Makina Elemanlarnn Srekli

Mukavemete Gre Hesab

Vedat Temiz

Giri
Makina elemanlar genellikle dinamik zorlanmalar
etkisindedir. Gerilmenin bykl zamanla deiir.
Dinamik zorlanmalar sadece kuvvetin deiken olduu
durumlarda ortaya kmaz.
Dnen millerde kuvvet sabit olsa dahi deiken
zorlanmalar meydana gelir.
Bu zorlanmalara maruz makina elemanlar, akma
dayanmlarnn ok altndaki gerilmeler altnda zaman
iinde hasara urarlar

Makina Elemanlar I

Giri
Deiken zorlanmalar altnda makina elemanlarnda
meydana gelen bu hasar yorulma olarak adlandrlr.
Yorulmada nihai hasar, malzeme iinde oluan kk
mikro atlaklarn, deiken zorlanmalar neticesinde
zamanla ilerleyerek bymesi sonucunda ortaya kar.
Bu olay daha ziyade metalsel malzemelerde gzlenir.
Makina elemanlarnda yer alan eitli sreksizlikler
(kama yuvas, fatura, vida dii, pim delii, segman
yuvas vb. gibi) yorulma hasarn hzlandrc etki
yaparlar.
Makina Elemanlar I

Yorulmaya etki eden faktrler

1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

Gerilme hali: gerilme genlii, ortalama gerilme, iki eksenli gerilme halinin
varl, kayma gerilmeleri vb.
Geometri: Yorulma atlan balatabilecek ve gerilme ylmalarna neden
olan sreksizlerin varl
Malzeme tr: Yorulma mr malzeme trne gre byk deiiklikler
gsterebilir.
Artk gerilmeler: Kaynak, dkm vb. ilemler sonunda oluan artk
gerilmeler yorulma mrn azaltr.
kusurlarn boyutlar ve dalm: rnein dkm sonras oluan boluklar
yorulma mrn ok azaltr.
Ykleme dorultusu: zotrop olmayan malzemeler iin nemlidir.
Tane bykl: Pek ok metal iin kk tane bykl uzun yorulma
mr anlamna gelir.
evre: Gaz ortam, korozyon, erozyon vb. gibi evre artlar yorulma
mrn ok etkiler
Scaklk: ok yksek veya ok dk scaklklar yorulma mrn azaltr
Makina Elemanlar I

Yorulma hasar rnekleri

Bir pinyon milindeki tipik yorulma hasar

Makina Elemanlar I

Yorulma hasar rnekleri

Bir krank milindeki tipik yorulma hasar

Makina Elemanlar I

Yorulma hasar rnekleri

a) Eilmeye maruz bir eksantrik krcdaki yorulma hasar

b) ok kk yuvarlatma sonucu bir iticide oluan yorulma kr
c) Burulma ubuunda oluan yorulma kr
Makina Elemanlar I

Yorulma hasar
tablosu

Makina Elemanlar I

Gerilmelerin snflandrlmas
Gerilme
genlii
Ortalama
gerilme
Alt gerilme
st gerilme

Tarif:
X>0

X=+1

X=0

X=-1

Makina Elemanlar I

Whler Erileri
Yorulma konusundaki ilk testler 1866 ylnda August Whler
(1819-1914) tarafndan vagon akslar zerinde yaplmtr.
Whler erileri belirli bir ortalama gerilme iin, gerilme genlii
ile yk tekrar says arasnda izilmitir.
Aadaki rnek gevrek bir alminyum iindir.

Makina Elemanlar I

Whler erisi
Whler erisinin zaman
mukavemeti blgesinde
mr zamanla snrldr.
Belirli bir noktadan
sonra ekilde gsterilen
sD deeri almad
takdirde malzemenin
pratik olarak sonsuz mre
sahip olduu sylenir.
Bu gerilme deeri
yorulma snr olarak
adlandrlr.
Bu ifadelerin Whler
erilerinin karld
deney numuneleri iin
geerli olduu
unutulmamaldr.
Makina Elemanlar I

Whler erisi
Whler erisi logaritmik skalada izilirse anlalmas daha
kolay bir hale gelir.

