You are on page 1of 52

ADIVINANZAS

NANEL TZIJ
adivinanzas en achi

Anteayer huevito,

kabajir lal saqmol,

ayer capullito,

iwir boroj,

maana volar,

chweq krupup-na,

como un pajarito.

Pacha jun lal tzikin.

La mariposa

I riprix

Qu ser, qu ser?

Wachnawi, wachnawi?

En todas partes est.


kijibal.

chio pa taq jalajuj taq

DIOS
AJAW

Tengo hojas sin ser rbol,

O uxaq in che taj,

Te hablo sin tener voz,


chawbal,

kin chaw chawe inti

Si me abres no me quejo,

wi knajaqo kin yajantaj,

Adivina quin soy yo.

Chana in pa chin yin.

El Libro
Wuj

Es frutita verde o roja

Ral echa rax o kaq

tambin de otros colores;


ktzunik;

xaq jalajuj taq

que a la lengua pone inquieta


kuxajawsaj
y a los ojos lloradores.
pabawach

EL CHILE

chi utzam awa ku


Xaq kuresaj ya

IK

Se compra para comer


y no se come.

Kloik re tij bal wa


I na ktijaw taj.

Plato

Laq

Camina como culebra


kumatz

kbinik pacha jun

y se sienta como conejo.


imul.

I kkub ik pacha jun

Ayote
kum

Una culebrita
kumatz
inquieta y pelada;
cholom rij;
que llueva o no llueva

Jun ral
chi kkubitaj i
chi o jab o inti jab

siempre est mojada.

LA LENGUA

Lo tiro abajo
y lo busco arriba.

La Mazorca

lik chenen.

TZAMWA

Kin kaq i kem


I kin tzukuj aj sik

Jal

A pesar de tener patas

O waqan

yo no me puedo mover;
wib

kintikar ti chuyinik

llevo la comida encima


tibal

wukam bi pin ja

y no la puedo comer.
chutijawik.

Kintikar ti

La Mesa

Mexa

Blanca soy
tzunik

Saq kin

de la mar nac
xnalaxwi

pa palow

pobres y ricos
biyomab

niba i

me quieren a m.
kinkinao

Kax

La Sal
Atzam

SACHBAL NOOJ:

TRABALENGUAS
PACHBAL SAMRA

Yin kin kambik, ku kambik, ku kambik re,


Jun ku kambik, ku kamo, ku kamna.

A pak lik koklal ku chopij a pek.

A kux x-e pa mux xu riq jun kux, kax


xuna ukux jun kalawux i x-eukux.

Awas che, che awas, as che, che awe


i che ire.

Al tiw xu xijrib che utiw, utiw xu


Xijribche al Tiw.

A Lu xu tzantza jun klawux chuach


jun tzalam perpik, che jun lal tzalam
perpik i klawux xu tzantza a Lu.

Yin kin tijo, kin tijo kin tijo i yet katijo,


ka tijo ka tijo wach waim ka ano,
kin tijo, kin tijo y yin kin tijo, kin tijo.

Ire xkunik, xkunik, rumal xkunik, xkuntaj


kkunik, ire xkunik, xkunik.

Xin kamloq i xin kamo rumal, xin


kamtaloq in kul, in kul xsach kan
chi kux.

Nipa i ka lapo, ka lapo, ka wajlaj


nipa ka lapo, we wajlam taj, nipa
ka lapo, kwajlaj.

leyendas en achi

ETZ'ENEM TZIJ
CHISTES
O jun achi reqam waqib' uchim chi lik al upam xaq lik kosnaq chik che i b'e
rumali xutak'b'a jun ch'ich', are uri xutz'onoj che achi chi okawnaq i ch'ich'.
Ni'pa kinak'am wi b'ik k'a Rab'inal? I achi xub'ij che: cha juwinaq. A Ni'pa
kak'am wi b'i inchim, xcha? Ile katoj taj, xutixik. Chaana utzili chwe
chak'ama b'i inchim, yin kin-e chaqan, xcha.

O jun chuchxel xub'ij che i rak'al: wak'al jatz'onoj pich' qakab' che qachalal. I
ak'al x-ek, are xtzalijloq xub'ij che uchuch: nan, i qachalal xusipaj ta li pich'
inkab', xcha. Xuy laj ati ixoq, wo'or chqakojo ri qe yoj, xcha i chuchxel.

O jun ak'al ktijin uqajaw chutaqexik i anem chupam i taqenbal ch'ich'. I


ak'al le xutz'onoj che i utat: Tat, b'uchak i achiab' le ketijin che i anem. I
uqajaw xubij: Man pachin kupon nab'e ka ipa kk'is wi i b'e, kiya jun usipon;
xcha. B'uchak uri pa'anem je o i jub'an le chi je teren b'ik, xubij i akal.

O jun achi aj-anol mexa xok b'i ipa kk'ayix wi jalajuj taq chakb'al, are uri
xutz'onoj: o klawux awu', ntaj xutixik; o tz'ajb'al ja awu, ntaj xbix che; moq
o jun qochb'al tz'alam awu, k'isnaq xutix tan chik. Are uri ire xubij: lik nti o
awu', utz chitz'apij, xcha. Kwaj neri kintzapij xwiri nti qapispiy, xubij ajkay.

Xintij ti inwa we' man lik katinch'ob'o, xintij ti inwa pa'ij man lik katinch'ob'o,
xintij ti inwa xqaj ij man lik katinch'ob'o xaq i cha'ab' xinwar taj man lik
kinumik.

O jun winaq xutzonoj che jun aj Panima: kariq mux yet. Ire xubij: Kinriqo
nim laj winaq. Ipa xatijoj wi awib; pa ya, xcha.

Leyendas de Cubulco, en K'ub'ultzij


ANOJ RE JUN WUCH'
Leyenda de un tacuatzn
Ujer cha, o jun wuch xupon ru jun tit xaq xubij che chi k-ani re rumal i tit.
Are kchaik teuri keusikij i ajwab kuya chke kkitijo xwiri are kee chutzaqik
kib junam kkiyawi kitun. I tit keje ile xuano, xukamsaj i wuch teuri xuya
chke ajwab ike xkitijo lik jel xkinao xwiri are xkelej waim xee chutzaqik
kib. Are uri xubij i tit chke wach kkiano, i ajwab le xkitzonoj che i tit wach
usuk ile, i tit xubij chi keje ile bital kan che rumal i wuch. I ajwab keje ile
xkiano, are xtzaq tsj kib are uri junti xiji chik i wuch, teuri xubij chke:
woor ya xwilo wach ktzun ipam; xcha chke. Rumal uri xkanajik chi i wuch
kkam taj we to jubi kwachtajik man lik ko che i kamik.

YEW ACHI
Leyenda de hombre gigante
Ujer cha, o jun nim laj achi bianel, i ubi Yew Achi, lik keutij i winaq, chi je
rakal i ma Pablo aj Rabinal. Xwiri ire le lik nti k-on che i Yew Achi le man
kuxij rib che, to krilo wach k-ani chke i rakal. Xuriq jun ij, xelapan chkiwach
ru i rachalal chi ma Santia man xaq xkijeq sachik rakal ire, are uri xkiyijba
chkiwach chi kkijalchij kib; ma Santia kpe chi Kubul i ma Pablo k-e chila
Rabinal. Lik keje ile xkiano, ma Santia xukoj jun aab son chi xumol kichi i
rakal xaq i ma Pablo konojel xeok chi xajoj man utz keje ile kuta i ma Yew
Achi ipa o wi i nimaij k-e chila chkitzukuxik i winaq wach kkiano. Are uri
xunabej ma Santia, juntir x-e ru xaq xutzonoj che buchak chi lik ya keukis
i rakal. Are uri i Yew Achi xula uwach che, xubij. Chaya chwe chi keintij na
man kinnumik xaq ike le ne te awakal xcha. I ma Santia lik kan rumali
xubij: chamayij wach kattijin chuanik le man we kamayij taj katinkamsaj na
xcha che. Are xuta ma Yew Achi wach xbix che, x-anmajik, x-ek. Are uri ma
Santia juntir xraanbej bi ukaway, xterej bi chrij roqtam ka chila xuyoto wi
chwi mina. Are xtiki chuchapik, xuyut chwach jun che teuri xubij che,
woor chi katinkamsaj wi. I ma Yew Achi xubij: chaya ni chwe chi kinkasiik
man i awakal le keinyin ti chik xaq kinya ni raxal anal chke, xcha. I ma
Santia xula uwach xubij: ile nti uchak chwe yin xaq chke i wakal man i
raxal anal xa jun ripaj abaj o wi chutzam inchich, xcha. Are uri xresaj li
uchich ya kujil bi ru ranima ma Yew Achi, i ma Yew Achi le xubij chik,
chaya chwe chi kinsakin na xcha; i xya che, are xsaklin wuqub mul, teuri
xkamsax rumal i ma Santia. Are uri nipa i raxal anal xaq i abaj lik chomiq
chi oro, chi o teeq chi chwach ulew Kubul, is xesachik man xeqaj bi kajib
xikab ru oxib ripaj abaj chuxe ulew. Man wuqub mul xsaklinik, are jun
mul xsaklinik joob ripaj abaj xqaj pa jyub. Rumal uri chi Kubul lik
xkanajik niba, are i chila ipa xkamsax wi xkanajik lik je beyomab, xaq i

che chi xyut chwach lik xchol taj rij rumal uchoab chi x-on chwach; rumal
uri xkanajik chi che le lik ronojel junab ksolotan rij.

SIPAKNA
Leyenda de Sipacna
Ujer, o jun achi chi lik nim laj achi xaq lik o uchoab rumali lik kuchijo chi
kreqaj bi jyub chel rij, keukayij ka naj chila pa taq pink, man kya upan
xaq upur chwach, rumali lik xum ire che wach kya che. Rumali, chila ipa
xeukayij wi ulew le lik k-on utz i tikon chwach xwiri waral ipa xresaj wi bik
lik xkanajik baq ulew xaq kaq ulew.
Xuriq jun ij xuchobo chi kukam bi jyub Beleju, xok chuyutik upam ru
ukolob. Are ya ijinaq chik xaq ya kok bi chuxe, xaqteet xtzun bi chi
raqana are uri xril qaj kiwach keb chomiq laj tap altom xaq lik an kichakul
kechajanik xaq kkisikij loq. Are xupon i ma Sipakna ku, xkibij che: o jun
nim laj taq xe abaj le, yoj lik mier neri kqaj uchapik xwiri kojtiki ti che man
xa k-anmajik, kok bi chuxe i abaj xwiri yet kattiki che; xecha. Are xuta i ma
Sipakna ile lik qus xuta man xaq ire knumik, rumali i altom le xee chukutik
che ipa owi, ire x-e chuchapik, kchakanik xok bik xwiri i altom xkibij che chi
are utz pakalik kok bik man xqare katikawik xaq naj katok bi chuxe i nim
laj abaj, xecha che. Are x-ono i achi, pakalik xok bik, are naj chik oknaq bi
chuxe i nim laj abaj, are uri xkiwulijsaj li nim laj abaj chrij. Chila xmuqtaj wi
kanoq chuxe i nim laj abaj. I ma Sipakna are nunao chi xwulij li nim laj
abaj chrij lik xraj neri wach walijik kuano xwiri lik kuchij taj man xa
pakalik, i nim laj abaj le lik xkubi chwach ukux, wetene jupulik lik kuchij
te walijiki chuxe.
Are onkil uri chi xukam ti chubi jyub Beleju to xwi xkanajik chi yechyech
uwi rumal i kolob chi bajim chik che xaq ka are onom i jyub le woor chi
yechyech wi. Rumal uri xkananik chi are kutul rib chuxe i nim laj abaj le,
are uri kikaw ukab raqan rumal uchoab. I altom chi xesikiwik je winaq taj,
je are i apak chi je o chi taq ya xaq i taq chi xkibij che tap taj xaq jun ek o
puwi i ya, rumalik chi are ktejeb pan ru xa kok bi mas chuxe i abaj.

