
for Avenue Jean Zay (there are five in France according to Google map, so I assume both shots during and
after the interview are Orleans). The latter move is also
strange because when you begin to think about it, how
often do people read the history or remember the reasoning behind the designation of street names? If people do not read history, as Mme Zay and Serge Klarsfeld
claim, then the cut to the signpost is performatively indicative of the manner by which people blithely carry
on in quotidian life without remembering or noticing
historical significance. These signs trigger nothing.
Cars and people pass by without stopping. Life goes
on. The insignificant becomes significant only when it
is read in the strong sense of that word, which is why
I would argue that the obligation is one of impossible
reading. That this present film opens and closes with
street signs pays homage in some way to a recoverable
past by drawing viewers attention to the presence of
the past in the everyday. Street signs literally point us
in the direction of the future. They also present us with
possibilities gleaned from the past. One might say,
however ironically, that they afford memory a direction just as testimony is designed to do; even when we
say, as so many commentators, Elie Wiesel and Primo
Levi among them, that testimony is impossible we find
direction in it, a way of reading on, moving on to little
signposts down the road.
But of course there is more it to it than this. Mme
Zays point is that there was a turn in the collective
memory in France of the Rafle du Vel dHiv and the
Loiret camps after an article appeared in a French news
magazine in the 90s entitled An Investigation of the
Forgotten Crime, which explored the internment and
deportation of children. After the article appeared
people spoke of a revelation, as if they had discovered (not remembered) the history of the holocaust.
This is an extraordinary claim. The claim is that the
public were not ready to hear this. They were not
ready to read their history, to recollect, perhaps even in
some cases to relive it. That had to be deferred.
Mme. Zays appearance in Frozen Time, Liquid
Memories is, as I see it, extraordinary. Marcel WeltmanAron describes her as a remarkable woman and in243

forms us that after being introduced to her by his sister he has spoken publically, in 2012, for the first time
about his experiences in the Vel dHiv. Excluding her
explication of the archives of the children in the cenotaph sequence, she appears for less than ten minutes in
the film but her impact is powerfully provocative and
challenging for the viewer. Behind her, as she speaks,
is a childrens library and images of smiling officers and
innocent victims of the holocaust flicker in the background. Her presence here strangely draws the viewers attention to the function of memory and to what
we see and understand beyond the words, through
the rhythms of what is not being said, to echo Felman.
Hers is a peculiar kind of testimony too because, as Ive
said, she doesnt remember her father, only the precious words Mendes-France carries back to her from
his internment with her father in Clairmonte-Ferrand
she was a wonderful little girl. Then her expression
lightens. This is also the injustice of memory, as she
describes it, a memory she was robbed of. It is, paradoxically, only by reliving the events that took her father
from her that she is able to remember him. It is the second problematic, and the determining personal story
she discusses the same memory of her father she says
is also that same memory of the Loiret concentration
camps. Her memory is caught in the strange double
bind of violence and love frozen and liquid. It is all
the more tragic, of course, for this.
Personally, I want to keep all these questions concerning voicing and rhythm in focus and yet when
I read and write about the holocaust I feel a strange
inertia, an invading paralysis that comes from being
confronted with the inexplicable horror, the bigotry,
the genocide; the inertia comes also from not knowing, quite simply, how to respond to this, how to respond to the testimonies of those who experienced the
rampant sectarianism and insane hatred described
by Mendes-France. Perhaps that is the most probable
answer to the questions I harbour after seeing this film.
I havent known it, so I have difficulty reading it. But
that is no excuse, in fact it may even place more responsibility on my shoulders to get it right, to read it
right. Part of this responsibility is noticeable in the
production name Cinetaph a clever neologism announcing the task of seeing, reading and remembering
simultaneously. To read it right is to be aware of what

krdnte

the film is teaching us. It is to be aware of what the film

is triggering in us.
Teaching Trauma
or Trauma Teaching?
Triggering raises a whole host of questions that
might easily be glossed over, not least of all in pedagogical realms. What, for instance, does triggering say to
people whose professional lives are entwined with narratives of trauma? How do teachers for example ensure
that when they teach traumatic works or trauma theories
they are not teaching in a manner that fosters a culture
of woundedness that students succumb to unreflectively? How much exposure to trauma is ethically justifiable
under the auspices of an educational experience? Also,
at what point exactly do teachers know that their students are experiencing a traumatic event? How can they
control the level of affect from a triggered experience?
Josh Gordon and Will Specks movie Blades of Glo
ry (2007) contains a parody that highlights the kind of
woundedness indicative of scholars Halberstams polemic rails against. Blades of Glory is a riotous comedy about
two male figure skaters (Will Ferrell and Jon Heder) who
team up to become the worlds first same-sex professional pair-skating duo in a bid to become world champions. At one point in the movie Jimmy McElroy (Jon
Heder) is on a date with Katie van Waldenberg (Jenna
Fischer) when the two become embroiled in an intimate
moment of sensitive disclosure. Katie admits her dislike
for ice because of its association with her family, a sister
and brother, both professional skaters, whom she loathes.
Jimmy responds with an impassioned eulogy on the freedom he feels in his profession and concludes by asking
Kate if she ever skated:
Katie: When I was a kid a little, but my
brother and sister dont like anyone to steal
their focus.
Jimmy: My life was nothing but focus. You
know what I got for my tenth birthday? A sixpack of protein shakes and a subscription to
Mens Health.
Katie: I didnt have a tenth birthday. My sister
told all my friends that I was in jail for armed
robbery.

Jimmy When I was nine my father insisted

on having me circumcised to minimise wind
resistance. Katie While driving me to skating practice my parents were in a fatal accident. My brother and sister blamed me for
their death and they forced me to work for
them, like a slave
[They kiss]
Katie: Wow, I never really thought of that as
a romantic story before.15
The dialogue is at once hilarious and appalling.
Were drawn in by the hyperboles as they surmount
one another in their atrocity; even the chronology
must be surpassed by the contestants when I was ten,
when I was nine, when I was a child and so on. Both
Katies and Jimmys lives have been Voltairean in their
relentless series of tragedies and abuses. What is most
instructive, however, is the kiss. One wonders why it is
that this kiss occurs at the culmination of the contest.
Katies exclamation that she never expected her stories
to preface a loving encounter is doubly ironic because
its exactly the reason shes doing it. She uses her stories
to garner sympathy and respect from Jimmy, who in
turn develops his narrative of woes to the same ends.
When they finally run out of steam they embrace, finding in one another a comparable crisis companion.
Out of this traumatism then comes affection and love,
a love based on a mutual aloneness and neglect. We
laugh at the ludicrous embellishments because they remind us of people who invidiously play this game at the
expense of those who are justifiably affected. Theres an
element in its stupidity that strikes home. If we read
into it enough we may begin to wonder how often this
macabre game is played out in classrooms and lecture
theatres across the globe and how truly unfortunate it
is for those whose actual griefs are overshadowed by
these scenarios. The paradox of sensitivity is that the
insensitive so often become the new oracular orders of
sensitivity.
In saying this I am not arguing for an education
that hardens the intellect at the expense of emotional
worlds of learning. On the contrary, I believe, as did
Adorno in Education after Auschwitz that being
15 Blades of Glory dir. Josh Gordon & Will Speck (2007)

