ERKEK AKIL

Genevieve Lloyd

B A T I FELSEFESNDE 'ERKEK' VE 'KADIN'

ngilizceden
M u t t a l i p

eviren:
z c a n

/ >

AYRINTI

"1

Aklclk hayaletinin izini srmeye devam ediyoruz. Daha nce Akla

Veda, Zen ve Motosiklet Bakm Sanat, ktisadi Akln Eletirisi, Tarih
ve Tin gibi kitaplar yaymlayarak balattmz hakim Akl paradigma
snn eletirilerek dntrlmesi urama canalc nemde katkda
bulunan bir kitap Erkek Akl. Yaymlanmasndan ksa bir sre sonra fe
minist dncenin klasiklerinden biri konumuna yerlemi, hacmiyle
kyaslanam ayacak lde nemli bir alma...
Bu kez odak, verili Akl ideallerinin cinsiyetilii zerinde. Bireylerin zi
hinlerini birbirinden ayran olumsal tarihi koullar aan, herkesin pay
lat bir Akl zlemi, Batnn felsefi mirasnn, ahlki ve siyasi idealle
rinin temellerinde yatar. te Lloyd, Platondan Descartesa, Kant ve
Hegelden Sartrea kadar bir dizi dnr ele alarak bu Akl idealleri
nin tarihsel olarak kadnl dlad ve kadnln kendisinin de bylesi bir dlama sreci yoluyla oluturulduunu belirtiyor. Ona gre, ras
yonel bilgi her zaman kadnla eletirilen doa glerinin bir tr
almas, dntrlmesi veya kontrol altna alnmas olarak; kadnlk
da onun at, tahakkm altna ald ey olarak anlalmtr. Kadnerkek ayrm felsefe geleneinde bir deer lt olarak i grmtr.
Bu gelenekte erkeklik, dncenin ak ve kesin, kadnlk ise mulak
ve belirsiz biimleriyle ilikilendirilmi; etkin, belirlenmi ve dzenli
form u temsil eden erkee kar, kadn edilgen, belirlenmemi ve d
zensiz maddeyi temsil etmitir. Bu gelenein akl kavraylarnn erkeksilli, btn bunlar talihsiz metaforlar olarak grp bir kenara ata
rak giderilemez. Bu metaforlar akl yrtme biimlerini oluturucu
niteliktedir.
Lloyd buna kar zmn akla kadns bir alternatif gelitirmek ya da
akln kadnslatrmas olmadn vurgular. Akln souk ve soyut ka
rakterine kar duygularn scaklnn, evrensellik iddialarna kar ka
dnlarn kiisel ve tikel olana gsterdikleri zenin karlmasnn bir ie
yaram ak yle dursun, bizatihi bu baskc gelenein nemli bir bilee
nini pekitireceini ileri srer. Ona gre Akla yneltilen bu eletiriler
Bat felsefe geleneindeki ok eski bir damarla sreklilik iindedir ve
bu damarn temel kaygs da miras alnm Akl ideallerinin derin yap
larn dnmsel bilin dzeyine karmaktr.
Felsefeyi, felsefenin iinde kalarak eletirmenin nasl mmkn olduu
nu m erak'eden ve dnme biimlerine nfuz etmi cinsiyetilikle ko
laya kamadan mcadele etmek isteyenlere...
A Y R IN T I-IN C ELE M E
ISBN 9 7 5 -5 3 9 -0 8 3 -9

9789755390833

9 789755 390833

GENEVIEVE LLOYD
Genevieve Lloyd Avustralyadaki New South Wales niversitesinde felsefe profesrdr.
YAPITLARI: 77.: Man o f Reason (1984; Erkek Akl) ve Being
in Time. Selves and Narrators in Philosophy and Literature
(1993; Zamanda Olu. Felsefe ve Edebiyatta Benlikler ve An
latclar).
I

Ayrnt: 160

nceleme dizisi: 83
Erkek Akl
Bat Felsefesinde Erkek ve Kadn

Genevieve Lloyd
ngilizceden eviren

Muttalip zcan
Yaym a hazrlayan

Tuncay Birkan
Kitabn zgn ad

The Man o f Reason

Male and Female in Western Philosohpy
Routledge/1993
basmndan evrilmitir.
Routledge
Bu kitabn tm yaym haklan
Ayrnt Y aym lanna aittir.
Kapak resmi
Joan Mir
Kapak dzeni

Arslan Kahraman
Dzelti

Seda Cebeci
Basm a hazrlk

Renk Yapmevi Tel: (0212)516 9415

Bask ve cilt

Mart Matbaaclk Sanatlar Ltd. ti. (0 212) 212 03 39-40

Birinci basm

Austos 1996
ISBN 975-539-083-9

AYRINTI YAYINLARI
Piyer Loti Cad. 17/2 34400 emberlita/lstanbul Tel: (0 212) 518 76 19 Fax: (0 212) 516 45 77

Genevieve Lloyd

ERKEK AKIL
BATI FELSEFESNDE ERKEK VE KADIN

M
AYUNTI


N
C
E
L
E
M
E
D

ENLKL TOPLUM//van IIHch/2. basm m YEL POLTKAMJonathon Porritt/2. basm m MARKS,

FREUD VE GNLK HAYATIN ELETRS/Bruce Brownl2. basm m KADINLIK ARZULARI/Rosa//nd
Cowardl3. basm M FREUD'DAN LACAN'A PSKANALZ/Saffef Murat Tural 2.basm m NASIL SOS
YALZM? HANG YEL? NN TNSELLK?/fludb// Bahrol2. basm m ANTROPOLOJK AIDAN DDETIDer: David Riches m ELETREL ALE KURAMI/Mark P o s te rs * KBN'E DORU/Raymond Wil
liams M DEMOKRAS ARAYIINDA KENT/Kraf Bumin m YARIN/floberf Havemann m DEVLETE
KARI TOPLUM/P/erre Clastres M RUSYADA SOVYETLER (I90 5 -I9 2 t)l0 ska r Anweiler M BOLEVKLER VE DENETM/Maurice Brinion m EDEBYAT KURAM l/Teny Eagleton m K FARKLI
SYASET/Levenf Kker m ZGR ETMIJoel Spring m EZLENLERN PEDAGOJS/Pauto Freirel2.
basm M SANAY SONRASI TOPYALAR/Boris Frankel m KENCEY DURDURUNI/Taner Akam
m ZORUNLU ETME HAYIRI/Catteo'ne Baker/2. basm m SESSZ YIINLARIN GLGESNDE YA
DA TOPLUMSALIN SONU/Jean BaudriUardfTkendi M ZGR BR TOPLUMDA BLMIPaul Feyerabend m VAH SAVAININ MUTSUZLUU/Prerre Clastres m CEHENNEME VGl Gndz
VassafIS. basm m GSTER TOPLUMU VE YORUMLA R/Guy Debord m AGtR EKM/Lynne
SegaI ^ CNSEL DDET/Alberto Godenzi m ALTERNATF TEKNOLOJ/Davtf Dickson m ATE
VE GNE/Ms Murdoch m OTORTE/Richard Sennett M TOTALTARZM/S/mon Tormey m SLAM'IN BLNALTINDA KADIN/ Fetna Ayt Sabbah/2. basm M MEDYA VE DEMOKRAS/
John Keanel2. basm m OCUK HAKLARI/Der; Bob Franklin m KTEN SONRAIDer: Robin
Blackburn m DNYANIN BATILILAMASI/Serge Latouche m TRKYENN BATILILATIRILMASI/
Cengiz Aktar m SINIRLARI YIKMAKIMary Mellor M KAPTALZM, SOSYALZM, EKOLOJ/Ararte Gorz
AVRUPAMERKEZCLKISamir Amin M AHLK VE MODERNLK/Ross P o o le M GNDELK
HAYAT KILAVUZU/Susan Willis m SVL TOPLUM VE DEVLET/Der: John Keane M i TELEVZYON:
LDREN ELENCE/A/e// Postman m MODERNLN SONULARI/Anf/ony Giddens m DAHA AZ
DEVLET-DAHA OK TOPLUMIRolf Cantzen m GELECEE BAKMAK/M/c/rae/ Albert - Robin Hahnel m MEDYA, DEVLET VE ULUS/Philip Schlesinger m MAHREMYETN DNM/An/tony Gid
dens M TARH VE TN/Joe/ Kovel m ZGRLN EKOLOJS/Murray Bookchin M i DEMOKRAS
VE SVL TOPLUM/John Keane M U HAN KALPLERMZ/flosa/rnd Coward m AKLA VEDAIPaul Feye ra b e n d M BEYN FAL EBEKES/Armand M atte la rtM KTSAD AKLIN ELETRS/ Andr
Gorz m MODERNLN SIKINTILARI / Charles Taylor M GL DEMOKRAS/Ben/am/n Bar
ber m EKRGE/Bernard Suits m KTLN EFFAFLII/Jean Baudrillard m ENTELEKTEL/
Edward Said m TUHAF HAVAIAndrew Ross m YEN ZAMANLAR/S, Hall-M. Jacques M TAHAKKM
VE DREN SANATLARI/J.C. Scott m SALIIN GASPI//van Ilitch M SEVGNN BLGEL/A/a/n
Finktelkraut M KMLK VE FARKLILIK/kW//am Connolly m ANTPOLTK ADA POLTKA/Geoff Ml
gan m YEN BR SOL ZERNE TARTIMALAR/Hia/y Wainwright m DEMOKRAS VE KAPTALZM/
Samuel Bowles-Herbert Gintis m
OLUMSALLIK, RON VE DAYAN IMA/fl/c/ard Rorty
M OTOMOBLN EKOLOJS/P. Freund;G. Martin m PME, GIDIKLANMA VE SKILMA ZERNElAdam Phillips m MKNSIZIN POLTKASI-isyanla Balanma Arasndaki Entelektel/J.M. Besnier
m GENLER N HAYAT BLGS EL KTABI-Gndelik Hayatta DevrimRaoul Vaneigem
M CENNETN DB-Modern Zamanlarda Elencelik Hayat/Gndz Vassat!2. basm M EKOLOJK BR
TOPLUMA DORU/Murray Bookchin m DEOLOJ/Teny Eagleton M i DZEN VE KALKINMA KIS
KACINDA TRKYE/A/mef insel M i AMERKA/Jean Baudrillard M POSTMOOERNZM VE TKETM
KLTR/Mrte Fealherstone m ERKEK AKIL/Genevieve Lloyd m BARBARLIK/M/e/re/ Henry
H A Z
I R L A N A N
K T A P L A R
KMLK MEKNLARI-Kresel Medya, Elektronik Ortamlar ve Kltrel SnrlarIDavid Mortey-Kevin Ro
bins m DOSTLUK ANLAYILAR l/Sandra Lynch M POPLER KLTRLER-Rock ve SporIDavid
Rowe M KAMUSAL NSANIN K-Richard Sennett m YNTEME KARIIPaul Feyerabend
m POSTMODERN ETK/Zygmun/ Bauman M RUJ LEKES-20. Yzyln Gizli Tarihi/Gre// Marcus
m CAMERA POLITICA-ada Hollywood Sinemasnn ideolojisi ve Politikas/D. Kellner-M. Ryan
M GLME/Henri Bergson m BELLEN YTREN TOPLUM-Adleriden Laing'e Konformist Psikolojinin
Eletirisi/Russell Jacoby

NDEKLER

kinci baskya n s z.......................................................................................7

G iri.................................................................................................................. 18
I.

AKIL, BLM VE M A D D EN N ZERNDEK

T A H A K K M ................................................................................................ 21
A. G ir i ............................................................................................................ 21
B. K adnlk ve Yunan bilg i ku ram lar..................................................... 22
C. F rancis B acon: D o a nn zaptedilm esi olarak bilgi..................... 31
5

II. BLN M RUH: ERKEKSLK V E K A D INSILIK ....................40

A. G iri: P laton d a A k l.............................................................................. 40
B. P hilo: Erkeksi A k l ve duyunun ya n lsam alar ..................... 45
C. Augustinus: Tinsel eitlik ve d o a l b a m llk ................................51
D. Aquinas: nsan soyu ilkesi ve ya rd m cs" ...............................57
III. ERM OLARAK AKIL........................................................................... 62
A. G ir i ............................................................................................................ 62
B. D esca rtesin yn tem i.............................................................................. 63
C. H um e'a gre A kl ve tutkular...............................................................75
IV. AKIL VE LERLEM E......................................................
82
A. G ir i ............................................................................................................ 82
B. Rousseau: Dnyann yitirilm i ocukluk y lla r ..............................83
C. K ant: O lgunlam am lktan aydnlanm aya......................................90
D. H egel: D o a mn kendini a olarak A k l......................................96
V. K A M U SA L V E ZEL.............................................................................100
A. G iri: Tam am layc b ilin ...................................................................100
B. H egel: K adns a lt d n y a ....................................................................106
VI. A KNLK M CA DELES.................................................................... 113
A. G ir i .......................................................................................................... 113
B. H egel: B ir baar olarak zb ilin .....................................................115
C. Sartre ve de B eauvoir: K adn ve a k n lk .................
120
D . D e B eauvoir: teki olarak kadn......................................................124

VII. SO N S Z ....................................................

131

B ibliyografik denem e............................................................................. 140

kinci bask iin bibliyografik d en em e............................................. 151

KNC BASKIYA NSZ

Bu kitabn 1984'te yaymlanmasndan bugne kadar kitapta ele

alnan temel sorunlar zerine felsefi ve feminist kuram ba
lamnda birok alma yapld. Bu almalarn daha yakn tarihli
olanlarndan bir ksm dorudan doruya akln erkeklii ko
nusuna ynelirken, bazlar daha ok felsefenin, edebiyatla ve kl
trn geri kalan blmleriyle ilikisi sorununa ve dier bir b
lm de feministlerin cinsel eitlie - aynlk ve farkllailikin sorunlar zerinde duran daha geni yaklamlarna eilmi
bulunuyor. ada Fransz felsefesi ve feminist kuramla -zellikle
de Jacques Derrida ve Luce Irigarayn alm alaryla- birlikte
anlan yapzmc okuma stratejileri, ngilizce konuan fel
sefecilere artk olduka tandk gelmekte. Foucaultnun son a
7

lmalarnn dilimize evrilmesi, tarafszm gibi grnen kav

ramsal yaplarn ileyiinde iktidarn rol konusundaki farkndalmz artrm durumda. Richard R ortynin almalar da
felsefenin dier yaz trleriyle olan ilikisi meselesini gndeme
getirmi bulunuyor.
Bu kitapta n plana kartlan m eseleler hakkndaki kendi d
ncelerim, kitabn alm olduu eletirel tepkiler ve kitapta ie
rilen ana iddialarn doru ve yanl yorumlanabilirlii zerine d
nmem sayesinde olumlu ynde geliti. Akim erkeklii
meselesinde asl nemli olan eyin ne olduu konusundaki u anki
dncemin ekillenmesinde, zellikle Derrida ve Paul Ricouern
almalarndan etkilenerek felsefi metaforlar zerine yapm ol
duum sorgulamalarn ok byk yardm dokundu. Kitaptaki ana
iddialar u an kuracak olsaydm, felsefi metinlerde ortaya kt
biimiyle kadn-erkek ayrmnn metaforik ynlerine daha fazla
arlk verirdim. O zamanlar, akln erkekliini metaforik bir yap
olarak sunmak, meselenin nemini -sanki sz konusu olan yal
nzca felsefi yaznn edebi, ikincil veya acayip bir ynnden
baka bir ey deilmi g ib i- azaltma tehlikesini gze almak ola
cakt. Aslnda kitaba yneltilen eletirilerin bir blm, akln fel
sefedeki eklemleni tarzlarnn ciddi zellikleri ile kltrel olarak
gnmzdeki kadar aydnlanm olmayan balamlardan kartlan
ve onlara sonradan yklenen yzeysel cinsiyeti metaforlar bir
birinden ayramad iddiasnda yoinlamakta. Bu eletiriyi ge
tirenlere gre, saf felsefi dnce, her zaman iin bu dncenin
ifade edildii talihsiz metaforlardan ayklanabilir.
imdi olsa, kadn-erkek ayrmn (ve bu ayrmn felsefe ge
lenei boyunca akl ile akln zdd olan eyler arasnda yaplm
olan ayrm larla girdii eitli ittifaklar) felsefi metaforun ileyii
asndan sunma konusunda kendime daha fazla gvenirdim. Er
keklik metaforu, dncelerin felsefi olarak dile getirililerinde ve
akl ideallerinin derinliklerinde gml olan bir metafordur. Ve
kendimizi, erkek veya kadn olarak grme biimlerimiz zerinde
kkl etkisi olan aklyrtme biimlerimizin oluturucusudur. Er
keklik, her ne kadar bir metafor da olsa, hibir ekilde, akla son
radan takp taktrlm basit bir ss olarak dnlmemeli.
Felsefi metaforlarn ileyii ve felsefi yazlarn edebi bo-