LO'LAJ IXIM
Leyenda de maz
Ujer o jun achi lik nti kuya chke i rakal man lik nti kiwa. Xuriq jun ij i achi le
x-e chutzukuxik wach kkitijo, xwiri nti rokam are xtzalij loq lik kbisonik man

nti xuriq loq. Are ya kuponik xaqteet xuta chi ka naj, pacha taq juban
winaq lik keoik.
I achi le lik x-alab taj, x-e chutaqexik wach roxik ile, are xupon chila ipa o wi
oej le, xrilo chi are juban ixim chi tubul bi xukut be chi lik keuxlan ti che
oej xaq lik kesaklinik pacha taq kkaj chi keyak bik. Are uri i achi le lik
xkikotik, xumol bi ronojel ixim le, are xupon ru ja xulap chke i ralkuwal
wach xuriq pa taq be xaq xukut ukoxtal chke chi lik nojnaq che ixim.
Chukab ij tupu lik kkesaj li ukiyal ixim chupam i koxtal re kkian kiwa che,
xwiri ixim le lik kkis ti chupam i yabal.
Are uri i achi le xaq i ralkuwal lik xkitioxij che i ta chikaj rumal i kiwa chi
xkiriqo. Xaq xkil ube chi i lolaj ixim xaq juban chik echa lik k-ani ti kax
che, xaq kkaq tu bik lik rajwaxik kloox uwach man je o i lokanij chi lik nti
kkitijo.

Cuentos de Cubulco, en K'ub'ultzij


WACH XKIK'ULMAJ KEB' AJCHAKIB'
Cuento de dos hombres sorprendidos
O juyak cha, je o keb' nimaq taq winaq chi Junajpu' xaq Ixb'alamkej kib'i. I
katit xub'ij chke chi kkiyijb'a pich' uwach ulew re tikb'al ab'ix. Rumali xe'e ike
pa chak, o kichakb'al chi juntir kkipukaj uwach ulew, lik xa jun ij xki'an che
kichak. Are xok a'ab' konojel ni'pa i itzel taq chikop xkimol kib' man xpe
koywal chi xchet b'i rononel ni'pa i che', xpukax b'i es xaq i raxk'am; ike
xe'ok chik chutikik ni'pa i xk'atzix b'ik.
Chukab' ij, are xeupon ma Junajpu' xaq i ma Ixb'alamkej, xkiraq uwach ulew
chi nimaq tan chik es, raxk'am xaq i che' chwach, chi lik k'ate juwar
upukaxik kumal. Are uri ike xe'ok il, man xkilo chi nimaq tan chik i es
chwach ulew, rumali xkib'ij chkiwach: pachin taq xe'anaw ile, xecha. Are uri
xeok chik che i chak ru' kichakb'al chi juntir kkipukaj b'i uwach ulew. Are
xeutzinik, xkuwaj kib' chrij taq che' chila pa taq es, xe'ok chuk'ak'alixik
pachin ke'anaw ile.
Are xtik'oj a'ab' xopon jun koj xaq jun b'alam, ni'pa i che', es xaq i raxk'am,
xe'ok chuyakik xaq xe'ok chik chutikik. I ma Junajpu' xaq i ma Ixb'alamkej
are xekilo xe'e chkichapik, xwiri i chikop xkiya ti kib', xe'anmajik.
Te'uri xeupon chik i kej xaq i imul chi lik ch'utiq kije.Xaq xeik'aw chik jub'an
chikop xwiri xetikar ti chkichapik. Are i k'isb'al re xuponik, are ral ch'o, ire le
xetikar chuchapik, xkipasij chupam jun k'ul. I ma Junajpu' xaq i ma
Ixb'alamkej lik petnaq chik koywal che, are onkil uri chi xkik'at uje pa a'.
Rumal uri chi ral ch'o nti rismal uje.

UKOWIL KIKUX I KEB AKALAB


Cuento de dos nios valientes
Ujer cha, o jun achi chi je o keb rakal, jun ali xaq jun ala. Xuriq jun ij, i achi
le keraj ti chik i rakal chi je o ru, xeukam bi che jun nim laj kachelaj, chila
xeusacha wi kanoq. Xubij chke chi kekanaj kan chila, kkoy-ej man ire k-e
chuanik jun umantar are ktuqlij loq teuri kikaw chal chkikamik. Are xkian
i akalab xekanaj kan chila ipa xbix wi chke, koy-em kiqajaw x-on paij, xqaj
ij, are uri xkinabej chi kiqajaw kupon ti chik, man lik kanajbal kan ke
xuano.
Are uri i akalab le xkimaj bi kibe, xkichobo chi ketzalij chubi ru ja. Xwiri
lik naj xebinik, xeupon ti chik ru ja man xesachik, xkiriq neri jun ja xwiri are
ti kachoch ike, i ja le, re jun tit malkan. Xeok bi ru ja ru i tit, i tit le ktijin
chkeem paja, ike le xkuwaj kib rij ja, rumal kinumik i ala xa anial kuchopij
pan i or xol qej chwi uka i tit xaq kuya che i ranab, i tit xunabej taj wach

roxik kchopiw li uor xol qej, ire xuchobo chi are jun tzo k-anawik, rumali
xubij: pacha taq utz ti kat-e pa taq es k-on taq che.
Are uri i ali xuna taj xutzeej anoq are xuta wach xubij i tit chke. Teuri
xunabej i tit chi tzo ti kchopiw li uor xol qej, are uri xubij i tit: a xaba yixi
chi lik yano kiano k-on chke. Teuri xubij chke chi lik o ni uchak kkitzuq kib
man utz keje ile o kichoab chuanik kimantar man kee pa iloj si xaq iloj
chaj. Are uri ike xeok chrilik ukiyal taq si xaq ukiyal taq chaj, are xtubiik,
teuri xkibij che i tit chi ya xeutzinik, i tit le xubij chke chi xwi ti ile man
kkitzukuj ni jun nim laj boj chi kkiya an puwi ixkub, kkinojsaj che i ya teuri
kkinuk a chuxe.
Man i tit le xuchobo chi keutij ni akalab le, rumali xeutaq che nipa i
mantar chi xkiano le. Are xuna i tit chi i ya xutikba poowik chwi a, xubij
chke akalab chi kkitaqej uwi i boj we kpoow chik, man uchobom i tit chi
are kiyuxuxej pan kijolom puwi i boj, are uri ire keuxulkatij bi cupam i boj.
Xwiri ike xkila uwach, xkibij: yoj kqariq ti anoq lik utz we yet keatzu uwi i
boj le man xqare kariq anoq, xecha che. Man ike ketaam chik wach
kuchob i tit chke. Utzi k-on i tit x-e chutaqexik uwi i boj, are uri i akalab le
xkichap la jujun uqul raqan i tit, xkixulkatij bi chupam i boj chi lik kpoow
chwi a, chila x-on wi pupu i tit chupam i mina. Xekanaj kanoq kitukel
chupam i ja re kan i tit. Are xekiyik i ali xuriq winaq, xwi chik i ala chi ka
utukel. Xwiri i rachijil i ali lik utz ti laj winaq man lik kuchob ukamsaxik
ubaluk. I ubaluk le chi uxibal ali lik utz laj winaq rumali xuchak kanoq chi
raj-atzil i nim laj tinimit. Xwiri, are xuta i uqajaw i achi le (ala) chi lik nim chik
upatan i ukojol, x-e chusolixik chila ipa o wi ukojol le, are xupon ru ukojol
xubij che, xinkun chanabexik ala man xinta chi yet o chik apatan, rumali
katolwila man lik kax katinnao xcha che; are uri i ukojol le xula uwach che
uqajaw, xubij: yet nti chik awe chwe man yet ujer kkun chinkux are
xojasach kan pa taq kachelaj, man kojawaj ti chik rumali keje ile xaan chqe.
Yin woor in o chi, awumal ti yet, man yoj ru i wanab qatukel chik
xqakasba qib rumali woor jat, matkun chik chi man lik nti chik awe chwe,
xcha che uqajaw.

KOJ
Cuento de un muchacho que se convierte en len
Ujer cha o jun kojol ala chi lik kukay chak, are ktaq kumal uqajaw uchuch
kruwaj rib pa taq es, chila k-e wi ipa o wi jun taaj, chila kuyijba wi rib chi
kiji che itzel chikop.
Ronojel uqajbal taq ij, k-e chila ipa o wi i taaj le are kupon chila kubalkatij
rib wuqub mul, are uri kiji che jun nim laj koj, teuri k-e chutzukuxik wach
kutijo, xa biroxik pacha la aq, nos, ak, xaq juban chik chikop.
Ktzalij loq are kpe usaqirik, are kkun chik chila ipa uyijbam wi rib,
kubalkatij chik rib wuqub mul torbal re utzij, are uri kiji chik che winaq.

Arewiri keje ile k-ono, xwiri are xnabtaj rumal uchuch wach ktijin chuanik, i
uchuch le xterej bi chrij ka chila ipa kuyijba wi rib i ralab chi kiji che i koj.
I uchuch xutzonoj chila chi are ktzalij loq kiji ti chik che i winaq lik are kukis
wi ile chi itzel chikop man xkojon taj wach xubij che. Xwiri xkanajik chi atol
tzij pkiwi nipa itzel taq chikop.
Are xtzalij li kojol ala le lik xutij chik che chi kiji che i winaq xwiri lik xiji ti
chik. Are uri xoik man xkuyi ti umak rumal uchuch xaq xkanaj keje ile chi
itzel chikop.
Rumal uri are koik lik pacha jun achi, man lik winaq te'eq ujer, xwiri xkanaj
pkiwi nipa itzel taq chikop pa taq es.