244

krdnte

hard, the vaunted quality education should inculcate,

means absolute indifference toward pain as such.
And I agree that education must take seriously [the]
idea in no wise unfamiliar to philosophy: that anxiety
must not be repressed.16 There is a place for anxiety
in our world, a need for it. But there are differences
between anxieties, crises and traumatisms, distinctions
that should and must be kept open to reflection and
challenges. These differences are often forgotten when
we think we know how to envisage the traumatisms of
others or even our own.
The crisis comparison is important for us to think
through pedagogical situations. In her landmark work
on the subject (Testimony: Crises of Witnessing in Lit
erature, Psychoanalysis, and History) Shoshanna Felman
asks the following question in the opening sentence,
What is the relation between crisis and the very enterprise of education? Her story develops around a class
entitled Literature and Testimony that she taught at
Yale in the fall of 1984. Her objectives were through
readings of Camus, Mallarme, Freud, Dostoevsky, Paul
Celan, and the Video Archive for Holocaust Testimonies,
to 1.) ensure that her class understood that testimony is
pervasive and implicated in almost all types of writing
and 2.) that testimony has a powerful performative dimension that does not simply recount as much as defamiliarise and estrange us from what we think we know
of testimony in the first place. As such, careful readers
will note that Felmans own recollections of crises in her
class contain within themselves a corollary performative
force. In recounting what happens in her class, Felman
is wholly implicated in the testimonials she is examining
and her positions on these are of paramount importance
to us readers.
What is particularly striking in Felmans account
of her classs disintegration into disarray and confusion
is her reconsideration of her role as a teacher. After her
class has viewed testimonial videos of survivors in an
apartment (not a classroom) they are moved to tears.
What happens then, Felman calls an unforeseeable a
crisis. She starts getting phone calls at odd hours of
the night from her students wishing to talk about what
16 Theodor Adorno, Education after Auschwitz in Critical Models: In
terventions and Catchwords trans. Henry W. Pickford (New York: Columbia University Press, 1998), pp. 191-204.

245

happened. The students peers begin asking to join Felmans classes and the ones that have attended her class
begin forming groups outside of her classroom. There
is a delayed affect from the class. Students begin feeling uneasy after twenty-four hours and beyond. They
are entirely at a loss, disoriented, and uprooted. Felman then confers with Dori Laub, her co-author, for
counsel. What was called for, she concludes, was for
me to resume authority as the teacher of the class and
bring the students back into significance.17
On close inspection there are a great many difficulties with Felmans approach to the situation, not
least of all is the assumption that the crises are manageable, that the role of the teacher is tantamount to
controlling the event of encountering the traumas of
others. Felmans desire to take control of the situation
is difficult to admire, since she becomes a functionary
of the desire to systematize the event of learning/unlearning. She becomes the medium of understanding,
the focal point of knowing.
What her narrative does open up, however, is a
paradox at the heart of what Deborah Britzman refers
to as difficult knowledge in her readings of Freud in
her fine book After-Education. Freud, Britzman recalls,
referred to education, more than once, as one of the
impossible professions. His term Nacherziehung
(after-education) encapsulates the difficulties with
moving on, as the term Nachtrglichkeit also insists.
After-education revolves around similar issues with
traumatisms because it insists on movement and fluidity. It flows back to a concept of education as learning
and forward to a conception of education as unlearning, reimagining, reliving, forgetting, moving on. However much our instincts lead us to take control we must
resist the temptation to do so, since the event of learning is never understandable in that way. What is impossible, according to Freud and Britzman, is that however good our intentions may be we are never sure how
our teachings influence our students or in what ways
they become models for them. Mme Moucharcd-Zays
testimony is also a kind of teaching. It teaches us that
we need to hope for readers of history, for those readers
to come who can resist the temptation to hide behind
17 Soshana Felman & Dori Laub, Testimony: Crises of Witnessing in Lit
erature, Psychoanalysis and History (London: Routledge, 1992), p. 48.

krdnte

narratives of closure and forgetfulness. Just as Marcel

Aron-Weltman teaches us the facts, his facts, we must
seek the said behind the unsaid, the quiet unheard-of
hope beneath his mothers hope.
Films like Frozen Time, Liquid Memories are pedagogical through and through. They teach us how to
respond to other peoples traumatic experiences; they
teach us how to listen, deeply. The task of the translator, the listener, the viewer is to read beyond the fact
and to be able to forget the fiction. I began this essay speaking about my personal experience reading/
viewing Serge Klarsfelds book French Children of the
Holocaust. I remembered being unable to read it for

more than twenty minutes. My feeling was that I was

not reading in the way that I should; that I was not
giving each image, each child, my attention. I was
flicking through. After a while I was becoming immune. Klarsfelds book should have a trigger warning.
It should read Readers are advised that they might
accept this. And this is the paradox: the need to understand is offset by the impossibility of doing so.
With all responsible responses the response is impossible. You simply cant read the facts with understanding. However much you try. Knowing this is not a way
out. But it is a start. Its the beginning of memory, a
kind of liquid memory that refuses to solidify.

246

krdnte
UDC 77.04

Michael ORourke, Institute of Social Sciences and Humanities, Skopje, Macedonia

Alveo-auto-bio-thanato-photo-graphies*

Black Books
My viewings of Dragan Kujundis film Frozen
Time, Liquid Memories, 1942-2012 always seem to coincide with controversies. Not long after watching the
film for the first time in the summer of 2013 I read an
announcement for a new biography by Evelyn Barish
called The Double Life of Paul de Man. Here is the publishers blurb:
Thirty years after his death in 1983, Yale
University professor Paul de Man remains
a haunting figure [my emphasis]. The Nazi
collaborator and chameleon-like intellectual
created with Deconstruction a literary movement so pervasive that it threatened to topple
the very foundations of literature and history
itself. The revelation in 1988 that de Man had
written a collaborationist and anti-Semitic ar* This text began as a presentation entitled Whowhat survives? Response
to Dragan Kujundis Frozen Time, Liquid Memories at the National
University of Ireland, Maynooth on June 14, 2013. On that occasion Tina
Kinsella and I organized a screening of Dragans film followed by short
responses from myself, Tina, amonn Dunne, Carol Owens, and Steven
Shaviro. Dragan was characteristically generous in allowing us to screen
his film and in his own responses to our remarks. Before meeting Dragan
I always wondered why Jacques Derrida held him in such high esteem.
I can now say that I, like Derrida, have been lucky to have been gifted
Dragans friendship and the many kindnesses he has done me would be
too numerous to list. This essay is a small token of my appreciation and
love for Dragan the man and for his work. My debts to him, the phantom
friend returning are, in the end, however, unrestitutable.

251

ticle led to his intellectual downfall, yet biographer Evelyn Barish apprehended that nothing appeared to contextualize the life he assiduously sought to conceal. Relying on archival
research and hundreds of interviews, Barish
evokes figures such as Mary McCarthy, Elizabeth Hardwick, and Jacques Derrida. Reexamining de Mans life, particularly in prewar
Europe and his reincarnation [my emphasis]
in postwar America, she reveals, among other
things,his embezzlement schemes, his lack of
an undergraduate degree, and his bigamous
marriage. The man who despised narrative,
particularly biography, finally gets his due in
this chilling portrait [my emphasis] of a man
and his era1.
With the emergence of Barishs biography yet
again we have the attempted killing off of deconstructionand even theory tout courtplayed out over the
body of Paul de Man2. The significance of this turn of
1 Evelyn Barish, The Double Life of Paul de Man (New York: WW Norton/
Liveright, 2013).
2 The posthumous publication of a manuscript by de Man entitled Notes
on the Task of the Translator appeared in a book with the telling title
Theory and the Disappearing Future: On de Man, on Benjamin edited by
Tom Cohen, Claire Colebrook and J. Hillis Miller (London: Routledge,
2012). Particularly relevant to the present essay are Millers Paul de Man
at Work: In These Bad Days, What Good is an Archive? (55-88) and Cohens Toxic Assets: de Mans Remains and the Ecocatastrophic Imaginary
(An American Fable) (89-129).

