Vidal Balantlar

(Cvatalar)
Vedat Temiz

Genel Bilgiler
En yaygn kullanlan zlebilen balama elemandr.
Prensip olarak bir silindir zerine bir profilin eit
hatveli olarak helisel ekilde sarlmas ile elde edilir.
Balama ileminde kama etkisinden yararlanlr.
Vidalar ayrca dnme hareketini ilerlemeye
evirmenin en kolay yoludur. Bu amala kullanlan
vidalara hareket vidas denir.

Makina Elemanlar I

Avantajlar ve dezavantajlar

Olduka gvenilir alma

Defalarca sklp, taklabilir
Tamamen standartlatrlm olduu iin temini ok kolay
malat kolay ve ucuz
Deitirilmesi ok kolay
Geometri dolays ile gerilme ylmas oluur
Baz uygulamalarda hassasiyet yeterli olmaz
zlme nlenebilir, ancak gevemesi nlenemez

Makina Elemanlar I

Uygulamalar

Makinalarn montajnda
Dili kutularnda
Yataklarn ve makinalarn temele balantlarnda
Boru flanlarnn, silindir kapaklarnn balantsnda
elik konstrksiyonlarda
n gerilme temini gereken yerlerde (gergi cvatas)
Ya deliklerinin kapatlmas (tapalar)
Anma ve boluk ayar gereken yerlerde (ayar cvatas)
lme ilemlerinde (mikrometre vb gibi)
Kk evresel kuvvet ile byk n gerilme istenen yerlerde
(mengene, vidal pres, kriko vb)
Dnme hareketinin ilerlemeye evrilmesi istenen yerlerde

Makina Elemanlar I

Temel tarifler
Vida eim as

Vida eim as

Vida hatvesi

Makina Elemanlar I

Temel tarifler
Ortalama vida ap
Anma ap
(Nominal ap)

Di dibi ap

Somun
Cvata

Vida eim as

Vida hatvesi

Makina Elemanlar I

Temel tarifler
Az says kavram

Tek azl

ki azl

azl
Makina Elemanlar I

Temel tarifler
Sa vida, sol vida kavram

Sa helis

Sa vida

Sol helis

Sol vida

Makina Elemanlar I

Temel Cvata lleri

Makina Elemanlar I

Cvata trleri
Altke ve tornavida bal cvatalar

Makina Elemanlar I

Cvata trleri
zel cvatalar

Makina Elemanlar I

Cvata trleri
Saplamalar

Makina Elemanlar I

Cvata trleri
Vidal pimler

Makina Elemanlar I

Cvata trleri
zel cvatalar

Makina Elemanlar I

Cvata trleri
Sa vidalar

Makina Elemanlar I

Kendi diini kendi aan vidalar

Makina Elemanlar I

Cvata trleri
Beton cvatalar

Bu cvatalarn beton ile ekil ba

oluturacak ekilde tasarlanmalar gerekir.

Makina Elemanlar I

Somun trleri

Makina Elemanlar I

Somun trleri
Tal somunlar

Makina Elemanlar I

Klasik rondelalar

Makina Elemanlar I

Yayl ve kilitli rondelalar

Makina Elemanlar I

Vida profilleri
Kare profil
Standart deildir. Arzu edilen hatvede kolayca
ilenebilir.

Makina Elemanlar I

Vida profilleri
Metrik gen profil

Makina Elemanlar I

Vida profilleri
Metrik gen profil
Boyutlar normal vida dii

Makina Elemanlar I

Vida profilleri
Metrik gen profil
Boyutlar ince vida dii

Makina Elemanlar I

Vida profilleri
Whitwort gen profil

Makina Elemanlar I

Vida profilleri
Trapez profil

Makina Elemanlar I

Vida profilleri
Testere dii profili

Makina Elemanlar I

Vida profilleri
Yuvarlak profil

Makina Elemanlar I

Vida toleranslar
Vida toleranslar standart ISO boyut toleranslarna benzer ekilde tanmlanr.
Burada, somun gbek vida ise mil gibi dnlr. Vida ile somun arasnda
dnmeyi mmkn klacak fonksiyonel bir boluk yeterli olduu iin btn tolerans
snflarnn kullanlmasna gerek yoktur.