Bu eride hem tam deiken, hem de titreimli zorlanma iin olan eriler
ayn diyagramda gsterilmitir. elikler iin srekli mukavemeti temsil eden
yk tekrar says 107 olarak kabul edilir. Hafif metaller iin bu deer 108 dir.
Makina Elemanlar I

Whler Erileri
Aadakine benzer Whler erileri tek bir malzeme ve tek bir
ortalama gerilme iin elde edilirler.
Yaplan testlerde genelde 10 mm apl, zeri parlatlm ve
entiksiz deney ubuklar kullanlr.
Amerikan standardnda ise Dnel kiri test sistemi ve test
iin zel tasarlanm bir numune kullanlr.
Bir malzeme tr iin btn deney datalarnn toplanp, tek bir
grafikte gsterilmesi hesaplama ilemini ok kolaylatrr.
Bu ilem iin deiik yntemler
mevcuttur. Burada ncelikle Bat Avrupa
lkelerinde yaygn kabul gren Smith
diyagram kullanlacaktr.
Makina Elemanlar I

Smith Diyagram
Bu diyagram oluturmann deiik yntemleri mevcuttur.
1.

2.

3.

4.

ncelikle yatay ekseni

ortalama gerilmeyi ve dey
ekseni gerilme genliini temsil
eden bir eksen takm izilir.
Bu eksen takmna orijinden
balayan 45 lik bir doru ilave
edilir.
Tasarmcnn elinde malzeme
tablolarndan elde edecei
akma dayanm (sAk) ve sz
konusu zorlanma hali iin tam
deiken yorulma snr (sD)
mevcuttur.
Dey eksenden pozitif ve
negatif ynde (sD) lik ksmlar
iaretlenir.
Makina Elemanlar I

Smith Diyagram
Bu diyagram oluturmann deiik yntemleri mevcuttur.
5.

6.

7.

8.

Srekli mukavemet erisinin

st erisinin ikinci noktas ise
titreimli zorlanmada
yorulma snr kullanlarak
bulunur.
Bu iki noktay birletiren
doru akma dayanmn
temsil eden yatay doruyu
kesene kadar uzatlr.
st eri yatay olarak uzatlr
ve 45 lik doruyu kestii
yerde bitirilir.
Kesikli izginin 45 lik
doruya olan mesafesi altta
ve stte ayn olacak ekilde
eri tamamlanr.
Makina Elemanlar I

Smith Diyagram
Bu diyagram oluturmann dier yolu:
Bir ncekine benzer ekilde dey
eksenden pozitif ve negatif ynde (sD) lik
ksmlar iaretlenir
+ (sD) lik koordinattan balayan doru
eimi, ekme-basma zorlanmas iin
=40, eilme zorlanmas iin =36 ve
burulma zorlanmas iin =42 olacak
ekilde izilerek akma dayanm dorusuna
kadar uzatlr.
Buradan sonra eri daha nce ifade
edilen ekilde tamamlanr.
Smith diyagram standart deney
ubuunun herhangi bir ortalama
gerilmedeki yorulma dayanmn
gstermektedir.
Makina Elemanlar I

Smith Diyagramnn zellikleri

Tam deiken yorulma snr

Makina elemannda
meydana gelen nominal
gerilme genlii

Yorulma deney numunesinin sm

ortalama gerilmesine karlk gelen
snr gerilme genlii
Makina Elemanlar I

Smith Diyagram
Tasarmclar mevcut
malzemelere ait Smith
diyagramlarn, eitli
zorlanma halleri iin ilgili
literatrden hazr olarak
temin edebilirler.
Yandaki diyagram eilme
zorlanmas iin yap
eliklerine aittir.

Makina Elemanlar I

Smith diyagramlar
Sementasyon eliklerinin ekme-basma ve burulma
zorlanmalar iin Smith diyagramlar

Makina Elemanlar I

Dner kiri yorulma test sistemi

Baz standartlarda sadece aada prensibi verilen test
sonular kullanlr. Bu test sonular eilme zorlanmas iin
dorudan kullanlrken, ekme-basma ve burulma zorlanmalar
iin test sonular uygun faktrlerle dzeltilir.