krdnte

events for Dragans film is precisely to do with the question of haunting and reincarnation and of the non-biodegradable, of what remains, of what or who survives,
is nameable, mournable, grievable, commemoratable
and so on. In the first part of the film on the racija/
pogrom in Novi Sad, Dragan interpolates a scene from
the film The Ister a film about Martin Heidegger. As
I re-watched Frozen Time, Liquid Memories in early
2015 we are witnessing the fallout (I use the language of
nuclear catastrophe deliberately) from the recent publication of Heideggers Black Notebooks3. Heidegger is
another figure whom the repeated deaths and disappearances of deconstruction (and of theory tout court)
is also often routinely played out over and the Black
Notebooks provide critics with yet another reason not
to read Heidegger (and by extension and by implication not to read Derrida or de Man)4. The archive is, as
Derrida warns us, never ideologically innocent:
The archive, as printing, writing, prosthesis,
or hypomnesic technique in general, is not
the only place for stocking [stockage] and for
conserving an archivable content of the past
which would exist in any case, such as, without the archive, one still believes it was or it
will have been. No, the technical structure
of the archiving archive also determines the
structure of the archivable content even in its
very coming into existence and in relationship to the future. The archivization produces
as much as it records the event5.
Hillis Miller notes that we tend to assume that
an archive is a self-evident good in itself but, as the
quote from Derridas Mal dArchive above suggests,
the archive is never neutral, it is performative (rather
3 The Black Notebooks, edited by Peter Trawny, are volume 97 of the
Gesamtausgabe. For a discussion of the content see: http://www.corriere.
it/english/15_febbraio_09/heidegger-jews-self-destructed-47cd3930b03b-11e4-8615-d0fd07eabd28.shtml. For a response from Jean-Luc
Nancy see http://strassdelaphilosophie.blogspot.ca/2014/06/heideggeret-nous-jean-luc-nancy.html
4 See Jacques Derrida, Heidegger, the Philosophers Hell (181-190)
and The Work of the Intellectuals and the Press (The Bad Example: How
the New York Review of Books and Company Do Business) (422-454) in
Points Interviews, 1974-1994, (ed) Elisabeth Weber, (trans) Peggy Kamuf & others (California: Stanford University Press, 1995).
5 Jacques Derrida, Archive Fever, trans. Eric Prenowitz (Chicago: University of Chicago Press, 1996), 16-17.

than constative, a place for stocking [stockage]), bringing about certain effects and events, for good or for ill6.
What good, Miller asks, will it do to read the archive
of de Mans writings today (and we might add what
good will it do to read Heidegger or Derrida in these
bad days?)? The affirmative answer Miller gives to this
question is that reading de Man can help us as we face
into and face up to the looming catastrophes and meltdowns of our time (economic, financial, pedagogical,
climactic). Miller recounts a possibly fictive passage
in a mystery story his wife Dorothy has read in which
Mayan hieroglyphs translate Christs words on the
cross My God, My God, why hast thou forsaken me
as Sinking. Sinking. Black Ink over nose (88). As the
waters of catastrophe rise up to and above our noses
Miller writes all the ink we have spilt will only add
to the flood, but it is better, I claim, more human-inhuman, to know what is happening than to be navely
surprised by the rising waters. Paul de Mans writings
are a great help with that, though not at all a reassuring
help (88)7.
Khral Transhumance
Dragans film, too, is a great help with reading
the catastrophes of the past as well as the catastrophes
of our time. The Ister is also a film, like Frozen Time,
Liquid Memories, about the Danube, where the body
of water is figured as a khora, a placeless place of love,
life, affirmation and survival8. The Danube/Khora is a
receptacle, an alveole, a bearer of imprints9 and watery traces. Rather than black ink in Dragans filmic
narrative it is white ink which is inscribed, scribbled
on the watery surface of the film10. He explains what
we are seeing: at the beginning of the movie [The Is
ter] about the Danube, refuse, non-biodegradable flotsam of plastic garbage carried by the river is visible
but the location of the garbage is not immediately
clear. However, as the film progresses techno-refuse
6 Hillis Miller, Paul de Man at work, 56.
7 See also Millers Reading for Our Time: Adam Bede and Middlemarch
Revisited (Edinburgh: Edinburgh University Press, 2012).
8 Jacques Derrida, Khra in Julian Wolfreys, The Derrida Reader: Writ
ing Performances (Edinburgh: Edinburgh University Press, 1998), 231-262.
9 Derrida, Khra, 233.
10 Derridas essay Scribble (writing-power) begins by asking Who can
write? What can writing do? trans. Cary Plotkin, Yale French Studies 58
(1979): 117-147.

252

krdnte

carried by the river towards its divided, phantasmatic

origin repeats itself several times without geographical designation. Dragan goes on: the plastic garbage
thus becomes the non-locatable, silent, pre-symbolic,
uncanny, visual other dispersed through the narrative
about the river. The techno-refuge that floats along the
Danube and throughout the film is, we might say, tran
shumant, topologically and tropologically (not to mention politropologically) on the move:
Tropes are tours, changes of place, from
somewhere to somewhere else: displacement,
voyage, transfer or transposition, metonymy
or metaphor, translation or transhumance.
The quotation as such [and Frozen Time, Liq
uid Memories is quoting, translating, receiving, recycling The Ister] as such, like transhumance, and more than ever the translated
quotation, is, according to etymology, equivalent to setting in motion to transfer, deport,
and export from one place to another. Always
promising some return to the origin. A transhumance consists in migrating, changing
land or terrain, going from one land to another, beyond (trans) one terrestrial or earthly (humus) place toward another11.
The Danube as silent, transhumant khora is anywhere:
it is as if place floated in spaceand, moreover, had always done so in order to be and to
take place. Floating indeterminacy, indefinition, in-finity or pluralizing indifference,
un-limitation, the apeiron of any inscribes,
in effect, in the very interior of place, inside
the where, a sort of abyss Indefinite, at the
same time undetermining and pluralizing,
the epochal suspense of any de-nominates
(d-nomme), for it is especially not a name,
a gaping opening, an outside of the inside, a
borderline [a place of living on] that drives
mad the very inside of the place, at the same
time hiatus or chaos (chaino, from which
chaos or chasm, which is what I make when
I open my mouthhio in Latin, from which
11 Jacques Derrida, Faxitexture, trans. Laura Bourland in Anywhere
(ed) Cynthia Davidson (New York: Rizzoli, 1992).

253

comes hiatuswhen I ask or call, when I

scream or I name, sometimes in silence, my
hunger, my thirst, or my desire [the alveolar
is where the tongue touches the teeth and one
of the clustered cells at the termination of the
bronchiole in the lungs]). In thus opening
space in its inside, any spaces space, it denominates the very spacing of space12.
The refuse, too, is anywhere: Any does not supervene (survient) where: as soon as there is where, there
is any, a possibility of substitution [the refuse substitutes for the bodies of the dead] and of repetition [the
logophantasmatic origin divides and repeats itself several times without geographical designation or destination]; and as soon as there is a possibility of replacement, of substitution, and of possible repetition, there
is spacing and place, there is room Place is nothing
other than the possibility, chance, or threat of replacement [couldnt we say the same about the archive?] It
is, in a word, perhaps, this khora, this Greek name that
suddenly begins to resonate in these places13. Danube is spacing, khora, placing and re-placing, a place
open to what is coming (chance or threat), welcome
to the other within itself, to all who might come [tout
arrivant]. The Danube is a tympanum, alveolar, having
the form of a hollow in the ear14, like a shell or conch15.
One could say something about Catherine Malabous notion of plasticity and the films techno and human
garbage; about Slavoj ieks aestheticisation of trash as
true love of the world; about whether Frozen Time, Liquid
Memories is a deconstructive film or a film about deconstruction; about whether film or the film itself is biodegradable or not. However, what I want to note here is the
connection to be made between the many deaths of deconstruction and its hauntological non-biodegradability.
Non-biodegradables
But before we get to that, I should, perhaps, say
something about Jewishness, Derrida and deconstruc12 Derrida, Faxitexture, 23.
13 Derrida, Faxitexture, 23-24.
14 This is how Derrida describes Amsterdam in Tympan (xviii). See
Margins of Philosophy, trans. Alan Bass (Chicago: University of Chicago
Press, 1982).
15 Derrida entitles one of his essays on de Man Like the Sound of the Sea
Deep Within a Shell: Paul de Mans War, Critical Inquiry 14 (1988): 590-652.