Makina Elemanlar I

Vida toleranslar
Tolerans alanlar

fade

Toleranslar

Kullanm alanlar

nce

4H, 5H/ 4h

ok byk hassiyet gerektiinde, plak veya

ince fosfat tabaka

Orta

6H/6g

Genel amal kullanm, plak, fosfatlanm

veya ince galvanize tabaka

Kaba

7H/8g

Hassasiyet asndan herhangi bir istein

olmad hallerde, yzey yukardaki gibi
Makina Elemanlar I

Cvatalarn Gsterimi
Normal diler (erkek vida)
M

5g

6g

Profil (metrik)
Anma ap

Ortalama vida ap
tolerans
Di ba ap tolerans
Ortalama vida ap ile di ba ap tolerans eitse: M6-6g
Makina Elemanlar I

Cvatalarn Gsterimi
nce diler (Somunlar)
M

20x1,5 - 4H

5H

Profil (metrik)
Anma ap x hatve

Ortalama vida ap
tolerans
Di dibi ap tolerans
Ortalama vida ap ile di dibi ap tolerans eitse: M20x2-6H
Makina Elemanlar I

Montaj ve demontaj
Anahtarlar 6 ke anahtar

Skma momenti
Ms=F.l

Makina Elemanlar I

Montaj ve demontaj
Anahtarlar 6 ke anahtar

Makina Elemanlar I

Montaj ve demontaj
Anahtarlar

6 kenar

12 kenar

Makina Elemanlar I

Montaj ve demontaj
Anahtarlar

Alyan
Lokma

Makina Elemanlar I

Montaj ve demontaj
zel anahtarlar

Ay anahtar
Ayarl 6 ke anahtar

Ayarl ay
anahtarlar

Makina Elemanlar I

Montaj ve demontaj
Tork anahtarlar

Makina Elemanlar I

Cvata imalat
Talal imalat ile (Manel)
Klavuz ve paftalar

Makina Elemanlar I

Tornada vida dii almas

Makina Elemanlar I

Cvata ve somun imalat

Makina Elemanlar I

Cvata malzemeleri
Cvata kalitesi
Cvata mukavemet snflar
3.6

4.6

4.8

5.6

5.8

6.6

6.8

6.9

8.8

10.9

12.9

ki rakamn arpmnn 1/10 u

ise cvata malzemesinin
N/mm2 cinsinden akma
rnek: 8.8 kalite
dayanmdr.
k=8.100=800 N/mm2
Ak=8.8.10=640 N/mm2

lk rakam cvata
malzemesinin N/mm2
cinsinden kopma
mukavemetinin
1/100

Somun mukavemet snflar

4

14.9

10

12

Rakam cvata malzemesinin N/mm2 cinsinden

kopma mukavemetinin 1/100n gsterir.

14

Makina Elemanlar I

zlme emniyetleri
(Kuvvet bal)

Makina Elemanlar I

Bir yayl rondelann uygulanmas

Makina Elemanlar I

zlme emniyetleri
(ekil bal)

Makina Elemanlar I

Teknik Resimler

Burada, balanan paralara

di almasna gerek yoktur.
Yaygn kullanlan bir balant
trdr.

Bu saplama balantsnda
Bu balantda, alttaki
sadece somun sklr. Alt
paraya di alr. sttekinde gvdedeki vida dileri
ise delik vardr. Arka tarafna korunmu olur.
eriim olmayan durumlarda
kullanlr.
Makina Elemanlar I