WACH UWINAQIRIK I SAL UTIW


Cuento del coyote quemado
Ujer, i imul le lik saqlej man k-e utija li juban santia chi utikom jun tit, arewi
keje ile k-ono xaq ronojel aab xwi chik i rij kuya kanoq teuri kuya kan ukis
chupam. Xuriq jun ij i tit le xutzukuj jun chuxol i santia le chi lik chom xaq lik
nim, x-euya che i patre, are xupiro are uri xrilo chi i santia le lik nojnaq che
ukis imul, i patre le xuchobo chi xa chuanik x-ani che, are xupon chik i tit
chutzonoxik che i patre wach uanom i santia we rij chik, are uri xbix li che
chi echa chi x-euya lik o jun ukax man nti rechail xa ukis imul o cupam.
Are uri i tit le, lik xpe roywal are xupon ru ja, xuyijba jun ixkab pacha jun
winaq xuan che, teuri xukam bi chila ipa o wi utikon xutakba kan chibe
man ronojel rij i tikon tzapilik xwi uchibe olik, are xupon chik imul xaqteet
xrilo chi o jun pacha taq ral winaq o che uxol uchi be. Are uri imul le xubij
che ixkab le: wach kaan yet chi, chateloq man kinikawik xcha. Xwiri ixkab
le kula ti uwach che, are xrilo chi kula ti uwach che xubij chik: xata kincha
chi chateloq man kinikawik, woor we katel ti pinbe, kinkoj jun ab chawe
xcha; xwiri lik xula ti uwach che, are uri xukoj jun ab che ixkab. Xwiri lik
xnaki kan uab che ixkab le, are xunao chi xnaki kan uab, woor kinkoj
chik jun in-ab xcha. Are uri xnaki chi kan jun uab, ya x-on keb uab chi
xnaki kan che ixkab, woor kinkoj jun aqan chawe man buchak chi
kinawotaj taj xcha, xaq xnaki chi kanoq, woor we kinawotaj taj kinkoj chik
jun waqan chawe xcha, xaq xnaki chi kanoq, woor kinkoj injolom chawe
xcha, are uri lik ronojel uchakul xnaki kan che ixkab, are onkil uri chi ka
kitzulem kib chila ru ixkab are xsaqrik.
Are xril imul chi ya xupon i tit we tan chusolixik wach onom utikon are uri
xubij che: chabisoj loq nan man yin inchapom chik iliom, xcha; i tit xubij:
a xaba yet ti ala chi lik yano kaano, xa at inti neri; xcha che, teuri xukam
bi ru ja. Are xupon ru ja xutzayba an chwach aqan chija teuri i tit x-e
chutzukuxik uboj chi kukoj an chwi a man kutij ni imul le pa kaj. Are tzayal
chila chupam i chim are uri xikaw i rikan chi ma utiw, are xrilo xusikij ru,
xubij che: wikan chatpet ni jubi wu man o jun tzij kinbij ni chawe; xcha,

wach uri k-on i rikan xtejebpan ru chutayik che. Are xupon ru xubij che i
rika: wach kaan chi chupam i chim le; xcha che. I imul le xula uwach che i
rikan; xubij: matchawik, yin in-o chi man kya jun ali chwe chi lik chom laj
ali, xwiri yin lik kinkix che man xa inpich koq xwiri yet at nim xqare chawe,
xcha che i rikan. We kawaj chat-ol kan pinkexel man i ali chi kya ni chawe
lik chom laj ali xcha, utzi xcha i rikan. Are x-ono, xkanaj kan pukexel i rika
lik kkikotik man ya kya jun chom laj ali che kubij ire. I rika le x-e jutz kanik
xaq lik naj x-ek man xa xubojaj kan i rikan.
Are kpoow chik umina i tit, x-e chukamik te krilo chi xa jun utiw o chi kan
chupam i chim, are uri i tit kuriq ti chik wach k-on che, man are ti utiw
uyaom kan chupam i chim. Kisonik xeumina chupam i mina chi kpoow
chwi a.Xwiri i utiw xutulta rib chupam i mina, xel chikaj xaq xuchij
anmajik. Are onkil uri xkanajik chi je o i sal utiw, rumal i mina x-on sal rij.

SAQLEJ LAJ IMUL


Cuento del conejo entre las caas de azcar
Ujer i imul le lik saqlej man arewi kutor i rikan chi ma utiw. Xuriq jun ij, i
imul ktijin chutijawik juban ajij, are uri xikaw i rikan chi ma utiw, xutzonoj
che i rika wach kuan chupam i ajij le, ire xubije: in-o chi man kinchajij ajiji,
xwiri lik nti jun k-anaw utzil chwe chi kkanaj kan pinkexel man ya xuriq i or
chi kinkulik, xcha. I yet wikan kawaj taj katkanaj kan pinkexel chuchajixik i
ajiji, tzaqat kin-e yin man inkoy-em chik; xcha. Utzi xubij i rikan che are
xuta chi lik we chik uwach i rika, are onkil uri xkanaj kan chupam i ajij
utikel.
Are uri imul le x-e la paanem chunakik a chutzam li tikon re ajij lik xusutij
rij che i a. Are uri xujeq pachachik i ajij pa a, are xuta i rikan chi lik
kpachachik, xubij: a ya xkuli i wika, lik qus koon i kwet kpachachik;
xcha. Ire o chila chupam ajij, xaqteeq xunabej chi xa xtor kan rumal i rika
man lik qus chik koon i a krepaw chik chrij chwach. Are uri ire kuriq ti chik
ipa kel wi, xel nel ri ipa o wi le, xwiri lik xji rumal i sib xaq lik xkat i rismal
ronojel.

T'ORONEL LAJ IMUL


Cuento del conejo y un queso enorme
Ujer cha, i imul xuriq jun kotom xok chutuik uya chuchi, are uri xunabej
chi o ukexwach i ik cupam i ya man lik saq i ik. Xaq are uri xupon pan i
rikan chi ma utiw, xbij: wach kaan yet chi atukel, xcha. I rika xubij: wikan
woor lik saq i ik xaq lik alaj upam i ya chawila pe wach o chuxe i ya ri, lik
jun nim laj kexu, yet we karayij chawesaj loq man yin kinriq taj; xcha. Utzi

xubij i rikan xwiri wach uanik kin-an che man i ya ri lik nim xcha. Are
chaana che chatuu i ya le ronojel, man we xkisik teuri kariq qaj i nim laj
kexu chi o ka chuxe, we kariqo chatija atukel man yin ya kin-ek; xcha. Ile lik
utz xuta i rikan wach xbix che, rumali xok i utiw chutuik i ya xwiri lik
kkistaj, i upam lik ya kraqchij rumal ukiyal ya chi ktijin chutuik. Ire lik
xkosik, xuxlanik, kutaqej i ya chupam i kotom lik uwach wi; xaqteet xtaqen
an chikaj teuri xunabej chi are ukexwach i lik o chupam i ya, kexu taj
pacha bital kan che rumal i rika man xa xtor kanoq.

RAL TZ'IKIN CHI LIK O UNOJBAL


Cuento de un pajarito inteligente
O jun achi o pich' rulew chi utikom i che' chrij ipa kik'aw wi jun chom laj
raqana. O jun ij ire kutaqej i ya chi lik chom xaqte'et xuta jun ral tz'ikin chi
kb'ixanik. Cha jun ral tz'ikin pich' koq chi lik chom kb'ixanik. I achi le x-e chi
rachoch, xwiri xtzalij chaloq xuk'am li jun chapb'al tz'ikin. Xkiji b'i chila mer
ij chroy-exik ral tz'ikin xwiri ral tz'ikin xupon taj. Chukab ij i achi x-e chik,
are uri i ral tz'ikin lik knumik rumali xuna taj xukaq rib' chupam i chapb'al
tz'ikin.
Are chaptal chik, xub'ij che achi: b'uchak xinachapo.
I achi xubij: yin xwi kwaj chi katb'ixanik. I ral tzikin xubij: yin kinb'ixan taj
man in atz'apim. I achi xubij chik che: We katb'ixan taj katintijo.
Xwiri i achi le xro'taj b'i ral tz'ikin, i ral tz'ikin xchaki che u'ab' jun che', are
uri xub'ij che: i nab'e pixb'anik chi kinya chawe are iri: lik makoj ronojel
wach kb'ix chawe; ukab': lik mawo'taj bik wach o awu'; i urox: lik
matb'isonik we o xatzaqo; xcha.
Are xuk'is ub'ixkil ral tz'ikin ile, xujalchij uk'ijib'al xaq xub'ij chik che i achi:
lik aweta'am taj chi yin lik kinkikotik man xinawo'taj man yin o jun ral wo'
che inpam keje pacha jun nim laj ka'. Wetene aweta'am xinakamsaj teri,
xcha. I achi xok chuch'ayik uwach uk'ux, xaq xub'ij: b'uchak xwo'taj b'ik.
I ral tz'ikin xub'ij che: ja, juntir xsach pajolom wach xinb'ij chawe, xinb'ij ta
b'ari chawe chi lik makojo wach kb'ix chawe. Wach mo kab'ij yet chi o jun
wo' che inpam keje pacha jun nim laj ka', chi innimal yin lik pich' chwach jun
ka'. Xaq xinb'ij ta b'ari chawe chi mawojtaj b'ik wach o awu', wach mo uri
kawaj i wo' man xinawo'taj, xaq xinb'ij ta b'ari chawe chi lik matb'isonik we
o xatzaqo; xach i ral tzikin.
Are xutzin chub'ixkil ile, i achi xutioxij che; i ral tz'ikin x-e chik pa taq es.

UBIS JUN KUKUB'

Cuento de una tinaja


Ij ij o jun achi kuk'ama uya' chi raqana ru' keb' kukub' chi kutzayba tzam
che', jun pu moxim xaq jun puwiqab'im. Jun kukub' el chik xaq ya kpaxik
kunojsaj b'ik, are kupon ru' rachoch i ukukub' nik'ajarnaq chik. I jun chik
kukub chi lik k'a utz kunojsaj b'ik k'a are u'anom are kupon ru' ja.
Keb' junab' xuchij achi chi ij ij kuk'ama uya'. I kukub' chi lik utz lik kukoj u'ij
man lik utz uchak kuano man lik are ropis ile. Xwiri i jun chik chi lik el, ire lik
kk'ix che man utz ta chik uchak kuano xaq lik k'ax kuna uk'ux man xa nik'aj
chik i ya kuk'am kujacha ru ja.
Are ikawnaq chik keb' junab', i kukub' chi utz ta chik xub'ij che i achi: yin lik
kinkix che, rumali kintz'onoj kuyb'al mak chawe man yet xa nik'aj chik i ya
kak'ayij xaq xa nik'aj chik amer kya'ik. I achi xub'ij che: are kojb'inik kwaj yin
kataqej i chomiq taq kotz'ij chi ktijin chik uk'iyik ipa katik'aw wi.
I kukub' are xuta wach xb'ix che chi lik k'i i kotz'ij chomiq rumal ire xaq k'iyal
taq utzunb'al rumal ire man nik'aj ya kuya kan chke i kotzij. I kukub xutaqej
pacha xbix are uri xrilo chi lik chomiq xaq kiyal utzunbal i kotzij o che
ronojel i be ipa kikaw wi ire. I achi xub'ij chik che: lik xawilo chi kotz'ij xwi
che ab'e yet kalax wi, yin lik weta'am chi at paxnaq pich'. Rumali xintik ija re
i kotz'ij che ronojel ab'e man ij ij kakoj kan i ya che, rumali xek'iyik. Che i
keb' junab' le lik intamom b'ik man kinkojo pa rachoch i Ajwal. Yet wetene at
paxnaq taj lik chomiq ta ri i kotz'ij le.

fabulas en achi
JUN TAP

Jun tap kubij che i rikal


Chi usti be ku-ano mam
Cha kotkik i ra.