krdnte

tion (although the repeated attempts at the expulsion

of both Derrida and deconstruction should make that
point clearly enough). And this is related to the question of temporality (and revenance and arrivance)
too. In an essay entitled Whowhat Gives?! Dragan
explains this nexus and how Jewishness is intimately
related to the technology and temporality of film. He
writes there:
In the essay Abraham, the Other, a reflection
on Emmanuel Levinass essay Being Jewish,
Jacques Derrida reflects on Judaism and time,
not quite unlike the lines of analysis followed
in Aporias. It is from that place given over
only in the future to arrive, or as Jacques Derrida liked to say, in the to-come, -venir, that
the meaning of this identity will have been determined. Including the endurance of Jacques
Derridas own experience of being a FrancoAlgerian Jew: the to-come, which is to say, the
other, will decide what Jew, Judaism or Jew
ishness will have signified. And although this to
come is not the property of anyone, it will nec
essarily depend, as to-come, on an experience
of invention that is both prophetic and poetic.
In Specters of Marx, the very structure of the
event hesitates between the singular who of
the ghost and the general what of the simulacrum. The teletechnoscientific revolution
organizes a space that is haunted by delayed
images, ghosts of technological displacement,
hesitating between the who of their apparition
and the what of their simulation16.
Frozen Time, Liquid Memories itself organizes
a space [khora] that is haunted by delayed [or stilled,
frozen] images, ghosts of [tele]technological displacement hesitating between revenance and arrivance,
ghosts from the past and from the future. As Dragan
also writes in Whowhat Gives?!: this arrivant is also
always already both a sur-vivant and a revenant, a spectre or a ghost of a shared but nonsynchronous, countertemporal mortality surviving in the very heart of the
living (15). The arrivants are the non-biodegradables,
16 Dragan Kujundi, Whowhat Gives?! in Kujundi (ed) Who? or
What?Jacques Derrida, special issue of Discourse 30.1/2 (Winter &
Spring 2008): 3-20, at 15.

the bio-techno-refuse, the still (delayed) remains that

are carried along by the river on its divagatory and dilatory paths [another two meanings of alveolar] and by
this film17.
Derridas long essay in Critical Inquiry responding
to the first wave of appalling attacks on Paul de Man
is, of course, called Biodegradables, an essay which
attends to many of the themes of this film: who or what
remains, survival, what floats on the surface, who or
what is saved, what is and is not archivizable, the best
and the worst, and so on18. Although one should read
every word of Derridas essay (and the arguments made
for the necessity of reading De Man) I want to single
out one paragraph which, for me, strikingly resonates
with Dragans film. Derrida writes:
Those who have sought to exploit these revelations [about de Man], those who have given in
to the temptation to annihilate, along with the
work of a whole life, all that which, from near
or far, came to be associated with it (Deconstruction, they say), have produced, in spite of
themselves, a premium of seduction. In spite
of themselves? Perhaps, I am not sure of that.
In any case, too bad for them. One had to have
a lot of ingenuousness and inexperience not to
have foreseen it. Many of those who had taken
part in this crusade against de Man and against
Deconstruction are getting more and more irritated: now it turns out that, in part thanks
to them, people are talking more and more
about what the crusaders wanted, without delay, to reduce to silence by denouncing the alleged hegemony that seems to cause them so
much suffering. They should have thought of
that. Things dont biodegrade as one might
wish or believe. Some were saying that Deconstruction has been in the process, for the last
twenty years, of extinguishing itself (waning
as I read more than once) like the flame of a
pilot light, in sum, the thing being almost all
17 This is a reference to Derridas book Athens, Still Remains: The Photo
graphs of Jean-Franois Bonhomme, trans. Pascale-Anne Brault and Michael Naas (New York: Fordham University Press, 2010).
18 Jacques Derrida, Biodegradables: Seven Diary Fragments, trans.
Peggy Kamuf, Critical Inquiry 15 (Summer 1989): 812-873.

254

krdnte

used up. Well, here they go and think they see,

at the bottom of the little bit of oil remaining,
a black stain (the spectre of 1940-1942 [note
the dates of Dragans film], the diabolical Paul
de Man!). Certain this time that they will be
able to get rid of it, without further delay and
thus without any other precaution, they rush
forward like children in order to wield the final
blow and destroy the idol. And, of course, the
flaming oil spreads everywhere, and now here
they are crying even louder, angry with their
own anger, frightened by their own fear and
the fear they wanted to cause. Without them,
would it have consumed itself: would the thing
have been degraded on its own? (818-819)
We might note that cinematic film itself (and the
photograph) is non-biodegradable and its support (its
pellicule, its very skin) depends on the little bit of oil
remaining. The film is that which bears witness, which
sur-vives, remains, lives on. Film is like an alveolar
crystal of breath, your irreversible witness to quote
Paul Celans Breathturn the cinepigraph (or cinepitaph) to Frozen Time, Liquid Memories. The essay Biodegradables continues Derridas reflections on Paul
de Mans war, which refers to the war in the 1940s
during which de Man published his infamous writings,
the war around the name and work of de Man in the
1980s and the war Derrida speculates must have endured within de Man himself19:
Paul de Mans war is finally the one that this
man must have lived and endured in himself.
He was this war. And for almost a half century, this ordeal was a war because it could
not remain a merely private torment. It has
to have marked his public gesture, his teaching and writing. It remains a secret, a hive [an
alveary is also a beehive] but no one can seriously imagine, today, that in the course of
such a history, this man would not have been
torn apart by the tragedies, ruptures, dissociations, disjunctions20.
19 We should recall here that Derridas final interview which is all about
survival, life and death, the archive, democracy and the (im)possibility of
living on is entitled I am at war with myself .
20 Derrida, Like the Sound of the Sea Within a Shell, 163.

255

This internal war, to be at war with oneself, is to live

and it is what keeps Derrida and de Man alive, what allows them to survive. Survival does not supervene (survi
ent); it opens the possibility of substitution, repetition, replacement. Like the techno-refuse which survives on the
Danube river, survival indicates a structural non-closure
of the phantasmatic origin which divides and repeats:
As I recalled earlier, already from the beginning, and well before the experiences of
surviving [survivance] that are at the moment mine, I maintained that survival is an
originary concept that constitutes the very
structure of what we call existence, Dasein,
if you will. We are structurally survivors,
marked by this structure of the trace and of
the testament. But having said that, I would
not want to encourage an interpretation that
situates surviving on the side of death and the
past rather than life and the future. No, deconstruction is always on the side of the yes,
on the side of the affirmation of life. Everything I sayat least from Pas (in Parages)
onabout survival as a complication of the
opposition life/death proceeds in me from an
unconditional affirmation of life21.
In Dragans film survival structures existence (Da
sein) and bearing witness to the techno-refuse is (at)
testamentary, without delay (demeure). Derrida writes
that the moment one is a witness and the moment one
attests, bears witness, the instant one gives testimony,
must also be a temporal sequencesentences for example [or film stills]and above all, these sentences
must promise their own repetition and thus their own
quasi-technical reproducibility22. Survival as the structure of existence and the demand for testimony means
that the Danube is open to, hospitable to the other,
anachronistic awaiting (at) the arrival23, for the other

