Professional Documents
Culture Documents
Adlisfus n usemres n
tmazit tatrart
Tira, tauri
ayamun
Tazwart
tullizin, Internet) akk d win ara d-yeffen sya er sdat. Ihi d asemres i d-nesna
tura nnig 40 iseggasen aya. Deg tnuba-nne, nearu akken yura Mouloud
Feraoun deg Isefra n Si Mohand. Mi nmed cwi nemlal d wid i -yemlan, i -
ur nella d aebbwaj, tezmer ad tawi kra ur walin widak yezgan resan allansen dinna : ahat temagarrad cwi d tin-nsen ; tikwal, ahat llan wawalen i sen-
yennesren, nekkni nezmer ad ten-nwali deg usemres-nne n yal ass, akken i tyura Pierre Bourdieu. D nea i yennan daen : Kra n waddad n tmeslayt
ad yenz usafar armi ur-s azal, ma ur yufa ara win ara t-yaen armi d war
azal, iusemma ur yeswa ara. Tide, ssuq ur yezmir ara ad idum ma ulac
imarrawen, wid ixeddmen. Ur yezmir ara daen ad idum ma ulac wid ara
yaen, mesub wid yeqqaren.
.M.
IZEGZAL
1u(t)
atg.
FDB
(t) amezwaru(t)
ar taggara...
Fichier de Documentation Berbre
GM
gar tamawt
Mly
amalay
>
yif, yugar
sf
asuf
iakk, ad d-yawi
sgt
asget
Tac.
Tacelit
Taqb.
Taqbaylit
Tamac.
Tamacet
unt.
unti
.M.
Ameskar
amgirred
TAJERRUMT
AMSISLI
Amata :
Tijegdit ef tebna tarrayt, d amenzay :
yiwen usekkil = yiwen umesli
Isekkilen d wid n TlaTinit, anagar sin, kkan-d si TeGrigit :
d
( d ma d isekkilen meqqren )
Kra n yisekkilen awin ticcert, akafu, ne tineqqi, akken ad
ddun d tmeslayt :
, , , ,
AGEMMAY
a Tira :
a
i
aman
ii
ul
tiyita eyya
awal yewwa
b Tirgalin :
Asmules seg wansi i d-lalent :
Seg icenfiren :
bibb
amummi
afud
nutenti tama
iij
tide
dadda da
i
ilili
ini
amrar
wu
asif
ubb
izi
ii
layer
tibecbacin :
amcic
ui
ajuj
afenal
Seg wane :
k
g
ibki, akal
agu, argaz
Seg teqlalt :
q
x
ii
qim
xixxi
Si tgerjujt (tankart) :
uu
iar
Si tbuhcict :
Tamawt :
ihi, aha
tirgalin azgen-agga d ti : , ,
deg tarrayt-a, ur d-iteddu ara
10
AFELWI
asekkil
s tefransist
A, a
B, b
b/v
C, c
Ch
Tch
D, d
d/d spirant
d emphatique
E, e
s terabt
F, f
G, g
g/g spirant
Dj
H, h
h spirante
h muette
I, i
J, j
K, k
k/k spirant
L, l
M, m
N, n
r parisien
R, r
r roul
r emphatique
S, s
s emphatique
Q, q
T, t
t/ t spirant
t emphatique
Ts
U, u
Ou
W, w
w anglais
X, x
Kh
Y, y
Z, z
Z emphatique
11
Tamawt :
Isekkilen iawin tineqqi d ufayen
yehmel
12
Targalin-a :
b, d, g, k, t
tuge ilint d tizenzain :
abrid
udem iger
t, d : d aggaen deffir l, n :
tamellalt
nutenti
aldun
ildi
b:
d agga deffir m :
tambult
ambai
g : d agga deffir b, j, r, , z :
inebgi ajgu
argaz agaz
azgen zger
k : d agga deffir , f, c, , l, r, s :
akim ayefki
ayeck-it kes
afilku arkas
skud
13
TUSSDA
Targalt yessden teunefk s 2 n yisekkilen.
Azenza yessden iual d agga :
d dd :
del
ddal
rel
retel
ger
ggar
t :
g gg :
qq :
yena ineqq
k kk :
ikiw
kkaw
ftel
fettel
t tt :
14
Tamawt :
w iar s gg ne s kk
Akka :
y iar s gg
w : w gg :
yerwi
awe
agga
ireggi
w kk :
iwet
y : y gg :
yekkat
yu ieggu
15
AMSERTI
Amserti, mi ara mlilen sin n yimesliyen, ualen d yiwen
umesli : yiwen yemlal d waye, msertin.
Deg tarrayt-a, tuge, amserti fiel ma ikad-d di tira, anagar
+t deg wunti
1) d - t > - / t-t
d n tilawt :
tanzet d :
ad n yimal :
Tamawt :
Ma d imal + amyag yeftin i iman-is, ulac ajerriusemlili
(), ma yerna d n tnila yif-it ma yedda deg tira.
Ad tawi
Maca :
Ad dtawi
16
2) + t =
abla tabla
abrid tabri
Tamawt :
n + > -r :
n + f > f-f :
n + m > m-m :
n+b>m:
n + w > w-w :
17
ARIS :
WIN I D-YUALEN
Illel. Abrid. Azaar. Adrar. Taddart. Axxam. Iwet di tewwurt
yekcem. Tawwurt n wesqif tewwi anina, tugar tbel ne leweh yeffen
deg uanim, mi yewwi yid-s alaal deg wedrar.
Acemma din ur ibeddel.Tarurt ibubb-i welem, taddart tbubb-i
tewrirt. Abrid isurufen deg-s, d ccama i -yeban ef sin. Yura imir ikadas-d annect-ilat. Nniqal yuyes, yual am wakken yema ulac win i s-dyeslan, meqqar ad yual sya, ad yader tirec-irec-erbal-i. Taddart, adrar,
azaar. Igenni di temsrifegt ! Ad yual agemma-in ! Cwi akka yesla i
wesqerbeb, ata-n slan-as-d ! Acu swayes ara ten-yemmagger ? Teel
taect, ticirec n waldun la tebubun di tyersi.
.M. Ungal
18
ILUGAN N TIRA
Llan 7 ilugan n tira
ALAGAN AMENZU
ul
zik iaru
oul
aamar
zik iaru
atchamar
tamurt
zik iaru
thamourth
imezououra
19
Amedya :
bibb, bb d ussid
dadda, dd d ussid
akk-a, kk d ussid
Tamawt :
xixxi, xx d ussid
Amedya
Am.ussid
Amedya
Zem
zz
Zzem
Usu
ss
Ussu
Ifan
ff
Iffan
ru
rr
rru
Ihi :
- amesli awezlan = yiwen usekkil
- amesli ussid = sin n yisekkilen
- ulac amesli iarun s nnig sin n isekkilen
20
r, s, d, t awin tufayt :
Amedya :
au
rmel
saba
aarus
aekka
ddant-d di tira.
21
Tamawt :
yiman-is.
tufayt tebeddil anamek :
azrem - arem
adar - aar
tufayt tnette, (amesli ufay isena-i i yiiranen-is) :
aa
au
aaus.
Amedya :
arum, arab, aqrab, aqrur, axrib
22
Ihi :
azal agga
azal azenza
bibb
baba
dadda
idir
bges
iger
ayefki
akal
tulles
tullas
23
asbcbc
kerzent
asbecbec
amane
Affar
affare
imegran (..meg.. )
amgger
amggre
2 _ ISEKKILEN w d y :
mai d tira : d targalin, azgen-tira.
3 _ Di Tmazit, ulac tira ezzifen.
4 _ Tana :
24
a+a:
a+i:
a+u:
i+a:
Tamawt :
i+i:
tilufa-ya
tilufa-a
yenna-yi
yenna-i
asefru-ya
asefru-a
ilemi-a
ibki-inna
25
ilemi-ya
ibki-yinna
Maca :
tabla, tama
26
bg k qx
Amedya :
gg
g
kk
k
q
Tamawt :
ambiwel
ameggre
age
akk
aker
alem
aqrab
axlenj
bw gw kw w qw xw
28
ARIS :
INEBGI
Imensi i s-d-wwi, yea-t armi ifukk, seksu yedhen s zzit,
nerna-yas-d ii. Mi ifukk ui, yetef taqbuct nni n yii, yeswa- ; yual
yesfe aamar-is s ufus, daen acebbub-is, am wakken d aslaf ara yeslef i
wemcic. Times deg ukanun la teirriq, la teweccim ierban s tili-s,
teurar yes-sen, amzun ambiwel yefka-yasen tudert, ne mai wazeden :
tarbat n tewkilin tuli-ten, la gezzrent deg-sen, yema wesla dayenni, la
urarent rennunt, ulac iimi.
.M
Tulluzin
29
ISEM
Amata :
TAWSIT
Tawsit ur-s sin wudmawen : amalay d wunti
1 _ AMALAY :
Isem amalay tuge ibeddu s teri (a, i,u ama deg wasuf (yiwen)
ama deg wesget (sin ne ugar)
argaz imi udem
accaren idmaren uccayen
2 _ UNTI :
Isem unti tezga fell-as t sdat teri, ama deg wasuf ama deg
wesget.
tala timmi tuffra
tanzarin tisekkrin tullas
30
tamurt
tisegnit
tuzzalt
tasaru
tibki
ti
tabla
tama
Tawawt ef tewsit :
1 _ Llan yismawen ur beddun ara s teri, beddun s
tergalt :
fad
la
reffu
ceffu
seksu
cilmun
zzuf
2 Ismawen i d-yekkan si Tarabt ne si Tefransist :
a Ma mmuzen, alagan yiwen :
tibselt (am tiskert)
31
b
f
w
x
lbanka
lfidiyya
lama
lhiba
lif
lmizirya
lerba
lqayed
lwali
lxayen
lyali
lib
n
r
s
t
ccedda
ddel
dalem
nnuba
rriba
ssbe
tthur
zzuf
32
33
AMAN
Aman ur-s snat n tmera :
asuf d wesget
ulawen
uccen
uccanen
tuzyint
tuzyinin
tumest
tumas
izan
tizi
tizza
ilef
ilfan
tizi
tizatin
tidersi, i iual d a :
iccer
accaren
iinzert
tanzarin
uan
_ ne d tasureft, i iual d u :
34
tuge, a iual d i :
amar
imaren
tamart
timarin
ayamun
iyamunen
tasemunt
tisemunin
ayyaw
ayyawen
tayyawt
tayyawin
tadla
tadliwin
tama
tamiwin
ass
ussan
taddart
tudrin
tikkwal, a iimi d a :
tidersi, a iual d u :
2 _Tafekka n yisem : Ama deg umalay, ama deg wunti, tafekka tezmer
ad beddel s 3 n tura :
a _ tahrayt (timerna n n aneggaru)
b _ tamlellit ( asget s a )
c _ tuddsa s tehrayt d temlellit.
a _ Asget s tehrayt ( n aneggaru) :
tala s en / in :
en deg umalay, in deg
wunti
afella
ifellaen
tafellat
tifellain
amar
imaren
tamart
timarin
35
Tamawt :
izem / izmawen
tizemt / tizmawin
udem / udmawen
tudemt / tudmawin
ixef / axfiwen
tixeft / taxfiwin
iirdem / iirdemiwen
tiirdemt / tiirdemiwin
Maca :
tala s an / atin :
aslem / iselman
taslemt / tiselmatin
ilef / ilfan
tileft / tilfatin
taru / tira
ayul / iyal
tayult / tiyal
amcic / imcac
tamcict / timcac
afus / ifassen
deg-s tahrayt :.....en
deg-s tamlellit : u/a (alternance vocalique)
Imedyaten nnien :
a/a:
afrag
u/a:
amzur imezran
i/a:
Tamawt :
ifergan
azniq
izenqan
tiqcicin
tizmawin
arrac
tametut
tilawin
tafunast
tistan
ad d-ya amemar
yegget uzemmur
adlis i d-yeffen
amalay
unti
suf
asget
a....
i....en
ta...
ti....in
37
ADDAD
Addad ur-s snat n taliwin :
ilelli d umaruz
a Ilelli :
b Amaruz :
argaz yuder
yuder wergaz
tazeqqa tuli
tuli tzeqqa
irgazen nzan
nzan yergazen
asif yeqqur
yeqqur wasif
tiwwura ldint
ldint tewwura
akal yeffud
yeffud wakal
afella yekker
yekker ufella
aarus yesse
yesse uarus
38
Isem s u : u > wu
uzzal zay
zay wuzzal
ul yegzem
yegzem wul
Isem s i : i > y
ixxamen grurjen
grurjen yexxamen
izmawen negren
negren yizmawen
imi yemdel
yemdel yimi
Tamawt :
ummen idurar
ibeckien ggugmen
ggugmen ibeckien
39
b Unti :
Isem s tu : tu iimi akken
tuccent tuwas
tullas runt
tuwas tuccent
runt tullas
meqqret texxamt
tamurt teur
teur tmurt
tazemmurt tefsa
tefsa tzemmurt
_ tiri teimi :
taddart teur
teur taddart
tili tella
tella tili
taluft tefra
tefra taluft
2 _ Amaruz ussid :
Isem amalay yezmer ad yili umaruz-is yessed, ma d asemmad n
yisem, ne n tenzet, ne sdat imerna n tsmekta (cwi, drus, kra, annect,
atg.)
