Professional Documents
Culture Documents
S GIO DC V O TO K LK
CC CHUYN TON HC
BI DNG HC SINH GII
KHU VC DUYN HI NAM
TRUNG B V TY NGUYN
K YU HI THO KHOA HC
Bun Ma Thut, ngy 14-15 thng 03 nm 2015
1. TRANG BA:
Nh xut bn: THIT K LI MU SC, CHNH SA PH HP VI BN IN
2. MC SNG BA:
CC CHUYN TON HC BI DNG HC SINH GII
TRUNG HC PH THNG
HI TON HC H NI
S GIO DC V O TO K LK
****************
*******************
CH BIN:
CC CHUYN TON HC
BI DNG HC SINH GII
KHU VC DUYN HI NAM
TRUNG B V TY NGUYN
K YU
HI THO KHOA HC
Cc bo co khoa hc
CC CHUYN TON HC BI DNG HC SINH GII
KHU VC DUYN HI NAM TRUNG B V TY NGUYN
ti Thnh ph Bun Ma Thut vo cc ngy 14-15/03/ 2015
Chiu ngy 13.03.2015
16h00-17h30 Hp BTC v Ban Chng trnh
18h00-20h00 n ti
Ngy 14.03.2015, bui sng
08h00-08h30 Vn ngh cho mng
08h30-09h00 Khai mc
Pht biu khai mc: Gim c s GD v T c Lk - Phan Hng
Pht biu tham lun ca cc i biu i din cc s GD:
Pht biu: GS.TSKH Nguyn Vn Mu
Pht biu tng kt: Gim c s GD v T c Lk - Phan Hng
11h00-12h30 n tra
Ngy 14.03.2015, bui chiu
13h30-14h00 Khai mc
Pht biu khai mc: Hiu trng THPT Chuyn Nguyn Du - L Vn Thi
Pht biu ca cc i biu:
Pht biu dn: GS.TSKH Nguyn Vn Mu
14h00-15h30 Cc bo co khoa hc phin hp ton th
iu khin: PGS.TS Trn Huy H, PGS.TS Nguyn Thy Thanh
1. m Vn Nh, a thc bt kh quy v mt vi vn dng lin quan
2. Trnh o Chin, Cc dng ton chn hc sinh gii cp quc gia nhng nm gn y
3. Trn Nam Dng, Ton hc v thut ton
4. H Thng, Mt s ng dng ca bt bin trong dy s v s hc
5. Nguyn B ang, Mt gc nhn thng qua cc bi hnh hc cc k thi Olympic Ton quc t
6. Phm ng Long, p dng mnh trong cc bi ton logic
7. Trng Ngc c, Mt s dy s sinh bi cc hm lng gic
8. L Sng, Hunh B Lc, Mt s ng dng ca php bin i Abel
15h30-15h45 Ngh gii lao
15h45-17h30 Cc bo co khoa hc phin chuyn
iu khin: TS. Trn Nam Dng, TS Trnh o Chin
1.
2.
3.
4.
5.
Ngy 15.03.2015
08h00-9h30: Chng trnh hi ngh bn trn v
Trao i cc kinh nghim bi dng hc sinh gii
iu khin: GS.TSKH. Nguyn Vn Mu, G Phan Hng
1. T Ton - Tin, Trng THPT Mc nh Chi, Gia Lai, Mt s phng php xc nh s hng
tng qut ca dy s
2. L Trang Tr, Mt s bi tp v dy s tun hon
3. Ng Minh Ngc Richard 10CT, Nguyn Vn Quang, Mt s ng dng ca nguyn l Dirichlet
trong t hp v bt ng thc
4. Hong Huy Thng - Bi B Anh 10CT, Nguyn Vn Quang, Phng php phn chng trong
hnh hc
5. Phan Ngc Ton, ng dng cp phn t trong bi ton s hc
Mc lc
Chng trnh: Cc bo co khoa hc
Li ni u
1. L Vn Thi
Bo co dn Hi tho khoa hc
3. m Vn Nh,
a thc bt kh quy v mt vi vn dng lin quan
14
4. Trnh o Chin,
Cc dng ton chn hc sinh gii cp quc gia nhng nm gn y
26
5. Nguyn B ang,
Mt gc nhn thng qua cc bi hnh hc cc k thi Olympic Ton quc t
30
6. L Quc Bo,
Mt hng tip cn gii bi ton dy s
38
7. Nguyn Ti Chung,
Gii hn ca cc dy s sinh bi tng
46
8. Trng Ngc c,
Mt s dy s sinh bi cc hm lng gic
58
9. Phm ng Long,
p dng mnh trong cc bi ton logic
65
10. L Th nh oan,
Mt s vn lin quan n hm phn nguyn
72
83
12. Hong t H,
Mt s p dng khai trin Taylor trong bt ng thc v tnh gii hn
92
99
105
114
16. H Thng,
Mt s ng dng ca bt bin trong dy s v s hc
17. L Th Kim Uyn,
3
123
135
144
148
153
21. on Vn Khim,
Mt s dng ton v bt ng thc trong t din tng t nh trong tam gic
160
171
174
24. Li Th nh Vn,
Mt s dng ton suy lun logic
185
193
207
215
225
236
Bo co dn Hi tho khoa hc
Cc chuyn bi dng hc sinh gii
Khu vc Duyn hi Nam Trung b v Ty Nguyn
L Vn Thi
Hiu trng trng THPTC Nguyn Du, tnh k Lk
Knh tha qu v i biu, qu thy c gio !
Hm nay trong khng kh vui ti ca thnh ph Bun Ma Thut va t chc l k nim 110
nm ngy thnh lp v 40 nm ngy gii phng Bun Ma Thut. S Gio dc v o to k
Lk kt hp vi Hi Ton hc H Ni t chc hi tho cc chuyn bi dng hc sinh gii mn
Ton THPT khu vc Duyn hi Nam Trung b v Ty nguyn. Chng ti rt vui mng c n
tip lnh o cc S GD& T trong khu vc, cc chuyn gia b mn Ton, cc thy c l chuyn
vin ch o b mn Ton ca cc S , Nh trng v gio vin trc tip ging dy bi dng hc
sinh gii mn Ton n tham d hi tho.
Chng ta bit nhm to s lin kt bi dng trong khu vc t nm hc 2010 2011 S
Gio dc o to Ph Yn ng cai t chc Hi tho Khoa hc Cc chuyn Ton hc bi
dng hc sinh gii khu vc Duyn hi Nam Trung b v Ty nguyn ln th nht; sau l
n cc S Gio dc v o to Khnh Ha, Bnh nh, Gia Lai. Hm nay, ngy 14/3/2015 ti
trng THPTC Nguyn Du tnh k Lk din ra Hi tho Khoa hc ln th 5 do S Gio dc
v o to k Lk c tip tc ng cai t chc.
Trong nhng nm qua, c s quan tm ca lnh o B v cc S Gio dc v o to,
ca Vin nghin cu Ton cao cp, Hi Ton hc H Ni v ca ton x hi, vn bi dng
hc sinh gii mn Ton c ch trng v to nhiu iu kin thun li, cc gio vin v hc sinh
trong khu vc c nhiu n lc, c gng v quyt tm cao hn nn kt qu c nhiu khi sc
hn, c nhng hc sinh trong khu vc t gii quc t, t gii nht, nhiu gii nh mn Ton
v tt c cc S u c hc sinh gii quc gia mn Ton. Tuy nhin s lng v cht lng gii
cn thp so vi cc khu vc khc, s gii khng n nh, s lin kt trong bi dng c nhng
mang tnh cht ring l, khng n nh.
Mc tiu ca hi tho nhm xc nh v tm quan trng ca vic ging dy v bi dng hc
sinh gii mn Ton, tho lun mt s chuyn Ton hc do cc gio vin, chuyn gia trnh by,
tm ra cc gii php nng cao cht lng bi dng hc sinh gii trong khu vc. Ni dung ca
hi tho tp trung vo cc vn sau:
- Nghe bo co mt s chuyn Ton hc .
- Tho lun hon chnh cc bo co.
- Trao i cc kinh nghim bi dng hc sinh gii.
- nh hng cho ni dung Hi tho v Lin kt bi dng trong nm hc 2015 2016.
Hi tho Khoa hc nm nay c s quan tm rt ln ca Lnh o B v cc S Gio
dc v o to trong khu vc, Hi Ton hc H Ni, mt s chuyn gia u ngnh mn Ton, cc
trng THPT chuyn trong khu vc, cc trng THPT ca tnh k Lk v mt s tnh trong
khu vc, cc gio vin ang bi dng hc sinh gii mn Ton. Ban t chc hi tho nhn
c 28 chuyn ca cc gio vin thuc cc S Gio dc v o to Bnh nh, Khnh Ha,
Lm ng, Ninh Thun, k Nng, k Lk. c bit c 2 chuyn ca mt s hc sinh lp
10 chuyn Ton trng THPT Chuyn Nguyn Du, k Lk. Cc chuyn thuc cc lnh vc
khc nhau ca Ton hc nh: T hp; S hc; Hnh hc; Dy s; Bt ng thc; Phng trnh
hm; Cc phng php chng minh Ton hc;... Nhiu chuyn th hin s c gng ca tc
gi trong nghin cu, tng hp, c nhiu ng dng v c cp trong cc k thi chn hc sinh
gii cc cp.
Chng ti rt mong t cc bo co c th v nhng kin trao i thng nht trong hi tho,
6
Li gii thiu
Nguyn Tin Dng l gio s H Toulouse, Php. Thi cn hc sinh, Nguyn Tin Dng
tng tham gia k thi IMO 1985 v t huy chng vng khi mi 15 tui. GS Nguyn Tin Dng
c nhiu bi vit v ton hc v ging dy ton hc ng trn trang web c nhn zung.zetamu.net.
Trn Nam Dng l ging vin trng H KHTN Tp HCM. Thi cn hc sinh, Trn Nam
Dng tng tham gia k thi IMO 1983 v t huy chng bc khi mi 17 tui. TS Trn Nam
Dng c nhiu bi vit v cc chuyn Olympic Ton v l ngi khi xng v t chc cc hot
ng cho phong tro chuyn ton cc tnh pha Nam.
Nguyn Tin Dng v Trn Nam Dng u hc i hc ti trng HTH Matxcova mang tn
L-m-n-xp v l ngi c GS Nguyn Vn Mu dn dt qua nhiu thi k.
Bi vit ny l bi vit chung ca hai Dng dnh tng cho GS Nguyn Vn Mu v Hi tho.
Trong cuc sng v trong cng vic, chng ta hay gp phi nhng tnh hung l, nhng tnh
hung m chng ta mi gp ln u, cha bit trc cch gii quyt. Nhng tnh hung gy
kh khn cho chng ta, i hi chng ta phi suy ngh v nhng vn l. Nhng ng thi
cng chnh l c hi cho chng ta vn ln v khm ph c nhng ci mi, cn nhng cng
vic lp i lp li c my mc dn dn lm thay cho con ngi.
gii quyt mt vn m chng ta gp phi, chng ta cn tm ra mt cch gii, hay c th
gi l mt thut ton i n li gii. Trong cc mn hc nh trng, th mn ton chnh l
mn tt nht dy v hc v cch tip cn thut ton i vi cc vn . Nu nh qua vic hc
ton m hc sinh hiu c bn cht cc thut ton quan trng nht p dng trong cc tnh
hung khc nhau trong cuc sng v cng vic, th c th coi y l s thnh cng ca bn thn
mn ton trong gio dc. Rt tic rng, iu ny cn rt lu mi tr thnh hin thc. Vo thi
im hin ti, trn th gii, kha cnh thut ton vn cn t c quan tm ti trong vic dy v
hc ton.
Mt v d in hnh cho khng nh trn chnh l k thi ton olympic IMO 2014 va qua.
bi ca IMO 2014 khng h rm ri phc tp, c bit nu so vi thi HSG ca Vit Nam. V
ch cn kin thc ton PTCS ch cng khng cn n kin thc PTTH c th hiu bi v
li gii ca ton b thi. Th nhng, im thi nm nay tng i thp so vi cc nm khc,
nn ch cn c 29/42 im (tc l ch cn lm c 4/6 bi v vit c mt hai g cho 2
bi cn li) l c huy chng vng. Mt s bi nm nay kh, khng phi l v chng phc tp,
m l v chng l, khin cho cc th sinh ng ngng khng bit lm th no. Chng ti s ly bi
s 5 v bi s 6 ca IMO 2014 lm v d, chnh l hai bi m on Vit Nam c t im.
Nhng trc khi bc vo cc bi ton ny, ta s xem xt qua mt s v d m u, n gin
v d hiu hn.
Cc v d
trng lng khng ln hn 1 kg. Kt lun bi ton cn ng khng nu ta thay 4 nhm bng 3
nhm?
iu kh chu trong bi ton ny l ta khng bit c bao nhiu hn , v trng lng ca cc
hn . Cu hnh l kh lng lo vi cc iu kin dng bt ng thc. Ta nhn thy rng,
iu kin hn nng khng qu 0,5 kg s suy ra tng trng lng hai hn bt k khng qu
1 kg.
Nh vy, nu s hn 8 th kt lun bi ton l hin nhin (ta c th chia thnh 4 nhm,
mi nhm c 1 hoc 2 hn ). Th nu c 9 s th sao? Lc ny nu chia lm 4 nhm, s c mt
nhm c t nht 3 hn , v tng trng lng 3 hn ny c th khng cn 1 kg. Nhng nu
ta chn c 3 hn c tng trng lng 1 kg th trng hp ny gii quyt xong, v lc
6 hn cn li c th chia thnh 3 nhm, mi nhm 2, c tng trng lng hin nhin 1 kg.
Lm sao tm c 3 hn c tng trng lng 1 kg? Mt cch t nhin, ta chn 3 hn
c trng lng nh nht v chng minh tng trng lng ba hn ny khng ln hn 1 kg.
iu ny l kh hin nhin v tng trng lng 3 hn nh nht bao gi cng khng ln hn
1/3 tng ca c 9 hn . Ta gii quyt xong trng hp c 9 hn .
Nu c 10 s th sao?
Lc ny c th c n 2 nhm c 3 hn . V ta khng chc l c th chn sao cho c hai
nhm 3 vin ny u c tng trng lng 1 kg. Lm th no a v trng hp 9 hn ?
n y, c mt tng mang tnh t ph ny sinh: V c 10 hn , ta chia thnh 5 cp th
t c 1 cp c tng trng lng 0, 5 kg. Ta ct hai hn ny lm mt v a bi ton v bi
ton 9 hn . V tng ny c th p dng c mt li gii hon chnh nh sau:
a) Nu c hai hn no c tng trng lt 0, 5 kg th ta ct hai hn li. Sau qu
trnh thay nh th, ta c mt s hn , mi hn c trng lng 0, 5, tng trng lng
cc hn 2, 5 kg v tng hai hn bt k > 0,5. Ta chng minh vi cc hn nh vy ta
lun chia c thnh 4 nhm tha mn yu cu bi, v nh th cc hn ban u cng chia
c.
Vi tnh cht tng trng lng hai hn bt k > 0,5 ta thy s cc hn khng qu 9.
Nu s cc hn l 8 tr xung th cch chia l hin nhin: ta chia thnh 4 nhm, mi nhm 1
hoc 2 hn . Vy ta ch cn xt TH c 9 hn .
Gi s trng lng 9 hn l
a1 a2 a3 ... a9 .
Ta thy
a1 + a2 + a3 (a1 + .. + a9 )/3 < 1.
Nh vy ta c th chia 9 hn ny thnh 4 nhm c tng trng lng tng ng l:
a1 + a2 + a3 , a4 + a5 , a6 + a7 , a8 + a9
tha mn iu kin.
b) Kt lun khng ng: Ta c th chn 7 hn c trng lng u bng 5/14 kg. Nu chia
thnh 3 nhm, s c 1 nhm cha t nht 3 hn , tng trng lng ca chng s bng 15/14 > 1
(kg).
T duy thut ton trong bi ton ny rt r rng: t nhiu hn , ta "thu gn" li thnh mt
b mi vn tha mn cc tnh cht bi nhng c thm tnh cht b sung (tng trng lng
hai hn bt k > 0, 5) v t tm ra li gii. Chnh tng thu gn ny cng c p dng
hiu qu trong li gii bi ton 5 ca IMO 2014 m ta s cp n phn sau.
Bi ton 2. Tng ca 50 s nguyn dng bng 99. Chng minh rng vi mi s nguyn dng
S nh hn 100 tm c mt s s trong cc s cho c tng bng S.
9
C gng gii trc tip s dn n vic xt kh nhiu trng hp. Mi lin h gia cc con s
50 v 99 gi chng ta n mt cch tip cn rt quen thuc trong cc bi ton s dng thut
ton: t bi ton tng qut ri gii n, s dng t duy quy np.
Ta chng minh bng quy np mnh mnh : T n s nguyn dng c tng bng 2n 1 c
th chn ra mt s hoc mt vi s c tng l mt gi tr bt k t 1 n 2n 1.
Gi s mnh ng n n. Xt n + 1 s nguyn dng c tng bng 2n + 1. Trong cc
s , s c mt s s bng 1 (c t nht 1 s). Ta loi nhng s ny ra. Trong cc s cn li, gi
k l s nh nht. Nu k = 2 th ta loi 1 s 2 i, cn li n s c tng bng 2n 1. Theo GTQN
th cc tng c gi tr t 1 n 2n 1 l "chn c". c tng bng 2n, ta ch cn loi 1 s 1.
Vy l TH ny n. Nu k = 3 th do trung bnh ca tt c cc s < 2 nn phi c t nht 2 s 1
na. Ta loi i 1 s 1, 1 s 3 th cn li n 1 s c tng bng 2n 3. Nh vy cc tng c gi tr
t 1 n 2n 3 u chn c. c 2n 2 th ta thm 1 vo, c 2n 1 th thm 3 vo b 2
s 1 i, c 2n v 2n + 1 li ln lt thm cc s 1 vo.
Ta c th p dng l lun ny cho k bt k. Vi k bt k, trung bnh ca tt c cc s < 2 nn
phi c t nht k 1 s 1 na. Ta b i s k v k 2 s 1 th cn li n (k 1) s c tng bng
2n 1 (k + k 2) = 2(n k + 1) 1. Theo gi thit quy np, cc tng t 1 n 2(n k + 1) 1
u chn c. Ta ln lt cho thm cc s 1 vo th s c tip cc tng 2(n k + 1) n
2(n k + 1) + k 3. Tip theo, ta ly k 1 s 1 trong tng 2(n k + 1) + k 3 ra v thm k
vo th c tng 2(n k + 1) + k 2, ri ln lt cho cc s 1 thm vo c cc tng cho
n 2n 1.
Bi ton 3. Hai bn An v Bnh chi tr chi bc ko. Ban u trn bn c 25 vin ko. Bt
u t An, hai bn lun phin nhau bc ko, mi ln c php bc 1, 2 hoc 3 vin. n khi
ht ko trn bn ai bc c tng cng mt s chn vin ko s thng. Hi ai l ngi c chin
thut thng nu c hai cng chi ng?
gii cc bi ton kiu ny, chng ta c mt cch tip cn chung l lm t di ln, tc l
xt bi ton vi s ko nh hn. Do tnh cht ca bi ton, bi ton s c ngha nu s vin ko
ban u l l.
V d nu trn bn c 1 vin ko, 3 vin ko, 5 vin ko th sao.
R rng nu trn bn c 1 vin ko th An s phi bc v s thua. Nu l 3 th An s bc 2
vin v thng. Cn nu c 5 vin ko th sao?
An c 3 phng n bc: Nu An bc 2 hoc 3 vin th Bnh s bc 2 vin v thng. Nhng
nu An bc 1 vin th cho d Bnh bc th no, An cng thng:
- Bnh bc 1, An bc 3
- Bnh bc 2, An bc 1
- Bnh bc 3, An bc 1
Xt n trng hp c 7 vin ko. An cng c 3 cch bc, tng ng 1 vin, 2 vin, 3 vin.
- Nu An bc 1 vin th Bnh bc 1 vin v Bnh s thng, v nu tip theo An bc 1 hoc 2
vin th Bnh bc 3, An bc 3 vin th Bnh bc 1.
- Nu An bc 2 vin th Bnh bc 1 vin v Bnh s thng (1, 3), (2, 1), (3, 1).
- Nhng nu An bc 3 vin th An thng, v nu Bnh bc 1 th An bc 3, Bnh bc 2 th An
bc 1, Bnh bc 3 th An bc 1.
C nh vy, ta c th xy dng ln. Tuy nhin, c th thy r mt lin h quy nh sau.
Ta quy c nh s cc trng thi bng 2 tham s (X, Y ) vi X l tnh chn l ca s vin ko
mnh c v Y l s vin ko cn li khi n lt mnh bc. V d, vi An lc bt u cuc chi
vi bi ton ban u c 5 vin ko th trng thi l (C, 5). T trng thi ny, bng cch bc, An
s t Bnh vo 1 trong 3 trng thi (C, 4), (C, 3), (C, 2). Cc trng thi (C, 3) v (C, 2) l trng
thi thng (Bnh ch vic bc 2 vin), cn (C, 4) l trng thi thua (v Bnh bc 1 An s bc 3,
Bnh bc 2, 3 An s bc 1). Do An c quyn chn nn An s a v (C, 4). Nh vy, mt trng
10
thi s l trng thi thng nu c 1 cch a v trng thi thua (cho i phng), cn 1 trng
thi s l thua nu mi cch i u a v trng thi thng cho i phng.
Cui cng, ch l do tng s vin ko ban u l l, nn t trng thi (C, 5) s chuyn v trng
thi (C, 4), (C, 3), (C, 2), nhng t trng thng (C, 6) s chuyn v trng thi (L, 5), (L, 4), (L, 3).
T trng thi (L, 5) s chuyn v cc trng thi (L, 4), (L, 3), (L, 2).
T y, ta d dng xy dng c bng cc gi tr ca cc trng thi (1 tng ng A thng,
0 tng ng Bnh thng)
C
L
1
0
1
2
1
1
3
1
1
4
0
1
5
1
0
6
1
1
7
1
1
8
1
0
9
0
1
10
1
1
11
1
1
12
0
1
13
1
0
14
1
1
15
1
1
16
1
0
17
0
1
18
1
1
19
1
1
20
0
1
Mt phng php chng minh thng dng l dng phn chng. Tc l ta s chng minh rng,
nu t c k ng, v n > k 2 , th cn t thm c ng na. chng minh iu , ch
cn chng minh rng s ng cm khng vt qu k 2 k = k(k 1). ng cm tc l ng m
nu t n th s c min b chn vi bin ton mu xanh. By gi li vn dng nhn xt sau: s
(k 1)
, nn nu ta lm sao thit lp quan
im nt xanh (= giao im ca cc ng xanh) l
2
h c gia cc ng cm v cc nt xanh, kiu ng cm no cng cho bi nt xanh, v mi
nt xanh khng cho qu 2 ng xanh th l xong. tng l nh vy. i vo c th hn, th
quan h s l: mi ng cm ng vi t nht 2 on cm (1 on cm l mt on mu xanh
i t 1 nt xanh n ng cm), cn t mi nt xanh ch i ra c nhiu nht l 4 on cm
thi. V li gii n y gn nh l kt thc (bn c c th t vit li li gii hon chnh, s
khng qu 1 trang giy).
y l chuyn thi ton quc t. Quay li chuyn dy ton v hc ton bnh thng.
Nm nay, ti c dy ton cho mt lp i hc nm th nht chuyn ngnh tin hc, thay cho
mt ng nghip ngh sinh con. Mt s bn sinh vin phn nn vi ti l chng trnh ton chn
qu, chng thy lin quan g n tin hc. M ng th tht, ti c chng trnh cng thy chn.
Nhng ti ch l lnh nh thu ch khng son chng trnh nn khng thay i c n.
Ci m ti c gng lm b tr li l gii thch thm cho cc sinh vin nhng khi nim
m h hc chnh l cc thut ton c ngha ra sao. V d nh, cng thc ni suy Lagrange chnh
l thut ton v ng cong n gin nht, p mt nht i qua mt s im cho trc, v
khi ngi ta thit k t, tu bay th thay v v ton b cc im ngi ta ch cn v t im thi
ri ni suy ra cc im cn li theo kiu cng thc . Hay nh chui Taylor lm g? N cng
chnh l thut ton cho php chng ta tnh xp x mt cch rt chnh xc cc gi tr ca cc hm
phc tp, v.v. V d nh, ta c th tnh nhm bng tay cc s nh e, sin(1), v.v. vi chnh xc
rt cao m khng cn my tnh (my tnh n cng dng cc thut ton nh ta tnh nhm thi),
v.v.
Khi hc, sinh sinh vin (c bit l sinh vin tin hc) c gii thch ngha thut ton ca
cc khi nim ton hc, th h cng phn khi ln nhiu. i vi sinh vin sinh vt, ha hc, v.v.
th c th cn dy hi khc i, vi nhiu minh ha ng dng ton hc trong ngnh ca h hn,
v d nh ti sao li dng hm ly tha khi kho st dn s, v.v.
Cui cng th ton hc vn l mt tng hp cc cng c m hnh ha v cc thut ton
gii quyt cc vn ny sinh trong mi lnh vc, ch khng phi l mt m khi nim t trn
tri ri xung v xa vi thc t.
13
a thc bt kh quy v mt vi
vn dng lin quan
m Vn Nh, Trng HSP H Ni
1
1.1
a thc
Mt vi tiu chun v bt kh quy
Gi s hai a thc f (x), g(x) R[x]. a thc f (x) c gi l chia ht cho a thc g(x) nu
c a thc h(x) R[x] f (x) = g(x)h(x). a thc p(x) R[x], deg p(x) > 0, c gi l mt
a thc bt kh quy trn R nu n khng th biu din thnh tch hai a thc p(x) = p1 (x).p2 (x)
vi p1 (x), p2 (x) R[x] v deg p1 (x), deg p2 (x) > 0.
p
B 1. Cho a thc f (x) = a0 xn + a1 xn1 + + an Z[x], a0 6= 0. Nu s hu t
vi
q
(p, q) = 1 l nghim ca phng trnh f (x) = 0 th
(1) p l mt c ca an v q l mt c ca a0 .
(2) p mq l mt c ca f (m) cho mi s nguyn m.
p
Chng minh. (1) Gi s s hu t vi (p, q) = 1 l nghim ca f (x) = 0. Khi
q
a0 pn + a1 pn1 q + + an q n = 0.
V (p, q) = 1 nn p l mt c ca an v q l mt c ca a0 .
(2) Khai trin f (x) theo cc lu tha ca x m ta c
f (x) = a0 (x m)n + b1 (x m)n1 + + bn1 (x m) + f (m) Z[x].
p
v quy ng a0 (p mq)n + b1 (p mq)n1 q + + bn1 (p mq)q n1 + f (m)q n = 0. V
q
(p, q) = 1 nn p mq l mt c ca f (m) cho mi s nguyn m.
Cho x =
r
P
i=0
bi xi )(
s
P
j=0
x2
xn
V d 1. Vi bt k s nguyn dng n a thc f (x) = 1 + x +
++
l bt kh quy trn
2!
n!
Q.
x2
Bi gii. Ta phi chng minh n!f (x) = n! + n!x +
+ + xn l bt kh qui trn Z. Ta chn
2!
s nguyn t p vi p 6 n < 2p v n chia ht cho p, nhng n! khng chia ht cho p2 . Theo tiu
chun Eisenstein, a thc n!f l bt kh qui trn Z.
V d 2. Vi bt k s nguyn t p a thc f (x) = 1 + x + + xp1 l bt kh quy trn Z.
p
Bi gii. Theo Tiu chun Eisenstein, a thc f (x + 1) = xp1 + p1 xp2 + + p1
l bt
kh qui trn Z. Do f l bt kh qui trn Z.
nh l 2. Cho f (x) = b0 xn + b1 xn1 + + bn l a thc vi cc h s nguyn v p l s nguyn
t sao cho b0 khng chia ht cho p nhng bk+1 , . . . , bn chia ht cho p, bn khng chia ht cho p2 .
Khi f (x) c nhn t bt kh qui bc > n k.
Chng minh. Phn tch f (x) thnh tch cc nhn t bt kh quy. Gi s g(x) = c0 xm +c1 xm1 +
+ cm Z[x] l mt nhn t bt kh quy vi cm chia ht cho p. Biu din f (x) = g(x)h(x) vi
h(x) = d0 xh + d1 xh1 + + dh Z[x]. Khi dh khng chia ht cho p. Gi ci l h s u tin
ca g(x) khng chia ht cho p trong khi bm , . . . , bi+1 chia ht cho p. Ta c cm dh = bn chia ht cho
p, nhng khng chia ht cho p2 . V bh+i = ci dh + bi+1 dh1 + khng chia ht cho p nn h + i 6 k
hay n m + i 6 k. Do m > n + i k > n k.
Ngoi ra ta cn c mt vi tiu chun kim tra tnh bt kh quy ca a thc vi cc h s nguyn
khc na qua bt ng thc.
nh l 3 (Tiu chun Osada). Cho f (x) = xn + a1 xn1 + + an1 x p l a thc vi cc h
s nguyn v p l s nguyn t. Nu p > 1 + |a1 | + + |an1 | th f (x) l bt kh qui.
Chng minh. Gi s f (x) l kh qui. Khi f (x) = g(x)h(x), g, h l nhng a thc bc
dng vi cc h s nguyn. V p l s nguyn t nn mt trong cc s hng t do ca g hay h
phi bng 1, chng hn h s t do ca g bng 1. Vy gi tr tuyt i ca tch cc nghim
ca g phi bng 1. Khi g(x) = 0 phi c mt nghim vi || 6 1. V cng l nghim ca
f (x) = 0 nn
p = |n + a1 n1 + + an1 | 6 1 + |a1 | + + |an1 |.
iu mu thun ny chng t f (x) l bt kh qui.
V d 3. Vi s t nhin n > 2, a thc q(x) = xn 18xn1 + 3x2 2011 lun lun l bt kh
quy.
Bi gii. V 2011 l s nguyn t v 2011 > 1 + 18 + 3 nn q(x) l bt kh qui theo nh l 3.
V d 4. a thc p(x) = x9 + x8 + + x2 + x + 11 lun lun l bt kh quy.
Bi gii. V 11 l s nguyn t v 11 > 1 + 1 + + 1 = 10 nn p(x) l bt kh qui theo nh
l 3.
n+1
].
nh l 4 (Tiu chun Polya). Cho f (x) l a thc bc n vi cc h s nguyn. t m = [
2
m!
Gi s cho n s nguyn khc nhau d1 , . . . , dn c |f (di )| < m v cc s di u khng l nghim
2
ca f (x). Khi f (x) l bt kh qui.
15
Chng minh. Gi s f (x) l mt a thc kh qui. Khi ta c biu din f (x) = g(x)h(x) vi
g, h l nhng a thc bc dng, cc h s nguyn. Hin nhin deg g(x), deg h(x) < n. Khng hn
ch ta c th gi thit deg h(x) 6 deg g(x) = s. Ta c m 6 s < n. Ta thy ngay g(di ) 6= 0 v g(di )
chia ht f (di ). Do
m!
|g(di )| 6 |f (di )| < m .
2
s!
s!
m!
Ta c i |g(di )| > s . V s > m nn s > m , (chng minh). Vy
2
2
2
m!
s!
> |g(di )| > s .
m
2
2
Mu thun ny ch ra f (x) l mt a thc bt kh qui.
3
bt kh quy, bc 6, nhn x1 = 2 + 3 lm mt nghim.
V d 6. Tm tt c cc cp (n, r) vi s t nhin n > 1 v s thc r a thc p(x) = (x+1)n r
chia ht cho 2x2 + 2x + 1.
1 + i
. Vy p(x) = (x+1)n r
Bi gii. a thc 2x2 +2x+1 l bt kh quy vi nghim phc =
2
1+i n
1
n
n
chia ht cho 2x2 +2x+1 khi v ch khi (+1)n = r. Do vy r = (
) = (cos
+i sin
).
n
2
4
4
2
n
= 0 hay n = 4k vi k N+ .
r l s thc cn v sin
4
V d 7. Vi cc s nguyn phn bit a1 , a2 , . . . , an , k hiu a thc f (x) = (xa1 )(xa2 ) . . . (x
an ). Nu n > 7 v ax2 + bx + 1 Z[x], a 6= 0, l bt kh quy th af (x)2 + bf (x) + 1 cng l bt
kh quy.
Bi gii. Trc tin ta chng minh nhn xt sau: Nu a thc g(x) Z[x] nhn gi tr 1, (hoc
-1), ti nhiu hn ba gi tr nguyn phn bit ca bin x th n khng th nhn gi tr -1, (hoc
1), khi x nguyn.
Tht vy, gi s g(x) Z[x] nhn gi tr 1 ti nhiu hn ba gi tr nguyn phn bit ca bin x.
Khi g(x) 1 c t nht 4 nghim nguyn khc nhau, chng hn a1 , a2 , a3 , a4 . Biu din
g(x) 1 = (x a1 )(x a2 )(x a3 )(x a4 )h(x), h(x) Z[x].
Vi a nguyn v a 6= ak , k = 1, 2, 3, 4, th (a a1 )(a a2 )(a a3 )(a a4 ) l tch 4 s nguyn
phn bit. Cc tha s ny c th l 1 v p. Nu c s nguyn a g(a) = 1 th 2 =
(a a1 )(a a2 )(a a3 )(a a4 )h(a). 2 = (1).1.2 cng lm ch c ba nhn t phn bit. Vy,
khng c s nguyn a g(a) = 1.
S dng kt qu ny vo chng minh bi ton t ra. Gi s c s phn tch af (x)2 + bf (x) + 1 =
g(x)h(x) vi g(x), h(x) Z[x] v deg g(x), deg h(x) > 1. V g(ai )h(ai ) = 1 vi mi i = 1, . . . , n nn
g(ai ) = 1 vi i = 1, . . . , n. Do n > 7 v nhn xt trn nn hoc g(ai ) = 1 hoc g(ai ) = 1 vi
mi i = 1, 2, . . . , n. Tng t i vi h(x). Chng hn g(x) = 1 + f (x). Khi h(x) = 1 + f (x).
Ta c = a. V af (x)2 + bf (x) + 1 = [1 + f (x)][1 + f (x)] nn ax2 + bx + 1 = [1 + x][1 + x] :
mu thun v ax2 + bx + 1 l bt kh quy. Vy af (x)2 + bf (x) + 1 l bt kh quy.
16
V d 8. a thc p(x) = x2010 + 318x1952 + 2011 khng th phn tch c thnh tch hai a thc
vi bc > 1 v cc h s nguyn.
Bi gii. a thc p(x) = x2010 + 318x1952 + 2011 l bt kh quy theo Tiu chun Osada, nh
l 3. Vy khng th phn tch a thc p(x) = x2010 + 318x1952 + 2011 ra thnh tch hai a thc
vi bc > 1 v cc h s nguyn.
2)
+
2x cos
+ 1) (x2 2x cos
+ 1) khi cos 6= 1.
n
n
Bi gii. Xt phng trnh xn = cos i sin . Hai phng trnh c 2n nghim x. Vy x2n
2 +
(2n 2) +
2xn cos + 1 = (x2 2x cos + 1)(x2 2x cos
+ 1) (x2 2x cos
+ 1).
n
n
n
V d 10. Chng minh rng khng tn ti hai a thc f (x), g(x) R[x] tha mn : 3 x3 + 2x + 2 =
f (x)
.
g(x)
f (x)
Bi gii. Gi s tn ti f (x), g(x) R[x] tha mn : 3 x3 + 2x + 2 =
. Ta c th chn
g(x)
f (x), g(x) = 1. V g(x)3 x3 + 2x + 2 = f (x)3 . V x3 + 2x + 2 l bt kh quy nn f (x) chia
2
ht cho x3 + 2x + 2 hay f (x) = x3 + 2x + 2 h(x). Vy g(x)3 = x3 + 2x + 2 h(x)3 v nh th
g(x) : x3 + 2x + 2 : mu thun vi vic chn f (x), g(x) = 1.
Mnh 1 (Tiu chun Perron). Gi s f (x) = xn + an1 xn1 + + a1 x + a0 Z[x] vi bc
n > 2, a0 6= 0. Nu |an1 | > 1 + |an2 | + + |a1 | + |a0 | th f (x) l a thc bt kh quy trn Z.
Chng minh. Trc tin ta ch ra f (x) c ng mt nghim vi mun || > 1. Gi s
f (x) = 0 c nghim . Khi an1 n1 = n +an2 n2 + +a1 x+a0 . Nu || = 1 th |an1 | 6
1 + |an2 | + + |a1 | + |a0 | : mu thun gi thit. Do || =
6 1. Gi s f (x) = 0 c cc nghim
phc 1 , 2 , . . . , n . Ta c |a0 | = |1 ||2 | . . . |n |. V |a0 | =
6 0 v nguyn nn |1 ||2 | . . . |n | > 1.
V |i | 6= 1 nn c i , chng hn: 1 vi |1 | > 1. t p(x) = xn1 + bn2 xn2 + + b1 x + b0
tha mn f (x) = (x 1 )p(x). Khi ta c h
a0 = 1 b0 , a1 = b0 1 b1 , . . . , an2 = bn3 1 bn2 , an1 = bn2 1
v c |bn2 1 | = |an1 | > 1 + |bn3 1 bn2 | + + |1 b0 |. Do vy
|bn2 | + |1 | > 1 + |1 ||bn2 | |bn3 | + + |1 ||b1 | |b0 | + |1 ||b0 |
v suy ra |1 | 1 > (|1 | 1)(|bn2 | + + |b0 |). V |1 | 1 > 0 nn ta nhn c |bn2 | + |bn3 | +
+ |b0 | < 1. Vi s phc , || > 1, c
|p()| = |n1 + bn2 n2 + + b1 + b0 |
> |n1 | |bn2 ||n2 | |b1 ||| |b0 |
> |n1 | |bn2 | |b1 | |b0 | > 0.
Nh vy, mi nghim ca p(x) u phi tha mn || < 1. Tm li, ta ch ra f (x) c ng
mt nghim vi mun || > 1.
Gi s f (x) l kh quy vi f (x) = g(x)h(x), trong g(x), h(x) Z[x] v deg g, deg h > 1. V
f (x) ch c mt nghim vi mun ln hn 1 nn mt trong hai a thc, chng hn h(x) ch c cc
nghim vi mun nh hn 1. Gi s 1 , . . . , r l tt c cc nghim ca h(x) = xr +d1 xr1 + +dr
vi dr nguyn, khc 0. Ta c 1 6 |dr | = |1 | . . . |r | < 1 : mu thun. Nh vy, iu gi s l sai
v suy ra f (x) l a thc bt kh quy.
17
V d 11. a thc f (x) = x62 + 2013x61 + 2x60 + 3x59 + + 61x + 62 bt kh quy trong Z[x].
2n
V d 12. Vi s nguyn n > a thc f (x) = x2 + x
+ 1 l bt kh quy trn Z.
Bi gii. Vi n = 0, a thc f (x) = x2 + x + 1 l bt kh quy. Gi thit n > 1. Vi a thc
g(x) = am xm + am1 xm1 + + a0 Z[x] ta k hiu g(x) = am xm + am1 xm1 + + a0 Z2 [x].
D dng kim tra g(x)h(x) = g(x) h(x) vi g(x), h(x) Z[x]. Bin i
n
(x2 + x + 1)2
n1
n2
Do vy f (x) = (x2 +x+1)2 . Gi s f (x) l kh quy v f (x) = g(x)h(x). Khi g(x) h(x) = f (x) =
n
n
(x2 +x+1)2 . V a thc x2 +x+1 l bt kh quy nn g(x) = (x2 +x+1)s v h(x) = (x2 +x+1)2 s .
n
Ta c vit trong Z[x] : g(x) = (x2 + x + 1)s + 2u(x) v h(x) = (x2 + x + 1)2 s + 2v(x), trong
2n
u(x), v(x) Z[x]. Vi nghim phc ca x2 + x + 1, t x2 + x
+ 1 = f (x) = g(x)h(x) =
2
s
2
2n s
[(x + x + 1) + 2u(x)][(x + x + 1)
+ 2v(x)] ta suy ra 2 = f () = g()h() = 4u()v(). V
1
2
2 = 1 nn u()v() c dng a + b vi a, b Z. V ta c a + b = = : v l. iu gi
4
2
s l sai hay a thc f (x) l bt kh quy.