21 Jacques Derrida, Learning to Live Finally: The Last Interview, trans. Pascale-Anne Brault and Michael Naas (Basingstoke: Palgrave, 2007), 51-52.
22 Jacques Derrida, Demeure: Fiction and Testimony, trans. Elizabeth
Rottenberg (Stanford: Stanford University Press, 2000), 33.
23 Jacques Derrida, Aporias: Dyingawaiting (one another at) the limits
of truth, trans. Thomas Dutoit (Stanford, California: Stanford University
Press, 1993), 43.

krdnte

at the threshold of death24. Novi Sad must accept the

axiom of incompleteness. A city is a set which must remain indefinitely and structurally non-saturable, open
to its own transformation, to the augmentations which
alter and displace as little as possible the memory of its
patrimony. A city must remain open to what it knows
about what it doesnt yet know about what it will be25.
Novi Sad too is living at a threshold:
I am one, but I am only the threshold of myself,
guard me, protect me, save me, save therefore
the order which I give you, heed my law, it is
one, but for this construct me, thus de- and
re-construct me, you are at the threshold, expand me, transform me, multiply me, dont
leave me intact, take the risk of deconstructing me. If you leave me intact, and one, you
will lose me. It is necessary both to protect me
and break and enter me, both to safeguard me
and to transfigure me, to transform me precisely in order to save me: it is necessary both
to love me and to violate mebut in a certain
manner and not in another. It is necessary to
affirm me as I affirm myself and, in order for
this, to invent the impossible, which consists in
respecting my past body, in telling my age, but
also, and out of respect, in giving me enough
life so as not to confuse me with a conservatory of archives, a library of lithographic legends, a museum, a temple, a tower, a center of
administrative and political decisions, a parliamentary enclosure, a tourist hotel, a chamber
of commerce, an investment centre, a hub of
railway or information connections, a computerized stock exchange, or even a habitable,
laborious, and productive hive [my emphasis].
I include all these within me, in my great, moving body [transhumance again], but you must
never reduce me to this, I am the threshold of
something else again: I have never been, and a
city will never have been, simply that26.
24 Kujundi, Whowhat Gives?! 14.
25 Jacques Derrida, Generations of a City: Memory, Prophecy, Responsibilities trans. Rebecca Comay in Open City (Alphabet City 6), (ed) John
Knechtel (Toronto: Alphabet City, 1998), 26.
26 Derrida, Generations of a City, 23-24.

Novi Sad/Danube as khora are ana-chronistic, belong to an ageless contemporaneity27, the wholly other
of what arrives or derives. As Malabou understands it
this is what explains its capacity to appear or reappear
[like the techno-refuse], phantomatically, in our era,
threatened as it is by a radical event, namely nuclear
catastrophe, an event that is itself an-archivable. Khora,
which originally referred to place and earth without occupying place or being found on earth, calls for thinking
of and in this very moment when the danger of destruction of every single place has spread across the earth28.
Forgetting Well
To not remember, or to erase the trace of the human waste or garbage from history, archive or
memory here takes on a vocabulary of eco-catastrophe:
we have flotsam, garbage, nucleo-historico-filmico-literary waste. Derrida in Biodegrabables points to the
impossibility of erasing the trace(s) of De Man and his
very non-biodegradability (de Man as well as his writing is characterized as a thing). He writes:
Yes, to condemn the dead man to death: they
would like him not to be dead yet so they could
put him to death (preferably along with a few
of the most intolerable among the living). To
put him to death this time without remainder.
Since that is difficult, they would want him to
be already dead without remainder, so that they
can put him to death without remainder. Well,
the fact is he is dead (they will no longer be able
to do anything in order to kill him), and there
are remains, something surviving that bears his
name. Difficult to decipher, translate, assimilate. Not only can they do nothing against that
which survives, but they cannot keep themselves from taking the noisiest part in that survival. Plus there are other survivors [note the
language here], arent there, who are interested
in survival, who talk, respond, discuss, analyze
27 Jacques Derrida, No Apocalypse, Not Now: Full Speed Ahead, Seven
Missiles, Seven Missives in Psyche: Inventions of the Other, Volume 1
(eds) Peggy Kamuf and Elizabeth Rottenberg (Stanford, California: Stanford University Press, 2007), 387-409.
28 Catherine Malabou and Jacques Derrida, Counterpath: Traveling with
Jacques Derrida, trans. David Wills (Stanford, California: Stanford University Press, 2004), 143.

256

krdnte

endlessly. Well never have done with it. Its as

if something nonbiodegradable had been submerged at the bottom of the sea. It irradiates29
As Milena Kujundi, the Theorists Mother (the title of a wonderful recent book by Andrew Parker30) puts
it the project of archivization is one of not deleting and
not forgetting. The process of forgetting well is irreversible and as Dragan explains in The Non-Biodegradable
(2007): the irreversible is therefore what cannot be forgotten, the non-biodegradable, the caesura that ruptures
the flow of European history31. The events of January
1942 in Novi Sad are unerasable, inextinguishable. At
the foot of the monument to the racija the tons of garbage that wash up are made into a monster from the
Danube. This monsterthis monstrous arrivant from
the past and the futurefashioned from plastic, nonbiodegradable refuse, is what floats, survives, carries on,
irradiates. The possibility of a catastrophe without
remainders is a threat but also a chance: the absolute
effacement of any possible trace is thus the only ineffaceable trace, it is so as the trace of what is entirely other,
trace du tout autre32. That which remains unreadable
or unarchivable is what survives, what lives on, only or
already its living on, its life after life, its life after death33.
Phantasmo-cine-taphs34
There are so many photographs in this film (and
photographs of photographs), so many monuments in
a film made by Cinetaph Productions: of the racija
29 Derrida, Biodegradables, 861.
30 Andrew Parker, The Theorists Mother (Durham: Duke University
Press, 2012). Although I only obliquely refer to gender in this essay it is
noteworthy that a 1987 seminar with Derrida has the alveolar title Women in the Beehive.
31 Dragan Kujundi, The Non-Biodegradable, http://www.artmargins.
com/index.php/film-a-screen-media/571-nonbiodegradable. For an updated version of this essay see Dragans contribution to the present volume.
32 Derrida, No Apocalypse, Not Now, 403.
33 Jacques Derrida, Living On: Borderlines, trans. James Hulbert in De
construction and Criticism (New York: Continuum, 1979), 103. See also
Sara Guyer, The Rhetoric of Survival and the Possibility of Romanticism,
Studies in Romanticism 46.2 (2007): 247-263.
34 One keeps the archive of some thing (of someone as some thing)
which took place once and is lost, that one keeps as such, as the unkept,
in short, a sort of cenotaph: an empty tomb. But are there any tombs that
are not cenotaphs? And is there anything photographic [de la photogra
phie] without kenosis? Derrida, Copy, Archive, Signature: A Conversation
on Photography, trans. Jeff Fort (Stanford, California: Stanford University
Press, 2010), 19.