I xubij che : inchuch wach uchak


Kabij ile chwe chi yet je
Be ile ka-ano , we kawaj
Chi utz be kinano utz be

Cha-ana yet.

Are keqasukba qakal xaq jun chik winaq, qila ni qib yoj we
Je ti ile qaanom.

EL CANGREJO.

Un cangrejo le dice a su hijo


Que caminaba mal con las piernas torcidas
Y le dice: Madre por qu dices eso sin tu caminas igual,
Lo que t hago es caminar como t
Si quieres que camine bien t deberas caminar bien.

Antes de decir algo veamos si nosotros no tenemos el mismo caso.

ACHI AJ TORONEL

Jun achi chi lik koon etzanem tzij,


Xoon juyak kibij chi o jun achi xok chi sik
jun koj jun koj i winaq xee paanem chu toik
xwiri are xe-uponik cha ku tzeej man cha etzaem tzij koon teeq chike
xetzalijli winaq. junchik ij xoon chik I etzanem tzij chike kubij jun
koj jun koj xee chik I winaq xwiri are xe-oponik cha kutzeej man cha
etzanem tzij xu-ano. Juyak chik lik xupon jun koj ru xok chi sik jun koj jun
koj xwiri xe uponta chik I winaq man kibij ike che joder ku-ano.

Moj toronik man qojkito ta chik I winaq xaq kikoj ta chik wach qabij chike.

EL HOMBRE MENTIROSO

Haba una vez un hombre que le gustaba la broma


Una vez le hizo una broma a las personas diciendo:
Un len un len las personas corrieron para ayudarlo pero
Al llegar el se estaba burlndose y se rea, otra vez tambin
Con su misma broma deca un len un len las personas tambin corrieron
para ayudarlo. Hasta que un da si se le apareci el len y deca un len un
len paro ya nadie lo quiso ayudar porque pensaron que era otra broma.

Nunca seamos mentirosos porque nadie nos ayudara.

MA TEREN

Ma teren kabixanik are ksaqirik


Kastbal ke I rajaw, xwiri lik
Xkajtaj man we kewalij rumal, xkichobo chi kikamsaj xwiri
Are xkikamsaj xejeqan chwalijik lik we.

Maqa-an ile man lik utz taj kelik.

EL GALLO

El gallo cantaba temprano para despertar a sus dueos


Pero a estos no les gusto porque tenan que levantarse temprano
Y entonces decidieron matarlo, as lo mataron pero se levantaban ms
temprano
sea antes de la hora.

No actuemos mal porque empeoramos las cosas.

LAL IMUL SAQ

Jun lal imul chi o rachoch pa taq es lik o urojel ru, xwiri inti rach-il juyak xek
aw juban lal taq tzel chikop lik ke kikotik, ire xu tze-ej i xubij chike chi
chom ti etzanem ki-ano i kubij chike chi re o retzbal xaq mer, ike xkibij
yoj inti qetzbal inti qamer xwiri lik o qach-il i lal imul xu chobo i xok
chuej.

Inti rajwaxik we lik o ronojel qu are o rajwaxik we utz qana yoj wach qaano.

EL CONEJITO BLANCO

Erase una vez un conejo que viva en un bosque que tenia de todo, menos
amigos cierto da pasaron unos animalitos que jugaban felices, el se rio y les
dijo que como jugaban de feo y el tenia muchos juguetes, tambin dinero
ellos contestaron no tenemos juguetes ni dinero pero si tenemos amigos,
entonces el conejito pens y se puso llorar.

No importa lo que tengamos y sino como nos sentimos con nosotros


mismos.

ATI CHIKOP I KEB AJBINEL

Keb achiyab kebin che jun kamon chi ketam ti uwach , xki kulaj kib ru
jun ati chikop , che keb kekaj teeq kekanij ru ati chikop, xkijeq choj xwiri
are ke tijin che i choj , xalmaj ati chikop.

Ni jun xchakanik, xwi xkian choj

LA VACA Y LOS CAMINANTES.

Dos hombre caminaban en un lugar desconocido, se encontraron con una


vaca , los dos queran quedarse con la vaca, y empezaron a pelear pero
mientras que ellos peleaban , la vaca se escapo.

Nadie sali ganando, solo pelearon.

JUN YAK I UV

Jun yak xril juban uv lik an chik, lik xraj utijawik xwiri are xe-e chu chupik
xwiri xrilo chi ke uriq taj, xuya kan chila i xubij yin kuaj ti i uv le lik maja ne
kon an.

Utz taj qabij chi kojtiki ta che, we yoj qaqaj taj

LA ZORRA Y LAS UVAS

Una zorra vio unas uvas bien maduras siempre se le antojo y tenia esas
ganas de comrselas, pero se dio cuenta que no poda se dio por vencida y
dijo yo no quiero esas uvas ni siquiera estn maduras.

No decir que no podemos si en realidad no queremos.

PATUX , AK XAQ I NOS.

Jun patux xubij che jun ak chi i nos xutij rixim, i ak lik xmi i roywal xee
ru i nos xu-an choj ru xwir are xtijaw ixim are i patux xee ak are xuponik
are i patux tijun ru ixim xril uri ak chi i nos najmak taj xmi roywal i akche i
patux.

Moj toronik man kmi koywal qach-il.

EL PATO EL POLLO Y EL CHUMPIPE.

Un pato, le dijo a un pollo que el chumpipe se haba comido el maz, el pollo


se enoj y fue con el chumpipe a pelearse, al dejar de pelear con el
chumpipe fue y se encontr al pato comindose el maz, as se dio cuenta
que cometi un error porque el chumpipe no era culpable y el pollo se enojo
con el pato.

No mentir porque se pueden enojar los amigos.

JUN UTIW I CHIBAT

Jun utiw kubij che i chibat chi keek man kkamsax uri, i kubij wach-il ma
jek awib kawil tua chi kamsaxik abe, iwi katkikamsaj, chatkanijoq chila
pat owi.

We jun kraj qa toik qachobo wach uchak kojotoro o cha o kraj.

EL LOB0 Y LA CABRA

Un lobo le dice a una cabra que se vaya porque lo pueden matar y le dice
amigo mo no te alejes que no te das cuenta que corres peligro y te pueden
matar qudate ah donde estas.

Si alguien quiere ayudarnos pensemos porque nos puede mentir o tendr


algn inters.

JUN PALOMAX.

Jun palomax xuchujersaj rib chi rumal unumik xoon chuj xril jun ukolbal
ya xukaq rib chupam xkamik, man xwi xuano xuchob' taj.

Qachobo na, te uri qa-ano.

UNA PALOMA.

Una paloma ardiente, que de su apetito enloqueci, vio un pozo de agua en


l se lanzo y quedo muerta porque actu y no pens.

Primero pensar y luego actuar.

JUN KAB

Jun kabchi kuya i lal uwal kab pa rachoch


Xwiri xupon jun us xubij chi re-ire i uwalkab
Xwiri are xok I chupam lal ja re uwal kab xnaki kanoq xaq xkamik.

Maqabij we qeyoj, chi qetam qe taj man o qariq ru

LA ABEJA

Una abeja que le daba miel en su casita


Pero llego una mosca diciendo que era de ella la miel
Pero cuando entra en la casita de miel quedo atrapado y muri.

No digamos que es de nosotros cuando sabemos bien que no lo es porque


nos puede ir mal

historia de cubulco en achi


Historias de Cubulco, en K'ub'ultzij
UKAB RAQAN
Historia del terremoto

I ukab raqan chi xikaw che ukab ik re i junab waqlajuj wajxaqlajujwinaq


kajmo (1976) lik nim i kamik xuano xaq lik nim i bis xuya kanoq. Che i ij
le, je o i lokanij chi xesaqirsan ti chik man xekam rumal i ukab raqan.
Xwiri che oxib or re usaqirbal che i ij are xikaw ukab raqan le, waral pa
tinimit kubul o xtawik xaq o xilaw chke i winaq je aj pa taq tinimit chi o jun
nim laj kaway saq rij lik kxuliik kpaqi pa taq be, chi annaq jun achi naj rij
chrij i kaway le lik o ukiyal saq pwaq chuqul, are kbinik lik ketzilawik.
O jujun chke i tzaq bit(winaq) pa taq tinimit chi xikaw i achi le xol taq
uchija ku xaq xubij chke: chixwalijoq man ya xuriq i or, xcha chke. Are uri i
winaq le xewalijik are xbix ile chke man ketaam taj wach usuk ile chi xbix
chke, are uri xaqteet xkinao chi xuyikya rib ulew chkixe, are uri xkinabej
chi i achi chi xekastawik are i patron ma Santia xeukastaj i rakal chuxeel
kamik le. Are uri xwulij li rachoch tiox xaq xtzaq li patron pukijibal, lik
xmuqtaj chuxe ulew, xkiriq chik ka che oxib ij xwiri x-aj uab xaq i raqan.
Are uri o jujun chke i tzaq bit pa taq komon xekamik man xwilij kachoch
chkij. I juban chik tinimit pacha i San Pedro xaq San Juan Sacatepquez lik
ronojel i tinimit xsach uwach, konojel xekamik xa jujun chik akalab xekasi
kanoq, lik nti chik kiqajaw kichuch man is xekamik.
I ukab raqan le, lik naj xuchijo chi lik kikaw ti chik, xaq arewi kikawik, lik
ktatajik are kikawik man lik ktinin upam xwiri nti chik kamik xuano to jubi
chik.