Amaruz ussid fiel ma ikad-d deg tira.
Isem s u : iawi ww
Isem s a : iawi ww
40
Isem s i : iawi yy / gg
Tamawt :
tamurt n (y)ideralen)
41
3 _ ASEMRES n umaruz :
a _ Amgay deffir n wemyag :
yekkat wedfel
yeswa wakal
tcebbe tmurt
b _ Asemmad n weman :
yiwen (n) wezger
snat (n) tlawin
c _ Asemmad n tenzet :
yenna i teqcict
nnig webrid
deffir wedrar
yeffe si texxamt
yewatef am uerda
yekker-d seg watan
afus n tsebbalt
tala n umalu
yefka-yas ddew-ufus
yeli ef wudem
g _ Isem n twinest :
a-a tmurt !
at-a ueddad !
Tamawt :
Amaruz yezmer ad ibeddel anamek :
bnan yexxamen # bnan ixammen
yemmut yilindi # yemmut ilindi
Amaruz yezmer ad yawi ajerri n betu, maca mai d imezgi :
ddew-ufus
lmel-ufus
TAGGRAYT :
A F E L W I ef waddad n yisem
Ta
s
t
AMALAY
UNTI
Add d
ilelli
Amaruz aerfi
ul
wul
argaz
wergaz
ilef
yilef
ta
tamart
temart
ti
titbirt
tetbirt
43
IRBIBEN N YISEM
Tala-nsen d tin n yisem.
awin ilugan-is :
Amedya :
ibidiyen imellalen
d aberkan i d-yezwaren
d awessur i d-tessager tberkant
A F E L W I ef yerbiben n yisem
Tawsit
AMALAY
UNTI
Aman
Ilelli
Amaruz
Asuf
aberkan
uberkan
Asget
iberkanen
(y)iberkanen
Asuf
taberkant
tberkant
Asget
tiberkanin
tberkanin
44
Tamawt :
asemmad n tenzet :
argaz n lali > argaz l-lali
tametut n lali> tametut l-lali
arbib n yisem :
d lali aqcic
d lali taqcict
arbib n wemqim :
d lali-
d lali-ten
yir tametut
dir :
dir tamera-ya
dir-i tmera-ya
dir-ik
at yiles
mm texxamin
sut texxamin
bu ubernus
at yibrenyas
mm yicalan
sut yicalan
at wexxam
sut taltin
Maca :
sut taddart bu tamart
Tamawt : ajerri n betu ur d imezgi, yezmer ad yesfe.
46
ARIS:
DI LUZIN
Imezuen-is ubbnen si zzhir n imuturen. Ugaren rrud.
Imezuen d tawwent, imuturen d afis. Akka i teentun tessirt anda i dyezad timin d yirden asmi yella d amectu.
Tissirt n Si-Meqqran n Taddart-Umalu. Tusa-d ef webrid
(n) ukerrus. Dinna akk i llan medden zaden, acku ulac tissirt nnien di
lerc-nsen. Zik i d-teenkar yemma-s ad as-tebbi i weyul. Taylewt sya
taye syin. Tikkwal taye di tlemmast s-ufella n tbarda.
.M.
I d wass
ungal
47
AMYAG
Amata :
zmer, e, afeg,...
2 _ amyag n tara :
imi, izif,...
AGGAYEN
1 _ Amyag amagnu :
Amyag amagnu yemmal tigawt ne addad
Amyag amagnu ur-s 6 n taliwin :
3 fettint
3 ur fettint ara
a 3 n taliwin ifettin :
fettint s wakud :
ana, urmir, izri.
_ Ana :
D akud n usendeh
Mi ara s-tini i yiwen ad yesker kra, akud nni d ana :
afeg, awe, sew
Ana ur-s 3 n tmera :
48
ana aerfi :
afeg
suref
ana ussid :
afeg
ana ussid ibaw :
ur afeg
suruf
ur suruf...
_ Urmir :
tigawt werad tera : afge, teswe, yawe,...
Urmir ur-s 3 tmera :
urmir aerfi :
tafge
urmir ussid :
teafge
urmir ibaw :
ur......
Tamawt :
ad + urmir > imal : ad + tafge (ad tafge)
Deg yimal, tigawt er sdat ara teru
Izri :
tigawt dayen tera, tezri :
ufge, teswi, yewwe...
Izri ur-s 3 n tmera :
izri aerfi :
tufge
izri ussid :
teafge
izri ibaw :
ur...
Tamawt :
49
ibaw ( ) : ur....
b 3 n taliwin ur nfetti :
50
Udem
asuf
asget
Izri
.....
.....
3 amalay
.....
3 unti
.....t
ana
2......
......it
2 amalay
......it
2 unti
.....mt
.....mt
3.........
.....it
ISMILEN
51
aar : k
eg
aar : g
eww
aar : w
amyag sin-sekkil :
ger
aar : gr
ffer
aar : fr
amyag kra-sekkil :
sker
aar : skr
be
aar : br
bgesaar : bgs
amyag ku-sekkil :
qerdec
aar : qrdc
ferfed
aar : frfd
gurzen
aar : grzn
azzel
awe
aar : zl
aar : w
da-feggag :
grireb
aar : grb
su
aar : s
cuf
aar : cf
ggray-feggag :
bru
aar : br
glu
aar : gl
rwi
aar : rw
temnenni :
izdig
aar : zdg
irid
aar : rd
inig aar : ng
e
krz
ger
qerdec
arez
te
kerrez
ggar
qerdic
arez
2 Tala tazellumt :
D timerna n usekkil sdat wemyag i tseddi unamek.
Deg-s llant 3 n tmera d tijegda :
53
a Aswa (factitive)
b Amya (rciproque)
c Awa (passive)
a _ Aswa (tala s s ) :
sali
siwe
sbecbec
skiccew
sberde
slu
se
smed
senger
sniger
seww
ssew
sferfer
swa
Tamawt :
sizdeg zizdeg
senz zenz
Deg tira iimi d s :
myussan
munfu
myerwal
mbiwel
myufa
mlai
myarez
mgarrad
c _ Awa (tala s t, , u, w ) :
54
thenni, ttekki
ekki, ebder
u usemma, uciwe
w
wa, wet
mels
nebra
nefk
Tamawt :
1 _ Taliwin-a : a aswa
b amya
c awa,
_ a + b = aswa n wemya :
s + m + amyag :
smeri
_ b + a = amya n weswa :
smen
m + s + amyag :
msawi
mse
use
userbe
_ c + a = awa n weswa :
mseli
+ s + amyag :
55
ASEFTI
Imyagen akken ma llan, s yiwen n usefti, tasureft
d izri n yemyagen n tara.
Asefti, d timerna n yewilen i wemyag.
aerfi
ussid
ibaw
2 mly sf
ili
ili
ur ...
2 mly sgt
.t
ilit
ilit
ur ...t
2 unt sgt
...mt
ilimt
ilimt
ur ...mt
56
2 _ URMIR
57
2 _ IRI
Tamawat :
udem
asuf
asget
aerfi
ussid
ibaw
Nek
.....
lli
ili
ur
ke/kem
t.....
telli
teili
ur
nea
y....
yella
iili
ur
neat
t...
tella
teili
ur
nekkni
nella
neili
ur
kunwi
tm
tellam
teilim
ur
kunnemti
tmt
tellamt
teilimt
ur
3 IMAL :
Deg yimal, tigawt, er sdat, werad tera.
58
a Tizelin n yimal :
ma).
ad yebru
ad yeddu
ad yual
tameddit ad yebru
ticki ad yeddu
azekka ad d-yual
ara : ma tigawt d tamassat, tigawt ahat ad teru. Di tala-ya, d a
i d-iaken imal, ar d tinzat ( ar-ad).
akal ara yekrez > (....ar-ad yekrez)
akraren iwumi ara yebru > (...ar-ad yebru)
d nea ara t-yeen > (...ar-ad t-yeen)
azekka ara d-yual > (....ar-ad d-yual)
b Imal :
59
udem
Nek
ke/kem
asuf
nea
neat
nekkni
asget
aerfi
.....
t.....
y.....
t...
n
kunwi
tm
kunnemti
t.mt
nutni
nutenti
ad awi
nt
ad teawi
ad yawi
ad iawi
ad tawi
ad teawi
ad nawi
ad neawi
ad tawim
ad teawim
ad awin
ad awint
60
ad awi
ad tawi
ad tawimt
ussid
ad teawimt
ad awin
ad awint
Tamawt :
1 _ Deg tira n yimal, ulac amserti :
ad + t > at-t / a-
ad + n > an-n
yenna
yekrez
yeddem
yesseww
yebren
yas-d
yufa
yini
yader
Ikad
iawel
isemma
iub
icar
idewwer
61
udem
asuf
asget
nek
berrike
ke, kem
berrike
netta
Berrik
neat
berriket
nekkni
berrikit
kunwi
berrikit
kunemti
berrikemt
nutni, nutenti
berrikit
62
S umata :
AMAUN
Amaun ur-s snat n taliwin :
tala tilawt (+)
tala tibawt ( )
Amaun yella d aerfi, yella d ussid
Amaun yella d urmir, yella d izri
64
Amaun d urmeskil :
unti = amalay, asuf = asget
win yewwin
tin yewwin
wid yewwin
win yean
tin yean
tid yean
win ian # win i an
65
ISEM AMYAG
D isem yebnan s uar n wemyag
Yezmer ad yeddukel d wemyag-is, akken ad yessed unamek :
temi mezi
tebrek berriket
tiddin yedda
taguni igen
ui yea
tannumi yennum
Yezmer ad yili nea d yemyagen nniden :
ia s berru
yedder s kennu
Tamawt :
Tikkwal isem amyag ur-s tala nnien : telli-yas tergalt
n uar-is !
bzeg
abazug azzug
66
TIBAWT
Tizela n tibawt :
a _ ur : iak tibawt i yiman-is :
Ma amyag ddan-d yid-s wawalen-a : acemma,
wara, yiwen, alba, kra.
ur d-yewwi wara
ur yewwi yiwen
ur d-yewwi wacemma
ur d-yewwi walba
Deg tenfalin am :
ur yelli, ur aggad
Ma tibawt d taqurant :
teggul ur terna waye
teddun wa ur imeslay i wa
b _ ur.... ara : amyag gar tzelin ur d ara
ur yewwi ara
c _ urad / mazal :
wead yewwi
mazal yewwi
d _ urin / lemer :
ur-in yewwi
67
e _ mai / lami :
sin n iseggasen d tikli, mai yewwe !
kra yenna, mai cfan-as !
f _ ur d :
limer ur d neat, ur isawe
Tamawt :
llant tzelin nnien, maca ur mmient ara :
deg umur n ara : ani, ec
68
ARIS:
TAMART
Teddem ssella, tger deg-s tagelzimt, as akka ur d-tzeddem
ara. Tagelzimt tlaq di lexla. Yiwen ur yeri acu ara s-d-tger teswit....