yutlanm n felsefi nemi konusundaki kavray eksiklii -benim de

en az kitab eletirenler kadar kabul ettiim bir eksiklik b u - Erkek
A kl'in temel savlarnn tam olarak gelitirilm esinin nndeki en
gellerden biriydi. kinci engel ise galiba, ngilizce konuulan l
kelerdeki feminizmin yaygn kuramsal erevesinden, bu er
evenin baz bakmlardan Kartezyen ikicilik kaltnn bir rn
olduundan phe ettiim -biyolojik cinsiyet [sex] ile top
lumsal olarak oluturulan cinsiyet' [gender] arasnda yapmakta
olduu ayrmn keskinliinden kaynaklanyordu. Baz feminist
eletirmenler kitapta bu ayrmn garip bir biim de bulanklam
olduunu ileri srdler. Oysa akln erkeklii, tam olarak ne cin
siyetten ne de toplumsal cinsiyetten gelen bir eydir. Ona uygun
olan zne, ne erkeklerdir ne de kadnlar; sadece kavram lar ve il
kelerdir. Bu, simgelerin ileyiiyle ilgili bir erkekliktir. Biyolojik
cinsiyet ile toplumsal cinsiyet arasndaki ayrm, her ne kadar cin
sel farklln anlalmas ve cinsel eitlik ideallerinin formle
edilmesinde faydal olmusa da, kanmca, dier taraftan da akln
simgesel erkekliinde ierilen eyin bulanklam asna hizmet
etmitir.
Erkek-kadn ayrm simgeciliinin, erkekler ve kadnlarn kendi
imajlarnn geliimi zerinde son derece gerek yansmalar ol
mutur. Fakat, erkeklik ve kadnln simgesel ierii, toplumsal
olarak retilmi erkeklik ve kadnlk ile bir tutulamaz. Bu sim
gesel ierik, toplumsal olarak ina edilmi olan cinsiyet ile et
kileim iindedir, fakat eer bu etkileimi doru bir biimde an
lamak istiyorsak ncelikle erkek-kadn ayrmnn simgesel
ynn kavramak zorundayz. Bu kitap, dorudan doruya top
lumsal cinsiyet kimlii zerine yaplm bir alm a deildir.
Erkek-kadm ayrmnn geleneksel felsefi metinlerde bir simge
olarak nasl ilediinin ve onun bilinen felsefi akl anlaylaryla
etkileiminin anlalmasna katkda bulunmaya almaktadr.
Bu nedenle Erkek A kl'da akln erkekliine sadece bir m e
tafor olarak bakmaktan kanlmaya allmtr. Ayn zamanda
bu duruma akln kendisinin bir paras olarak da yaklalmak is
tenmemitir; nk bu, kadnlarn irrasyonel olduunu savunmak
* Gender" bundan byle toplumsal cinsiyet olarak evrilecektir, (.n)

ya da yeni kadns dnme biimlerini olumlamak anlam na

gelirdi. Son blm, kadns olann onaylanmasna ilikin uyarc
bir tonla yazlmtr. imdi olsa bu uyary farkl bir biimde ya
pardm, ama feministlerin kadm-erkek ayrmnn yapzmn
yapmaya baladklar u gnlerde de bu uyar geerliliini yi
tirmi deil. Yapzmc stratejilerin, erkek ve kadm n sim
gesel ieriini ve simge kullanan kiiler olarak kadnlarn erkekler
ile paylatklar simge yaplaryla aralarndaki ilikide ayrt edici
olan eyin ne olduunu anlamamza yardmc olabileceini d
nyorum; fakat sonularnn olduka dikkatli bir biimde ifade
edilmesi gerekir.
Kadn-erkek ayrmnn yapzmn yapan baz feministler
gelecekte, nceki hiyerarik kartlklarda rtk olarak ierilen
dlamalarn naho sonularndan kurtulmu yeni bir kadnsln
onaylanacan dnyorlar. Buna karlk ben, akln erkekliine
kar alnan ada feminist tavrlar ierisindeki bu akma hl
kukuyla bakyorum. Geleneksel olarak kadns diye kavramsal
latrlm ayrt edici niteliklerin ve insan etkinliklerinin deerini
onaylamak baz balamlarda gayet yerinde bir davran olabilir.
Akl ile akl-kart eyler arasndaki -v e y a akln yksek ve aa
biimleri arasndaki- hiyerarik ilikiler hi phe yok ki, ka
dnlk ile ilikilendirilen eylerin deerinin dmesine katkda bu
lunmutur. Fakat gnmzde nemsenmemi olan bu ayrt edici
nitelikleri kadns olarak nitelemek ve onaylamak zorunda myz?
Szgelimi Irigarayn stratejilerinin ngilizce konuulan dn
yadaki uygulan biimlerinden bazlar, akim reddi adna, kadnsl bu ekilde onaylamaya meyillidirler. Feminist yapzme ynelik bu tr yaklamlar, kanmca, kadnn simgesel
yaplarn dnda kalan eyi simgesel olarak temsil ettii g
rnden, kadnlarn kendilerinin bir ekilde simgesel yaplarn
dnda olduklar fikrine ok abuk gemektedirler. Irigarayn
kendi teknii dardan konuma edimini ironik bir ekilde tak
lit etmek ve bylece, dlanm olan tekinin roln aa
karmakta-. Bu teknik, bir metinde anlamn ileyiini meydana
karmann gl ve aydnlatc bir yolu olabilir. Burada beni
kayglandran, bu ilemin ironik olmayan biimidir; burada yapzm yoluyla yakalanp kavramsal arenaya taman eyin, sz
10

cn mecazi olmayan anlamnda, stnde konuulmam olsa da

gerek kadn olduu iddia edilir.
M eselenin z, kadm-erkek ayrmnn akl ile akl-kart ey
ler arasnda yaplan ayrm simgelemek iin kullanlmasnn ierimlerinin nasl dile getirilecei noktasnda dmlenmektedir.
Beni kayglandran, feministlerin yapzmc stratejiler g
deceiz derken, cinsel farklln nce tehir edilip sonra da atl
mas daha iyi olacak olan bir simgesel kullanmn srdryor ol
malar olasldr. Yapzmc stratejiler ile bir simge olarak
kadnn gerek ieriinin olumlu deerlendirilii arasndaki iliki
hibir ynyle ak deildir. Erkek-kadn ayrm ile akln felsefi
kavran arasndaki ba, Bat dncesinin olumsal [contingent]
bir zelliidir; bunun ayrt edilmesi zor ama gerek sonularn
hl yaamaktayz. Kadnn simgesel ieriinin feminist onay
lan bu olumsal ittifak devam ettirerek kadnlar iin zararl so
nular dourmay srdrme riskine girebilir. Sorunun tehisinde
yerinde olabilecek bir yaklam, bu tehisin yansmalarna ve
rilecek uygun kartlk iin de kullanmak zorunda deiliz. Erkek
Akl, kendisine yneltilmi baz eletirilerin de iaret ettii gibi,
akln erkekliini tehis etmenin tesine geip, onun kadmslatrlm herhangi bir pozitif versiyonunu yeniden ina etmek ya da
akla yeni bir kadns alternatif yaratmak iin herhangi bir gi
riimde bulunmaz. Bu admlardan herhangi birisini atmaya kar
direnmeye devam edeceim.
Bu trden bir phecilii dile getirmek tam da, bu kitabn ya
nlsama olduunu aa vurmaya alt o eski cinsiyetsiz bilgi
idealinin bir tr yeniden onaylan gibi alglanabilir. Fakat bu ki
tapta sorgulanan idealletirilmi cinsiyetsizlik, her ne kadar akln
erkeklii ile uyumazm gibi grnse de, metaforun miras aln
m kullanm biimleri ile su ortakl yapyor olabilir. Bu, bir
ok feministin de belirttii gibi, ou zaman erkeklie ayrcalk
tanmann st kapal bir biimi olan bir cinsiyetsizlik bi
imidir. Cinsiyetsiz ruh fikri, aralarnda bir gerilim var gibi g
rnmesine ramen akln erkeklii ile ezamanl olarak var olan bir
fikirdir. nk ruhun cinsiyetsizlii genellikle bedensel cinsel fark
lln -insan olmann, ou zaman kadna ait bir ey olarak kav
ramsallatrlan maddi ynnn- zerinde bir yerlere konur. Cin
11

sel simgelerle, akla ilikin grlerin karmak konfigrasyonunda (ki bu Bat felsefesinin nemli bir zelliidir), cin
siyetsiz ruh, kadns cinsiyet farkll karsnda belli belirsiz bir
erkeksilik kazanr.
Ruhun simgesel cinsiyetsizlii, simgeler oyunu iinde, ruhun
temel zelliinin, yani rasyonalitenin, erkeksilii ile gayet rahat
bir arada var olabilir. Bunun tersine, akl anlaynda gerek bir
toplumsal cinsiyetsizlii egemen klmak veya gerekten ruhun
cinsiyetsizliini gelitirmek olanakl mdr? Bu noktada mesele,
bu kitapta ele alnmayan daha kapsaml bir meseleyle atallanr:
Erkeklik ve kadnln felsefi m etinler zerinde yaplan a
lmalarla aa vurulan simgesel ierii, bizim kendimize erkek
veya kadn olarak bak biimlerimizle nasl ilikilendirilebilir?
Simgesel erkeklik ya da kadnlk toplumsal cinsiyet kimliinin
kltrel oluumu ile nasl etkileir? Bu tr meselelerin ancak di
siplinler aras bir almada tam olarak ele alnabileceini d
nyorum. Fakat felsefi metinler zerinde yaplacak daha dik
katli bir okuma da bu meselelerin daha doru bir ekilde
incelenebilecei bir ortamn yaratlmasna katkda bulunabilir.
nk bugn, felsefe tarihinden miras alnm dnme bi
imlerinin izleri, biimsel olarak, sorunlar zerlerinde yeterince
dnmeden kavramsallatryor oluumuzun stne tamamen sin
mi durumda. Ama felsefe gelenei iinde alternatif kav
ramsallatrm a biimlerinin formle edildii -bizim bugn ada
dnce iin nelerin olanakl olduu konusundaki anlaymz
zenginletirmek iin yeniden dnebileceimiz kavramsallatrmalardr bunlar- dnm noktalar da vardr.
te bu noktada Erkek Akl' n ilgi alan, cinsel farkllk m e
selesini akla kavuturmak iin cisimlemenin [embodiment]
daha yeterli bir kavramsallatrmn formle etme abasna giren
birok ada feminist dnrn ilgi alan ile akr. Erkek ve
kadn'm simgesel ieriinin bizim kendimizi eril veya diil olarak
alglay biimimizin ekillenmesine katkda bulunm asna izin ve
recek bir akl-beden ilikisi ne tr bir iliki olmaldr? Daha nce
belirttiim gibi uygun zneleri kavramlar olan simgesel erkeklik
ve kadnlk nasl olmaktadr da toplumsal cinsiyet kimliinin kl
trel olarak ekillenmesine katkda bulunabilmektedir? Kanmca,
12

bu tr meselelere ilikin kavraymz, felsefi gelenein baz nok

talarnn aydnla kavuturulmasyla birlikte daha da zenginle
ecektir -k i bu noktalardan zellikle birisine, Kartezyen ikiciliin
ierimleri ve bu ikiciliin Spinozann bedenin ideas olarak zihin
anlaynda urad dnme Erkek A kl'd a sadece teet ge
ilmekte.
Kartezyen anlayta zihin [mind], bedenden tamamen ayr ol
masndan dolay cinsiyetsizdir. Spinozac bir yaklamda ise tam
tersine, bedenin ideas olarak zihin her ne kadar ne cinsiyetli ne
de cinsiyetsizse de, her insan zihni, ideas olduu bedenin cin
siyetli olmasndan dolay, kesin bir ekilde ya erkek ya kadn ol
maldr. nsan bedeni, farkl tarihsel koullar altnda farkl e
killerde, ya erkek ya da dii olarak yaar. Spinozann deyimiyle,
on yedinci yzyl Hollanda toplumunda kadn bedenine ak olan
g ve hazlar baz bakmlardan erkek bedenine ak olanlardan
farkllk gsterecektir. Dolaysyla buna uygun olarak bu be
denlerin idealar da birbirinden farkl olmak zorundadr. Bunlarn
farkllklar, sadece cinsiyetli beden zerindeki fiziki ve top
lumsal snrlamalar deil, ayn zamanda bu bedenlerin farkl sim
gesel yaplarda kazandklar nem ayrldklarn da ifade eder.
Bu kitab yazarken, kitaba bir Spinoza tartmas katmann
uygun olmayacan dnmtm. Descartes ile Spinoza ara
sndaki kartlklarn kitapta ele alnan konularla temelden ilikili
olduunu ve Spinoza felsefesinin kitabn zmeden brakt m e
selelerin sorgulanmasnda olduka verimli olabilecek bir ba
lang noktas sunduunu imdi fark etmekteyim. Spinozann
kar kt Kartezyen felsefe, toplumsal olarak oluturulmu cin
siyet ile bedensel cinsiyet arasndaki keskin ayrmlar vurgular; ki
bu da daha nce ne srdm gibi simgesel erkeklik ve ka
dnln ileyi tarzlarn gizler.
Spinoza, Descartesm zihne ait akl ile bedensel alandan gelen
igalci yabanclar olarak grlen tutkular arasnda bir hakimiyet
ilikisi olduu dncesini reddeder. Bunun yerine, yetersiz fi
kirlerin yerini daha yeterli olanlarn almasyla birlikte tutkunun
rasyonel duygulanma dntn ne srer. Bylece erkekkadn simgeciliini, akl ile onun kart eyler arasndaki ilikiyi
ifade etmeye uygun klan kutuplatrmalar kertilmi olur. Bu
13

nedenle, Spinozann akl ile tutku arasnda kurmu olduu rapp

rochement,' erkek-kadn simgeciliinin basksnn yklm ola
bilecei bir dnem olarak grlebilir. Spinozann zihni, bedenin
ideas olarak al, bedene verilen anlamlarn nasl olup da hem
m etaforik bir nitelik sunup hem de gerek farkllklar olarak
(doru bir ekilde) yaantlanabildiklerini daha ak bir biimde
anlamamza yardmc olabilecek bir balang noktas da salar.
Descartes ile Spinoza arasndaki kartlklar zerine yaplacak
daha ciddi bir sorgulama, Kartezyen cinsiyetsiz ruhun, akln er
keklik ile kurduu ittifakn hikyesindeki gerek neminin daha
da belirginletirilmesine yardmc olabilir. Descartes anlayn
tartrken onun zihin ve akla ynelik eitliki yaklamnn kar
ynden gelen ve yine zihinle beden arasnda kurduu kutup
lamadan kaynaklanan baskyla baa km a konusundaki g
szln vurgulamtm. Akln, kadns kartlarna gre ok
tan erkek olarak simgeletirilmi olduu gz nnde bulundu
rulursa, zihinle beden arasndaki Kartezyen ikili kartlk mevcut
ztlklar iyice kutuplatrmaya hizmet ediyordu. Bu, doru ol
masna ramen u anda bana, Kartezyen ikiciliin cinsiyetsiz ruh
idealinde oynam olduu rol kadar ve zihin ve bedene ilikin bu
dnme biiminin Spinozamn ikicilie getirdii yeni yorumun
etkisiyle kmesi kadar nemliymi gibi gelmiyor.
Ruhun cinsel farkll at dncesi, Descartes ikiciliinde
kukusuz metafizik bir temele oturtulmutur; ama bu, ayn za
manda, Descartes felsefesinin ierdii radikal deiimleri kar
layan, miras alnm bir cinsel simgecilikte kendine zg yeri
olan bir dncedir. Saf Kartezyen egonun cinsiyetsizliinin,
kadns maddi cinsel farklln kart olduu rahatlkla g
rlebilir. Ne akln erkeklikle birlikte anlmas, ne de cinsiyetsiz
ruhun kadns cinsel farkla kar karya konulmas Descartesm
icaddr; ama yine de onun etkili ikicilii, erkek ve kadn ara
sndaki simgesel kartlkla etkileime girmi ve bu kartln et
kilerini daha da glendirmitir.
Yapzmc okuma stratejileri, bir metnin ak felsefi ierii
ile ierdii edebi boyutlarn felsefi anlam arasndaki etkileim ve
gerilimlere k tutar. Descartes balamnda ise, Erkek A kl'da
* Barklk (.n.).