JUN ACHI NIB'A


Historia de un hombre pobre
O jun ij, jun achi lik niba xaq lik kutij uyej man nti umer chuya'ik kiwa i
rakal, ire xubij: kin-e chutzukuxik inmer ru i Dios we ntaj ru itzel, xcha; ire
ktijin che i be are xubij ile, xaqteet xwinaqir jun achi annaq chrij jun kaway
chila ipa yaktal wi rachoch i Ajwal ke aj Reformada woor. I kaway ukojom
karena an pwaq chuqul, i achi chi annaq chrij ukojom ubot lik kwalchinik,
xubij che achi niba: chamutzu pe ubi abawach, i achi le xumutz
ubawach xaq xuna ire chi xa jubi xumutz ubawach, xwiri lik xikaw kiyal
junab, xunabej taj xikaw che jun chik jyub taaj, are o chik chila i itzel x-on
jun rat ru xaq xubij che chi kuya jun uxajab chich chi lik pim, xaq xubij
che: yet we kajarsaj iri katbeyomarik, xcha.
I achi kuriq taj wach ujarsaxik kuan che uxajab chi xya che, xaqteet
xutzonoj chke i je o chila wach ujarsaxik kuano, ike xkibij che chi kax ta
uankil ile xa kqakoxka che abaj i kqaan qachul puwi, keje ile kjarik,
xecha. I rakal lik je oknaq chik chibis, xkitzukuj xwiri xkiriq taj, ike
xkichobo chi kamnaq chik we ntaj xkamsaxik. I achi are ujarsam chik
uxajab xupon chik chila, teuri itzel xubij che chi ya xuriq ubeyomal xya
kiyal koxtal nojnaq che i mer, are xpetik i itzel xubij che chi mubij chke
rakal xaq mubij chke i rachalal wach uriqik ubeyomal xuano man we kabij

lik katkamik xaq kaqusij ti abeyomal, xcha. Moq lajuj chik o jolajuj kawinaq
junab usachik are xateet xwinaqir chi anoq rokam kiyal koxtal nojnaq che
i mer lik xkibisoj i rakal. Ire xulo rachoch, uchikop i kiyal taq biroxik lik
xkikotik, ire rumal ukikotemal xuna taj xubij wach uriqik ubeyomal xuano.
Are onkil uri chi xkamik xaq xekam konojel uchikop chi o ku i rakal xaq
ronojel i biroxik chi xuloo, keje xukisbej ile.

RETAMAXIK WACH K-ON I ALAJ


Historia del invierno
I qatit qamam ujer lik o kinooj chuanik xaq chuchobik xa biroxik; ike to ti
kkian an che wach kkaj uanik man lik is o usuk chwi kiab.
Ujer cha, are kjeqan i kak junab, i nimaq taq mamaib chi lik je uwi ujolom
chke i qatit qamam, kee chwi jun nim laj jyub chila panima ipa o wi jun jul
xetaq nimaq taq abaj, are uri ike le are keuponik, keok bi chupam i jul le,
naj kebinik teuri kekiriqa i pacha taq jun nim laj ja, chi lik nim uchija xaq ki
uxol taq uchija olik. Chupam i nim laj ja le, kriqtaj jun pacha taq upaja chi o
juban mexa xaq o juban xila chi lik chomiq, xwiri i mexa le xaq i xila lik
abaj yijbam.
Are uri i qatit qamam le are keupon chila che uqajbal ij, keok chukojik
kikotzij (a) re kkitzonoj i kuybal mak chke i rajaw uwinaqil i jyub le, chi
kkita wach kkinuku kkitisa i nimaq taq winaq chi kkimol chila; are keutzin
che ile kkuwaj kib pa taq lottaq, kkoy-ej are kuriq i or chi kkijeq uponik
ajnukunel ajtisanel, are uri kkita cha chi lik saqil kelapan chkiwach pacha
taq kkian i winaq chi je kaslik. Ketzaqat konojel are ktiki aab, are uri
kkijeq lapanik chirij wach taq i kax xaq i uyej chi kkil chupam i junab le xaq
wach k-on i alaj. Pachke ij xaq pachike ik are kqaj alaj xaq pachike lik are ke tan chik.
I kelapaw re ile je are i nimaq taq nawalil chi je pacha taq ajwab uanik, chi
kkiya retamaxik wach i jalajuj taq kax chi kiil ni chupam i jun junab. Are
keutzin che i kitzij le, kejacher chubik, pacha kuponik xaq keje kitzalijik chik,
are kekis bi che i enam are uri i qatit qamam le keok chik ike chukojik
kikotzij (a) re kitioxij kanoq wach xkita, keutzin li che are ya kpe usaqirik.
Are ketzalij loq; kkimol chik kilokanij pa taq molbal ib man kkiya
retamaxik chke, wach xkita loq.
Are uri cha i qatit qamam le, lik k-on utz kitikon man ketaam usuk wach
uanik kkian che.

KINAWSAXIK I MI'AL K'OJOL

Historia de los valores mayas


Chupam i qakaslemal lik nim kubij rajwaxik chi yoj kojnaw che i utz chi
kikutum kan i nimaq taq winaq chqe ujer. Ike are ksaqir uwach i jyub taaj
kkitioxij xaq kkitzonoj che i Tzaqol Bitol chi kerokaj konojel. Xwi ta la ile,
are kwalij li qajawxel xaq i chuchxel i akalab kkiaj kib chkiwach kiqajaw
kichuch ru i tziji: xla ta, xla nan; i kiqajaw kichuch: ey kecha. Xaq are kkelej
waim i akalab kekitioxij konojel nipa i je o chila chi je nimaq chkiwach,
pacha la: katz, kikan, kiqajaw, kichuch, katit, kimam xaq we juban chik
winaq, keje iri kkibij: Tiox ta, tiox nan, i nimaq kkila uwach ru i tziji: ey
kecha. Jun ali we nim chik, are ire kwalij li nabe chunukik a; xaq keje jun
ala we nim chik, k-e ru uqajaw pa chak man kkut i chak che.
Ujer jun ali are uchuch knawsaw chuanik i silabik pa ja, pacha la kitzuqik i
ak, aq, ujitzik i kul, anoj wa xaq ujos-ixik i ja; i jun ala are uqajaw knawsaw
chuanik i chak pacha la: ujos-ixik uwach ulew, tikoj abix, kina, suul, tzin
xaq pachike taq uijlal i tikanik man is o uijlal i tikanik xaq o rulewal to ti ipa
ktik wi; xwi ta la ile xaq kekipixbaj chuanik i utz xaq i chom, ukaxnaik kib
chkiwach, uyaik kiij kiqajaw kichuch xaq i nimaq taq winaq.
Keje ile kkiano xa ipa je o wi rumali ike lik naj xekasiik xaq naj xebin
chwach ij saq man chom kikaslemal. Wetene keje kqaan yoj ile pacha
xkian ike ujer lik chom teri man nti xaqmanal kkian i winaqi chwach i jyub
taaj.

KIK'UX I WINAQ MAYAB'


Historia de hospitalario
I winaq mayab' ujer, lik utz kik'ux, man ike we o pki'ab' uto'ik jun kachalal
xaq we jun to' winaq, lik kkiano; man ike kkib'ij: xwi ti rajwaxik kqabij chi o
k'axnab'al pqak'ux, lik rajwaxik kqasaqij, kqakutu kecha.

Ujer cha, are xe'ok li kaxlan winaq waral Iximulew, i qatit qamam lik utz kilik
i kaxlan winaq le xki'ano, xwiri ike xkitioxij ti chke i qatit qamam wach i kilik
x-anik; xa ne xe'ok chrel-axik ub'itaq ke xaq i kulew i qatit qamam.
Are xkil i qatit qamam chi i kaxlan winaq le xe'ok chrel-axik ub'itaq ke xaq i
kulew, xpe koywal; keje uri ile chi xkimol kib' chkelsaxik b'i kaxlan winaq le
chupam kachoch xaq chwach kulew.
Xwiri cha

o jun kaxlan winaq chi ma Gonzalo Guerrero, ub'i, chi xkanaj kan
chkixol i qatit qamam, man ire le, keje taj pacha i jub'an chik. Tupu xsik'ix i
ma Gonzalo Guerrero kumal i rachi'il, ire x-e ta chik, man nta jun k'ax x-ani
che kumal i qatit qamam.
Yin kwaj ta chik enam, man i winaq mayab' nti jun k'ax ki'anom chwe. I
winaq mayab' kiya'om ronojel wach rajwaxik chwe; kiya'om jun wachoch,
wulew xaq inchikop. Xub'ij b'i ma kaxlan winaq le chke i rachi'il.

Are ti ub'i ma kaxlan winaq le kqaj uya'ik u'ij. Are kqaj kqasaqij xaq ukojik
u'ij are kik'ux i qatit qamam chi LIK UTZ KIK'UX!

KIK'ASLEMAL I MAYAB' XAQ I KAXLAN WINAQ


Historia de un maya y un ladino
Ujer cha, xsikix jun kaxlan xaq jun mayab winaq, chi lik are aj-atzil xaq ajokal utzam chke i kimutzaj. O keb kaxa chi kya ni chke man chupam i kaxa
le o wi wach kkanaj wi kikaslemal, xwiri ru sakinik kjachik. I kaxa le, jun lik
al xaq i jun al taj, are uri i kaj-atzil mayab' winaq are xukam i kaxa chi lik al
man xuchob ire chi o kiyal mer chupam man lik al. I kaxlan winaq are
xukam i kaxa chi al taj. Xwiri are xkijaq i kikaxa le teuri xkilo chi re i
mayab lik nojnaq che nipa i chakbal re uwach ulew: josbal uwach ulew,
pabal uwach ulew, ikaj xaq i chich; rumali chi lik o ralil. Xwiri i ukaxa i
kaxlan winaq nojnaq che chapbal re chak chwi mexa: wuj, tzibanbal xaq i
juban chik.
Are onkil uri ile, xkanajik chi i mayab lik kkitij ni uyer pa taq chak chwach
ulew chuchakik jun kimer xwiri i kaxlan kkina ti ukaxkol uchakik kimer
man chwi mexa kechakun wi xaq chimuj, kekat ti chwa ij xaq kechenen taj.
ACHI NIBA
Historia de un hombre valiente
Ujer o jun achi chila Pawesa, xuriq jun ij o jun chke i rakal lik olya (iwab)
pen chik xtzalij li chuloik ukunbal i rakal, xaqteeq xrilo chi xukut be o jun
a kjululik x-ek, i achi le xterej bi chrij xbin pan jubi teuri xtaki i a le. Are
uri xunabej i achi chi a le are jun ubaqil winaq chi lik kulukla rib xibbal
re i achi kuano, xwiri i achi le xubij: wach taq aij yet chi xa at julukaj baq,
nti chik achak, kinxij ti wib chwe, xcha i achi. Teuri x-e chrij i baq le, xok
chuchayik, i ubaqil winaq le lik kuya ti rib chi kchay rumal i achi xaq lik
kulukla rib, xwiri i achi lik ko ukux rumali xtiki che xuqajsaj pulew, are uri i
ubaqil kamnaq le xubij: woor chi xattiki chwe xinaqajsaj pulew kinya jun
asipon man lik nti jun uanom kowil chi kinuchapo, je ki neri inkutum wib
chke xwiri lik kkichij taj man keanmajik, xcha.
I sipon chi kinya ni chawe are inmer chi inmuqum kanoq are ka inkaslik,
xwiri are xinkamik lik kintij i kax rumal man lik kinok ti ru i Tzaqol
Bitol(Dios) rumal i mer le chi inmuqum kanoq, woor yet rumal ukowil akux
xachako, chakoto teuri chakama bi awu ru ja, man xwi keje ile kintotaj
na xcha. Rumal uri i achi le lik xbeyomarik, rumal ukiyal ujer taq mer chi
xya che rumal jun anma chi xuriq chaab.