Yelha win iezziben, yelha win iebbiren. Tesmundel
timess tea fell-as aseksut. Temdel tawwurt n wexxam, terna tin n
wesqif. Ageffur tura iru am wakken yesnexfet cwi. Yedda d usigna
metwal Taddart-Ufella....
Tura bdan teffen medden. At taddart am iyuza, zik i
gganen, zik i akin. Win yeyan meskin ur t-id-isa ara ad iiwez, akken
ad yekker zik-zik, ad yanu ccel-is. Tera d medden am winna
yessegririben aru seg wedrar er waye. Astefu ulac. Rrbe ulac. Tidi ur
teqqim ara, ikufan ur uren ara.
.M.
i d wass
ungal
69
AMQIM UDMAWAN
Amata :
er wemqim, llan 3 n wudmawen :
deg wasuf :
nek
ke / kem
nea / neat.
deg wesget :
nekkni / nkkenti
kunwi / kunnemti
nutni / nutenti
Amqim udmawan iili :
d asemmad urusrid :
yenna-yi
Amqim udmawan d aferdis iarun i yiman-is. Maca yif-it
ma iawi ajerri.
70
71
Tamawt :
2 AWIL N TENZET :
72
Iwilen n tenza :
Amedya :
fell-i
ur-i
yes-i
deg-i
fell-ak
ur-k
yesk
deg-k
fell-am
ur-m
yes-m
deg-m
fell-as
ur-s
yes-s
deg-s
fell-ane
ur-ne
yes-ne
deg-ne
fell-awen
ur-wen
yes-wen
deg-wen
fell-awent
ur-went
yes-went
deg-went
fell-asen
ur-wen
yes-wen
deg-wen
fell-asent
ur-sent
yes-sent
deg-sent
Tamawt :
Udem 1u n wesget ur-s tala nnien :
-ane
-atne
fell-ane
ddaw-atne
73
3 AWIL N YISEM :
ne d asemmad n yisem.
Awil n yisem, d nea i d-iaken tikti n wayla : d amatar
n wayla
Udmawen :
-iw / -inu / -w :
ul-iw (-inu) tasa-w (-inu)
-im / -inem / -m :
-is / -ines / -s :
-(n)ne :
-(n)nte :
ul-nne tasa-nne
ul-nte tasa-nte
-(n)nwen :
ul-nwen tasa-nwen
-(n)nkent :
-(n)nsen :
ul-nkent tasa-nkent
ul-nsen tasa-nsen
Tamawt :
Deg wasuf, awil n yisem ur-s 3 n taliwin :
-w / -iw / -inu
-k / -ik / -inek
-m / -im / -inem
-s / -is / -ines
Awil n yisem tezga yid-s ujerri, anagar ma yella kra gar
yisem d wewil-is :
axxam-inna, ines
wi t-ilan ? ines
4 IWILEN N TIMMAREWT, deg wesget, awin t gar yisem
d wemqim :
gma-t-ne / gmatne
gma-t-wen / gmatwen
gma-t-kent / gmatkent
gma-t-sen / gmatsen
gma-t-sent / gmatsent
Ismawen n timmarewt, awin ajerri :
baba-s
yemma-s
yelli-t-ne
jedd-nsen
75
5 AWIL N WEMYAG :
-iyi
Imedyaten
yini-yi
yenna-yi
yin(i)-(y)ak
yenna-yak
yini-yam
yenna-yam
-as -yas
yini-yas
yenna-yas
-a -ya
yini-ya
yenna-ya
-awen -yawen
yini-yawen
yenna-awen
-akent -yakent
yini-yakent
yenna-akent
yini-yasen
yenna-yasen
-ak
-yi
-yak
-am -yam
-asen -yasen
yenna-yasent
Tamawt :
Yal udem ur-s, snat taliwin :
Tala tamenzut :
-iyi, -ak, -am, -as, -awen,
-akent, -asen, -asent
sdat amyag iseggran targelt :
twet-iyi ikad-ak
ibzeg-as iber-awen
Tala tis-snat :
76
Udmawen
-iyi -yi
Imedyaten
yugar-iyi
yufa-yi
yugar-ik
yufa-k
-ikem -kem
yugar-ikem
yufa-kem
-it -t
yugar-it
yufa-t
yugar-i
yufa-
-ik -k
-i -i
-a -ya
yugar-a
yufa-ya
-iken -ken
yugar-iken
yufa-ken
-ikent -kent
yugar-ikent
yufa-kent
-iten -ten
yugar-iten
yufa-ten
yugar-itent
yufa-tent
-itent -tent
77
Tamawt :
kksen-as-
yewwi-yas-tent
ugaren-ten
deg-sent amyag :
ansi-k ?
sani-kent akk-a ?
d acu- ?
ulac-it
ccwi-kem ?
dir-it
78
A FE L W I ef wemqim udmawan
Awsil n
Ilelli
tenzet
-w/iw/inu
arusrid
-i
-yi/iyi
-yi
-k/ik/inek
-ik
-k/ik
-ak
kem,
-m/
-m
-kem/ikem
-am
kemmini
im/inem
nea
-s/is/ines
-s
-it
-as
neat
-s/is/ines
-s
-i
-as
nekkni
-nne
a/ane
-ne
a/ane
kunwi
-nwen
-wen
-ken/iken
-awen
kunemti
-nwent
-went
-ent/ikent
-awent
nutni
-nwen
-sen
-ten/iten
-asen
nutenti
-nwent
-sent
-tent/itent
-asent
nekkini
ke,
asget
Yisem
usrid
nek,
asuf
amyag
keini
79
ARIS:
IMEKSAWEN
D ke akk i--ixedmen. Yusef yelha kan d yiman-is.
A nek ara yemmezlen !
Timezliwt ! Yes-s i fafan yemdanen. Ad t-zlu deffir
wemgger. Ad t-zlu s yiccer ! Mai d izli i yemmezlen ! Zik zellun
arrac di lid, armi d yiwen wass, yiwen qqaren-as Smail nniqal yezla-t
baba-s, yiwen ugemir akken qqaren-as Yebrahim. Ta, d taqsi i sen-dtessawal sei-s asmi tella di leqel-is, yecfa-yas Muend-Ameyan.
.M.
I d wass
ungal
80
IMANEN
Amata :
Imanen bdan ef 3 n iremmuen :
1 aman n wektili
2 aman n wesmizwer
yiwen, sin
IMANEN N WEKTILI :
Imanen n wektili
AMAN
AMALAY
UNTI
Iyen
Iyet
Sin
snatet
Kerad
Keradet
ukku
ukkuet
Semmu
e mus t
seis
seiset
Ssa
Ssahet
Tam
ttamet
81
teza
tezatet
10
Meraw
merawet
11
mraw d iyen
mraw d iyet
20
snatet n tmerwin
100
111
200
snatet n tima
1000
11000
meraw-imen d i en
20000
snatet-tmerwin n aim
100000
time n aim
Tamawt :
Asemmad n yisem yezga d amaruz, deffir n wezwil ameqran
gar-asen :
snatet n tmerwin ibaraden d ssin
aim n tezzyin d snatet n tima
(22 n warrac)
(1200 n tezdayin)
82
2 IMANEN N WESMIZWER :
TaQb.
AMAN
ASUF
A S G ET
1u
amezwaru/amenzu
imezwura/imenza
Yezzaren
wi-zzarnin
tamezwarut/tamenzut
timezwura/timenza
ta-tezzaret
ti-zzarnin
TaMac
TaQb.
1ut
TaMac
83
3 TAUNT :
TaQb.
TaMac.
1/2
azgen
ail/ddis
1/3
elt
tafult n keradet
1/4
rba
tafult n ukkuet
1/5
tis 5
tafult n 5
Tamawt :
Betu iunefk s wallus n wawal :
ban-ten yiwen yiwen
nzan axxam axxam
84
ARIS:
AZGEN N WERGAZ
D azgen n wergaz i tue. Ur as-teqqare ara d baba-s i tid-yean. Nea 3 n iallen deg tehri, ma d tezi fiel ma nenna-d.
Yemma-s daen ur txus ara. Aas i turew, asider tessader-iten akken ma
llan, ne ahat yemmut-as yiwen ne sin : d asfel i d-yefdan wiya. At
Mraw axxam axxam, d neat i awin d lemtel. Ma d kem, a yelli d
aneggaru seg-sen i kem-id-iaen. Nni-am yes-s i d-aran ti imawlan-is!
.M.
Tullizin
85
AMESKAN
Amata :
Imeskanen ggten di Tmazit, tikkwal beddilen timera.
Yes-sen i d-skanen medden kra, ne seddin anamek.
Ameskan iaru i iman-is, maca tuge iawi ajerri.
2 _ ma d ilelli, d amqim
1 _ AMESKAN AWIL :
D win yeqqnen er wawal nnien s ujerri :
a _ Ameskan n yisem :
ma yeqqen er yisem
d urmeskil
ur-s 3 n taliwin :
nni
86
Amedya :
tametut-a
argaz-a
tidayin-a
imdanen-a
taddart-inna
asif-inna
tizemrin-inna
idurar-inna
taluft nni
izmawen nni
Tamawt :
1 _ Ma yeqqen er yisem iseggran tiri yeuren, ameskan
iawi y, d tana :
talaba-ya
isni-ya
tala-ya
tasga-yinna
talafsa-yinna
ibki-yinna
ajgu-yinna
asefru-ya
Maca, ma ulac tana :
taffa nni
ulli nni
atemmu nni
asefru nni
87
88
asuf
asget
aql-i
aql-ak aql-akem
aql-a
aql-aken aql-akent
3 mly
aten-an / aten-ad
3 unti
atent-an / atent-ad
hayt-it
haa
hay-i
hayt-iten
hayt-itent
aa-ya
aten-aya
atent-aya
89
Amedya :
at-a yusa-d yesli
ata-ya yusa-d
anida llant tenawin ? Atent-ad!
hayt-iten deg wedrar
aten-ayen ad nsen
Tamawt :
Tikkwal isem deg umur n wemqim :
ata-n webrid
at-a usaru !
hayt-it wanida nteddu
Llant taliwin nnien am :
aten-ah, aten-ih, atent-ih,
atent-id, hat-itent, atg.
2 _ AMESKAN ILELLI :
Ameskan ilelli d win ur neqqin ara er wawal nnien,
iusemma d amqim.
iawi.
a _ D ameskil : 3 taliwin
tala 1ut, taawsa tuza-d :
wa
wagi / wayi
ta
tagi / tayi
wi
wigi / wiyi
90
ti
tigi / tiyi
wahinna
tahi
tahinna
wihiden
wahidak
tihiden
tihida
winna
tin
tinna
wid
widen
widak
tid
tiden
tidak
Tamawt :
b D urmeskil :
win :
ayen :
d ayen n diri
ayen yezwaren
awi-d ayen i k-yehwan
cfu i wayen i d-tenni
dayen ifu !
92
aya :
d aya i m-nni
yenna aya yerna aya
aas-aya ur d-yual
aseggas-aya seg wasmi yemmut
acu :
93
AMESKAN IMSENNED :
taye tiya/tiyi
nnien / ien :
yal :
atg..
94
95
ARIS :
IYENNATEN
Aql-a deg yir taswit, yerna ulac win iwumi ara nru :
imdanen-a i -d-yezzin mai am widak n zik nni. Aa-n tekker gar-asen, a
win izemren yawi-, mai s wawal i -ferrun, s udebbuz ! Yak yes-s kan i
meslayen. Limer yella kra meqqren meqqar yecbe, ayen ef ideg naen
yergazen. Iyennaten-a, nni-ak mai d imdanen akked ara teddu
amecwar.
Twala azegza-yinna ? Nek ad t-zegre, Ata-n webrid ara
awi. Ulac waye ! I yi-iaen msakit, d wigad iruen am temin nni
yea weyul.
.M.
Tullizin
96
AMAAR
Amata :
Yes-s i teren medden taawsa. Tezga yid-s tneqqi n
tura : ?