14

nerilen okuma biimi, daha ok Descartesn kendisinin zihin ile

beden arasna izdii keskin ayrmn ierdii bir ey olarak gr
d cinsel eitlikilik ile, kendi ikiciliinin akl ile simgesel er
keklik arasnda oktandr var olan ittifak balamnda dourduu
sonu arasndaki gerilim zerinde odaklar. Kitabn simgesel er
keklik ve kadnlk kaygsnn gerek doasn net bir biimde kav
rayamam olduum iin, bu blmde felsefi ierik ile onun dsal
toplumsal balam arasndaki etkileim zerinde gereinden fazla
durmuum. imdi olsa, daha ok, felsefi ierik ile D escartesm
metinlerini felsefi gelenek ierisindeki dier metinlere balayan
simgelerin rtk hareketlilii arasndaki etkileim zerinde du
rurdum.
Spinozann zihni bedenin ideas olarak niteleyii, D escartesn
ikiciliinin akln erkeklii asndan tad ierimlere aklk
getirebilecei gibi, belki cinsel farkllklarn aklla ilikili olarak
daha verimli yollardan kavramsallatrlabilmesi iin yeni bir kap
da aabilir. Biyolojik cinsiyet ile toplumsal cinsiyet ara
sndaki ada ayrmn kendisi Kartezyen ikiciliin etkisini yan
str. Spinozac akl (kulland ortak nosyonlar tikel bedenlerin
bilginin elde edili sreci zerinde yaratt belirli farkllklar gzard etse bile) temelinde yatan tutkular ile bedensel deiimler
arasnda, Kartezyen akln izin verdiinden ok daha yakn bir
balant kurar. Spinoza, aklyrtmenin ilgi nesnesi, gdlenimi,
tarz ve balam ierisindeki -bedenden kaynaklanan- fark
llklarn ciddiye alnmas olaslnn nn amtr; hem de cin
siyetleri farkl bedenlerimizin paylat insanlktan doan or
taklklar inkr etmeksizin. Bu durum, akln ortak ynlerini
reddetmek zorunda kalmakszn, bize, erkeksi ve kadns dnme
biimleri arasnda, erkek ve kadn arasndaki bedensel farkllklar
yznden bu bedenleri -v e onlarn kltrel olarak retilen farkl
simgesel anlam larn- cinsel farklla byk deer veren bir top
lum ierisinde yayor olmann getirdii deneyimden dolay, baz
alardan, birtakm farkllklar olduunu makul bir ekilde kabul
etmemiz iin gerekli ereveyi salayabilir.
Spinoza felsefesinin kavramsal kaynana inmi olsaydm,
belki de akln erkeklii iddiasnn neleri ierdiine ilikin baz
tuhaf yorumlardan kanabilirdim. Bu, -akn bir erkek fel
15

sefecinin dnd g ib i- byle yasalarn modus ponens olarak

kadn dnrlere uygulanamayacan iddia etmediimi daha net
bir biimde gstermemi salayabilirdi. Bu kitabn erkek akl
betimleme giriiminde kanlm az olarak birtakm eksik noktalar
ve boluklar vard. Kitabn yol at eletirel tartmalardan ya
rarlandktan ve kitabn yanl yorum lan zerine dndkten
sonra yapabileceim tek ey, eskiden de tadm bir inanc tek
rar etmekten ibarettir: Devralm olduumuz akl idealleri ve idealarnn iyi bir feminist eletirisi, keskin ve hayal gc yksek bir
felsefi aklyrtmeye salam bir ballkla tutarl olmakla kal
maz, ayn zamanda bu ball talep de eder.

16

TEEKKRLER
Kanthi Femandoya metni daktiloya ekmesinden, Catriona
Mackenzieye bibliyografik yardmlarndan, aralarnda Rosi
Braidotti, John Broomfield, Lorraine Code, Paul Crittenden,
Maurita Harney, Brenda Judge, Russell Keat, Evelyn Fox Kel
ler, Kimon Lycos, San MacColl, Carole Pateman, Ross Poole,
Amlie Rorty, Tony Skillen, John Small ve Michael Stockerm da bulunduu pek ok kiiye metnin nceki ver
siyonlarna gsterdikleri ilgi ve yaptklar yorumlardan dolay
teekkr etmek isterim. Verdii ilham, gsterdii tevik ve
yapc eletirileri iin Jonathan R eye zel bir teekkr bor
luyum.
Bu kitabn baz blmleri daha nceleri u dergilerde ya
ymlanmtr. The Man o f Reason, Metaphilosophy, 10(1)
(1979), 18-37; Masters, slaves and others, Radical Phi
losophy, 34 (Yaz 1983), 2-8; Rousseau on Reason, Nature
and Women Metaphilosophy, 14 (3/4) (1983), 308-26; Re
ason, gender and morality in the history o f philosophy, So
cial Research, 50 (3) (Sonbahar 1983), 490-513; Public Re
ason and private passion, Politics, 18 (2) (1983), 27-35;
History o f philosophy and the critique o f Reason, Critical
Philosophy, 1 (1) (1984), 5-23.

F2 N /E rkek A kl

17

g ir i

Mevcut felsefi tartma ortamnda A kln erkek olduu iddias,

kanlmaz olarak, erkekler iin doru veya mantkl olann ka
dnlar iin hi de yle olmayabilecei dncesine balanmaldr.
Aklclk ideallerimiz zerine yrtlen ada felsefi sorgulama,
byk lde, grecilik meselesiyle -doruluun belli kltrlere
veya belli zaman dnemlerine greli olabilecei ihtim aliylemegul ki bu da artc bir ey deil. Grecilik, A klm ge
leneksel evrensellik iddiasna, yani A kln tek bir gerek dn
yann nihai olarak doru tasarmlarn ortaya karma kapasitesine
ynelik ok nemli bir meydan okumadr. nanlar ve dorulukla
bu denli ilgilenilen bir ortamda cinsiyetsiz olduu iddialarna ra
men A klm aslnda tamamiyle erkek olabileceini iddia etmek
18

sama gelebilir. Rasyonel inan yasalarmzn nl evrensellii ve

nesnelliinin snrnn aslnda cinsel farklln bile tesine ge
emeyeceini ne srmek, kltrel greciliin en ar biimlerini
bile aar. Doru veya makul olann hangi cinsiyetten olduumuza
gre deiebileceini iddia etmek, acayip gelebilir. Ancak, bu tr
bir cinsel greciliin acayiplii, A kif'in gerekten de erkek
olduu baka baz perspektiflerin stn rtmeye hizmet edebilir.
Akl ideallerimizin deerlendirilmesi, doruluun grelilii
sorunundan daha fazla eyi kapsar. Akl, Bat kltrnde, inan
larn olduu kadar karakterin de deerlendirilmesinde biimlendirici olmutur. Sadece doruluk ltmzde deil, ayn za
manda insan olmaya, iyi bir insan olmak iin yerine getirmemiz
gereken koullara ve bilen kiiler olma statmz ile yaammzn
geri kalan ksm arasndaki uygun ilikilere dair anlaym zda da
devreye girer Akl. Gemite, insan yaamnn ne adan farkl ol
duu, iyi yaanm bir yaamn nceliklerinin neler olmas ge
rektii gibi konular zerinde yrtlen felsefi aratrmalar, Akl
kavramnda odaklanan karakter idealleri ile sonulanmtr ve bu
ideallerin szde evrensellii ve yanszl ciddi bir ekilde sor
gulanabilir. Bu kitabn esasen zerinde durduu konu da bu ka
rakter ideallerinin erkeksilii-Erkek A kln erkeksilii-dir.
Erkek A kln erkeksiliinin, uydurma, dilbilimsel bir nyarg
olmadn gstermeye alacam. Felsefe geleneimizin de
rinliklerinde yatan bir durumdur bu. Fakat bu, kadnlar kendi
doruluk anlaylarna sahiptir veya sadece kadnlara has bir
makul inan lt vardr demek deildir. Am a yine de, A kla
dair savlar iin skandal olarak nitelendirilebilecek bir iddiada bu
lunmakla edeerdir. Ne de olsa toplumsal cinsiyet, sahiden ras
yonel dncenin alt ettii varsaylan eylerden biridir. Akim, zih
nin gerek doasn ifade ettii dnlr ki Augustinusun
deyimiyle, burada cinsiyet diye bir ey yoktur. Zihinleri bir
birinden ayran olumsal tarihi koullar aan, herkesin paylat
bir Akl zlemi, felsefi mirasmzn can alc esini oluturur. Zi
hinlerin, rasyonel olduklar srece temelde birbirine benzedikleri
inanc, pek ok ahlki ve siyasi idealimizin temelinde yatar. Bu
zlem nesnel bilgi ideallerimize de esin vermitir. Grecilik ta
rafndan reddedilen, A kln bizi tek bir nesnel hakikate gtrd
19

iddias genellikle Aklin zihinleri birbirinden ayran her eye aknl varsaymna bavurularak temellendirilmitir.
leride de tartacam gibi, cinsiyet nedir bilmeyen bir A kla
duyduumuz gven, byk lde bir tr kendi kendini aldatma
olmutur. Akl ideallerimizin rtk erkeksiliini gnyzne
karmak, rasyonel inan ve doruluk konusunda bir tr cinsel grecilik tavr benimsemeyi gerektirmez; fakat toplumsal cinsiyet
farkllna dair ada anlaymz iin olduka nemli ierimlere sahiptir; rnein, pek ok kadnn Akl ile kadnlk ara
snda yaad elikilerin sadece pratik deil, kavramsal ne
denleri de olduu anlamna gelir. A kln kadnlar tarafndan
ilenmesinin nndeki engeller, byk lde, Akl ideallerimizin
tarihsel olarak kadnl dlam olmasndan ve kadnln ken
disinin de bylesi bir dlama ilemi yoluyla olumu olmasndan
domaktadr. A kln erkekliini tarihsel adan ele alm, ada
feminist dncede gncel olan, ayrt edici lde kadns bir d
nce tarz gelitirme idealinin tam olarak deerlendirilmesi ko
nusuyla da ilgili olacaktr. Bu karmak konularn tam olarak ele
aln bu kitabn boyutlarn aar. Yine de A kln tarihsel er
keklii konusunda ortaya kartlacak eyler, bu sorunlarn ka
dnlar ve erkeklerde ayn ekilde yaratt tereddtn ksmen ay
dnlatlm asna yardmc olacaktr.

20

I. AKIL, BLM VE MADDENN ZERNDEK

TAHAKKM

A. GR

Simone de Beauvoir, kinci C insin arpc bir pasajnda, erkek

faaliyetinin, yaamn karmak glerine stn gelirken hem
Doay hem kadn itaat altna aldn syler.1 De Beauvoirn
burada antrd Doa ile kadn arasndaki ba, Bat kltrnn
kendi tanm ierisinde uzun bir tarihe sahiptir. Nietzsche, Yunan
kadn balkl bir yazsnda, karakteristik abartmasyla, kadnn
Doaya olan yaknl, onu, Devlette, uykunun erkek zerinde
oynad rol oynamaya zorlar, demitir.
Kadnn doasnda, tkenmi olann yerini dolduran ifa verici g,
ar olan her eyin iinde kendi kendini snrlad gzel dinginlik
1. S. de Beauvoir (1949), The Second Sex, ing. ev. H.M. Parshley, Harmondsworth, Penguin Books, 1972, s. 97. [Kadn l-ll-lll, ev. B. Onaran, Payel Y 1986]

21

sayesinde arnn ve fazlann kendi kendine eki dzen verdii ezeli

ve ebedi A ynlk yatar. Ondadr, g elecek neslin hayali. Kadn,
D oaya erkekten daha yakndr; btn z niteliklerinde hep kendi
olarak kain-. Kltr, kadnn yannda her zaman dsal bir ey,
D oaya ebediyen sadk ekirdee dokunmayan bir eydir.2

Fakat Nietzsche, burada kurmu olduu kadn-uyku arm

ile, etkin erkek kltr ile kadnslk arasnda var olan ok eski
bir antipatiyi snrlarna vardrmtr sadece. Rasyonel bilgi ara
y, kendini Doaya kar tanmlayan Bat kltrnn nemli bi
leenlerinden birisi olmutur. Bu aray, birok bakmdan Kltrn Doay dntrmesi veya amasyla bir tutabiliriz.
Rasyonel bilgi, doa glerinin bir tr almas, dntrlmesi
veya kontrol altna alnmas olarak anlalmtr. Buna karlk,
kadnlk, rasyonel bilginin at, tahakkm altna ald veya sa
dece geride brakt ey ile e tutulmutur.

B. K A D IN L IK V E Y U N A N BLG K U R A M L A R I

Kadnlk, felsefi dncenin douundan beri, simgesel olarak,

A klm dnda kald varsaylan eylerle -y e r tanralarnn ka
ranlk gleriyle veya esrarl kadnlarn grnmez glerinin et
kisinde kalm ayla- e tutulmutur. Eski Yunanllar, kadnlarn
ocuk dourma yetilerinin onlar ile D oann bereketi arasnda bir
balant kurduunu dnmlerdir. Daha sonralar Platon bu d
nceyi kadnlar, doay taklit eder3 diye ifade etmitir. Yer tan
ralar kltleriyle ilikili olan bereket bilincinden, rasyonel tan
rlarn veya tanralarn trlerine gei, ilk dnem Yunan y
edebiyatnda efsanevi bir yer edinmitir. Szgelimi, D elphideki
kltlerin geirdii deiimlerle ilgili efsanelerde bu durum dra
matik bir ekilde aktarlr; o, bu efsanede Aiskhylosun Eumenides'inin giri blmn olutururken, Euripidesin Iphigenia
Tauris bir fetih yks olarak ilenir. Euripides versiyonunda
2. F. Nietzsche (1871), The Greek woman"; ing. ev. M.A. Mgge; O. Levy
(der.) (1911), The Complt Works o f Friedrich Nietzsche iinde, ciit II, Londra,
T.N. Foulis, s. 22-3.
3. Platon, Menexenus 238a.