WACH XUKULMAJ JUN TIT


Historia de una mujer que no supo aprovechar
Ujer, o jun tit lik xutij i kax man xumaj ti usuk wach teeq kuano. Xuriq jun
ij lik iwab i rachijil, rumali x-e chutzukuxik ukunbal i rachijil le, xwiri are
xtzalij loq, xuriq jun axna pa be lik ral chutin, xwiri i uxikin lik nimaq, i axna
le xuya rib pube kuya ti che chi kikawik, i tit le xubij che: chatel pinbe
man we inwach, xcha che. Are xbix ile che xulatzba jubi rib, are uri
xikaw i tit, xbin jubi te krilo o tan chik pube, arewi keje ile kuano, i tit le
rumal ukachirik xaq rumal riwab utukel o kan ru ja, xubij chik che i axna,
chatel pintbe man latz kaan chwe, xcha che. Are uri xuya jun aqan che i
axna le, teuri xkanaj kanoq. Xukut ti chik rib che, xwiri i tit le xuchob ti
ube buchak chi axna le lik pich xaq lik kuya ti che kikawik. Chaab teuri
xbix che i tit puwaram: buchak chi xawaj taj wach xariq pa be, xa xayoya
xaq xakoj aqan che wach kusujuj chawe, man ile awe teeq, xwiri xawaj taj.
Woor kpe ni tojpen pawi man xakoj aqan che i axna, xutixik, are uri lik x-on
sik raqan i tit. I axna le ka kril uwach i tit, xwiri xa puwaram chik chi kukut
rib che, i tit le kutij chik uchapik xwiri i axna le lik xuya ti chik rib che.

WACH XUKULMAJ JUN ACHI


Historia de la vida de un hombre
O jun achi xupon chuanik umantar, are xtzalij loq xukulaj chwach jun nim
laj kumatz chi xutelba rib pube, lik kuya ti chik che kikawik, i achi le xuxij
rib che xwiri xresaj li uchich chrij i kumatz. I kumatz le xulatzba jubi rib
xwiri xwinaqir tan chal ka juntir panoq chwach, xutelba chik rib pube lik
jun nim laj kumatz kaq rij xaq o jun krus chich che ujolom lik kjuljatik. I achi
le lik kuriq ti chik wach kuano; xwiri xukowij ukux xresaj chal uchich, x-e
chrij i kumatz teuri i kumatz le xkanajik xaq i achi x-e ru ja. Chaab teuri
xbix che achi puwaram wach ropis xaq wach usuk i kumatz le chi xril
uwach pa be: yet xawaj ti akoch aportun chi awe yet teeq, woor kepe ni
tojpen pawi chi are i a tew, xutixik. Are uri xsaqirik, i achi le lik o chik pa
kax, ka xkikam nu bi ru jun chuchqajaw (aj kojol kotzij) teuri xutzirik.

LOS JUGUETES

En la casa de Carlitos, hay un patio grande, muy grande y en l esta


desparramados muchos juguete, muecos, animalitos, auto, soldaditos,
cubos.

Carlitos y su amiguito Oscar siempre elijen los autos para entretenerse.


Marca las calles con tizas, colocan los automviles y el movimiento del
trnsito comienza. De repente choca un camin lleno de soldaditos. Con
otro que lleva cajones de fruta que no son ms que cajas que estn vacas,
Al momento una motocicleta se acerca un polica y pronto mira si hay
heridos, llama por telfono al hospital ms cercano, y al ratito viene
abriendo paso con su sirena, una ambulancia blanca.

Los muequitos enfermos llevan al herido en una camilla y otra vez la sirena
se vuele a escuchar ya paso todo gracias al polica y a la ambulancia, el
trnsito vuelve a moverse.

Pero Carlitos y Oscar se han cansado de jugar con los autos. Ahora eligen los
cubos. El polica y la ambulancia descansan en la caja de juguetes mientras
sonre satisfecho luego del servicio cumplido.

palabras traducidas al achi

JALAJUJ TAQ ETZBAL


LOS JUGUETES

Chirachoch a lal Carlitos o jun uwa ja chi lik nim, chila o wi kiyal jalajuj taq
etzbal pacha lal taq ukexwach winaq, chikop, chich, lal balam rij,
kubkaq.

A lal Carlitos xaq i rach-il a Oscar arewi kkicha i etzbal chich man kkibay
kib ru pa etzenem.

Kkijuch i be ru xaq, teuri kkichol bi chich xaq kjeqan ile chi to kesutlaj i
chich.
xaqteet jun chich xuxaa rib ru jun chich nojnaq che balam rij.

Ru jun rokam kajon yabal echa xwiri nti echa chupam, are uri xupon tan
panoq jun chajal re i tinimit annaq chrij jun anbal chich chi ksiririk are uri
xukam utaqexik we o taq jun xuwach rib, xchaw pan pa chabal pa

kunbal ib chi o tan naqaj, are uri jun chich saq rij re i kunbal ib ksikinik
xuponik. I ral taq ukexwach winaq chi je iwab, xkikam bi wachom rib
puwi jun chat are uri xok chik i chich re i kunbal ib che i sikinik are xtzalij
chu bik, keje ile xukulmaj mantiox che i chajal re i tinimit xaq che i chich
re i kunbal ib, Are uri xeok chik i chich che i sutunik.

xwiri a lal Carlitos xaq a Oscar xekos che i etzenem ru ral taq chich. Woor
i lal kubkaq, i chajal re i tinimit, chich re i kunbal ib xee pa uxlanem chila
pa kajon ipa o wi jalajuj taq etzbal xwiri lik kekikotik, ketzenik man xkian
kipatan pacha kmajawik.

LA OVEJITA BOLA DE NIEVE.

Exista en un bosque una ovejita que andaba sola en el bosque y que se


ava perdido, la pobre ovejita camino mucho y estaba muy cansada, paro
ella deseaba encontrar a sus amigos, la pobre ovejita ya estaba triste y
decepcionada de tanto buscar a sus amigos y no encontrarlos, cuando de
pronto ello unos ruidos y al voltear al verse se dio cuenta que eran sus
amigos, y desde entonces viven felices y no se an vuelto a perder

RAL CHIJ CHI ANTAL RU SAQ BACH


LA OVEJITA BOLA DE NIEVE.

Kbixik chi jun ral chij xbin utikel che jun kijibal ipa o wi ukiyal che xaq
chila xusach wi ube, i ral chij le lik naj xbinik rumali chi lik xkosik, xwiri i ral
chij le lik kraj kuriq i rach-il, rumali chi lik keutzukuj xwri xpe ubis xaq lik
xqaj ukux man lik ksutin chutzukuxik xwiri lik keuriq taj, xaqteet xuta chi o
ketzoklajik, are uri xupisklij rib chutaqexik xaqteet xrilo chi je are i rach-il,
are xkiriq kib lik kekikotik xaq xkotaj ti chik kib.

UNA FLOR AL DIA


Haba una vez dos amigos que vivan en un palacio con sus familias, que
trabajaban al servicio del rey. Uno de ellos conoci una nia que le gust

tanto que quera que pens hacerle un regalo. Un da, paseaba con su
amigo por el saln principal y vi un gran jarrn con las flores ms bonitas
que pudiera imaginarse, y decidi coger una para regalrsela a la nia,
pensando que no se notara. Lo mismo hizo al da siguiente, y al otro, y al
otro... hasta que un da faltaron tantas flores que el rey se di cuenta y se
enfad tanto que mand llamar a todo el mundo.
Cuando estaban ante el rey, el nio pensaba que deba decir que haba sido
l, pero su amigo le deca que se callara, que el rey se enfadara muchsimo
con l. Estaba muerto de miedo, pero cuando el rey lleg junto a l, decidi
contrselo todo. En cuanto dijo que haba sido l, el rey se puso rojo de
clera, pero al oir lo que haba hecho con las flores, en su cara apareci una
gran sonrisa, y dijo "no se me habra ocurrido un uso mejor para mis flores".
Y desde aquel da, el nio y el rey se hicieron muy amigos, y se acercaban
juntos a tomar dos de aquellas maravillosas flores, una para la nia, y otra
para la reina.

JUN KOTZIJ JUN IJ


O jun mul keb abon kach-il kib je o che jun nim laj ja ku Kach lal, je
ajchakunel che ajawal, jun cheke xuril jun lal ali lik chom xuril ru ronjel u
kx che xu chobo kuya jun usipon che, jun ij ke binik ru rach il i xuril
panoq jun yabal kotzij, chi chom xu rilo xusipaj che lal ali, xuchob ire chi
miti jun xurilo are xuan chik julaj, are xuril ajawal, wach xuan u kotzij xusik
ij ronojel i winaq.
Are je o chwach ajawal a lale xuchobo chi kubij che, chi are ire anawnaq i
rach-il xubij che chi katchawtaj, rumal lik kape u roywal i ajawal, kuna ire
kamnaq chik rumal u xubrikil, are chi xpon ajawal ru xubij ronojel che, are
xuta chi are ala xaanawik, xperoywal, are xuta wach xuan ala che I kotzij,
xpe jun tzetzanik che u palaj, I xubij inchobom taj wach kin-an che
inkotzij, che i ij le ixkian kach-il kib xkokaj kib, xkichab keb chomiq taq
kotzij jun xkiya che i lal ali i jun chik che ajawal.

EL ARBOL MAGICO
Hace mucho mucho tiempo, un nio paseaba por un prado en cuyo centro
encontr un rbol con un cartel que deca: soy un rbol encantado, si dices
las palabras mgicas, lo vers.
El nio trat de acertar el hechizo, y prob con abracadabra y muchas otras,
pero nada. Rendido, se tir suplicante, diciendo: "por favor, arbolito!!", y
entonces, se abri una gran puerta en el rbol. Todo estaba oscuro, menos
un cartel que deca: "sigue haciendo magia". Entonces el nio dijo

"Gracias, arbolito!!", y se encendi dentro del rbol una luz que alumbraba
un camino hacia una gran montaa de juguetes y chocolate.
El nio pudo llevar a todos sus amigos a aquel rbol y tener la mejor fiesta
del mundo, y por eso se dice siempre que "por favor" y "gracias", son las
palabras mgicas

EL RBOL MAGICO
O Jun mul kanoq, o jun lal akal kamal kat pataq es, xuriq jun che, pa
unakjal i che yaom jun wuj pa kubij wi, in jun che inkaslik, chabij jun
awas tzij, jele kajaqtaj u chija. Lal ala xok chu bixkil ukab tzij, che chat
jaqaioq, chat jaqaioq keje xubij xaqteet xtzaq chikosik, uchi kumayij ti
lapanik, kupij chaana jun utzil chomal lal che xu rilo ixjaq taj nim laj u
chija re i che xokbik lik equm, xuril jun wuj chi kubij chabija awas tzij, i
keje ile lal ala xubij, mantiox lal che tzun jun a chupan iche jun a chi
kutzunsaj jun be che jun nim laj kachelaj re etzbal xaq re kako.
Lal ala xukambi ronojel rach-il chupam i che xkian jun nim laj nimaij chom,
chwach jyub taaj ktioxij che awas tzij man xoon jun nim utzil chike.