ANWA :
D ameskil, ibeddil s tewsit, d weman :
anwa, anta, anwi, anti
anwa i yudren ?
anta ur nei ?
ielli i d-tewwe. Anta ?
anwa-wi d-yusan ?
anwi-ten yergazen-inna ?
anti-tent tzewa-yinna ?
2 _ WI :
_ D urmeskil
Wi i t-yeran ?
b _ D uqqin er wemyag :
97
wi iwalan ?
wi ara yeddun ?
wi d-tezri ?
wi yennan ?
c _ D uqqin er tenzet :
wi-ef, wi-yes, wi-deg, wi d
wi-ef tgemmne ?
wi d ke teddi ?
Tamawt :
98
3 _ AC :
_ D urmeskil
_ D ilelli ne d uqqin
a _ D ilelli :
acu ?
acu tenni ?
acu i d-yewwi ?
acu n webrid ara nawi ?
b _ D uqqin er tenzet :
_ AMEK :
_ D urmeskil
D ilelli ne d uqqin
Azal-is d amernu n tara
amek tellam ?
amek tella temart ?
yella wamek ?
99
5 MELMI :
_ D urmeskil
_ D ilelli
azal-is d win n wakud
melmi i wen-d-yugem ?
ar melmi ara d-tuale ?
si melmi ur d-yual ?
6 _ MA
D ilelli
azal-is d win n wewtil
ma yedder ne yemmut ?
wiss ma ad d-yual ?
100
ARIS :
YENFA IMAN-IS
Wiss meqqar ma yella wi t-yeran agemma-in ? Ne ahat
seg wid tessegi tatut ? Ma yedder ne yemmut ? S wacu ara d-tendef
tasa-s akken ad a-d-yemmekti ? Amek armi yenfa iman-is s ufus-is, ur dtkad temda i t-yean ? iwumi tudert am ta, i-mi aql-a nezga fell-as d
anadi ? Melmi ara d-ters fell-as talwit, tasa aa-n d taderwict ?
.M.
Tullizin
101
TIZELA
Amata :
_Tizela tijegda, d ti :
_ tazela n tilawt
_ tazela n yimir
_ tizela n tnila
d ilelli
d n tara
b d n tara :
argaz-a d timert
aqcic nni d izem
102
zi d argaz !
ata-n d ulac
Tamawt :
103
3 _ TAZELA N TNILA
_ Llant snat :
d / id
n / in
a Tazela d / id :
yual d ed :
ifukk-d
ifukk-ed
yewwe-d
yewwe-ed
turew-d
turew-ed
arew-d
e-d
sis
sis-d
kkes kkes-d
b _ Tazela n / in :
Tigawt er win iwumi meslayen
105
Tamawt :
iual d in :
awi-tent-in
yeqqar-ak-in
Tazela n tnila n temgarrad d tenzet n :
Yusa-n si tmurt-nne, taylewt n tazart ef tuyat-is.
Yewwi-n yid-s taekkazt n tasaft, tayuga n warkasen
Tazela n tnila n temgarrad d n umaun :
a tametut ! ay argaz !
ay ul ! a tawait !
106
ARIS:
ATEMMU
Axxam nni d atemmu, ad as-tini imir kan ad d-yerruri. D
snat n tjegda i t-yetfen, wamma yeli-d dayenni. Yu timert agemma-in
i taddart, metwal tigi : d tillas kan i yedduri.
Tamart d takemmict mai, agens-is tezga d asddewnen : d
anebdu ne d tagrest, d azal ne d tillas, la d-teawi ef lexwan widak
iruen. D acirrew i la yecirriw wemsebrid i d-yekkan syin.
Tamart d wemar-is si taddart i ten-id-nfan, wicfan-aya.
Wissen ma d abrid i gan ne d ayen yuran !
Sin n iberdan deg wass, tamart nni tazeqqurt teeffi-d
aman seg wanu, d isemmaen. Neat d wemar-is i ten-id-ssalayen. Ahat
ad tfakk dewessu yuen. Widak yedan ad un, ma d wi ad n-ualen garawen.
.M.
Tullizin
107
TINZA
Amata :
_ D aferdis urmeskil
_ Iili gar sin n wawalen iarra assa gar-asen
_ Llant tenza iawin amaruz, llant tid iawin ilelli
_ Tuge d amaruz i awint
_ Llant tenza awint tala n yisem, d ameggay ne d asemmad
di twinest
_ Llant tid iawin amqim udmawan.
_ Deg tira, fiel amserti : tinza ad d-ifrirent
1 _ TINZA N UMARUZ :
_s:
abrid n tmurt
axxam n baba
tagella s nedder
argaz s tella
_ er / ur/ ar :
er wanida iteddu
_ ef :
yekcem er tkanna
ef tegmert i d-yusa
ef wudem-ik !
_ deg / di :
yenda di tfeqlujt
_ seg/ si :
_ ger = gar :
zeddig am waman
am uzal am yid
sdat yimi
deffir tzeqqa
nnig wul
_d:
ddaw tzemmurt
amar d yelli-s
ttimest d waman
2 _ TINZA N YILELLI :
_s:
_ ar :
yeli s asif
yekcem s asqif
eddu ar tiilt-inna
qim ar azekka
_ send :
send-ielli
109
_ seld :
seld-azekka
Tamawt :
_ Llant tinza nnien selkament ilelli :
s-ufella n wedrar
s-ufella-ines
_ tama :
tama n taddart
_ annect :
_ drus :
_ aas :
_ kra :
drus n tamment
aas n tikli
kra n testan
yedda yid-sen
_ fell :
yea d-id-i
fell-i
fell-ak
110
yedda- fell-asen
_ er/ ur :
yensa er-ne
_ gar :
aql-a gar-awen
gar-as d bab-is
gar-ane kan !
_ yis :
yefre yes-wen
yemger yes-s
Tamawt :
agaluz : ef-k
111
ARIS :
TISLIT D YESLI
Deffir tzeqqa, ddaw tzemmurt uur tsenned, i qqimen teslit
d yesli. La naen. Nea ata-n ansi i k-yehwa ad as-d-tesle, neat tebra i
wallen er wakal, amzun teggugem yennejla seg-s umeslay.
Winna la Iuu, d tide yerfa. Gar-i d bab-iw, ad as-tini
seg yilef i d-yu aar : yekcem s asqif yual-d, iawi iarra ani d iirdem
i t-yeqqsen. Neat tesusem ikad webel di twenza-s. Imeslayen i s-dyeqqar kemen-as gar yies d tasa akken tkeem tene gar yiccer d
weksum, tesna-t akk aglim ies.
Zi d ameslub-a i d argaz s-s ara tili. ef wemdan am wa i
teber aas aya. Nea yeqqar-as kan : Axxam n baba-m, axxam n baba-m
!
Ilaq sya d asawen tasa ad tirid ; ad kksen wurfan asmi ara
tfakk dewessu, imir tenen ad d-temmir am wenzar ef tnezruft ur nessin, ad yergagi yifer winna ur nessin azwu n tudert.
.M.
Tullizin
112
TASUNT
Amata :
_ D aferdis awezzlan
_ D tilellit deg tira
_ Teeqqen awal er waye, ne asumer er waye
_ Llant snat n taliwin :
1 _ tala n tuqqna
2 _ tala n usentel
1 _ TASUNT N TUQQNA :
_ ne :
eddu ne qim
_ akked / akk d :
_ ma-ulac :
_ maca/acu/mana, lakin :
_ wanag/wammag, wamma :
_ zi / zienni, ziemma :
_ da-nea :
113
2 _ TASUNT N USENTEL :
_ Tasunt n usentel teeqqen asumer er waye, ualen d
tayuga sdukklen anamek, wis-sin d war-anamek ma ulac amezwaru.
_ Tikkwal tzeggir di twinest
_ Tasunt n usentel tezmer ad tili d tin n :
a _ wakud,
b _ umentil
c _ yeswi
d _ userwes
e _ wewtil
f _ usien (weqbal
a
_ AKUD :
_ ticki :
_ akken :
_ da :
degmi d-yewwe
_ skud / meskud :
114
_sya, ar d- :
_ armi / allarmi :
an armi rwan
_ ar-d / alamma :
_ i-mi :
c _ ISWI :
_ akken :
_ ammar :
115
am wakken i m-nni
_ amzun / zun :
_ qel / aqell :
_ kter :
taddart-a d aqell
yeber kter-is
_ ad / ugar :
_ yif / tif :
116
e _ AWTIL : (tafada)
_ ma :
ma yehwa-yak ad tru, ru
_ wufan / lukan :
_ ama....ama :
_ fiel ma :
f _ ASIEN (aqbal) :
_ ulamma :
_ as :
Tamawt :
d di tira :
nnan ad d-yual > nnan [belli] ad d-yual
sli ad d-yas > sli [belli] ad d-yas
117
ARIS :
ANUN ZANUN NNIG AKANUN
Akken yebda tikli, d tirwas kan i d-iarew. Nea d dadda-s,
seg wasmi i d-kkren, yezga umennu gar-asen. Mgarraden aas, amzun
mai yiwet n tebbu i ten-yurwen.
Tura mi meqqerit, yiwen zik-zik i ienkar, d abrid er
tferka : di tegrest d tayerza, deg unebdu d aserwet. Ata-n yea taksumt-is.
Waye yezga deg wexxam yerba ifassen-is ; akken i s-yeqqar baba-s asmi
yella ef ddunit : anun zanun nnig akanun !
Wufan meqqar iataf iles-is. Aha', nea, ayen i s-yeren
deg yiallen, yerna-t i yiles : tafellat-is d ameslay.
Tal tameddit, mi d-yekcem dadda-s, ad t-id-yaf yetef
tasga-s, iel deg weclu-is. Mi t-ilua ad as-yini : " Kker ad nezzu !"
Winna ad as-d-yerr : " Sya ar d-yawe, nek cabe !"
ne :
I-ixeddmen d ilfan ne d wid iwumi kfan !
ne :
Ayen tezi yelha, da-nea fere !
Laun ameslay ur inusu ara deg-s, ma ulac ur yeggan ara.
Yemma-s seg wasmi meziyit, ur-s kan i tmal, s ti-is i
tewali, s yiles-is i tessawal. Armi d iseggasen-a ineggura i s-teqqar cwi n
tquranin :
A mmi, tura meqqre, ilaq-ak ad tesfezwi ef yiman-ik,
dadda-k yiwen wass ad yayu deg-k. Ddunit-a ulac win yeddan akken
yeba !
Maca tin-as ne teqqim, nea ur yerra ara aar.
Asmi mazal amar, yeqqar-as :
" Efk-asen ad en akken ad nnernin !...Abrid-a i d-yewwi
ur i-yeur ti ! Amcum-a tif-it limer d tallest i d-turwe !
Neat :
118
ile-t d awtul. Aha tura, i-mi akka i s-yehwa ad a-yerr akk d ifellaen,
azekka d nek ara yezwiren er tezut !"
.M.
Tullizin
119
AMERNU
Amata :
Amernu d urmeskil
Yezga d ilelli di twinest
tura :
imir :
tura ad d-uale
ar-deqqal :
llin-a / seg-llinna :
seg-llinna i -wala
imir-a / imir-n :
zik :
zik i teenkar
ielli, send-ielli :
tikkwal (tikwal) :
azekka, seld-azekka :
azekka d ayla-nne
ilindi, send-ilindi :
melmi / u-melmi :
melmi i t-ri !
qabel, wabel :
ar qabel ma nedder
akka-dani :
werad / zeddi :
werad i d-yuki
werin :
da (d isuddimen-is :
da, dahin, din, dinna,
er-da, er dahin er-din
sya (d isuddimen-is :
akkad (akka-d)
deffir, sdeffir
zdat (sdat)
s-ufella, swadda
agens, sdaxel
mai
meqqar
122
ugar ! atg.
4 AMERNU N TARA :
Yes-s i nerr amek
nezzeh
s-yiil
amek
akka, akken
mezleg
qejmuri
gefgafi
hati
atg.
ARIS :
25 ISEGGASEN
Ielli akka imir-a kan i d-ibedd ef wemnar, yenna-yas :
Tura kan ad d-uale !