1.2
V d 14. Cho a thc f (x) Z[x] vi bc n = deg f (x) > 0. Chng minh rng, nu c nhiu v
hn s t nhin m f (m) u l nhng s nguyn t th f (x) l a thc bt kh quy trn Q.
Bi gii. Gi s a thc f (x) kh quy. Khi ta c th phn tch f (x) = g(x)h(x) vi
g(x), h(x) Z[x], n > deg g(x), deg h(x) > 0. Theo gi thit c nhiu v hn s t nhin m
g(m)h(m) = f (m) l s nguyn t. Nh vy, c nhiu v hn s t nhin m tha mn g(m) hoc
h(m) nhn gi tr r {1, 1}, chng hn: C nhiu v hn s t nhin m g(m) = a. T y
suy ra, phng trnh g(x) a = 0 c nhiu v hn nghim thuc tp N, (mu thun). Nh vy,
f (x) l a thc bt kh quy trn Q.
V d 15. Vi s nguyn n > 3, Xc nh s nguyn dng k nh nht tha mn iu kin: Cho
bt k n im Ai (xi , yi ) trn mt mt phng, khng c ba im no cng nm trn mt ng
thng, v cho bt k n s thc di vi i = 1, 2, . . . , n, tn ti mt a thc f (x, y) bc khng vt
qu k sao cho f (xi , yi ) = di cho mi i = 1, 2, . . . , n.
Bi gii. Kt lun 1: Cho n im bt k Ai (xi , yi ), i = 1, 2, . . . , n, thuc mt mt phng
h n i sao
tha
cho khng c ba im no thng hng. Ta lun xc nh mt a thc f (x, y) bc s 6
2
mn f (xn , yn ) = 1 v f (xi , yi ) = 0 vi i = 1, 2, . . . , n 1.
hni
Ch rng, c s =
ng thng `i , i = 1, 2, . . . , s, tha mn An khng thuc mt ng `i
2
no, nhng mi im A1 , A2 , . . . , An1 thuc t nht mt ng. C th: Khi n l mt s t nhin
l th chn cc ng thng A1 A2 , A3 A4 , . . . , An4 An3 , An2 An1 ; Cn khi n l s t nhin chn
th ta chn cc ng thng A1 A2 , A3 A4 , . . . , An3 An2 , An2 An1 . Gi s phng trnh ng
thng th i l ai x + bi y + ci = 0 vi i = 1, 2, . . . , s. a thc di y tha mn cc yu cu:
f (x, y) =
(a1 x + b1 y + c1 ) . . . (as x + bs y + cs )
.
(a1 xn + b1 yn + c1 ) . . . (as xn + bs yn + cs )
hni
.
2
Vi mi i = 1, 2, . . . , n, ta xc nh a thc pi (x, y) tha mn pi (xi , yi ) = 1 v pi (xj , yj ) = 0 khi
j 6= i. Xt a thc sau:
Kt lun 2: k =
hni
th c
2
n im lm kt lun u bi khng ng. Tht vy, xt h n im phn bit Ai (i, i2 ) thuc
Parabl P : y = x2 v d1 = d2 = = dn1 = 0, dn = 1. Hin nhin, khng c ba im
no trong s cc im A1 , A2 , . . . , An thng hng bi v khng c ng thng no ct P ti
nhiu hn hai im. Gi s c a thc g(x, y) bc khng ln hn k tha mn g(xi , yi ) = di
vi mi i = 1, 2, . . . , n. t G(x) = g(x, x2 ). a thc G(x) c bc khng ln hn 2k tha mn
G(1) = G(2) = = G(n 1) = 0, G(n) = 1. ah thc
G(X) c n 1 nghim phn bit. Do vy
ni
deg G(x) > n 1. Do vy 2k > n 1 v c k >
.
2
V d 16. Gi s hm s f (x) nhn gi tr nguyn khi x nguyn tha mn iu kin: Cho s
nguyn t p bt k c a thc qp (x) vi h s nguyn v bc khng vt qu 2015 f (n) qp (n)
chia ht cho p vi mi s nguyn n. Chng minh rng, tn ti a thc g(x) vi h s thc tha
mn g(n) = f (n) vi s nguyn n ty .
Bi gii. Ta xc nh a thc f0 (x) bc khng vt qu 2015 tha mn f0 (i) = f (i) vi mi
i = 1, 2, . . . , 2016. S dng cng thc ni suy Lagrange, ta xt a thc bc khng qu 2015 sau
19
y:
(x 2)(x 3) . . . (x 2016)
+
(1 2)(1 3) . . . (1 2016)
(x 1) . . . (x i + 1)(x i 1) . . . (x 2016)
+
+ f (i)
(i 1) . . . (i (i 1))(i (i + 1)) . . . (i 2016)
(x 1)(x 2) . . . (x 2015)
+ f (2016)
(2016 1)(2016 2) . . . (2016 2015)
f0 (x) = f (1)
tha mn f0 (i) = f (i) vi i = 1, 2, . . . , 2016. t c = (2016!)2 . a thc cf0 (x) Z[x]. Gi s p > c
l s nguyn t. a thc cqp (x) cf0 (x) c bc khng ln hn 2015, c 2016 nghim phn bit
1, 2, . . . , 2016, theo modulo p. Bi vy, hai a thc ny trng nhau theo modulo p. Ta bit rng,
s c(f (x) qp (x)) + (cqp (x) cf0 (x) = cf (x) cf0 (x), vi x nguyn, chia ht cho s nguyn t p
bt k, ln. Nh vy, f (x) = f0 (x).
B 2. Gi s a thc f (x) = an xn + an1 xn1 + + a1 x + a0 thuc Z[x] tha mn an >
1, an1 > 0 v |ai | 6 vi i = 0, 1, . . . , n 2, l mt hng s dng btk. Khi mi
1 + 1 + 4
.
nghim phc ca f (x) u tha mn hoc phn thc R() 6 0 hoc || <
2
Chng minh. Nu |z| > 1 v R(z) > 0 th ta c cc nh gi sau:
f (z)
> |an + an1 | 1 + + 1
zn
z
|z|2
|z|n
an1
2
> R an +
z
|z| |z|
|z|2 |z|
> 1 2
=
.
|z| |z|
|z|2 |z|
1 + 1 + 4
2
.
Nu f () = 0 th || || < 0 v ta suy ra || <
2
nh l 6. Gi s s nguyn t p c th biu din c thnh dng p = an dn + an1 dn1 + +
a1 d + a0 vi s nguyn d > 2 v cc s ai thuc tp {0, 1, 2, . . . , d 1}, an 6= 0. Khi a thc
f (x) = an xn + an1 xn1 + + a1 x + a0 l bt kh quy trn Q.
Chng minh. Theo B Gauss, ta ch cn xt tnh bt kh quy ca f (x) trn Z. Gi
s ta c phn tch f (x) = g(x)h(x) vi g(x), h(x) Z[x] v 0 < deg g(x), deg h(x) < n. V
p = f (d) = g(d)h(d) nn g(d) = 1 hoc h(d) = 1. Ta ch cn xt g(d) = 1. Trn C,
r
Q
ta c biu din g(x) = c (x i ). V mi i cng l nghim ca f (x) v c l s nguyn
i=1
1 + 1 + 4
dng nn hoc R(i ) 6 0 hoc |i | <
theo B 6, trong = d 1. V
2
p
1 + 1 + 4(d 1)
d > 3 nn |i | <
6 d 1 v suy ra |d i | > 1 vi i = 1, . . . , r. Do vy,
2
r
Q
|g(d)| == c |d i | > 1, mu thun v |g(d)| = 1.
i=1
V d 17. a thc 2x6 +2x5 +2x3 +x2 +x+1 l bt kh quy v 2011 = 2.36 +2.35 +2.33 +32 +3+1.
20
1.3
21
(2) V trng F c c s p nn o hm
0
n
xp x = 1 6= 0.
n
1.4
Mt vi vn dng
a1
an
ar
||r = 1, . . . , n} v vit f (x) thnh f (x) = a0 xn [1 +
++
].
a0
a0 x
a0 x n
Khi || > 1, ta c
a1
an
+ +
|
a0
a0 n
1
1
+ + n
> |a0 xn | 1
|x|
|x|
1
1 ni
h
h
i
||
= |a0 n | 1
> |a0 n | 1
|x| 1
|| 1
h || 1 i
= |a0 n |
.
|| 1
h || 1 i
> 0. Do vy, || khng th lm nghim ca f (x)
Nu || > 1 + th |f ()| > |a0 n |
|| 1
ar
v suy ra rng nu l nghim ca f (x) th || 6 1 + max{| ||r = 1, 2, . . . , n}.
a0
V d 20. Gi s f (x) = a0 xn + a1 xn1 + + an Z[x] vi a0 =
6 0 v n > 1. t =
ar
max{| ||r = 1, 2, . . . , n}. Nu tn ti s t nhin q > + 2 f (q) l mt s nguyn t th f (x)
a0
l mt a thc bt kh quy trn Q.
Bi gii. Gi s f (x) l mt a thc kh quy trn Z. Khi ta c biu din f (x) = g(x)h(x) vi
g(x), h(x) Z[x] v deg g(x), deg h(x) > 0. V g(q)h(q) = f (q) l mt s nguyn t nn g(q) = 1,
22
s
Q
j=1
ca g(x). nh gi 1 = |g(q)| = r
s
Q
|q j | qua bt ng thc
j=1
1=r
s
Y
s
Y
|q |j || >
j=1
|q ( + 1)| > 1.
j=1
a + c = 0, bd = 1
+b + ac + d = 1
ad + bc = 1.
V vai tr ca b v d nh nhau nn trong tp {0, 1, 2, 3, 4} v iu kin bd = 1 nn ta ch cn
xt (b, d) = (1, 1), (2, 3), (4, 4). D dng ch ra khng cp no tha mn h. Nh vy f (x) =
x4 + x2 + x + 1 l a thc bt kh quy trn Z5 . T suy ra f (x) l a thc bt kh quy trn
Q. Nu c hai a thc p(x) v q(x) thuc Z[x] vi bc ln hn 0 tha mn iu kin
s
31x4 25x3 + 41x2 14x + 11
= p(x).
q(x)
Khi f (x) = p2 (x)q(x), v l.
n
n1
n2
= .
n s
k=1
tan
k
.
13
tan 13z
Bi gii.
t z =
(
r = 2, r = 4
ng
Kim tra r = 4 tha mn h. Vy, a thc (x + 1)m + xm + 1
(1 + )r1 + r1 = 0.
chia ht cho (x2 + x + 1)2 khi v ch khi m = 6k + 4.
Ti liu
[1] D. Faddev et I. Sominski, Recueil DExercices DAlgbre Suprieure, Editions Mir-Moscou
1977.
[2] D. V. Nhi, A new Inequality and Identity (M, N ), Journal of Science and Arts, No. 1 (22)
2013, 5-16.
[3] D. V. Nhi and L. B. Thang, Some identities of a triangle, Journal of Science of HNUE, Vol.
57, No. 7 2012, 35-43.
[4] T. T. Nam, . V. Nh v L. B. Thng, Mt s ng dng ca i s hin i vo gii ton s
cp, Nh Xut Bn HSP TP H Ch Minh 2013.
[5] D. V. Nhi, P. M. Phuong and T. T. Tinh, Some new identities on the conic sections, Journal
of Science and Arts, Year 14, No. 3(28), 2014, 199-210.
[6] D. V. Nhi and L. B. Thng, Triangle identities via Elimination theory, Mathematical Reflections - Issue 1, 2015.
[7] V. Prasolov, Polynomials, Springer-Verlag Berlin Heidelberg 2004.
[8] J. Rivaud, Exercices DAlgbre 1, Paris Librairie Vuibert 1964.
[9] D. Q. Vit v . V. Nh, Gio trnh i s S cp, Nh Xut Bn HSP H Ni 2007.
[10] D. Q. Vit v . V. Nh, C s L thuyt s v a thc, Nh Xut Bn HSP H Ni 2008.
25
Cc bi ton Dy s
xn+1 yn+1 xn = 0
x1 = 1, y1 = 3 v
, n > 1. . . (Bi 1 - VMO 2014)
x2n+1 + yn = 2
1
n2 p 2
u1 = 3 v un+1 = un + 2
un + 3, n > 1, a > 0. . . (Bi 1 - VMO 2015)
2
4n + a
x1 = 3 v xn =
26
Mt trong nhng cch gii cho mt s bi ton hnh hc phng nhng nm gn y l phng
php p dng khi nim phng tch, trc ng phng v tm ng phng.
Khi nim tm ng phng hnh thnh t nh l sau y:
nh l 1. Cho 3 ng trn (C1), (C2) v (C3). Khi 3 trc ng phng ca cc cp ng
trn trng nhau hoc song song hoc cng i qua mt im (gi l tm ng phng ca ba
ng trn).
Li gii ca cc bi ton Hnh hc phng nhng nm gn y u da trn mt s nh l c
bn ca hnh hc m ch nhng hc sinh lp Chuyn mi c bi dng, nh nh l Brocard,
nh l Miquel... Chng hn Bi 3 - VMO 2012, Bi 4 - VMO 2014, Bi 4 - VMO 2015.
nh l 2. (nh l Brocard). Cho t gic ABCD c cc cp cnh i khng song song ni tip
ng trn tm O. Gi M, N, P ln lt l giao im ca AC v BD, AD v BC, AC v BD. Khi
O l trc tm tam gic NMP.
nh l 3. (nh l Miquel). Cho tam gic ABC v cc im D, E, F ln lt thuc cc ng
thng BC, CA, AB. Khi cc ng trn ngoi tip cc tam gic AEF, BFD, CDE c mt im
chung M (gi l im Miquel).
H qu 1. Cc im D, E, F thng hng khi v ch khi im Miquel M thuc ng trn (ABC).
H qu 2. Cho t gic ABCD c AB giao CD ti E, AD giao BC ti F . Khi cc ng trn
(EAD), (EBC), (FAB), (FCD) c mt im chung M (im Miquel ca t gic ABCD).
im Miquel M trong H qu 2 c nhiu tnh cht th v khi t gic ABCD ni tip. Mt
trong nhng tnh cht quan trng l:
H qu 3. Cho t gic ABCD ni tip ng trn ( O). Gi s AB giao CD ti E, AD giao BC
ti F, AC giao BD ti G . Khi cc ng trn (EAD), (EBC), (FAB), (FCD) c mt im
chung M v O, G, M thng hng.
Cc kt qu nu trn thng n trong nhng li gii m vic vn dng chng phi ht sc tinh
t. iu ng lu y l cc gc s dng trong chng minh thng l cc gc nh hng.
iu ny i hi hc sinh cn nm vng cc kin thc c bn v vn ny.
Cc bi Ton ri rc
y l cc bi ton "t trn tri ri xung" m th sinh cc tnh l i ngi nht. i khi ch
cn ch cn hiu c bi ton y ngi ta ni g l kh lm ri, ch cha bn n li gii ca
n. Chng hn:
27
Bi ton 1. (VMO 2015). Cho m hc sinh n v n hc sinh nam (m, n > 2) tham gia mt Lin
hoan Song ca. Ti Lin hoan song ca, mi bui biu din mt chng trnh vn ngh. Mi chng
trnh vn ngh bao gm mt s bi song ca nam-n m trong mi i nam-n ch ht vi nhau
khng qu mt bi v mi hc sinh u c ht t nht mt bi. Hai chng trnh c coi l
khc nhau nu c mt cp nam-n ht vi nhau chng trnh ny nhng khng ht vi nhau
chng trnh kia. Lin hoan Song ca ch kt thc khi tt c cc chng trnh khc nhau c th c
u c biu din, mi chng trnh c biu din ng mt ln.
a) Mt chng trnh c gi l l thuc vo hc sinh X nu nh hy tt c cc bi song ca
m X tham gia th c t nht mt hc sinh khc khng c ht bi no trong chng trnh .
Chng minh rng trong tt c cc chng trnh l thuc vo X th s chng trnh c s l bi
ht bng s chng trnh c s chn bi ht.
b) Chng minh rng Ban t chc Lin hoan c th sp xp cc bui biu din sao cho s cc
bi ht ti hai bui biu din lin tip bt k khng cng tnh chn l.
Ch trong ngn y thi gian lm bi, vic hiu cho thu ni dung ton ni trn cng
th sinh "chong vng"!
Nhng dng ton kiu nh th c th l s s cp ha mt kt qu no ca ton hin i,
c th l ca L thuyt th hu hn. gii c nhng bi ton ny, hc sinh cn phi c
bi dng mt cch bi bn t nhng chuyn gia c chuyn mn su, am hiu v lnh vc ny.
M nhng chuyn gia y, trong c nc, ch m khng qu mi u ngn tay.
Gn y, nhiu bi Ton ri rc c th c gii bng phng php m hnh ha di dng
bng vung (bng nh phn) m bi ton trn l mt v d. Chng hn, nu ta nh s cc hc
sinh n theo th t t 1 n m v cc hc sinh nam t 1 n n. ng vi mi chng trnh vn
ngh, vic ghp cp ca cc i song ca c th c biu din bi mt bng vung gm m hng
v n ct. Mi vung ca bng ny c nh s 1 hoc 0, trong nm hng i ct j c
in s 1 nu hc sinh n th i v hc sinh nam th j c ht vi nhau v c in s 0 nu hc
sinh n th i v hc sinh nam th j khng ht vi nhau. Bng cch "m ha" nh th, li gii
bi ton ny c th xem trong [1].
Vic thay th li gii ca bi ton cho bi nhng thao tc trn bng vung nu trn l
mt bc "m ha" quan trng i vi nhiu bi Ton ri rc tng t. Bn c c th tham
kho thm v vn ny trong [2].
Cc bi ton S hc
Bi ton S hc trong thi nhng nm gn y thng lin quan n phng trnh nghim
nguyn v mt trong nhng cch gii ca n l p dng mt kt qu no ca S hc. M
phng trnh nghim nguyn y i khi li n sau nhng phng trnh Diophant kinh in nh
Phng trnh Pell, Phng trnh dng Markov, ... Chng hn bi ton sau y:
Bi ton 2. (VMO 2014). Vi a, n l cc s nguyn dng, xt phng trnh a2 x + 6ay + 36z = n,
trong x, y, z l cc s t nhin.
a) Tm tt c cc gi tr ca a vi mi n > 250, phng trnh cho lun c nghim t
nhin (x, y, z).
b) Bit rng a > 1 v nguyn t cng nhau vi 6. Tm gi tr ln nht ca n theo a phng
trnh cho khng c nghim (x, y, z).
28
Pleiku, Tt t Mi.
29
Bi ton 1.
Cho tam gic ABC, O l im trong tam gic tha mn AB + BO = AC + CO, v M l im
bt k trn BC qua M k ng thng song song vi BO, CO ct AC, AB ln lt ti P v Q.
Chng minh chu vi t gic APMQ khng ph thuc vo v tr ca im M.
Li gii. Ko di AC ly i E sao cho CE = CO. Ko di AB ly im F sao cho BF = BO
\
[
Theo gi thit AB + BO = AC + CO AF = AE phn gic ca cc gc F
BO, F[
AE, ECO
vung gc vi EF, OE, OF ct nhau ti mt im I
I l tm ng trn ngoi tip OEF.
Gi hnh chiu ca I trn AC, AB, BO, CO K, J, G, H IK = IJ = IG = IH.
Ko di BO ct AE ti Y v CO ct AB ti X
AB + BY + Y A = 2AJ AC + CX + XA = 2AK, AJ = AK
AC + CX + XA BX + BY = CX + CY
CM
BM
=x
= 1 x.
t
BC
BC
MQ//CX
QM
BM
XQ
CM
=
= x,
=
=1x
XC
BC
XB
CB
QM = xXC v XQ = (1 x)XB
MP//BY
YP
BM
MP
CM
=
= x,
=
= 1 x P Y = xCY, M P = (1 x)BY
YC
BC
BY
CB
XQ + QM + M P + P Y = (1 x)XB + xXC + (1 x)BY + xCY
XQ + QM + M P + P Y = XB + BY + x(XC + CY XB BY ) = XB + BY
Cng hai v AX + AY
30
AQ + QM + M P + P Y = XB + BY + AX + AY = AB + BY + AY
AB + BY + AY khng i chu vi t gic APMQ khng ph thuc vo v tr ca im M.
Bi ton 2.
b < 900 ), ng trn ng knh AC ct AB, AD ti M v N,
Cho hnh bnh hnh ABCD (A
ng cho BD ct tip tuyn ti C vi ng trn ti E. Chng minh rng M, N, E thng hng.
Li gii.
\
\
Theo gi thit AC l ng knh AM
C = AN
C = 900
AM, AN ct tip tuyn ti C ca ng trn ti Q v P CQ2 = QM.QA
ACQ: AC 2 = AM.AQ
(1) CP 2 = P N.P A, CA2 = AN.AP
PN
CP 2
=
(2), chia (1) ch0 (2)
2
CA
AN
CQ2
QM P N
=
(3).
2
CP
AM AN
T gic ABCD l hnh bnh hnh AB//CD v BC//AD
CQ
AD
QC
QB
CQ2
AD QB
=
v
=
=
(4)
2
CP
DP
CP
BA
CP
DP BA
BA EQ DP
AQP c B, D, E thng hng theo nh l Menelaus
= 1 (5)
BQ EP DA
M A EQ N P
T (3), (4) v (5)
= 1 M, N, E thng hng.
M Q EP N A
=
OA.OC = OB 2 = OP 2
=
OC
OB
OP
OC
[
[
OPC ng dng vi OAP OP C = P AC.
\
\
\
\
[
[
\
\
P
BC P[
BA = (P\
BB1 + B
1 BC) (ABB1 P BB1 ) = 2P BB1 = = P OB1 = P CA OP C =
31
P[
CA P[
AC
\
P[
AC + P
BC = P[
BA + P[
CA
[
\
hon ton tng t ta c: P AB + P
CB = P[
BA + P[
CA
[
\
[
\
[
Cng cc v P AC + P BC + P AB + P CB = P BA + P[
CA + P[
BA + P[
CA.
0
0
b = 300
[
[
[
[
[
[
180 (P BA + P CA) = 2(P BA + P CA) P BA + P CA = 60 , gi thit A
\
\
P
BC + P
CB = 900 P BP C.
Bi ton 4.
Cho t gic ABCD ni tip ng trn (O; R). Chng minh ng thc:
AC
AB.AD + CB.CD
=
BD
BA.BC + DA.DC
Li gii. Ta lun c
dt(ABD) + dt(CBD)
=1
dt(DAB) + dt(BAC)
abc
ta c:
4R
AD.AB.BD CD.CB.BD
+
dt(ABD) + dt(CBD)
BD(AD.AB + CD.CB)
4R
4R
=
=
BA.BC.AC DA.DC.AC
dt(BAC) + dt(DAB)
AC(BA.BC + DA.DC)
+
4R
4R
32
BD(AD.AB + CD.CB)
AC
AB.AD + CB.CD
=1
=
.
AC(BA.BC + DA.DC)
BD
BA.BC + DA.DC
Bi ton 5.
Cho t gic ABCD ni tip trong mt ng trn. Tnh di ng cho AC v BD theo
a, b, c, d. (AB = a, BC = b, CD = c, DA = d) Li gii. Theo nh l Ptoleme AC.BD =
AB.CD + BC.DA = ac + bd (1)
Theo kt qu bi ton trn
AC
AB.AD + CB.CD
ad + bc
=
=
(2)
BD
BA.BC + DA.DC
ab + dc
r
(ad + bc)(ac + bd)
(ad + bc)(ac + bd)
Nhn (1) vi (2) AC =
AC =
ab + dc
ab + dc
r
(ab + dc)(ac + bd)
(ab + dc)(ac + bd)
BD =
Chia (1) cho (2) BD2 =
ad + bc
ad + bc
2
d = 900 1 B
b , EIBJ
[ = IBJ
EBJ
2
b tng t CID
b
[ = 1 B,
[ = 1C
BEI
2
2
b + C)
b
\
[I = 900 M
\
[ = 900 1 (B
M JEIv ct EI ti trung im EM
J = JM
IB BIE
2
1b
b
\
[ = 1A
\
EM
J= A
EM
J = EAJ
2
2
33
d = 900 1 B.
b
[ = JBI
EBJ
2
d = 900 1 C
b BIM
d = 1C
b
\ = CID
[ = 900 ICJ
Tng t ICJ
2
2
d BIM
b 1C
b = 1A
b AM M J
\I = JBI
\ = 900 1 B
BMI: BM
2
2
2
b P B = BA
MJ l phn gic ngoi gc B
P I = P B + BI = BA + BE = AE
b M thuc ng trn (AEJ), tng t N cng thuc thuc ng trn
\
[ = 1A
JM
D = JAD
2
(AEJ), tng t nh trn QI = QC + CI = CA + CD = AD
Mt khc AD = AE IP = IQ.
=
KDJ ng dng DJB
JD
JB
DKJ = JDB JKDB
B, H, D thng hng BIJ = BEJ = CEJ = 900
E, I, H nm trn ng trn ng knh JB
KCI = IJB = KHI CHIK ni tip IHC = 900
t gic AKHE ni tip HEA = HJB = HKD AHE = CHI = 900 .
34
Bi ton 8 (IMO-53).
b = 900 ), AHBC, M AH, P BM sao cho CP = CA,
Cho tam gic vung ABC (A
Q CM sao cho BQ = BA, CP ct BQ ti E. Chng minh EP = EQ. (Cng ha Czech)
Li gii. BP v CQ ct ng trn ngoi tip tam gic ABC ti G v D.ng thng thng BD
IG
IB
Xt hai tam gic: EQI v EPI l hai tam gic vung c QI = P I v cnh huyn EI chunghai
tam gic bng nhau EP = EQ.
35
[
BAC
Theo gi thit BECA MOC v EAB ng dng (g.g)
OM
OC
OA
=
=
(OA = OC)
AE
AB
AB
Tng t ADBC NAO v DAB ng dng
OA
OM
ON
ON
=
=
OM.BD = ON.AE SOBD = SOAE .
BD
AB
AE
BD
Tng t SOCD = SOAF v SOCE = SOBF .
=
DA.CB = AB.DC
DC
DA
p dng nh l Ptolemy vi t gic ABCD AB.CD + BC.DA = AC.BD
1
AC
2BC
BC.DA = AC.BD
=
; (1)
2
DA
DB
NB, NC l tip tuyn vi ng trn (C) NBE, NDB ng dng.
NB
BE N C
CE
NCE, NDC ng dng
=
,
=
ND
DB N D
DC
BE
CE
kt hp N B = N C
=
BE.DC = CE.DB
DB
DC
p dng nh l Ptolemy vi t gic BECD
36
1
BC
2CE
=
; (2)
BE.DC = CE.DB = BC.DE
2
BD
DE
PB
CB
PC
=
=
P C.P D = P B 2
PB l tip tuyn vi (C)
P
B
P
D
BD
2
2
PC
P C.P D
PB
CB
mt khc
=
=
=
kt hp vi (2)
PD
P D2
PD
BD
2
2
CB
2CE
PC
=
=
; (3)
PD
BD
DE
EC
QC
=
Gi s AE ct CD ti Q QEC v QDA ng dng
QA
DA
QD
DE
QDE v QAC ng dng
=
;
QA
AC
QC QD
EC DE
:
=
:
,v kt hp (1), (2)
QA QA
DA AC
2
QC
EC.AC
EC 4EC
2CE
=
=
=
; (4)
QD
DE.DA
DE DE
DE
PC
QC
T (3) v (4)
=
P Q A, E, P thng hng.
PB
QB
37
Dy s l khi nim quan trng trong chng trnh Ton ph thng, c bit l i vi chng
trnh chuyn Ton. Cc bi ton v gii hn dy s thng xut hin nhiu trong cc k thi hc
sinh gii quc gia, thi Ton quc t,. . . v c xem nh nhng dng ton kh v kh a dng,
khai thc cc tnh cht s hc, i s, lng gic ca chng.
Trong chuyn ny, ti s khai thc tnh cht gii tch ca chng v gii thiu mt cch tip
cn mi trong vic gii quyt bi ton dy s bng cch s dng gii hn trn v gii hn di,
chng c bit hiu qu bi gi thit i hi ch l dy s b chn nn phm vi p dng rt rng.
Phng php ny tc gi c gii thiu t ngi thy ca mnh khoa Ton i hc Qui
Nhn v qua qu trnh nghin cu ca bn thn thu c mt s kt qu. Hy vng qua chuyn
ny cc bn hc sinh c th c thm cng c mi khi gii quyt bi ton dy s trong cc k thi
hc sinh gii v quan trng hn l thi mt lun gi mi cho cc em tip cn vi nhng kin thc
ca Gii tch c in vi nhng kin thc rt c th, rt s cp cc em yu mn hc mang v
p k diu ny !
Chuyn c chia lm 3 phn vi nhiu v d c th v bi tp.
Phn 1: Trnh by nh ngha v cc tnh cht gii hn trn v gii hn di ca dy s.
Phn 2: Cc dng bi tp c th s dng o hm v gii hn trn v gii hn di.
Phn 3: Cc bi tp p dng.
Chuyn ny mc d c bin son mt cch nghim tc nhng s khng trnh khi mt s
thiu st. Tc gi mong mun nhn c s gp t pha ng nghip v cc bn hc sinh. Xin
chn thnh cm n !
ng dng
u 1 N
1
un+1 = ln(1 + u2n ) 1999, n 1
2
2
1 + x2
h 1 1i
1
, (x R.) Mc khc, t: g(x) = x + 1999 ln(1 + x2 ) = x f (x) th g cng kh vi trn
2 2
2
x
R v g 0 (x) = 1
>
0,
x
R.
Hn
na
g(0)g(1999)
< 0. Do tn ti L (1999, 0)
1 + x2
sao cho g(L) = 0 f (L) = L. p dng nh l Lagrange, ta c c R sao cho: |un+1 L| =
n1
1
1
0
|u1 L|, n N.
|f (un ) f (L)| = |f (c)||un L| |un L.| T ta c: |un+1 L|
2
2
Vy nn lim un = L.
1
(
x0 = a
xn+1 = xn + b sin xn , n 0
1
1+
n
+n
<e<
1
1+
n
+n
, n R.
Tm min | |.
Li gii. T gi thit ta c
<
Xt hm s f (x) =
V vy dy
1
n < , n R.
1
ln 1 +
n
1
x, x 1. D thy hm f gim.
1
ln 1 +
x
1
n
l dy gim. Do
1
ln 1 +
n
min | | =
Suy ra min | | =
1
1
1 inf
1
1
ln 1 +
ln 1 +
1
n
1
1 lim
ln2
1
ln 1 +
n
1
n
1
1
1 .
ln2
2
1
3
.
ln2 2
40
a1 = 1, a2 = 1
2
1
an+1 = (1 + an + a3n1 ), n 2
3
51
a 1.
2
(1)
51
a = lim an
Bng qui np ta d dng chng minh c inf kn ak an
2
51
51
Cui cng a =
. Kt hp vi (2.1) ta thu c lim an =
.
2
2
Bi ton 6. Cho dy s (an ) tha mn iu kin
(
a1 = 1
an+1 = 2 + an , n 1
51
.
2
V hm f (x) =
nn
A = 2 + lim an = 2 + A.
a1 = 2
1
an+1 = 2 +
, n 1
1
3+
an
2
42
1
3+
an
1
1
v hm f (x) = 3 +
= lim 2 +
1
x
3+
lim an
1
.
=2+
1
3+
A
A=
3+
tng trn(2; +)
15
3 + 15
.
Vy (an ) hi t v lim an =
3
Bi tp
1. Chng minh dy (an ) cho bi
n+ 1
1
2
an = 1 +
n
l dy gim.
2. Cho dy s (yn ) b chn v tha mn iu kin
yk+1 = (1 x)yk +
Ax
1x
yk x
vi A > 0, 0 < x < 1 v y0 > 0.
Chng minh rng dy (yn ) c gii hn hu hn v tm gii hn .
3. Cho (an ) c gii hn bng a. Chng minh rng
lim
a1 + a2 + + an
= a.
n
2.
1
, x0 = 1.
1 + xn
a1 = 1,
an+1 =
an
= l.
bn
1 + a1 + a2 + + an
, n 1
x1 = a 6= 2,
p
3 2x2n + 2 2
p
, n 1
xn+1 =
2xn + 2x2n + 2
1
2008
an+1 +
an , n 1
2009
2009
44
45
1.1
Mt s lu .
+
nh ngha 1. Cho dy s (xn )+
n=1 . Xt dy s (Sn )n=1 nh sau:
Sn =
n
X
xi , tc l Sn = x1 + x2 + + xn .
i=1
Khi dy s (Sn )+
n=1 c gi l dy tng.
Nhn xt 1. i vi nhng dy s (xn ) c dng xn+1 = f (x1 + x2 + + xn ), th bng cch t
Sn = x1 + x2 + + xn , ta a v dy s {Sn }+
n=1 nh sau:
S1 = x1 , Sn+1 = Sn + f (Sn ).
Ch 1. Vn xt s hi t hay phn k ca mt dy tng c cp nhiu trong chng
trnh ton cao cp, tuy nhin trong bi ny ta ch xt vn s cp hn l tm gii hn ca
mt s dy tng thng gp trong cc k thi hc sinh gii trung hc ph thng.
1.2
n+
Ch 3. rt gn tng Sn =
n
P
xi , ta thng bin i
i=1
Sn =
n
X
i=1
xi =
n
X
(i i+1 ) = 1 n+1 .
i=1
46
1.3
2n + 1
, n N . Tm
+ 1)2
n2 (n
lim (u1 + u2 + + un ).
n+
Gii. Ta c
uk =
2k + 1
1
1
= 2
, k = 1, 2, . . .
2
+ 1)
k
(k + 1)2
k 2 (k
Do
1
1
1
1
1
u1 + u2 + + un = 1 2 +
+ +
2
22 32
n2 (n + 1)2
1
=1
.
(n + 1)2
Bi vy
lim (u1 + u2 + + un ) = lim
n+
n+
n
P
n+ k=2
n+
n
P
n
,
n
=
1,
2,
.
.
.
Tm
lim
xk .
n+ k=1
(2n 1)2 (2n + 1)2
xk bit: xn = ln
Bi ton 4. Tnh lim 1 +
1
= 1.
1
(n + 1)2
n3 1
, n = 2, 3, . . .
n3 + 1
1
1
1
+
+ +
.
1+2 1+2+3
1 + 2 + + n
n
P
xk . Tm lim Sn .
k=1
n+
.
un+1 1
un 1 un
un
un 1 un+1 1
un+1 1 = un (un 1)
47
(1)
(2)
1
1
1
=
, n = 1, 2, . . . ta c
un
un 1 un+1 1
1
1
1
+
+ +
u1 u2
un
1
1
1
1
1
1
=
+ +
u1 1 u2 1
u2 1 u3 1
un 1 un+1 1
1
1
1
1
, n = 1, 2, . . .
=
u1 1 un+1 1
a 1 un+1 1
Trng hp 1: Dy (un ) b chn trn. Khi dy (un ) tng v b chn trn nn c gii hn hu
hn. t lim un = L. T (2) suy ra L > 1. T (1) cho n + ta c L = L2 L + 1 hay
n+
n+
Do
lim
n+
1
1
1
+
+ +
u1 u2
un
n+
= lim
n+
1
1
a 1 un+1 1
=
1
.
a1
1
.
n+
a1
Lu . Dy s (un ) c h thc truy hi l un+1 = f (un ), vi f (x) = x2 x + 1. Ta tm im bt
ng ca hm s f bng cch gii phng trnh
Vy lim Sn =
f (x) = x x2 x + 1 = x x2 2x + 1 (x 1)2 x = 1.
Do vy, trong li gii bi ton 6, ta s xt un+1 1 suy ra
1
1
1
=
, n = 1, 2, . . .
un
un 1 un+1 1
T y ta rt gn c tng cn tnh gii hn.
Bi ton 7. [ thi chnh thc OLYMPIC 30/04/2006]Cho dy (xn ) nh sau: x1 = 5 v
1
xn+1 = (x2n xn + 9), n = 1, 2, . . .
5
(1)
n
P
1
.
n+ i=1 xi + 2
Tm lim
1
(xn 3)2 0, n = 1, 2, . . .
5
Suy ra: xn xn1 xn2 x2 x1 = 5 > 3
T (2) v (3) suy ra: 3 < 5 = x1 < x2 < < xn < xn+1 <
Ta c:
Gii. T (1) ta c xn+1 xn =
=
(v xn 5).
xn+1 3
(xn 3) (xn + 2)
48
(2)
(3)
(4)
Vy
1
xn+1 3
1
1
, n N , hay
xn 3 xn + 2
1
1
1
=
, n N .
xn + 2
xn 3 xn+1 3
Do
n
X
1
1
1
+
+ +
x1 + 2 x2 + 2
xn + 2
i=1
1
1
1
1
1
1
+ +
=
x1 3 x2 3
x2 3 x3 3
xn 3 xn+1 3
1
1
1
1
=
=
, n = 1, 2, . . .
x1 3 xn+1 3
2 xn+1 3
1
=
xi + 2
Trng hp 1: Dy (xn ) b chn trn. Khi dy (xn ) tng v b chn trn nn c gii hn hu
hn. t lim un = L. T
n+
n+
n+
Do
lim
n+
n
X
i=1
n+
1
= lim
xi + 2 n+
1
1
2 xn+1 3
1
xn+1 3
= 0.
1
= .
2
1
1
, n N , sau y ta s trnh by
xn 3 xn+1 3
mt phng php khc so vi phng php tm im bt ng ca hm c trng ( c trnh
by lu ngay sau bi ton 6 trang 47), l a thm tham s vo ri la chn. Gi s
1
1
1
1
a(xn+1 xn )
=a
=
xn + 2
xn + b xn+1 + b
xn + 2
(xn + b)(xn+1 + b)
(xn + b)(xn+1 + b) = a(xn + 2)(xn+1 xn )
xn xn+1 + bxn + bxn+1 + b2 = a(xn xn+1 x2n + 2xn+1 2xn )
(2)
(2a b)xn+1 + (a 1)xn xn+1 = ax2n + (2a + b)xn + b2 .
a
1
a 1 = 0,
=
a=1
2a b
5
2
2a
+
b
1
b
9
b = 3.
= ,
=
2a b
5 2a b
5
1
1
Nh vy, ta cn chng minh: 1xn + 2 =
u1 = 1
u2
un+1 = n + un , n = 1, 2, . . . ()
2003
un
u1 u2
+
+ +
.
Tm lim
n+
u2 u3
un+1
Bi ton 10. [Olympic ton Sinh vin ton quc-2010] Cho dy s {xn } xc nh bi
x1 = 1, xn+1 = xn 1 + x2010
, n 1.
n
2010
x1
x2010
x2010
2
n
Tm lim
+
+ +
.
n+
x2
x3
xn+1
Bi ton 11. Cho s thc a 1. Xt dy s {xn } xc nh bi x1 = a v xn+1 = xn (1 + x2010
), n
n
1. Tm
x2010
x2010
x2010
n
lim 1 x2 + 2 x3 + +
.
x
n+1
n+
x2 +
x3 +
xn+1 +
x1
x2
xn
Bi ton 12. Xt dy s {xn }+
n=1 nh sau: x1 = 2 v
xn+1 =
1 2
xn + 1 , n = 1, 2, . . .