22

deiim, yeryznn eski, esrarengiz glerinin sat karanla

kar Akl glerinin kazand bir zafer olarak betimlenir. Apollon, ocukken, yal Yeryz khinini koruyan Pythonu ldrr
ve bylece Yer T annasmn gcn krm olur. Bunun zerine
Tanra, erkeklerin zihnini bir karanlk hayali gerek bulutuyla
rtecek olan rya yorumcularn gndererek alr. Fakat Z eusin
araya girerek, D elphiye Akl glerini yerletirmesiyle, bu ka
ranlk sesler boulmu olur. Akl, kadnn gcyle bir arada anlan
kuvvetlere stn gelmitir.4 Kltrel olarak rabet gsterilen rasyonalitenin geliimi boyunca bir kenara atlmas gereken eyler
balangtan
bugne
simgesel
olarak
kadnlkla
ilikilendirilmitir.
Kurulan bu simgesel armlar, Akl idealleri ve ideas ze
rinde yaplan daha sonraki dzenlemeler srasnda da olduu gibi
korunmu; erkeklik, dncenin ak ve kesin, kadnlk ise mu
lak ve belirsiz biimleriyle ilikili olarak kalmtr. Pisagorun,
altnc yzylda dzenledii kartlar tablosunda kadnlk, ak bir
biimde, snrlanmn -tam ve ak olarak belirlenm iin- kart
olarak alnan snrlanmam olanla -m ulak ve belirsiz olanlailikilendirilmitir. Pisagorculara gre dnya, iyi olduklar d
nlen belirlenmi formlarla ilikilendirilen ilkeler ile, formdan
yoksunlukla -snrlanm am kark veya dzensiz olanla- ili
kilendirilen ve kt veya deersiz olduu dnlen dier il
kelerin bir karmdr. Tabloda bu trden on kartlk sralanr: s
nrl/snrsz, tek/ift, bir/ok, sa/sol, eril/diil, duraan/hareketli,
dz/eri, aydnlk/karanlk, iyi/kt, kare/dikdrtgen. Burada ara
larnda, kartlk kurulan dier terimler gibi eril ve diil de
dorudan doruya betimleyici bir snflama ilevi grmez. Eril,
tpk tablonun kendisiyle ayn tarafnda yer verilen dier terim ler
gibi, tablonun br tarafnda yer alan kartndan daha stn gibi
yorumlanr. Ve bu stnln temeli de, onun, form ile formdanyoksunluk arasnda kurulan Pisagorcu asal kartlkla ilikili ol
masnda yatar.
Erkeklik ile ak belirlenim veya tanmlanmlk arasnda ku
4. Delphideki kltlerin deiiminin Yunan edebiyatndaki simgesel anlamna ili
kin bir tartma iin bkz. J. Harrison, Themis: A Study o f the Social Origins of
Greek Religion (1912), Cambridge, Cambridge University Press, s. 385-96.

23

rulan bu arm, Yunan felsefi dncesinin daha ge d

nemlerinde ortaya kan form-madde ayrmnn geliim srecinde
de varln korur. Erkeklik, etkiijf, belirlenmi formla, kadnlk da
edilgen, belirlenmemi m addeyle ayn safta yer alr. Bu eletirme
iin gereken uygun ortam, Yunanllarm insann remesine ilikin
geleneksel anlaynca hazrlanr; bu anlaya gre baba, bi
im lendiriri ilkeyi salayandr, remenin gerek nedensel g
cdr; buna karlk anne, sadece bu biimi (formu) veya be
lirlenmi olan kabul eden maddeyi salayan ve babann rn
olan eyi besleyendir. Aiskhylosun Eumenidesinde Apollon,
Orestesin, babas Agam em nonun ldrlmesinin intikamn
almak iin annesi Klytem nestray ldrmesinin ahlki adan de
erlendirilmesi srasnda ana-hakkna kar baba-hakkm onay
larken bu kartl kullanr:
ocuu douran anne,
Der erkekler,
Gerek hayat verici deil,
Y alnzca canl tohumu besleyendir.
Oysa hayat boyudur,
Tohumu ekenin sorumluluu.
Kadn bir yabancdr,
htiya duyulduunda gelen,
G eici olarak seven ve koruyan,
Hayat arkadam lm esini istediinde
Yukardaki Tanr onun.5

Platon, Timaeus'te.,6 snrlayc formun roln babann, belirsiz

maddenin roln de annenin rolne ve benzeri ekilde Aristoteles
de form-madde ilikisini, erkek-kadn ilikisine benzetir.7 Bu ben
zetmenin, her ikisinin de bilginin doasyla ilgili formlasyonlarnda byk bir nemi yoktur; fakat bu, bilginin do
5. Aiskhylos, Eumenides, 559, ng. ev. G. Murray; bkz. The Complete Plays of
Aeschylus iinde. Londra, Allen and Unwin, 1952, s. 235.
6. Platon, Timaeus, 50d.
7. Aristoteles, Metaphysics, I. blm 6, 998a 1-10, ng. ev. R. McKeon, The
Basic Works of Aristotle iinde, New York, Random House, 1941, s. 702. [Me
tafizik, ev. A. Arslan, Ege nv. Ed. Fak. Y., 1985]

24

asnn st rtk biimde, simgesel olarak kadnlkla a

rtrlan eylerin dlanmas ile ilikili olduu anlam na gelir. Ve
bunun ne gibi sonular dourduunu grmek iin de, form-madde
ayrmnn Platonun bilgi kuramnda ileyi eklinin baz ay
rntlarna bir gz atmamz gerekir.
Platona gre bilgi, beeri varlklarda bulunan ve d dnyada
bilinebilir form ile bilinemez madde arasnda gzlenen ilikiyi
taklit eden bir iliki ierir. Bu ayrm, bilen-insana uygulan
dnda, zihin ile -rasyonel olan kavrayan ilke ile - bilgide hi bir
pay olmayan madde arasnda keskin bir ayrm meydana getirir.
Bilen zihin, tpk kendi nesnesi olan formlar gibi, maddeyi aar.
Bilgi, rasyonel zihin ile ayn derecede rasyonel olan formlar ara
snda bir mtekabiliyet [correspondence] ierir. Dnyann ken
disinin Akl ile donanm olduu fikri, aslnda erken dnem
Yunan dncesinde ok daha nceleri dile getirilmi olan bir fi
kirdir; fakat, sofistike bir hale getirilmesi, ancak Platonla mm
kn olmutur. Erken dnem dncesinde anlalabilir bilgi nes
nesinin kendisini kavrayan akldan keskin bir biimde ayrlmam
olduu grlr. Logos nosyonu, her ikisine de ayn ekilde uy
gulanmaktadr. Platon, zihinle-dolu dnya dncesini formmadde ayrm asndan ifade eder; ona gre dnya, sadece form
bakmndan rasyoneldir. Rasyonel dnce ile rasyonel evrenin
zdeletirilmesi, Platona gre, rastgele yaplm bir varsaym
deildir. Bu varsayma, madde kasten rasyonel-olmayann, d
zensiz ve rastlantsal olann hkm srd alana indirgenirken
formun rasyonel, bilen zihinle olan mtekabiliyet ilikisinin ko
runmasyla ulalr.
Platon, bu mtekabiliyeti, Timaeus'te, beeri varlklarn, dn
yann biimlendirilmesinde kullanlan rasyonel ilkeyi iselletirmeleri olarak betimler. Dnya-ruhunun dnyayla olan ilikisi,
yansmasn, rasyonel ruhun bu ruha tabi bedenle olan ilikisinde
bulur. Timaeuste anlatlan mitolojide, duyusal dnyann etrafnda
dnp insan zihnini etkileyen bir komik A kldan sz edilir. Zo
runluluk, dnyann yaratlmas srasnda A kla baml k
lnmtr ve insan zihni bu akldan pay alabilir. nsanlar ancak
bunu baardklar an, duyularla alglanamayan, kendi kendme var
olan idealar kavrayabilecek gce eriirler. Bu ok zel anlamdaki
25

zihin, sadece tanrlarda ve ancak birka insanda bulunan zsel

bir niteliktir.8
Platonun Timaeus'te aktard mitolojide, yce kozm ik Akl
kavramyla ilikili olarak yaplm bir cinsiyet ayrm imasna _
rastlanr. Evrendeki Akl ve dzenin yansmasnn kadn ruhunda,
erkek ruhundaki kadar net olmad varsaylr. Kadnlarn ruhlar,
A kldan yoksun erkeklerin gnahkr ruhlarndan doar; bu ne
denle de ruha rasyonel-olmayan elerin karmas, kadnlarda
daha sk grlen bir durumdur. Fakat Platonun bilgi anlayn
ele al amacmz asndan dnldnde bizler iin nemli
olan bu deil, cinsel farkllkla arasndaki iliki bu kadar net ol
mayan baka bir eydir. Buna zihin-madde ikiciliinin Platoncu
versiyonunda rastlarz. Kadnlk armlaryla ykl olan madde,
rasyonel bilgi aray iinde almas gereken bir ey olarak g
rlr. Yunanllarn kendi bilgi anlaylarn ifade ederken ba
vurduklar egemenlik metaforlarnn kayna, erkein kadnla
olan ilikisinden ok, efendinin kleyle olan ilikisidir. Ama yine
de bu Platoncu tema, Bat dnce tarihinin daha sonraki aa
malarnda da erkeklik ve form, kadnlk ve madde arasnda ku
rulan bu uzun mrl armlar hem kullanan hem de pe
kitiren biimlerde yinelenmitir.
Platonun Sokratesin etkisinin hl gl bir ekilde his
sedildii genlik dnemi eserlerinde, anlk [intellect] ile madde
arasndaki ikicilik, btnsel ruh ile beden arasnda var olan basit
bir kartlk gibi yorumlanr. Platon dncesi burada da Yu
nanllarn maddeye kar erken dnemlerde benimsedikleri tavr
yanstr. Beden ile lmsz olduu varsaylan ruh arasndaki ku
tuplamaya, Pisagorcu kltler ve Orfizm balamnda dzenlenen
dini trenlerde rastlanr. Onlara gre ruh, horgrlen bedenin iin
de kslp kalm bir gnahkr daim ondur. Ruh, insanolunun
potansiyel olarak sahip olduu tanrsal ynnn taycsdr. Tan
rsal lmszle ulama abasna girinceye kadar bir bedenden
dierine g eder. Bir ruhun bedensel yklerden arnmas ama
cyla dnya nimetlerinden uzaklama ritellerini uygulamak bu
srece yardmc olabilir. Platon ise bu ileci retiyi, A kln ge8. Platon, Timaeus, 51e, ng. ev. B. Jowett; The Dialogues of Plato iinde, cilt
II, New York, Random House, 1937, s. 32.

26

litirilmesi asndan ele alp yeni bir biim kazandrr; lm

szln taycs, Platonda, rasyonel ruha dnrken, bunun
bedenden kurtulup zgrlemesi de rasyonel dncenin ge
litirilmesine balanr.
Platon, Phaedo'a, Sokratesi yaklaan lm hakknda kunutururken, entelektel yaam, rasyonel ruhun bedenin sa
malklarndan arn olarak niteler.9 Filozofun yaam, ruhunun,
lm annda, iine dm olduu hapishaneden kurtuluunu ha
zrlar. Onun ruhu, katksz ve mutlak varla yalnzca saf anlkla
ulamak iin horgrd bedenden kurtulmak ister. Akl, ruhu,
kendisine daha yakn olana, saf, ezeli-ebedi, lmsz ve de
imez olana doru ykselmeye tevik eder. Duyular ise tam ter
sine, ruhu, babo, kr krne gezdii; tpk bir ayya gibi s
rekli deimesiyle uramaktan akn ve sersem bir hale
dt alan olan deiebilirlik alanna geri ekmeye urarlar.
Btn hayat boyunca A kla nem veren bir ruh, lm annda ha
talardan, samalklardan, korkudan ve azgn tutkulardan kur
tularak, tanrsal, lmsz ve bilge olanla yaamay umabilir.
Yaam boyu bu kurtulu ve arnmay gzetmeyen bir ruh ise
tam tersine, bedenle kurmu olduu ba yznden kirlenir ve
lm annda arlaarak yeniden grsel dnyaya der ve top
raa ekilmi bir tohum gibi yeniden baka bir bedende kk salar.
Tanny-andran rasyonel ruh, kleyi-andran lml bedeni btn
yaam boyu ynlendirmelidir; Platonun ulat nihai sonu budur.
Platonun olgunluk dnemi dncelerinde, bedenin zihne ba
ml klnndaki bu basitlik, yerini daha karmak yapl bir
gayri-rasyonel eye brakr; bu gayri-rasyonel e, tamamen ras
yonel olan bir ruhun dnda deil, tam tersine, isel atmalarn
bir kayna olarak bu ruhun iindedir. Bu olgunluk dnemi an
layna gre, atma, ruhun rasyonel blm ile bu blme tabi
klnmalar gereken gayri-rasyonel blm arasndadr. Daha
sonra gelen Musevi ve Hristiyan dnrler bir Platoncu temay
ak bir biimde, erkein kadn zerindeki hakl tahakkm mo
tifiyle ilikilendirilebilecek bir tarzda yorumlamlardr.
Platonun kulland egemenlik metaforlarnn, bu metafor9. Platon, Phaedo. Alntlar F.J. Church evirisinden; The Trial and Death of
Socrates iinde, Londra, Macmillan, 1952.

27

larn daha sonraki biimlerinden farkllk gsteren bir yn daha

vardr. Platon kuramnda, egemenlik ilikisi, bilen-insann kendi
iinde ortaya kan bir durumdur; zihnin beden zerindeki, ruhun
daha stn blmlerinin daha aa blmleri zerindeki hakl ta
hakkm, bilen-insann, maddeden daha stn olduu dnlen
formlarla gereken mtekabiliyet ilikisine girmesini salar. Bu
modele gre bilgi, ezeli-ebedi formlar zerinde, onlar bilinemez
ve gayri-rasyonel olan maddeden soyutlayarak, felsefi dnceye
dalmaktr. Egem enlik ve tabi klm a simgecilii, bilginin elde edil
mesi srecinin dile getiriliinde ortaya kar. Bilginin kendisi,
bilgi nesnesi zerindeki bir tahakkm olarak deil, bu nesneler
zerinde bir tr esrime halinde dnme olarak grlr.
Platonun izdii bu tablo, bilgi hakknda aklyrtmenin g
nmzdeki biimlerinin olumasnda son derece etkili olmutur.
Ama szkonusu tablo, bilgi konusunda, tahakkmle ilikili olarak
gelitirilen olduka farkl bir yorum lam a biimiyle kuatlm du
rumdadr; en net formlasyonu ve erkek-kadn ayrmyla ara
sndaki en dolaysz balantlar on yedinci yzylda Francis
Bacon tarafndan izilmi olan modelden sz ediyoruz. Bu mo
delde bilginin kendisi, D oanm tahakkm altna alnmas olarak
yorumlanr. Ve bylece o gne kadar var olanlardan olduka fark
l bir bilgi ve bilgi nesnesi anlayna ulalm olur. Bu deiimin
anlam ve nemini kavrayabilmemiz iin ncelikle form-madde
ayrmnn Platoncu biiminin Aristoteles dncesi ierisinde ge
irdii dnme ksaca bir gz atmamz gerekiyor.
Aristoteles, Platonun form-madde ayrmn ve ayrmn bilgi
kuramndaki roln dntrecek farkl bir yaklam gelitirir ve
bu dnmle birlikte zihin-beden ilikisi de nemli lde de
iime urar. Aristoteles, M etafizik'te, Platonun form fikrini so
fistike hale getiriini, eylerin temel ilkelerini tek bir maddi eye
indirgeyen Sokrates-ncesi ilkel kozmoloji anlayna kar kay
dedilen byk bir ilerleme olarak anar.10 Aristoteles, Platonun
formel ilkeleri, doru bir tavrla, duyusal olandan bamsz bir e
kilde belirlemi olduunu syler. Fakat Platonun bu tavr, du
yularla kavranlabilir bir deiim alan ile bundan ok farkl bir
10. Aristoteles, a.y. I, blm 6-10; McKeon ev., a.y., s.700-12.