Ass nni akka am wass-a, asemmi isenni, yekkat wegris la
s-d-itessu i wedfel. Tuzzel tefka-yas-d abalu yesbur-it, tuggad ad dyebzeg ticki, mi ara d-yual. Yefka-t wemnar akk-in.
25 iseggasen seg wasmi yeffe ur d-iban, nea yenfa, ma d
neat ma drus i tru. Tura ata sdat-s, aas aya deg i t-yenqar ccib, la
yemeslay, maca am wakken ayen akk i d-yeqqar mai d imeslayen :
tessikkid-it kan werad i tumin !
25 iseggasen-a amzun ualen ddew useksut, ad asen-teg ur
ten-teddir ara. Armi d ilindi i tesla d tide yedder, yemlal yid-s wayyaw-is
agemma-in. Aas n tlufa i t-id-isusfen, udem-is ikad mai anagar tasa
kan akked yeddukul. Yeffe d acawrar, yual-d tizi n temer, zi mazal ad
mwalint wallen, zi mazal ti ad t-twali, tinna ur nedderel wannag taye
wicfan-aya seg wasmi i -tea tafat.
123
124
TIRIRIN ABATI
Amata :
_ Awalen-a aran yes-sen medden awal, ne skanen-d abati, ma
baten.
_ D iwezzlanen, tuge deg-sen awin tineqqi n ubati : !
1
TIRIRIN
ih !
yirbe !
d tide !
nezzeh !
yewqem !
igerrez !
b _ S tibawt :
ala !
xic !
nndeh !
axxi !
aha !
c _ Tiririn nnien :
_ amdan i waye :
ccah !
xas / as !
sait !
tanemmirt ! ahu !
wi-cqa !
ulac a ilif !
_ i lmal :
i weqjun :
rre !
i weyul : err !
i tyazi : iw-iw !
i yetbir : bit ! bi t! serr !
2 _ ABATI
d aya, dayen
_ amummi :
ccafua ! alaif !
_ lhejna :
_ aqra :
uyy! way!
_eyyu :
uk uhuk!
_ reffu :
uuk!
_ lfer :
ccwi! ldendu-Llah!
_ asmekti :
iqa! ay-iqa!
_ acukket :
mmm! yyah!
_ anebbeh :
126
ARIS :
SIN LA TMESLAYEN
Ihi, ayen akk i k-nni yeffe ne nndeh ?
Dtide ! kra din yeffe, yerna ke nniqal seg wid ma
nnan-ak sired as ames !
Ulac ailif, ma yugar-ik yiles-ik ass-a, ayen i k-yehwan
init-id. Wi-cqa ! ahat ad yifsus cwi wul-ik. ur-k kan anida i s-teqqare
fere-ak !
Igerrez ! A ur awen ! Ur swin ara azal n tefdent-ik
wakraren-a akked neili.
Dtide ! yiwen wawal kan i aen : win i sen-yennan
ssek ad ddun.
Akken bun ilin d ayla-nne.
Yyah ! aql-ak ula d ke anida
teqqne i tebri. Nek s timmad-iw dayen ur yelli wacu i yi-cerken
yid-sen.
Anida i k-yehwa rwel-asen, nutni ur k-teun ara. A ur diger yiger-ik actal ma ulac ad t-tmegre s ufus !
.M.
Tullizin
127
i yeqqen er ufeggag
iswa
ikka
iawi
ikad
igen
iteddu
mnennint :
128
iteen
iswan
yual d ye :
b _ Timeri tilellit :
_ i amassa :
d axxam i nebna
Tamawt :
d tamda i t-yean
i = ay
i-deg = ideg
i-ef = ief
i-er = ier
atg.
129
_ Tanzet i :
i ke meqqar ma tegne
deffir-i
d nea i i-yean
AJERRI N BETU
ad t-in-yawi yid-s
ayen i d-yeqqimen
sdat-i deffir-sen
130
taddart-is baba-s
idammen-ines iles-nne
e _ Gar isem d umeskan : yezmer ad yili, acu ur d imezgi
ass nni axxam-a
Tamawt :
n, d.
Amedya :
Ihi :
3 _ IMAL D IMEDDUKAL-IS
ad : tazela n yimal
-k : amqim usrid
-awi : amyag yeftin
daen : ad kem-awi (a-kem-awi)
ad t-awi
131
ad -awi
ad ken-awi
ad kent-awi
ad ten-awi
ad tent-awi
Tamawt :
ad : tazela n yimal
132
d _ Imedyaten nnien :
Amedya : Amyag efk
_ s 4 iferdisen :
_ s 5 iferdisen :
ad ak-t-id-fke > a-k-t-id-fke
t : amqim usrid
4 _ TAERT S G
i+yg
Tamawt :
AELLUY N TIRA
134
ARIS:
D TAGERFA I --IGAN
Ihi, cukte ur teri ara ef wacu, seg wasmi tebda
ddunit Nutni zwaren-a er tmussni ? Nutni asurif er sdat, nekni asurif
er deffir.
Nek nni-as :
Ur ak-zuxxu ara, a Dda-Mu, wissen ahat tella ssebba, ma d
nek ur -ssine ara.
Ihi, ur teri ara daen acimi berriket tgerfa ?
Da yebda la yi-d-yesseftuy amek i -zwaren Irumyen er
tmussni. Mi ara yeli deg wawal, ulac win ara t-id iqaren. Yebda iawi-d
taqsi n tgerfa, akked LeQbayel d Irumyen.
Tamacahu-a ahat nnig 100 n iberdan i yas-sli. Nea imeslay
nek smuzggute. Tal tikkelt d acu i s-irennu, ne itekkes deg-s cwi.
Mai akken i -id-yewwi ass-a ara -id-yawi ass nnien.
Abrid-a tilkin i d-tezra fell-a tgerfa, tiqejjirin-nsent arwent-d
llazuq. Am wakken aglim nnulent d ayen ur as-tixirent. Yerna llazuq-a i
d-arwent mai d win n menwala, inette as inuda wemdan ad t-iwali ur
iaf ara amek, i-mi deg timi amzun d aman, yerna wa iaa-t-id i wa,
yetafar aar idammen, afen-t-id dderya.
.M.
Tullizin
135
IRISEN I TURI
136
IRISEN S TEQBAYLIT :
BU ICUBA
ASEFRU N TALUFT
Yusa-d ur-ne
yewwi-d yid-s tikkerkas
udem-is d awra
d tide yekka-d si tillas
Yurew-d sin n wawalen
yefka-ya-ten-id d tarzeft
d uqbiren d iraganen
ma ad ak-d-yefk warez tamment
Tura cwi akka ad n-yezger ur-wen
akken ad terem d acu-t
azaglu-ines d idmimen
iri-nwen ad ttezde taluft
D nea iwumi qqaren
azrem bu 7 tsuqqas
igen deg wegbrid yedhen
agemma-in d ameqyas
Ma d imetawen yeman
anida llan ad awen-ten-in-yawi
tilawin akk d imawlan
ad ddarin tiziri
.M. Isefra n tatut
138
AMAR AULI
Ru a ulid-i
ur fell-i senduy aman
ke meqqre
nek werad bdi reman
ixef-ik icab
iarren ef teddi ulwan
leqel yeffe-ik
ur tenni deg wayen yelhan
I yak-d-yeggran d aekka
nek ad ae win i i-yehwan.
Sigg a ulid-i
abrid-inek d asawen
terri- i nnhati
d auli yesmermuen
ur-k ad tile ia-i
yimi-k i d-iarwen aldayen
lalla-k tugar taninna
Yes-s i gallan yelmeyen
ma ddi yid-k
ad d-iwet wedfel di smayem.
Taseddart 1ut seg HANOTEAU
Essai de Grammaire Kabyle
Livre V 1858
139
EA TAMETTUT-IS D WEMCIC
Yiwen wass isewweq ea. Ya-d cedda n weksum annect-ila
: deg-s kilu d werel.
Yewwi-yas--id i tmetut-is, yini-yas : Axx, seww-a-d imensi
!
Aksum iewwa, iraggen uren axxam. Mi twet ad terwi aseqqi,
ad tger cwi er yimi-s ma ur merre ara...
Akken akken, armi ifukk weksum amcum !
Teqqim texemmim amek ara s-tini i wergaz-is. Tufa--id :
Ihi ri, d ayen isehlen, ad as-ini d amcic i t-yean !
Mi d-yewwe ea, twet-it-d rria d taidant, [ yebda
yessemsad icenfiren-is, imi-s yurew-d aman. ]
Yenna-yas i tmetut-is :
[ Ekker efk-ane-d imensi ]! Anida akka yella weksum nni?
Tenna-yas :
[ Fiel meqqar ma tawle-d, ] aksum yea-t wemcic !
[ Yenna-yas :
Neat :
Yeddem-it gar ifassen-iw yerwel yes-s ! ]
ea da isusem... Yekker yeddem-d lmizan, yetef-d amcic
nni iwzen-it. Yaf-it yewzen kilu d werel swa-swa.
Yenna-yas :
Ma d wa i d amcic, efk-iyi-d aksum, ma d wa i d aksum, efkiyi-d amcic !
TIZI n WUCCEN
Edisud 1987
[ayen yellan gar ikacbaren, s tira titalikt, d timerna]
140
TAFTILT TEXSI
NEWWARA
Wazen 1950
141
A WIHIN....
A wihin iwumi zzin yetran,
a wi k-iluan,
mi akka teure igenni !
D anebdu ifures-ak ussan,
d armi akka asekkran :
d amja, ur tcue i tziri.
Tetfe- d tazzla ! Wi k-yuran ?
Tare ?... Anwa amkan ?
Ma nedel, xil-k awi-yi !
Ma d asigna i k-iserfan,
rewlen akk, eddan,
A lela ! da wwin tili :
Ata tsen akk liran,
ulac wi -d-yeslan :
ala ifrax di tjur d uberi :
Wigi as ma ad i-d-walan :
da aten-ad d imennan
ma ur tesibe cwi yid-i.
D Llah ara k-t-id iaran
lxir-ik, A Selan,
uzyin iawad alali,
syinna tewi kul amkan :
d ke i d alayan
ef kra i d-yexleq Sidi-Rebbi.
Anna, zger ti-ik cwi kan
I wedrar inna, ata-n,
muqel zi, ahat tuki...
Tetes ? eddi di tiqan...
142
143
FDB 1964
BU LEUT
Bu Leu ur yeric ara, ur yeric ara mai ; ne ma ulac, ma d
win kan iteben arum-is ixeddem, iac am nea am medden, ma d akka
kan, ihi, Bu Leu ur yelli wa(cu) i t-ixusen. Ur yesslib, ur iuggen...
Deg wasmi i d-yekker armi d asmi akka d argaz ameqran, ma
tenni-as :
Anwa i d lqern n ddunit ? D adrar nni ideg icerreq yiij akk d
win i-er ielli....
Ne, ma yella wi yas-d-yeslan iasa, iegge-d fell-as, ad
izemmed icenfiren nni-ines s bessif, ad iteffer uglan-is s ufus-is, ad iqerri
kan i waldayen-is, ad d-iseli ayen iwumi yezmer n lezen ef yiman-is,
am win ara s-yinin : ata-n, a sidi, ula d udem-iw, ula d allen-iw, ad asenkkse tasa ! Yerna, s tide, lmehud-is ixeddem-it akken ara iban
uqadum-is n bnaadem yeteqqlen...
Yiwwas kan i yere akken ara d-yeneq ula d nea s lmequl,
akken qqaren,...deg wass nni yecef.
Ass nni, qqimen dien akka di tejmat, deg waas yid-sen, nea
di tekwa-is. Taswit yesla-sen jebden-d awal ef kra n temsalt akken n
tfellat ideg yera iman-is nea iubbej, yerna yessen.
Yesla-sen la emjadalen, emnamaren, nea ia-it lal-a s yiwen
umeslay kan ara sen-d-yini, ad ten-yefru akken ilaq...
...Widak la heddren, emalaben, emxaaren ; nea, ul-is yea-t,
imi-s ieza-t dayen : mai d ayen iwumi ara yeber. Da-nea, s wergigi,
udem-is d awra am lmegget, yelli-d imi-s s bessif, ur bnin ara ef yimannsen, armi d-yeneq...