2
(1)
1
1
1
+
++
. Hy tm phn nguyn ca S2013 v tnh gii hn ca Sn
1 + x1 1 + x2
1 + xn
khi n tng ln v hn.
t Sn =
u1 = 2
u2 + 2003un
un+1 = n
, n N ,
2004
ta thnh lp dy s (Sn ) vi Sn =
n
P
ui
. Tm lim Sn .
n+
i=1 ui+1 1
50
n
P
1
, n = 1, 2, . . . Tm lim yn .
n+
i=1 xi + 2
n
P
1
. Tm lim yn .
n+
i=1 xi + 3
Bi ton 17. [ thi OLYMPIC ton Sinh Vin ton quc nm 2001] Cho hm s f (x) xc nh
trn [1; +) v tha mn f (1) = a > 0 v
f (x + 1) = 2001f 2 (x) + f (x), x [1; +).
Hy tnh
lim
n+
f (1) f (2)
f (n)
.
+
+ +
f (2) f (3)
f (n + 1)
1
, bit rng
n+ i=1 xi 1
(1)
2003
P 1
1
<
< 1.
20032003
i=1 ai
Bi ton 21. [Olympic Ton Sinh vin Ton quc nm 2007] Cho a, b, c, l cc s thc tha
mn 6= c b. Xt dy s (un ), (vn ) xc nh bi:
n
u1 = a, un+1 =
X
u2n + bun
uk
, vn =
.
c
u
k+1 + b c
k=1
n 1
P
. Hy tm lim Sn .
n+
k=1 uk
51
lim
n+
1
1
1
+
+ +
.
1 + x1 (1 + x1 )(1 + x2 )
(1 + x1 )(1 + x2 ) . . . (1 + xn )
4
=
xm x + 11
xm x + 11
(x 4) (xm + 7)
xm (x 4) + 7 (x 4)
=
.
=
xm x + 11
(xm + 7) (x 4)
f (x) 4 =
Vy nu x > 4 th
1
(xm + 7) (x 4)
1
1
=
=
m
.
m
f (x) 4
(x 4) (x + 7)
x4 x +7
(2)
T (2) ta c
1
xn+1 4
1
1
1
1
1
m
m
=
.
xn 4 xn + 7
xn + 7
xn 4 xn+1 4
Mt khc vi x > 4 th
xm+1 + 3x + 16
> x 3x + 16 > x2 + 11x
xm x + 11
x2 8x + 16 > 0 (x 4) > 0 ng .
f (x) > x
n
X
n
X
1
1
1
1
1
yn =
=
.
m
x
+
7
x
4
x
4
x
4
x
4
i
i+1
1
n+1
i
i=1
i=1
1
1
1
Suy ra lim yn = lim
=
.
n+
n+
x1 4 xn+1 4
x1 4
52
(3)
Bi ton 26. [Tp ch Ton hc v Tui tr s 403, thng 1, nm 2011] Xt dy s (xn ) nh sau:
x1 = 5 v
x2010 + 3xn + 16
, n = 1, 2, . . .
xn+1 = n2009
xn xn + 11
n
P
1
t yn =
, n = 1, 2, . . . Tm lim yn .
2009
n+
+7
i=1 xi
Bi ton 27. [ ngh thi Olympic 30/04/2012] Xt dy s (xn ) nh sau: x1 = 3 v
xn+1 =
t yn =
n
P
2011
i=1 xi
+4
x2012
+ 2xn + 4
n
, n = 1, 2, . . .
2011
x n xn + 6
, n = 1, 2, . . . Tm lim yn .
n+
Bi ton 28. [ thi chnh thc Olympic 30/04/2012] Cho dy s (xn ) nh sau: x1 = 4 v
xn+1 =
x4n + 9
, n = 1, 2, . . .
x3n xn + 6
b) Vi mi s nguyn dng n, t yn =
n
P
3
k=1 xk
1
. Tnh lim yn .
n+
+3
(1)
n
P
1
Vi mi s nguyn dng n, t yn =
. Tm lim yn .
2
n+
i=1 xi+1 9
x 3 + x2 + 10x 3
Gii. Xt hm s f (x) =
. Ta c f (3) = 3 v vi x > 3 ta c
2
x 3 + x2 + 10x 3
x 3 + x2 + 6x + 9
f (x) =
>
= x.
2
2
(2)
L 3 + L2 + 10L 3
L=
L + 3 = L2 + 10L 3
2
L2 + 6L + 9 = L2 + 10L 3 L = 3.
53
(1) suy ra
2xn+1 xn + 3 =
p
x2n + 10xn 3
= 2
=
=
+ 2
2
xn 3
xn+1 9
xn+1 9
xn+1 3 xn+1 9
1
1
1
=
2
xn+1 9
xn 3 xn+1 3
n
n
X
X
1
1
1
1
1
yn =
=
2
x 9
xi 3 xi+1 3
x1 3 xn+1 3
i=1 i+1
i=1
1
1
1
= 100.
lim yn = lim
=
n+
n+
x1 3 xn+1 3
x1 3
Lu . Xt v phi ca (1), khi xy dng ton ta c tnh chn h s ca xn v h s ca
x2n sao cho bc bin i rt gn yn ta gin c c x2n ( (1) th hai h s ny bng nhau).
Bi ton 30. Cho a R. Xt dy s (un ) nh sau: u1 = a4 2a2 2 v
p
un + 5 u2n 14un + 21
un+1 =
, n N .
2
n
P
1
Vi mi s nguyn dng n, t yn =
. Hy tnh cc gii hn
2
i=1 ui+1 4ui+1 5
un
lim
.
n+ n
(1)
lim yn ,
n+
1
v
2
p 2
xn1 + 4xn1 + xn1
xn =
, n = 2, 3, . . .
2
n 1
P
c gii hn hu hn khi n + v tm gii hn .
Chng minh rng dy (yn ), vi yn =
2
i=1 xi
Bi ton 33. Cho hm s f : R R tha mn cc iu kin f (1) = 2011 v
f (x + 1).f (x) = [f (x)]2 + f (x) 1, x R.
t S1 =
n
P
n
P
1
1
, S2 =
. Tm lim (S1 + S2 ).
n+
i=1 f (i) 1
i=1 f (i) + 1
54
Bi ton 34. [ thi hc sinh gii quc gia, bng A, nm 2004] Xt dy s {xn }+
n=1 nh sau:
x1 = 1 v vi mi n = 1, 2, . . . , th
xn+1 =
(2 + cos 2) xn + cos2
,
(2 2 cos 2) xn + 2 cos 2
x2n + (1 n)xn + n2 + n + 1
, n = 1, 2, . . .
=
n+1
n
P
1
. Chng minh rng dy (yn ) c gii hn hu hn v tnh gii hn .
k=1 1 + xk
k=0
1.4
n
X
(1)k1
k=1
(n = 1, 2, . . . ).
2m
X
(1)k1
k=1
=1
1 1 1 1 1
1
+ + +
2 3 4 5 6
2m
1 1 1 1
1
1
= 1 + + + + + +
+
2 3 4 5
2m 1 2m
1 1 1
1
+ + + +
2
2 4 6
2m
2m
m
2m
m
2m
m
X1
X 1
X1
X
X
1
1 X 1
=
2
=
=
=
.
k
2k
k
k k=m+1 k
m+k
k=1
k=1
k=1
k=1
k=1
Ta chng minh
ln(x + 1) < x < ln(1 x), x (0; 1).
(*)
Xt cc hm s: f (x) = x ln(1 + x), g(x) = x + ln(1 x). Ta cn chng minh: vi 0 < x < 1
th f (x) > 0 v g(x) < 0. Ta c f v g lin tc trn [0; 1) v
1
x
=
0, x [0; 1)
1+x
1+x
1
x
g 0 (x) = 1
=
0, x [0; 1).
1x
1x
f 0 (x) = 1
55
Vy f (x) tng trn [0; 1) v g(x) gim trn [0; 1). Ta c f (0) = 0 v g(0) = 0. Do vi
0 < x < 1 th f (x) > f (0) = 0 v g(x) < g(0) = 0. C ngha l () c chng minh. Do vi
1
(k = 1, 2, . . . , m) th
x=
m+k
ln
m+k+1
1
m+k1
<
< ln
.
m+k
m+k
m+k
Vy
ln (m + k + 1) ln(m + k) <
1
< ln(m + k) ln (m + k 1), k = 1, m.
m+k
Do
1
< ln(m + 1) ln (m),
m+1
1
ln (m + 3) ln(m + 2) <
< ln(m + 2) ln (m + 1),
m+2
1
< ln(m + 3) ln (m + 2),
ln (m + 4) ln(m + 3) <
m+3
.........................................................
1
ln (2m + 1) ln(2m) <
< ln(2m) ln (2m 1).
2m
ln (m + 2) ln(m + 1) <
Cng li v theo v ta c:
ln(2m + 1) ln(m + 1) <
m
X
k=1
1
< ln(2m) ln m
m+k
m
X
2m + 1
1
2m
<
< ln
m+1
m+k
m
k=1
X
m
1
1
ln 2
< ln 2.
<
m+1
m
+
k
k=1
ln
V lim
m+
ln 2
1
m+1
= ln 2,
m+
lim
m+
m
X
k=1
1
= ln 2.
m+k
1
nn
2m + 1
1
= lim u2m .
m+ 2m + 1
m+
m+
m+
m+
n+
n
X
k=1
(1)k1
2k + 1
(n = 1, 2, . . . ).
k(k + 1)
56
n
X
(1)
k1
k=1
1
1
+
k k+1
=
n
X
(1)k1
k=1
n
X
(1)k1
k=1
k+1
n
X
(1)k1
n+
k=1
= ln 2
Ta c:
n
X
(1)k1
k=1
n
X
k=1
Do :
lim
n+
k+1
1 1 1 1
(1)n1
+ + +
2 3 4 5
n+1
(1)k1
1 1 1 1
(1)n1
= 1 + + +
.
k
2 3 4 5
n
n
X
(1)k1
k=1
k+1
"
= lim
n+
n
X
(1)k1
k=1
Bi vy lim un = ln 2 + 1 ln 2 = 1.
n+
57
#
= 1 ln 2.
Mt s dy s sinh bi
cc hm lng gic
Trng Ngc c, THPT Chuyn L Qu n, Bnh nh
Trong qu trnh ging dy cho hc sinh chuyn Ton v chuyn dy s, ti nhn thy ta
c th xy dng dy s xc nh bi cc hm s lng gic nh s dng cc cng thc lng gic.
Cc dy s c xc nh bi cc hm s lng gic thng cho bi h thc truy hi kh phc tp
v cc s hng ca chng li l nhng s v t cng lm cho hc sinh khi gii chng kh pht hin
ra cc quy lut ca dy s.
Ta xem xt bi ton thi hc sinh gii Ton quc gia nm 2014.
Bi ton 1 (VMO2014). Cho hai dy s dng (xn ) , (yn ) xc nh bi x1 = 1, y1 =
(
xn+1 yn+1 xn = 0
x2n+1 + yn = 2
3 v
vi mi n = 1, 2, ...
Chng minh rng hai dy s trn hi t v tm gii hn ca chng.
Phn tch. y l mt bi ton cho hai dy s tha mn mt h thc truy hi kh phc tp.
Ta tip cn bng cch tnh vi gi tr c bit ban u ca hai dy s.
p
p
1
Ta c x22 + y1 = 2 x2 = 2 3 v x2 y2 x1 = 0 y2 = p
= 2 + 3.
2 3
q
q
p
p
Tng t, ta cng c x3 = 2 2 + 3, y3 = 2 + 2 + 3.
T y ta nhn thy x2n + yn2 = 4(*) ng khi n = 1, 2, 3. Ta c hai cch gii sau.
Li gii 1.
Ta chng minh h thc (*) ng theo quy np.
Gi s (*) ng n n 1, t cng thc xc nh hai dy s v gi thit quy np, ta c
x2
4 yn2
2
2
x2n+1 = 2 yn , yn+1
= 2n =
= 4.
= 2 + yn x2n+1 + yn+1
xn+1
2 yn
Vy theo nguyn l quy np (*) ng vi mi n nguyn dng.
xn = 2 sin
. (2)
n , yn = 2cos
3.2
3.2n
Thy vy, vi n = 1 mnh (2) ng. Gi s mnh (2) ng n n 1. p dng cng
thc truy hi, ta c
r
r
.
xn+1 = 2 yn = 2 2cos n = 4sin2 n+1 = 2 sin
3.2
3.2
3.2n+1
58
2 sin
xn
3.2n = 2 cos .
yn+1 =
=
xn+1
3.2n+1
2 sin
n+1
3.2
Theo nguyn l quy np ton hc, ta c (2) ng vi mi n nguyn dng.
T y ta c lim xn = lim 2 sin
= 0, lim yn = lim 2cos n = 2 .
3.2n
3.2
Nhn xt 1. Hai dy s ca bi ton trn c xy dng t hai hm lng gic sin v cosin v
s dng cc cng thc lng gic:
x
x
1
x
sin x = 2 sin cos ; cos2 = (1 + cos x) .
2
2
2
2
Hon ton tng t, ta cng c th xy dng c cc dy s xc nh bi cc hm s lng
gic, nh s dng cc cng thc lng gic.
2
Bi ton 2. Cho hai dy s dng (xn ) , (yn ) xc nh bi x0 =
, y0 = 1 v
2
(
xn yn+1 = x2n+1
xn + 2yn x2n+1 = yn
vi mi n = 0, 1, 2, ...
Vi mi s t nhin n, t zn =
n x
Q
i
. Chng minh rng dy (zn ) c gii hn hu hn v tm
y
i=0 i
gii hn .
= sin
0 , y0 = 1 = tan
2
4.2
4.20
2 2
2
T cng thc xc nh dy s, ta li c x0 + 2y0 x1 = y0 x1 =
= sin
v
2
4.2
2x2
.
y1 = 1 = 2 1 = tan
x0
4.2
Ta chng minh bng quy np rng vi mi n l s t nhin, cng thc xc nh hai dy s
cho l xn = sin
. (*)
n , yn = tan
4.2
4.2n
t n =
, n N.
4.2n
T cng thc truy hi ca dy s, ta c
1
xn
1
sin n
1 cos n
n
n
x2n+1 =
=
=
= sin2
xn+1 = sin
2 2yn
2 2 tan n
2
2
2
V
n
n
2sin2
sin
2x2n+1
2 =
2 = tan n .
yn+1 =
=
n
xn
sin n
2
cos
2
Theo nguyn l quy np ton hc, ta c (*) ng vi mi n l s t nhin.
Vy
x0
2
x0 x1 ...xn
z0 =
=
= cos , ..., zn =
= cos
0 cos
1 ... cos
y0
2
4
y0 y1 ...yn
4.2n
4.2
4.2
p dng cng thc lng gic, ta c
59
n = sin
n cos
n cos
n1 ... cos
4.2
4.2
4.2
4.2
4.20
1
= sin
= n+1
n1 cos
n1 ... cos
0 = ... = n+1 sin
2
2
2
2
4.2
4.2
4.2
zn sin
Suy ra
zn =
1
2n+1 sin
4.2n
2 v
xn yn = 2 4 x2n
2
4 yn+1
xn = 2
2
4 + yn+1
vi mi n = 0, 1, 2, ... Chng minh rng hai dy s trn hi t v tm gii hn ca chng.
.
Vi n = 0 x0 y0 = 2 4 x20 y0 = 2.1 = 2 tan
4.20
T cng thc truy hi ca dy s, ta c
p
2
16
2+ 2
x1 y 1 = 2 4 x1
x2 =
x
=
2
cos
1
2
1 = 2
2
4+
4 y1
2
y1
4.2
2
x0 = 2
2
2
y1 = 2( 2 1) = 2 tan
y1 = 4( 2 1)
4 + y1
4.2
Ta chng minh bng quy np rng vi mi n l s t nhin, cng thc xc nh hai dy s
cho l xn = 2 cos
. (*)
n , yn = 2 tan
4.2
4.2n
t n =
, n N. T cng thc truy hi ca dy s, ta c
4.2n
16
16
n
2
= 4cos2
xn+1 = 4 + y 2 =
n
16
n+1
4 + 4tan2
x2n+1 =
2
2
4 + yn+1
n
sin2
2
x
n
2
2
2
cos
yn+1 = 4
n
2 = 4tan2 n
2
yn+1
=4
=4
2 + xn
2 + 2 cos n
2
cos2
2
xn+1 = 2 cos n
2
yn+1 = 2 tan n
2
.
Theo nguyn l quy np ton hc, ta c (*) ng vi mi n l s t nhin.
T y ta c lim xn = lim 2 cos
=
2,
lim
y
=
lim
2
tan
= 0.
n
4.2n
4.2n
60
2, y0 = 2 v
vi mi n = 0, 1, 2, ...
Chng minh rng hai dy s trn hi t v tm gii hn ca chng.
Li gii. Ta nhn thy x0 =
2=2
= 2 sin
0 v y0 = 2 = 2 tan
2
4.2
4.20
2x0
= 2 2
y0
2x2
v y1 = 1 = 2( 2 1) = 2 tan
.
4.2
x0
4.2
Ta chng minh bng quy np rng vi mi n l s t nhin, cng thc xc nh hai dy s
cho l
xn = 2 sin
. (*)
n , yn = 2 tan
4.2
4.2n
t n =
, n N.
4.2n
T cng thc truy hi ca dy s, ta c
x1 = 2 sin
16
2
4 + yn+1
2 xn
=4
2 + xn
x2n+1 =
2
yn+1
2xn
4 sin n
2 n
2
=
2
x
=
2
=
2
2
cos
=
4sin
n
n+1
yn
2 tan n
2
2 n
4sin
2
2 = 2 tan n
yn+1 = 2 n+1 = 2
xn
2 sin n
2
xn+1 = 2 sin n
2
yn+1 = 2 tan n
2
xn = p 2yn
4 + yn2
2
2
2
4xn+1 + xn yn+1
= 2yn+1
xn
.
yn
Chng minh rng dy (zn ) c gii hn hu hn v tm gii hn .
vi mi n = 0, 1, 2, ... Vi mi s t nhin n, t zn =
61
y12
x1 4 + = 2y1
x1 = 3 = 2 cos
y1 = 2x1
3.2
y1 = 2 3 = 2 cot
y12 = 12
3.2
cho l xn = 2 cos
. (*)
n , yn = 2 cot
3.2
3.2n
t n =
, n N.
3.2n
T cng thc truy hi ca dy s, ta c
2
yn+1
= 2yn+1
xn+1 4 +
2
2
2
4xn+1 + 2 cos n yn+1
= 2yn+1
2
2
x2n+1 (4 + yn+1
) = 4yn+1
1
n 2
2
x2n+1 = (1 cos n ) yn+1
= sin2 yn+1
2
2
1 sin2
2
2
y2 = 4
xn+1 = 2 cos n
sin2
4 + yn+1
=4
n+1
n
2
sin2
2n
2
n+1
2
2
x2 = sin2 n y 2
n+1
n+1
2
Vy xn = 2 cos
, yn = 2 cot
3.2n
3.2n
Theo nguyn l quy np ton hc, ta c (*) ng vi mi n l s t nhin.
xn
= sin
Vy zn =
lim zn = 0.
yn
3.2n
xn = yn zn
xn = xn+1 yn+1
x2n+1 + yn = 2
vi mi n = 0, 1, 2, ...
Chng minh rng ba dy s trn hi t v tm gii hn ca chng.
x0
3 = 2 sin , y0 = 1 = 2 cos v z0 =
= 3 = tan .
3
3
y0
3
T cng thc xc nh dy s, ta li c
(
(
x1 = 1 = 2 sin
x0 = x1 y1
x1 y1 = 3
3.2
y1 = 3 = 2 sin
x21 = 2 y0
x21 = 2 1
3.2
x1
1
v z1 =
= = tan
y1
3.2
3
Ta chng minh bng quy np rng vi mi n l s t nhin, cng thc xc nh ba dy s
cho l
xn = 2 sin
. (*)
n , yn = 2 cos
n , zn = tan
3.2
3.2
3.2n
Li gii. Ta nhn thy x0 =
62
, n N.
3.2n
Vi n = 0, 1th (*) ng. Gi s (*) ng n n 1, ta phi chng minh (*) ng vi n + 1.
Theo cng thc truy hi v gi thit quy np, ta c
(
xn+1 = 2 sin
xn+1 = 2 sin n
2
xn+1 yn+1 = 2 sin n
sin n
2n
y
=
n+1
x2n+1 = 2 2 cos n
y
=
2
cos
n
n+1
sin
2
2
n
xn+1
= tan .
v zn+1 =
yn+1
2
Theo nguyn l quy np ton hc, ta c (*) ng vi mi n l s t nhin.
T y ta c
lim xn = lim 2 sin
=
0,
lim
y
=
lim
2
cos
=
2,
limz
=
lim
tan
= 0.
n
n
3.2n
3.2n
3.2n
Hon ton tng t cch gii cc bi ton trn, ta c th gii c cc bi tp sau.
t n =
Bi tp
p
xn 4 + yn2 = 4
2 xn
2
yn+1
=4
2 + xn
vi mi n = 0, 1, 2, ...
Chng minh rng hai dy s trn hi t v tm gii hn ca chng.
2
, y0 = 2 v
Bi tp 2. Cho hai dy s dng (xn ) , (yn ) xc nh bi x0 =
2
(
4x2n+1 + yn = 2
4
16x4n+1 + yn+1
= 16 8x2n
vi mi n = 0, 1, 2, ...
Chng minh rng hai dy s trn hi t v tm gii hn ca chng.
4yn
x =
n
yn+1 yn + 4
vi mi n = 0, 1, 2, ...
Chng minh rng hai dy s trn hi t v tm gii hn ca chng.
63
2
2
Bi tp 5. Cho hai dy s dng (xn ) , (yn ) , (zn ) xc nh bi x0 =
, y0 =
v
2
2
yn = xn zn
1 xn
zn+1 =
1 + xn
y = 2x y
n
n+1 n+1
vi mi n = 0, 1, 2, ...
Chng minh rng ba dy s trn hi t v tm gii hn ca chng.
64
65
B
0
1
0
1
A+B
0
1
1
1
A.B
0
0
0
1
AB
0
1
1
0
AB
1
1
0
1
AB
1
0
0
1
A
1
1
0
0
Nhiu mnh lin kt vi nhau bi [cc] php ton mnh to thnh Biu thc mnh .
Mnh Y ph thuc vo mt hay nhiu bin mnh X1, X2,. . . gi l mt Hm mnh . Hai
mnh ni vi nhau bi mt bng gi l mt ng thc mnh . ng thc mnh lun
ng vi mi b gi tr cc bin gi l Hng ng thc mnh !
V d 1. A = x chia ht cho 3 l mt hm mnh mt bin.
B = x + y l s nguyn chn l mt hm mnh hai bin.
(A + B) (AB) (A B) l mt biu thc mnh .
Mt s tnh cht ca cc php ton mnh hay Cc hng ng thc mnh :
1. Tnh giao hon: a) A.B = B.A,
b) A + B = B + A.
2. Tnh kt hp: a) (A.B).C = A.(B.C),
b) (A + B) + C = A + (B + C).
3. Tnh phn phi: a) A.(B + C) = (A.B) + (A.C),
b) A + (B.C) = (A + B).(A + C).
4. Phn t trung ho: a) A.1 = 1.A = A,
b) A + 0 = 0 + A = A.
5. Lut kh: a) A.A = A.A = 0,
b) A + A = A + A = 1.
6. Lut nut: a) A + 1 = 1,
b) A.0 = 0.
7. Lut ly ng: a) A + A = A,
b) A.A = A.
8. Ph nh kp: A = A.
9. Lut De Morgan: a) A + B = A.B,
b) AB = A + B.
10. Chuyn i php xor : A B = A .B + A.B.
11. Chuyn i php ko theo: A B = A + B.
12. Chuyn i php tko theo: A B = A.B + AB.
C nhiu cch chng minh hng ng thc mnh , nhng cch lp bng l hay c dng.
Chng minh tnh cht 10:
66
A
0
0
1
1
B
0
1
0
1
AB
0
1
1
0
A B+A.B
0
1
1
0
i s Boole
1. Tp hp B = 0, 1, cng cc php ton hi, tuyn v ph nh
(1.1 = 1, 1+1 = 1, 1 = 0, 1.0 = 0, 1+0 = 1, 0 = 1, 0.1 = 0, 0+1 = 1, 0.0 = 0, 0+0 = 0)
xc nh trn B l mt i s. l i s Boole.
2. Quy v ba php ton c bn: Mi biu thc mnh c th vit li di dng ch gm
ba php ton hi, tuyn v ph nh (da theo tnh cht 10, 11 v 12).
3. Biu thc tng minh: Nu bit bng gi tr ca mt biu thc th s bit tng minh biu
thc . Cng c th ni rng: Bit bng gi tr ca mt hm mnh tc l tm c hm .
Ch 2. Php XOR (hoc loi tr ) rt hay dng nn cc nh in t, tin hc thit k ra
cc t bo (chp) AND, OR, XOR v NOT.
V d 2. T bng gi tr ca mt hm hai bin A v B nh sau:
A
0
0
1
1
B
0
1
0
1
f(A,B)
0
1
1
0
B
0
0
1
0
1
1
0
1
C
0
0
0
1
0
1
1
1
S
0
1
1
1
0
0
0
1
A.B. C
A .B. C
A .B .C
T bng trn ta c
S = A.B . C + A .B. C +A .B .C + A.B.C =
= (A.B +A .B). C + (A .B + A.B).C
= (A xor B)C + AxorB C
= (A xor B) xor C.
Nh vy ta ch cn dng hai con chp XOR thi.
Ta ni nh sau :
ABC
Cn nu dng in k thut th rt phc tp: Tn dng 2 cng tc A v B, b i hai on
thay vo lp thm cng tc C chuyn mch kp nh hnh v di y:
cng tc C bt mt nht th hai kim tip xa xung pha di hay ln trn (theo hnh v)
mt cch ng thi. Hai kim kt ni vi nhau v khng truyn in sang nhau!
V d 5. Tm biu thc mch in t cho bn cng tc A, B, C v D cho mt phng ln c bn
ca ra vo sao cho khi bt mt trong bn cng tc th n S i trng thi. Khi qut ha bi
ton!
Gii:
Bng cch lp bng nh trnta cng i n cng thc
S = ((A xor B) xor C) xor D.
Ta ni nh sau :
68
ABCD
Bng cch ni thm cng tc nh th, ngi ta gii quyt bi ton n cng tc (n>1).
Khi qut:
Mch in t cho n cng tc A1, A2, . . . , An cho mt phng ln c n ca ra vo sao cho khi
bt mt trong n cng tc th n S i trng thi l
Sn = ((A1 xor A2) xor . . . An-1) xor An. (1)
Chng minh (quy np)
1)- R rng (1) ng vi n = 2 (Xem v d 3).
2)- Ga s (1) ng vi n = k, ta s chng minh n cng ng vi n = k + 1.
Ta c
Sk = ((A1 xor A2) xor . . . Ak-1) xor Ak tha mn bi ton.
Phi chng minh cng thc sau cng tha mn bi ton
Sk+1 = ((A1 xor A2) xor . . . Ak) xor Ak+1 tha mn bi ton.
Ta s ch ra l bt mt cng tc i bt k, 1 i k+1 th Sk+1 i trng thi.
Tht vy:
- Nu i k th theo gi thit Sk i trng thi m Ak+1 vn cha i trng thi dn n Sk
xor Ak+1 i trng thi lin.
- Nu i = k+1 th do Sk khng i trng thi m Ak+1 i trng thi dn n Sk xor Ak+1
dn n i trng thi lin.
T 1) v 2) suy ra Bi ton c chng minh.
Cn nu dng in k thut th rt phc tp. Nhng trc y ngi ta cng c gii php
ri (Xem hnh v!).
69
A.B + A .B = 1,
BC + B C = 1,
C. A .B + C .A + C .B = 1
(1)
(2)
(3)
Y
1
0
1
0
Q
1
0
0
1
Cu hi
(1) Q=XY
(2)
(3)
(4) Q=X Y
ngha
(1): Nu ang lng A v gp dn lng A th mun ngi gt, ta phi hi cu ng.
(2): Nu ang lng A v gp ngi dn lng B th mun ngi gt, ta phi hi cu sai.
70
(3): Nu ang lng B v gp ngi dn lng A th mun ngi lc, ta phi hi cu sai.
(4): Nu ang lng B v gp ngi dn lng B th mun ngi lc, ta phi hi cu ng.
T bng gi tr trn tm c biu thc tng minh ca cu hi:
Q = X.Y + X .Y .
Cu hi tng minh l y l lng A v bn l ngi lng A ? hoc y khng l lng A
v bn khng l ngi lng A?.
Phi hp cho gn hn, ta c:
Cu hi = Bn l ngi lng ny ?.
Lt lun
71
Mt s vn lin quan n
hm phn nguyn
L Th Anh oan
THPT chuyn L Qu n, Khnh Ha
S hc l mt trong nhng ch th v v p ca ton s cp. Trong hu ht cc k thi
chn hc sinh gii th bi ton s hc thng xuyn xut hin v lun l mt thch thc ln i
vi hc sinh. Ton v phn nguyn l mt dng ton hay, l mt trong nhng nn tng c bn. S
dng thnh tho ton v phn nguyn hc sinh s c thm mt k nng hay mt cng c gii
ton, nht l gii cc bi ton lin quan n s nguyn.
B cc ca bi vit nh sau:
Phn I. Khi nim v cc tnh cht c bn ca hm phn nguyn.
Phn II. Mt s dng ton v hm phn nguyn.
Phn III. Mt s ng dng ca hm phn nguyn.
Phn IV. Hm phn nguyn trong cc thi chn hc sinh gii.
Trong phm vi bi vit ny, ti khng c tham vng a ra nhng sng kin mi, ch mun
trao i cng qu thy c ng nghip v hm phn nguyn, cc tnh cht c bn, mt s ng dng
v mt s bi ton v phn nguyn trong cc thi chn hc sinh gii m ti su tm v tp
hp li trong thi gian qua. Rt mong nhn c s gp v xy dng t qu thy c. Xin chn
thnh cm n qu thy c.
nh l 1 (nh l Legendre). S
m ca s nguyn t ptrong phn tch tiu chun ca n! c
Pjnk jnk jnk jnk
tnh theo cng thc: ep (n) =
= p1 + p2 + p3 +
pi
i1
v
{A
}
{Bn }
n 1
n 1
1
1 = N .
+
=
q
q
(p1)(q1)
.
2
Gii. V (p, q) = 1 nn
ip
q
j k
ip
q
(qi)p
q
= p+
j k
ip
q
ip
q
p 1, 1 i q 1. Do
p
2p
(q 1) p
p
(q 1) p
(q 1) p
p
2
+
+ +
=
+
+ +
+
= (p 1) (q
q
q
q
q
q
q
q
Bi ton 3. Chng minh rng vi mi s nguyn dng n, hiu
n
P
n
k=1
n
b nc lun l mt s chn.
n
P
n
= {s Z+ : ks n} . nn
l s cc cp (c tnh th t) (s, k) tha mn
k
k=1
n
hiu
Gii. Ta c
k=1
nhin, nu cp(s, k)tha mn tnh cht ny th cp (k, s) 6= (s, k) cng tha mn. Do s cc
cp tha mn tnh cht trn phi l mt s chn, tc l ta c iu phi chng minh.
Bi ton 4. Chng minh rng vi mi s nguyn dng n, ta c
%
$r
1
3 1
n+
=
n +
.
2
4 2
73
Gii. t k =
k
n+
1
2
jq
k
;m=
n 34 + 12 . Ta c
1
1
1
1
1
< k + 1 k n < k + k2 k + n < k2 + k + .
n+
2
2
2
4
4
(1)
Gii. Ta c
suy ra
3
2
40bxc51
17
x 2 v 1 bxc 8. Khi x =
hay
2
$p
%
40 bxc 51
bxc =
2
(2)
Gii. t
2x 1
4x + 1
5x 4
+
=
.
3
6
3
2x 1
3y + 1
=yx=
.
3
2
74
1
5y 1
5y 1
byc + y +
=
b2yc =
.
2
2
2
t
2t + 1
4t + 2
4t + 2
5y 1
= t (t Z) y =
=t0
t < 1.
2
5
5
5
Do t Z nn t {2; 1; 0; 1; 2} y 53 ; 15 ; 15 ; 35 ; 1 Vy tp nghim ca phng trnh l
2 1 4 7
S = ; ; ; ;2 .
5 5 5 5
Bi ton 8. Gii phng trnh:
x4 = 2x2 + bxc
(3)
Gii. Ta c
(3) bxc = x2 x2 2
x< 3
bxc
x
1 x2 2
q
bxc = 1 x =
1+
1
x
<1x<
2<
2.
Bng cch thay trc tip r = 0, 1, 2, ..., 34 v tnh v phi ta tm c cc b s (k, r)nh sau: (0, 1) ,
(0, 2) , (0, 5) , (0, 7) , (0, 8) , (0, 10) , (0, 11) , (0, 14) , (0, 15) , (0, 16) , (0, 17) , (0, 20) , (0, 21) , (0, 22) , (0, 23) , (0,
(0, 29) , (0, 30) , (0, 31) , (0, 32) , (1, 15) , (1, 21) , (1, 30) .
75
2
n
k 3 ! ... (k n )!(k!)k+k +...+k |k! k 2 ! k 3 ! ... k n+1 ! .
k=
i
i
i
i
i
p
p
p
p
p
pi
i=1
i=1
i=1
i1
i1
i1
s
s s
s
s s
X
X
X
X
p
n
p
n
=
+
= 0,
i
i
i
i
p
p
p
p
i=1
i=1
i=1
i=1
v
j sk
p
pi
l cc s nguyn vi 1 i s.
=
.
i
i
2
5
i1
i1
76
.
.
Do n! .. 10 , n! .. 10 nn s ch s 0 ng
cng trong biu din thp phn
n l .
P ca
P n tn
n
= 2002. Vi mi n t p (n) =
. Ta c
Vy ta cn tm n nh nht sao cho =
5i
5i
i1
i1
p (n) p (n + 1) vi mi n 1 v
8024
8024
8024
8024
8024
p (8024) =
+
+
+
+
= 1604 + 320 + 64 + 12 + 2 = 2002.
5
52
53
54
55
Do n 8024 (pcm).
Bi ton 14. Chng minh rng vi mi s nguyn dng m v n ta c
(m, n) = 2
m1
X
k=0
kn
+ m + n mn
m
kn
m
kn0
m0
gi tr ca k sao cho
2
m1
X
k=0
.
l mt s nguyn khi v ch khi k ..m0 . Do trong tp hp {1, 2, ..., m 1}
m1
1
= d 0 =d1
m0
m
kn
m
l mt s nguyn. Ta c
m1
X kn m1
X kn
kn
kn
=2
=
+ n
=mn m n d.
m
m
m
m
k=1
k=1
77
s hng. Nh vy ch s n s tha mn
k2 k + 1 n k2 + k
hay
r
1 1
n+ k
4 2
r
n
3 1
+
4 2
r
r
1 1
1 1
3 1
n+ + 1 n+ k n +
4 2
4 2
4 2
jq
k
nn k =
n + 14 + 21 hay k =
n + 21 .
Vy un = n +
n + 12 .
n j k
P
Bi ton 17. Tnh tng Sn =
k .
k=1
k=1
i=1 k=i2
k=m2
i=1
k=m2
m (m 1) (2m 1) m (m 1)
m (m 1) (2m + 5)
+
+ n + 1 m2 m = nm
3
2
6
Bi ton 18. (AIME 1985) C bao nhiu s trong 1000 s t nhin u tin c th biu din
di dng
b2xc + b4xc + b6xc + b8xc , x R.
Gii. t hm f (x) = b2xc + b4xc + b6xc + b8xc .
Nu n l mt s nguyn dng th f (x + n) = f (x) + 20n(chng minh bng quy np).
Nh vy ta hn ch li, ch chng minh cho 20 s nguyn dng u tin vi x (0; 1]. Ta
c khi x th gi tr f (x) ch bin i khi b2xc , b4xc , b6xc , b8xc t gi tr nguyn. Trong na
, l m n, n = 2, 4, 6 hoc 8. Ta thy c 12 phn
khong x (0; 1] mi s bin i khi x = m
n
s (theo th t tng dn) l
1 1 1 1 3 1 5 2 3 5 7
; ; ; ; ; ; ; ; ; ; v 1.
8 6 4 3 8 2 8 3 4 6 8
Vy ch c 12 trong s 20 s nguyn dng u tin c biu din tha . V 1000 = 50.20nn c
50.12 = 600 s nguyn tha yu cu bi ton.
Bi ton 19. (Canada 1998) Tm s nghim thc ca phng trnh:
jak jak jak
+
+
= a.
2
3
5
78
k2
k m < 2. V vy nu k > m
k2
km
m2
k=1
k2
m
X
k2
24.
k=1
m
km 2 4 .
2
m
> 2k > k, do k k m 2 4 . T ta c iu phi chng minh.
k2
Vi k = 1, 2, 3 th 2 4 k
Vi k 4, 2 4
m
4
k2
Bi ton 21. (Russia 1999) Chng minh rng vi mi s nguyn dng n > 2,
n2 n
X
o n2 1
.
k
2
k=1
Gii. (Chng minh bng phng php quy np). Vin = 1, hin nhin ng. Gi s ng vi
n. Ta i chng minh khng nh ng vi n + 1. Ta c
n2 n
2n
X n o X
X n o n2 1 1 X
o (n+1)
n2 1 2n + 1
(n + 1)2 1
k =
k +
k <
+
i+0 =
+
=
2
2n i=1
2
2
2
2
k=1
k=1
k=n +1
a2 a3
an
+
+ +
an , n N .
2
3
n
Gii. (S dng phng php quy np mnh) Vi n = 1, n = 2 khng nh hin nhin ng.
By gi ta gi s khng nh ng vi n k,vi mi s nguyn k 2, tc l
a1 a1 ,
a2
a2 ,
a1 +
2
vdots
a2
ak
a1 +
+ +
ak
2
k
Cng v theo v cc bt ng thc trn ta c
ka1 + (k 1)
a2
ak
+ +
a1 + a2 + ... + ak .
2
k
a2
ak
kak+1
a2
ak
ak+1
+ +
a1 +
+ +
+
ak+1 .
2
k
k+1
2
k
k+1
2k 2
p
2k 2
=
2k 2
p
2
2
k
k2
k
,
=
p
p
p
80
(4)
(5)
nn
2
2 2
2k 2
k
k
2k
=2
.
p
p
p
p
1
modulo p.
cho k 2 ng d vi mt s nm trong on p+1
2
2
Do p 1 (mod4) nn tn ti s nguyn d sao cho d 1 (modp). Chia p 1 lp thng d
khc 0 thnh p1
cp c dng (a, da) . Do (da)2 a2 (modp) nn trong mi cp c ng mt
2
;
p
1
. T suy ra c tt c p1
lp thng d
s thng d bnh phng nm trong on p+1
2
2
p+1
2
.
khc 0 sao cho k ng d vi mt s nm trong on 2 ; p 1 modulo p, tc l S = p1
2
Bi ton 25. (CRMO 2001) Tm s cc s nguyn dng x tha
jxk j x k
=
.
99
101
x x
Gii. Ta c 99
= 101 = 0 x {1, 2, ..., 98} 98 s tha (6)
x x
= 101 = 1 x {101, 102, ..., 197} c 97 s tha (6)
99
Tng qut, nu
jxk j x k
=
= k, k 1
99
101
th
x {101k, 10k + 1, ..., 99 (k + 1) 1}
(6)
(7)
c 99 2k s tha (6).
Tp (7) khc rng khi
99 (k + 1) 1 101k k 49.
Vy s cc s nguyn dng x tha l
Bi ton 26. (CRMO 2003) Nu x l s nguyn dng ln hn 7 th
jnk .
..7.
Cn7
7
(8)
Gii. Ta c
x x
= 101 = 0 x {1, 2, ..., 98} c 98 s tha (8).
x
99
x
=
= 1 x {101, 102, ..., 197} c 97 s tha (8).
99
101
Tng qut, nu
jxk j x k
=
= k, k 1
99
101
th
x {101k, 10k + 1, ..., 99 (k + 1) 1}
c 99 2k s tha (8).