257

outside the Schosberg home; of Paula Schosberg, the

mother; of Adela/Della; of the racija on the icy Danube;
of the French children; of Jacqueline and Marcel Weltman and their parents; the slide show on the computer
screen at the CERCIL archive and museum; the cenotaph photographs of the children. We will never have
all the photographs we are told. But, as Hillis Miller
reminds us in The Conflagration of Community: Fic
tion Before and After Auschwitz photographs are a form
of testimony, of bearing witness35. They might also be
thought of, Miller says, as embodiments of Toni Morrisons claim that nothing ever dies, that once something
has happened it goes on happening (xv). The photographs are, in Elissa Marders terms prosthetic36. In
some ways Frozen Time, Liquid Memories could be
read as a photo-novel, the genre which Derrida assigns
Marie-Franoise Plissarts images in Right of Inspection.
I like the word medium here, Derrida says, because
it speaks to me of spectres, of ghosts and phantoms,
like these images themselves. From the first apparition,
its all about the return of the departed. It is there in
black and white, it can be verified after the fact. The
spectral is the essence of photography. Therefore it
remarks (upon) photography. At once immobile and
cursive, the question of genre takes bodily form, becomes a body that moves [transhumance again] other
bodies about, moves the bodies of others37. For Andr
Bazin, in The Ontology of the Photographic Image
(1945) the photograph has the fleeting presence of a
shadow which is captured and saved. In the moment of
photographing time is suspended, frozen, stilled, embalmed38. The Weltman family photograph in which
Jacqueline admits we all look sad is, in Bazins terms,
shadowy, phantomlike and almost indecipherable
35 J. Hillis Miller, The Conflagration of Community: Fiction Before and
After Auschwitz (Chicago: University of Chicago Press, 2007), xv.
36 Elissa Marder, The Mother in the Age of Mechanical Reproduction: Psy
choanalysis, Photography, Deconstruction (New York: Fordham University
Press, 2012). In terms of prosthetics we might also think about cycling
and re-cycling in the film.
37 Jacques Derrida, Right of Inspection, trans. David Wills (New York:
The Monacelli Press, 1998), n.p. On the apparition and the photographic
apparatus see Dragan Kujundi, Passing the Image: Jacques Derrida Ten
Years After, Oxford Literary Review 36.2 (2014): 230-233.
38 Andr Bazin, The Ontology of the Photographic Image in What is
Cinema? (ed and trans) Hugh Gray (Berkeley, California: University of
California Press, 1967) 15. See also Laura Mulvey, Death 24 x a Second:
Stillness and the Moving Image (London: Reaktion Books, 2006).

krdnte

the disturbing presence of lives halted at a set moment

in their duration, freed from their destiny39. Photography for Bazin embalms time and this is what allows
time to persist, carrying the past across the caesura or
rupture to innumerable futures. The photographs in
the film frame what Lacoue-Labarthe calls hyperbological loss. We write he says, we are disposessed,
something is ceaselessly fleeing, outside of us, slowly
deteriorating40. The Lacoue-Labarthian hyperbological subject-in-deconstitution is always in movement, a
transhumant dsistant subject: the placing of parentheses of the de in (de)constitution signifies that one
must not hear it (any more than in the case of desistance) as a negativity affecting an originary and positive
constitution41.
For Roland Barthes in Camera Lucida the presence of (or being-toward) death in the photograph is
a lingering, phantomal recurrence42. His engagement
with photography, presence and absence, with the
time and tense of the photograph, is a response to his
mothers recent death but also his own future death43.
What Dragans own very personal filmhis autobio-thanatographyhighlights is the uncanny and
the return of the dead, the link between trauma, the
work of mourning and the photograph. In his book
of essays mourning his friend de Man Derrida speaks
of mourning the other as an interiorization of their
image, an interiorization which would be a dsistance
insofar as the interiorization of the other can never
39 Bazin, The Ontology of the Photographic Image, 14. In Whowhat
Gives?! Dragan writes that this relation to the other, to a who or what
that waits for me or for whom I am waiting at the threshold of death, introduces a bereaved apprehension that, as Brigitte Weltman-Arons [the
daughter of Marcel in the film] essay alerts, limits the relevance of the
question of knowing whether it is from ones own proper death or from
the others death that the relation to death or the certitude of death is instituted (15). See Brigitte Weltman-Aron, Derridas Biography (Derrida,
Who?), Discourse 30.1.2 (2008): 255-272.
40 John Martis, Philippe Lacoue-Labarthe: Representation and the Loss of
the Subject (New York: Fordham University Press, 2005). Martis is quoting from Lacoue-Labarthes The Fable (12), 127.
41 Jacques Derrida, Introduction: Desistance, trans. Christopher Fynsk
in Philippe Lacoue-Labarthe, Typography: Mimesis, Philosophy, Politics
(ed) Christopher Fynsk (Cambridge: Harvard University Press, 1989), 17.
Transhumance, dsisistance, diffrance and khora are all substitutable for
each other here.
42 Roland Barthes, Camera Lucida, trans. Richard Howard (London:
Vintage Books, 2000).
43 See also Roland Barthes, Mourning Diary, trans. Richard Howard
(London: Notting Hill Editions, 2011).

be fully complete if the irreducible alterity of the one

being mourned is to be respected. We keep within us
in the form of images the life, thought, body, voice,
look or soul of the other44. What we within us is the
spectre, ghost, phantom, living-dead other and each
photographic image makes the other reappear, return
as revenant. As Kas Saghafi explains this trace or image of the other in us marks
the intertwining of the nonliving, absence,
and reference to the other, the image, the
specter of the nonpresent, living-dead other,
has the tangible intangibility of a body without flesh. Its mode of appearance is that of
appearing in disappearing, disappearing in
appearance. Making the disappeared appear
or making reappear, all images partake of a
spectral structure. This spectrality, no stranger to technics and technology, allows for
the revenant or image of the disappeared to
be interiorized, to remain in me, as other,
living-dead, inside, yet outside, while at the
same time making possible the appearance of
visual images outside, in us45.
Saghafi calls this ghostly effect of the other looking
in us phantasmaphotography46. In all images there is
revenance and survivance, ghostly return and spectral
sur-vival in life, even before death: an absolute affirmation of life, life beyond life, therefore a certain thought
of death, a life that does not go without death47. Khora
is photographic too in that it can appear and re-appear
phantomatically in our time. It is formless, fantomatic
and phantasmatic:
Khora receives, so as to give place to them, all
the determinations, but she/it does not possess any of them as her/its own. She possesses
them, she has them, since she receives them,
44 Jacques Derrida, Memoires for Paul de Man, trans. Cecile Lindsay,
Jonathan Culler, Eduardo Cadava and Peggy Kamuf (New York: Columbia University Press, 1986)
45 Kas Saghafi, Apparitionsof Derridas Other (New York: Fordham
University Press, 2010), 76.
46 See also my Ghost Card, A Pixel or Digit? (London: Croydon School
of Art, 2015) and Jacques Derrida and Bernard Stiegler, Echographies of
Television trans. Jennifer Bajorek (Cambridge: Polity Press, 2002) especially Spectrographies (113-134).
47 Saghafi, Apparitions, 82.

258

krdnte

but she does not possess them as properties,

she does not possess anything as her own. She
is nothing other than the sum or process of
what has just been inscribed on her, on the
subject of her, on the subject, right up against
her subject, but she is not the subject or the
present support of all these interpretations,
even though, nevertheless, she is not reducible to them48.
Khora disturbs and dislodges all polarities: self/
other, living/dead, inside/outside: it is nothing (no be
ing, no present)49. This, again, is not a catastrophism.
On the contrary, it always remains what it is, unanticipatable and what never fails to happen happens
only in the trace of what would happen otherwise and
thus also happens, like a specter, in that which does not
happen50. In anachronizing being and disjoining time
khora opens the future:
It is there that diffrance, if it remains irreducible, irreducibly required by the spacing
of any promise and by the future to-come
that comes to open it, does not mean only (as
some people have too often believed and so
naively) deferral, lateness, delay, postponement. In the incoercible difference the herenow unfurls. Without lateness, without delay,
but without presence, it is the precipitation of
an absolute singularity, singular because differing, precisely [justement], and always other, binding itself necessarily to the form of the
instant, in imminence and in urgency: even if
it moves toward what remains to come, there
is the pledge [gage] (promise, engagement, injunction and response to the injunction and
so forth). The pledge is given here and now,
even before, perhaps, a decision confirms it.
It thus responds without delay to the demand
48 Derrida, Khora, 239.
49 Jacques Derrida, Faith and Knowledge: The Two Sources of Religion
at the Limits of Reason Alone. Trans. Samuel Weber in Religion (eds)
Jacques Derrida and Gianni Vattimo (Stanford, California: Stanford University Press, 1998), 21. See also Peggy Kamuf on the ear and khora in
The Ear, Who? Discourse 30.1/2 (2008): 177-190.
50 Jacques Derrida, Specters of Marx: The State of the Debt, The Work
of Mourning and the New International, trans. Peggy Kamuf (New York:
Routledge: 1994), 28-29.