...Limer d igenni i d-yelin ef lqaa, tili wissen ma ad xelen
akken wid yellan din. Nniqal dehcen kan la skkaden deg-s ; taggara-ya,
yettereq yiwen s tesa : wiyi-nin unden ur-s akken llan : la asan,
asan, tajmat akk teasa armi laun ban ad fellqen. Yual yiwen,
144
Belid At-li
Lwali n wedrar
FDB 1964
145
HUU D RIRIS
uu d riris d atmaten, sawalen anagar tide. Maca, tella
yiwet n tsurift d tamectut, yella yiwen wass ideg ur sawalen ara tide : d
ass n umulli-nsen. Ass nni, yal yiwen deg-sen yesxerwi akken i s-yehwa.
Ihi ass aneggaru n tefsut, aciban yesteqsa-ten.
Yenna-yasen :
A tarwa, melmi akken i d ass umulli-nwen ?
uu yenna-yas :
Nek, ass umulli-inu, d ielli.
Ma d riris, yenna-yas :
Ass umulli-inu d azekka.
Armi d azekka nni tamart n uciban tual er warrac nni,
testeqsa-ten :
A tarwa, melmi akken i d ass umulli-nwen?
uu yenna-yas dien :
Nek, ass umulli-inu, d ielli.
Ma d riris yenna-yas dien :
Ass umulli-inu d azekka."
Afet-d melmi lulen uu d riris.
end SADI
Tusnakt s wurar
ASALU 1991
146
TAMEBUST
Xenqen- imetawen. Ma tebra i yiman-is akka ur ten-teaaf ara
aas. as tulfa i yiman-is teezzer trennu, tees armi tennul lqaa, win i
-id-iqublen ur teba ara ad -id-iwali mi teru. ef wannect-a, tjuba-d deg
yiman-is tazmert swayes tetef cwi. Tekker tesuter anda yella wemkan
deg ara teffe. Yesken-as-d tawwurt tis-snat ef yeffus, yenna-yas ad te akken teldi. Tekcem tesared ifassen-is, tegger aman i wudem-is, ef
wemgger-is, tual-d. Tuki-d cwi, tual-i-id terwit, ualent--id ula d
tissas nni tera ef teswiin yecban ti.
Tewc-d tikta-s, tejme-itent-id, tesserked iman-is, terau.
Said SADI
Askuti, ungal
IMEDYAZEN 1983
147
148
TARGIT
Ussan n temi. D ussan n wurar, d ussan unadi d tifrat. Urar n
tal tallit, tifrat n tal tamsalt. Ata-n wurar n temi, ata-n yennelqam-d ielli
mi akka teltef times lemer, mi akka teslef i wafrayen. D agemmer n
tzizwit, d ajelleb n uferettu seg ujeggig er waye, si tebirt er taye.
Urfan eddan ef temi am ubandu.
Degmi emmle iij mi ara ireqq. Irennu-yi-d di tmeriwt. Ass-a
yennedam wul-iw, yemmekti-d ayen ieddan. Ayen ieddan deg usirem,
di tura n lehna ; tura n win yenafen, tura n win yuzafen. Yuzaf deg
irebbi n yemma-s, yuzaf mi d-yeffe er tafat, yuzaf asmi d aterras.
Nteu tasa, nteu imeti, ur nteu TARGIT. Mi ara teqqed gar
wallen, mi ara tefk imi deg walla, teuug TARGIT tenerni. Tella d
taleqqaqt, teuzur, teiwsir, ur temeat.
TARGIT am usigna, tehummu di tegnaw, ur tu udem ; telli,
tenekkar. Mi ara d-yemullas igenni, ad d-lalent trika uilif, ad d-yeffe
uilif am ukeffa ; iri ad yefk tiyita er daxel, yerwi afrayen, isegriwel di
timas, yessiqse tisemmamin, isider tibuarin.
Racid ALIC
Asfel, ungal
fdrop 1981
149
DI LKANTINA
Di lkantina mi kecmen, unzan iebsiyen-nsen as lluen, izad
usemmi. an lfer. Tera yid-sen am warrac. Tasa anecre. Amzun
wissen acu i d-sulin.
Wa yeqqar ad nexdem akka ! waye yeqqar ad nerr akka !
Yal wa acu ifettu. Wa yeqqar nekkni nxeddem nutni teen. Waye
yeqqar mai d aklan i nella.
Lasun, tual lkantina d ssuq. Armi yan di ssuat d umeslay,
bdant tenjawin asenen. Bdan segayen alaw, armi mecen tibaqyin.
Yeneq fell-asen Lxewni :
Ay atmaten win yekfan ui, tuffa ulac. Tura mi nea newa,
ad yelhu umeslay.
Qqimen akk deg tenyilt-nsen. Ameslay n Lxewni mai am win n
Muend-Ameyan. Nea yugar-it di lemer, yeccuref, yera, yerna yessen
taqbaylit akken ilaq. Yu tameslayt. Ameslay n Muend-Ameyan am
yezer mi ara d-yenfel, kra i d-yufa sdat-s ad t-yeddem. Acu, mi fukken
igefran, mi yers igenni, izer ad yexsi, ula d nea ad yual d ulac, yekkaw,
yuli-t uzanzu. Ameslay n Lxewni am wasif mi ara d-yemel, kra din ad tyezzer tarewla ulac, ium tiezza, ium iberdan, ayen iwumi yezmer
ixdem-it, ayen imenen ar qabel ! S wawal ameqran i d-yeneq :
Ay atmaten, assa d Muend-Ameyan iwumi i d-stufan. Ban ad
-ddun fell-as. Teram acuer. Ur yukir, ur yegzim, ur yera. Ban ad tstixren i-mi i d-yeqqar ayen yellan deg wul-is, ayen yellan deg wulawennne, akken nella. Assa d Muend-Ameyan, azekka d Taher, waye d
nek, waye d Dda-Rabe. Ad a-leqen yiwen yiwen, yal wa s nnuba-s !
Da Lxewni isusem, yesnene, iseble cwi imetman, ibeddel tikli
i taect-is, isereb awal-is amzun i yiman-is iwumi yemeslay. Medden
akk ellqen er yimi-s. Amezwaru d Muend-Ameyan, yewhem acu ara
d-isufe assa daen Lxewni.
150
a telkin.
Ulint-a dayen, a Lxewni. D yiwen i d-ineqen di tabla
taneggarut.
.M.
i d wass
ungal 1990
151
TIMLILIT
Cwi kan i -d yeggran
ad nawe
er Wargran, teli-d
limra, abrid iab sdat wallen. Ddunit tual akk d tazeggat, anagar
win yeyan deg uqerru-s ara yernun er sdat. Nerra takerrust er
tama tayeffust : iwet-a dayen butellis, seg uebbar mai seg yiij.
Ahat azgen n tsae i neqqim, nura tafat ad d-tual. Limer d
lebi,
di
Terdayt
yeqqim kan di Lewat ar-d yali wass. Yemlal igenni d tmurt, acili n
yejdila-d-yehubbu yemel iberdan,
akked i d-ddukle isem-is
yerra
azizwu
d tillas.
acu
Winna
yeksen
ma
Mi ara ten-id
153
INEBGI
Imensi i s-d wwi, yea-t armi ifukk, seksu yedhen s zzit. Mi
ifukk ui, yetef taqbuct n yii, yeswa- yual yesfe aamar-is s ufus,
daen acebbub-is, am wakken d aslaf ara yeslef i wemcic.
Times deg ukanun la teirriq, la teweccim ierban s tili-s, teurar
yes-sen, amzun ambiwel (*) yefka-yasen tudert, ne mai wazeden :
tarbet n tewkilin tuli-ten, la gezzrent deg-sen, yemme wesla dayenni,
la urarent rennunt, ulac dayen iimi.
Amcic-nne, deffir-i i d-yedda, yezga deg icua-iw ahat ira ad
iwali inebgi n yi-a, amek iga wudem-is : ni d tannumi ur-s, mi iwala
udem amaynut, limer iaf ur as-yettixir, la yemetra talqimt d weslufu.
Inebgi n yi-a, nea am wakken ur t-iwala ara, atan yelha
kan
am
i -nessa, anagar
ezrureq di tillas : mi
ucelya igezzem
yugar
SI-YEYA
Si-Yeya :
A Sganarel, xerben-a lexyu, Qessam n ujuwu isengelwa asif,
iqelb-a taflukt. Acu kan iak-d Rebbi awil : Tafellat nni mlale llina
acemma ur -ixu, tecbe tegrurez, akken kan i -yeba wul, tekkes-a
ccedda, da tamsalt am wakken teqqed tela. Ur ilaq ara ad tesenser, ur
zmire ad sebre aas, ad d-ggare akka inehhiten.
Sganarel :
A Sidi, aql-i bate. Akken kan yemne uqerru amcum si lmut,
deg umur ad temde Rebbi i -d-yegren asulef, tura ke tebi ad a-dicegge tinifift nnien, d ayen tekkse sser, ma d afa...
( Iberem-it-id Si-Yeya, yesallef-asn am wakken yeba ad tiwet )
Dayen dayen cefe, awal ur t-id-rni, d tibbuhelt i yi-dyebdan, cce deg umeslay. Sidi yera acu ixeddem, yessen lela-is.
Dayen !
Si-Yeya : ( Iwala tafellat )
Aha ! Zi ! Ansi i d-teffe daen tmexluqt-a ? A Sganarel,
twala- ne nndeh ? Werin mlale d zzin am wa. Acu kan ta tif tinna n
seg-llina !
Sganarel :
D tide ta tif tinna, acu kan i win yestufan.
Si-Yeya : ( i tfellat nni )
A tuzyint, timlilit yid-m, s wayen yelhan kan ara d-teglu.
Amek deg tmizar am ti, gar isekla d yeblaen zi yella akka zzin am kem
?
155
Tafellat :
A Sidi, ayen yellan twala-t.
Si-Yeya :
Ihi, taddart-a, d taddart-im ?
Tafellat :
d Taddart-iw, a Sidi.
Si-Yeya :
Ihi da i tzede ?
Tafellat :
Da i zede, a Sidi.
Si-Yeya :
Amek i m-qqaren ?
Tafellat :
Qqaren-iyi Tafellat, a Sidi !
Si-Yeya :
Akka i d taqcict, akka i d tatucin !
Tafellat :
A Sidi, tena-yi leya, cwi ad iyi-tesseble tmurt sdat-k !
Si-Yeya :
Acu ara tseti akka ? D ayen yellan kan i d-nni, d tide ! A
Sganarel, acu twala ? Da yella wanida twala zzin nnig wa ?
xil-m, ezzi-d kan akka cwi. Akka i d tammast ! Zdi kan taqerrutim cwi, xil-m. Akka i d taqadumt ! Ldi kan allen-im akken ilaq. Akka i d
tatucin ! Sken-d kan asesu-inem. Akka i d tulacin ! Ticenfirin sawalent
i wezaz ! Dayen, aql-i fsi, ur-in wala zzin am wa.
MOLIERE
Si-Yeya
Asekkir 2, Asayes 2
156
AMAN D TRISITI
Ihi, ayen i tnuda tufi-t ! Ad k-en yilfan, i yi-d-yenna
Charbonnier.
Ilfan, ri yakan anwi, maca werad i ten-ssine akken ilaq,
werad i ri anida awen.
Yezzuer-iyi Erulin armi d taxxamt nni tamenzut, anida tella
tencirt tamcumt akk d trisiti. Wala yiwen d Azzayri kksen-as ezlui, lin
deg-s s rrkel akken ad yeffe er wegnir. Di teswit nni ideg Erulin d
Charbonnier lhan yid-i, widak nnien ur stefan ara mai, la kemmilen
deg twait-nsen. nan yiwen umebus ef tencirt s trisiti. La farasen.
Yual-d Lorca ; icudd-iyi ef tencirt : ad yi-alsen abrid nnien
trisiti.
Tikkelt-a mai d tin n ukellex. D tin n tide !, i yi-d yenna.