Tp (9) khc rng khi
99 (k + 1) 1 101k k 49.
Vy s cc s nguyn dng x tha l
98 +
49
X
k=1
81
(9)
Bi ton 27. (INMO 2009) Tm tt c cc s thc x sao cho bx2 + 2xc = bx2 c + 2 bxc .
Gii. Cng 1 vo hai v ca phng trnh ta c (x + 1)2 = (bx + 1c)2 . Gi s x + 1 0.
Khi bx + 1c x + 1 0. Do
(bx + 1c)2 (x + 1)2 (x + 1)2 = (bx + 1c)2 .
V x + 1 0 nn x {..., 3, 2, 1} .
Gi s x + 1 > 0. Ta c
(x + 1)2 (x + 1)2 = (bx + 1c)2 .
Hn na,
(x + 1)2 1 + (x + 1)2 = 1 + (bx + 1c)2 .
Do
bxc + 1 = bx + 1c (x + 1) <
q
1 + (x + 1)2 = 1 + (bxc + 1)2 .
Suy ra
q
2
x n; 1 + (n + 1) 1 , n 1.
Vy tp nghim ca phng trnh l
{x Z|x 1}
[
!
q
n; 1 + (n + 1)2 1 .
n1
ss
82
Mt s dng ton
v bt phng trnh hm
Nguyn Vn Giang
Trng THPT Chuyn Bo Lc, Lm ng
Chuyn phng trnh hm v bt phng trnh hm l mt chuyn kh quan trng trong
chng trnh luyn thi hc sinh gii THPT cc cp. N xut hin nhiu trong cc thi hc sinh
gii nhng nm gn y. Trong bt phng trnh hm l phn gy kh khn hn cho cc em
hc sinh v gio vin ph trch ging dy. Qua tham kho cc ngun ti liu v thc t ging dy,
ti chn lc v h thng mt s dng bi tp bt phng trnh hm c trnh by theo cu
trc:
1) Mt s bi ton bt phng trnh hm c bn.
2) Mt s bi ton bt phng trnh hm gii bng phng php chuyn qua gii hn.
3) Bt phng trnh hm lin quan n tam gic.
4) Bi tp.
Do thi gian chun b khng nhiu v kin thc cn hn ch nn c nhng cha c gii
quyt trit mong c s gp chn thnh ca mi ngi chuyn c tt hn. Xin chn
thnh cm n!
83
(
ln f (x) (ln a)x; x R
ln f (x + y) ln f (x) + ln f (y); x, y R
(
(x) (ln a)x; x R
Ta c:
(x + y) (x) + (y); x, y R
t ln f (x) = (x),
f (x) 0; x R (4.1)
f ( x + y ) f (x) + f (y) ; x, y R (4.2)
2
2
Li gii.
t f (0) = a, f (x) a = g(x). Khi ta c
g(x) 0; x R (4.10 )
vi g(0) = 0 Thay y = 0 vo (4.1) v (4.2)
g( x + y ) g(x) + g(y) ; x, y R (4.20 )
2
2
g(x)
x
; x R
g( )
.
2
2
g(0) = 0
x+y
g(x) g(y)
Suy ra g(
)
+
; x, y R hay
2
2
2
(
g(0) = 0, g(x) 0; x R
theo bi ton 1 th g(x) = 0; x Rvaf (x)laconst.
g(x + y) g(x) + g(y); x, y R
Th li f (x) = c tho mn iu kin bi ton.
Bi ton 5. Xc nh cc hm s f : R R tho mn iu kin sau:
1
1
1
f (xy) + f (xz) f (x).f (yz) , x, y, z R (5)
2
2
4
Li gii. T (5) thay x = y = z = 0 ta c:
2
1
1
1
1
1
f (0) + f (0) f (0).f (0)
f (0)
0 f (0) =
2
2
4
2
2
1
Tng t, thay x = y = z = 1 ta c: f (1) = .
2
1
1
Ta s chng minh f (x) , x R v f (x) , x R.
2
2
1
1
Thay y = z = 0 v s dng f (0) = ta c f (x) , x R
2
2
1
1
Thay y = z = 1 v s dng f (1) = ta c f (x) , x R.
2
2
1
Vy ta c f (x) , x R. Th li thy tha mn bi ra.
2
Bi ton 6. Xc nh cc hm s f : R R tho mn iu kin sau:
f (x + y) + f (y + z) + f (z + x) 3f (x + 2y + 3z), x, y, z R (6)
Li gii.
Thay y = z = 0 vo (6) ta c: f (x) + f (0) + f (x) 3f (x) f (x) f (0), x R
x
x
Thay x, y bi v z bi ta c: f (x) + 2f (0) 3f (0) f (x) f (0), x R.
2
2
84
T hai kt qu trn ta suy ra f (x) f (x), x R hay f (x) c (c l hng s). Th li thy
tha mn bi ra.
Bi ton 7. Xc nh cc hm s f : R+ R tho mn iu kin sau:
2
f (x) + f (y)
f (x) f (y)
, x, y R+ (7.2)
x
y
x+y
f (x)
Li gii. t g(x) =
th t (7.2) ta c: g(x) + g(y) g(x + y), x, y R+ (7.3). Ta chng
x
minh cc iu sau:
a) g(nx) ng(x), n N, x R+ . iu ny d dng chng minh bng quy np da vo tnh
cht (7.3) ca hm g. T y ta c:
f (nx) n2 f (x), n N, x R+ . (7.4)
b) f (2n x) = 4n f (x). Tht vy, trong (7.1) cho y = x ta c: 4f (x) f (2x).
Mt khc, theo a) th f (2x) 4f (x). Do f (2x) = 4f (x), x R+ .
T y ta thu c mt c im ca hm g l g(2n x) = 2n g(x), n N, x R+ .
c) g(nx) = ng(x), n N, x R+ . Tht vy, gi s tn ti
n0 N, x0 R+ sao cho g(n0 x0 ) < n0 g(x0 ). Khi , chn r N sao cho 2r > n0 th
2r g(x0 ) = g(2r x0 ) = g(2r x0 + n0 x0 n0 x0 )
g(n0 x0 ) + g((2r n0 )x0 ) (Tnh cht (7.3) ca hm g )
< n0 g(x0 ) + g((2r n0 )x0 )
< n0 g(x0 ) + (2r n0 )g(x0 ) (S dng a) )
= 2r g(x0 ) (Mu thun)
d) f (x) 0, x R+ . Tht vy,
10f (x) = 2(f (x) + f (2x)) (Theo phn b) )
f (3x) ( Theo (7.1) )
9f (x) ( Theo (7.4) )
Suy ra f (x) 0, x R+ . Ko theo g(x) 0, x R+ .
e) g l hm n iu gim, v g(x + y) g(x) + g(y) g(x), x, y R+ .
f) g(x) = ax, x R+ . Tht vy, t c) ta c g(q) = g(1).q, q R+ v g l hm n iu gim
nn ta c g(x) = ax, x R+ .
T ta suy ra f (x) = ax2 , x R+ . Th li thy tha mn bi ra.
Bi ton 8. Xc nh cc hm s f : R+ R tho mn iu kin sau: f (x + y) f (x).f (y)
2002x+y , x, y R.
Li gii.
- Ta thay x = y = 0 c: f (0) (f (0))2 1 f (0) = 1
- Thay y bi x v f(0) = 1 ta c: 1 f (x).f (x) 1 f (x).f (x) = 1, x R.
- Thay y = 0 ta c: f (x) 2002x , x R.. Nhng khi th f (x).f (x) 2002x .2002x =
1, x R.
Kt hp vi f (x).f (x) = 1, x R, ta c f (x) = 2002x , x R.
Th li thy ng.
Bi ton 9. Cho cc s dng M, a. Tm cc hm s f (x), g(x) : R R tho mn iu kin
|f (y) f (x) g(x)(x y)| M |x y|2+a ; x, y R (8)
Li gii. Gi s c cc hm s f (x), g(x) : R R tho mn iu kin. Thay i vai tr ca
x, y ta c:
85
+, v do lim f (f (x)) = +.
x+
2, k 1 (3.3)
By gi, chn mt gi tr xc nh n N sao cho n x0 + 1. Trong (3.3), cho k ln lt nhn
gi tr 1, 2, . . . , n v sau cng cc bt ng thc thu c, ta c:
f (x0 + n) f (x0 ) > 2n, n x0 + 1 (3.4)
Hn na, v f (x0 ) > 0 nn vi cch chn n > x0 + 1 ta c n > x0 + 1 f (x0 ). Kt hp vi
(3.4) ta c:
f (x0 + n) > 2n + f (x0 ) > x0 + n + 1 (3.5)
Do , ta c:
f (f (x0 + n)) f (x0 + n + 1) + f (x0 + n) (x0 + n + 1).f (f (x0 + n)) (3.6)
V f (f (x0 + n + 1)) > 0 nn bi (3.5), ta c
f (x0 + n + 1) + f (x0 + n) (x0 + n + 1).f (f (x0 + n)) > f (x0 + n + 1). (3.7)
Hn na bi (3.2), ta c:
f (x0 + n + 1) f (x0 + n) + f (f (x0 + n)) (3.8)
Mt khc, v f (x0 + n) > 0 nn ta c:
f (x0 + n) + f (f (x0 + n)) > f (f (x0 + n)). (3.9)
Kt hp (3.6), (3.7), (3.8), (3.9) ta suy ra f (f (x0 + n)) > f (f (x0 + n)), mu thun. Ta c iu
phi chng minh.
Bi ton 13. Tm tt c cc hm s f : R R tha mn iu kin
|f (x) f (q)| 5(x q)2 , x R, q Q (4.1).
Li gii. Vi mi x, x0 R, (x x0 ) ta chn s hu t q nm gia x v x0 th:
|f (x) f (x0 )| = |f (x) f (q) + f (q) f (x0 )|
|f (x) f (q)| + |f (q) f (x0 )|
5(x q)2 + 5(q x0 )2
5(x x0 )2 + 5(x x0 )2 = 10(x x0 )2
xx0
x
x
2x
)) + > , x R+ (5.2)
3
3
3
Do ta c th to dy n f (x) n x, x R+ (5.3)
trong n l hng s. Kt hp (5.1), (5.2) v (5.3) ta c:
x
2x
x
2x
x
2x
1 + 2n2
f (x) + f (f ( )) + n f ( ) + n2
=
x, x R+ .
3
3
3
3
3
3
3
1
1 + 2n2
Xt dy (n ) xc nh bi 1 = ; n+1 =
, n N . Ta d dng chng minh c
3
3
1
(n ) l mt dy s tng v b chn trn bi . V do n phi hi t. K hiu l gii hn ca
2
1 + 22
1
n th =
, ngha l a = .
3
2
1 + 2n2
x
Do , t f (x)
x, x R+ cho n + th ta c f (x) , x R+ .
3
2
1
Vy a = l s cn tm.
2
T (5.1) ta c f (x) f (f (
3 3
1) sin A + sin B + sin C
2
3
2) cos A + cos B + cos C
2
A
B
C
3) tg + tg + tg 3
2
2
2
A
B
C
4) cot g + cot g + cot g 3 3
2
2
2
Nhn xt: Da vo cc bt
t c hay khng lp cc hm
ng thc trn ta c th m
tng qut tho mn iu kin fflf (A) + f (B) + f (C) 3f ( ) vi mi tam gic ABC? Chng
3
ffl
ta cng tm hiu qua cc bi ton sau:
Bi ton 15. Cho hm s f (t); t (0; ). Chng minh cc iu kin (1.1) v (1.2) sau y l
tng ng:
x+y
f (x) + f (y) 2f (
); x, y, x + y (0; ) (1.1)
2
x+y+z
f (x) + f (y) + f (z) 3f (
); x, y, z, x + y + z (0; ] (1.2)
3
Li gii.
x+y+z
z
+
x+y+z
z
+Gi s: x y z, ta c f (z) + f (
) 2f
(1.3)
3
2
T (1.1) v (1.3), ta c:
x+y+z
z+
x+y+z
x+y
3
f (x) + f (y) + f (z) + f (
) 2 f (
)+f
3
2
2
88
4f
x+y+z
3
;
+T (1.2), gi s x z y, t z =
x+y
ta c (1.1).
2
Bi ton 16. Xc nh hm s f (t); t (0; ) tho mn iu kin: A < B f (A) < f (B)
(2).
Li gii.
+(2) tho vi mi cp gc nhn A,B tng ng vi f (t) = f0 (t) l mt hm ng bin trong
(0; ]
2
3 3
ABC ta u c f (A) + f (B) + f (C)
(3)
2
Li gii.
3 3
+Tam gic ABC nhn (hay vung) th (3) c dng quen thuc sin A + sin B + sin C
2
3 3 0
+Tam gic ABC t: C >
th (3) c dng sin A + sin B + 1 + cos C
(3 ) ng do:
2
2
3 3
sin A + sin B + 1 + cos C sin A + sin B + sin C
2
Bi tp
1) Tm tt c cc hm n nh f : N N tha mn f (f (n))
n + f (n)
, n N.
2
90
n
X
f ( k)(x0 )
k=0
k!
(x x0 )k + Rn+1 (f ; x),
(1)
trong
1
Rn+1 (f ; x) =
n!p
x x0
x
(2)
f (n+1) ()
(x x0 )n+1 , = x0 + (x x0 ), 0 < < 1.
(n + 1)!
Khi
f 0 (x0 )
f 00 (x0 )
f (n) (x0 )
f (n+1) ()
2
n
f (x) = f (x0 )+
(xx0 )+
(xx0 ) +...+
(xx0 ) +
(xx0 )n+1 , (3)
1!
2!
n!
(n + 1)!
f (n+1) ()
(x x0 )n+1 gi l phn d (dng Lagrange) v thng k hiu tt l
(n + 1)!
0 [(x x0 )n ] (dng Pano).
trong s hng
f 0 (x0 )
f 00 (x0 )
f (n) (x0 )
(x x0 ) +
(x x0 )2 + ... +
(x x0 )n .
1!
2!
n!
91
(4)
92
ex
Xt hm s f (x) = ln(1 + ex ) trn R. Ta c f 0 (x) =
lin tc ti x = 0 v f 00 (x) =
x
1
+
e
ex
> 0, x R. Theo nh l 2, ta c
(1 + ex )2
f (x) f (0) + f 0 (0)(x 0)
hay
ln
1
1 + ex
x, x R.
2
2
V d 4.
Gi s A0 , B0 , C0 l ba gc ca tam gic nhn cho trc.
Xt hm s f (t) = sint, t (0, ).
Ta c f 0 (t) = cos t lin tc trn R, f 00 (t) = sin t < 0, t (0, ).
Theo nh l 3, ta c
sin A sin A0 + (A A0 ) cos A0 .
(7)
sin A
tan A0 + A A0 .
cos A0
Tng t, ta cng c
sin B
tan B0 + B B0 ,
cos B0
sin C
tan C0 + C C0 .
cos C0
Cng cc bt ng thc trn, ta c
sin A
sin B
sin C
+
+
tan A0 + tan B0 + tan C0 + (A + B + C) (A0 + B0 + C0 )
cos A0 cos B0 cos C0
hay
sin A
sin B
sin C
+
+
tan A0 . tan B0 . tan C0 .
cos A0 cos B0 cos C0
Vy ta c bi ton:
Gi s A0 , B0 , C0 l ba gc ca tam gic nhn cho trc. Chng minh rng, vi mi tam gic
ABC bt k ta c
sin A
sin B
sin C
+
+
tan A0 . tan B0 . tan C0
(8)
cos A0 cos B0 cos C0
hoc
Gi s A0 , B0 , C0 l ba gc ca tam gic nhn cho trc. Tm gi tr ln nht ca biu thc
P =
sin A
sin B
sin C
+
+
.
cos A0 cos B0 cos C0
Chng hn, vi A0 = B0 = C0 = , ta c
3
3 3
sin A + sin B + sin C
.
2
93
V d 5.
Gi s A0 , B0 , C0 l ba gc ca tam gic cho trc.
+ f 0 (x0 ) +
x x0
x x0
2!
Tng qut, ta c cc kt qu sau
nh l 5. Gi s n N l mt s chn, f (x) kh vi n bc n
v f (n) (x) 0, x I th vi mi cp im phn bit x, x0 I, ta u c
f (n) (x0 )
f 0 (x0 )
n1
(x x0 ) + ... +
(x x0 )
.
f (x) = max f (x0 ) +
xI
1!
(n 1)!
nh l 6. Gi s n N l mt s l, f (x) kh vi n bc n
v f (n) (x) 0, x I th vi mi cp im phn bit x, x0 I, ta u c
f 0 (x0 )
f (n1) (x0 )
2
n
(x x0 )f (x) = max f (x0 )(x x0 ) +
(x x0 ) + ... +
(x x0 ) .
xI
1!
(n 1)!
nh l 7. Gi s n N l mt s chn, f (x) kh vi n bc n
v f (n) (x) 0, x I th vi mi cp im phn bit x, x0 I, ta u c
f 0 (x0 )
f (n) (x0 )
n1
(x x0 ) + ... +
(x x0 )
.
f (x) = min f (x0 ) +
xI
1!
(n 1)!
nh l 8. Gi s n N l mt s l, f (x) kh vi n bc n
v f (n) (x) 0, x I th vi mi cp im phn bit x, x0 I, ta u c
f 0 (x0 )
f (n1) (x0 )
2
n
(x x0 )f (x) = min f (x0 )(x x0 ) +
(x x0 ) + ... +
(x x0 ) .
xI
1!
(n 1)!
94
3.1
f 00 (0) 2
f (n) (0) n
f 0 (0)
x+
x + ... +
x + Rn+1 (f ; x),
1!
2!
n!
1
1
1
x + x2 + ... + xn + 0(xn ).
1!
2!
n!
2. sin x = x
1 3 1 5
(1)n 2n+1
x + x ... +
x
+ 0(x2n+1 ).
3!
5!
(2n + 1)!
3. cos x = 1
(1)n 2n
1 2 1 4
x + x ... +
x + 0(x2n ).
2!
4!
(2n)!
1
1
1
(1)n+1 n
4. ln(1 + x) = x x2 + x3 x4 + ... +
x + 0(xn ).
2
3
4
n
5. (1 + x)m = 1 + mx +
m(m 1) 2
m(m 1)...m n + 1 n
x + ... +
x + 0(xn ).
2!
n!
6.
1
= 1 x + x2 ... + (1)n xn + 0(xn ).
1+x
7.
1
= 1 + x + x2 + ... + xn + 0(xn ).
1x
8. arctan x = x
x3 x5
(1)n1 2n1
+
+ ... +
x
+ 0(x2n ).
3
5
2n 1
1
ax + b
2. f (x) =
x2 + 5
x2 + x 12
3. f (x) = ln(ax + b)
Hng dn
1
1
=
a
ax + b
b(1 + x)
b
n
P
1
S dng khai trin
=
(1)k xk + 0(xn ).
1 + x k=0
n
P
1
ak
Khi f (x) =
=
(1)k k+1 xk + 0(xn ).
ax + b k=0
b
1. Ta c f (x) =
95
(9)
x2 + 5
3
2
=1
+
.
2
x + x 12
x+4 x3
a
a
3. f (x) = ln(ax + b) = ln[b(1 + x)] = ln b + ln(1 + x).
bn
b
P
1
k1 1 k
n
S dng khai trin
=
(1)
x + 0(x ).
1 + x k=1
k
k
n
P
k1 1 a
(1)
Khi ln(ax + b) = ln b +
xk + 0(xn ).
k b
k=1
V d 9. Cho hm s f (x) = 1 + x2
1
f (4) (0) 4
4!
2. x4 =
x f (4) (0) = = 3.
8
4!
8
V d 10. Khai trin theo cng thc Taylor hm s
1. f (x) =
x2
n s hng 0(x5 )
1 + x3
1. f (x) =
w2 w3 w4
+
+ ...
2
3
4
2
3
x3
x3
x
+ ...
x
+ ...
sin x2 sin x3 sin x4
x3
6
6
= sin x
+
+... = x
+ ...
+
...
2
3
4
6
2
3
x2 x3
=x
+
+ 0(x( 3)).
2
6
1 1
3. f (x) = sin2 x = cos 2x.
2 2
w2 w4
4x2 16x4
cos 2x = cos w = 1
+
... = 1
+
+ 0(x4 ).
2!
4!
2!
4!
1 4
2
4
f (x) = 1 x + x + 0(x ).
3
2. f (x) = ln(1 + sin x) = ln(1 + w) = w
96
3.2
Tnh gii hn
sin(sin x) x 3 1 x2
L = lim
.
x0
x5
0
Hng dn (Dng )
0
Khai trin t thc thnh a thc Taylor vi chnh xc n 0(x5 ) khi x 0.
19
S: L =
90
Bi ton 2. Tnh gii hn
1 + 2 tan x ex + x2
L = lim
.
x0
arc sin x sin x
0
Hng dn (Dng )
0
Khai trin t thc thnh a thc Taylor vi chnh xc n 0(x3 ) khi x 0.
S: L = 2.
Bi ton 3. Tnh gii hn
L = lim
x0
1
1
2
x
sin2 x
.
Hng dn (Dng )
0
Bin i v dng
0
2
1
1
sin x x2
1
L = lim
= lim
. S: L = .
2
2
2
2
x0
x0
x
3
sin x
x sin x
Bi ton 4. Tnh gii hn
r
r
1
x
x
L = lim+
aarctan
barctan
(a > 0, b > 0).
x0 x x
a
b
Hng dn (Dng .0)
0
Bin i v dng
0
r
t
t
aarctan
barctan
a
b
t x = t khi x 0+ th t 0+ v L = lim+
.
3
t0
t
Khai trin t thc thnh a thc Taylor vi chnh xc n 0(t3 ) khi t 0+ .
ba
S: L =
.
3ab
97
Hng dn (Dng 1 )
Ta c
L = ex0
S: L = e 3 .
98
nh ngha 1. Cho hai s nguyn a v b (trong b 6= 0). Khi lun c duy nht hai s nguyn
q v r sao cho a = bq + r (vi 0 r < b).
Ta ni: a l s b chia, b l s chia, q l thng v r l s d c th l 0; 1; 2; ; | b | 1. c
.
bit nu r = 0 th ta ni a chia ht cho b (hoc a l bi ca b hoc b l c ca a) . K hiu b..a
(hoc a | b).
1.1
2
2.1
2.2
chng minh A(n) chia ht cho p ta phn tch A(n) = B(n).p; cn nu khng th a ra
cch phn tch nh vy ta c th phn tch p = k.q
Nu (k, q) = 1 th chng minh A(n) cng chia ht cho k v q
.
.
Nu (k, q) 6= 1 th phn tch A(n) = B(n).C(n) v chng minh B(n)..k, C(n)..q
V d 1. Cho n l s nguyn dng. Chng minh rng 2n | (n + 1)(n + 2) (2n)
Li gii. Ta c
(n + 1)(n + 2) .(2n) =
99
Vy
2n | (n + 1)(n + 2) (2n)
V d 2. Cho m, n l hai s chnh phng l lin tip. Chng minh rng
mn m n + 1 chia ht cho 192
Li gii. V m, n l hai s chnh phng l lin tip nn chng c dng
m = (2k 1)2 v n = (2k + 1)2
Do
mn m n + 1 = (m 1)(n 1) = [(2k 1)2 1][(2k + 1)2 1]
= (4k 2 4k)(4k 2 + 4k) = 16k 2 (k 1)(k + 1)
.
.
.
m (k 1)k(k + 1)..3 v (k 1)k.k.(k + 1)..4 v (3, 4) = 1 nn k 2 (k 1)(k + 1)..12 Vy mn
.
m n + 1 = 16k 2 (k 1)(k + 1)..16.12 = 192
2.3
chng minh A(n) chia ht cho p, ta bin i A(n) thnh tng nhiu hng t v ri chng
minh mi hng t chia ht cho p.
V d 3. Cho a, b l hai s nguyn dng v a + 1, b + 2007 chia ht cho 6. Chng minh 4a + a + b
chia ht cho 6. ( tuyn sinh HKHTN-HQG H Ni 2007 - 2008)
.
Li gii. Ta c: 4a + a + b = (4a + 2) + (a + 1) + (b + 2007) 2010 m (4a + 2)..2 v
.
.
4a + 2 = 4a 1 + 3 = (4 1)(4a1 + 4a2 + + 1) + 3..3 v (2; 3) = 1 nn 4a + 2..6 v
a + 1, b + 2007, 2010 cng chia ht cho 6. Vy 4a + a + b chia ht cho 6.
2.4
Bt ng thc m rng:
Vi n N ta c:
an bn = (a b)(an1 + an2 b + + abn2 + bn1 )
Vi n l s t nhin l ta c:
an + bn = (a + b)(an1 an2 b + abn2 + bn1 )
Suy ra: Hai s nguyn a, b; n l s t nhin l v a 6= b th an + bn chia ht cho (a + b)
V d 4. Cho n l s nguyn dng v k l s t nhin l. Chng minh rng
1k + 2k + 3k + + nk chia ht cho 1 + 2 + 3 + + n
Li gii.
t
S = 1k + 2k + 3k + + nk
Vit li
S = nk + (n 1)k + (n 2)k + + 1k
100
Suy ra
2S = (1k + nk ) + (2k + (n 1)k ) + (3k + (n 2)k ) + + (nk + 1k )
V k l s l do (1k + nk ); (2k + (n 1)k ); (3k + (n 2)k ) chia ht cho n + 1 nn
.
2S ..(n + 1)
(1)
Mt khc
S = 1k + 2k + 3k + + nk
S = (n 1)k + (n 2)k + (n 3)k + + 1k + nk
Suy ra
2S = [1k + (n 1)k ] + [2k + (n 2)k ] + [3k + (n 3)k ] + + [(n 1)k + 1k ] + 2nk
V k l s l do [1k + (n 1)k ]; [2k + (n 2)k ]; [3k + (n 3)k ]; chia ht cho n v 2nk chia
ht cho n nn
.
2S ..n
(2)
.
.
T (1),(2) v (n; n + 1) = 1 suy ra 2S ..n(n + 1) v v n(n + 1) l s chn nn S .. = 1 + 2 + + n.
.
Vy S ..(1 + 2 + + n)
2.5
.
chng minh biu thc A(n)..p ta xt tt c cc s d trong php chia n cho q, chia n cho q
c cc s d l 0; 1; 2; ; q 1.
V d 5. Cho x, y, z l cc s nguyn tha mn (x y)(y z)(z x) = x + y + z. Chng minh
rng x + y + z chia ht cho 27.
Li gii:
Nu 3 s x, y, z cng chia cho 3 c cc s d khc nhau th x + y + z chia ht cho 3 nhng hiu
x y, y z, z x cng khng chia ht cho 3 (v l) nn trng hp ny khng xy ra.
Nu 3 s x, y, z chia cho 3 ch c 2 s c cng s d th x + y + z khng chia ht cho 3 nhng
.
.
c 1 hiu x y, y z, z x chia ht cho 3 (x y)(y z)(z x)..3 nn x + y + z ..3 (v l) nn
trng hp ny khng xy ra.
Do 3 s x, y, z chia cho 3 c cng s d gi l r nn t x = 3p + r; y = 3q + r; x = 3k + r
vi r = 0; 1; 2 do x y = 3(p q); y z = 3(q k); z x = 3(k p) chia ht cho 9 suy ra
x + y + z = (x y)(y z)(z x) chia ht cho 27.
B 1. Mt s chnh phng chia cho 3 c s d l 0 hoc 1; chia cho 5 c s d l 0, 1 hoc
4. Do mt s c dng 3k + 2; 5k + 2 hoc 5k + 3 khng l s chnh phng
V d 6. Cho 3 s nguyn x, y, z tha mn x2 + y 2 = z 2 . Chng minh rng xyz chia ht cho 60.
Li gii. Ta c 60 = 3.4.5 V (4, 3, 5) = 1
.
+ Chng minh xy ..3. Tht vy: Nu x, y cng khng chia ht cho 3 th theo h qu x, y chia 3
d 1 nn x = 3q + 1, y = 3p + 1. Khi x2 + y 2 = 3(3q 2 + 3q + 3p2 + 3p) + 2 chia cho 3 d 2 nn
.
.
.
z 2 chia 3 d 2 (v l). Vy x..3 hoc y ..3 nn xyz ..3
.
+ Chng minh xyz ..4
101
2.6
(mod n)vim N
V d 8. Vit lin tip cc s 111; 112; 113; ; 888 c s A = 111112113 888. Chng
minh rng 1998 | A.
Li gii. Ta c 1998 = 2.999. V A l s chn nn 2 | A. Mt khc, A = 111.1000777 +
112.1000776 + + 888. Do 1000 1 (mod 9)99 1000n 1 (mod 9)99; vi n N. Suy ra
A 111 + 112 + 113 + + 888 0 (mod 9)99 hay 999 | A V (999, 2) = 1 nn 1998 | A.
2.7
Gi s cn chng minh
.
A(p)..q vi p p vi p, q N.
Ta cn chng minh
102
(3)
.
+ Bc 1: (3) ng vi n = p ngha l chng minh A(1)..q.
.
+ Bc 2: Gi s (3) ng vi n = k p, tc l A(k)..q. Ta chng minh (3) ng vi n = k + 1,
..
tc A(k + 1).q.
Theo nguyn l quy np kt lun (3) ng
V d 9 (HSG 9 TQ 1987). Chng minh rng s c thnh lp bi 3n ch s ging nhau th
chia ht cho 3n vi n l s nguyn dng.
Li gii. Ta cn chng minh
.. n
.3
(4)
.
+ Vi n = 1 ta c ..3. Vy (4) ng vi n = 1
.
+ Gi s (4) ng vi n = k (vi k N), tc l ta c: ..3k . Ta cn chng minh (4) ng vi
.
n = k + 1, tc phi chng minh ..3k+1 .
Tht vy: == . + . + .
.
= .(+1)..3+1
.
( v theo gi thit quy np ..3k v +1) 1 + 1 + 1 0( mod 3))
Vy (4) ng vi n = k + 1. Do s c thnh lp bi 3n ch s ging nhau th chia ht
cho 3n vi n l s nguyn dng.
2.8
2.9
V d 12. Chng minh rng s 0, 3(19831983 19171917 ) l s nguyn. ( thi hc sinh gii nm
1983).
103
Li gii. 19831983 34k+3 ( mod 10) m 34k 1( mod 10) nn 34k+3 33 7( mod 10). Mt
khc: 19171917 741+1 7( mod 10) nn 19831983 19171917 chia ht cho 10. Vy s 0, 3(19831983
19171917 ) l s nguyn.
V d 13. Chng minh rng vi mi n N, +5 chia ht cho 11.
Li gii. Theo nh l Fermat ta c: 310 1(mod11) v 210 1( mod 11).
Ta tm d trong php chia 24n+1 v 34n+1 cho 10, tc tm ch s tn cng ca chng:
Ta c: 24n+1 = 2.16n 2(mod10) 24n+1 = 10k + 2 (vi k N)
34n+1 = 3.81n 3(mod10) 34n+1 = 10l + 3 (vi l N)
M 310k 1( mod 11) v 210l 1( mod 11) nn +5 310k + 2 + 210l + 3 + 3 32 + 23 + 5
0(mod11) Vy vi mi n N, +5 chia ht cho 11.
2.10
(6)
T (5) , (6) suy ra mu thun. Vy gi thit phn chng sai do x, y cng chia ht cho p.
2.11
104
V d 17. Chng minh rng lun tn tai s c dng chia ht cho 2012.
Li gii. Ly 2013 s c dng: 2011; 20112011; ; . Ly 2013 s ny chia cho 2012 theo nguyn
l Dirichlet th tn ti 2 s c cng s d khi chia cho 2012. Gi s hai s l v (vi k > p > 0)
khi 2012 | = . Vy tn ti s tha mn bi ton.
Bi tp luyn tp
Bi tp 1. Cho 11 | (16a + 17b)(17a + 16b) vi a, b l hai s nguyn. Chng minh rng 121 |
(16a + 17b)(17a + 16b)
Bi tp 2. Cho a, b l hai s t nhin. Chng minh rng 5a2 + 15ab b2 chia ht cho 49 khi
3a + b chia ht cho 7.
Bi tp 3. Vi mi s t nhin chn n th 20n + 16n 3n 1 chia ht cho 323
Bi tp 4. Cho 2012 s t nhin bt k a1 , a2 , a3 , , a2012 . Chng minh rng tn ti s chia ht
cho 2012 hoc tng mt s s chia ht cho 2012.
Bi tp 5. Cho 5 s nguyn phn bit ty a1 , a2 , a3 , a4 , a5 . Chng minh (a1 a2 )(a1 a3 )(a1
.
a4 )(a1 a5 )(a2 a3 )(a2 a4 )(a2 a5 )(a3 a4 )(a3 a5 )(a4 a5 )..288. (Tuyn sinh lp 10 HSPHN,
1993)
Bi tp 6. Chng minh rng t 2n+2 1 s nguyn bt k lun tm c 2n s m tng ca chng
chia ht cho 2n
Bi tp 7. a) Tm tt c cc s t nhin n 2n 1 chia ht cho 7.
b) Chng minh rng vi mi s nguyn dng n th 2n + 1 khng chia ht cho 7.
(Thi ton quc t 1964)
Bi tp 8. Trong 100 s t nhin t 1 n 100 cn chn n s (n 2) sao cho tng 2 s phn
bit bt k c chn c tng chia ht cho 6. Hi c th chn n s tha mn bi ton trn vi n
ln nht l bao nhiu?
105
105
k
. Vy an =
{k, k + 1, . . . , n k + 1} v bng Cn2k+2
n
P
k
vi quy c Cki = 0 nu i > k
Cn2k+2
k=0
hoc k < 0.
Tnh bn .
tng ca chng ta cng l thit lp mt song nh i t h cc tp con ca X m hai phn
t bt k hn km nhau t nht 3 n v sang mt tp khc d m hn. Lc ny da vo tng
hnh thnh ch tnh an ta cng mnh dn thit lp mt song nh tng t.
Gi Ck l h cc tp con c k phn t ca X m hai phn t bt k hn km nhau t nht 3
n v, Dk l h cc tp con c k phn t ca tp {1, 2, . . . , n 2k + 2} .
Ta thit lp mt nh x f : Ck Dk nh sau : Gi s {c1 , c2 , . . . , ck } Ck , ta c th gi thit
c1 < c2 < . . . < ck . t di = ci 2i + 2 vi i = 1, 2, .., k. V ci+1 ci 3 nn di+1 di 1. Do
1 d1 < d2 < . . . < dk n 2k + 2. Ta nh ngha f ({c1 , c2 , . . . , ck }) = {d1 , d2 , . . . , dk } suy ra
{d1 , d2 , . . . , dk } Dk . Ta cng d dng chng minh c f l song nh.
q
Mt khc |Dk | chnh l cch chn q phn t t tp {1, 2, . . . , n 2k + 2} v bng Cn2k+2
.
n
n
n
P
P
P k
Khi bn =
|Ck | =
|Dk | =
Cn2k+2 ( ta cng quy c nh trn )
k=0
k=0
k=0
Phng php thit lp h thc truy hi l phng php gii bi ton vi n i tng thng
qua vic gii bi ton tng t vi s i tng t hn bng cch xy dng cc quan h no ,
gi l quan h quy. S dng quan h ny, ta c th tnh c i lng cn tm nu ch rng
vi n nh, bi ton quy v xc nh cng thc s hng tng qut ca dy s cho bng cng thc
truy hi. Chng hn, cng thc s hng tng qut ca dy sai phn tuyn tnh (xem [2]) rt hay
s dng trong phng php ny. Ta minh ha phng php thit lp h thc truy hi ny thng
qua mt s bi ton sau y.
Bi ton 3. C bao nhiu cch lt ng i kch thc 3 2n bng cc vin gch kch thc
12 ?
Li gii. Gi cn l s cch lt ng i kch thc 3 2n. D thy c1 = 3. tnh cn , ta chia
cc cch lt ng i kch thc 3 2n thnh n lai, trong lai th k l cc cch lt m phn
ng i 3 2k u tin c ph kn hon ton, nhng khng tn ti i < k sao cho phn ng
i 3 2i u tin c ph kn hon ton.
Gi Ak l tp hp cc cch lt lai k th r rng cn = |A1 | + |A2 | + . . . + |An |. D dng nhn
thy |A1 | = 3cn1 (phn ng i 3 2 c lt kn bng 3 cch, phn cn li c lt bng cn1
cch).
107
Tip theo, c th chng minh d dng rng, ch c hai cch ph phn ng i 3 2k cho cc
cch ph thuc Ak vi k = 2, 3, . . . , n, chnh l cch ph v cch ph thu c bng cch ly i
xng.
T suy ra |Ak | = 2cnk . Nh vy, ta c cn = 3cn1 + 2cn2 + . . . + 2. y l dng cng thc
truy hi bc v hn. thu c mt cng thc truy hi bc hu hn, ta thay n bng n + 1 suy
ra cn+1 = 3cn + 2cn1 + 2cn2 + . . . + 2.
T , tr hai ng thc cui cng v theo v, ta c cn+1 cn = 3cn cn1 v cui cng l
cn+1 = 4cn cn1 .
n
n
3+1
31
cn =
2+ 3 +
2 3 .
2
2
Bi ton 4. (D tuyn IMO-1996) Cho bng vung n n(n > 1). Hi c bao nhiu cch nh
du cc vung trong bng sao cho trong mi hnh vung 2 2 c ng hai vung c nh
du?
Li gii.
Gi sn l s cch nh du trong bng n n. Xt tp T gm cc vung nm trong ct cui
cng tnh t phi sang v hng cui cng tnh t trn xung di, ta gi An l cc cch nh du
m c hai vung k nhau trong T cng c nh du hoc khng cng c nh du v Bn
l cc cch nh du m cc vung trong T c nh du xen k.
Ta thy vi mi cch nh du trong bng n n, b nh du cc trn T s c mt cch
nh du trong bng (n 1) (n 1). Do mi cch nh du trong Bn s ng vi mt cch
nh du thuc Bn1 , cn mi cch nh du trong An s ng vi mt cch nh du thuc An1
v mt cch nh du thuc Bn1 .
T |Bn | = |Bn1 | , |An | = |An1 | + |Bn1 | (n > 2)
Hn na sn = |An | + |Bn | , n > 1 nn sn = 2sn1 sn2 , n > 3
Bng cch tnh trc tip ta c s2 = 6, s3 = 14 v phng trnh c trng cho dy s tuyn
tnh cp hai c nghim kp X = 1 nn sn = 2n 10, n > 1.
Phng php hm sinh l mt phng php hin i, s dng cc kin thc v chui, chui
hm (c bit l khai trin Newton suy rng, cng thc Taylor). y l phng php rt mnh
gii bi ton t hp.
Cho dy s a0 , a1 , a2 , . . . , an , . . . Chui hnh thc A (x) = a0 + a1 x + a2 x2 + + an xn + . . .
c gi l hm sinh ca dy {an }.
tng c bn ca phng php hm sinh nh sau: Gi s ta cn tm cng thc tng qut
ca mt dy s {an } no . T cng thc truy hi hoc nhng l lun t hp trc tip, ta tm
c hm sinh
A (x) = a0 + a1 x + a2 x2 + + an xn + . . .
Khai trin A (x) thnh chui v tm h s ca xn trong khai trin ta tm c an . Cng
thc khai trin thng s dng
Cng thc nh thc Newton suy rng
( 1) x2
( 1) . . . ( n + 1) n
+ +
x + ...
(1 + x) = 1 + x +
2
n!
Cng thc khai trin Taylor
108
f 00 (0) 2
f (n) (0) n
x + +
x + ...
2!
n!
Bi ton 5. Tm s hng tng qut ca dy s Fibonacci c xc inh bi f0 = 1, f1 = 1, fn+1 =
fn + fn1 , n N .
Li gii. Xt hm sinh
F (x) = f0 + f1 x + f2 x2 + + fn xn + . . .