259

of justice. The latter by definition is impatient,

uncompromising and unconditional51
Breathreturn
In the instant of the photograph or the film still we
have the suspension of time and the conflation of life
and death, living and dead, Barthess punctum:
In 1865, young Lewis Payne attempted to assassinate Secretary of State W.H. Seward. Alexander Gardner photographed him in his
cell where he was waiting to be hanged. The
photograph is handsome, as is the boy: that
is the studium. But the punctum is: he is going
to die. I read at the same time: this will be and
this has been; I observe with horror an anterior future of which death is the stakeIn front
of the photograph of my mother as a child, I
tell myself: she is going to die: I shudder, like
Winnicotts psychotic patient, over a catastro
phe that has already occurred. Whether or not
the subject is already dead, every photograph
is this catastrophe52.
The still photographs in the film are, in one sense,
puncta. They do index death, mortality and traumatic
experience. Yet, Marcel and Jacqueline sur-vive and
in the film they move, smiling, as they were unable to
in the family portrait, across the final frame like running water, an immemorial current, our irreversible
witnesses. To paraphrase Dragan: they are arrivants,
both sur-vivants and revenants, spectres or ghosts of a
shared but non-synchronous, counter-temporal mortality surviving in the very heart of the living, irradiating in the alveolar suspension of a breath53.

51 Derrida, Specters of Marx, 31.

52 Barthes, Camera Lucida, 96.
53 Jacques Derrida, Aletheia, trans. Pleshette de Armitt and Kas Saghafi,
Oxford Literary Review 32.2 (2010): 169-188, at 176. In The Deaths of
Roland Barthes Derrida writes, The Winter Garden Photograph, which
he neither shows nor hides, which he speaks, is the punctum of the entire
book. The mark of this unique wound is nowhere visible as such, but its
unlocatable brightness or clarity (that of his mothers eyes) irradiates [my
emphasis] the entire study, The Work of Mourning, trans. Pascale-Anne
Brault and Michael Naas (Chicago: University of Chicago Press, 2001), 58.

krdnte
UDC 821.163.41-14.09 Manojlovi T.

Virinija Popovi, Univerzitet u Novom Sadu,

Filozofski fakultet, Srbija, Odsek za rumunistiku, Srbija

Todor Manojlovi preveden

na rumunski jezik
Todor Manojlovi, Pesme/Poezii [priredila i prevela Marija Nenadi],
Gradska narodna biblioteka, Zrenjanin, 2015. godine, 187 strana,
ISBN 978-86-7284-154-1

Govor igra znaajnu ulogu u procesu inter- i

transkulturalne komunikacije, s obzirom na to da se
svaka kultura najbolje odraava kroz jezik. U okviru
ovakve kulturne komunikacije prevodi igraju veoma
znaajnu ulogu. Dokazi o rumunsko-srpskim veza
ma prvenstveno se mogu pronai na polju multi-,
inter- i transkulturalnosti srpske nacionalne manji
ne u Rumuniji, ili rumunske manjine u Srbiji, i to u
zajednikim/slinim temama, motivima, knjievnim
likovima, biling vizmu/pluriling vizmu, prevodu sa
jednog na drugi jezik. Gledano sa strane, prevodi ro
mana, pesama, pripovedaka, putopisa, istorijskih tek
stova na srpskom ili rumunskom jeziku, za kulturu
rumunske manjine u Vojvodini, kao i za srpsku iz ru
munskog Banata, predstavljaju faktor razmiljanja o
sopstvenom identitetu. Biling valni ili multiling valni
prevodilac je pojedinac koji je transkulturalno formi
ran. Mnogi rumunski i srpski prevodioci su dokazali
biling valnu i bikulturalnu kompetenciju. Mesto koje
rumunska knjievnost zauzima u srpskim prevodima,
pa i srpska knjievnost u rumunskim, istrauje se pr
venstveno na osnovu zbirki pesama i antologija. iri
pristup problemima prevoenja nije lak poduhvat, on
obuhvata mnogobrojne i kompleksne probleme, zbog

kojih istraivai ovog domena imaju pune ruke po

sla. Prevodom se mogu popunjavati i stvarati duhovni
mostovi preko praznine koju stvara neznanje o kul
turama dvaju naroda, pribliavajui ih i obogaujui.
Oduvek se znalo da se prevodi shvataju kao znaajni
inioci za upoznavanje dela nekog stranog pisca u
prevodu dolazi do izraaja kreativna razliitost i ona
postaje plodna na stranom ling vistikom prostoru.
Prevodilaka profesija jedna je od teih profesija.
Dobro preveden tekst treba da proizvede onaj umet
niki efekat na italaku publiku koji postoji i u onom
jeziku na kojem je napisan. Prevodilatvo je hermene
utika praksa, a odsustvo perfekcionizma uzrokuje na
stanak bezbroj verzija prevedenih dela, pri emu sva
ki prevodilac tei da to adekvatnije transponuje neko
delo sa jednog jezika na drugi. ta uraditi u sluaju da
ne postoji nijedan prevod dela nekog pisca, kao to je
to sluaj sa zbirkom Pesme/Poezii Todora Manojlovi
a, objavljenom 2015. godine u Zrenjaninu? Uz trud
mlade naune radnice, Marije Nenadi, pesme Todo
ra Manojlovia prevedene su na rumunski jezik, to je
omoguilo da rumunska i srpska kultura, uz pomo
ove dvojezine zbirke, budu svedoci avangardistikog
perioda u Srbiji i Rumuniji prolog veka.
260

krdnte

Ova dvojezina zbirka nije nastala samo iz name

re da se objave pesme jednog pesnika o kojem se malo
govori, ili se uopte ne govori, ve i da se naglasi znaaj
poezije pesnika Todora Manojlovia, koji je deo svog i
vota proveo u rumunskom Banatu, obogaujui time i
srpsku i rumunsku kulturu. Mnogobrojni knjievni kri
tiari koji su istraivali Manojlovievo delo zakljuili su
da njegova poezija ne dostie nivo kritikih i teoretskih
tekstova. Manojloviev prevodilac na rumunski jezik, u
predgovoru ove knjige, kae da fonetika i struktura srp
skog jezika ne odgovaraju frankofonom duhu kojem je
ovaj pisac teio. Na taj nain, njegovi stihovi prevedeni
na neki od romanskih jezika, kao to je rumunski, dobi
jaju potpuno nov sjaj, finiju i prirodniju formu, pri emu
se otkriva inicijalna poruka poslata na srpskom jeziku.
Poezija vie nema za cilj pesniko opredmeiva
nje stvarnosti, estetski izraz ili metafiziko predstavlja
nje stvari. Pesma je sredstvo kojim se prenose poruke,
odvojeno od metafizike, estetike i objektivnosti, i od
svih kanonskih ili polukanonskih doktrina. Ona je tran
skripcija realnosti filtrirane kroz pesniko ja i ona vie
ne komunicira putem nauke i saznanja o poetikoj te
oriji, nije vie voena jainom i ozbiljnou sistema pi
sanja, ve sopstvenom sveu o odnosu dobra i zla, svo
jom estetikom koja se nalazi van svih teorija prisutnih
u knjievnoj kritici. Zbirka pesama Todora Manojlovia
sadri predgovor prevodioca na srpskom i rumunskom
jeziku. Sadri 19 pesama, podeljenih u tri poglavlja, ko
ja predstavljaju tri ciklusa: Orfike pesme / Poezii orfeice;
ovek usred neovenosti (19401944) / Omul n inuman
(19401944) i Testament / Testamentul.
U prvoj stvaralakoj fazi ovoga pesnika uoava se
veliki uticaj francuske poezije, s jedne strane moderni