28

alan olan ezeli-ebedi formlar alan arasndaki ikicilik halinde

daha da ileri gtrn reddeder. Aristoteles, formlar, akn ev
relerinden yeryzne indiderek, duyusal ve deiken olan eylerin
aklla kavranlabilir ilkeleri haline dntrr. Form el olan Aris
toteleste de zorunlu bilginin uygun nesnesi olarak kalr ve ayn
ekilde, tamamen anlksal bir yetinin iletilm esiyle elde edilir;
ama artk -P lato n da olduu g ib i- farkl, duyularst bir alanda
deil, duyusal ve tikel olanlar alannda kavranabilir bir eydir. Ne
var ki, duyularla alglanan ile A klla kavranan arasndaki ikicilik
Aristoteles sisteminde de yerini korur. Fakat bu ikicilik artk, de
iebilirle yaratlm maddi eylerle yaratlm am , zaman d ve
gayri-maddi formlar arasndaki ayrmla rtmez. Aristoteleste
formlar, maddi eylerin aklla kavranlabilir ilkeleri olarak ilev
grrler ve bu ilevi yerine getirdiklerinde de, ancak maddeyle
olan balantlar ierisinde var olduklar kabul edilebilir. Ayn e
kilde zihin-beden ilikisi de Aristotelesi felsefe ierisinde d
nme urar; rasyonel ruh, bedenin formu olur ve dolaysyla
bundan byle, beeri varlklarda bulunan, am a aslnda baka bir
yere ait olan tanrsal z olarak grlmekten kar. O, bedenin tut
sa deil, anlalabilirlik ilkesidir. Bylece artk, rasyonel bilginin
de ruhun bedenden kurtuluu olarak dnlmesi sona ermi olur.
Aristotelesin Platonun form grn dntrmesinin bizim
amzdan nemli olan yn, Aquinasin, Summa Theologica'da,
bilimsel bilginin Platoncu biimine kar benimsemi olduu yak
lamda akla kavuur.11 Onun tehisine gre Platon, anln ke
sinliini duyularn belirsizliinin yol at saldrlardan korumak
isterken fazla ileri gitmitir. Bilimsel bilginin uygun nesnesi ola
rak deimez formlardan oluan zel bir alan yaratarak, anlk
edimine maddi dnyadan katlan her eyi kknden kesmitir
-b u , kendi kuyusunu kazan bir davrantr, nk bilimden,
madde ve hareket bilgisini kovmaktadr. Ayrca Aquinas, duyusal
tzlere ilikin bilgiyi, tamamen farkl eylere ait bilgi ile ak
lamaya almann gln olduunu syler: Aquinasa gre, Pla
tonun hatas, bir tr benzeme [similitude] olarak bilgi d
11. T. Aquinas (1267-73), Summa Theologica, I, Q.84, art. 1; ing. ev. ngiliz
Dominken Kilisesi Papazlar, Londra, Burns, Oates ve Washboume, 1922, cilt
IV, s. 157-60.

29

ncesini fazla ileriye gtrm olmasdr. Bilinen herhangi bir

eyin formunun bilen znede aynen nesnenin kendisinde olduu
gibi kavranmas zorunlu bir durum deildir. Bir eyin formu, an
lkta, tmellik, gayri-maddilik ve hareketsizlik koullaryla ortaya
kar. Fakat bundan, Platonun sand gibi, bizim tarafmzdan
anlalan nesnelerin kendi balarna ayn gayri-maddilik ve ha
reketsizlik koullarnda bir varla sahip olmalar gerektii so
nucu kmaz. Deiime urayan maddi eylerin kendileri ger
ekten bilinen eyler-dir. Ruh, her ne kadar eyalar anlk
araclyla ve gayri-maddi, tmel ve zorunlu olan bir bilgi ile bi
liyor olsa da bizlerin, devingen eylerin devingen-olmayan bir
bilimine sahip olmamz iin hibir engel yoktur.
Bylece, form ve maddenin Aristotelesi rapprochement', de
iebilen maddi eylerin, gerek bilginin uygun nesneleri ol
masn olanakl klmtr. Fakat bu durum, temel bilgi modelinin,
Aristotelesi ereve ierisinde de formlar zerinde felsefi d
nceye dalmak olmasn deitirmemitir. Form-madde ayrm,
artk tek tek nesneler dzeyine inmi olsa da, ilev grmeye
devam eder. Bilgi, hl, maddeden formel, aklla kavranlabilir il
keleri soyutlamay iermektedi. Her ne kadar bu ilkeler artk du
yusal alandan tamamen farkl bir alanda bulunuyormu gibi g
rlmese de bilgi paradigmas, hl, zsel olarak zihne-benzeyen,
maddeden bamsz bir eyin zerinde rasyonel zihin ile d
nceye dalmadan baka bir ey deildir.
Platoncu ve Aristotelesi bilgi anlaylarnn aralarndaki bu
farklara ramen daha geni bir dzlemdeki benzerliklerinden yola
karak Bacon dncesinin tad nemi artk daha rahatlkla
fark edebiliriz. B aconn dncesinde, form ile madde arasndaki
gedik tamamen kapanr. Bilinebilir form ile bilinemez m adde ara
sndaki blnme ve bununla birlikte, formlar zerinde dnceye
dalma eklindeki bilgi modeli reddedilir. Ve bu deiimle birlikte,
hem egemenlik temas hem de erkek-kadn ayrm, bilgi ile bam
baka bir ilikiye girmi olur.

30

limsel bilginin ilerlemesinin tesine taar.

Bu yeni tabloda maddi dnya, her ne kadar rasyonel bir ya
ratcnn eseri olarak, dzenli ve akla uygun olsa da zihinden yok
sun bir ey olarak grlr. Maddi dnya aklla kavranlabilir ya
salara uyum gsterir, ama Yunanllarn dnd gibi, kendi
iinde bir zihin tamaz. Doa, kendi iinde akla uygun hareket il
kelerini barndran bir organizma analojisiyle deil, bir makine
analojisiyle anlatlr: Bilimsel bilginin nesnesi olarak doa, m ad
deyi biim lendiren akla uygun ilkeler dzleminde deil, bir m e
kanizm a olarak anlalabilir. Bacon, bylece, rasyonel zihin ile
akla uygun formlar arasndaki bir mtekabiliyet eklinde ta
sarlanm bilgi modelini ve onunla birlikte, saf anln gereklii
arptmayaca varsaymn reddetmi olur, ona gre anlamann
doasna zg hatalar vardr. Zira insanlar her ne kadar ken
dilerini avutup zihne hayran olsalar, hatta tapsalar da, zihnin tpk
ekilsiz bir cam paras gibi, ekli ve farkl kesimleri yznden
eylerden gelen k demetlerini deitirdii kesindir.14 p
hecilerin duyulardan deil, eylerin doasna itaat etmeyi red
deden zihnin dayatmalarndan ve hatalarndan phelenmeleri
gerekirdi.15 Zihnin kendisi, tamamen bo inan ve hayaletlerle
dolu sihirli bir cam kre gibi grlmelidir. Zihin alglar da en az
duyu alglar kadar evrene deil, insana dnk gndermeler
tar.16 D oann, zihnin katksz anlksal aklyrtmeye dald
an kendi iinde bulduu dncelere uygun hareket etmesi bek
lenemez. Bilgi, zenli bir ekilde Doaya kulak vererek aran
m aldr ve bu kulak veri, dnceye dalma asndan yorum la
namaz.
Bacon n, cinsel eretilemeleri, form ve maddenin artk bir
birinden ayrlmad, D oann kontrol altna alnmas olarak bi
limsel bilgi dncesini ifade etm ek iin cinsel metaforlar kul
land bilinir. Yunan dncesinde kadnslk, simgesel olarak
gayri-rasyonel, dzensiz ve bilinemez olanla -bilgiyi gelitirirken
uzak durulm as gereken eylerle- e tutulmaktayd. Bacon, madde
14. F. Bacon (1620b), The Great Instauration. Distribution of the work", Devey,
a.y., s. 15.
15. Bacon (1605), a.y., V, blm 2, Devey, a.y., s. 188.
16. A.g.y., V, blm 4, bkz. Devey, a.y., s. 207 iinde.

32

ve formu birletirir; Doa, hem kadns hem de bilinebilir bir

Doa nitelii kazanr. Bilinebilir Doa, kadns bir ey gibi su
nulur ve bilimin grevi, bu kadn zerinde doru trden bir erkek
tahakkm kurmaktr. Zihin ile D oay, iffetli ve yasal bir yolla
evlendirelim , der Bacon;17 evlilikteki doru trden hakimiyetin
zorbalk anlamna gelmediini ne srer. Doa zerinde, ancak
kendisine itaat ederek hakimiyet kurulabilir. 18 Fakat belli lde
g kullanmay gerektirir: Doa, srlarn, kendi doal z
grlnn keyfini srd anlardan ok, ustalkl bir bask altna
alnd anlarda aa vurur.19 Yeni bilimin yol amas umulan
sonu da yine cinsel metaforlarla ifade edilir. Yeni bilim, zihin
ile eyler arasnda adil ve meru bir yaknlk kurulmasnda ifa
desini bulan doru bir evlilik ilikisi kurarak zihin ve evren iin
tasarlanm bu evlilik yatandan hayrl bir sonu bekleyebilir.
Bu birliktelikten, insanoluna uzanan bir yardm eli ve onun
ihtiya duyduu eyleri karlamaya katkda bulunacak, aclarna
son verecek bir bulular zinciri domas beklenilebilir.21 Bu tr
cinsel metaforlarn en arpc olanlarna, B aconun ilk ki
taplarndan biri olan ve garip denecek lde keskin bir ada sahip
eserde, The Masculine Birth o f Time'da. (Zamann Erkeksi Do
uu) rastlanr. Hakikatin, diyor bu eserdeki anlatc, sizleri
Doaya ve onun ocuklanna ulatracak ve onu sizin hizmetinize
sunacak, sizin kleniz yapacak olan zn yakaladm.22
S evgili olum , amacm, seni iffetli, kutsal ve meru bir evlilik ba
yla eylerin kendisiyle birletirmektir. V e sen bu birlem eyle, s
radan evliliklerin her trl dilek ve hayr duasn aan bir y celii ya
kalayacaksn; yani, insan soyunu, btn cinlerden, canavarlardan ve
tiranlardan daha ok ykm a uratan lsz aresizlik ve yok17. Bacon, The Refutation o f Philosophies; ng. ev. B. Farrington; The Pilosophy o f Francis Bacon: An essay on its development from 1603 to 1609 with
new translations o f fundamental texts iinde, Liverpool, Liverpool University
Press, 1964, s. 131.
18. Bacon (1620a), a.y., zdeyi CXXIX, Devey, a.y., s. 447.
19. F. Bacon, Thoughts and Conclusions, Farrington, a.y., s. 99.
20. Bacon (1620b), a.y., "Announcement of the author", Devey, a.y., s. 1.
21. A.g.y., Distribution of the work; Devey, a.y., s. 16.
22. F. Bacon (1653), The Masculine Birth of Time, blm 1, Farrington, a.y., s. 62.
F 3 N /E rkek A kl

33

sulluun stesinden gelecek olan kutlu Kahramanlar ya da stninsanlar rk sana bar, mutluluk, refah ve gven getirecek.23

Baconn bilgi anlayn oluturan elerden hibiri yeni de

ildir. nsanolunun -b ilg i yetisiyle balantl olarak- D oann
geri kalan zerinde hakl bir stnle sahip olduu fikri,
Baconn kendi eseri olan Great Instauration (Dten Sonraki
Byk Yenilenme)'a adn verirken gndermede bulunduu Tev
ra ttaki Tekvin hikyesine kadar uzanr. Sanat ve bilimlerin doru
ynlendirilmesinin -nceki dnemlerin yanl felsefelerinin ar
ptmalarndan bir kere kurtulduktan sonra- insano/una gururu y
znden ilemi olduu ilk gnahtan beri elinden alnm olan bu
hakl egemenlii yeniden kazandraca varsaylr. Zihnin madde
zerindeki egemenlii temasna daha nce Platonun klevari be
denin ruha tabi klnn ieren bilgi betimlemesinde rastlamtk.
Ayn ekilde D oann kadn olarak kiiletirilmesi de yeni bir ey
deildir. Yine de Bacon, btn bunlar olduka gl, yeni bir
bilgi modeli iinde bir araya getirir. Egemenlik ilikisi imdi zihin ile beden arasnda veya zihin ierisindeki zihinsel ileyiinin
farkl ynleri arasnda deil- zihin ile bilgi nesnesi olan Doa ara
snda kurulur. Bilginin kendisi, Doann tahakkm altna aln
masdr.
Baconin yeni bilim iin kurduu metaforlar, bugn, ka
nlmaz olarak bilimin, insann Doa zerindeki tahakkm ola
rak anlalm olan daha negatif ynleriyle ilgilenen ada d
ncelere gre ele alnmakta. Oysa, bu metaforlar konusunda
arpc olan ey, B aconn kendi erevesinden bakldnda ol
duka farkldr. Bu metaforlar, bilime yeni yaklamn pozitif s
tnlkleriyle ilgili bir grten doar: yeni gzlem ve deneye ve
rilen nemden, bize gerek bilgiyi Doanm deneylerle peki
tirilerek dikkatle gzlemlenmesinin verecei inancndan doar.
Ve ayn zamanda, Baconn yeni bilimde rtk biimde bu
lunduunu dnd anlk idealleri ifade ederler. ounlukla ra
hatsz edici bulunan bu metaforlar iki ana noktaya k tutar: B i
rincisi; D oay tanmak isteyen kii, salt idea ve soyutlamalardan
uzaklap zenli bir ekilde doal fenomenlere ynelmelidir; ikin
23. A.g.y., blm 2, Farrington, a.y., s. 72.