= f0 + f1 x + (f0 + f1 ) x2 + + (fn1 + fn2 ) xn + . . .
= f0 + f1 x + x2 (f0 + f1 x + . . . ) + x (f1 x + . . . )
= f0 + f1 x + x2 F (x) + x (F (x) f0 )
1+x
T suy ra F (x) =
1 x x2
Tip theo, ta khai trin F (x) thnh chui.
1 1
1+ 5
1 5
2
Ta c , l nghim ca phng trnh x x 1 = 0, vi =
, =
.
2
2
A
B
Vit F (x) di dng F (x) =
+
vi A, B l hng s. Bng cch ng nht hai
1 x 1 x
1+ 5
1 5
v , ta c A = , B =
hay A = , B = .
2 5
2 5
5
5
1
T , s dng cng thc
= 1 + x + x2 + + xn + . . . ta c
1x
F (x) = A (1 + x + + n xn + . . . ) + B (1 + x + + n xn + . . . )
= A + B + (A + B)x + + (An + B n )xn + . . .
!n+1
!n+1
1
+
1
1
5
1
5
suy ra fn = An + B n do fn =
.
2
2
5
5
f (x) = f (0) + f 0 (0)x +
Nhn xt 4. Bi ton tm cng thc s hng tng qut ca dy Fibonacci c th gii bng
phng php s dng phng trnh sai phn tuyn tnh cp hai kh gn. Tuy nhin, chng ti
mun s dng bi ton ny lm v d minh ha phng php hm sinh (mt phng php kh
mi v xa l cn trang b kin thc v ton cao cp nh chui ly tha v khai trin Taylor)
to ra s gn gi ca phng php hm sinh.
Bi ton 6. C 2n im trn ng trn. Hy tm s cch ni 2n im ny bng n dy cung
khng ct nhau.
Li gii. Gi cn l p s bi ton. Ta c c1 = 1, c2 = 2 v quy c c0 = 1. Khi ta d dng
xy dng c cng thc truy hi
cn = cn1 c0 + cn2 c1 + + c0 cn1 .
Xt hm sinh A (x) = c0 + c1 x + c2 x2 + + cn xn + . . .
T cng thc truy hi trn, ta c
(A (x))2 = c0 + (c0 c1 + a1 a0 ) x + + (cn c0 + cn1 c1 + + c0 cn ) xn + . . .
= c1 + c2 x + + cn+1 xn + . . .
T suy ra
1
x(A (x)) = A (x) 1 x (A (x)) = xA (x) x xA (x)
2
1
1
1 + (1 4x) 2
1 (1 4x) 2
nn xA (x) =
hoc xA (x) =
.
2
2
2
109
2
= x +
1
1 4x
=
4
4
P
1 1
2 2
2
2
xA (x) =
4 4 n=0
n!
3
2n 3
1 1
...
(4x)n
P
1
2 2
2
2
xA (x) =
2 n=1
n!
1.3 . . . (2n 3)2n1 xn
P
xA (x) =
n!
n=1
1.3 . . . (2n 3)2n1 xn1
1.3 . . . (2n 1)2n xn
P
P
A (x) =
A (x) =
.
n!
(n + 1)!
n=1
n=0
1.3 . . . (2n 1)2n
(2n)!
Cn
Do cn =
=
= 2n .
(n + 1)!
n!(n + 1)!
n+1
Nhn xt 5. Ngi ta nh ngha cc s Catalan c cho bng cng thc truy hi c0 = 1,
cn = cn1 c0 + cn2 c1 + + c0 cn1 . Khi theo bi ton trn ta xc nh c cc s Catalan
Cn
cn = 2n . Ngoi ra ta c th xc nh cc s Catalan bng phng php qu o v nguyn l
n+1
i xng gng nh sau:
Gi s A(a; ), B(b; ) l cc im c to nguyn, hn na b > a 0, > > 0 v
0
A (a; ) l im i xng vi A qua trc Ox. Gi qu o t A n B l ng i t A n B
ch qua cc im nguyn v ch i theo hng ln trn v qua phi. Khi s cc qu o t A
n B ct trc Ox hoc c im chung vi Ox bng s cc qu o t A0 n B. T ta thu
c cng thc tnh tt c cc s Catalan.
S phc c rt nhiu ng dng trong nhiu ngnh ton hc khc nhau nh hnh hc, i s,
s hc, . . . Trong mc ny s trnh by mt s ng dng ca s phc trong gii bi ton t hp.
tin theo di chng ti trnh by mt s kt qu c bn v s phc nhng khng chng minh.
Chi tit cc chng minh xin xem [3].
Cho p l mt s nguyn t l. Khi phng trnh xp = 1 c p nghim phc phn bit
2k
2k
+ i sin
vi k = 0, 1, 2, . . . , p 1.
xk = cos
p
p
T ng thc xp 1 = (xp 1) (xp1 + xp2 + + 1) v x0 = 1 ta suy ra phng trnh
xp1 + xp2 + + 1 = 0 c p 1 nghim phc phn bit
2k
2k
xk = cos
+ i sin
vi k = 1, 2, . . . , p 1.
p
p
Gi l mt nghim bt k ca phng trnh xp1 + xp2 + + 1 = 0, trong p l mt s
nguyn t l. Khi v tri ca phng trnh l a thc bt kh quy trn trng
s thc v tp
2
p1
n
2n
(p1)n
nghim ca phng trnh l {, , . . . , }. Hn na , , . . . ,
l mt hon v ca
2
p1
{, , . . . , }, trong n nguyn t cng nhau vi p.
n
P
Gi s f (x) =
ak xk l mt a thc vi h s thc v m l mt s nguyn dng, t
k=0
2
2
z = cos
+ i sin . Khi
m
m
110
m1
P
f (z j ) =
m1
n
P P
j=0
ak z jk =
j=0 k=0
n
P
k=0
ak
m1
P
z jk .
j=0
Do
ak =
kA
kA
P
1 m1
f (z j ).
j=0
Bi ton 7. (Bay Area Math Circle 1999) Cho m, n l cc s nguyn dng. Mt hnh ch nht
c to thnh bng cch xp mt s hnh ch nht 1 m v n 1. Chng minh ta c th ch
s dng mt loi 1 m hoc n 1 to thnh hnh ch nht cho.
Li gii. Gi s hnh ch nht c dng a b, r rng a, b l cc s nguyn dng. Ta cn chng
minh a chia ht cho n hoc b chia ht cho m.
2
2
2
2
+ i sin , = cos
+ i sin .
Gi = cos
m
m
n
n
Chia hnh ch nht a b thnh a.b hnh ch nht n v. ng vi hnh ch nht n v ct
x v hng y ta t s phc x y . Tng cc s phc mi hnh ch nht n 1 bt u l vung
ct x, hng y no :
n 1
x y (1 + + + n1 ) = x y
=0
1
Tng cc s phc mi hnh ch nht 1 m bt u l vung ct x, hng y no :
m 1
x y (1 + + + m1 ) = x y
= 0.
1
Trong khi tng tt c cc s phc trn hnh ch nht l
a 1 b 1
( + 2 + + a )( + 2 + + b ) =
= 0.
1 1
V vy a = 1 hoc b = 1, do a chia ht cho n hoc b chia ht cho m. Vy ta c c iu
phi chng minh.
Bi ton 8. Cho p l mt s nguyn t l v s nguyn dng k khng vt qu p 1. Tm s
tp con X ca tp {1, 2, . . . , p} bit rng X cha ng k phn t v tng tt c cc phn t ca
X chia ht cho p.
Li gii. t A = {X {1, 2, . . . , p} : |X| = k}, Aj = {X A : S(X) j(modp)} vi j =
0, 1, . . . , p 1. Khi
|A| = Cpk . V A = A0 A1 Ap1 v Ai Aj l tp rng vi mi i 6= j nn
|A| = |A0 | + |A1 | + + |Ap1 |.
Xt a thc P (x) = xp1 + xp2 + + x + 1, a thc ny c p 1 nghim phc phn bit.
Gi s l mt nghim bt k ca P (x) th tp nghim ca P (x) l {, 2 , . . . , p1 } v p = 1.
Do phng trnh xp = 1 c p nghim phc phn bit , 2 , . . . , p P
nn ta c th vit xp 1 =
k
2
p
pk
(x )(x ) . . . (x ), so snh h s ca x
ta c (1)
S(X) = 0. Ch rng
XA
S(X) = j nu X Aj .
Do
p1
p1
P
P
|Aj | j = 0. V vy l nghim ca a thc Q(x) =
|Aj | xj
j=0
j=0
Nn ta c
111
Cpk
. Vy s tp con ca X cha ng k phn t v tng tt c cc phn t ca
p
Cpk
X chia ht cho p l
.
p
Do |A0 | =
S1
k=0
2n
P
k
C2n
2
2n
C4n
suy ra S2n + 1 =
k=0
2n
P
k
C2n
2
2n
+ 1.
+ = C4n
k=0
m
P
k=0
{0, 1} , k = 1, .., m.
Khi 4n c biu din tam phn l 4n =
m
P
k=0
m
P
ak l s chn v gi 2p =
k=0
m
P
ak .
k=0
a2
a1
am
2n
(mod3).
. . . .C2a
.C2a
C2a
Theo nh l Lucas ta c C4n
m
2
1
a2
a1
am
am
a1 a2
2p
M C2a1 .C2a2 . . . .C2am = 2 .2 . . . .2 = 2 = 4p nn S2n +1 = 4p +1 1 (mod3) hay S2n +1
khng chia ht cho 3. y l iu phi chng minh.
Nu tn ti ai = 2.
Khng mt tnh tng qut, gi s i l s nh nht sao ai = 2.Khi h s tng ng ca 4n
trong h tam phn l 1. Do C12 = 0 (v s chp ln hn s phn t) nn li p dng nh l Lucas
2n
suy ra C4n
0(mod3) hay S2n + 1 khng chia ht cho 3. Bi ton gii quyt hon ton.
Nhn xt 7. Cch tip cn bi ton ny, yu cu chng minh S2n + 1 khng chia ht cho 3 c
hai mc ch. Th nht, tnh c S2n bng cch so sch h s khi khai trin nh thc Newton.
2n
, t gi n cch khai trin theo modulo.
Th hai, a ra bn cht t hp ca C4n
113
Trong phn ny ti ch gii thiu li cc khi nim tnh cht ca Thng d bc hai, vic chng
minh cc tnh cht c th xem ti [1].
nh ngha 1. Cho a,m l hai s nguyn dng, CLN(a,m)=1. S a c gi l thng d bc
hai theo mun m nu phng trnh ng d x2 a ( mod m)c nghim. Ngc li ta ni a khng
l thng d bc hai theo mun m.
V d 1. S 2 l thng d bc hai theo mun 7 v 3 th khng l thng d bc hai theo mun
7 v 12 , 22 , 32 , 42 , 52 , 62 ng d ln lt vi 1, 4, 2, 2, 2, 4, 1 theo mun7.
Mnh 1. Gi s p l s nguyn t l, a l s nguyn khng chia ht cho p. Khi phng
trnh ng d x2 a (mod p),( 1.3) khng c nghim hoc c ng hai nghim khng ng d
theo mun p.
Chng minh. Gi s (1.3) c nghim x = x0 . Ta cn chng minh x = x0 l nghim khng
ng d vi x0 . Tht vy, gi s (1.3) c mt nghim khc l x = x1 , khi x20 x21 (mod p).
Tc l:
x20 x21 = (x0 x1 )(x0 + x1 ) 0(mod p).
Do , p|(x0 x1 ) hoc p|(x0 + x1 ). iu ny chng t x1 x0 , hoc x1 x0 .
nh ngha 2. Cho a l mt s nguyn v p l s nguyn t l. K hiu Legendre l s c xc
nh nh sau:
0 nOu p | a
a
(a, p) = 1 va lthng d bEc
hai theo m un p
=
1 nOu
Phn ln cc phng trnh nghim nguyn bc cao ta thng chuyn v phng trnh ng d
bc cao vi mun khng nguyn t. Do , vic m rng cc tnh cht ca thng d bc hai vi
mun khng nguyn t c vai tr rt quan trng. Sau y l cc tnh cht ca n.
115
+
+ ... +
(mod 2)
2
2
2
2
T suy ra:
p1 1 1
p2 1 2
p r 1 r
1 2 r
1
1
1
1
=
.
...
= (1) 2 (1) 2 ...(1) 2
n
p1
p2
pr
p2 1
pr 1
n1
p1 1
+2
+...r
2
2
2 = (1) 2 ;
= (1)
1
116
n1
1
= (1) 2 .
Vy
n
Bng cch chng minh tng t, ta cng c c :
n2 1
1 (p1 1) 2 (p2 1)
r (pr 1)
+
+ ... +
(mod 8)
8
8
8
8
n2 1
2
= (1) 8 ..
Hay
n
(mod 2) ,
i
(mod 2) nn
j
2
2
2
2
i=1
j=1
m1n1
m n
2 .
= (1) 2
n
m
H qu 2. Cho a, b l nhng s nguyn v c, d l nhng s l ta c:
a a
.
c
d
a + bc
c
=
a a
;
=
c
cd
p1
P
xn vi n>0, Khi ta c:
x=0
117
p1
P
xn 1(mod p).
x=0
p1
P
x=0
=
ai Si ap1 + a2(p1) + ... + ak0 (p1) (mod p).
p
p
x=0
x=0
i=0
nh
a, b, c l cc
l 10. Cho
snguyn ty v p l s nguyn t tha (a, p)=1. Khi
tng:
p1
P ax2 + bx + c
a
a
. Bng
nu b2 4ac khng chia ht cho p v bng (p 1)
nu .
p
p
p
x=0
!
p1
p1 2
P (2ax + b)2 D
4a P ax + bx + c
=
vi D = b2 4ac, t
Chng minh. Ta c
p x=0
p
p
x=0
cc s ax+b, x=0,1,2,..,p-1 lp thnh h thng d y theo mun p ta c:
p1 2
p1 2
P x D
4a P ax + bx + c
=
= S,hay
p x=0
p
p
x=0
p1 2
p1
P ax2 + bx + c
a P x D
a
=
=S
.
p
p x=0
p
p
x=0
Theo nh l 3.2, ta c S = (ap1 ) 1(mod p).
Ngoi ra, ta c |S| pnn S {1, p 1}.
p1
P x2 D
Gi s S = p 1 th c duy nht mt s hng ca tng
bng 0 v tt c cc s
p
x=0
p1
P x2 D
u bng 1. Tc l tn ti duy nht x0 {0, 1, 2, ..., p 1}
hng cn li ca tng
p
x=0
sao cho p | (x20 D) , v ta cn chng mn x0 = 0.
Tht vy, nu x0 6= 0 ta c p | (p x0 )2 D
suy ra px0 {0,1,2...,p-1}dn n c hai phn t thuc tp {0, 1,
2, ...,p1} p | (x20 D)(mu
p1
P x2
thun). Do x0 = 0 hay p |D. Ngc li, gi s p |D ta c S =
=p-1.T suy ra:
p
x=0
p1
P ax2 + bx + c
a
= (p 1)
, v vi (D, p)=1 th
Nu p |D th
p
p
x=0
p1
P ax2 + bx + c
a
=
.
p
p
x=0
Bi tp p dng
Bi tp 1. Chng minh phng trnh y 2 = 41x + 3, (4.1) khng c nghim nguyn (x,y).
Li gii. Chng minh phng trnh (4.1) khng c nghim tc l ta phi
minh phng
chng
3
trnh ng d y 2 3 (mod 41)khng c nghim, hay l ta phi chng t
= 1. Suy ra t
41
V d 1.10.
Bi tp 2. Chng minh rng phng trnh y 2 = x3 5khng c nghim nguyn (x, y).
Li gii. Gi s phng trnh (4.1) c nghim nguyn (x, y), khi x phi l s l . Tht vy,
nu x chn th ta c y 2 = 3(mod 8) (v l), suy ra x l s l .
118
p131
p
p
3
2 nn
= (1) 2
= 1 hay p 1( mod 3).( C th
thun nghch bc hai ta c
p
3
3
suy ra trc tip t H qu 1.8).
Ngc li, gi s p = 3k + 1 , khi tn ti s nguyn a sao cho a2 3 ( mod p).Ta s chng
a2 + b 2 + c 2
3(ab + bc + ca)
l mt s nguyn.
Li gii. Gi s tn ti cc s nguyn dng a, b,c n sao cho
a2 + b2 + c2 = 3n(ab + bc + ca)
a2 + b2 + c2 = (3n + 2)(ab + bc + ca)
minh iu ny mu thun. Tht vy, nu y l s l, ta c:
y
4kxy 1
=
1
4kxy 1
y
4kxy 1
y1
1
= 1.
(1)(1) 2
y
2
Cn trng hp y chn ta t y = 2 y1 , t 1, y1 N. Khi , ta c:
= 1 v
4kxy 1
t
y1
y1
y
2
y1
=
= 1 Suy ra,
=
=
4kxy 1
42t kxy1 1
4kxy 1
4kxy 1
4kxy 1
1.
xy
n1 2 ..
m1 2
= 1.
(iii) Nu m = 2m1 + 1, n = 2n1 + 1thx(x ) + y(y ) .4kxy 1 suy ra
4kxy 1
xy
4xy
1
Mt khc ta c:
=
=
= 1.
4kxy 1
4kxy 1
4kxy 1
C ba trng hp u mu thun vi gi thit ban u. Vy bi ton c gii quyt.
t
p
p
p
p
x=0
x=x0
1.
2
x0 +p1
P
ax + bx + c
3 .Trc ht ta s chng minh khng
Mt khc ta s chng minh
p
x=x0
tn ti 3 s u, v, w {x0 , ..., x0 + p 1}sao chof (u) f (v) f (w)(modp). Tht vy, gi s
f (u) f (v) 0(modp)suy ra p| (a(u + v) + b) (u v) do , a(u + v) b(modp), tng t, ta
cng c ca(u + w) b(modp). Suy ra a(u w) 0(modp)hay p|a(u w)(mu thun).
Vy khng tn ti 3 s u, v, w {x0 , ..., x0 + p 1}sao chof (u) f (v) f (w)(modp). T
suy ra
2
x0 +p1
P
ax + bx + c
p+5
p+5
2 p
= 3.( iu ny mu thun).
p
2
2
x=x0
Vy p|(b2 4ac).( Bi ton c gii quyt ).
Bi tp t luyn
Bi tp 10. Cho tp A = {1, 2, 3..., 2005}. Chng minh rng c th tm trong A cc phn t
(x,y) sao cho x2 + 3y 2 3 l bi ca 2011. HD. Xt tp M = {x2 3, x A} , N = {x2 3, x A}.
Ch ra trong 2 tp c hai phn t phn bit ng d theo m un2011.
Bi tp 11. Cho a, b l hai s nguyn dng tha a.b khng chnh phng. Chng minh tn ti
v hn s nguyn dng n sao cho (an 1) (bn 1)khng chnh phng.
122
Mt s ng dng ca bt bin
trong dy s v s hc
H Thng
Trng THPT Chuyn Nguyn Du, k Lk
Bt bin l mt i lng, tnh cht khng thay i trong qu trnh chng ta thc hin cc php
bin i. Khi nim c nghin cu v ng dng trong nhiu lnh vc khc nhau ca ton hc
nh trong php bin hnh ca b mn hnh hc vi c bt bin v khong cch gia hai im trong
php di hnh, t s khong cch trong php ng dng; trong b mn i s T hp, . . . Trong
ni dung bi vit ny ti ch xin cp n mt s ng dng ca bt bin trong dy s v s hc.
Cp s cng
Gii. un = n2 =
q n+1 q n
q1
q n+1 q
q (1 q n )
Sn = q 1 + q 2 + + q n =
=
.
q1
1q
Gii. Ta c un = q n =
2
un1
V d 2 (VMO nm 2001). Cho dy s thc (un ) xc nh bi u1 = , un =
3
2 (2n 1) un1 + 1
vi mi n 2. Tnh tng ca 2001 s hng u tin ca dy s.
1
1
Gii. T gi thit c dy s cho c cc s hng lun lun dng v
= 4n 2
un un1
n
n
P
P
1
1
1
1
3
4n2 1
+
(4i 2) + 2 =
=
=
.
un i=2 ui ui1
u1 i=1
2
2
2
1
1
Suy ra un = 2
=
.
4n
1
2n 1 2n+ 1
2001
2001
P
P
1
1
1
4002
Vy
un =
=1
=
.
2n 1 2n + 1
4003
4003
n=1
n=1
123
p 2
xn1 + 4xn1 + xn1
1
V d 3 (VMO nm 2009). Cho dy s thc (xn ) xc nh bi x1 = , xn =
2
2
vi mi n 2.
n 1
P
Vi mi s n nguyn dng, tyn =
. Chng minh rng dy s (yn ) c gii hn hu hn.
2
i=1 xi
Hy tm gii hn trong trng hp .
Gii. Ta thy dy s (xn ) cho l dy s thc dng, n iu tng. Nu dy s b chn trn
th n c gii hn hu hn gi s bng a
1
Ta c a v 2a = a2 + 4a + a a = 0 (v l)
2
Vy dy s (xn ) khng b chn trn nn lim xn = +
Vi n 2, ta c
p
1
1
1
2xn xn1 = x2n1 + 4xn1 x2n xn xn1 = xn1
= 2
xn1 xn
xn
Nn
n
n 1
P
P
1
1
1
1
= 2+
=6
lim yn = 6
yn =
2
x1 i=2 xi1 xi
xn
i=1 xi
Bi ton 2 (Cp s cng). Cho dy s (un ) , n N bit u1 v un+1 = un + a, n 1 (vi a l
cc hng s cho trc).
a) Chng minh rng vi mi s n nguyn dng c un = u1 + (n 1) a
n (2u1 + (n 1) a)
b) Sn = u1 + u2 + + un =
, n N .
2
Chng minh.
a) Ta c un+1 un = a, n 1 (bt bin)
Nn c un = (un un1 ) + (un1 un2 ) + + (u2 u1 ) + u1
Do un = u1 + (n 1) a
b) T cu a v v d 1 c
1 + 2 + + (n 1)
an (n 1)
n (2u1 + (n 1) a)
Sn = nu1 +
a = nu1 +
=
, n N
2
2
2
vn+1
vn
(bt bin l mi s hng ca dy s u l t ca hai s hng lin tip ca mt dy s khc m
vn+1
cc s hng u khc 0) th ta c u1 u2 . . . un =
.
v1
v2 v3
vn+1
vn+1
Chng minh. Ta c u1 u2 . . . un = . . . .
=
v1 v2
vn
v1
Bi ton 3 (Cp s nhn). Cho dy s (un ) , n N , bit vi mi s nguyn dng c un =
(2 + cos 2) xn + cos2
(2 2 cos 2) xn + 2 cos 2
n
P
1
, n 1 c
i=1 2xi + 1
sin2 =
sin2
2xi+1 + 1
3 2xi + 1
Theo tnh cht ca cp s
nhn c:
1
1
1
2
2
sin = i1
sin
2xi + 1
3
2x1 + 1
1
1
1
2
= i1
sin + sin2
2xi + 1
3
3
3
1
1
2
yn =
1 n
sin + n sin2
2
3
3
Khi 6= k, k Z lim yn = +
1
Khi = k, k Z lim yn =
2
Mt s bt bin i vi dy s
un + un2 b
un+1 + un1 b
=
= a un+1 un1 un 2 + bun = un un2 un1 2 + bun1 =
un1
un
= c
3) Thay gi thit dy s cho vo (2), n 1 ta c
(aun un1 + b) un1 un 2 + bun = c un 2 + un1 2 b (un + un1 ) aun un1 + c = 0
4) T (3) ta suy ra (4).
Nhn xt 1. Ta c th xt mt s bi ton tng t nh Bi ton 3.
V d
u0 = u1 = 1
. Chng minh rng
V d 5. Cho dy s (un ) , n N xc nh bi
u 2+2
un = n1
, n 2
un2
tt c s hng ca dy s cho u l s nguyn.
Nhn xt 2. Bi tp ny cho c dng (2), tnh c u2 = 3, b = 0, a = 4, c = 2.
Gii.
Phng php 1. Dng phng php quy np, chng minh un+1 = 4un un1 , n 1 V
u0 = u1 = 1, nn un Z, n N.(PCM)
Phng php 2. T gi tht c un > 0, n N n 2, ta c
un+1 + un1
un + un2
un un2 un1 2 = 2 un+1 un1 un 2 = un un2 un1 2
=
= =
un
un1
u2 + u0
=4
u1
Do un+1 = 4un un1 , n 1.
V u0 = u1 = 1, nn un Z, n N.(PCM)
(
u0 = 0, u1 = 1
V d 6. Cho dy s (un ) , n N xc nh bi
.
un+2 = 2014un+1 un 3, n 0
a) Tm tt c s t nhin n un l mt s nguyn t.
b) Chng minh rng c mt s nguyn M khng i, sao cho vi mi s nguyn dng n, s
M + un+1 un1 + un l mt s chnh phng.
Gii.
a) T gi tht c: u2 = 2014u1 u0 3 = 2011 l mt s nguyn t
Dy s (un ) c gi tr t nhin, v un+1 > un + 4 > 0, n 1 .
Gi s un+1 (n 1) l mt s nguyn t
Theo kt qu (2) c
un+1 un1 un 2 3un = u2 u0 u1 2 3u1 = 4 un+1 un1 = un 2 +3un 4 = (un 1) (un + 4) .
.
.
M un + 4..un+1 , nn un 1..un+1 un = 1 n = 1
Vy ch c s u2 = 2011 nguyn t.
b) Theo trn c un+1 un1 un 2 3un = 4 un+1 un1 + un + 8 = (un + 2)2
Vy M = 8 tha mn yu cu bi.
V d 7 (VMO bng A nm 1997). C bao nhiu hm s f : N N tha mn f (1) =
1, f (n) f (n + 2) = f 2 (n + 1) + 1997.
126
Gii. Gi s f : N N l mt hm s tha mn .
t un = f (n) u1 = 1, un un+2 un+1 2 = 1997
(*)
u
+
u
u
+
u
u
+
u
n1
n+1
1
3
n
n+2
=
= =
.
un un+2 un+1 2 = un1 un+1 un 2 hay
un+1
un
u2
u1 + u3
p
t
= (p, q N ; (p, q) = 1). Thay vo trn c
u2
q
.
q (un + un+2 ) = pun+1 un+1 ..q, n N .
(**)
.
T (*) v (**) c vi n > 1 c un un+2 un+1 2 = 1997..q 2 q = 1 (1997 l s nguyn t)
Vy u3 = pu2 1 = u2 2 + 1997 u2 (p u2 ) = 1998
Vy u2 l c nguyn dng ca 1998 = 2.33 .37, c 2.4.2 = 16 cch chn u2
1988
N
o li ng vi mi cch chn u2 trn, chn p = u2 +
u2
Th hm s f xc nh bi f (1) = 1, f (2) = u2 , f (n) = un = pun1 un2 , n 3 tha mn
cc yu cu.Do c 16 hm s tha mn.
V d 8 (VMO bng B nm 1997). Cho dy s nguyn (an ) , n N xc nh bi
(
a0 = 1, a1 = 45
an+2 = 45an+1 7an , n 0
a) Tm s c nguyn dng ca s an+1 2 an an+2 theo n.
b) Chng minh rng 1997an 2 + 7n+1 .4 l s chnh phng vi mi s n.
Gii.
a) T gi thit suy ra cc s hng dy s u nguyn dng v tng t bi ton 3 vi mi
s t nhin n c
an+2 + 7an
an+1 + 7an1
an+2 + 7an
= 45
=
an+1
an+1
an
2
2
an+1 an+2 an = 7 (an an+1 an1 ) = = 7n (a1 2 a2 a0 ) = 7n+1 v a1 2 a2 a0 = 7
Vy s c nguyn dng ca s an+1 2 an an+2 l n + 2.
b) Theo trn v gi thit c an+1 2 (45an+1 7an ) an = 7n+1
Nn x = an+1 l nghim nguyn dng ca phng trnh x2 45an x + 7an 2 7n+1 = 0
Nn = 1997an 2 + 4.7n+1 phi l mt s chnh phng (PCM)
V d 9. Cho dy s nguyn (an ) , n N xc nh bi
(
a0 = 1, a1 = 4
.
an+1 = 4an an1 , n 1
Chng minh rng vi mi s n nguyn dng ta c (x = an1 , y = an ) u l nghim nguyn
dng ca phng trnh x2 + y 2 = 4xy + 1.
Gii. . T gi thit cho c dy s nguyn (an ) , n N l dy tng, cc s hng u nguyn
dng . Ta c
an+1 + an1
an+1 + an1
an+2 + an
=4
=
an+1 = 4an an1
an
an
an+1
2
2
2
an+2 an+1 an+1 = an+1 an1 an = = a2 a0 a1 = 1
Nn (4an an1 ) an1 a2n = 1 a2n1 + a2n = 4an an1 + 1
Vy (x = an1 , y = an ) l nghim nguyn dng ca phng trnh x2 + y 2 = 4xy + 1.
V d 10. Tm tt c nghim nguyn dng ca phng trnh x2 + y 2 = 4xy + 1.
127
k=4
k2
2
2
M k nguyn dng chn nn k = 4 c phng trnh x + y + 2 = 4xy (1).
Theo trn x, y cng tnh cht chn, l. Nu x, y cng chn th
x2 + y 2 + 2 2 mod (4) , 4xy 0 mod (4) (v l)
129
Vy x, y cng l .
Ta chng minh cp(x = vn1 , y = vn ) vi mi s n nguyn dng u l nghim nguyn dng
l ca (1). T gi thit c dy s cho l dy s tng vi n 1, cc s hng u nguyn dng
l, ng thi c
vn + vn2
vn+1 + vn1
=
= 4 vn+1 vn1 vn 2 = vn vn2 vn1 2 = ... = v2 v0 v1 2 = 2 Theo
vn1
vn
gi thit v chng minh trn c (4vn vn1 ) vn1 vn 2 = 2 vn 2 + vn1 2 + 2 = 4vn vn1 (n 1)
Nn (x = vn1 , y = vn ) v (x = vn , y = vn1 ) l nghim nguyn dng l ca (1) o li Nu (a,
b) l mt nghim nguyn dng l ca (1) vi 1 a b. Ta chng minh c s n nguyn dng
sao cho (a = vn1 , b = vn )
Nu a = 1 th b =1hoc b = 3 nn n = 1 hoc n = 2
Nu a > 1 th a < b. Xt dy s (un ) xc nh bi u0 = b, u1 = a v un = 4un1 un2 vi
mi n 2ta c a2 + b2 + 2 = 4ab a2 + 2 = b (4a b) > 0 b < 4a
C (b a) (b 3a) = a2 + b2 4ab + 2a2 = 2a2 2 > 0. Nn 3a < b < 4a
Suy ra u0 = b > u1 = a > u2 = 4a b > 0. Nu u2 = 1 th u3 = 1 suy ra (u0 = b, u1 = a) =
(v3 , v2 )
Nu u2 > 1 th tip tc qu trnh phi c s m nguyn dng sao cho um = um+1 = 1 v
ta c (u0 = b, u1 = a) = (vm+1 , vm ) (PCM)
Bi ton 6. Cho s m nguyn dng cho trc v dy s nguyn (un ) , n N bit u0 , u1 v
un+1 = aun + bun1 , n 1 (vi u0 , u1 , a,b l cc hng s nguyn cho trc). Ta gi dy s nguyn
(rn ) , n N vi rn un mod (m) , 0 rn < m vi mi s n N th c s nguyn dng T >1 v
s n0 N cho trc sao cho rT k+n = rn , n n0 , k N.
Chng minh. Ta c (rn1 , rn ) c ti a m2 gi tr khc nhau
V un+1 = aun + bun1 rn+1 (arn + brn1 ) mod (m) , n 1 .
Nn trong dy gm m2 + 1 cp (r0 , r1 ) , (r1 , r2 ) , ..., (rm2 , rm2 +1 ) c t nht hai cp trng nhau.
Gi n0 l s t nhin nh nht sao cho c s nguyn dng T m rn0 = rn0 +T , rn0 +1 = rn0 +1+T
rn0 +2 = rn0 +2+T . . .
T suy ra rT k+n = rn , n n0 , k N
Ch 1. Trong bi ton 4 trn nuun+1 = aun + bun1 , n 1, b 1 mod (m) th s n0 b
nht bng 0, v nu n0 1 brn0 1 rn0 1 rn0 +1 + arn0 mod (m)
M brn0 +T 1 rn0 +T 1 rn0 +T +1 + arn0 +T mod (m) rn0 +1 + arn0 mod (m) rn0 1
rn0 +T 1 = rn0 1
Nn rn0 1 = rn0 +T 1 , rn0 = rn0 +T (V l vi s n0 b nht)
un1 2 + 3
, n 2. Chng
V d 13. Cho dy s (un ) , n N xc nh bi u0 = u1 = 1 v un =
un2
minh rng u2013 l s nguyn chia ht cho 19.
Gii . Tng t v d 5 ta c un+1 = 5un un1 , n 1 m u0 = u1 = 1, nn dy s cho
l dy s nguyn, xt dy s (rn ) , n N vi rn un mod (19) , 0 rn < 19
Ta c bng sau
n
rn
0
1
1
1
2
4
3
0
4
15
5
18
6
18
7
15
8
0
9
4
10
1
11
1
12
4
13
0
14
15
15
18
16
18
17
15
18
0
0
3
1
1
2
4
2
1
1
3
3
1
4
0
0
5
3
1
6
3
1
7
2
4
8
1
1
9
3
1
10
0
0
11 12 13 14 15 16 17 18
3
3
2
1
3
0
3
3
1
1
4
1
1
0
1
1
334
P 2
u6k + u26k+2 + ... + u26k+5 +u26.335 +u26.335+1 +
k=0
u26.335+2 + u26.335+3
Suy ra u20 + u21 + u22 + ... + u22013 6 mod (8)
Vy s d ca php chia u20 + u21 + u22 + ... + u22013 cho 8 l 6.
V d 15 (VMO bng A 1995). Cho dy s nguyn (an ) , n N xc nh bi a0 = 1, a1 = 3 v
an+2 = an+1 + 9an , vi n l s t nhin chn, an+2 = 9an+1 + 5an , vi n l s t nhin l.
1) Chng minh rng a21995 + a21996 + ... + a22000 chia ht cho 20.
2) a2n+1 khng l s chnh phng vi mi s t nhin n.
Gii.
1) Vi mi s t nhin n, ta gi rn an mod (4) , un an mod (5) , 0 rn 3, 0 un 3
Ta lp bng sau
n
rn
un
0
1
1
1
3
3
2
0
2
3
3
3
4
3
1
5
2
4
6
1
3
7
3
2
8
0
4
9
3
1
10
3
2
11
2
3
12
1
1
13
3
4
14
0
3
15
3
2
16
3
4
17
2
1
18
1
2
0
1
n
yn
19
3
1
3
20
6
2
2
3
3
4
1
21
9
22
3
5
4
23
2
6
3
7
7
8
4
24
9
25
1
9
1
26
2
10
7
27
3
11
8
28
1
12
1
29
4
13
9
30
3
14
8
31
7
15
7
32
4
16
9
33
1
17
6
18
7
34
7
Ta c y24k+n = yn , n 4
2
Suy ra a21995 + a21996 + ... + a22000 y27
+ y42 + y52 + y62 + y72 + y82 0 mod (20)
131
35
8
36
1
.
Vy a21995 + a21996 + ... + a22000 ..20
2) T tnh cht tun hon ca dy (rn ) , n N
ta c a2n+1 r2n+1 mod (4) 3; 2 mod (4)
Nu a2n+1 l s chnh phng th a2n+1 0; 1 mod (4) (v l) .
Vy a2n+1 khng phi l s chnh phng
V d 16. Cho dy s nguyn (an ) , n N xc nh bi a0 = 103, a1 = 23 v an+2 = 4a2n+1 an .
Chng minh rng c v s s hng ca dy chia ht cho 2013.
Gii.
Vi mi s t nhin n, ta gi rn an mod (2013) , 0 rn 2012
Chng minh tng t bi ton 4, ta c s T nguyn dng sao cho
rT k+m = rm , k, m N,a2 = 4.232 103 = 2013 r2 = 0
.
Suy ra rT k+2 = r2 = 0 aT k+2 ..2013, k N
Vy c v s s hng ca dy chia ht cho 2013.
Ch 2. Bng chng trnh tin hc, ta kim chng c s T = 938 v c tt c s hng ca
dy chia ht cho 2013 l cc s hng aT k+2 , aT k+170 , aT k+422 , aT k+590 (T = 938)
V d 17 ( thi chn i tuyn trng THPTC Nguyn Du klk nm 2013 -2014). Cho
dy s nguyn (un ) tha mn : u1 = 1; u2 = 3v un+2 = 3un+1 + un vi mi s n nguyn dng.
Chng minh rng vi mi s nguyn dng k, tn ti s n nguyn dng un chia ht cho 10k .
Gii. Xt dy s (vn ) vi vn un mod 10k , 0 vn < 10k th un vn mod10k
vn nhn ti a 10k gi tr khc nhau
(vn ; vn+1 ) nhn ti a 10k .10k = 102k gi tr khc nhau
c m> n sao cho (vn ; vn+1 ) = (vm ; vm+1 )
um un mod10k
= 41
=
1
n
n
90
Nn bn = .48n + .(42) . V vy c
49 90bn = 41.48 +
48 42 = 1
=
90
n
49.(42) (n 0)
132
un+3
u0 = u1 = 3
u2 = 9
= 3un+2 un , n 0
Gii: Xt hm s f (x) = x3 3x2 + 1 f (1).f (1/2) < 0; f (1/2)f (1) < 0, f (2 2).f (3) <
0.
Nn phng trnh f(x) = 0 c ba nghim phn bit a, b, c vi 1 < a < 1/2 < b < 1 <
2 2<c<3
Xt dy s
(vn ) , n N : vn = an + bn + cn v0 = v1 = a + b + c = 3,
v2 = a2 + b2 + c2 = (a + b + c)2 2 (ab + bc + ca) = 9
a3 3a2 + 1 = 0 an+3 3an+2 + an = 0; tt : bn+3 3bn+2 + bn = 0, cn+3 3cn+2 + cn = 0 Cng
li c vn+3 = 3vn+2 vn , n N Nn dy s ny tha mn cc gi thit ca dy s(un ) xc nh
duy nht nn c PCM 2/ C 0< a +b = 3 c < 1 nn b > - a > 0 suy ra
bn > |a|n an 0 < an + bn a2 + b2 = 9 c2 < 1, n 2
un 1 < cn = un (an + bn ) < un , un Z [cn ] = un 1
Vy
2011 2012
c
+ c
= u2011 + u2012 2
Gi rn l s d ca php chia un cho 12 . Ta c
n
rn
0
3
1
3
2
9
3
0
4
9
5
6
6
6
7
9
8
9
9
9
10
6
11
9
12
6
13
0
14
3
15
3
16
9
17
0
18
9
0
1
1
10
2
100
3
145
4
82
5
136
6
163
7
91
8
55
9
37
10
28
11
109
12
64
13
127
14
73
15
46
16
118
17
154
134
18
1
Cc nh ngha
(1)
nh l 1. [4] (Cng thc Binet tng qut) Cho dy a thc {an (x)} xc nh bi h thc truy
hi tuyn tnh cp hai (1). Khi
(
a1 (x)(x)a0 (x) n
0 (x) n
(x) a1 (x)(x)a
(x) nu (x) 6= (x)
(x)(x)
(x)(x)
an (x) =
na1 (x)n1 (x) (n 1)a0 (x)n (x)
nu (x) = (x)
trong (x) v (x) l cc nghim ca phng trnh c trng
t2 p(x)t q(x) = 0.
135
Chng minh.
V (x), (x) l nghim ca phng trnh c trng
t2 p(x)t q(x) = 0
nn theo nh l Viet ta c (x) + (x) = p(x), (x)(x) = q(x). H thc (1) c th vit li
an (x) = ((x) + (x)) an1 (x) (x)(x)an2 (x)
hay
an (x) (x)an1 (x) = (x) [an1 (x) (x)an2 (x)]
=(x) [(x) (an2 (x) (x)an3 (x))] = = n1 (x) [a1 (x) (x)a0 (x)] .