261

stike i avangardistike, a s druge strane parnasistike

u kojoj se tei dekoru i materijalizaciji svega postoje
eg. Pod uticajem francuskog simbolizma, Manojlovi
stvara jedinstvenu poeziju na ovom prostoru, otvaraju
i vrata pesnikom unutranjem ritmu izraza. Cvetni
misticizam, snaga prirode, filozofske, biblijske i druge
antike teme, koje su bile perpetuum mobile za pesni
kovo stvaralatvo u ranom periodu, prelaze u stihove
razoaranja, nezadovoljstva i patnje, uz neprestano
posmatranje svega postojeeg, kao neega to tei pro
padanju, unitavanju. Pesnik ostavlja po strani uticaj
dekorativnog stiha i okree se novoj estetici u kojoj je
poezija sredstvo kojim se prenose poruke subjektivnog
ja, odvojeno od svih kitnjastih ideja i metafora.
Poslednji ciklus pesama u ovoj dvojezinoj zbir
ci je ciklus Testament, u kojem pesnik, slino Tudoru
Argeziju i njegovom Testamentu, govori o znaaju svo
je pisane rei, ostavljene buduim generacijama. Dok
Manojlovi smatra da ono to ostavlja budunosti ne
ma preveliku vrednost, Argezi govori da je re glavni
pokreta svega u budunosti dua jednog naroda.
Dvojezina zbirka pesama koju nam je srdano
poklonila Marija Nenadi ima ne samo knjievni nego
i kulturni znaaj, jer uspeno povezuje dve kulture, srp
sku i rumunsku rumunsku u Srbiji i srpsku u Rumu
niji doprinosei njihovom meusobnom kontaktu.
Ova se knjiga po vrednosti i jedinstvenosti svrstava u
grupu retkih knjiga. Ona nam daruje vrhunski prevod
Manojlovievih pesama koji moe nainiti samo savr
eni prevodilac koji je govornik oba jezika.
(Nagrada Drutva knjievnika Vojvodine za 2014.
za najbolji prevod godine.)

UPUTSTVO AUTORIMA

Molimo saradnike da tekstove i druge priloge do

stave u digitalnoj formi na e-mail adresu Urednitva
zkvrazvoj@nscable.net, opremljene na sledei nain:
1. Opte odrednice
Tekstovi treba da budu pisani latinicom, font
Times New Roman, veliina slova 12, prored 1.5, na
stranici A4 formata.
Svaki tekst, ukoliko je vien kao doprinos In
terkulturalnim istraivanjima, treba da sadri podatke
o autoru teksta: ime i prezime, pun naziv i sedite
ustanove u kojoj je autor zaposlen, ili naziv ustanove
u kojoj je autor obavio istraivanje (u sloenim organizacijama navodi se ukupna hijerarhija, npr. Univerzitet u Novom Sadu, Filozofski fakultet Odsek
za srpsku knjievnost, Novi Sad), naslov, saetak na
srpskom i engleskom jeziku (do 250 rei), kljune rei
(do 7 na srpskom i isto toliko na engleskom jeziku),
osnovni tekst i popis literature. Tekst ne treba da prelazi obim od 24 kompjuterske stranice, a 16 stranica
je minimum. Ukoliko je tekst namenjen Vienjima
(eseji, ogledi), treba da sadri saetak na srpskom i engleskom jeziku (do 250 rei) i popis literature, a obim
teksta moe biti od 10 do 24 kompjuterske stranice.

2. Obeleavanje u tekstu
Imena dela treba da budu navedena u kurzivu.
Prilikom citiranja ili pozivanja na izvor, on treba,
u osnovnom tekstu, da bude naveden na sledei
nain: prezime autora, godina izdanja, dvotaka i
strana u zagradi, a na kraju, u popisu literature,
da bude naveden sa svim podacima.
U popisu literature, ako je re o monografskoj
publikaciji, navodi se prezime i ime autora, naslov teksta u kurzivu, mesto, izdava i godina
izdanja. U popisu literature, ako je re o serijskoj
publikaciji, navodi se prezime i ime autora, naslov
teksta pod navodima, ime serijske publikacije u
kurzivu, broj sveske ili toma (godina ili potpuni
datum), posle dvotake strane na kojima se tekst
nalazi. Tekstovi preuzeti sa interneta navode se na
sledei nain: monografske publikacije prezime
i ime autora, naslov u kurzivu, internet-adresa
sa koje je tekst preuzet, datum preuzimanja.
Periodine publikacije ime i prezime autora,
naslov teksta pod navodima, naslov periodine
publikacije kurzivom, broj i datum publikacije
(ukoliko nije sadrana u internet-adresi), internet-adresa, datum preuzimanja.

262

trkltrlnst
asopis za podsticanje i afirmaciju interkulturalne komunikacije / mart 2015 / br. 09

U popisu literature bibliografske jedinice treba

da budu pisane na jeziku i pismu na kojem su i
objavljene, poreane po abecednom redu.
Napomene (fusnote) daju se na dnu strane i koriste se za propratne komentare. Numeracija
kontinuirano ide arapskim brojevima od 1 nadalje, iza znaka interpunkcije.
Strana imena i termini piu se u transkripciji
prilagoenoj srpskom jeziku (prema pravilima
Pravopisa srpskog jezika), a kada se strano ime
ili termin prvi put navode, u zagradi se daje izvorno pisanje. Kada se sledei put pominju u
tekstu, treba da budu dosledno, istovetno transkribovani, bez pominjanja u originalu. Izuzetak
su latinski termini, koji se piu u originalu. Kod
navoenja stranih izraza prevod treba da se nae
u odgovarajuoj napomeni (fusnoti).
* Fotografije koje autori prilau uz rad treba slati
kao fotografije visoke rezolucije u jpeg ili tiff formatu, sa potpisima autora i godinom nastanka.

Napomena
Radove objavljene u asopisu nije dozvoljeno pretampavati ni u delovima, ni u celosti, bez
saglasnosti izdavaa. Rukopisi se recenziraju i ne
vraaju autorima.
Struktura asopisa
Molimo saradnike da svoje priloge prilagode
tematskoj i formalnoj strukturi asopisa, kao i da
na poslatim prilozima naznae za koju su rubriku
pisani.
trkltrna strivanj
nauno-istraivaki tekstovi iz oblasti filozofije, antropologije, sociologije, muzikologije,
teatrologije, kulturne politike, knjievnosti i
umetnosti...
vej eseji, ogledi
djaz nauni intervju
krdnte prevodi, prikazi
asopis izlazi dva puta godinje
(mart, oktobar).

263

CIP -
,
316.72
TRKLTRLNST : asopis za podsticanje i afirmaciju
interkulturalne komunikacije / glavni i odgovorni urednik
Aleksandra uri Bosni. - 2011, br. 1 (mart)- . - Novi
Sad : Zavod za kulturu Vojvodine, 2011-. - Ilustr. ; 30 cm
Dva puta godinje.
ISSN 2217-4893 = Interkulturalnost
COBISS.SR-ID 261430535

266