Konstrksiyon rnekleri
Saplamal kapak balants

Makina Elemanlar I

Konstrksiyon rnekleri
Uygun cvatal balant

Makina Elemanlar I

Konstrksiyon rnekleri
Boru flan balantlar

Makina Elemanlar I

Konstrksiyon rnekleri
Kapak balantlar

Makina Elemanlar I

Konstrktif neriler

Makina Elemanlar I

Konstrktif neriler

Makina Elemanlar I

Konstrktif neriler

Makina Elemanlar I

Skma ve zme momenti

Eksenel kuvvet

Normal kuvvet

Srtnmesiz hal

=
evre kuvveti
Makina Elemanlar I

Skma ve zme momenti

=
=

tan ( + )

Vida direncini yenmek

iin gerekli moment

=
=

n gerilme
kuvveti

2
2

tan ( + )

tan ( + ) Srtnmeli hal

Skma durumu

Makina Elemanlar I

Skma ve zme momenti

=
=

tan ( )

Vida direncini yenmek

iin gerekli moment

n gerilme
kuvveti

2
2

tan ( )
tan ( )

Srtnmeli hal
zme durumu

Makina Elemanlar I

Skma ve zme momenti

Profil eiminin etkisi
Vida profil
as

Metrik
gen
profil
Eimden dolay yzeye
dik kuvvet ile cvata
ekseni dorultusundaki
kuvvet farkldr.

Srtnme
kuvveti

2
Makina Elemanlar I

Skma ve zme momenti

Vida eimi dikkate alnm haller

Vida direncini yenmek

iin gerekli moment

n gerilme
kuvveti

tan (

+: Skma hali
-: zme hali

Srtnmeli hal
Skma durumu
Makina Elemanlar I

Skma ve zme momenti

Somun alt srtnmesi
Cvatann sklmas srasndaki diren momenti sadece vida dileri arasndaki
srtnmeden kaynaklanmaz. Cvata ba veya somunun alt yzeyindeki
srtnme direncinin de yenilmesi gerekir.
Somun alt srtnmesini
yenmek iin gerekli
moment

Yaklak olarak DK1,4.d

Makina Elemanlar I

Skma ve zme momenti

Son bant

n gerilme
kuvveti

Ortalama
somun
srtnme ap

Ortalama vida ap

Srtnme
katsays
Vida hatvesi

Makina Elemanlar I

Otoblokajl vida kavram

Baz hallerde viday zmek iin gerekli moment

Bu durumda sz konusu vida otoblokajldr.

Aksi durumda ise vida otoblokajszdr.
Otoblokaj art

Makina Elemanlar I

Vida verimi
Tarif olarak Verim =

Alnan i
Verilen i

zme hali
Skma hali

Makina Elemanlar I

Otoblokajl vida verimi

Snr halde otoblokaj

Verin denklemi yaklak olarak yeniden dzenlenirse

Otoblokaj art ifade edilirse

Otoblokajl bir vidann verimi teorik olarak %50 den fazla olamaz.
Makina Elemanlar I

Verim-vida eimi ilikisi

Makina Elemanlar I

Cvatalarn statik hesab

Gerilme kesit alan
Cvatann gerilmeye
maruz alan, di
dibinden bir miktar
daha byktr.

Makina Elemanlar I

Cvatalarn statik hesab

ekme ve burulma gerilmesi

E deer gerilme
(Maksimum Biim Deitirme Enerjisi Hipotezi)

Makina Elemanlar I

n gerilmeli balantlar
Cvatalarn dinamik hesab
Belirli bir n gerilme ile yklenmi cvatalara genelde
iletmede sfr ile maksimum arasnda deien
iletme kuvveti de etkir.
Balant n gerilmeye ilave olarak titreimli
zorlanmaya da maruz kalr.
Bu tr sistemlerin hesabnn dinamik zorlanma
esaslar erevesinde yaplmas gerekir.
rnek; iten yanmal motorlar, kompresrler, basnl
kaplar, boru hatlar vb

Makina Elemanlar I

n gerilmeli balantlar
Cvatalarn dinamik hesab

Montaj yaplmam,
Deformasyon yok
Montaj yaplm,
Cvata uzam, flan
ksalm

letme kuvveti etkimi,

Cvata ilave olarak uzam,
flan rahatlam (uzam)