Do an (x) = (x)an1 (x) + n1 (x) [a1 (x) (x)a0 (x)] . V vy
an (x)
(x) an1 (x)
a1 (x) (x)a0 (x)
=
+
.
n
n1
(x)
(x) (x)
(x)
(2)
(x)
a1 (x) (x)a0 (x)
bn1 (x) +
.
(x)
(x)
Hn na, nu an = can1 + d, n 1 th
n
a cn + d c 1 nu c 6= 1
0
c1
an =
a0 + nd
nu c = 1.
Do nu (x) 6= (x) th
n
(x)
a1 (x) (x)a0 (x) ((x)/(x))n 1
bn (x) = b0 (x)
.
+
(x)
(x)
(x)/(x) 1
1
a1 (x) (x)a0 (x) n
n
n
= n
(x)b0 (x) +
( (x) (x)) .
(x)
(x) (x)
hay
an (x)
1
a1 (x) (x)a0 (x) n
n
n
= n
(x)a0 (x) +
( (x) (x)) .
n (x)
(x)
(x) (x)
V vy
an (x) =
an (x)
a1 (x) (x)a0 (x)
= a0 (x) + n
n
(x)
(x)
nn
an (x) = a0 (x) n (x) + n n1 (x) [a1 (x) (x)a0 (x)]
= na1 (x)n1 (x) (n 1)a0 (x)n (x).
136
Bi ton 1. [3]( thi chn i tuyn Olympic Ton THPT Vit Nam nm 1999, bng A) Cho
hai dy s (xn ), n = 0, 1, 2, . . . v (yn ), n = 0, 1, 2, . . .c xc nh nh sau:
x0 = 1, x1 = 4 v xn+2 = 3xn+1 xn vi mi n = 0, 1, 2, . . .
x0 = 1, y1 = 2 v yn+2 = 3yn+1 yn vi mi n = 0, 1, 2, . . .
Chng minh rng x2n 5yn2 + 4 = 0 vi mi n = 0, 1, 2, . . .
Li gii. Gi , l nghim ca phng trnh c trng t2 3t + 1 = 0. Khi
3+ 5
3 5
=
, =
2
2
p dng nh l 1 ta c
!n
!n
5+ 5 3+ 5
5 5 3 5
xn = .
.
2
2
2 5
2 5
!2n
!2n
51
51
1+ 5 1+ 5
.
.
=
2
2
2
2
!
!
2n+1
2n+1
51
1+ 5
=
2
2
v
!2n+1
1 1+ 5
+
yn =
2
5
51
2
!2n+1
.
Do
!2n+1 2
!2n+1
51
1+ 5
x2n 5yn2 + 4 =
2
2
!2n+1 2
!2n+1
1+ 5
51
+4
+
2
2
!2n+1
!2n+1
1+ 5
51
= 4.
.
+ 4 = 0.
2
2
Vy x2n 5yn2 + 4 = 0 vi mi n = 0, 1, 2, . . .
Ch 1. thun tin trong vic trnh by trong nh l 2 ta t
A1 (x) =
nh l 2. Cho dy a thc {an (x)} xc nh bi h thc truy hi tuyn tnh cp hai (1). Khi
vi n, m, r l cc s nguyn dng th
am an amr an+r =
2
A1 A2 [ ] a1 ar a0 ar+1 a1 anm+r a0 anm+r+1
=
A1 A2 [ ]2
(q(x))rm A1 A2 [ ]2
[a1 ar a0 ar+1 ] [a1 anm+r a0 anm+r+1 ]
=
.
(q(x))rm [a21 a1 a0 p(x) q(x)a20 ]
H qu 1. Cho dy a thc {an (x)} xc nh bi h thc truy hi tuyn tnh cp hai (1). Khi :
an+1 an1 a2n = (q(x))n1 [a2 a0 a21 ] ,
Chng minh. H qu trn c suy ra t nh l 2 trong trng hp m = n v r = 1.
Bi ton 2. [3]( thi chn i tuyn Olympic Ton THPT Vit Nam nm 1994, bng B) Cho
dy s Fibonacci (un ), n = 1, 2, . . . c xc nh bi:
u1 = u2 = 1, un+2 = un+1 + un vi mi n = 1, 2, 3, . . .
Hy tm s nguyn dng m sao cho
um
2k
um
2k+1
m1
X
s1
s.us1
2k .u2k+1
s=1
vi mi k = 1, 2, 3, . . .
Li gii. T gi thit th s m cn tm phi tha mn vi k = 1, lc
m
um
2 + u3 =
m1
X
s1
s.us1
2 .u3
s=1
hay
m
1+2 =
m1
X
s.2s1 .
(1)
s=1
t S =
m1
P
s.2s1 , khi 2S =
m1
P
s.2s .
s=1
s=1
T c
m1
X
S =2S S =
s.2
s=1
m1
=(m 1).2
m1
=(m 1).2
m1
X
s.2s1
s=1
m1
X
s1
s=1
m1
(2
m1
(s (s 1)) = (m 1).2
m1
X
s=1
m1
1) = (m 2).2
138
+ 1.
2s1
(2)
(3)
(4)
(1)
nh l 3. Cho dy a thc {an (x)} xc nh bi h thc truy hi tuyn tnh cp hai (1). Khi
p
(i) Vi nhng gi tr ca x lm cho q(x) < 0 v |p(x)| 2 q(x) ta c
p
n1
p
sin n
sin(n 1)
an (x) =
q(x)
a1 (x)
a0 (x) q(x).
sin
sin
139
p
trong c xc nh bi h thc p(x) = 2 q(x) cos .
p
(ii) Vi nhng gi tr ca x lm cho q(x) < 0 v p(x) > 2 q(x) ta c
p
n1
p
sinh n
sinh(n 1)
a0 (x) q(x).
an (x) =
q(x)
a1 (x)
sinh
sinh
p
trong c xc nh bi h thc p(x) = 2 q(x) cosh .
Chng minh.
p
(i) Gi s l gc tha mn h thc p(x) = 2 q(x) cos . t
p
n1
p
sin n
sin(n 1)
bn (x) =
q(x)
a1 (x)
a0 (x) q(x).
.
sin
sin
Ta s chng minh bn (x) = an (x).
p
V |cos | 1 nn |p(x)| 2 q(x). Ta c b1 (x) = a1 (x) v
h
i
p
p
b2 (x) = q(x) a1 (x)2 cos a0 (x) q(x)
= p(x)a1 (x) + q(x)a0 (x) = a2 (x).
Mt khc
p
n2
sin(n 1)
q(x)
a1 (x)
sin
p
n2
p
p
sin(n 2)
2 q(x) cos
q(x)
a0 (x) q(x).
sin
p
n1 2 sin(n 1) cos
=a1 (x)
q(x)
sin
n 2 sin(n 2) cos
p
q(x)
a0 (x)
sin
p
n1
sin n + sin(n 2)
=
q(x)
a1 (x)
sin
p
n sin(n 1) + sin(n 3)
a0 (x)
q(x)
.
sin
p(x)bn1 (x) = 2
q(x) cos
Ta cng c
q(x)bn2 (x)
p
n3
p
sin(n 2)
sin(n 3)
=q(x)
q(x)
a1 (x)
a0 (x) q(x).
sin
sin
p
2 p
n3
sin(n 2)
=
q(x)
q(x)
a1 (x)
sin
p
2 p
n3
p
sin(n 3)
+
q(x)
q(x)
a0 (x) q(x).
sin
p
n1
p
sin(n 2)
sin(n 3)
q(x)
a1 (x)
a0 (x) q(x).
.
=
sin
sin
T suy ra
p(x)bn1 (x) + q(x)bn2 (x)
140
p
n1
p
sin n
sin(n 1)
a0 (x) q(x).
= bn (x).
=
q(x)
a1 (x)
sin
sin
Do theo Mnh 1 ta chng minh c bn (x) = an (x).
p
(ii) Gi s l gc tha mn h thc p(x) = 2 q(x) cosh . t
p
n1
p
sinh n
sinh(n 1)
cn (x) =
q(x)
a1 (x)
a0 (x) q(x).
.
sinh
sinh
Ta chng minh cn (x) = an (x). Ta c c1 (x) = a1 (x) v
h
i
p
p
c2 (x) = q(x) a1 (x)2 cosh a0 (x) q(x)
= p(x)a1 (x) + q(x)a0 (x) = a2 (x).
Tnh ton ta c
p(x)cn1 (x)
n1
p
p
sinh(n 1)
sinh(n 2)
q(x)
a1 (x)
a0 (x) q(x).
=2 cosh
sinh
sinh
n1
p
sinh n + sinh(n 2)
q(x)
=
a1 (x)
sinh
n1
p
p
sinh(n 1) + sinh(n 3)
q(x)
a0 (x) q(x).
.
sinh
Ta cng c
q(x)cn2 (x)
p
n3
p
sinh(n 3)
sinh(n 2)
=q(x)
q(x)
a1 (x)
a0 (x) q(x).
sinh
sinh
p
n1
p
sinh(n 3)
sinh(n 2)
=
q(x)
a0 (x) q(x).
.
a1 (x)
sinh
sinh
Do
p(x)cn1 (x) + q(x)cn2 (x)
p
n1
p
sinh n
sinh(n 1)
q(x)
=
a1 (x)
a0 (x) q(x).
= cn (x).
sinh
sinh
Cho nn theo Mnh 1 ta chng minh c cn (x) = an (x).
x + x2 + 4
(x) =
= i(cosh z + sinh z) = iez
2
x2 + 4 =
n (x) n (x)
enz enz
sinh nz
= in1 z
= in1
z
(x) (x)
e e
sinh z
141
k
, 1 k n 1.
n
(
sinh nz = 0
fn (x) = 0
sinh z 6= 0
sin nv = 0
z = iv
sinh z 6= 0
nv = k
z = ik/n
i sin v 6= 0.
Khi
x = 2i cosh z = 2i cosh iv = 2i cos v = 2i cos k/n
trong 1 k n 1.
Khi k = 2, x = 2i cos = i.
3
Tng t khi k = 3, 4,
5
th
ta
c
cc
gi
tr
ca
x
tng
ng
l
0,
i,
3i. Do f6 (x)
c cc nghim l 0, i, 3i.
V vy g( x) = x(x2 + 1)(x2 + 3).
b) Ta thy rng g(x) = f7 (x), trong f7 (x) l a thc Fibonacci th 7. Theo Mnh 3
k
nghim ca f7 (x) = x6 + 5x4 + 6x2 + 1 c xc nh bi x = 2i cos
, 1 k 6.
7
Khi k = 1, x = 2i cos .
7
2
Khi k = 2, x = 2i cos .
7
3
3
Tng t khi k = 3, 4, 5, 6 th ta c cc gi tr ca x tng ng l 2i cos , 2i cos ,
7
7
2
2
3
2i cos , 2i cos . Do f7 (x) c cc nghim l 2i cos , 2i cos , 2i cos .
7
7
7
7
7
2
2
2
2 2
2
2 3
V vy g( x) = (x + 4 cos )(x + 4 cos
)(x + 4 cos
).
7
7
7
142
Ti liu
[1] Nguyn Vn Mu (2003), a thc, Nxb Gio dc H Ni.
[2] Nguyn Vn Khu - L Mu Hi (2001), Hm bin phc, Nxb Gio dc H Ni.
[3] T sch Ton hc v Tui tr (2007), Cc bi thi Olympic Ton THPT Vit Nam (1990-2006),
Nxb Gio dc.
[4] Tian-Xiao He and Peter J.-S.Shiue (2009), On sequences of numbers and polynomials defined
by linear recurrence relations of order 2, Article ID 709386, pp 6-11.
[5] T. Horzum and E. G. Kocer (2009), On some properties of Horadam polynomials, International Mathematical Forum, pp 1243-1250.
[6] T. Koshy (2001), Fibonacci and Lucas number with applications, Wiley-Interscience, NewYork,
NY, USA, pp 444-494.
143
Mt s ng dng ca tm v t
Nguyn Vn Quang
THPT Chuyn Nguyn Du, k Lk
Nhn xt 1. Vi 4 im phn bit trong mt phng phn bit A,B,C,D sao cho ABCD khng l
hnh bnh hnh th tn ti duy nht mt php v t quay bin bin A thnh B v C thnh D
B 1. (tm v t quay) Cho A, B, C, D l 4 im phn bit trong mt phng sao cho AC
khng song song vi BD. Gi X l giao im ca AC v BD. ng trn ngoi tip tam gic ABX
v CDX ct nhau ti O (O khc X). Khi O l tm v t quay bin A thnh C v bin B thnh D.
Chng minh. Trong chng minh ta s dng gc nh hng mod gia cc ng thng. V
k hiu (a , b) gc quay t ng thng a n ng thng b.
Ta c: (OA,AC)=(OA,AX)=(OB, BX)=(OB,BD)
V (OC,CA)=(OC,CX)=(OD,DX)=(OD,DB)
Suy ra cc tam gic AOC v BOD ng dng v c cng hng. Do php v t quay tm
O bin A thnh C th cng bin B thnh D
Ch : Nu O l tm v t quay bin A thnh C v bin B thnh D, th O cng l tm v t
quay ca php bin hnh bin A thnh B v bin C thnh D.
144
[ = COD
\ v OC = OD OB = OD = k . Nn pho v t quay tm
Chng minh. V AOB
OA
OB
OA
OC
[ = COD
\ bin A thnh B v bin C thnh D.
O , t s k v gc quay AOB
Bi tp p dng
[ = CAD
\ = DAE;
\
V d 1. (IMO shortlist 2006) Cho ABCDE l ng gic li tha: BAC
[ = DCA
\ = EDA.
\ ng cho BD ct CE ti P. Chng minh rng : ng thng AP chia
CBA
i cnh CD
V O1 l tm ng trn ngoi tip tam gic QAD nn O l tm ng trn ngoi tip tam
gic QMN, m QMPN ni tip nn ta c iu phi chng minh
V d 5. (im Miquel ca t gic) Gi l1 , l2 , l3 , l4 l 4 ng thng m khng c 2 ng
no trong chng song song. K hiu Cijk l ng trn ngoi tip tam gic to bi 3 ng
thng li , lj , lk ( cc ng trn ny goi l ng trn Miquel). Chng minh rng cc ng trn
C123 , C124 , C134 , C234 cng i qua 1 dim ( im ny gi l im Miquel)
Bi tp p dng
Mt s ng dng ca php
bin i Abel
L Sng, Hunh B Lc
S GD& T Khnh Ha
Mt s bt ng thc trong cc thi IMO lin quan n hai dy s cho bi dng tng v tch
c chng minh nh php bin i tng ca Abel, thm vo vn dng BCS s d dng a n
kt qu. Bi ny c vit da trn bi ging i tuyn Khnh Ha.
.
V d 1. Tnh tng S1 = 1 + 2q + 3q 2 + + nq n1 .
Gii. Ta c
S1 = (1 2) + (2 3)(1 + q) + + n(1 + q + + q n1 )
q n1 1
qn 1
q 1 q2 1
+
+ +
+n
=
q1
q1
q1
q1
n
q
1
nq n
qn 1
1
n1
(1 + q + + q
n) + n
=
.
=
q1
q1
q 1 (q 1)2
y ta vn dng php bin i Abel, l d nhin c th tnh tng theo cch gn hn.
148
bn
bn
bn1
1
1
1
1
M b1 + b2 + + bn = b1
+ (b1 + b2 )
+ ...
b1
b2
b2
b3
1
+(b1 + b2 + + bn )
bn
Nh BCS
a1
a2
an
2
+ + +
a1 + a2 + + an
b1 + b2 + + bn
.
b1
b2
bn
T gi thit v (1), (2), (3) ta c iu cn chng minh.
(1)
(2)
(3)
Bi ton 3.
c, d khng
m, a 1, a + b 5, a + b + c 14, a + b + c + d 30. Chng
Choa, b,
minh rng a + b + c + d 10.
Chng minh. y l bi ton c th t bi 2, vi n = 4 v bk = k 2 .
1
Tr li bi ton, ch cn chn bn = n n 1 > .
2 n
Bi ton 5. (IMO 78 Php ngh) Cho f : N N n nh. Chng minh rng
n f (k)
n 1
P
P
n
.
2
k=1 k
k=1 k
n 1
P
f (k)
Chng minh. Bt ng thc vit li
1 0
k
k=1 k
f (k)
Do f n nh, t mk =
tha m1 .m2 . . . mk 1, t do AM GM m1 +m2 + +mk k
k
p dng bin i Abel, ta c
n 1
P
(mk 1)
k=1 k
n
P
1
1
1
=
(m1 + m2 + + mk k) + (m1 + m2 + + mn n) 0.
k k+1
n
k=1
149
+
+ + .
x1 x2
xn
y1 y2
yn
Chng minh. Xt
1
1
1
1
1
1
+
+ +
+
+ +
x1 x2
xn
y1 y2
yn
y 1 x1 y 2 x2
y n xn
1
=
+
+ +
, t zk =
> 0; sk = (x1 y1 ) + + (xk yk )
x1 y 1
x2 y 2
xn y n
xk yk
= s1 z1 (s2 s1 ) z2 (sn sn1 ) zn 0 (do Abel)
Suy ra iu cn chng minh.
+
+ +
i1 (i1 + 1) i2 (i2 + 1)
ik (ik + 1)
k
P
1
1
1
2
ik (ik + 1)
p=1 ip (ip + 1) i1 (i1 + 1)
1
1
1
2 1
k+1
i1 (i1 + 1) ik (ik + 1)
1
1
4
2
1
2 1
k+1
1.2 2.3
3 k+1
4
Ch cn k ln, s mu thun vi |xi1 + xik | 2 0, 666 < .
3
Bi tp ngh
i=1
a2
a2
a21 a22
+ + + n1 + n a1 +a2 + +an .
a2 a3
an
a1
(CHINA 85)
Bi tp 3. Cho x, y, z > 0 sao cho xyz = 1. Chng minh rng
x3
y3
+
+
(1 + y)(1 + z) (1 + z)(1 + x)
z3
3
(IMO 98 ngh)
(1 + x)(1 + y)
4
Bi tp 4. Cho x y z > 0, a > x, ab xy, abc xyz. Chng minh rng a+b+c x+y +z.
b c
c
a b c
Bi tp 5. Cho x y z > 0, a > b > c > 0, + + 3, + 2, 1. Chng minh
x y z
y z
z
rng
1 1 1
1 1 1
a) + + + + .
a b c
x y z
1
1
1
1
1
1
b)
+
+
+
+
.
n
n
n
n
n
n
y
a
c
x
z
b
a b c
b c
c
Bi tp 6. Cho 0 < x y z; a, b, c > 0; + + 3; + 2; 1. Chng minh rng
x y z
y z
z
a) a + b + c x + y + z.
b) n a + n b + n c n x + n y + n z.
Bi tp 7. Cho 0 < x y z; a, b, c > 0;
b c
c
a b c
+ + 3; + 2; 1. Chng minh rng
x y z
y z
z
a) a2 + b2 + c2 x2 + y 2 + z 2 .
b) an + bn + cn xn + y n + z n .
Mt s bi tp v dy s tun hon
L Trang Tr
Trng THPT Chuyn Nguyn Du, kLk
Dy s l mt lnh vc kh v rt rng, trong cc thi hc sinh gii quc gia, quc t cng
thng xut hin cc bi ton v dy s. gii c cc bi ton v dy s i hi ngi lm
ton phi c kin thc tng hp v s hc, i s, gii tch. Cc vn lin quan n dy s cng
rt a dng v cng c nhiu ti liu vit v vn ny, cc ti liu ny cng thng vit kh
rng v cc vn ca dy s. Trong bi vit ny ti ch cp n mt phn rt nh ca dy
s, l tnh tun hon.
1.1
(1)
1.2
nh ngha 1. Phng trnh sai phn tuyn tnh cp hai n (un ) l phng trnh sai phn dng:
aun+2 + bun+1 + cun = f (n)
(2)
Phng trnh sai phn tuyn tnh thun nht tng ng vi phng trnh (2) c dng:
aun+2 + bun+1 + cun = 0
(3)
Nghim tng qut ca (2) c dng un = xn + yn , trong xn l nghim tng qut ca (3), cn
yn l mt nghim ring no ca (2).
tm nghim ca (3) u tin ta lp phng trnh c trng ca (3) l:
ax2 + bx + c = 0
TH1. Nu phng trnh c trng (4) c hai nghim thc phn bit 1 , 2 th:
xn = An1 + Bn2
TH2. Nu phng trnh c trng (4) c nghim kp 1 = 2 = 0 th:
xn = (A + Bn)n0 .
TH3. Nu phng trnh c trng (4) c nghim phc = + i = r(cos + i sin ) vi
p
y
i2 = 1; r = x2 + y 2 ; = arctan .
x
Khi :
xn = rn (A cos n + iB sin n).
y A, B l cc hng s thc c xc nh da vo cc iu kin ban u.
153
(4)
Bi tp
3xn
1
,
xn + 3
n1
xn
1+
1
3
1 xn
3
xn
1
3
h
h
tan [t (n 1) 6 ] tan 6
i
i
=
= tan t (n 1)
= tan t n
=
1+ tan 6 . tan [t (n 1) 6 ]
6
6
6
1 + 13 xn
2 + xn
, n = 1, 2, 3...
1 2xn
Chng minh:
a) xn 6= 0 n = 1, 2, 3...
b) Chng minh xn khng tun hon.
Hng dn:
Ta chng minh xn = tan n vi = arctan 2:
Vi n = 1 : x1 = tan(arctan 2) = 2
Gi s xn = tan n. Khi
xn+1 =
2 + xn
tan + tan n
=
= tan( + n) = tan(n + 1)
1 2xn
1 2 tan n
Vi m bt k
x2m = tan 2m =
2 tan m
2xm
=
2
1 tan m
1 x2m
sin m
=0
cos(n + m)cosn
Do : xm = tan m = 0( mu thun vi cu a) .
3. ( 28th VMO 1990) Dy s {xn } c nh ngha nh sau:
x1 = a, xn+1
p
3 3x2n xn
=
, n = 1, 2, 3..., 1 < a < 1
2
3 3sin2 k sin k
3
x2 =
=
cos k sin k = sin cos k cos = sin( k)
2
2
2
3
3
3
Do x3 = sin( 3 3 + k) = x1 . Suy ra dy s tun hon chu k 2.
b) Theo cu a, mi s hng ca dy u dng th sin k > 0 v x2 = sin ( 3 k > 0
0<k< 0<a<
3
2
4. Cho a, b l hai s nguyn dng vi mt s l. Dy {un } c nh ngha nh sau:
(
1
u nu un chn
2 n
u0 = b, un+1 =
un + a nu un l
Chng minh {un } tun hon k t lc no . ( French Mathematical Olympiad, 1996)
Hng dn:
Ta chng minh c v s s hng ca dy s b thua 2a.
Gi s iu ny l khng ng v t um l s hng ln nht tha mn um < 2a
Nu um chn th um+1 = u2m < 2a
Nu um l th um+1 = um + a l chn. Do um+2 = um2+a < 3a
< 2a( mu thun)
2
Theo nguyn l Dirichlet suy ra dy s tun hon.
5. Chng minh rng dy s (un ) tha mn: un+1 + un1 = 2un n N tun hon.
Hng dn:
2
2
1 =
+
i = cos + i sin ,
4
4
2
2
2
2
i = cos i sin
2 =
2
2
4
4
(|1 | = |2 | = 1)
pj
q j1
pj Z, (pj , q) = 1, j {1, n}
T suy ra
p
p pn
pn1
p.pn q 2 .pn1
pn+1
un+1 = un un1 =
=
= n ,
n1
n2
n
q
qq
q
q
q
vi pn+1 = ppn q 2 pn1 Z v (pn+1 , q) = 1. Do q 2 nn un 6= um khi n 6= m v dy {un }
khng l dy s tun hon.
7. Xc nh gi tr ca k Q dy s {un } xc nh theo cng thc
u0 = 1, u1 = 1, un+1 = kun un1, n N
l mt dy s tun hon.
Khi |k| > 2 th dy {un } khng l dy s tun hon (theo bi 4).
Khi |k| 2 vi k = pq , (p, q) = 1, 2 q Z , p Z th dy {un } khng l dy s tun hon
(theo bi 4).
Xt |k| 2 v k Z.
Vi k = 2 th
u0 = 1, u1 = 1, un+1 + un1 = 2un , n N
nn {un } l mt cp s cng vi cng sai bng -2 nn hin nhin dy {un } khng l dy s tun
hon.
Vi k = 1 th:
u0 = 1, u1 = 1, u2 = 2, u3 = 1, u4 = 1, u5 = 2, u6 = 1, u7 = 1, ...
Suy ra {un } l dy tun hon vi chu k 6.
Vi k = 0 th
u0 = 1, u1 = 1, u2 = 1, u3 = 1, u4 = 1, u5 = 1, ...
Suy ra {un } l dy tun hon vi chu k 4 Vi k = 1 th
u0 = 1, u1 = 1, u2 = 0, u3 = 1, u4 = 1, ...
Suy ra {un } l dy tun hon vi chu k 3:
Vi k = 2 th u0 = 1, u1 = 1, u2 = 1, u3 = 1, ... Suy ra {un } l dy tun hon vi chu
k 2:
156
(5)
xy
x+y
xy
x+y
cos
, sin x + sin y = 2 cos
sin
2
2
2
2
k-1 + k1
= (k + k ) + k-2 + k2
Suy ra, Sk = Sk1 +Sk2 V Sk = Sk+6 nn (Sk ) l mt dy tun hon vi chu k 6 v S2005 = S1 = 1
157
nh l 1. Cho dy s nguyn (an ) tho mnan = c1 an+1 +c2 an+2 +...+ck an+k trong c1 , c2 , ..., ck
l cc s nguyn v m l s nguyn dng ln hn 1. Gi rn l s d trong php chia an cho m.
Khi dy (rn ) tun hon.
Bi ton 1. Chng minh rng tn ti v hn s hng ca dy Fibonacci chia ht cho 2012.
Li gii.
Ta s chng minh bi ton tng qut: vi mi s t nhin n, tn ti v hn s hng ca dy
Fibonacci chia ht cho N.
Gi
ri
l s d trong php chia Fi cho n. 0 rn N 1
Xt cc cp s d khi chia hai s hng lin tip trong dy Fibonacci theo modulo N.
(r0 , r1 ); (r1 , r2 ); (r2 , r3 )....
V dy Fibonacci l v hn m ch c n2 kh nng cho mi cp s d theo modulo N nn tn ti
(ri , ri+1 ) tho mn ri ri+m v ri+1 ri+m+1 (mod N) vi m Z + .
Xt i > 1, ta c:
ri1 = ri+1 ri ri+m+1 ri+m = ri+m1 (modN )
Qu trnh c tip tc dn n rj rj+m (modN ) j 0 Suy ra 0 r0 rm r2m
... (modN ) , tc l c v hn cc s rkm tho mn yu cu bi ton. Vy bi ton c chng
minh.
Bi ton 2. Cho dy s (an ) xc nh bi:
(
a0 = 29; a1 = 105; a2 = 381
an+3 = 3an+2 + an+1 + an (1) n 0
.. Chng minh rng vi mi s nguyn dng m lun tn ti s t nhin n sao cho cc s
an , an+1 1, an+2 2 u chia ht cho m.
Li gii.
Ta b sung thm bn s hng ca dy l a1 = 8, a2 = 2, a3 = 1, a4 = 0 .
Gi s an rn (modm); 0 rn m 1 .
Xt cc b ba (rn , rn+1 , rn+2 ) . Khi tn ti hai s nguyn p < q sao cho:
r
=
r
p
q
ap aq (modm)
rp+1 = rq+1
ap+1 aq+1 (modm)
rp+2 = rq+2
ap+2 aq+2 (modm)
Kt hp vi (1) ta c:
aq+k ap+k (modm) k.
Do
ak aqp+k (modm) k.
t t = q p N th ak ak+t (modm) k
158
aht4 a4 0 (modm)
aht3 a3 1 (modm)
aht2 a2 2 (modm)
Vi h ln th ht 4 N . Khi t n = ht 4 ta c:
an 0(modm), an+1 1(modm), an+2 2(modm)
Do cc s an , an+1 1, an+2 2 u chia ht cho m( pcm).
Bi ton 3. Cho dy s an xc nh bi
a1 = 33; a2 = 49, a3 = 177
an+3 = 8an+2 8an+1 + an
Chng minh rng vi mi gi tr ca ca n, an khng chia ht cho 2013.
Ch l 2013=61.33. iu gi ta ngh ti xt theo modulo 61 (61 nguyn t). Gi rn l
s d trong php chia an cho 61. a1 33(mod61); a2 49(mod61); a3 55(mod61); .... Sau 1 s
tnh ton ta thy (rn ) l dy tun hon chu k 15 k t r1 .
Bng tnh ton 15 s hng u ca dy ta thy khng c s hng an no chia ht cho 61. Do
an khng chia ht cho 61 vi mi n, t ta c pcm.
Bi ton 4. Cho dy s (an ) xc nh bi
a1 = 111; a2 = 23
an+2 = 4a2n+1 an , n 1
Chng minh rng tn ti v s s hng ca dy chia ht cho 2015.
Ta c a3 = 2005chia ht cho 2005. Gi rn l s d trong php chia an cho 2005. T cng thc
2
2
rn+2 (mod2005)
truy hi ca dy (an ) ta c rn+2 = 4rn+1
rn (mod2005). Suy ra rn 4rn+1
ng thi dy rn tun hon k t lc no , ngha l tn ti n0 , T 1sao cho rn+T = rn , n n0
Chn n = n0 1 + T ta c rn0 1+T rn0 1 . Tng t ta cng c rn0 2+T rn0 2 , ..., r1+T =
r1 , rT = r0 Do r3+nT = r3 = 0, n N hay a3+nT chia ht cho 2005
159
G l trng tm ABC GA + GB + GC = 0 .
Cc kin thc b tr
Ngoi cc kin thc quy nh trong chng trnh ton (SGK hin hnh), trong chuyn cn
s dng mt s kin thc nh:
1. Bt ng thc Bunhiacopsky:
n
2 n n
P
P 2
P 2
ai b i
ai
bi ai , bi R.
i=1
i=1
i=1
S
A > S()
1
Gi s ngc li, tc l c
SB > S()
SC > 1 S( )
4
SA
1
AC1 .AB1
1
Khi , t (*) ta c
>
> (1)
S
4
AB.AC
4
Tng t, t (**), (***) ta c
BC1 .BA1
1
> (2)
BC.BA
4
CA1 .CB1
1
> (3)
CA.CB
4
Nhn 3 bt ng thc (1), (2), (3) theo v ta c:
162
BA1 + CA1
2 BA1 .CA1
1=
2
a
4
Tng t, ta cng c
CB1 .AB1
1 AC1 .BC1
1
;
2
2
b
4
c
4
AC1 .AB1 .BA1 .BC1 .CB1 .CA1
1
Suy ra
(5) bt ng thc (5) mu thun vi bt ng
2
2
2
abc
64
thc (4).
T bi ton c chng minh.
b) Nhn xt.
+ Cc im A1, B1, C1 thuc cc cnh tam gic cho php ta s dng t s din tch gia din
tch tam gic to thnh v din tch ABC.
1
BA1 BC1
+ T s xut hin do tch
.
c xem nh so snh A1 vi trung im ca BC;
4
BC BA
C1 vi trung im ca BA.
1
+ Vi cc im trn cnh t din, dng t s th tch, ta d on lm xut hin s . T ,
8
ta c bi ton m rng sau:
c) M rng sang t din.
163
b2
4
T suy ra VT(6) (v tri ca (6)):
6 12
1
1
V T (6)
=
(7)
4
2
bt ng thc (7) mu thun vi bt ng thc (6). T ta c iu phi chng minh.
Bi ton 2. a) Trong tam gic. Bi ton 2.a. Cho ABCni tip ng trn (O;R), G l trng
tm tam gic. GA, GB, GC tng ng ct ng trn (O) ti A1, B1, C1. Chng minh rng
164
GA1 .GA GB1 .GB GC1 .GC
1
1
1
2
2
1) Ta c GA1 +GB1 +GC1 =
+
+
= (R OG )
+
+
GA
GB
GC
GA GB GC
Do PG /(O) = GA1 .GA = GB1 .GB = GC1 .GC = OG2 R2
1
1
1
1
2
2
2
+
+
(1)
Hay GA1 + GB1 + GC1= (GA + GB + GC )
3
GA GB GC
(h thc Leibniz vi M O)
Theo bt ng thc Bunhiacopsky th (GA + GB + GC)2 3 (GA2 + GB 2 + GC 2 ) (2) T
(1), (2) suy ra
1
1
1
1
2
GA1 + GB1 + GC1 (GA + GB + GC)
+
+
(3)
9
GA GB GC
1
1
1
Theo bt ng thc Cauchy, (GA + GB + GC)
+
+
9 (4)
GA GB GC
T (3), (4) ta c bt ng thc cn chng minh.
Du = xy ra GA = GB = GC G O ABC u.
2) V G l trng tm ABC nn
1
S (GBC) = S (GCA) = S (GAB) = S (*)
3
S1
S (GB1 C1 ) + S (GC1 A1 ) + S (GA1 B1 )
Ta c
=
S
S
S1
S (GB1 C1 ) S (GC1 A1 ) S (GA1 B1 )
=
+
+
(do (*))
S
3S (GBC)
3S (GCA)
3S (GAB)
r
2
2
2
S1
1 GB1 .GC1 GC1 .GA1 GA1 .GB1
3 GA1 .GB1 .GC1
=
+
+
(5)
S
3 GB.GC
GC.GA
GA.GB
GA2 .GB 2 .GC 2
(bt ng thc Cauchy)
Mt khc,
165
GA1 .GA = GB1 .GB = GC1 .GC = R2 OG2 (suy ra t PG /(O) ) v GA2 + GB 2 + GC 2 =
3 (R2 OG2 ) ( h thc Leibniz)
GB 2
GC 2
GA2 + GB 2 + GC 2
GA2
+
+
Nn 3 =
=
R2 OG2
GA.GA1 GB.GB1 GC.GC1
r
GA.GB.GC
GA
GB
GC
3=
+
+
33
(bt ng thc Cauchy)
GA1 GB1 GC1
GA1 .GB1 .GC1
GA1 .GB1 .GC1
1 (6)
GA.GB.GC
S1
T (5) v (6)
1 bt ng thc cn chng minh.
S
Du = xy ra khi v ch khi xy ra du = (5) v (6)
GB
GC
GA
=
=
= 1 G O, tc l ABC u.
GA1
GB1
GC1
b) Nhn xt.
Vi li gii trn, nu thay ABC bi t din ABCD, ta ch cn thay s lng cc yu t hnh
hc tham gia vo bi gii. C th:
Trong (1) thay GA1 + GB1 + GC1 bi GA1 + GB1 + GC1 + GD1 .
Trong (2) dng bt ng thc Bunhiacopsky cho 4 cp s.
Trong (4) dng bt ng thc Cauchy cho 2 tng, mi tng gm 4 s.
ng thc (*) c thay bi
1
V (GBCD) = V (GCDA) = V (GDAB) = V (GABC) = V (ABCD).
4
Do , ta c bi ton m rng sau:
c) M rng sang t din.
Bi ton 2.b. Cho t din ABCD ni tip mt cu (O;R). G l trng tm t din. GA, GB,
GC, GD ct mt cu (O;R) th t ti A1, B1, C1, D1 . Chng minh rng
1) GA1 + GB1 + GC1 + GD1 GA + GB + GC + GD
2) V (A1 B1 C1 D1 ) V (ABCD)
Li gii: Bi ton 2.b c tin hnh tng t nh bi ton 2.a. y trnh by tm tt:
GA1 .GA GB1 .GB GC1 .GC GD1 .GD
+
+
+
1) GA1 + GB1 + GC1 + GD1 =
GA
GC
GD
GB
1
1
1
1
2
2
GA1 + GB1 + GC1 + GD1 = (R OG )
+
+
+
GA GB GC GD
1
1
1
1
1
2
2
2
2
= (GA + GB + GC + GD )
+
+
+
4
GA GB GC GD
1
1
1
1
1
2
GA1 + GB1 + GC1 + GD1 (GA + GB + GC + GD)
+
+
+
16
GA GB GC GD
GA1 + GB1 + GC1 + GD1 GA + GB + GC + GD (bt ng thc c chng minh)
2) V G l trng tm t din nn
V (GBCD) = V (GCDA) = V (GDAB) = V (GABC) = V .
K hiu: V, V1 l th tch t din ABCD, A1B1C1D1 th t.
S dng: phprphn tch nh bi ton 2.a, t s th tch v bt ng thc Cauchy, ta chng
3
3
3
3
V1
4 GA1 .GB1 .GC1 .GD1
minh c
1
V
GA3 .GB 3 .GC 3 .GD3
Suy ra V1 V
Du = xy ra G O ABCDl t din gn u (t din c cc cp cnh i bng
nhau).
166
+
+
=1
AA0
BB 0
CC 0
R
R
R
= 2 (**)
0 +
0 +
AA
BB
CC 0
1
1
1
2
(1)
0 +
0 +
0 =
AA
BB
CC
R
Mt khc, theo bt ng
thc Cauchy th
1
1
1
0
0
0
AA + BB + CC
9 (2)
0 +
0 +
AA
BB
CC 0
0
0
0 2
T (1) v (2) suy ra AA + BB + CC . 9.
R
9R
0
0
0
Vy AA + BB + CC
.
2
Du = xy ra ABC u.
b) Nhn xt.
0
0
+ Vi gi thuyt O trong tam gic, gip ta phn tch c S = Sa +Sb +Sc v OA = AA R
nn c c h thc (1).
Ngoi ra, hai tam gic OBC v ABC c chung y BC nn t s din tch bng t s hai
di ng cao, t a v t s OA:AA.
9
+ S trong bt ng thc trn c c t (**) v (2).
2
+ i vi t din ABCD do th tch V ca t din ABCD c phn tch thnh tng th tch
ca 4 t din nh O nn s 2 trong ng thc tng t nh (**) c thay bi s 3 v s 9 trong
bt ng thc tng t (2) c thay bi s 16 (trong bt ng thc Cauchy).
167
T ta c bi ton sau:
c) M rng sang t din.
Bi ton 3.b. Cho t din ABCD ni tip mt cu (O;R) sao cho O trong t din. OA, OB,
OC, OD ct cc mt BCD, CDA, DAB, ABC th t ti A, B, C, D.
Chng minh rng
16R
0
0
0
0
AA + BB + CC + DD
3
Gii tm tt: (hnh 5)
Gi V, VA, VB, VC, VD ln lt l th tch t din ABCD, OBCD, OACD, OABC.
Ta c V = VA + VB + VC + VD
VA VB VC VD
+
+
+
= 1 (a)
V
V
V
V
Gi H, K ln lt l hnh chiu ca A, O trn (BCD).
Do OK // AH nn H, K, A thng hng. T
0
VA
OK
OA
R
=
=
0 = 1
V
AH
AA
AA0
1
1
1
1
Do , (a) R
+
+
=3
AA0 BB 0 CC 0 DD0
1
1
1
1
3
(b)
0 +
0 +
0 +
0 =
AA
BB
CC
DD
R
168
=
=
=
=
V
V
V
V
4
O l trng tm t din ABCD l t din gn u.
kt thc bi vit ny, c l cng cn c mt bi ton v t din c 3 cnh xut pht t
mt nh ca t din vung gc i mt.
i vi tam gic vung ABC vung ti A, ta c nh l Pythagore: BC 2 = AB 2 + AC 2 . Mt
h thc tng t cng c i vi t din ABCD c 3 cnh AB, AC, AD vung gc i mt.
K hiu SA, SB, SC, SD l din tch BCD, ACD, ABD, ABC th t th:
2
SA2 = SB2 + SC2 + SD
(A)
Tht vy, t b = AB, c = AC, d = AD(hnh 6).