Makina Elemanlar I

Srekli Mukavemeti
Azaltan Etkiler
Yorulma deneylerinde 10 mm apnda, zeri parlatlm ve
entiksiz deney ubuklar kullanlr.
Ayrca testler laboratuvar ortamnda gerekletirilir.
Bu koullardaki sapmalar doal olarak yorulma dayanmn
etkiler.
Endstriyel uygulamalarda kullanlan makina elemanlarnn
tam olarak bu geometride olmas ve bu koullarda almas
pek mmkn deildir.
Dolays ile test numunelerinden olan her sapma ayr bir
faktrlere dikkate alnarak hesaplar gerekletirilir.

Makina Elemanlar I

Srekli Mukavemeti
Azaltan Etkiler
Yorulma snrn etkileyen pek ok faktr olmakla birlikte,
aada sadece bunlarn en nemlileri listelenmitir.
1. Para byklnn etkisi
2. Yzey kalitesi
3. entik etkisi
4. Scaklk etkisi
5. Gvenilirlik faktr
6. Darbe etkisi.
Hesaplamalar asndan yukarda saylanlarn ilk tanesi
zorunludur. Dierleri ise uygulamaya olarak bal dikkate
alnabilir.
Makina Elemanlar I

Para byklnn etkisi

Eilme ve burulmada kesit zerinde niform olmayan bir
gerilme yayl mevcuttur. Bu durumda farkl boyutlardaki
makina elemanlarnda gerilme gradyan ok deiiklik
gsterebilir.
Ayn gerilme altndaki paralardan
byk olannda, yorulma atlann
balatacak bir sreksizliin bulunma
ihtimali daha byktr.
Dolays ile artan para bykl
yorulma dayanmn azaltr.

Makina Elemanlar I

Para byklnn etkisi

Para bykl esas olarak btn mukavemet deerlerini
etkiler. Bu etki b0 ile ifade edilen ve saysal deeri birden
kk olan bir faktr ile dikkate alnr.
ap, d[mm]

Boyut faktr, b0

10

1,00

15

0,98

20

0,95

30

0,90

40

0,85

60

0,80

120

0,75

Makina Elemanlar I

Yzey kalitesinin etkisi

Belirli bir ortalama gerilmede parann tayabilecei gerilme
genlii yzey kalitesine baldr. st yzey przll arttka
gerilme genlii azalr. Bu etki aadaki tabloda deerleri
verilen b1 yzey dzgnlk faktr ile dikkate alnr
Kopma dayanm (N/mm2)
ok ince parlatlm
Parlatlm
Talanm
nce tala alnm
Kaba tala alnm
Tufall

300
1,0
1,0
0,97
0,93
0,91
0,80

400
1,0
0,99
0,96
0,92
0,90
0,74

500
1,0
0,985
0,95
0,91
0,88
0,67

600
1,0
0,98
0,94
0,90
0,86
0,61

700
1,0
0,975
0,935
0,89
0,84
0,56

800
1,0
0,972
0,932
0,885
0,82
0,51

Makina Elemanlar I

1000
1,0
0,97
0,93
0,88
0,78
0,43

entik etkisi
Kuvvet hatlarnn yn deitirmesi o blgede bir gerilme
ylmasna neden olur.
Statik yklemede snek malzemelerde pekleme nedeni ile bu
etki pek dikkate alnmaz.
Ancak, dinamik zorlanma halinde gerilme ylmas ok
nemlidir.
Yorulma hesabnda kullanlacak entik faktr (k) iki ayr
bileenden oluur.
lki olan ekil faktr (gerilme ylma faktr) k sadece
geometriye ve zorlanma durumuna bal olarak diyagramlar
halinde verilir.
kincisi ise entik hassasiyet faktrdr (k) ve malzeme
trne gre tablolardan alnr.
Makina Elemanlar I

Gerilme Ylma (ekil) Faktr

Sadece zorlanmaya ve geometriye baldr. Pek ok kitaptan
hazr olarak bulunabilir.
k ile gsterilir.