Ata-n yetef-d yiwet n tmacint tugar tamezwarut ; as akken eglelli,
faqe mgarradent. Tamacint-a, mai d azaz i teezziz ne d agzar i
tgezzer : tura d tisfiwin i la isennin deg-i, mment deg wesfugan, yebri
akk amzun s temdin. Agerbuz yeqqur, as kra din yerre, kerrce
takmamt, iesmaren zemme-ten, medle allen-iw. Ualen an aar
esren deg-i, ifadden-iw tergagayt teggumma ad asen-tebru.
Wissen meqqar ma tessne ad tumme ? Ne ad aknesselmed ? Eyya-d ra er tbernint !
Lorca imeslay, yekna-d nnig uqerru-iw.
Ddmen tancirt amzun d nnec, nek fell-as cudde, akken i yiddmen armi d takuzint. Dinna sersen-iyi, aqerru ef tbeqsit, ddaw tbernint.
Sin ne 3 yilfan tfen tancirt si tama iarren-iw.
Takuzint tesulles, anagar tafat n wegnir i -isaen cwi ;
as akken d tillas, eqle Erulin, Charbonnier d lqeban Denis : d nutni i
iemren tazwayt.
Tibernint n waman d tamellalt teirriq nnig wudem-iw ; Lorca
icudd-as ajebub n ukawau, yual iumm udem-iw s ujerbub. Yenna-yas
157
158
TIZIRI
Yiwen n yi, tignewt tefa, afee n tziri yessa tal
timert. Sdat n taq, i yema, Tiriri tefka tamuli er yigenni, tesikkid
ccbaa i -yessaen. Tamdint merra texla, at wexxam, d tirni, tsen. Ma d
Tiziri, neat, teqqim akken er taq yeldi ; texemmim akken amek ara
tawe isaramen-ines.
Din din, temmekta-d asefru i s-d-yenna wemsedrar nni i sd-yefkan tibexsisin. Yenna-yas-d : Bedd ad twali, qim ulac !
Tiziri tebda teebbir amek ara texdem akken ad terbe kra
isudiyen ad ten-tefk i baba-s akken ad -yawi er taddart-nsen. Kra yellan
texdem-as lesab, maca ar tura ur tufi tifrat ; acal n tiktiwin i d-yezzin
er walla-is, yiwet deg-sent ur tlaq.
Din din tebda tesmubun ef yiman-is, teqqar-as : iwumi
ur si ara ameddakel izemren ad i-yefk rray yelhan. Teqqim akken ddeqs,
armi bdant wallen-iseyyunt, naddam isumma--id.
Taswit kan, twala er yigenni yiwen yetri iceci,
iimur, iara-d ur-s. Tafat i d-iakk, tehher tif tin i d-akken yetran
nnien yellan din deg yigenni. Itri-ya ireqriq yugar ayyur.
Acemma acemma, itri-ya iara-d armi i d-uferzent deg-s
snat n tatucin. as akken, Tiziri tewali deg tatucin-a yersen ef yefri
maca ur tumin : Ti tewali-tent, ul yeskerkis-itent !
Muend At-Yiil
Taddart-iw 1995
159
TADYANT N WUI
lqed wezzil, abalu yelsa kemmil fell-as, armi qrib ad t-yebu. Year er
tlata ; ui, akka ur nezmir ad t-nesibnen. Ui, iibnin mi iewwes yiwen deg
tegi, ne yerkeb audiw ad ieqluqul fell-as azal snat tsetin. Ula d axemmem
iserwal aram. Muqel tura ma kifkif mi ara tee tura ne mi ara d-twelli seg
ineggura mai. D webrid er wexxam, ilaq amdan ad ixemmem ef wui i tyeraun, ad yili akken i t-isarem. Yiwen wass, rekbe takerrust, teddu s axxam,
lewal. Wanag aksum, d awtul ne d abik, kifkif. Di tazwara, ilaq mi ara teldi
i utaftar n uxeddim deg tqernit anda ur t-tewali ara, kcem er tnawalt, ddem-d
taellabt, smir-d kra n yii er ufenal ara yilin ufexxar, d win ideg tzemre a
tesibne tissit. Ur t-es ara ef webrid, fer-it tajeimt tajeimt alamma ifukk...
160
win i d-yemmalen.
akka am tazart.
Tchekhov s Teqbaylit
161
YEMMA-S NNI
t-teksib. Seg wasmi i d-yusa er Fransa, kra n tikkelt ara d-yali yiwen seg
iheyya-d iman-is ad iru er Fransa, ur tebi yara, maca mi s-yenna acu ara
awalen iilin gar tullas, mai d wid d-iarran aqcic d argaz. Xersum, teqbel
tefes ef lebi texneq ul-is. Myif ad testanes neat wala mmi-s.
s lexbar ef mmi-s. Ma ulac yiwen, teessis i wayyur, zun yemeslay-d yids. D aya i d-tufa akken ad tsebber tarwit.
Mohand Ait-Ighil
Tiersi
Ungal 2008
162
TIMLILIT
Asayes 1u
Si Belqasem :
wakka. Qim. Acu i k-yean acal aya ur d-testeqsa fell-a (ad isikked lqec
amzun d isli ?
Lelu, yesqewqiw :
k-sutre deg yiwen ccel jma-liman ur ri ansi ara d-bdu ata tebdayi-d tergagayt xil-k efk-iyi tiqit n waman.
163
Si Belqasem :
Lelu :
yers leqel akken ad-bdu awal. D tide acal-aya tesellike deg-i, nek ur
ak-rri deg lxir, ke d amallal yezgan, nek ur k-uklale.
Si Belqasem :
bdi ayse.
Lelu :
Si Belqasem :
Lelu :
Si Belqasem :
Lelu :
iwed-d, iwed-d.
Usi-d ad
Si Belqasem :
164
Wissen ma ad teqbel.
165
166
167
TALAAL
Ay-atma d yessetma
Lli s d-nmun
Talaal n tasutin zrinin
A-d-iran
Ad nefer tabrat llif
Mmuten inemuren zrinin
Aaras-lli din ijjawan
Ddlen-a-t
Ra t-nesfe ni-t a-t-ier kuyan
Nnan aaras iezzif
Nenna-yasen :
Ula aga iday nedar-asen
S yan wawal a-s ra nal tit
Ttun-t ay ayyur
Afus-ufus hat tafukt m-ienzaren
Tella-d fell-ane
Afus -ufus aaras neqqar
Yaggug tifawt nga-t -ifassen.
Brahim AXIYAT
Ayt-Swab (AGADIR)
Tafsut
168
URTI N LLUZ
A(y) -urti n lluz yellan ef ti
A Rebbi a-k ur yezwi ujuwwu
Nga ahwawi bu tlarasin
Amar yufan a gi-k yekkes amud.
Gi arib nsug n-fellen dar-ne
Aint a yemmi nsiyye ukan !
Kki timizar ula idewran
Gi arib nsug n-fellen dar-ne.
med JAJI
Ayt-Baa
Tafsut
169
TAFULLUST D IKIYYAWEN-NES
Lqist i yya tfullust neat d ikiyyawen-nes. Ya wwass, tezwar yat tfullust
ikiyyawen-nes s iggi i ya medduz ar g-is skkurkujen, imil yaf ya ukiyyaw gisen ya ubexxu.
Yenna-yas yan yanin :
Bu d id-i a gma abexxu yann-li tufi-t.
Yenna-yas :
Ur gi gma-k, ur tgi gma, id ur g-is tagmatt wanna yufan kra yaf-t
ugayyu-nes.
Ar yalla walli, yeftu dar yenna-s, yenna-yas :
Yenna-yi gma ur tgi gma, ur gi gma-k ! Inaker tagmatt f ya
ubexxu.
Tenna-yas tfullust :
Tgam kullu tarwa-nu, wayenni mrad is dar-i tibbatin tsummem
akfay-inu kiyyi di-s, ra ggi-k iennu tennu-t g-is, ilad amedduz ismun-a akk,
ku yan ar iskkurkuz i ugayyu-nes.
Md ZENDOU
Atlas-Aflay
Boite-a-Documents
(Paris,1987)
170
ILIL A TI-INU
171
172
ALEM D TZEGGART
Iggen wass, alem iqerreb el tzeggart bac ad ye tifray-s, lakin
igget n tlafsa telwa ammas-s. Ihab iwexxer si-s. Tazeggart tessen (belli
ihab si-s, tenna-yas :
Mimi treggled thabed ? Iwajeb-t alem :
Wel teggde s-tadriwin-nnem, ggde s temas n tlefsa yellan
ammas-nnem : lukan wel ggide a-yi-teswaqqes, a-m-ge card imawen.
J.M. DALLET
Mzab
Vrification des notations de
E.GOURLIAU
FDB 1969
173
TADDART N AT-WARGREN
Wargren-nna t-tmura-s nezar di-s car imukan i nessen di-sen midden,
netnin t-taxxyamt d-uxxyam t-teddart n umezda.
Taxxyamt d mani nessen di-s irealen. Nettat n zaw n ilman t-texsiwin.
Axxyam n tuffawin d mani ttetsen di-s midden tigemma, mennawt si-sen
Skin s turi. Matta f-teddart n umezda, fell-as imar-u ad nsiwel.
Kelb ad ner taddart igget, iyya ad nalit n sunet n tmezgida tameqrant,
s ujenna-s ad ner ga tiddarin n mezda f-igget tekli.
Nked, tigemma n Wargren gint am ujertir azaluk d azizaw yedme
yessu f wudem amellal n sert. Ammas n ujertir-u, yersu di-s Wargren
am urur n tlabit. Tilabitin rsint d tikennunin llint-as i tersal n urur n
ijbad i llan d sunet, d-uli i llan Leblaa. Iulad izalak ma tzemmatin i
llnat tunant tikennunin.
Tiddarin ersent, knunnent s addu sunet am ifullusen s addu nanna-tsen i iba n iman-nsen.
Iggen sur ibecc Wargren am tbeccit tezzeg auli n tmetut.
J.DELHEURE
174
Amawal n weris :
taddart
tanezdut
amezda
zaw
anad
tuffawin
ifurkawen
tigemma
mennawt
tikkwal
matta
ma d...
nked
ata-n, aa-n
ajertir
agertil
azaluk
annect-ilat
azizaw yedme
azegzaw yeddrelen
arur
acanti
talabit
tayajurt
tikemmumin
tiemmurin
llint
zzint
tirsal
tarigliwin
ajbad
anu
tizemmatin
tizerbatin
iba
iureb
ibecc
yezzi
tibeccit
tabaggust
175
AMAN
Aman d rru n tmurt-nna n Wargren : matta Wargren d war
aman, ad yili yeqqur am tmura-s n ijdi amellal mani u d-yetteker ula d cra,
la tazdayt, la zzaylet, ula ben-adem. Ad nemed Rebbi ayen ucin aman.
Aman ttasen-ane-d s ujenna igget tekli ini mertin i useggas, d
waman day d tinesnas. Saa-saa akk-is ttutan am tdenni s ujenna, sedlan
tiddarin i ttamint zzwayel d midden. A-k-ini tiddarin-nna. Skint day s
turi t-temcemt i fessint s umar i dkan. F wammu ad tzemred ad tinid ga
u yetti amar Wargren, biha netta day drus d-u yettetef akkat-s.
J.DELHEURE
L' Hydraulique Wargla et au Mzab
FDB 1975
Amawal n weris :
cra
kra
ajenna
igenni
takli
tikkelt
day
acu kan
tinesnas
timeqqwa (aneznaz ?
akkat
tiyita
tadenni
acercur ?
sedlan
selin
ttamint
meqent
kint
bnant
tauri
lgir
tamcemt
176
ULA, DASSIN
Ula Dassin, midden mdan tweled imzad nek tugeyed
Enn-as i Dassin : ula ssewye-am kerteba-hin tugeyed
temeyet-t ?
Ula, ula, Dassin, ma full tennid bahu ?
Ula, ula, Dassin, nni-am : ewwu-hikkem tezzayed ar
dimarde
Alhin n Dassin, an-imir ur t-tusi
Ukele, ukele, tekc-i taccelt
Yala iyen, ul-in ixreq !