1
2
Ta c SB2 + SC2 + SD
= (c2 d2 + d2 b2 + b2 c2 ) (1)
4
Mt khc, BC 2 = b2 + c2 , CD2 = c2 + d2 , BD2 = b2 + d2 .
1
\ = 1 BC 2 .BD2 . 1 cos2 CBD
\
SA2 = BC 2 .BD2 .sin2 CBD
4
4
"
#
2
2
2 2
1
(BC
+
BD
CD
)
SA2 = BC 2 .BD2 . 1
4
4.BC 2 .BD2
1
SA2 = [(b2 + c2 ) (b2 + d2 ) b4 ]
4
1
2
SA = (b2 d2 + b2 c2 + c2 d2 ) (2).
4
T (1) v (2) suy ra (A) c chng minh.
Bi ton 4 (Bi ton 4.a.). Cho ABC vung ti A, c BC = a, AB = c, AC = b; ng cao
AH = h. Chng minh rng
169
2+1 .
2) b + c 2h 2.
K hiu P: l chu vi ABC
Gii.
p
1) Ta c P = a + b + c a + 2 (b2 + c2 ) (bt ng thc Bunhiacopsky)
P a + a 2 hay P a 1 + 2 .
Du = xy ra b = c ABC vung cn ti A.
2) Ta c b + c 2 bc (*)
1
1
1
2
bc 2h2 (**) T (*) v (**) suy ra b + c 2h 2
Mt khc, 2 = 2 + 2
h
b
c
bc
Du = xy ra b = c ABCvung cn ti A.
1) P a
Nhn xt 1. Trong chng minh trn, ta s dng 2 h thc trong tam gic vung: a2 = b2 + c2
1
1
1
v 2 = 2 + 2 .
h
b
c
S dng h thc tng t i vi t din c 3 cnh xut pht t mt nh vung gc i mt,
vi s tng ng gia chu vi tam gic l din tch ton phn Stp ca t din, ta c bi ton sau:
c) M rng sang t din.
Bi ton 5 (Bi ton 4.b.). Cho t din ABCD c AB, AC, AD i mt vung gc; h l di
ng cao t din k t A; SA, SB, SC, SD l din tch cc mt i din nh A, B, C, D tng
ng. Chng minh rng
1) Stp SA 3 + 1
9
2) SB + SC + SD h2
2
Gii tm tt:
p
2
1) Stp = SA + SB + SC + SD SA + 3 (SB2 + SC2 + SD
)
S dng h thc (A) ta c bt ng thc cn chng minh.
Du = xy ra SB = SC = SD AB = AC = AD
1
2) SB + SC + SD = (cd + bd + bc) (vi AB = b, AC = c, AD = d).
2
3
3 2 2 2
SB + SC + SD
b c d (bt ng thc Cauchy) (a)
2
r
1
1
1
1
1
3
Li c: 2 = 2 + 2 + 2 3 3 2 2 2 b2 c2 d2 3h2 (b)
h
b
c
d
bcd
9
T (a) v (b) ta c SB + SC + SD h2
2
Du = xy ra b = c = d.
Kt lun
170
Mt s dng ton v dy s
trong t hp
Mai c Thanh
Trng THPT Chuyn Nguyn Du, k Lk
(
u1 = 2
u1 = 2
un+1
(un ) :
(un ) :
= un
=1
2.1! u
un
n+1
2 = n
n+1
2 ((n + 1)!)
2 ((n)!)2
un
2
n
Dy (vn ) :vn =
2 l dy hng bng 1 nn (un ) :un = 2 ((n)!)
n
2 ((n)!)
171
n1
X
k=1
(uk+1 uk ) 2 +
n1
X
(k + 1) = 2 +
k=1
n2 + n + 2
n(n 1)
+n1=
2
2
172
Bi tp tng t
173
M u
m theo hai cch l g? m theo hai cch l mt phng php chng minh ph bin trong
T hp, n chng minh hai biu thc bng nhau bng cch ch ra rng hai biu thc l kt
qu ca hai cch m khc nhau ca cng mt tp hp.
m theo hai cch l mt trong cc k thut chng minh ph bin c s dng rt nhiu
trong l thuyt t hp, th, s hc, i s,. . . .Ni mt cch nm na, m theo hai cch l vic
xem xt mt ma trn thch hp sau ta i tnh tng s cc phn t ca ma trn theo hai
cch khc nhau. u tin n bng tng theo dng ca tng cc phn t trn cng mt dng v
th hai n bng tng theo ct ca tng cc phn t trn cng mt ct.
Phng php m theo hai cch khng ch c s dng chng minh cc ng thc t hp
m cn c th c s dng trong cc bi ton v bt ng thc t hp, cc tr t hp, tn ti
hai khng tn ti,. . . .. Rt nhiu kt qu nn tng ca ton hc l h qu ca m theo 2 cch
nh: B bt tay (Handshaking Lemma), Tnh nhn ca hm Euler,. . . . . .
iu quan trng nht ca phng php m theo hai cch l chng ta phi xc nh ng ta
cn phi m ci g ?
Trong bi vit ny, thng qua mt s bi ton c th, chng ti gii thiu mt s cc k thut
s dng phng php m theo 2 cch gii quyt mt s kiu bi ton sau:
1. Chng minh mt ng thc t hp
2. Chng minh bt ng thc t hp
3. Bi ton cc tr t hp
4. Bi ton tn ti hay khng tn ti
c bit trong bi vit, chng ti s dng k thut m theo hai cch thng qua ma trn lin
thuc vo rt nhiu bi ton. y l mt k thut hay gip gii quyt nhiu bi ton t hp kh,
cho chng ta nhiu li gii p.
n
Mnh 1. S tp con gm k phn t ca tp hp c n phn t l:
.
k
Mnh 2. Qui tc cng: Nu A1 , A2 , . . . An vi Ai Aj = , i, j {1, 2, . . . , n}, i 6= j, th
|A1 A2 An | = |A1 | + |A2 | + + |An |.
174
Mnh 3. Nu A1 , A2 , . . . , An l cc tp hp hu hn bt k v A1 A2 An l tch
cc ca n tp hp th |A1 A2 An | = |A1 | |A2 | |An | .
Mnh 4. Cho A = (aij )l ma trn c m n. Gi Ri l tng cc phn t dng th i, Cj l
m
n
P
P
tng cc phn t ct th j. Khi :
Ri =
Cj .
i=1
j=1
n
1 P
aij
Ri j=1
!
=
m
P
i=1
1
Ri
Ri
=
m
P
1 = m.
i=1
vi mi 1 i m, 1 j n. T kt qu mc 1.6, ta c:
Ri
Cj
Ri
Cj
m P
n a
n P
m a
P
P
ij
ij
m=
= n.
R
C
i
i=1 j=1
j=1 i=1 j
3
3.1
n
Bi ton 1. (Hng ng thc Pascal) Chng minh rng, vi n 2, 1 k n. Ta c
=
k
n1
n1
+
. Nhn xt. V tri ca ng thc chnh l s tp con gm k phn t ca tp
k
k1
c n phn t, iu ny gi cho chng ta i m s tp con gm k phn t theo 2 cch khc
nhau. Xt tp X = {x1 , x2 , . . . ., xn }, mt tp con gm k phn t ca X s gm 2 loi: khng cha
phn t xi no v c cha phn t xi . Ta s gii bi ton c th nh sau:
175
thc
....
kj =
x
k2
ky
x
k1 ,k2 ,..,ky =0 k1
j=1
n
P
k=0
k2 =
n(n + 1)(2n + 1)
.
6
Nhn xt 1. Tng trn c th chng minh bng cc phng php khc n gin hn, sau y
chng ti xin nu ra mt cch chng minh s dng phng php m theo 2 cch.
Gii. Ta xt bi ton sau
C n + 1 ngi (khc nhau v tui) mun xem mt bui biu din. C 3 tm v vo nh ht,
gm 1 v loi 1 v 2 v loi 2 (phn bit). Mun phn phi v cho 3 ngi theo qui tc sau:
(1) V loi 1 phi cho ngi ln tui nht (trong s cc ngi c phn phi v).
(2) Ngi nhn c v loi 1 khng c nhn mt trong hai v loi 2, nhng 2 v loi 2 c
th phn phi cho cng 1 ngi.
Ta s m s cch phn phi v cho 3 ngi theo 2 cch:
Cch 1. Phn 3 v cho 3 ngi hoc phn 3 v cho 2 ngi
176
T (1) v (2) ta c:
n
n+1
Bi ton 4. Chng minh rng:(n + 1)
= (k + 1)
Nhn xt. Khc vi cc bi ton
k
k+1
n
trc, v tri ca ng thc l tch (n + 1)v
, n chnh l s cch thc thc hin 1 cng vic
k
n
no gm 2 cng on: cng on 1 gm (n + 1)cch thc hin, cng on 2 gm
cch
k
thc hin. T y gi n suy ngh xt cp (x, A), vi x thuc tp gm (n + 1)phn t v A l
tp con gm k phn t ca tp c n phn t.
Gii. Ta xt tp X = {1, 2, 3 . . . ., n + 1}, x l mt phn t no ca X. Ta s m cc cp
(x, A)(khng phn bit th
t),
trong A l mt tp con c k phn tca
X\ {x}. Cch 1: Ta
n
n
c n + 1 cch chn x v
cch chn tp A, do c tt c (n + 1)
cp (x, A). Cch 2:
k
k
Ta ly tp con A ca X c k + 1
phn t,
sau t A ta chn ra mt phn t x. Khi ta c
n+1
cp (x, A) vi x X. Ta thy c
cch ly tp A v k + 1 cch ly x. Do s cch chn
k+1
n+1
cp (x, A) l (k + 1)
.
k+1
Bi ton 5. (IMO - 1987 ) Gi pn (k) l s cc hon v ca tp A = {1, 2, . . . , n} , n 1, c ng
n
P
k im bt ng (tc l pn (i) = i). Chng minh rng:
k.pn (k) = n!.
k=0
177
R1 1 1 0
R2
0 1 1
R3
1 1 1
. . . .
Rm 1 0 1
. . Cn
. . 1
. . 1
. . 0
. . 1
. 1 0
AF(S)
Gii. Ta xt ma trn gm |S| dng v |F(S)| ct, trong cc phn t ca ma trn c cho
nh sau. Ta nh ngha phn t ca ma trn nh sau:
aij = 1 nu phn t xi ca S thuc vo tp Aj ca F(S).
aij = 0 nu phn t xi ca S khng thuc vo tp Aj ca F(S).
178
A1 A2
x1 1 0
x2
0 1
.
1 1
. . .
xm 1 0
. . . An
1 . . 1
0 . . 1
0 . . 0
. . . .
1 . . 1
2
2
Bi ton 10. (IMO - 1989) Cho n v k l cc s nguyn dng, S l tp n im trn mt phng
tha mn iu kin:
(1) Khng c 3 im no ca S thng hng.
(2) Vi mi im P ca S, c t nht k im ca S m khong cch n P bng nhau.
1
Chng minh rng: k < + 2n (1).
2
k(k 1) 1
+ . V n, k l nhng s
2
8
k(k 1)
k
n1
nguyn dng nn bt ng thc tng ng vi: n 1
(2).
2
2
n
t S = {A1 , A2 , . . . , An }. C
on thng c to thnh t tp S. (3)
2
Mt khc, c mi im ca S, c t nht k im cch u n. Chng hn t A1 ta v 1 ng
trn c tm l A1 v bn knh bng khong cch t A1 n mt trong k im cch u n. Khi
c t nht
k
2
Gii. Bt ng thc cn chng minh c vit li vi n >
n1
2
2
2
2
Bi ton 11. Trong mt k thi c 11 hc sinh tham gia gii 9 bi ton. Hai th sinh bt k, c
khng qu 1 bi m c hai ngi cng lm c. Gi s rng k l s nguyn dng tha mn mi
bi ton u c t nht k th sinh gii c. Chng minh rng k 3.
Gii. Ta k hiu S l b tt c cc cp th sinh m gii c cng mt bi ton no . Theo
11
gi thit 2 hc sinh bt k lm c khng qu 1 bi ton. V th |S|
.
2
180
(x2i xi ) 110.
2
2
i=1
i=1
Gi s rng k l s tha mn yu cu bi ton. Khi xi k. Do ta c 9(k 2 k) 110v
ta suy ra c: k 4. Ta s ch ra k = 4 khng tha mn. Gi s k = 4 , nu tn ti i m xi 5
th:
9
P
(x2i xi ) 52 5 + 8 (42 4) > 110, mu thun.
i=1
11
Vy xi = 4 vi mi i. Khi |S| = 54 = n 1
1.
2
Do tn ti ng 1 th sinh khng gii c bi no. Vy nn k 3.
Bi ton 12. Mt cuc thi Olympic Ton c tng cng m bi ton, c 8 hc sinh tham gia cuc
thi. Mi bi ton c lm bi 4 hc sinh v mi cp hc sinh s lm chung s bi ging nhau.
Xc nh gi tr nh nht ca m.
4
Gii. Mi bi ton c lm bi 4 hc sinh do mi bi ton s c
cp hc sinh tham
2
gia
bi ton.
V tng cng c 8 hc sinh nn c tt c
gii. gi s mi cp hc sinh lm chungk
8
4
8
cp hc sinh. Vy ta c ng thc: m
=k
28k = 6m
2
2
2
T y ta suy ra 14 l c ca m hay m 14. Ta k hiu cc hc sinh theo th t t 1 n
8. Khi vi m = 14, ta c m t nh sau:
Ngoi vic c s dng trong cc bi ton chng minh ng thc t hp, bt ng thc t
hp, cc tr t hp, . . . Phng php m theo hai cch cn c s dng trong cc bi ton v
chng minh tn ti, khng tn ti. Sau y l mt s bi tp minh ha.
Bi ton 13. C s d liu tp ch ca th vin Quc Gia c ng 2016 loi khc nhau. Th
vin ny cho php 2013 th vin i phng kt ni khai thc c s d liu tp ch ca n. Bit
rng mi th vin a phng c php khai thc 1008 loi tp ch khc nhau v 2 th vin a
phng bt k th ch c c ti a 504 loi tp ch m c 2 th vin a phng cng c
php khai thc. Chng minh rng khng c qu mt loi tp ch trong c s d liu ca th vin
Quc Gia m c 2013 th vin a phng u khng th khai thc c.
Gii. Ta k hiu X1 , X2 , . . . ., X2013 ln lt S
l cc u tp ch m th vin con th nht, th hai,
. . . , th 2013 c th truy cp vo. t X = i = 12013 Xi = {x1 , x2 , . . . ., xn }. khi |Xi | 1008
181
t
t
n
P
di
v hai th vin con cng mua tp ch . m theo tp ch cho ta: |S| =
n
. m
2
2
i=1
P
2013
theo cp th vin con cho ta: |S| =
|Xi Xj | 504
. Thnh ra ta nhn c:
2
1i,j2013
2013 1008
2013 1008
2013 1008
2013 2012
1 n
504
2
2
n
1007
Vy n > 2014 hay n 2015.
Nhn xt 4. Bi ton trn c ngun gc t bi ton v tp hp sau
n
K hiu A1 , A2 , , , , Ak l cc tp con ca tp hp {1, 2, . . . , n}, mi tp c t nht phn t
2
S
n
kn
n
v vi 2 tp bt k c chung nhau khng qu phn t. Chng minh rng: | i = 1 Ai |
.
4
k+1
Bi ton 14. Cho bng hnh vung gm 3 dng v 9 ct. Mi vung c t mu hoc mu
xanh. Chng minh rng tn ti 2 dng (khng nht thin lin tip) v 2 ct (khng nht thit
lin tip) sao cho chng giao nhau cho ra 4 hnh vung cng mu.
Gii. Ta s chng minh phn chng bi ton trn. Gi s rng khng tn ti 2 dng v 2 ct
m cc hnh vung giao nhau khng cng mu. K hiu I = {ri , rk }l cp 2 dng bt k, j l ct
ca bng hnh vung. Ta k hiuX (I, j) l tp cc hnh vung to thnh t ct j v 2 dng ri , rk .
Ta s m s cc hnh vung c mu ging nhau ca X (I, j). m theo ct: V mi ct c 3 hnh
vung v c 2 mu c t nn mi ct c t nht 2 hnh vung pha cng mu. V c 9 ct nn ta
suy ra: |X (I, j)| 9 (1). m theo dng: Theo gi thit phn chng, ta suy ra mi cp 2 dng c
nhiu nht 1 cp hnh vung (trn cng 1 ct) cng mu v nhiu nht 1 cp hnh vung (trn
cng 1 ct ) c mu xanh. Hay ta c khng qu 2 cp hnh vung cng mu i vi mi cp 2
dng. T y suy ra: |X (I, j)| 2 3 = 6 (2). T (1) v (2) ta c: |X (I, j)| 6 < 9 |X (I, j)|,
mu thun.
Bi ton 15. 17 hc sinh tham gia cuc thi gii ton gm c 9 bi ton. Bit rng mi bi ton
c ng 11 hc sinh gii ng. Chng minh rng c 2 hc sinh cng gii ng c 9 bi ton.
Gii. Gi s rng khng tn ti 2 hc sinh cng gii c 9 bi ton. Ta xt ma trn gm 17
dng v 9 ct, cc ct ca ma trn l P1 , P2 , . . . , P9 tng ng vi 9 bi ton, cc dng ca ma
trn l h1 , h2 , . . . ., h17 tng ng vi 17 hc sinh. Gi aij l phn t ca ct i v dng j. Ta nh
ngha aij nh sau: aij = 1 nu hc sinh hi gii c bi ton Pj ; aij = 0 nu hc sinh hi khng
gii c bi ton Pj . Ta s m s cp s 0 trn mi ct ca ma trn. Cch
1: V mi hc sinh
6
gii ng c 9 bi ton nn mi ct c ng 6 s 0, do c tt c 9
= 135cp s 0 trn
2
mi ct.
Bi ton 16. (IMC - 2002) 200 hc sinh cng tham d mt cuc thi Olympic Ton. Cuc thi c
6 bi ton. Sau khi kt thc cuc thi, ngi ta thy rng mi bi ton u c t nht 120 hc sinh
lm ng. Chng minh rng c t nht 2 hc sinh sao cho mi bi ton th t nht mt trong hai
ngi lm ng.
182
Gii. Ta xt ma trn gm 6 dng (mi dng xem nh 1 bi ton) v 200 ct (mi ct xem nh
1 hc sinh). Ta nh ngha cc phn t ca ma trn nh sau: Vi bi ton th j, nu hc sinh th
i lm ng th phn t tng ng vi dng i v ct j ta ghi l 1, v ghi 0 cho trng hp ngc
li. Gi S l tp cc cp s 0 trn mi dng. Ta s m s phn t ca S theo 2 cch. m theo
ct: Gi s khng tn ti 2 hc sinh m mi bi ton th t nht mt trong 2 hc sinh lm
ng. Ngha l vi mi cp 2 hc sinh u c 1 bi ton m c 2 khng
lm ng. Do vi mi
200
cp 2 ct, c t nht 1 cp s 0 (mi s trn mt ct), do |S|
= 19900. m theo
2
dng: Mi bi ton c gii bi t nht 120 hc sinh,
iu ny c ngha l c nhiu nht 80 s
80
0 trn mi dng. Suy ra mi dng c nhiu nht
cp s 0. V ma trn c 6 dng nn ta c
2
80
|S| 6
= 18960. T 2 cch m trn ta suy ra 19900 |S| 18960. iu ny v l. Vy
2
phi c t nht 2 hc sinh sao cho mi bi ton th t nht mt trong hai hc sinh lm ng.
Kt lun
6.1
Mt s bi tp ngh
1
k
k
n d/n
i=1
k=0
n
P
n+k1
= F2n (Fk l s Fibonaci th k).
2k 1
k=1
Bi tp 2. Gi F(S) l h cc tp con ca tp hu
mi xP
S ta k hiu d(x) l s
P hn S,2 vi P
cc tp con thuc F(S)cha x. Chng minh rng:
(d(x)) =
|A B|.
xS
AF(S) BF(S)
n Ck
m Ck
P
P
m+k
n+k
+
Bi tp 3. (VMO - 2004) Cho trc cc s nguyn dng m, n. Tnh T =
n+k
m+k
k=0 2
k=0 2
n
P
[(nk)/2]
2k Cnk Cnk
n
= C2n+1
, n Z +
k=0
Bi tp 7. (IMO - 1998) Trong mt cuc thi ton quc t c m th sinh v n v gim kho,
n l s l v n 3. Mt gim kho nh gi mt th sinh thng qua 2 mc: t v Cha t.
Gi s rng k l s nguym dng tha mn vi 2 gim kho bt k th nh gi ca h l trng
n1
k
.
nhau vi nhiu nht k th sinh. Chng minh rng:
m
2n
Bi tp 8. (IMO Shortlist 1986) Cho 5 s c 100 ch s c to thnh t ch s 1, 2. Ta xp
cc ch s thng nhau theo hng n v, chc, trm,. . . Bit rng 2 s bt k trong 5 s u
c t nht r hng ging nhau v mi hng sau khi xp u c 2 ch s 1, 2. Chng minh rng:
40 r 60.
Bi tp 9. c bao nhiu con xe c th t trn bn c c kch thc n n sao cho mi con xe
b n bi ti a 2 con xe khc.
Bi tp 10. Gi s rng A = [aij ]nn ma trn c n n gm cc phn t l cc s trong tp
{1, 2, 3, . . . , n}. Chng minh rng bng cch i cc ct ca A lp ra ma trn B = [bij ]nn sao
cho K(B) n , trong K(B)l s phn t ca tp hp {(i, j) : bij = j}.
184
Mt s dng ton t mu
+ Nu Q v N khc mu vi A th Q v N cng
mu vi P. Mt khc ta c P QN = 60 , QN =
3. Do tam gic PQN u c cnh bng 3 c ba nh cng mu.
185
6
P
(2Rk 7)2 54
k=1
Ta xt cc trng hp vi 0 Rk < 2.
Khng mt tnh tng qut ta gi s R1 Rj vi j = 2, . . . , 6. Xt hai trng hp sau
TH1: R1 = 0. Do cc tam gic A1 Ak Am (1 < k < m 6) c t nht mt cnh mu nn
Ak Am l cnh mu , do Rk = 4 (2 k 6). Vy
6
P
(2Rk 7)2 = (7)2 + 5(2.4 7)2 = 54.
k=1
Vy ta lun c
6
P
(2Rk 7)2 54 vi k = 1, 2, . . . , 6.
k=1
X1 X2 , X1 X3 , X1 X4 , X2 X3 , X2 X4 , X3 X4 u c mu . Nh vy nu c mt im m s ng
mu xanh ni n vi cc im khc t nht l 4 th bi ton c chng minh.
Ta xt trng hp mi im c ni vi cc im khc bi t nht 5 ng mu (tc nhiu
nht l 3 ng mu xanh). Nu mi im u c ni vi 5 im khc bi cc ng mu
95
khng l s nguyn nn khng xy ra trng hp ny. Do tn ti im B ni vi 6
v
2
im khc bi cc ng mu . Ta k hiu cc ng l BY1 , BY2 , BY3 , BY4 , BY5 , BY6 . V
trong 5 ng Y1 Y2 , Y1 Y3 , Y1 Y4 , Y1 Y5 , Y1 Y6 c t nht 3 ng c cng mu, ta gi s cc ng
Y1 Y2 , Y1 Y3 , Y1 Y4 c cng mu.
+ Nu ng Y1 Y2 , Y1 Y3 , Y1 Y4 cng mu xanh thi do iu kin mi tam gic c t nht mt
cnh mu nn Y2 Y3 , Y3 Y4 , Y2 Y4 l cc ng mu . Do cc im B, Y2 , Y3 , Y4 c ni vi
nhau bi cc on mu .
+ Nu ng Y1 Y2 , Y1 Y3 , Y1 Y4 cng mu thi do tam gic Y2 Y3 Y4 c t nht mt cnh mu
nn ta gi s Y2 Y3 l cc ng mu . Do cc im B, Y1 , Y2 , Y3 c ni vi nhau bi
cc on mu .
Bi ton 5. Gi s n l mt s t nhin khng nh hn 3. Trong mt phng cho tp hp P gm
n im, trong khng c 3 im no thng hng. Mi cp im thuc P c ni bi mt on
t mu bi mu hoc mu trng. Tm s nh nht ca cc on thng mu , sao cho bt c
tam gic no, vi 3 nh thuc P, u c t nht mt cnh mu .
Gii. Gi s cn tm l d(n).
f (n) n 2 + f (n 2). Do , ta c:
+ Nu n l s chn (n 6) th
f (n) (n 2) + (n 4) + + 4 + f (4) 2 + 4 + + (n 2)
n(n 2)
f (n)
4
+ Nu n l s l th
f (n) (n 2) + (n 4) + + 3 + f (3) 1 + 3 + + (n 2)
(n 1)2
.
f (n)
4
khi n = 2k
4 2
Vy ta c d(n) =
(n 1) khi n = 2k + 1
(k N )
4
Bi ton 6. (Hellenic Mathematical Competitions 2012). Cho mt s nguyn n c dng n =
3k (k 2). Tam gic u ABC c chia thnh n2 tam gic u nh bng cc ng thng song
song vi cc cnh ca n. Mt hnh r qut bao gm ba tam gic nh ng cnh nhau nh phn
c t mu trong hnh v (ng vi trng hp n = 6 (k = 2)). Ta t mu cho tt c cc im
bi ba mu: xanh, , trng sao cho cc im k nhau th khc mu nhau. Phn loi cc hnh r
qut l mu xanh, , hay trng da vo mu ca nh chung ca ba tam gic. Hi c bao nhiu
hnh r qut c to thnh v mi loi c bao nhiu hnh?
Gii. Ta gi im l nh chung ca ba tam gic ca mt hnh r qut l tm ca hnh r qut
.
+ Mi im nm trn cnh ca tam gic ABC (tr cc nh A, B, C) l tm ca ng mt
hnh r qut. M trn mi cnh ta c n 1 im. Vy c 3(n 1) hnh r qut.
+ Mi im nm trong tam gic ABC u l tm ca mt hnh lc gic u nn mi im
l tm ca 6 hnh r qut. Mt khc s im nm trong tam gic ABC l
188
1 + 2 + 3 + + n 2 =
(n 1)(n 2)
2
(n 1)(n 2)
= 3(n 1)(n 2)
2
gic c bn c tm ca n c t mu cp 1 nn ta c k 2 im c mu cp 1. Ngoi ra tn ti
(k 1)(k 2)
1 + 2 + + k 2 =
im khng l tm ca k 2 tam gic c bn (l nh chung
2
ca hai tam gic c bn) c t mu cp 1.
(k 1)(k 2)
Vy ta c s im nm bn trong tam gic ABC c mu cp 1 l k 2 +
=
2
3k 2 3k + 2
(n 1)(n 2)
v s im nm bn trong tam gic ABC c mu cp 2 l
2
2
3k 2 3k + 2
(3k 1)(3k 2) 3k 2 3k + 2
=
= 3k 2 3k.
2
2
2
Trn mi cnh ca tam gic ABC (tr hai u mt) c n 1 = 3k 1 nh c t cc mu
cp 1 v cp 2, do hai im u mt ca cnh c t mu cp 1 nn trong 3k 1 im c
k 1 im c t mu cp 1 v 2k im c t mu cp 2.
Theo lp lun tnh s r qut trn ta tnh c s r qut c mu cp 1 l 6 k 2 + 6
(k 1)(k 2)
+3(k 1) = 9k 2 6k +3. v s r qut c mu cp 2 l 6(3k 2 3k)+6k = 18k 2 12k
2
Vy s r qut c mu cng mu vi nh A l 9k 2 6k + 3 = n2 2n + 3 v s r qut c
18k 2 12k
= 9k 2 6k = n2 2n.
mu l mt trong hai mu khng cng mu vi nh A l
2
Bi ton 7. (Japan Mathematical Olympiad 2012): Cho mt hnh ch nht c kch thc 2 x
100 c chia thnh 2 x 100 hnh vung nh. Chng ta t mu cho 200 hnh vung bi cc
mu xanh v . C bao nhiu cch t mu cc hnh vung tha mn iu kin sau
i. C t nht mt hnh vung mu v mt hnh vung mu xanh.
ii. Ta gi cc hnh vung cng mu c chung cnh l cc hnh c lin kt. Khi cc hnh
vung c mu lin kt vi nhau thnh mt min (nh vy cc hnh vung c mu xanh cng
lin kt vi nhau thnh mt min).
(Chng ta xem hai hnh sau khi t mu cng phn bit nu c mt php quay hay mt php
tnh tin bin hnh ny thnh hnh kia).
Gii. Xt 204 im nm trn cc cnh ca hnh ch nht, mi im hoc l mt nh ca
mt hnh vung hoc l nh chung ca ng hai hnh vung k nhau.
Nu chng ta xt ln lt cc im bt u t gc tri pha bn di i dc theo cc cnh
ca hnh ch nht th do hnh ch nht c chia lm hai min c mu khc nhau (xanh v )
nn s c chnh xc mt im sao cho ti im mu ca hai hnh vung k nhau chuyn t
sang xanh v s c chnh xc mt im sao cho ti im mu ca hai hnh vung k nhau
chuyn t xanh sang . Hai im c bit ny khng th l cc nh ca hnh ch nht ban u.
Nu ta chn ra hai im t 200 im (tr cc nh ca hnh ch nht) th chng ta c th xc
nh c duy nht mt ng zig-zag ni hai im tha mn l ng bin ca min mu
v min mu xanh.
Do s cch t mu cc hnh vung tha mn iu kin bi ton bng s cch chn ra t
200 im mt im ti mu ca vung chuyn t sang xanh v mt im ti mu ca
2
vung chuyn t xanh sang . Vy s cch t mu l 2 C200
= 39800 cch.
Bi ton 8. (Japan Mathematical Olympiad 2012): Cho n l s nguyn dng, xt mt hnh
vung c chia thnh 2n 2n li hnh vung. Chng ta t mu cho ng 2n2 hnh vung trong
li tha mn iu kin nu mt hnh vung c t mu th tt c cc hnh vung c chung
ng mt nh vi n khng c t mu. C bao nhiu cch t mu ng 2n2 hnh vung tha
mn iu kin?
(Chng ta xem hai cch t mu c hai hnh to thnh m sau mt php quay hoc php tnh
tin hnh ny bin thnh hnh kia l hai cch t mu phn bit).
190
mu hnh vung A hoc D dng th k sao cho tt c n ak block u tin bn tri th hnh
vung A c t mu v ak block cn li th hnh vung D c t mu.
Vi mi k = 1, 2, . . . , n ta t bk = ak + k. Khi ta c 1 b1 < b2 < < bk 2n
Nh th s cch chn A hoc D t mu cho n2 block th bng s cch chn n s nguyn
n
.
phn bit nm gia 1 v 2n (bao gm c 1 v 2n), bng C2n
Chng ta xt tng t cho cch chn hnh vung B hoc C t mu
n 2
Vy p n ca bi ton l (C2n
)
Bi tp
192
Mt s ng dng ca nguyn l
Dirichlet trong ton hc
Nguyn Mnh Quyn
Trng THPT Chuyn Nguyn Ch Thanh, k Nng
Nguyn l Dirichlet - cn gi l nguyn l chim b cu (The Pigeonhole Principle)-hoc nguyn
nhng ci lng nht th hoc nguyn l sp xp vt vo ngn ko (The Drawer Principle) a ra mt nguyn tc v phn chia phn t cc lp.
Nguyn l ny c Dirichlet pht biu u tin nm 1834.
Nguyn l Dirichlet l mt cng c rt hiu qu dng chng minh nhiu kt qu su sc
ca ton hc. N c bit c nhiu p dng trong lnh vc khc nhau ca ton hc. Nguyn l
ny trong nhiu trng hp ngi ta d dng chng minh c s tn ti m khng a ra c
phng php tm c vt c th, nhng trong thc t nhiu bi ton ta ch cn ch ra s tn ti
l ri.
Ni dung ca nguyn l ny ht sc n gin v d hiu nhng li c tc dng rt ln, c nhiu
hiu qu bt ng trong gii ton. S dng n, chng ta c th chng minh c nhiu kt qu su
sc ca Ton hc. i khi c nhng bi ton ngi ta dng rt nhiu phng php khc nhau
gii m vn cha i n c kt qu, nhng nh nguyn l Dirichlet m bi ton tr nn d
dng gii quyt.
Nguyn l Dirichlet
Nu nht n + 1 con th vo n ci chung th bao gi cng c mt chung cha t nht hai con
th.
N
Mnh 1. Nu c N vt c t vo trong k hp th s tn ti mt hp cha t nht
k
vt.
n+m1
con
Nu nht n con th vo m 2 ci chung th tn ti mt chung c t nht
m
th, y k hiu [] ch phn nguyn ca s .
Ta chng minh nguyn l Dirichlet m rng nh sau : Gi s tri li mi chung th khng c
n
n1
n1
n+m1
=
+1 =
+1
m
m
m
n1
con, th s th trong mi chung u nh hn hoc bng
con.
m
n1
T suy ra tng s con th khng vt qu m.
n 1con.
m
iu ny v l v c n con th. Vy gi thit phn chng l sai.
Nguyn l Dirichlet m rng c chng minh. Nguyn l Dirichlet tng chng n gin nh
vy, nhng n l mt cng c rt hiu qu dng chng minh nhiu kt qu su sc ca ton
hc. N c bit c nhiu p dng trong lnh vc khc nhau ca ton hc. Nguyn l ny trong
nhiutrng hp ngi ta d dng chng minh c s tn ti m khng a ra cphng
php tm c vt c th, nhng trong thc t nhiu bi ton ta ch cnch ra s tn ti l
ri.Nguyn l Dirichlet thc cht l mt nh l v tp hu hn. Ngi ta c thpht biu chnh
xc nguyn l ny di dng sau y.
194
Nguyn l Dirichlet v hn
Nu chia mt tp hp v hn cc qu to vo hu hn ngn ko, th phi c t nht mt ngn
ko cha v hn cc qu to.
Nguyn l Dirichlet m rng cho trng hp v hn ny ng vai tr cng ht sc quan trng
trong l thuyt tp im tr mt trn ng thng. N c vai tr quan trng trong l thuyt s
ni ring v ton hc ri rc ni chung (trong c hnh hc t hp)
195
Thng phng php Dirichlet c p dng km theo phng php phn chng.
Ngoi ra n cn c th p dng vi cc php bin hnh.
3.1
Nguyn l cc hn
Song song vi vic s dng cc nguyn l khc nh phn chng, Dirichlet hay quy np ton
hc tm li gii cho cc bi ton kh hc ba, nguyn l cc hn cng c xem l mt phng
php rt hay, c vn dng mt cch linh hot trong vic kho st mt tp hp hu hn hay v
hn phn t m trong n tn ti gi tr nh nht hoc gi tr ln nht .
Nguyn l cc hn c pht biu n gin nh sau:
Nguyn l 1: Trong mt tp hu hn v khc rng cc s thc lun lun c th chn c s
b nht v s ln nht.
Nguyn l 2: Trong mt tp khc rng cc s t nhin lun lun c th chn c s b nht.
S dng nguyn l cc hn l mt phng php c vn dng cho nhiu lp bi ton khc,
c bit n c ch khi gii cc bi ton t hp ni chung v hnh hc ni ring.
Trong qu trnh tm kim li gii nhiu bi ton hnh hc, s rt c li nu chng ta xem xt
cc phn t bin, phn t gii hn no , tc l phn t m ti mi i lng hnh hc c
th nhn gi tr ln nht hoc gi tr nh nht, chng hn nh cnh ln nht, cnh nh nht ca
mt tam gic, gc ln nht hoc gc nh nht ca mt a gic . . .
Nhng tnh cht ca cc phn t bin, phn t gii hn nhiu khi gip chng ta tm kim
c li gii thu gn ca bi ton.
Nguyn l cc hn thng c s dng kt hp vi cc phng php khc, c bit l phng
php phn chng, c vn dng trong trong trng hp tp cc gi tr cn kho st ch tp hp
hu hn (nguyn l 1) hoc c th c v hn nhng tn ti mt phn t ln nht hoc nh nht
(nguyn l 2)Khi vn dng nguyn l ny, ta phi tin hnh cc bc sau :
Bc 1: Chng minh rng trong tt c cc gi tr cn kho st lun tn ti gi tr ln nht
hoc gi tr nh nht.
Bc 2: Xt bi ton trong trng hp ring khi n nhn gi tr ny (nh nht hoc ln nht)
Bc 3: Ch ra mt mu thun, ch ra mt gi tr cn nh hn (hay ln hn) gi tr ta ang
kho st .
Theo nguyn l ca phng php phn chng, ta s suy ra iu phi chng minh.
Bi tp p dng
Bi ton 1. Trong hnh vung cnh bng 1, t 51 im bt k, phn bit. Chng minh rng c
1
t nht 3 trong s 51 im nm trong mt hnh trn bn knh .
7
Cch gii.
1
Chia hnh vung cho thnh 25 hnh vung con bng nhau c cnh bng . Theo nguyn l
5
Dirichlet, tn ti t nht mt hnh vung con a cha t nht ba im trong s 51 im . ng
1
1
trn ngoi tip (a) c bn knh .
7
5 2
1
Vy ba im ni trn nm trong hnh trn ng tm vi ng trn (a) c bn knh .
7
Tng qut ha bi ton:
Da vo bi gii bi ton trn ta c th tng qut ha bi ton trn vi a l kch thc ca
cnh hnh vung, m l s im t bt k, phn bit. Chng minh rng c t nht n trong s m
196
a2
im nm trong mt hnh trong bn knh s
trong k hiu [a] l phn nguyn ca
m
2
n1
a).
Cch gii.
a2
m
hnh vung con bng nhau c cnh bng s
Chia hnh vung cho thnh
.
n1
m
2
n1
Theo nguyn l Dirichlet , tn ti t nht mt hnh vung con c cha t nht n im trong s m
im .
ng trn ngoi tip (c) c bn knh
a2
a2
s
s
.
m
m
2
2
n1
n1
a2
Vy n im trn nm trong hnh trn ng tm vi ng trn (c) c bn knh s
.
m
2
n1
Bi ton 2. Cho (xi , xi , xi ), i = 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 l mt tp hp gm 9 im khc nhau c
cc ta nguyn trong khng gian.
Chng minh rng trung im ca ng ni t nht mt trong cc cp im ny c ta
nguyn.
Cch gii.
Gi ta hai im bt k trong khng gian l A(a, b, c) v B(d, e, f )
a + d b + e c + f
,
,
.
Vy trung im ca on AB l O
2
2
2
Cc ta ca im O nguyn nu v ch nu a v d; b v e; c v f cng chn hoc cng l.
V c 23 = 8 b ba chn l khc nhau ((c, c, c); (l, l, l); (c, c, l); (c, l, l); (c, l, c); (l, c, c); (l, c, l); (l, l, c))
nn theo nguyn l Dirichlet c t nht 2 trong 9 im c cng b ba chn l nh nhau.
Vy c t nht mt cp im m im chnh gia ca chng c ta nguyn.
Tng qut ha bi ton:
Cho tp hp gm m im khc nhau c cc ta nguyn
trong khng gian.
hmi
+1
trong cc cp im ny c
Chng minh rng trung im ca ng ni t nht 8
2
ta nguyn. Cch gii:
Gi ta hai im bt k trong khng gian l A(a, b, c) v B(d, e, f )
Vy trung im ca on AB l:
a + d b + e c + f
O
,
,
.
2
2
2
Cc ta ca im O nguyn nu v ch nu a v d; b v e; c v f cng chn hoc cng l.