34

cisi, bu zenli yneli, srf bir dnceye dal olarak g

rlmemelidir. Bacon, nceki felsefecilerin yalnzca soyutlama
lard a ilgilendikleri iin D oaya sadece yakaladklarndan, hi
bir zaman doann kendisini kavramaya ve zaptetmeye a
lmam olmalarndan yaknr.24 Aristotelesi felsefe, D oaya
hi el srmemi, onu olduu gibi kendi yazgsna terketmi; Aris
toteles ise btn enerjisini Doa hakkndaki yaygn grlerin kar
latrlmas, deerlendirilmesi ve zmlenmesine harcamtr.25
Baconm sr perdesi kaldrlm formlar her zaman madde iinde
belirlenmi durumdadr ve onlar kavramak (pratik olanla spe
klatif olan, kullanl olmas iin her ne kadar ayr ayr ele alnabilse de), D oann kontrol altna alnmas ve ynlendiril
mesinden ayr dnlemez. Baconm, zihnin D oann geri ka
lanyla olan ilikisi meselesini deerlendiri biimlerimize yap
m olduu temel katk, bilgi ile g arasnda kurduu bu kar
lkl balant temasdr. Ve bu nedenle, bu konunun daha
ayrntl bir ekilde incelenmesinin yararl olaca inancndaym.
Bacon, The Great Instauration'm daha ilk sayfalarnda, fel
sefenin bize yaratc ve gelitirici kiiliin yerine usta ve alim ki
iliinde ulam olmasndan ikyet eder.26 Kendi amac ise, sa
dece dnsel bir mutlulukla deil, insanlarn yazglar,
sorunlar, gleri ve alm alary la ilgilidir. nsanolu, D oann
hem efendisi ve hem de yorumcusudur; bu yzden de u ikiz
ama, insani bilgi ve insani g, gerekte i iedir.27 Speklatif
olanla pratik olan birbirinden sadece birisi nedenleri ara
trrken dierinin sonular dourmas bakmndan ayrlrlar;
oysa aslnda bu ikisinin birbirinden bamsz olmas d
nlemez. Doa felsefecisi toprak altnda sakl olan gn yzne
karmaya alan iyi bir maden iisi olduu kadar, iyi de bir
maden artcsdr.28 Formlar anlamak, maddeye yeni bir doa
kazandrabilmek demektir; bu ayn zamanda insani gcn ama
ve abasdr. Bilginin eylemden en uzak gibi grnen yn formlarn kavranm as- bile, insan gcnn snrlamalar amas
24.
25.
26.
27.
28.

Bacon (1620a), a.y., I, zdeyi CXXI, Devey, a.y., s. 441.

Bacon, Thoughts and Conclusions, blm 13, Farrington, a.y., s. 83.
Bacon (1620b), a.y., nsz, Devey, a.y., s. 3.
A.g.y., Distribution of the Work, Devey, a.y., s. 20.
Bacon (1605), a.y', III, blm 3, Devey, a.y., s. 122-3.

35

ve usuz bucaksz, n ak bir alm a alanna29 kavumasnda

oynad rol bakmndan byk nem tar.
Ne kadar ok anlarsak, eyleri deitirm e umudumuz da o
kadar artacaktr. Bilgi ile g arasndaki bu karlkl balant,
Bacona gre, bir zdelie varacak lde gldr. Dar, ksa
vadeli bir yararclk benimsenmese de Hakikat ve yarar bir tu
tulur. Bacon, krdan ok k salayacak30 deneyim ler ara
mamz ve D oann daha iyi tannmasnn uzun vadede ge
tireceklerine yrekten inanmamz gerektiini savunur. te bu
koul anlaldktan sonra, pratik olanla kuramsal olann as
lnda ayn olduu sylenebilir: Pratikte en yararl olan, kuramda
en doru olandr.31 Dolaysyla bu ideal bilim i anlamamz ola
nakl klacak doru analizi, sadece biriktiren ve biriktirdiini kul
lanan karncann ya da kendi an ren rmcein etkinliiyle
deil, maddeyi tarla ve bahelerdeki ieklerden deviren, ama
yalnzca devirmekle kalmayp devirdikleri zerinde alan ve
kendi gcyle bu maddeye yeni bir ekil veren arnn etkinlii
olabilir.32 Pratik sonular, sadece insanln refahn artrmak iin
gereken aralar deil, hakikatin gvencesidirler.
Bir insann duyduu inanc yapt eylem lerle kantlamas gerektii
yolundaki din yasas, doa felsefesinde de geerlidir. B ilim de yap
t ilerle tannmak zorundadr. Hakikati aa karan ve oluturan
ey, mantk ve gzlem den ok, yaplan ilerin tankldr. Bu n e
denle insan zihninin gelim esi ile yazgsnn gelitirilm esi bir ve ayn
eylerdir.33

B aconn bilgi ile gc zdeletirmesine byleine geni bir

balamdan bakmak, bizim kendi tarihsel erevemizden ba
kldnda olduka tuhaf grnen bir duruma, yani bilgi ile g
arasnda kurduu ilikinin Bacon iin nceki felsefelerin kendini
beenmiliinden dnsel alakgnllle geri dn ifade
ediine k tutar. Kurduu cinsel metaforlarn anlatmak istedii
29.
30.
31.
32.
33.

36

A.g.y., Ill, blm 4, Devey, a.y., s. 140.

Bacon (1620a), a.y., I, zdeyi CXXI, Devey, a.y., s. 440.
A.g.y., II, zdeyi IV, Devey, a.y., s. 451.
A.g.y., I, zdeyi XCV, Devey, a.y., s. 427.
Bacon, Thoughts and Conclusions, blm 16, Farrington, a.y.,

s. 93.

ey budur. Doann bilim sayesinde kontrol altna alnmas, in

sana, gururu yznden ilemi olduu gnah nedeniyle kaybettii
hakl egemenlii yeniden kazandrr; bu egemenlik, tam da yeni
bilimde hakim olan dnsel alakgnlllk araclyla elde
edilir. B acona gre, insanln genel olarak evren zerindeki
g ve hakimiyetinin yenilenmesi ve geniletilm esi34 iin aba
harcamak, salkl ve soylu bir eydir ve yalnzca iffetli e olarak
Doann deil, onun taliplilerinin de iffetli, kendine hakim ve
saygl olmasn gerektirir. D oann bize gelmesini bekleme gibi
bir hakkmz yoktur: Biz ona gereken saygyla yaklatmzda,
bize kendini gsterme ltfunda bulunmas yeterlidir.53 nsanolunu, doann ruhu yerine kendi ruhlaryla birlemeyi tercih et
tirecek derecede bir lgnlk durumuna srklemi olan ey, gu
rurdur.36 Gurur ve tanrlara benzeme istei tad ve kendi ak
lnn buyruklarn dinledii iindir ki, insanlk, doa zerinde
doru ve gerek sanatlar araclyla kurduu hakl egemenlii yi
tirmitir.
Bu nedenle, eer Yaradana kar alakgnll olunacaksa, eer onun
yarattklar vlecek, onlara hrmet edilecekse, eer insanoluna bir
hayrseverlik yaplacak ve onun ihtiyalarn ve aclarn azaltma a
basna girilecekse; eer doal eylerde hakikate kar bir sevgi, ka
ranla kar bir nefret ve kavray arndrmaya ynelik bir istek ola
caksa; insanlarn, tezleri hipotezlerle tercih ederken deneyimi tutsak
eden ve Tanrnm icraatnn rn olan eyler stn geldi diye se
vinen u deiken ve sama felsefeleri bir sre dlamalar veya en
azndan uzak durmalar; Yaradl kitabna, gayet mtevaz ve saygl
bir ekilde yaklamalar, orada durup bakmalar ve dnmeleri, y
kanp arnmalar ve ite ondan sonra iffet ve drstlkle bu yanl sa
nlarndan vazgemeleri iin hi durmakszn dua edip yalvarmal.
Bu, dnyann her tarafna ulam, Babildeki kargaay yaamam
bir ses, bir dildir; insanlarn yeniden renmesi gereken ey, budur;
insanolu tpk kk bir ocuk gibi bu dilin alfabesini yeni batan
renmek zorundadr.37
34.
35.
36.
37.

Bacon (1620a), a.y., I, zdeyi CXXIX, Devey, a.y., s. 446.

Bacon, The Refutation o f Philosophies, Farrington, a.y., s. 129.
A.g.y., Farrington, a.y., s. 120.
F. Bacon (1622-3), The History o f the Winds'e nsz, F. Bacon, Works, cilt

37

Fakat bilimsel bilgiyi erkek-kadn ayrm bakmndan be

timlerken Baconn bilinli amac her ne olursa olsun sonu, ka
dnln almasn bilimin doasnn tanmlanmas iine yer
letirmenin yeni bir versiyonunu ina etm ek olmutur -a m a bu
kez vurgu, maddenin kolay ekil verilebilirlii, yumuakl ze
rindedir. Madde, bundan byle, bilgi elde etmek am acyla ta
hakkm altna alnmas gereken bir ey olarak deil, -y n
lendirme ve dntrme gc olarak yorum lanan- bilginin gerek
nesnesi gibi grlr. Baconc bilimin nesnesinin hayati neme
sahip zellii formlarn ezeli-ebedi deimezlii deil, kolay
ekil verilebilirliktir. Fakat maddenin bilinemezliinin bu ekilde
reddi, bilgi etkinlii ile kadnlk arasnda daha nceleri kurulmu
olan simgesel anti-tezin saltanatn sarsmam, tam tersine ona
yeni ve daha gl bir ifade kazandrmtr.
Kadns olann almas, Yunan bilgi kuramlarnn ilk biimleri
iinde aka tadklar bir zellik deildir. Fakat, saf anln a
t varsaylan madde ile kadnslk arasnda kurulan rtk a
rm nedeniyle kadns olann almas da bilgiyle eletirilmi
olur. nceden de grm olduumuz gibi, zihnin madde ze
rindeki tahakkm ak bir ekilde erkek-kadn ayrmyla deil,
ama daha ok efendi-kle ilikisiyle balantlandrlyordu. Yine
de erken dnem Yunanllarn kurduu bu kadnlk-madde ben
zetmesi, bu bilgi kuramlarnn gelenein daha sonraki geliim aa
malarndaki felsefi imgelemi ekillendiri biimleri zerinde et
kili olmutur. Ve nihayetinde Baconm metaforlarmda kadns
olann kontrol altna alnmas, bilginin doas ile ak bir biimde
balantl hale getirilmitir.
Erkeklik, B aconn yeni bilimin doasn betimleyiinde ne
kadar etkili olmutur? lk bakta yzeysel bir seviyede i grd
sylenebilir. B aconm, ait olduu kltrel gelenek ierisinde
gayet bol olan Doa-kadnslk armlarndan farknda ol1
makszm yararlanm olduu dorudur. Ayrca, onun dnce
sinde ierilen eylerin byk bir ounluu cinsel metaforlar ol
makszn da aklanabilecek trdendir. Ama ne var ki, burada sz
konusu olan problem, yzeysel edebi sslemelerin basite i
li

iinde, derleyen ve yayma hazrlayanlar, J. Spedding, R.L. Ellis ve

Heath, Londra, Longman, 1858-74, s. 14-15, Farrington, a.y., s. 54-5.

38

D.D.

kartlp atlmasyla ortadan kaldnlam az. yi bir Baconc bilim

adam olmann ierdii dnsel erdemler erkein kadna kar ta
knaca doru tavr (yani iffet, sayg ve kendine hakim olma) d
zeyinde dile getirilir. yi bir bilim adam, kibar bir sevgilidir.
Doa ya, ok uzun zamandr gizemle birlikte anlm olan ka
dnla kar taknlmas gereken saygyla yaklalmaldr; burada
bir tr hu dan sz edilebilir belki, ama ok snrl bir hudur
bu. Doa, esrarldr, uzaktadr falan da btn bunlara ramen bi
linebilir ve kontrol altna alnabilir bir eydir. Bu metaforlar, yal
nzca bilgi ile bilgi nesnesi arasndaki ilikiye dair kavramsal nok
talar davurmakla kalmaz, ayn zamanda iyi bir bilen-kii
[knower] olmaya erkeksi bir ierik de verirler.
Her iki simgecilik tr de Yunanllarn, bilgiyle alacak olan
bilinemez maddesi ve B aconn esrarl ama kontrol altna al
nabilir Doas - kadns olann, bilgi ideallerimizle ilikili olarak
ina ediliinde can alc roller stlenmitir. Zihnin beden ze
rindeki veya anln ruhun dier ikincil ksmlar zerindeki ege
menlii temas, bir sonraki blmde de greceimiz gibi er
keksilikle bir arada anlan karakter ideallerinin ortaa versi
yonlarnda gelitirilmitir. B aconn bilgi ile gc dorudan ilikilendirmesi de Akl ve ilerlemeyle ilgili daha sonra ortaya kan
dncelerde gelitirilecektir.

II. BLNM RUH:

ERKEKSLK VE KADINSILIK

A . GR: P L A T O N D A A K IL

Platon, D evlet'in IV. kitabnda, insan ruhunun iinde ortaya kan

atm aya dair bir hikye anlatr.1 Leontius, bir celladn ayaklar
dibinde yatan cesetlerle karlatnda, iinde onlara bakm a is
tei doduunu hisseder, ama ayn zamanda baklarn yana ka
rmasna yol aan bir tiksinti de duymaktadr. Gzlerini elleriyle
kapatarak bir sre kendi kendisiyle kavga eder. Fakat sonunda is
teine boyun eer; parmaklarn aralayp bakar ve cesetlere doru
1. Platon, Republic, 439-40, ng. ev. B. Jowett, The Dialogues o f Plato iinde,
cilt I, New York, Random House, 1937, s. 703-4. [Devlet, ev. S. Eybolu-M.A.
Cincoz, Remzi K., 1988]

40

koarak te, grdnz m!? Doya doya bakn. nallah b

karsnz bu ho manzaraya tank olmaktan der gzlerine. Burada,
Akl, bakm a isteini dizginlem ek iin savar, fakat mcadeleyi
kaybeder. Ama zafer kazanm a hakknn kimde olduu konusunda
phe yoktur; duyduu fkenin atelilii iinde A kldan yana
saf alp ortaya kan sonucu horgrr.
G atmas ve egemenlik ve bam llk betimlerine, insan
doasndaki elikilere dair getirilen felsefi aklamalarda ska
rastlanr. Bunun basit bir biimini Platonun Phaedo'da, bilgiyi
ele al tarznda grmtk. Beeri varln stn, tanrsal yn
olan anlk, kleyi andran bedene egemen olmaldr. Bedenin ba
mll ile maddenin ezeli-ebedi formlara olan daha kapsaml
bamll arasndaki bu geii salayan ise bilgidir. Fakat, iyiyaanm bir yaamda anln yerini ele alan bu erken Platoncu
model, daha sonralar kendisinin yerini alacak olan ve daha bir in
celikle hazrlanm olan blnm ruh m odeliyle karlatrl
dnda olduka basit kaar. Genlik dnemindeki modelde Pla
ton, ruhun tamamn A klm egemenlik alan olarak betim ler ve
rasyonel olmayan bedenden ruha ynelen yabanc bir saldr gibi
grr. Akl yaam, bedensel heyecanlarn iddetli saldrlarna
engel olabilmektir. Platonun olgunluk dnemi dncelerinde ise
ruh, rasyonel olmayan glerin snrlarndan srgn edilecei bir
egemenlik alan olmaktan kar ve ierisinde A kln, ruhun en az
dierleri kadar z paras olan rasyonel olmayan niteliklerle ba
etmek zorunda kalaca blnm bir ruh eklini alr. Ve bu de
iim, A kln rasyonel-olm ayanla girdii ilikilerin ve anln
iyi-yaanm yaamdaki rolyle erken dnemdeki basit, anlkbeden ikiciliinin izin verdiinden daha zengin ve daha karmak
bir biimde sunulmasn salar. Leontiusun yksndeki ateli
fke, bedenden gelen yabanc bir saldn deil, Akln mttefikidir.
Bu tr tutkularn iyi yaamdaki rol, Platonun dier di
yaloglarnda ele alnr. Platon, Philebusta, herhangi birimizin
her eyin bilgisine, zihin, hafza ve bilgelie sahip olunan, ama
buna karlk hibir haz ve ac duygusu duyulmayan, bu ve ben
zeri duygulardan tamamen uzak2 bir yaama raz olup ol
2. Platon, Philebus, 21e, Jovvett, a.y., cilt II, s. 353-4.