Tanm olarak
Makina Elemanlar I

Gerilme Ylma (ekil) Faktr

rnekler:

Makina Elemanlar I

entik hassasiyet faktr (k)

Gerilme ylma faktr ile entik faktr arasndaki ilikiyi
belirler. Baz malzemeler (yksek karbonlu elikler gibi)
entie ok duyarl iken, baz malzemeler ise o kadar duyarl
deildir.
ekil faktr, entik faktrne aadaki bant ile balanr:
k=1 entie ok hassas
k=0 entie hassas deil
Malzeme

malat elii, St 37...St 60

0,4...0,8

Islah elii

0,6...0,9

Yay elii

0,9...1

Hafif metaller (Alminyum vb)

0,3...0,6

Makina Elemanlar I

Hesap sras
rnek olarak aada gsterilen konik pinyon mili ele alnsn

Makina Elemanlar I

Hesap sras
1) ncelikle bulunan dili kuvvetlerinden hareketle yatak tepkileri
hesaplanr.
2) Konstrksiyon geometrisi ve etkiyen kuvvetler yardm ile
eilme momenti, burulma momenti ve kesme kuvveti
diyagramlar izilir (bkz. alttaki ekil)
3) Tehlikeli kesitler (entik etkisi
olan yerler, maksimum
momentin etkidii kesit)
belirlenerek buradaki
gerilmeler hesaplanr.

Makina Elemanlar I

Hesap sras
4) Gerilmelerin statik ve dinamik olanlar ayrlr.
5) Uygun bir krlma hipotezi ile statik ve dinamik gerilmeler ayr
ayr bir mukayese gerilmesi altnda toplanr.
Statik ksm (ortalama gerilme)
Dinamik ksm (gerilme genlii)

Makina Elemanlar I

Hesap sras
6) Her bir tehlikeli kesit iin
boyut faktr, yzey
dzgnlk faktr ve
entik faktr bulunur.
7) Sz konusu malzeme iin
ana dinamik zorlanmaya
konu olan Smith
diyagram ya izilir veya
ilgili literatrden bulunur
(rn. yandaki ekil)

Makina Elemanlar I

Hesap sras

sed

8) Sz konusu kesitte bir

ortalama gerilme varsa bu
hesaplanr (svm)
9) Bu ortalamaya karlk gelen
yorulma dayanm
diyagramdan okunur
(ekildeki zorlanma iin sed)
10) Bu durumda sz konusu
kesit iin emniyet katsays

svm
Makina Elemanlar I - Miller ve Akslar

Dier yntemler
Genelde dnel kiri yorulma testi (rotating beam) sonularn
kullanarak hesap yaplabilecek baka yntemler de mevcuttur.
Bunlar birbirine olduka benzer hesap usulleri kullanlrlar.
Smith diyagramndan farkl olarak gerilme ylma etkisi
dorudan hesaplanan gerilmeye dahil edilir.
Tam deiken yorulma snr deiik faktrlerle arplarak
dzeltilmi yorulma dayanm elde edilir.
Bu yaklamlar, diyagramdan ziyade bant formunda ifade
etmek de mmkndr.

Makina Elemanlar I

Dier yntemler
Dzeltilmi yorulma snr
kt: scaklk faktr
kl: ykleme faktr
(Eilmede: 1, ekmebasmada: 0,85,
burulmada: 0,59)
kr: gvenilirlik faktr
kd: dier etkenler
faktr
sD_RB: Dnel kiri test
makinasndan elde
edilen yorulma
dayanm

Makina Elemanlar I

Dier yntemler
Bu yntemlere ait denklemler basite karlabilir
Gerber parabol

Goodman dorusu

Soderberg dorusu

ASME eliptik
Burada S emniyet katsaysdr.
Denklemlerdeki sm ve sg sras ile
makina elemannda hesaplanan
ortalama gerilme ve gerilme
genliidir. Bunlar daha nce svm
ve svg ile gsterilenlerle ayndr.
Makina Elemanlar I