V c 23 = 8 b ba chn l khc nhau h((c,ic, c); (l, l, l); (c, c, l); (c, l, l); (c, l, c); (l, c, c); (l, c, l); (l, l, c))
m
trong m im c cng b ba chn l nh nhau.
nn theo nguyn l Dirichlet c t nht
8
197
hmi
Vy c t nht 8
+1
10
> 3. Nn theo nguyn l Dirichlet i ngu suy ra c mt im M no thuc AB l
im trong chung ca t nht 4 on thng chiu xung. Khi , ng thng i qua M vung
gc vi AB ct t nht 4 trong nhng ng trn . pcm.
M
Cho 2n + 1 im trn mt phng (vi n 3). Bit rng trong ba im bt k trong s lun
lun tn ti hai im cch nhau nh hn 1. Khi tn ti hnh trn bn knh 1 cha khng t
hn n + 1 im cho.
Bi ton 8. Tm hnh vung c kch thc b nht, trong hnh vung c th sp xp nm
hnh trn bn knh 1, sao cho khng c hai hnh trn no trong chng c im chung.
Cch gii.
Gi s hnh vung ABCD c tm O v cnh a, cha nm hnh trn khng ct nhau v u
c bn knh bng 1. V c nm hnh trn ny u nm trn trong hnh vung, nn cc tm ca
chng nm trong hnh vung A0 B 0 C 0 D0 c tm O v cnh a 2, y A0 B 0 //AB.
Cc ng thng ni cc trung im ca cc cnh i din ca hnh vung A0 B 0 C 0 D0 cha
A0 B 0 C 0 D0 thnh 4 hnh vung nh. Theo nguyn l Dirichlet tn ti mt trong 4 hnh vung nh
m trong hnh vung ny cha t nht hai trong s 5 tm hnh trn ni trn (khng mt tnh tng
qut ta gi s l O0 v O0 ). rng v khng c hai hnh trn no (trong s nm hnh trn) ct
nhau, nn
O0 O 2.
(1)
a2
. 2 2 a 2 2 + 2.
2
(3)
360
= 60 ( y t A7 A1 ).
min Ai OAi+1
6
i=1,6
i+1 = Ak OA
k+1
Xt tam gic Ak OAk+1 (vi {1, 2, 3, 4, 5, 6}, A7 A1 v mini=1,6 Ai OA
k+1 60 .
khi : Ak OA
200
Bi tp hc sinh t luyn:
Bi tp 1. Cho hnh trn c bn knh n, y n l s nguyn dng. Trong hnh trn c 4n
on thng u c di bng 1. Cho trc mt ng thng d. Chng minh rng tn ti ng
thng d0 hoc song song vi d, hoc l vung gc vi d sao cho d0 ct t nht hai on thng
cho.
Bi tp 2. Cho 1000 im M1 , M2 , M1000 trn mt phng. V mt ng trn bn knh 1 ty
. Chng minh rng tn ti im S trn ng trn sao cho
SM1 + SM2 + + SM1000 1000.
Bi tp 3. Cho chn ng trn cng c tnh cht l mi ng thng chia hnh vung thnh
2
hai t gic c t s din tch bng . Chng minh rng c t nht ba ng thng trong s
3
cng i qua mt im.
Bi tp 4. Cho mt bng c kch thc 2n 2n vung. Ngi ta nh du vo 3n bt k ca
bng. Chng minh rng c th chn ra n hng v n ct ca bng sao cho cc c nh du
u nm trn n hng v n ct ny.
Bi tp 5. Trong mt phng cho tp hn A c n im (n 2). Mt s cp im c ni vi
nhau bng on thng. Chng minh rng tp hp A cho, c t nht hai im c ni vi cng
s lng cc im khc thuc A.
Bi tp 6. Chng minh rng trong mi a gic li vi s cnh chn , tn ti ng cho khng
song song vi mt cnh no ca a gic.
Bi tp 7. Mt hnh lp phng c cnh bng 15 cha 11 000 im. Chng minh rng c mt
hnh cu bn knh 1 cha t nht 6 im trong s 11 000 im cho.
Bi tp 8. Gi s mi im trong mt phng c t bng mt trong 2 mu en v trng. Chng
minh tn ti mt hnh ch nht c cc nh cng mu.
Bi tp 9. Trong mt phng cho 6 im, trong khng c ba im no thng hng. Mi on
thng ni tng cp im c bi mu hoc xanh. Chng minh rng tn ti ba im trong s
su im cho, sao cho chng l cc nh ca mt tam gic m cc cnh ca n c bi cng
mt mu.
Bi tp 10. Cho hnh chp y l a gic chn cnh. Tt c 9 cnh bn v 27 ng cho ca
a gic y c t bng mt trong hai mu xanh hoc . Chng minh rng:
Tn ti ba nh ca hnh chp sao cho chng l nhng nh ca hnh tam gic vi cc cnh
c bi cng mu.
201
Bi ton 10. Chng minh rng: Bn hnh trn ng knh l bn cnh ca mt t gic li th
ph kn min t gic ABCD.
Cch gii. Ly M l mt im ty ca t gic li ABCD. C hai kh nng xy ra:
1) Nu M nm trn bin ca a gic (tc M nm trn mt cnh ca t gic ABCD). Khi
M nm trong hnh trn c ng knh l cnh y. Trong trng hp ny kt lun ca bi ton
hin nhin ng.
2) Nu M nm bn trong t gic li ABCD. Khi ta c
B + BM
C + CM
D + DM
A = 360
AM
B, BM
C, CM
D, DM
A} = BM
C.
Theo nguyn l cc hn, tn ti max{AM
Khi y :
C 90
BM
(4)
Bi ton 11. Cho 2011 ng thng phn bit , trong ba ng thng bt k trong s chng
th ng quy.
Chng minh rng c 2011 ng thng cho ng quy ti mt im.
Cch gii. Ta s i gii quyt bi ton bng phng php phn chng: Gi s ngc li cc
ng thng cho khng i qua mt im. Ta xt cc giao im to nn bi 2011 ng thng
cho. Xt tt c cc khong cch khc 0 h t cc giao im ny ti cc ng thng cho.
Gi s A l mt giao im trong s v gi AQ l khong cch nh nht trong s v t A
n ` ng thng ` trong s 2011 ng thng.
Qua A theo gii thit, phi c t nht l 3 ng thng, v 3 ng thng ny c ` ln lt ti
B, C v D. V AQ`, th hai trong ba im B, C, D phi nm cng mt pha ca im Q, chng
hn l C v D.
Khng mt tnh tng qut, gi s QC < QD; v CP AD, v QKAD.
Suy ra: CP < QK < AQ
V l, v tri vi gi thit gi s AQ l khong cch b nht. iu v l trn chng t rng
2009 ng thng cho ng quy ti mt im.
Bi ton 12. ( thi hc sinh gii quc gia 1992-1993 bng A)
Mt nc c 80 sn bay, m khong cch gia hai sn bay no cng khc nhau. Mi my bay
ct cnh t mt sn bay v bay n sn bay no gn nht. Chng minh rng: trn bt k sn bay
no cng khng th c qu 5 my bay n.
Cch gii.
T gi thit suy ra nu cc my bay t cc sn bay M v N n sn bay O th khong cch
> 60 .
M N l ln nht trogn cc cnh ca tam gic M ON, do M ON
Gi s rng cc my bay bay t cc sn bay M1 , M2 , M3 , M4 , , Mn n sn bay O th mt
p1 = p2
BC + CE + BE
AB + BE + EA
=
2
2
AB = BC (v AE = CE)
3
3
1
1
=
< AB.AC. sin 60 < .1.1.
2
2
2
4
DO BO.
204
OC = OC1 .
Bi tp hc sinh t luyn:
206
u1 = 2
2n1 + 1
. Chng minh rng un =
, n 1. tng: R rng
un + 1
un+1 =
2n1
, n 1
2
bng quy np ta chng minh c! Tuy nhin, ta th tm cch a (un )v mt cp s cng hoc
cp s nhn d dng lin h vi u1 cho.
un1 + 1
2un = un1 + 1 a v mt cp s nhn. Nhng
2
v phi vng phi s 1!. By gi, nu ta t un = vn + d v thay vo th ta c 2 (vn + d) =
vn1 + d + 1 2vn + 2d = vn1 + d + 1. n y, nu 2d = d + 1 d = 1 th (vn ) l mt cp s
1
1
nhn vi cng bi q = . M v1 = u1 d = 1 suy ra vn = v1 q n1 = n1 .
2
2
2n1 + 1
n y ta c un =
, n 1. Bi ton c gii quyt xong!
2n1
Tng t nh trn, ta xt bi ton sau y:
(
u1 = 2;
V d 4. Cho dy s (un ) xc nh bi
. Tm s hng tng qut ca
un = 3un1 1, n 2
dy s.
Li gii. Ta bin i un =
Nhn xt 2. Vic bt i
216
2b 1
. n
a
y, mun (vn ) l
mt cp s nhn ta chn
b= 1
2b 1
=0
2
a R
a
C th chn a = 1; b =
1
ta c vn = 3vn1 , n 2. Do (vn ) l mt cp s nhn cng
2
bi q = 3.
5
1
5
Suy ra vn = .3n1 . n y ta c un = .3n1 + .
2
2
2
T hai bi ton trn ta c th tng qut c:
Bi ton 3. Xc nh c cng thc s hng tng qut ca dy s (un ) cho bi
(
u1 = x0
.
un+1 = aun + b; a 6= 0, n 1
Bng cch chn dy s (vn ) sao cho un = vn + k. T cng thc xc nh ca dy s (un ) ta
suy ra vn + k = a (vn1 + k) + b = avn1 + ak + b. n y ta chn k sao cho k = ak + b k =
b
(a 6= 1). Khi (vn ) l mt cp s nhn cng bi q = a v v1 = u1 k. Do s hng tng
1a
qut ca (vn ) l vn = v1 an1
b
Vy un = (u1 k) an1 + k vi k =
1a
Trng hp a = 1 th (un ) l mt cp s cng c cng sai d = b
Mt cch bin i khc:
Trng hp 1: Nu a = 1 th (un ) l mt cp s cng c cng sai d = b
b
b
= a un +
Trng hp 2: Nu a 6= 1 th ta vit un+1 = aun + b un+1 +
. T
a1
a1
b
b
= u1 +
an1 .
ta c un +
a1
a1
an1 1
Vy un = u1 an1 + b
.
a1
Kt lun: Dy s (un ) cho bi
(
u1 = x0
lun xc nh c cng thc s hng tng qut nh trn.
un+1 = aun + b; a 6= 0, n 1
By gi ta xt bi ton m rng cho lp bi ton sau y:
V d 5. Cho (un ) xc nh bi
(
u1 = 2
. Tm cng thc tng qut ca dy s.
un = 2un1 + 3n 1, n 2
tng: Ta khng th p dng kt qu ca Bi ton 3 v y v phi ca cng thc truy
hi l mt hm s bc nht theo n. Mun vy, ta cn lm mt 3n 1.
Li gii. Ta vit un + 3n + 5 = 2un1 + 3n 1 + 3n + 5 un + 3n + 5 = 2 [un1 + 3 (n 1) + 5]
t vn = un + 3n + 5, ta c v1 = 10 v vn = 2vn1 . Tc l (vn ) l mt cp s nhn cng bi
q = 2 v do vn = 10.2n1 . Vy un = 5.2n 3n 5.
Nhn xt: Vi vic cng vo hai v ca cng thc truy hi cho 3n + 5 khng t nhin lm.
Vy ta phn tch nh sau: 3n 5 = an + b 2 [a (n 1) + b]. Cho n = 1; n = 2 ta c
217
a = 3; b = 5.
Trong trng hp tng qut, thay 3n + 5l mt a bc nht theo n bi mt a thc f (n) ta
cng phn tch tng t f (n) = g (n) ag (n 1) (*), trong g (n) cng l a thc theo n
Tng qut: Tm cng thc tng qut ca dy s (un ) cho bi
(
u1 = x0
, trong f (n) l mt a thc theo n. Khi ta c un g (n) =
un = aun1 + f (n)
a [un1 g (n 1)] = ... = an1 [u1 g (1)]. Vn cn li l ta xc nh g (n) na l xong!
Trng hp 1: Nu a = 1 ta chn g (n)l a thc bc k + 1 c h s t do bng 0. Khi trong
(*), ta cho nnhn k + 1 gi tr s tm c g (n).
Trng hp 2: Nu a 6= 1 ta chn g (n)l a thc bc k. Khi trong (*), ta cho nnhn k gi
tr s tm c g (n).
Nh vy ta tm c cng thc s hng tng qut ca dy s trn.
Bi ton 4. Xc nh c cng thc s hng tng qut ca dy s (un ) cho bi
(
u1 = x0
un = aun1 + f (n) ; a 6= 0, n 2
Bng cch t un = g (n) + a [un1 g (n 1)], trong g (n) cng l a thc theo n. Khi
t vn = un g (n) ta c un = [u1 g (1)] an1 + g (n)
Vn lm theo nh Bi ton 4, ta cng tm c cng thc cho bi ton sau:
(
u1 = x0
Bi ton 5. 5: Xc nh c cng thc s hng tng qut ca dy s (un ) cho bi
un = aun1 + b.n ; a
Bng cch xt hai trng hp:
Trng hp 1: Nu = a th n = nn (n 1) n1 .
Ta c un bnn = [un1 b (n 1) n1 ] = ... = (u1 b) n1 . Do un = b (n 1) n +
u1 n1
Trng hp 2: Nu 6= a th ta phn tch n = kn akn1 . Khi un bkn =
.
a (un1 bkn1 ) = ... = an1 (u1 bk). Do un = an1 (u1 bk) + bk. Ta tm c k =
a
Trn y ta xt n dy s cho bi cng thc truy hi da vo phng trnh tuyn tnh cp
mt. By gi, ta da v phng trnh tuyn tnh cp hai xt bi ton rt ni ting sau y.
V d 6. Mt i th con (gm mt th c v mt th ci) k t lc trn hai thng tui c
mi thng li ra mt i th con (gm mt th c v mt th ci). Gi s t lc u thng
ging c mt i th s sinh. Hi n u thng n c bao nhiu i th?
Bi ton 6 (Bi ton Fibonacci). tng: cho tin ta gi Fn l s i th sau n thng. Khi
ta c F1 = 1; F2 = 1. D thy rng n thng ba ta c F3 = 2 + 1 = 3 i th . n thng t
ta c F4 = 3 + 2 = 5i th. . . C tip tc suy din nh vy, n thng n ta c Fn = Fn1 + Fn2 .
Nh vy y chnh l bi ton tm s hng tng qut ca dy s (Fn ) xc nh bi
(
F1 = 1; F2 = 1
.
Fn = Fn1 + Fn2 , n 3
Li gii. Ta tm cch th dy s (Fn ) bng mt dy s khc l mt cp s nhn nh sau:
T Fn = Fn1 + Fn2 Fn x1 Fn1 = x2 (Fn1 x1 Fn2 ).
Do ta phi chn x1 ; x2 sao cho
(
x1 + x2 = 1
1 5
2
. Hay x1 ; x2 l nghim ca phng trnh x + x 1 = 0 x =
.
2
x1 x2 = 1
218
1 5
1+ 5
Chn x1 =
; x2 =
, ta c Fn =
2
2
!
!n1
1 5
1+ 5
Fn1 +
2
2
"
!
n
!n #
1
1+ 5
1 5
p dng kt qu ca Bi ton 5 ta c Fn =
.
2
2
5
Bi ton trn do Fibonacci (1170 - 1250) nh Ton hc ngi tm ra sau ny nh Ton hc
ngi Php E. Lucas (1842 - 1891) t tn cho bi ton ny mang tn l dy s Fibonacci. Cn
cng thc tng qut l do nh Ton hc ngi Php Binet (1786 - 1856) tm ra v gi l cng
thc Binet.
T bi ton ny, ta rt ra kt qu tng qut sau y:
Bi ton 7. 6: Tm cng thc tng qut ca dy s (un ) xc nh bi cng thc
(
u1 = ; u2 =
(trong a, b R : a2 4b 0)
un + aun1 + bun2 = 0, n 3
Bng cch xt hai nghim x1 ; x2 ca phng trnh x2 + ax + b = 0: gi l phng trnh c
trng ca dy s
Nu x1 6= x2 th un = kxn1 + lxn2 , trong k; l l nghim ca h phng trnh
(
k+l =
.
x1 k + x2 l =
n1
( Nu x1 = x2 = x0 th un = (kn + l) x0 trong k; l l nghim ca h phng trnh
l = x0
.
k+l =
1
Chn x1 = 2 + 5; x1 = 2 5 suy ra k = l = .
2
n
n i
1h
2+ 5 + 2 5 .
Vy un =
2
b. Phng trnh c trng x2 4x + 4 = 0 x = 2 suy ra k = 1; l = 2.
Vy un = (n + 2) 2n1 .
Bng cch xy dng tng t ta cng xc nh cng thc tng qut ca dy s cho bi cng
thc truy hi da vo phng trnh tuiyeens tnh cp ba.
Bi ton 8. Tm cng thc tng qut ca dy s (un ) xc nh bi cng thc
(
u1 ; u2 ; u3
un+1 + aun + bun1 + cun2 = 0, n 3
Bng cch xt phng trnh c trng x3 + ax2 + bx + c = 0()
Nu () c ba nghim phn bit x1 ; x2 ; x3 th un = xn1 + xn2 + xn3 . T ba s hng u ca
dy s suy ra cng thc tng qut.
219
u =1
1
V d 9. Cho (un ), bit
. Tm cng thc tng qut ca dy s.
2
u
= 2u2 1, n 1
n+1
tng: T cng thc truy hi ta lin tng n cng thc nhn i ca cosin: 2cos2 x 1 =
cos2x.
4
8
Li gii. t u1 = cos u2 = cos ; u3 = cos ; u4 = cos ; ...n y, hc sinh c th
3
3
3
3
2n1
v chng minh bng quy np.
d on s hng tng qut un = cos
3
Mt cch tng qut, ta c bi ton sau y:
Bi ton 9. Tm cng thc tng qut ca dy s (un ) xc nh bi cng thc
(
u1 = x0
un+1 = 2u2n 1, n 1
Bng cch xt hai trng hp: Tng hp 1: Nu |x0 | 1 th ta t cos = x0 . Khi bng
phng php quy np ta tm c un = cos2n1
1
1
a+
, trong a l nghim ca phng
Trng hp 2: Nu |x0 | > 1 th ta t u1 =
2
a
trnh a2 2u1 a + 1 = 0chn acng du vi u1 . Khi bng phng php quy np ta tm c
1
1
un =
a2n1 + 2n1 .
2
a
rng phng trnh a2 2u1 a + 1 = 0 c hai nghim c tch bng 1 nn ta c un =
2n1
2n1
p
p
1
u1 u21 1
+ u1 + u21 1
.
2
Mt cch tng t, da vo cng thc nhn ba ca cosin ta c bi ton nh sau:
Bi ton 10. Tm cng thc tng qut ca dy s (un ) xc nh bi cng thc
(
u1 = x0
un+1 = 4u3n 3un1 , n 1
220
u1 =
V d 10. Cho (un ), bit
. Tm cng thc tng qut ca dy s.
2
3
un+1 = 4un 3un1 , n 1
tng: T cng thc truy hi ta lin tng n cng thc nhn ba ca cosin: 4cos3 x3cosx =
; ...
Li gii. t u1 = cos u2 = cos ; u3 = cos ; u4 = cos
6
6
6
6
3n1
n y, hc sinh c th d on s hng tng qut un = cos
v chng minh bng quy
6
np.
ng dng
a1 = 2
2
an+1 = an + n + n + 2 , n 1
2
(n + 1) (n2 n + 6)
p dng kt qu ca Bi ton 4 ta c an =
6
Bi tp 3. Cho dy s (xn ) xc nh bi cng thc
x1 = 2
2x + 1
xn+1 = n
, n 1
xn + 2
a. Tnh x2000
2000
P
b. Tm phn nguyn ca A =
xi Olympic 30 -4 2000
i=1
tng: Ta thy cng thc truy hi l mt phn thc cha ti gin. Bng cch bin i v
rt gn cho mu thc v dng mt dy ph th ta c kt qu.
Li gii. Ta c xn+1 =
xn 1
1
3
2xn + 1
xn+1 1 =
=1+
xn + 2
xn + 2
xn+1 1
xn 1
1
suy ra y1 = 1; yn+1 = 3yn + 1.
xn 1
3n+1 1
.
p dng Bi ton 3 ta c yn =
2
2
32001 + 1
Vy xn = 1 + n+1
v do x2000 = 2001
3
1
3 1
2000
2000
2000
P
P
P
2
1
b. Ta c A =
xi =
1 + n+1
= 2000 + 2
. Suy ra 2000 < A <
3
1
3n+1 1
i=1
i=1
i=1
P 1
2 2000
< 2001. Vy [A] = 2000.
2000 +
3 i=1 3i
t yn =
Bi tp
a.
b.
c.
(
d.
u1 = 2
un+1 =
un + 1
,n 1
2
u1 = 3
un+1 =
2un + 4
,n 1
3
u1 = 9
un = un1 + 3n 3, n 2
u1 = 11
un+1 = 10un + 1 9n, n 1
Li gii.
222
(a)n1 1
=
a1
(a)n1 1
=
+b
a1
+ 4. Do lim un = lim
+4 =4
3
3
3
c. p dng Bi ton 4, ta vit 3n 3 = n2 + n 1 (n 1)2 + (n 1) = .. = n2
2
3
3
3
3 2 3
3
3
2
2
n (n 1) + (n 1). Suy ra un n + n = un1 (n 1) + (n 1).
2
2
2
2
2
2
2
3 2 3
3 2 3
t vn = un n + n vn = vn1 = .. = v1 = u1 = 9 un = n n + 9
2
2
2
2
Do lim un = +
d. Theo Bi ton 4, ta vit 1 9n = n + 10 [ (n 1) + ] = .. = n + 1 10 [(n 1) + 1].
Suy ra un n 1 = un1 (n 1) 1.
t vn = un n vn+1 = 10vn vn = 10n un = 10n + n
Do lim un = +
Bi tp 5. Cho dy s (un ) c xc nh bi:
u1 = 0
n
P
1
u1 = 0 v
.
un1 + 2009 vi n = 2, 3, . . . t vn =
un =
k=1 uk 2009
un1 + 2011
a. Tm s hng tng qut ca dy s (un ).
vn
.
b. Tnh lim
n + 2011
Li gii.
un1 + 2009
2un1 2
un1 + 2009
1 =
un 2009 =
2009 =
un1 + 2011
u
un1 + 2011
n1 + 2011
2010(un1 2009)
un 1
1
un1 1
Suy ra
=
.
un1 + 2011
un 2009
1005 un1 2009
1
1
un 1
yn =
yn1 v y1 =
t yn =
un 2009
1005
2009
n1
1
1
p dng Bi ton 2 dy (yn) c s hng tng qut l yn =
.
2009 1005
n1
1
2009
2009
2009 1 (1005)n1
1005
=
Suy ra un =
n1
1 2009(1005)n1
1
2009
1005
k1
2009.2008(1005)k1
1
1
1
1
b. Ta c uk 2009 =
k1
uk 2009
2009.2008 1005
2008
1 2009(1005)
a. Ta c un 1 =
n
P
1
1
Do
=
2009.2008
k=1 uk 2009
1
1005
0
+
n
2008
223
1
1005
1
+ +
1
1005
n1
n
=
2008
1005 1
1
2009.2008
n
1
1005 1
vn
n
1005
Suy ra
=
.
n + 2011
2009.2008.1004(n + 2011) 2008(n + 2011)
n
1
1005 1 1005
vn
n
= 1
Vy lim
= lim
n+ n + 2011
n+
2009.2008.1004(n + 2011) 2008(n + 2011)
2008
(
Bi tp 6. Cho dy s (xn ) c xc nh bi:
x1 = 1
, n = 1, 2, 3, .. , t
xn+1 = xn 2 + 3xn + 1
n
P
1
, n = 1, 2, 3, ...
i=1 xi + 2
Tm lim yn .
yn =
.
=
+
xn+1 + 1
(xn + 1) (xn + 2)
xn + 1 xn + 2
xn + 2
xn + 1 xn+1 + 1
n
n
P 1
P
1
1
1
1
1
1
Vy yn =
=
=
,
=
xi + 1 xi+1 + 1
x1 + 1 xn+1 + 1
2 xn+1 + 1
i=1 xi + 2
i=1
1
Tm li lim yn =
2
Li kt
Vi nt v nguyn l Dirichlet
Nguyn l Dirichletc t theo tn ca nh ton hc ngi c Johann Dirichlet (18051859). ng l ngi u tin xut v pht biu nguyn l ny vo nm 1834. Nguyn l ny
c rt nhiu ng dng quan trng trong hu ht cc lnh vc ton hc. i vi cc bn hc sinh,
y l cng c khng th thiu khi gp nhng bi ton m cc phng php thng thng khng
mang li hiu qu.
1.1
Nguyn l Dirichlet:
* Nguyn l Dirichlet c nhiu cch pht biu khc nhau, sau y l cch pht biu di dng
"ngn ko": Nu xp n vt vo m (m 2) ngn ko th lun tn ti t nht 1 ngn c cha t
n
e vt.(K hiu dae ch s nguyn nh nht khng nh hn a).
nht d m
Hoc: Nu xp nm + k (n > k) vt vo m ngn ko th lun tn ti t nht 1 ngn c cha t
nht n + 1 vt.
Chng minh: Gi s tt c cc ngn u c nhiu nht l m vt, khi tng s vt s khng
vt qu mn, iu ny v l. Do nguyn l c chng minh.
* Li th ca nguyn l Dirichlet l ta c th ch ra s tn ti ca mt i tng m khng
cn quan tm n tnh cht ca i tng . Chng hn khi ta phn hoch mt tp hp gm 10
phn t thnh 3 tp con, th d ta khng bit nhng phn t l g, ta vn c th khng nh
rng tn ti mt tp con c cha t nht 4 phn t.
* Khi gii ton, mun p dng nguyn l Dirichlet, cn phi nhn ra hai yu t, l "vt"
v "ngn". C kh nhiu bi ton, hai yu t ny xut hin kh mp m trong bi, i hi
chng ta phi c k nng nhn ra chng. Cc bi ton trong phn II s cho chng ta thy r
hn iu ny.
225
T hp:
Do : A {1, 2, 3, , 49}
Ta chia tp {1, 2, 3, , 49} thnh 33 tp con nh sau:
Nhm 1: Gm 16 tp con cha ng 2 phn t: {1, 4}, {2, 6}, {3, 8}, {5, 12}, {7, 16}, {9, 20}, {10, 22}, {10,
Cc tp ny u c dng {x, 2x + 2}.
Nhm 2: Gm 17 tp con cha ng 1 phn t: {25}, {26}, {27}, {29}, {31}, {33}, {34}, {35}, {37}, {39},
Nu |A| 34, khi theo nguyn l Dirichlet tn ti t nht mt trong 16 tp con nhm
mt c 2 phn t u thuc tp A, tc l tn ti 2 s x v 2x + 2 cng thuc tp A, iu ny
mu thun vi gi thit.
Suy ra,
|A| 33 |A B| = |A| + |B| |A B| = 2|A| 66
Ta chn hai tp A, B nh sau:
Chn tp A :
A = {1, 2, 3, 5, 7, 9, 10, 11, 13, 14, 15, 17, 18, 19, 21, 23, 25, 27, 29, 31, 33, 35, 37, 39, 41, 42, 43, 45, 46, 47, 49}
Chn tp B :
B = {2n + 2|n A}
R rng 2 tp A, B tha v |A B| = 66
Vy, s phn t ln nht ca tp |A B| l 66.
Nhn xt 3. Bn cht bi ton kh n gin, tuy nhin gii ng n th cn phi c s kin
nhn trong vic phn hoch tp {1, 2, 3, , 49}. y l mt trong nhng bi rt d sai p s.
227
(i = 2, 3, n + 1).
Suy ra:
1 b2 < b3 < < bn < bn+1 2n 1
Xt dy 2n s a2 , a3 , , an+1 ; b2 , b3 , , bn+1 . Cc s ny nhn 2n 1 gi tr khc nhau nn
theo nguyn l Dirichlet, c t nht s trong dy trn bng nhau.
Mt khc ta c: ai 6= aj , bi 6= bj , 2 i, j < n + 1
Ngoi ra ai 6= bi , i = 2, 3, , n + 1 (do a1 6= 0)
228
Suy ra tn ti ax = by
Hay
(x 6= y, 2 x, y n + 1)
ax = ay a1 a1 + ax = ay
(1)
(2)
Chng minh:
Gi tp 53 s t nhin cho l A. Ta c: |A| = 53 = 17.3 + 2.
p dng b (1), tn ti 3 phn t c tng chia ht cho 3, gi tng ny l B1
B i 3 phn t trn, p dng b (1), tn ti 3 phn t c tng chia ht cho 3, gi tng
ny l B2 C tip tc lm nh vy. . .
M ta c: 53 = 3.17 + 2 nn suy ra tn ti 17 s Bi c tnh cht tng t.
Xt 17 s Bi (i {1, 2, , 17}), chng minh tng t nh trn, ta c 17 = 5.3 + 2 nn tn
ti 5 s Cj (j {1, 2, 3, 4, 5}) sao cho mi s l tng ca 3 s Bi v chia ht cho 3. Mt khc cc
s Bi ny chia ht cho 3 nn suy ra cc s Cj chia ht cho 9.
.
Xt 5 s Cj trn, p dng b (1), tn ti s D sao cho D l tng ca 3 s Cj v D..3. Mt
khc cc s Cj ny chia ht cho 9 nn suy ra D 27. Ngoi ra, D cn l tng ca 3.3.3 = 27
phn t ca A.
T y suy ra b (2) c chng minh.
* Tr li bi ton: Ta chng minh bi ton vn cn ng vi 1457 s t nhin.
Gi tp 1457 s t nhin cho l X. p dng b (2), chng minh tng t nh trn, tn
ti tng S
vdots27.27 = 739 v S tng ca 27.27 = 729 phn t ca X.
229
Bt ng thc (BT):
lng a 1, b 1, c 1, sau s dng php nhm bnh phng hon tt chng minh. C th
thy rng phng php ny lm cho BT n gin i rt nhiu. Trong cc VD s 4, 5, 6, ta
s thy c s hiu qu ca phng php ny khi kt hp vi phng php dn bin.
V d 8. Cho a, b, c > 0. Chng minh rng:
p
abc + 3 (1 + a)3 (1 + b)3 (1 + c)3 ab + bc + ca
Gii.
p dng nguyn l Dirichlet, trong 3 s a 1, b 1, c 1 c t nht 2 s cng du. Khng mt
tng qut gi s a 1 v b 1 cng du, ta c:
(a 1)(b 1) 0 ab + 1 a + b abc + c ac + bc
p dng BT Holder ta c:
(13 + a3 )(13 + b3 )(c3 + 1) (c + ab)3
Suy ra:
abc +
p
3
(1 + a3 )(1 + b3 )(1 + c3 ) abc + c + b ac + bc + ab
231
3b2 2b + 1 3c2 2c + 1
3(b2 + c2 ) 2(b + c) + 2
4a2
12a2
=
= 2
2
9a 6a + 5
3 32 a + 13 2(1 a) + 2
Mt khc, ta c:
a2 + b 2 + c 2 a2 +
2
3
2
4
5
1
= 2a2 a +
9
3
9
2(3a2 2a + 1)(9a2 6a + 5)
3(3a 1)2
(3a 1)2 (54a4 72a3 + 33a2 14a 5)
0
6(3a2 2a + 1)(9a2 6a + 5)
Ta cn chng minh: 54a4 72a3 + 33a2 14a 5 0
(a 1)[a(54a2 18a2 + 15) + 1] 4 0
232
(3)
5a2 4a + 11 20
10 5b2 4b + 11
10 5c2 4c + 11
2[b2 + (2b 1)2 ] 2[c2 + (2c 1)2 ]
9 + 4a 5a2
(4)
5b2 4b + 11
5c2 4c + 11
5a2 4a + 11
p dng BT Cauchy-Schwarz, ta c:
(3c 1)2
[3(b + c) 2]2
(3b 1)2
+
5b2 4b + 11 5c2 4c + 11
5(b2 + c2 ) 4(b + c) + 22
(7 3a)2
9a2 42a + 49
=
5(2 a)2 + 5 4(3 a) + 22
5a2 16a + 35
V T(4)
Vy ta cn chng minh:
9a2 42a + 49
9 + 4a 5a2
2(a 1)2 (35a2 103a + 112)
0
5a2 16a + 35
5a2 4a + 11
5a2 16a + 25)(5a2 4a + 11)
BT ny hin nhin ng.
ng thc xy ra khi v ch khi a = b = c = 1.
Ch : Nu ta bin i BT thnh:
1
1
1
1
1
5a2 4a + 11
8 5b2 4b + 11
8 5c2 4c + 11
8
(2b 1)2 + b2 + 12 + 12 (2c 1)2 + c2 + 12 + 12
5b2 4b + 11
5c2 4c + 11
5a2 4a + 11
th xut hin bnh phng t ca hai phn thc, ta cn phi p dng BT C-S cho 4
s. R rng ta lm cho v tri ca BT yu i nhiu hn so vi cch gii "chun". Kt qu l
BT mtbin cui cngs khng lun ng a R :
(a 1)2 (45a2 276a + 211)
0
(5a2 16a + 35)(5a2 4a + 11)
233
(5)
8
2
(x + 1)(y + 1)(z + 1)
(6)
V T(6) 2 xy + z 2 +
(xy + 1)(x + 1)
t
1 +
1 0
t
(t2 + 1)2
(t2 1)2
2t3 3t2 + 1
0
t( 2t3 2t2 + 1 + t) (t2 + 1)2
2t + 1
(t + 1)2
2
(t 1)
0
t( 2t3 2t2 + 1 + t) (t2 + 1)2
2
t( 2t3 2t2 + 1 + t) (t + 1)2
=
2t + 1
t2 +(2t3 2t2 +1)
2
+ t2
(t + 1)2
(t2 + 1)2
235
1.1
1.2
Vy iu gi s sai v ta c pcm
Nhn xt 1. Trn y l 2 bi ton c bn ca phng php phn chng hnh hc. tng
phn chng l r rng v khng kh chng minh n. Nhng bi ton c gii thiu sau y
l nhng bi ton ni ting t cc k thi HSG, mang v p thc s ca phng php ny, khi
chng khng d hnh thnh tng v cch chng minh:
Bi ton 3. Cho ABC c = 105o , ng trung tuyn BM v ng phn gic CD ct nhau ti
K sao cho KB = KC. Tnh cc gc ABC.
Li gii.
K AH vung gc vi BC.
Xt tam gic AHC vung ti H, ta c AM = CM = HM (v M l trung im AC).
Suy ra = = 2 = 2 (V KB = KC).
M = + nn = . Do tam gic HBM cn ti H.
Nh vy HM = HB.
Nu HA > HB. Suy ra < 45o m = 105o nn > 600 .
Do = 1800 2 < 600 . HA < HM HA < HB. Mu thun.
Nu HA < HB. Hon ton tng t suy ra v l.
Vy HA = HB.
T ta c = 45o , = 105o , = 300 .
Bi ton 4. Chng minh rng tam gic c hai ng phn gic bng nhau th tam gic l
tam gic cn. (nh l Steiner Lenmus)
Li gii. Cch 1
Gi s hai ng phn gic BD, CE ca tha mn BD = CE. Ta chng minh .
Gi s (Nu chng minh tng t) th .
Dng hnh bnh hnh BEID.
238
Ta c EIC cn ti E nn .
M nn . (1)
Xt BCD v CBE, ta c BC chung BD = CE
Nn CD > BE CD > DI.
Suy ra (2)
T (1) v (2) ta c
Mu thun.
Do iu gi s sai. Vy ABC l tam gic cn.
Cch 2
Gi F l giao im ca BD v CE
Gi s th , ta ly im I trn on thng FE sao cho . Khi t gic BICD l t gic ni
239
tip.
Mt khc nn . Suy ra .
Ta c < 900 (v ) nn t suy ra .
Do CI > BD, dn n CE > BD, tri vi gi thit.
Vy , do ABC cn ti A.
Nhn xt 2. Ngoi hai cch dng phn chng nh trn, cn c mt cch dng cng thc tnh
di ng phn gic v bin i i s nh sau:
Ta c
V nn ta c
hay
Vy b = c hay tam gic ABC cn ti A.
Bi ton 5. Cho tam gic nhn ABC c cc ng cao k t B v C ct nhau ti O. Chng minh
rng nu ng trn ni tip tam gic OAB v ng trn ni tip tam gic OAC c bn knh
bng nhau th tam gic ABC l tam gic cn. ( thi hc sinh gii lp 9 tnh Qung Ngi-2009)
Nhn xt 3. So vi bi ton v nh l Steiner - Lenmus, vic hnh thnh tng cho bi ton
ny l phong ph hn, bi bi ton c cho kh nhiu d kin, rt ph hp vi cc phng
php chng minh thng thng nh k ng ph,xt quan h cc di, tam gic. . . v.v, c
bit l gi thit c xut hin ng trn ni tip tam gic th t tng li cng c khng
nh.
Th nhng, bn c hy th chng minh xem, liu c th d dng thc hin cc cch lm .
Ti xin khng nh rng bc u, mi cch chng minh thng thng u tht bi, v trong qu
trnh tm ti, ta c th d dng nhn ra mi cch lm u thiu 1 d kin no , mi th
cha chng minh xui v m ch phc v khi tam gic cn, v cc gi thit c tnh
i xng nhau. ng trc tnh hung , t tng phn chng l t tng cui cng m cng
l ph hp nht.
240
Nhn xt 4. Cng ging nh bi ton trn, tng u tin cho bi ton ny l cc phng
php hnh hc thng thng, v chc chn t ai dm ngh rng s s dng phng php phn
chng chng minh, nht l trong bi ton c rt nhiu gi thit phc tp, cc gi thit c phn
khng i xng. iu duy nht gi cho ta ngh ti phng php ny li chnh l t kt lun ca
bi ton. Sau y chng ti xin gii thiu mt cch gii s dng phng php phn chng:
241
Li gii.
Gi E, F th t l giao im ca SP vi ng trn ngoi tip tam gic ABC.
Gi s ME > MF, suy ra = < = (do MN = MK)
Do EK < FN( gc ni tip chn cc cung EK v FN)
=+<+=
= 1800 > 1800 =
Tn ti im D trn on SA sao cho =
SPD ng dng SBP SP2 = SB.SD < SB.SA = SC2 (do SC l tip tuyn ca ng trn)
SP < SC (1)
Mt khc, do ME > MF = + > + = (gc to bi tip tuyn v dy v gc c nh bn trong
ng trn).
SP > SC (cnh i din gc ln hn th ln hn). iu ny mu thun vi (1).
Tng t trng hp cn li, ME < MF, ta cng thu c iu mu thun.
Vy th ch xy ra kh nng ME = MF, khi = hay SP = SC.
Nhn xt 7. T bi ton ny mt ln na khng nh v p ca phng php phn chng
trong hnh hc, m cng l s khng nh li tnh khng t nhin ca n. Nhng bi ton s
dng phng php phn chng u rt hay, nhng rt kh ngh ti v tm ra li gii cho n
bng phng php ny. V vy cc bi ton trn, tt hn ht bn c hy th to ra 1 cch gii
khc mang tnh t nhin hn, bi t rt nhiu gi thit phc tp, hon ton c th c nhiu
cch gii khc cho n.
244
Bi tp ngh
Kt lun
ti ny c vit theo chng trnh THPT, dng cho hc sinh, gio vin trong vic nghin
cu tham kho. Chng minh bng phng php phn chng l mt dng ton hay gip ta gii
quyt nhng bn ton vi tnh ng n c th thy ngay m nhng cch chng minh khc khng
th lm c.
Trong ti, chng ti a ra c s l thuyt, mt s bi tp, nhn xt c rt ra trong qu
trnh nghin cu. Tuy nhin nhng nhn xt trn mang tnh c nhn nn c nhiu hn ch. Mong
nhn c nhng gp b ch t Thy, C v cc bn c gi.
Xin trn trng cm n!
Bun Ma Thut, ngy 28 thng 12 nm 2014
245