41

mayacamz sorusunu sordurtur Sokratese. vgyle karlanan

yant ise udur: En iyi yaam, hazz, zihin ve bilgelikle birletiren
yaamdr. Phaedrus'ta ise Platon, iyi bir yaamda arzu ve tut
kularn rolne ilikin daha olumlu bir aklama getirir.3 Konu,
gen bir adamn, duygusal lgnlklar ve cinsel ekiciliin ks
kanlk aclaryla comam bir sevgiliyi-gencin beklentilerine
daha ok sakin, rasyonel bir ilgiyle karlk veren bir sevgiliyibenimsemesinin daha iyi olup olmayaca hakknda yrtlen bir
tartmada alr. Sokrates, bu tr tutkudan uzak bir ak tercih et
menin hatal bir blnmeden kaynaklandn savunur. Bu, ger
eklik canavarn onun doal yapsna, eklem yerlerine uygun bir
ekilde dilimleyememek, kendi iinde btn olan ksmlarn kt
bir oymac gibi, kt bir ekilde paralayp, doramaktr. Onun
karsndaki kii, akldln yalnzca bir biiminin -bir tr g
szln farkndadr ve ak da bir tr olarak onun iine yer
letirmektedir. Doru bir blmleme, akn yalnzca bu ykc bi
imini deil, ayn zamanda bir baka trn de -ruhu, bilgiyi
arama srecinde lmszlere zg hazza srkleyen tanrsal co
kuyu d a - fark eder; bu ak, hem bir delilik biimi hem de tanrsal
bir armaandr - ruhun, alkanlk ve greneklerin arlndan
kurtulmasdr. Ona ilham veren gzellik ruha, kendisinin de
imez formlara ilikin nceki, bedensel olmayan dncelerini
anmsatr. Bu tr bir ak, ruhun tahrik edilmesi, varmaya can at
t tanrlar alemine ykselmek iin kanat asdr. Bu, doru
bir ekilde ynlendirildiinde ruhu, ruhun sakin, tutkulardan uzak
bir rasyonel arlk peine derek elde edebilecei her eyden ok
daha stn bir konuma karabilir. Bedensel gzellie ilgi duy
mann, bu nedenle, iki biimi vardr: Birisi, kaba ve onursuz, di
eri ise soylu, ama en az teki kadar cokuludur. Ve bu ikisi,
seven kiinin ruhunda birbiriyle atma halinde, ama birlikte bu
lunur.
Btn bunlar, Platonun Akl kavrayn amamz olanakl
klan eylerdir. A kln ilenmesi, Platoncu yaam-tarzndaki mer
kezi yerini korur; fakat artk gayri-anlksal eler de A kln al
d kararlar zerinde etkide bulunan psiik gler olarak ruh ale
3. Alntlar Jovvett evirisinden, a.y., cilt I.
42

minde kendilerine zg bir yer edinmeye balarlar. Ama br ta

raftan da bu durum, A kln arnma m cadelesini daha da kar
maklatrr. Blnm ruh modelinin her iki yan da, Phaedrus'taki, birbirlerine doal olarak ortak srcleri yoluyla bal
olan bir ift kanatl at olarak ruh m etaforunda ortaya kar.4 At
lardan birisi, beyaz, soylu ve sz dinler, dieri ise siyah, sahtekr
ve hantal, koca kulakl ve sar, krba ve mahmuzla dizginlenmesi
ok zor bir hayvandr. Bu iki atn birbirine zt davranlar, at ara
basnn -in san n - idaresini zor, endie verici bir grev haline .ge
tirir. Bu birleik yap ierisinde soylu at, Leontius hikyesindeki
atelilik gibi, rasyonel yol gsterici ilkenin -k i, burada araba
srcsyle temsil ed ilir- mttefikidir, onun uyar ve tlerine
aktr. Soylu olmayan at ise, tam tersine, srcnn snrlayc
gcne kar direnir, dizginlenmesi ar zordur. Araba, vahi hay
vann ruhun gzelliini grnce hazza kom a istei ile soylu atn
-src ile uyum ierisinde- ayn grntden duyduu ar mut
luluk arasndaki atma nedeniyle karmaaya srklenir. Bu arzu
atmas, tutkulu aka zg bir durumdur. Fakat Sokrates, bu a
tmann olumlu bir biimde zme kavuturulmasn, sevgili
asndan, onun ilgisiz, tutkusuz bir sevgilinin ilgisinden elde et
meyi dnd her eyden daha yararl olacan savunur. Sev
gili, kendisini sevenden ilahi bir coku alr ve bu tutkulu akn
nesnesi olma deneyiminin kendisi entelektel yaama -bilgelik
sevgisine- geite bir aamadr.
Bu nedenle Platon, olgunluk dneminde bu tutkulu ak ve ar
zuyu ruhun bilgi araclyla kurtulu srecinin balangc olarak
grmtr; ama her eyden nce, sadece bedensel gzellikle il
gilenmeyi amas gerekir; ancak bundan sonra belirli aamalar
birer birer geip, ezeli-ebedi formlar sevmeye ynelebilir Platon;
ak ve onun deiik biimleri ile bilgi arasndaki karlkl ba
lanty len'de ayrntl bir ekilde inceler. Sokratesin sevme sa
nat konusundaki hocas ile bilge kadn Diotima, sevgi kelimesi
her ne kadar belirli bir arzu formuna karlk geliyor gibi grnse
de, onun byk ve esrarengiz gc aslnda btn iyilik ve mut
luluk arzularn kuatr, der Sokratese.5 Sevginin amac, bedensel
4.Platon, Phaedrus, 246a; bkz., Jowett, a.y., cilt I, s. 250.
5. Platon, Symposium, 250; bkz., Jowett, a.y., cilt I, s. 330.

43

veya ruhsal gzellik dourmaktr. Bu ama, btn formlar iinde,

lml doann lmszlk zlemini dile getirir, ki bilgi de bu
formlardan birisidir. Bilgi, bir sevgi formu olduu iindir ki,
lmszlkle balantldr. Bilgelik peinde koma, doum yo
luyla lmszle ulama arzusunu, - eski, ypranm lm
lnn yerine yeni ve farkl bir varlk brakm a arzusunu- fiziki
remeyle paylaan bir tinsel remedir. Bu nedenle, bilgelik pe
inde koma, fiziki remeyle ayn ortak yapy paylar; fakat
onun hedefi lmszln daha stn bir formudur. Yalnzca be
dende retken olan erkekler kadnlara ynelir ve ocuk yaparlar;
ama bir de bedenden ok ruhta yaratc olan erkekler vardr ki
bilgelik ve erdem gibi, ruhun gebe kalp dourmasna daha
uygun eyler yaratrlar.
Diotima, sevme sanatn, tikelin sevgisinden tmelin sevgisine
ulaan ve dnyevi gzellikten bir insann, m utlak gzellik d
ncesine daldnda, ulat her eyden te sevmesi gereken
yaam biimine doru ykselen bir ilerlem e olarak betimler.
Nihai nokta, ahlki ilerlemenin Phaedoda ulat son aamaya
benzer. Seven kii, bedenin kiriyle, lml hayatn kibir ve renk
leriyle bozulmam bir ilahi gzellik dncesine doru ilerler.
Fakat sevenin ilerleme srecinin Diotima tarafndan sunulan bi
iminde Akl, tutkularn karmaasn basite bir kenara atmaz, on
larn itici gcn zne katar. Ve A kln kendisi, tutkulu bir ye
tiye, yaratc ve retici bir eye dnr. Bilgelik akna
tutulmu olan, gzelliin hayalini deil, gereklerini meydana
getirir; besledii ve dourduu gerek erdemdir. Platoncu kfilozof gzellik dorudur. Ak, yaratcdr; Platoncu bilgelik ise
onun en yksek formudur. Akl ile bereket simgesi, akn gizemli
gler arasndaki eski srtme, bundan byle, zaten kendisi de
yaratc olan A klin bu biimi iine dahil edilir.
Bu blnm ruh modeli, daha sonralar, erkek-kadn sim
gecilii ile birletirildiinde kadnslk ile Akl arasnda, I. b
lmde tartlan kadnslk-madde, erkeksilik-akl eletirm e
sinden ok daha karmak ilikiler kurulmasna yol aar. imdi
bunun Philo, Augustinus ve Aqiunas tarafndan sunulmu de
iik biimine gz atmak istiyorum. Bunlarn de MuseviHristiyan ilahiyatn Yunan felsefesi ile badatrmaya a44

bakm lardr. Bunlarn A kl betimlemede erkek-kadn simgeci

liinden yararlanma biimleri, Tekvindeki ykyle, H avvann
ikincil olarak A dem den yaratlm olmas, Adem e baml
oluu ve A dem in kovuluundaki ayartc rolyle ilgili olarak ge
tirilen yorumlardan oluan bir balamda ortaya kar.

B. PHILO: ERKEKS AKIL V E D U Y U N U N YANILSAM ALARI

skenderiyeli bir Yahudi olan Philo, birinci yzyldaki ya

zlarnda, Yahudilerin kutsal kitabn yorumlarken Yunan felsefe
modelini kullanmtr. Philo, Platonu taklit ederek, duyu algsn,
Akln egemenliini tehdit eden bir tutkular gelgitine yol a
masndan dolay, ruhtaki kargaaln kayna olarak betimler. Ve
duyu-algsnn ykc etkilerini, cinsiyetler aras ilikilere Tek
vindeki yaklam ile akim duyular yznden bozulmas yo
lundaki Platoncu anlay arasnda bir senteze giderek alegorik bir
ekilde anlatr.6 Akl, blnm ruhta ikincil konumdaki duyualglanna, ruhun duyusal nesneler iin duyduu arzu ve tutkulara
hkmeder. Philo, Erdemlere Dair adl almasnn egemenlik ve
bamllk imgeleriyle dolu bir pasajnda bu doru ilikinin ter
sine dnmesi durumunda doacak korkun sonular anlatr.
En yararsz, Duyu-aiglarnm Zihni deil, Zihnin Duyu-alglarn
dinlemesidir: Zira stn olann ynetm esi aa olann ynetilm esi
gerektii gr her zaman dorudur ve Zihin, Duyu-algsndan daha
stndr. Eer src, atlara emreder ve dizginlerle ynlendirirse,
araba, onun istedii yne gidecektir, ama atlar sz dinlem ez hale
gelip baskn karsa, genellikle olduu gibi src yere decek veya
arabayla birlikte srklenm eye balayacak ve ar hz yznden atlar
hendee yuvarlanp genel bir felakete y o l aacaklardr. Y ine ayn e
kilde, bir gem i, dmen yekesini elinde tutan dm enci dmeni doru
ynlendirdiinde, dmdz yolunda gidecektir, fakat denizde ters
ynde ani bir rzgar kp da byk bir dalga yarattnda alabora
olur. Tpk bu durumlarda olduu gibi, ruhun srcs veya d
6. zellikle bkz. Philo, Allegorical Interpretation o f Genesis, II, blm V-XIV,
Philo iinde, cilt I, ng. ev. F.H. Colson ve G.H. Whitaker, Loeb Classical Lib
rary, Londra, Heinemann, 1929, s. 233-57.

45

m encisi olan Zihin, canl varln btnn, bir valinin bir ehri y
netm esi gibi ynettiinde yaam doru bir yn kazanr; fakat ba
m evki irrasyonel duyunun eline getiinde, aynen klelerin efen
dilerine bakaldrmas durumunda olduu gibi, bunun yerini korkun
bir kargaa alr: Zira o zaman, zihin alev alp kl olur; bu atei tu
tuturan da D uyu-alglannn salad duyu nesneleridir.7

Philonun yeniden yorumlad Tekvin hikyesinde duyualgsn simgeleyen kadn, Zihni simgeleyen erkein D nn
(cennetten kovulmasmn-.n.) kaynadr. Duyu-algs, tpk kadn
gibi, Zihinin tan ve yardmcs olarak yaratlmtr. Tekv in de Tanrnn yarat sralamas, insani yetiler arasndaki n
celik sralamasn yanstr: O, nce zihni, erkei, yaratt; zira bir
beeri varlktaki en ilahi yn zihindir; daha sonra bedensel du
yuyu, kadn ve btn bunlardan sonra da nc olarak hazz ya
ratt.8 Fakat, yine ayn ekilde kadna benzer olarak, duyualgsnn, insanolunun iine dm olduu sefaletin - bir va
rolu olmaktan ok, zdrapla dolu bir zaman dilimi olan u fni,
lml varolu iine dm esinin- kayna olduu aa kar.
Salam bir temel ve sabitlikten yoksun bir zihin tarafndan k
krtlan kadn, tpk duyu-algs gibi, hazz simgeleyen ylann hi
lelerine kurban der. Tekvindeki hikyede hazzn erkei kadn
araclyla batan karmas, der Philo, anlaml ve iyi bir vur
gudur.9 nk bizde zihin erkee, duyular kadna karlk gelir;
haz, nce duyulara urar ve onlarla bir anlama yapar, daha sonra
onlar araclyla ve onlarn arlatanlklar sayesinde egemen ko
numdaki zihnin kendisini aldatr. 10
Fiziksel nesnelerin kavranmasnda Zihin ve duyu-algs bir
araya gelir. Fakat bedensel hazzn kkrtmalar sahneye kar ve
onlarla birlikte de lmszlk ve saadet yaam yerine, lm
llk ve sefalet yaam gelir.11 Philonun alegorileri kullanma
tarz, genellikle, zihin ile duyu-algs arasndaki kavramsal ili
7. A.g.y., blm LXXXIX, Colson and Whitaker, a.y., cilt I, s. 453.
8. A.g.y., II, blm XVIII, Colson ve Whitaker, a.y., cilt I, s. 271.
9. Philo, On the Creation, blm LV; bkz., Colson ve Whitaker, a.y., cilt I, s.
125.
10. A.g.y., blm LIX, Colson ve Whitaker, a.y., cilt 1, s. 131.
11. A.g.y., blm Llll, Colson ve Whitaker, a.y., cilt I, s. 121.

46

kileri aydnlatc niteliktedir. Ama ayn zamanda, erkek-kadn

ilikileri ile insan doasnn farkl ynleri arasndaki doru nem
sralamas konusuna ilikin fikirler arasnda ve iyi-yaanm bir
yaam iin ncelikle gerekli olanlar ile toplumsal cinsiyet ara
snda ok gl simgesel balantlar da kurmaktadr. Philo, Zih
nin kle hline gelmesi durumunda Tanrdan yz evirip, duyualgsyla bir olacan vurgular.
Dikkat edecek olursanz kadn erkee deil, tersine erkek kadna,
Zihin D uyu-algsna sadktr. Zira stn olan, yani Zihin, aa olan
la, yani D uyu-algsyla bir olduunda kendisini, aa olan bedenin
dzenine, tutkularn devindirici nedeni olan D uyu-algsna teslim
etm i olur. Fakat aa duyu, stn Zihni takip ettiinde bedenden
kurtulur ve ikisi birden Zihin olur.12

Eski Yunanllarn kadns edilgenlik motifi de Philonun alegorizasyonunda cisimleir: Nasl ki erkek kendini etkinlikte,
kadn da edilgenlikte gsterirse, ayn ekilde zihnin alma alan
etkinlik, alglayc duyununki edilgenliktir, tpk kadnlarda ol
duu gibi.13
Kadnn simgesel olarak insan doasnn rasyonel-olmayan b
lmn temsil edii, kendi bana kadnn irrasyonel olduu ek
linde bir ima tamaz; fakat Philonun alegorilerinin bu tr bir i
levi yerine getirebilmesinin nedeni tam da kadnlara kar
benimsedii aalayc tavrdr. Philonun kulland erkek-kadn
simgecilii ile yine onun gerek kadnn ve duyu-algsnn de
erini drmesi o kadar yakndan i ie geer ki ou zaman
bunlar arasnda ak bir ayrm yaplamaz. Alegorik Yorum adl ya
ptndaki biraz kaotik varolu farkllklar listesi ksmen Pisagorcu kartlar tablosundan yknmedir.
Cansz, canl; irrasyonel, rasyonel; iyi, kt; kle, zgr; gen, yal;
eril, diil; yabanc, yerli; hastalkl, salkl; sakat, salam; ayn e
kilde ruhta da, cansz, eksik; hastalkl, kleletirilm i dii ve saysz
dier yetersizliklerle dolu blm ler vardr; ama br taraftan canl,
12. Philo, Allegorical Interpretation o f Genesis, blm XIV, Colson ve Whitaker,
a.y., cilt I, s. 255-6.
13. A.g.y., blm X, Colson ve Whitaker, a.y., cilt I, s. 249.