LA ROSA BLANCA
El en bosque, a la orilla de una pequea laguna, naci una rosa blanca, que
tena un perfume incomparable, que todos los habitantes de ese lugar lo
admiraban. Un sapo, amigo de todas las plantas y animales del bosque,
sinti aquel agradable perfume y se dispuso a investigar la causa.
Se acerc a la pequea laguna desde el primer momento se enamor de la
belleza de aquella linda rosa.

KOTZ`IJ SAQ
Che jun kachelaj , chuchi jun chutin semsik cho, xalax jun kotzij saq,
rokam jun umuyal lik ki , i konojel taq kaslemal che kachelaj lik muy
kikisiqo.

Jun ixpeq, lik utz ru konojel taq che` ibiwac taq chikop re i kchelas , xu
siq i umuyal kozij i xok ut chu tzukuxik i l las muyal,kukilal xupon ru
lal chutin semsik ch , xuituri ch are xuril x uk`ux ch jun chom lau
kotzij.

EL PERRO Y LA MASCARA

Un perro muy comeln y muy maoso cuando nadie la ve entra


corriendo en la cocina una vez metiendo la cabeza en un jarro donde
haba carne , pero ya no pudo sacar la cabeza en el jarro , de ah
tubo mucho miedo sali corriendo con mucho miedo y las personas en
el camino y el metindose en todas partes y el corriendo ya no miraba
su camino por el jarro que tena en la cabeza se fue a tropezar la
cara con el palo de una anciana de ah se quebr la jarra y tambin se
quebr el palo de de la anciana fin.

ITZXAQ IKOJ

O jun tzi lik ajsak xaq lik saqlej man are nti tan k-ilawik kokla bi pa kosino.
Xu an juyak xumin ujolom chupam jun xar chi o ti chupam, xwiri xtiki ta
chik chrelsaxik ujolom chupam i xar le.
Are uri lik xixij rib xel bi paanem, lik xeuxibij i winaq pa taq be xaq to
xaipa kuxaa wi rib.I tzi le to paanem olik kril ti ube rumal i xar chi o che
ujolom are uri xeutarij upalaj che uchek jun tit, xpax i xar xaq xuaj uchek i
tit.

LOS ANIMALES FUJITIVOS

En cierto da un burro, un perro, una gallina y un gato se encontraron en la


misma situacin, avan sido siempre maltratados por sus amos, al borro no
tenan consideracin en el trabajo al perro lo pateaban, a la gallina le pedan

ms de un huevo al da, y el gato le obligaban de dos a mas ratones lo


cuales no poda cazar y eso molestaba al amo decididos alejarse de esa vida
pesada se dirigieron Asia la montaa, y vieron a una bonita jaula tres se
acercaron con el propsito de preguntar y averiguar quin Vivian ah
llamaron a la puerta un viejecito alto de barba vestido como se visten los
frailes franciscanos les pregunto Qu hacis vosotros aqu herramos
maltratados y decidimos fugarnos y necesitamos consejos con mucho gusto
les dar dijo, pongan atencin muy lejos de aqu vive viejecito muy solitario
y la gente le hace trampa cuando vende su carbn vayan y los atendern y
digan, que yo los mande, llegaron y vieron al don sanaco llenando redes el
los recibi y les pregunto quin les ava enviado e ellos sealaron un retrato
de un clavo en una pared de la casa don sanaco guardo silencio como
rezando luego les dijo sean bienvenidos entonces comprendieron que quien
los haba enviado era san Antonio del monte protector de los animales.

I CHIKOP CHI ANMAJNAQ


O jun ij chi jun axna, jun tzi, ju ak xaq jun mes, xikiriq kib che jun kijibal,
chi lik antal kax chke kumal i kajaw, i axna lik kloox ti uwach pa chak, i tzi
lik kkito che a qan, i ak kkitzonoj mas che i jun saqmol jun ij xaq i mes
kkibij che. I chikop le xkichob elik che kikaslemal chi lik kax, xee chi
kachelaj , xaq xkil jun chom laj ja, xetejeb ru, kkitzonoj kinojbal xaq
kkitzukuj pachin jeqel chila, xkisikij xol chija are uri xel ri jn mam, naj rij,
nimaq rismachi, i uu keje pacha kiu i patreyab je aj naj, xutzonoj chke
wach kian yix chi? Ike xkibij: Lik k-ani kax cheqe rumali xoi-anmaj loq xaq
rajwaxik chi kojpixbaxiq, xecha. Utzi kixipixbaj xubij i mam: Chita ube, naj
che i waral jeqel jun mam utukel xaq i winaq kkitoro are kukaij i xaq re i a,
jix ru kixuta na xaq chibij che chi yin xixintaq bik, are xeuponik xikiluwach
ma Ciriaco ktijin chunojsaxik i kat, ire xeukulaj xaqxutzonoj chke pachin
xetaqaw bik, ike xkikut ukexwach jun klawux chwach xan re i ja, i ma
Ciriaco lik xkijichutayik pacha klapan ru i Dios, teuri xubij chke: Utz laj
kunik waral, ike xkita ube chi pachin xeutaq bi chila are ma ton re i es chi
keuto i chikop

DOA RATONA

Doa ratona que salir a pasear un rato por el campo, se visti con su
mejor ropa , se puso un traje de raso de calor, rosado peine el rabito.
Como si fuera un hermoso rulo, y se adorno el nombre con un ramo de
flores, daba risa de verlo tan alegremente pero se conduce de noche doa
rata se perdi en el campo y se lastimo una patita el sombrero se quedo
engrandecido en las ramas de un rosalsu traje nuevo quedo
completamente rotopobre rata

Doa rata le pidi que le enseara el camino pero la ranacantaba y se rea


de la pobre doa rata, y luego se encontr con un conejo y le rogo que le
acompaara hasta su casa, doa rata le dio las gracias a su pequeo amigo
y le convido con una rica torta de chocolate que haba preparado. A si doa
rata obtuvo un verdadero amigo que le ayuda a llegar en la casa.

ATI CHO

Ati cho xraj elik pa taq es, xukoj uu chi lik chom, xukoj jun kul chi kaqlux
Utzunbal, xuxi rismachi lik chom xoono xaq xukoj retzbalil uteb ru
kotzij, wetene xawilo lik kuya atze, lik kkikotik, xwiri chaab chik xel bik. Ati
cho xsach pa taq es xaq xoon kax jun raqan i uxamparel xkanaj kan ipa o
wi i kotzij chi o kix che, i uu kak ronojel xraqchijik.niba laj cho.
Ati cho xubij che i ixtutz chakutu i be chwe, xwiri i ixtutz kbixanik xa
kutzeej ati cho teuri xuriq jun imul xaq xubj che:chinawachnimaj ka ru
wachoch, xwiri imul kraj ti teeq, ati cho xtiki bi che imul, xrachnimaj bi ka
ru rachoch, ati cho xutioxij che i ramiy chi pich koq xaq xuya jun uwa chi
uyijbam chik. Keje ile i ati cho xuriq jun ramiy chi kuto che uponik ru
rachoch.

LA PUERTA QUE SE CIERRA SOLO

Dicen que hay una puerta que se abren y se cierra solo da da, una vez
machuco una mano de un nio, y por eso lo cerraron durante Diez aos
abajo llave para su castigo.

UCHIJA CHI KUTZAPIJ RIB UTIKEL

Kbixik chi o jun uchija kujaq rib xaq kutzapij rib utikel ij ij, juyak xuwach
u ab jun akal, rumal uri ile chi xtzapix lajuj junab xaq xok labe che yabal
utojbalil che.

EL CABALLITO
El caballito que no tiene peine. Caballito del mar dime si lloran los delfines.
Dime en donde siempre estas y en donde est el pajarito de colibr, dime si
estn las sirenitas as como ajonjol. Dime si me dan el fuego del potrero;
dime si est dulce la sal donde nadas. El caballito de juguete, caballito que
juega por qu nadie se monta en tu espalda por qu anda solo.

RAL KAWAY

Ral kaway chi nti uxiyab, ral kaway aj pamar, chabij chwe we ketiki I
delfines che o ej. Chabija chwe ipa at jeqel wi, ipa jeqel wi I tzikin colibr:
Chabija chwe we je o ral taq siren, chi pacha ajonjoll.
Chabija chwe we kkiya ubaa, I che koral; chabija chwe we ki atzam
chila ipa kat mux wi, ral kaway etzbal, ral kaway chi k-etzanik, Buchak
chi nti jun annaq chawij man tikel katbisonik?

BUEN VIAJE

Un pedazo de papel hice un barquito navegaba muy bonito encima del agua
al frente de mi casa. Mi hermana soplaba y soplaba con un soplador buen
viaje buen viaje barquito hecho de papel.

UTZ LAJ ENAM


BUEN VIAJE

Ru chaqap uxaq wuj xin-an jun kanuw lik chom ksayk at puwi I ya chi o
chwach wachoch; I wanab kuwaluj, kuwaluj ru uwal, lik utz aenam, lik utz
a enam ral kanuw chi antal ru wuj.

PALABRA SABIDURIA
1- Pocos hombres tienen la fuerza de carcter suficiente para alegrarse del
xito de un amigo sin sentir cierta envidia.

Je ki ti winaq chi ke kikotik rumal jun kachlal chi xu riq i utz intile titibal
ukuxij che.

2- Medir las palabras no es necesariamente endulzar su expresin sino


haber previsto y aceptado las consecuencias de ellas.

I upajik i tzij rajwaxik taj chi lik ki ubxkil kanik, are rajwaxik ax chobtal wi
ubixkil xaq uyaik awib chuxe wach keel usuk i tzij.

3-No est bien ocultar la propia ignorancia, sino descubrirla y ponerle


remedio.

Utz taj kawuwaj uwach chi nti awetaam are utz kawetamaj wach awetaam
taj nam keje ile ka tzukuj ukunbalil.

4-El hombre sabio ve en las desventuras ajenas lo que debe evitar.


Are achi chi o unooj kurilo wach ki an i winaq ku anti ire.

5-Amigos mos, pedid a Dios la alegra. Sed alegres como los nios, como los
pjaros del cielo.