Makina Elemanlar I

ngerilmeli balantlar
Cvatalarn dinamik hesab

Makina Elemanlar I

n gerilmeli balantlar
Cvatalarn dinamik hesab
n gerilme
geni
Cvata says

Cvatann
yaylanma rijitlii

Flann (skan
ksmlarn) yaylanma
rijitlii

Makina Elemanlar I

n gerilmeli balantlar
Cvatalarn dinamik hesab
n gerilme
geni

ve

Denklemleri birlikte
zlrse

Makina Elemanlar I

n gerilmeli balantlar
Cvatalarn dinamik hesab
Kuvvetlerin deiimi

Makina Elemanlar I

ngerilmeli balantlar
Cvatalarn yaylanma rijitlii

Yukardaki denklemlerden Fz ve Fb yi hesaplayabilmek iin yaylanma rijitliklerinin

bilinmesi gerekir.
Tek eksenli ekmeye maruz bir ubuun yaylanma rijitlii
Cvata aadaki gibi deiik kesitlere sahipse

Makina Elemanlar I

n gerilmeli balantlar
Flann yaylanma rijitlii
Temel olarak ayn denklem sz konusudur. Problem deformasyona maruz kalan
alann hesaplanabilme sorunudur. durum sz konusu olabilir.

dW + lK < DA ise

DA<dw ise
dW DA dW + lK ise

Makina Elemanlar I

n gerilmeli balantlar
Kuvvet etkime noktasnn etkisi
letme kuvvetinin tam cvata ile flann birletii dzlemden etkimesi en kritik haldir.
Fakat, pratikte bu duruma rastlamak pek mmkn olmaz. Dolays ile iletme kuvvetinin
etkime noktas, cvatann zorlanmasn ok byk oranda deitirir.

Makina Elemanlar I

n gerilmeli balantlar
Kuvvet etkime noktasnn etkisi
Baz flan balant rnekleri

Makina Elemanlar I

n gerilmeli
balantlar
Kuvvet etkime
noktasnn etkisi
letme kuvvetinin cvata balantsna
etkime noktas, cvatann zorlanmasn
ok byk oranda deitirir.

Makina Elemanlar I

n gerilmeli balantlar
Cvatadaki dinamik gerilme genlii

Eer dinamik ek kuvvet = 0...Fz

Eer dinamik ek kuvvet =Fz min...Fz maks

Makina Elemanlar I

Oturma olay
Cvatalarn montajndan sonra, n gerilme kuvveti altndaki
yzeylerdeki przlerin plastik deformasyonu sonucu, montaj
srasnda oluan kuvvet muhafaza edilemez.
Cvatalar sktktan bir sre sonra, tekrar skma momenti
uygulanrsa bu etki azalr. Ancak, iletme srasnda mikro
hareketlerin etkisi ile bu deformasyon olay devam eder.
Plastik deformasyonlar sonucu karlalan bu n gerilme kaybna
geveme denir ve cvata balantlarnda gevemenin kesin olarak
nlenmesi mmkn deildir.
Cvatalarda oturma miktar m olarak toplam plastik
deformasyon eklinde verilir. Buna gre montaj sonras cvatada
oluan gerek n gerilme:

Montajdaki n gerilme

Oturma nedeni ile

kayp kuvvet
Makina Elemanlar I

Oturma olay
Oturma sadece vida dileri
arasnda gereklemez. Bir
cvata balantsnda oturma
olabilecek tipik blgeler
unlardr:
1) Cvata kafas ve somunun
dayanma yzeyleri
2) Vida dilerinin yk altndaki
ksmlar
3) Balanan paralarn temas
blgeleri

Makina Elemanlar I

Oturma olay
Oturma miktar (o) iin referans deerler:
Yzey
przl Rz
[m]

Zorlanma
durumu

Vida dilerinde

Cvata kafas
veya somunda

Paralarn
temas
yzeyinde

<10

ekme/basma
Kesme

3
3

2,5
3

1,5
2

10.40

ekme/basma
Kesme

3
3

3
4,5

2
2,5

40160

ekme/basma
Kesme

3
3

4
6,5

3
3,5

Verilen oturma deerleri m olarak deformasyonlardr.