Asemlil
Amawal n weris :
ula ? amek armi ?
kerteba tastawt, aserwal
temeyet txae
bahu tikkerkas
ewwu-hik iwel-d
dimarde tura
alhin... yir lfal...
(diable de...)
ukele alil deg-i...
taccelt talafsa, llafe
Yala iyen Llah a yiwen
177
MEND-LHEMM
178
AMAWAL
acku
parce que
abati
exclamation, tonnement
addad
tat
afeggag
radical (un
afelwi
tableau
aferdis
unit
agaluz
vestige
agdisem
synonyme
ajegdi / ajegdi
principal
agemmay
alphabet
agga
occlusif
aggay
groupe
aerfi
simple
merci
ajerri n betu
tiret sparateur
akacbar
crochet
aktay
rappel
akud
temps
ale
former (se)
/wile
tre form
/sile
former
ales
rpter
179
allus
rptition
allal
instrument
alugen (ilugan
rgle
amagnu (imugna)
ordinaire
amagrad
voyelle initiale
amaun
participe
amalay
masculin
amaris (imuras)
emploi
amaruz (imuraz)
annexion
amassa
relatif
amaar
interrogatif
amata
gnralit
amatar
index
amatu
gnral
amazlay
particulier, propre
aman
nombre
amedya
exemple
ameggay
sujet (grammaire
amentel
cause
amenzay
principe
amernu
adverbe
ameskan
dmonstratif
ameskil
variable
amesli
son
amezruy
histoire
amgirred
diffrence
amqim
pronom
amserti
assimilation
amsisi (imsisiyen)
convention
amummi
rprobation
amyag
verbe
180
amya
rciproque
ana
impratif
analkam
consquence
anamek (inumak)
sens
aris
texte
anfali
expression
annecta
quantit
ani
vlaire
anmeru
correspondant, antcdent
ansisli
phonologie
arawsan
neutre
arbib
adjectif
aremmu
groupe
arfus
manuscrit
aseddas (t....t)
syntaxe
asekkil
lettre (alphabtique
asemmad
complment
asemres
exercice, pratique
asentel
subordination
aserwes
comparaison
asget
pluriel
asien
consentement
asmil
classe
assa
relation, rapport
aswa
forme factitive
asuddim
driv
asuf
singulier
asumer (isumar)
proposition
asusru
prononciation
etc...
awa
passif
181
awil
affixe
awtil
condition
ayla
possession
azeggar
antcdent
azegzul (izegzal)
abrviation
azellum (izelman)
forme drive
azenza
spirant
azgenari
semi-voyelle
azwil
chiffre
azwir
prfixe
F
fti
se conjuguer
/sefti
conjuguer
G
gget
tre nombreux
I
ibaw
ngatif
iccew
chevron
idrus
rare
ife
l'infini
ilaw
affirmatif
ilelli(ilelliyen
libre (tat
ilem
imir
moment
182
imal
futur
imezli
diffrent
imri (imriwen
objet
imsisli
phontique
iswi
but
ixef
chapitre
izri
pass (prtrit
L
lkem
suivre
llelli
M-N
maca
mais
mres
employer
/emres
tre employ
/semres
employer
nemgar
au contraire
R-S
rwes er
ressembler ...
sdulli
tre ncessaire
slid
except
srid
directement
selkem
introduire, rgir
183
serti
assimiler
/mserti
s'assimiler avec
suddem
driver
T
tabuhcict
tadersi
larynx
minorit, rarement, le moins souvent
tafekka
corps
t(afelwi t
tableau
tagerjujt, tankart
pharynx
taggara
terminaison
taara
qualit
tahrayt (tihray)
dsinence
tala
forme
talqaft
radicale (une)
Tamacet
Touareg (langue)
tamedyazt
posie
t(amentil) t
cause
tamela
diffrence
tamlellit
alternance
tamrawt
dizaine
(t amserti(t)
assimilation
tanila
direction
tanfalit
expression
tankart, tagerjujt
pharynx
tana
hiatus
tanzet (tinza
prposition
tara
gr
/er tra n
ad libitum
(timlellay)
184
targalt
consonne
t(aseddas
syntaxe
(t asefti(t
conjugaison
tasga
lieu
tasunt
conjonction
tasmekta
quantit
tasureft (tisuraf)
exception
tawinest (tiwinas)
phrase
tawsit
genre
t(awtil t
condition
tazabut
dicte
/zubet
dicter
tazela
particule
tazzwara
dbut
tibawt
ngation
ticcewt
parenthse
tijegdit
principe
tigti
majorit, la plupart
/di tegti
le plus souvent
tuge
surtout
tiri
voyelle
tilawt
existence
/ di tilawt
en ralit
timeri (timera)
aspect
timmarewt
parent
timsislit
phontique
d tirni
entirement
tuniqt
syllabe
tuqqna
coordination
tura
interrogation
185
U
uddis
compos
udem
personne (grammaire
udmawan
personnel
ufay
emphatique
ugar
plus, davantage
unti
fminin
urbadu
indfini
urmeskil
invariable
urmir
aoriste
urusrid
indirect
usrid
direct
ussid
intensif, redoubl
utun
numro
W-Z
war
sans
akk(-it)
entirement
yugar
suprieur
zri
zzenze
passer
tre spirant
186
AMAWAL TAFRANSIST-TAMAZIT
A
ad libitum
er tra n...
abrviation
azegzal / izegzal
adjectif
arbib
adverbe
amernu / imerna
action
tigawt
affirmatif
ilaw
affixe
awil
alphabet
agemmay
alternance
tamlellit /timlellay
annexion
amaruz / imuraz
antcdent
azeggar
apparent
imsenned
assimilation
amserti
assimiler
serti
aspect
timezri / timezra
aoriste
urmir
B
but
iswi
C
cas (combin
tiddest
cause
i-lmend, t(amentil t
chapitre
ixef
chevron
iccew
chiffre
azwil
classe
asmil
187
classement
asmules
comparaison
aserwes
complment
asemmad
compos
uddis
conjugaison
asefti
conjuguer (se
efti
conjuguer
sefti
condition
tafada, t(awtil t
conjonction
tasunt
consentement
asien
consonne
targalt
contraire (au)
nemgar
concession
asien
(acceptation,rsignation
consquence
analkam
coordination
tuqqna
corps
tafekka
correspondant
anmeru
(antcdent)
convenir
msisi
convention
amsisi / imsisa
crochet
akacbar
D
dbut
tazzwara
dmonstratif
ameskan
driv
asuddim
driver
suddem
dsinence
tahrayt / tihray
dicte
tazubut
direct
usrid
188
directement
srid, qsada
direction
tanila
dizaine
tamrawt
diffrent
imeli, yemgarrad
diffrence
tamela, amgirred
dicter
zubet
dfinition
tabadut
difficult
ili
doubler
asnikew, asemnenni
E
emphase
tufayt
emphatique
ufay
emploi
amaris / imuras
employer
semres
emres
entirement
akk, d tirni
tat
addad
etc...
exception
tasureft / tisuraf
except
slid, anagar
exercice
asemres
exclamation
abati
exemple
amedya
expression
anfali
facultatif
ur-mezgi
fminin
unti
189
forme
tala
forme drive
azellum / izelman
forme factitive
aswa
former
sile
former (se
ale
form (tre
wile
futur
imal
fraction
taunt
G
genre
tawsit
gnral
amatu / imuta
gnralit
amata
gnral (en
s umata
gr
tara
groupe
aggay, aremmu
H
hiatus
tana
histoire
amezruy
I
impratif
ana
indfini
arbadu
indice
amatar
indirect
urusrid
infini
ife
instrument
allal
intensif
ussid
interrogatif
amaar
190
introduire
selkem, ger
invariable
urmeskil
J
jamais
d awezi
L
larynx
tabuhcict
lettre (alphabet)
asekkil
libre
ilelli
lieu
tasga
M
majorit
mais
maca
manuscrit
arfus
masculin
amalay
merci
ahu! tanemmirt!
minorit
tadersi
(rarement)
N
normal
amagnu, menwala
ncessaire (tre)
sdulli
ncessit
adulli
ngatif
ibaw
ngation
tibawt
neutre
arawsan
nombre
amdan
nombreux (tre)
ggten
numro
utun
191
O
objet
taawsa
obligatoire
imezgi
occlusif
agga
ordinaire
amagnu, menwala
ordonner
smizzwer, sune
ordre (succession)
amizzwer
ordre (impratif)
tasuna, asuni
P
parce que
acku
participe
amaun
particulier (propre
amalay
particule
tazela
parent
timarrewt
parenthse
ticcewt
pass (prterit
izri
passif
awa
personne (grammaire)
udem
personnel
udmawan
phontique
t(amsisli)t
phonologie
t(ansisli)t
phrase
tawinest
pratique
asemres
pluriel
asget
principal
ajegdi / ajegdi
principe
amenzay, tijegdit
pronom
amqim
prononciation
asusru
proposition
asumer
pharyngal
tankara
192
pharynx
tagerjujt tankert
possession
ayla
prfixe
azwir
prposition
tanzet
Q
qualit
taara
quantit
tasmekta, annect(a
R
radical
afeggag
radicale (une)
talqaft
rappel
aktay
rgle
alugen / ilugan
rciproque
amya
relation (rapport
assa
rpter
ales
ressembler
rwes er
ralit
tilawt
rare
idrus
rarement
tadersi
S
sans
war, wer
semi-voyelle
azgen-ari
semi-occlusive
azgen-agga
sens
anamek
simple
aerfi
singulier
asuf
son
amesli
spirant
azenza
193
subordination
asentel
subordonn
amsentel
suivre
efer, lkem
sujet
ameggay
suprieur
yugar
surprise, rprobation
amummi
synonyme
agdisem
syllabe
tuniqt
syntaxe
t(aseddas)
T
tableau
t(afelwi) t
temps
akud
terminaison
taggara
texte
aris
tiret sparateur
ajerri n betu
Touareg (langue)
Tamacet
U
unit
aferdis
V
valeur
azal
variable
ameskil
vlaire
ani
verbe
amyag
voyelle
tiri
194
TILIWA
Mouloud MAMMERI
Tajerrumt n Tmazit
Maspro, Paris, 1976
Prcis de Grammaire Berbre
Awal, Paris, 1986
Amawal
Imedyazen, Paris, 1981
Sr Louis de Vincennes, J.M. DALLET
Initiation la Langue Berbre
FDB, Fort-National, 1960
Tizi-Wwuccen
Edisud, Aix-n-Provence, 1987
J.M. DALLET
Dictionnaire Kabyle-Franais
SELAF, Paris, 1982
Dictionnaire Franais-Kabyle
SELAF, Paris, 1985
Ramdane ACHAB
Tira n Tmazit, 1990
Ernest LAOUST
Cours de Berbre Marocain
Challamel, Paris, 1921
J.M. CORTADE
Essai de Grammaire Touareg
Institut de Recherches Sahariennes
Universit d'Alger 1969
AGBUR
IZEGZAL ........................................................................................................ 5
TAJERRUMT -------------------------------------------------------------------------- 6
AMSISLI ......................................................................................................... 7
AGEMMAY ............................................................................................. 8
TUSSDA ................................................................................................. 14
AMSERTI ............................................................................................... 16
ILUGAN N TIRA ......................................................................................... 19
ISEM ............................................................................................................. 30
TAWSIT ................................................................................................. 30
AMAN ................................................................................................. 34
ADDAD .................................................................................................. 38
IRBIBEN N YISEM .............................................................................. 44
AMYAG........................................................................................................ 48
AGGAYEN ............................................................................................. 48
ISMILEN ................................................................................................ 51
AMAUN .............................................................................................. 64
ISEM AMYAG ...................................................................................... 66
TIBAWT ................................................................................................. 67
AMQIM UDMAWAN .................................................................................. 70
IMANEN .................................................................................................... 81
AMESKAN ................................................................................................... 86
AMAAR ..................................................................................................... 97
TIZELA .................................................................................................... 102
TINZA ...................................................................................................... 108
AMERNU ................................................................................................... 120
ILITEN DEG TIRA ................................................................................. 128
196
197
198