In wach il chi tzonoj i kikotemal che qajwal chi kikotoq pacha akalab pacha
ki an i tzikin o chikaj

6-La verdadera alegra nace de la buena conciencia

Are qatzij a kikotemal kalax i utz taq nojbal

7-El camino hacia la riqueza depende fundamentalmente de dos palabras:


trabajo y ahorro.

Are i be re i beyomal o retlil re i keb tzij:

8-Todos los hombres son sabios; unos antes, los otros, despus
Konojel achiyab o ki nooj; jun taq nabe, i jubataq kisbal re.

9-El sabio puede cambiar de opinin. El necio, nunca.

Are i o unooj ku jaluchij unoojbal, are i ku minrib nti retaam

10-Muchas personas pierden las pequeas alegrias... esperando la gran


felicidad.
Je ki lokanij kisach i chutiq taq kikotemal koy em i nim laj kikotem.

Poemas en achi
USAQIRBAL
Xu riq usaqirbal, u u re kotzij
i yabal u muj an ,chi ku chimaj ij.

xkunic lik kkikotik, chom laj usaqirbal


ixkunik kutzukuj, a ti xoq re uqajbal ij
i xu riqtaj.

kokil xkunik, ati chaab ru uchumilal


ma tzukuj xu bij, che usaqirbal.

ire lik chitilik , i we k-ek


rumali i qatit ,olik ku bij che.

Naj kwawaj ni wib uri waral


Man we kwilo lal usaqirbal.

LAL TZIKIN
Lal tzikin chi kin tzajo ri
Chom kbixanik, I ku riq rupupik.

Chupam u sok kaswi, junam ru uchuch


Ka kbix ni che, chi ku jeq i rupupik
Uxik lik buyuy,
Keb lal taq raqan, i jun u tzam
Krupup ptew, i ksaklinik are kbinik.

IN NAN

In nan kil at chom, at pacha jun kotzij


Kukol u muyal chupam u u, lik ki.
In nan lik chom a kux, xaya in kaslemal inwa, inya
Xa kut chomiq taq tzij chew, ru a kux.

In nan at pacha jun chumil, chi ku tzij i-a pin be


are o kaxkolil, yet katponik ka bij chew
Mat bisonik! Knatzlej ru ronojel akux.
YIN KAT INCHOBO
In man yin lik katin chobo man yet at kas pin kux
Chpaij chchaab ru ronojel in kaslemal

Man yet xa sipaj in kaslemal,


I kin tioxij chawe man kabij utz laj taq tzij chue
Kjeile man yin lik in utz laj winaq
I kintioxij che qajwal, man ronojel usipam chew.
JUN RIQANIK
Chikaj stzaqloq jun sut, in nan xu yako
Xukoj che u jolom, i lik ka iltajik.

In nan jun kotzij, in tat jun kotzij


i yin jun kotzij chutin.
USAQIRBAL
Chix kastajoq akalab, man ya xu riq I or
Chi chin chin ya xu jeq I chawik re u saqir bal
Chin, chin, chin

U saqirbal pacha taq lik wo chi lik kwalchinik


I lal taq tzikin kjeq bixanik junam
Kuruku, kuruku
IREP YA
Ojun ij jun urep ya kbisonik I utukel xok chbixanik
Are uri xkijeq bix konojel u rep ya

Are u nimal ya pich t-eq ketzan u ab ru


Are uri cha xool uwach rich-ilal jun lal kar i iun kanuw chawuj

Jun u rep ya, pu nimal ya ketzanik, ketzanik i ktak-itaj


Ki urep ya junam ke ek chi konojel ke usikij
TZE
Ru qachi qabij chomiq taq tzij
Ru qachi qabixaj chomiq taq bix

Ru qachi qa tij jel taq komi


Ru qachi qa tzubaj i winaq chi lik kqaj

Ru qachi koj tzenik i lik kqaj i tze.


MON
Kbij chi mon kikoj ti xamparel
Man lal taq mon chutiq cha ki kaq bI pu lew.

Kbij chi mon kikoj ti kamix


Man lal taq mon chutiq kekam chtze.

KbIj chi mon kikoj ti xajab tzum


Man lal taq mon chutiq kebinik pacha koon patux.
IN CHUCH LIK CHOM
In nan u chabal lik chom are ku ij chwe chikin kubitaj
In nan kbixanik pacha jun in tumak are knu tzulej are knu bixaj

In nan u ab pacha re jun ali ajaw are kukoj in u are ku xiy in wi


In nan lik chom, in nan lik utz u kux pacha u muyal I kotzij.

RONDAS
LAL MES
Lal mes lal mes ku bij a chuch
Chi a wa ochik pu wi mexa.

Cha bija uri che qachuch chi kintijtaj


Man o jun nim laj ij kin e paxajawik.
RAL CHINCHIN
Ral chinchin chi kwo rij chaya ni chwe kin kawik
Junam ru wakal i ju chi terenloq ma ya che ke kawik.

Are nui santia o aranxex are nui a mam chi tzum u jolom.

LAL CHO
Cho, cho, wach at tijin ru, wuj i joq
Kasipaj pich we, kin ya taj,
Wach u chak , man weyin
Kna wey-ej chrij ja, kat reiej i tzel.

TIJOMBAL
Jo qonojel pa tionbal
Man tijonik ya kajeqanik man joob chik karaj chei waxaqib
I chinchin ku jeq chawik .

I a Lu ya ku ponik kamtal bi chuab rumal u chuch


I a Wan koik chi kraj tzaljik loq

ACHI JIL
Jo pu tikanbal re ma chi Jil
Ke qila a ti tutz katijin ru sikaj.

A ti tutz in tichi o ka chupam rachoch


Kukatzij jun usij es I ku tik jun kotzij

MES I CHO
Tijin a tzenem sotot, chi tape wach kin bij chiwe
Chi mes otalik i paja o jun cho.

TIX
Jun tix ku say rib puja u kem am
Krilo lik ku chijo x-e chusikixik chik jun tix

Keb tix ksay kib puja u kem am


I kkilo kik ku chijo xe-e chik chu sikixik jun tix
Lajuj tix ksay kib puja u kem am
I kkilo chi ku chijtichik jujunal xikijeq elik.

TI TUTZ KBIXANIK
Kuku kuku kbixanik ti tutz
Kuku kuku chuxe ya
Xekaw jun achi aj pa taq ya
Kuku kuku rokam kunbal

Kuku kuku xe kau jun aj chak


Kuku kuku rokkam biroxik ktijawik
Kuku kuku.

refranes y dinmicas en achi

REFRANES

rbol que nace torcido jams se endereza.


Che chi kotkik kalaxik are knimarik ksukiti chik.

Es mejor andar solo, que mal acompaado.


Lik utz we atukel katbinik chwach we o a wachiil.

Cuando el ro truena es por que piedra trae.


Are i beya kwulul upam o abaj rukamloq.

Ojo por ojo, diente por diente.


Wawach ru wawach xaq wayaj ru wayaj.

Yo no le doy fiado, ni a mi mejor cliente.


Yin kinya ti jun biroxik pachaim mitene che jun wamiy.

El que mucho abarca poco aprieta.


Jun we kuya rib chuach ronojel, nti chik kuan re.

Una golondrina no hace verano.


Jun wichil kupetzaj ti i jab.

El perro que ladra no muerde.


I tzi chi to ktianik kraxin taj.

No creer hasta no ver.


Ka kwil na teuri kinkojo.

El que se re de ltimo re mejor.


Pachin kisbal re ktzenik, lik utz tzej kuan na.

DINAMICAS

Enanos, gigantes.
Chutiq, nimaq.
Enanos, gigantes.
Chutiq, nimaq.

Enanos, gigantes.
Chutiq, nimaq.
Enanos, gigantes.
Chutiq, nimaq.

Sillas calientes.
Xila katan,
Sillas fras,
Xila joron.

Sillas calientes.
Xila katan,
Sillas fras,
Xila joron.

La gallina se caso con el gallo copetn,


nacieron los pollitos con chaleca y pantaln,
diana chin chin dale un beso a Martn
en el mero cachetin.

A ti ak xkuliik ru ma tren
Xe alax lal taq ak ru koton
Diana chin chin ya jun utzub
a Tin che lux.

Ah viene el conejo de la buena


suerte con la cara de inocente
tu besaras al chico o la chica
que te gusta ms.

Xkun ati imul liki utz akoch portun


ru upalaj lik chom ku an che,
Yet ka tzubaj uchi ala o ali lik
qus ka wilo

El pollo con una alita,


El pollo con dos alita,

El pollo con una patita,


El pollo con dos patitas,
El pollo con su piquito,
El pollo con su colita.

A ti ak ru jun uxik
A ti ak ru keb uxik
A ti ak ru jun raqan,
A ti ak ru kebraqan,
A ti ak ruu chi,
A ti ak ru u je.

El rey pide un arete,


I rey kutzonoj jun arit,
El rey pide un gipil,
i ey kutznoj jun pot,
El rey pide un lpiz,
i rey kutzonoj jun tzibnbl che.

El rey pide una piedra,


I rey kutzonoj jun abaj,
El rey pide un palito,
I rey kutzonoj jun che,
El rey pide un cuaderno,

I rey kutzonoj jun wuj.

Oreja, nariz,
Xikin, tzam,
Ojo, mano,
Bawach, ab,
Boca, diente,
Chi, ware,

El que se confunde tendr una penitencia


I pachin jun ksachik ke kau chkiwach kichil

Todos ustedes hagan una ruedita y


cada un de ustedes busquen un nombre
de cada una de las verduras.

Esto es un montn de verduras


que se come.
Cuando llega a

comprar compre un gisquil,


compre papas y poco a poco fui
comprando los tomates
compr ajos, cuando me fui
para mi casa me di un tropezn
y me ca todas las verduras
regaron y se compusieron en
circulo cuadrado.

I wonjel yix chi ana jun sotsik y chi junalil chi tzukuj jun i b
i re jalajuj taq biroxik chi kok ru tijbal wa.

I ri are jun jutubaj biroxik re katijawik, are xin pon pa loonik


xin lo jun in chima xin lo in paps i koklal xin lo in pix
Xin lo axux, are xin ek ru ja xin takij i waqan xin tzaqin konojel i biroxik
xe kixtaj bik i xi ki an jun sotsik cuadrado.

Durmate t, despirtate t, duermate t,


despiertate tu, duermate tu, despirtate tu.

Chat waroq yet, Chat waljoq yet, chat waroq yet,


chat waljoq yet, chat waroq yet, chat waljoq yet.

1, 2, 3, cambien de lugar 3, 2,1, solo 7 cambien de lugar


1, 2,3, solo 9 cambien de lugar.
La persona que no tenga lugar tendr una petintencia frente a los
compaeros.

Jun, keb, oxibchi jalwachij i kijibal oxib, keb, jun, xui wuqub ki jalwachij
kijibal, jun, keb oxib, xui belejeb ki jalwachij kijibal.
I winaq chi ku ruq ti i kujibal o uri
ke kau chkiwach kichil.

You might also like