Makina Elemanlar I

Oturma nedeniyle n gerilme kayb

Tabloda verilen oturma miktarlar dikkate alnarak, montaj
sonras n gerilme kayb yaklak olarak hesaplanabilir. o
toplam oturma miktar olmak zere, n gerilme kayb:

Oturma miktarn veren baz ampirik ifadeler de mevcuttur:

,

= 3,29

10

Bu bantda d: cvata anma ap, lk ise cvata-somun arasnda

sktrlan parann kalnldr.
Makina Elemanlar I

n gerilmeli balantlar
Uzar (elastik) cvata
Cvatadaki gerilme genliinin kk olmas iin, cvataya
gelen dinamik ek ykn de dk olmas gerekir.

Deiik uzar
cvata ve saplama
rnekleri

Makina Elemanlar I

Uzar cvatal bir kapak balants

Makina Elemanlar I

n gerilmeli balantlar
Cvatalarn yorulma dayanmlar

Cvata iin
zelletirilmi
Smith diyagram

Makina Elemanlar I

n gerilmeli balantlar
Temperlenmi cvatalarn yorulma dayanmlar

Makina Elemanlar I

Kuvvet dalmnn nemi

Bir ekme testindeki muhtemel hasar blgeleri

%15

%20

%65

Sebep ???
Makina Elemanlar I

Kuvvet dalmnn nemi

Kuvvetin ok byk bir

blm ilk diler tarafndan
tanmaktadr.
Makina Elemanlar I

Kuvvet dalmnn nemi

zm: Elastik somunlar

Elastik
somunlar

Makina Elemanlar I

Kuvvet dalmnn nemi

Kuvvet yayln iyiletirici zmler

Makina Elemanlar I

Kuvvet dalmnn nemi

Kuvvet yayln iyiletirici zmler
Helicoil

Makina Elemanlar I

Hareket Vidalar
Dnme hareketini ilerlemeye evirmek, ayrca kk bir
teetsel kuvvetle byk n gerilme kuvvetleri elde etmek iin
vidalar yaygn olarak kullanlr.
Bu tip uygulamalarda vida verimi nem kazanr.
Tipik uygulamalar: Krikolar, mengeneler, vidal presler, takm
tezgahlar, valfler ....
Hesap tarzlar benzerdir. Rutin hesaplara ilave olarak vida
dileri arasndaki ezilme ve tehlike varsa burkulma kontrolleri
yapmak gerekir.
Burada eitli gereksinimlerle diferansiyel veya entegral vidalar
da kullanlabilir.

Makina Elemanlar I

Hareket Vidalar
Diferansiyel vidalar
lerlemeyi azaltmak iin kullanlr. Vidalar ayn ynl, fakat farkl hatvelidir.

P1>P2

Makina Elemanlar I

Hareket Vidalar
Entegral vidalar
lerlemeyi arttrmak iin kullanlr. Vidalar farkl ynldr, hatveler ayn veya
farkl olabilir.

P1>,=,<P2

Makina Elemanlar I

Hareket Vidalar
rnekler

Makina Elemanlar I

Hareket Vidalar
rnekler

Makina Elemanlar I

Hareket vidalar
Dilerin ezilmesi ve somun ykseklii

Yk tayan
di says

Vida malzemesi

Somun malzemesi

elik

elik
Dkme demir

Pem [N/mm2]
8
2...5...7

Bronz

7...10

Plastik

2 (max.30 m/dak. hz)

5 (max.10 m/dak. hz)

elik (sertletirilmi)

Bronz

...15

Makina Elemanlar I

Hareket vidal konstrksiyonlar

Vanalar

Makina Elemanlar I

Hareket vidal konstrksiyonlar

Mengeneler

Makina Elemanlar I

Hareket vidal konstrksiyonlar

Vidal krikolar

Makina Elemanlar I

Hareket vidal konstrksiyonlar

Vidal presler

Makina Elemanlar I