Emniyet katsays kavram

Emniyet katsays en basit anlatm ile malzemenin
mukavemetini blerek, tasarm gerilmesini veya emniyet
gerilmesini bulduumuz sabit saydr.
Bu ekilde bulunan emniyet emniyet gerilmeleri ok basit
ilerde kullanlrlar ve entik etkisi, darbe, yorulma,
malzemedeki anizotropi gibi etkileri dikkate almazlar.
Mhendislik el kitaplarnda 30a kadar kan emniyet
katsaylarna rastlamak mmkndr.
Modern mhendislikte ise genelde etkiyen tm faktrler gz
nne alnr ve mmkn olduu kadar az belirsizlik braklmaya
allr.
Byle durumlarda emniyet katsays 1,25.4 arasnda deiir.
Makina Elemanlar I

Emniyet katsays kavram

Modern mhendislikte emniyet katsays, statik kopma
dayanm yerine parann zorlanmasna karlk gelen malzeme
mukavemeti ile birlikte kullanlr.
rn. Para deiken zorlanmaya maruz ise yorulma dayanm
Statik zorlanma, snek malzeme ise akma dayanm
Statik zorlanma, gevrek malzeme ise kopma dayanm vb.

Buna gre en genel halde emniyet katsays

Makina Elemanlar I

Emniyet katsays kavram

Malzemenin mukavemet snr ve sz konusu paraya etkiyen
ykler ne kadar kesin bilinirse bilinsin, her zaman emniyet
katsays ile kapatlmas gerekli bir belirsizlik kalacaktr.
Dtan yklenen para, her zaman normal ykten daha
fazlasna dayanacak ekilde tasarlanr.
Emniyet katsaysnn seiminde tecrbe de ok nemli yer
tutar.
Birok durumda hangi uygulama iin emniyet katsaysnn ne
olaca ilgili artnamelerde dzenlenmitir.
Bunlara rnek olarak asansr halatlar, hidrolik hortumlar,
basnl kaplar, kaldrma makinalar vb. verilebilir.

Makina Elemanlar I

Emniyet katsays seimini etkileyen

faktrler
1. Yklemede belirsizlik: Baz hallerde etkiyen kuvvetler byk
bir yaklaklkla hesaplanabilir (santrifj kuvvetler, yay
kuvvetleri vb. gibi). Fakat yeni bir makinadaki veya otomobilin
sspansiyonundaki kuvvetler bu kadar kesi belirlenemezler.
Belirsizlik ne kadar fazla ise emniyet katsays o kadar byk
olmaldr.
2. Malzemenin mukavemetindeki belirsizlik: Literatrdeki veriler
standart deney numunelerinden elde edilmitir. Bu testlerde
kullanlan malzemeler souk ekil deitirmemi ve oda
scaklnda test edilmitir. Bu durumlarda bile ayn iki
numunede farkl sonular elde edilebilir.

Makina Elemanlar I

Emniyet katsays seimini etkileyen

faktrler
3. Gerilme analizindeki kabuller: Nominal gerilmeleri
hesaplarken yaplan kabullerin geerlii, gerilme ylmas
faktrnn tayinindeki kesinlik, artk gerilmelerin etkisi,
krlma teorilerinin geerlii vb. belirsizlik noktalardr.
4. Hasarn neticesi: Hasarn neticesi insan hayat iin tehlike
oluturuyorsa byk emniyet katsays kullanlmaldr. Burada
hasarn doas da nemlidir. Snek krlma gevrek krlmaya
gre daha az risklidir.
5. Byk emniyet katsaysnn maliyeti: Gereinden byk
emniyet katsaylar dramatik sonular dourur (Uaklar?).
Otomobilde byk emniyet katsays ruh sal bozuk bir
src iin iyi olmasna karn, bunun bedelini normal
insanlar da deyecektir.
Makina Elemanlar I

nerilen emniyet katsaylar

S=1,251,5
S=1,52
S=22,5
S=2,53
S=34
S=34

Kontrol edilen artlar, ok gvenilir malzeme,

kuvvet deerleri kesin
yi bilinen malzemeler, sabit ortam artlar,
kuvvet deerleri kesin
Sradan malzemeler ve ortam artlar, normal
ykler
Daha az denenmi malzemeler, normal iletme ve
zorlanma durumundaki gevrek malzemeler
Denenmemi malzemeler, ortalama yk ve
iletme koullar
yi bilinen malzemeler, belirsiz ortam ve ykleme
Makina Elemanlar I