47

salam, erkek, zgr, salkl, gen, iyi, gerek blm ler gerek an
lamda babayurduna ait olan blmlerdir.14

Philonun alegorileri, kadnsln bu aalayc armlarn

hem kullanr hem de glendirir. Literal olanla [mecaz iermeyen-.n.] kinayeli olan arasndaki etkileim, Philonun zel
Kanunlar adl kitabnn, Yahudilere zg bir ceza olan, pazar ye
rinde hasmnn cinsel organn skmak trnden acayip sulardan
dolay bir kadnn elini kesme cezasnn alegorik bir yorumunu
onaylayarak aktaran bir pasajnda aka grlebilir:
Tpk bir ailede olduu gibi ruhta da eril v e diil eler vardr; eril,
erkee, d iil ise kadna karlk gelir. Erkek ruh kendini yalnzca
Baba, Evrenin Yaratcs v e her eyin nedeni olan Tanrya adar.
Buna karlk dii ruh, doan ve len eylere baldr; yetilerini,
nne ne karsa kr krne yakalam aya alan bir el gib i kullanr
ve tanrsal dzenin, deim ezliin ve tamamen kutsanm mut
luluun yerine, saysz deiim v e dnme ak yaratlm eylerin
dnyasnn dostluuna sarlr.15

P hilonun, kadnn irrasyonalitesi temasnn literal ve simgesel

biimleri arasnda gidip gelii, kadnl insan doasnn rasyonel
olmayan ynleriyle bir arada anmasnn yan sra kadn da, insan
ruhunu aaya eken maddi dnyann bir simgesi olarak kul
lanyor olmas olgusuyla birleir. Zihnin, kesinlikle, cinsel ayrm
at varsaylr. O, ne eril, ne de diil olan cisimler-d [in
corporeal] alana aittir. Ama, cinsiyetsiz olduu varsaylan ve
Tanrnn kendi imgesinde yaratlm olan zihni aaya eken
ey, duyu-algsdr. Duyularla alglanabilir maddi dnyann ruh
taki grnts kadn olarak simgeletirilirken, erkeklik ise tam
tersine, simgesel olarak, Zihin alann ve T an n nn kendisini tem
sil eder. Dolaysyla erkeklik, bu sistem ierisinde simgesel olarak
iki ekilde gzkr: nce maddi dnyada, duyu-algsmn kart
olarak insan zihni eklinde ve daha sonra akn, cinsiyetsiz alanla
zdelemi bir ekilde. Benzer olarak kadnlk da iki ekilde or14. A.g.y., blm, XXIV, Colson ve Whitaker, a.y., cilt I, s. 287.
15. Philo, Special Laws, III, blm XXXII; bkz., a.y., cilt VII, s. 587.

48

laya kar: nce maddi dnyada, erkeksi zihnin kart duyu-algs

olarak ve daha sonra da Zihinin akn alannn karsnda duran
maddi dnyann kendisiyle eitlenmi bir ekilde.16
Bu trden bir simgesel dalgalanma, ancak bylesine alegorik
bir almada kabul edilebilir. Erkek-kadn simgecilii, stn
olanlar ile aa olanlar arasndaki birden ok kartl dile ge
tirmede kullanlabilir, ki Philo, bu potansiyeli sonuna kadar kul
lanm gzkyor. Fakat erkek-kadn simgeciliinin bu kul
lanmlar, bir arada, kadnlarn eriip eriemeyecekleri belirsiz
olan zihnin ilenmesi yoluyla tinsel ilerleme yolunu hazrlar. Pla
ton iin olduu gibi, Philo iin de ahlki ilerleme, zihnin, duyualglarnn ve bedensel hazzn bozucu etkilerini amasn ierir.
Philonun alegorik anlatmlarnn oluturduu planda, bu durum,
kadns olann almasn amalayan bir mcadele biimine d
nr. A kln, insan doasnn daha aa blmleri zerinde
hakl bir stnlk kazand erdemli yaam, kadnsln etki ve
igallerinden arnarak erkek olu sreci ierisinde doar adeta.
Beeri varlklara, duyu-algsnn zayf, kadns tutkularn b
rakp, bunun yerine, metanet terbiyesi grm erkeksi aklyrtm eyi bir tts gibi yaymalar tlenir.17 lerleme, der
Philo, aslnda, erkek olana ynelerek, kadn cinsiyetini terk et
mekten baka bir ey deildir; nk, kadn cinsiyeti, maddidir,
edilgendir, cisimsel ve duyu-algsaldr; oysa erkek olan, etken,
rasyonel, cisim-d ve zihin ve dnceye daha yakn olandr.18
Tutkularn kendileri, doalar gerei kadnsdr. Bu nedenle,
bizlerin yapmas gereken, bunlardan uzaklaarak, soylu duygulanmlarn iareti olan erkeksi zellikleri sergilem ektir.19
Ahlki ilerlemenin bu biimi, gerek kadnn dlanmas an
lamna gelmez, ama kadnlara, onlar kadns kld varsaylan
16. Philonun erkek-kadn simgeciliini kullanmasna dair daha ayrntl bilgi iin
bkz. R.A. Baer (1970), Philos Use o f the Categories Male and Female, Leiden,
E.J.Brill.
17. Philo, Allegorical Interpretation o f Genesis, III, blm IV, Colson ve Whi
taker, a.y., cilt I, s. 307
18. Philo, Questions and Answers on Exodus, I,blm 8, ng. ev.R. Marcus;
Philo iinde Loeb Classical Library, ek cilt II,s. 15-16.
19.Philo, That the Worse is Wont to Attack the Better, blm IX, Colson ve Whi
taker, a .y ., cilt II, s. 221.
F 4 N /E rkek A kl

49

karakter zelliklerini dlamas arsnda bulunur. Bir erkek iin

ise, ilerleme, tam tersine, zaten simgesel olarak erkeksilikle a
rtrlan zelliklerin daha da glendirilmesi meselesidir: Tanr,
ruhu dzenlemeye balayaca zaman, kadn zayflatm olan bo
zucu ve gszletirici tutkular uzaklatrp, yerine kir
letilmemi erdemlerin doal geliiminin tohum larn atmak iin,
ncelikle, nceden kadn olan tekrar bozulmam hle getirir.20
Her iki cinsiyet iin de, tinsel ilerleme, erkeksilikle eletirilen
etkin glerin gelimesi iin kadnslkla eletirilen edilgenliin
atlmasn ierir.
Erkek olan, kadns olandan daha tam, daha hakim ve nedensel et
kinlie daha yakndr; nk, kadns olan, eksik, bam l ve et
kenlikten ok edilgenlik kategorisine aittir. V e ayn eyler, bizim
yaam -ilkem izi oluturan u iki tem el bileen, rasyonel ve irrasyonel
iin de geerlidir; zihin ve aklla ilikili olan rasyonel erkek soyundandr; duyunun alm a alan olan irrasyonel ise kadn soyundan.
Zihin, tpk, erkein kadndan stn oluu gibi, duyudan tamamen
stn bir tre [genus] aittir.21

Bilgili erkek, kendi aclaryla etkin bir biimde hesaplar ve

tpk bir atlet gibi nne kan btn ac ve engelleri gl ve
salam bir gayretle aar.22 Aslnda, kadnlar, bilgili erkeklerin
ahlki atletizminden dlanmazlar, ama bunu, ancak kendi ka
dnlklarn zellikle tanmlayan eyler pahasna baarabilirler.
Philonun kadnlarnn erdemli olma konusunda yz yze gel
dii engeller, erkek-kadn simgeciliinden doar. Ama bunlar,
yalnzca simgesel engeller deildir. Simgeler, kadnn akl ba
kmndan ele aln tarz zerinde gerek etkilere sahip olmutur.
Philonun toplumsal cinsiyet ile blnm insan doasnn
eleri arasnda kurduu alegorik balantlar, armlar ze
rinde oynanm fantastik ve nemsiz oyunlar saylarak kolayca bir
20. Philo, On the Cherubim and the Flaming Sword, blm XIV; bkz.Colson ve
Whitaker, a.y.,cilt ll,s.39.
21. Philo, Special Laws, I, blm XXXVII, Colson ve Whitaker, a.y., cilt
VII.S.215.
22. Philo, Allegorical Interpretation o f Genesis, III, blm LXXI, Colson ve Whi
taker, a .y ., cilt l,s.439.

50

kenara braklamaz. Kendisi de bunlar olduka ciddiye alr; ale

goriler onun iin ve ondan etkilenmi daha sonraki birok dnr
iin- sadece basit slup sslemeleri deil, metin yorumlamann
gerek aralardr. Philo, Tekvin hikyelerine, szgelimi ozan ve
sofistlerin yapt gibi salt mitik kurgular eklinde yaklal
mamas gerektii konusunda uyarlarda bulunur. Ve bunlarn, d
nceleri grselletirmenin yollar olduklarn, bizleri, yzeyde
grnenin altnda yatanlar aklama abamzda yol gsteren ale
gorik yorum lara bavurmaya tevik ettiklerini ne srer.23
Philonun alegorik yorumlarnn brakm olduu etki nemli,
niyetleri ciddidir. Bu alegoriler, u anda bizlere hayal rn,
keyfi eyler gibi gelebilir, fakat bunlar sayesinde gelitirilen d
nceler ve idealler, Akl ve toplumsal cinsiyet konusundaki d
nceler ierisinde derinden kk salm bulunuyor.

C. AUGUSTINUS: TNSEL ETLK VE DOAL BAIMLILIK

Erkek-kadn simgeciliinin, blnm insan doasnn eleri
arasndaki bam llk ilikilerini ifadede kullanlmas daha son
ralar Hristiyan tefsir gelenei ierisinde de srdrlmtr. Dr
dnc yzyla gelindiinde Augustinus, toplumsal cinsiyetle ili
kili ve olduka retken bir alegorik yorum geleneinin olu
turduu arka plana, Tekvin hikyesine getirdii kendi ak
lamasn yerletirebilecek durumdayd; ki bu konudaki abas ger
ekten ok nemli ve ilgintir.24 Daha nceleri, Tekvini Yunan
felsefe kavram laryla sentezleme abalar, Philonun at yolda
ilerleyerek, kadnn ikincil yaratl ve bamlln onun daha
az rasyonel olm asyla ilikilendirmeye eilimliydi. Augustinus,
bu tr yorumlarn Hristiyan tinsel eitlik vaadiyle -A ugustinus bu
vaadi byk lde Yunan Akl ideallerine uygun bir ierikle dol
23. Philo, On the Creation, blm LVI, Colson ve Whitaker, a.y. cilt I, s.125.
24. zellikle bkz. Augustine, Confessions, XIII, blm 32 ve 34, ng. ev. V.J.
Bourke, The Fathers o f the Church: A New Translation iinde, cilt XXI, Was
hington, The Catholic University of America Press, 1953, iinde ve ayrca, the
Trinity, XII, ing. ev. S. McKenna The Fathers of the Church: A New Translation
iinde, cilt XLV, Washington, The Catholic University of America Press, 1963.

51

durm utur- tutarsz olduunu dnm ve iddetle kar k

mtr. Augustinus, ayn zamanda, kadnn ayr yaratlm olduu
-kadnn z varlnn gya D simgeledii yolundaki- her
tr yoruma da kardr, nk bu, T an n nn cinsel farkll ya
ratmadaki gerek amacn saptrmadr. Tekvindeki cinsel sim
gecilie ilikin kendi yorumu, aka, nceki tefsirlerdeki kadn
dmanl olarak grd eylere kar kadnn savunulmas ola
rak kabul edilir. Ama kadn doasna ynelik bilinli olarak bylesi daha olumlu bir tav a almasna ramen Augustinusun yo
rumlarnda da kadn, Akl konusunda hl mulak bir yerdedir.
Dii cinsiyetin varl her ne kadar rme deil, doal bir ey
olarak kabul edilse de Augustinus da erkek-kadm ilikilerinin,
insan doasndaki uygun egemenlik ve bam llk ilikilerini sim
geletirdiklerini dnr. Kadn ikincil pozisyonuna ve yardmc
rolne, onu hakim A klm dna atmayan bir ierik vermek iin
byk aba harcar. Fakat burada, Tekvinin doru yorumuna ula
maya ynelik acayip bir takntdan daha nemli bir konuyla kar
karyayz. Augustinus, kutsal metinler ile Yunan felsefesi sen
tezinin geleneksel erevesi iinde, Akl alannda cinsel eitlik
gelitirme abasna girer; ama bu arada, T ekvinde kadnn erkee
bamlln aklayc bir ierik de bulur. Rasyonel bir tin ola
rak kadnn erkekle arasndaki bedensel farklln simgeledii
eylerden aynlm as gerektiini savunur. Simgesel yk tamas
gereken bu bedensel farkllktr. Ve bunun simgesel rol, kadnn,
Akl asndan erkekle olan eitliine zarar vermeyecek bir e
kilde ifade edilmelidir. Augustinus tiraflarda bu sava y
neltilebilecek itirazlar, Tanrnn imgesinde ve suretinde ya
ratlm olan rasyonel insann irrasyonel hayvanlar zerinde
hakimiyet kurduunu syleyerek karlamaya alr. Nasl ki
insan ruhunda iki g bulunmaktaysa -birincisi, dnme edimi
sayesinde yneten, dieri ise itaat etmesi iin baml ya
ratlm olan g- ayn ekilde, cisimsel olarak da kadn, erkek
iin yaratlmtr. Kadn:
Rasyonel zihinsel zeka kapasitesi bakmndan eit yaratla sahiptir;
fakat tad bedenin cinsiyeti nedeniyle, eyleme arzusunun rasyonel
zihinle doru edimde bulunma becerisi kazanmas i^in baml ya52

ratlm olmasna benzer biimde, erkek cinsiyete baml k

lnmtr.25
Tad rasyonel zeka bakmdan kadn, tpk erkek gibi, yal
nzca Tanrya boyun eer. Fakat onun erkee gre tad be
densel farkllk ve Augustinus tarafndan bu farkllktan ayrlamaz
gibi dnlme benzeyen fiziksel bamllk, simgesel olarak,
Akln iki yn arasndaki ast-st ilikisini ifade eder. Augustine,
De Trinitatede, bunlar arasndaki farklln daha ayrntl bir
aklamasn sunar. Kadnn erkee olan fiziksel bamll, zih
nin pratik ilevlerinin -zam ana bal eyler zerindeki kontrol,
yaama dair ileri idare etm esi-; ezeli-ebedi eyler zerinde d
nceye dalm a yolundaki daha yce ilevine olan hakl bamlm simgeler. T ekvindeki erkein onun kendisinden aln
m ve ona arkadalk edecek ekilde biimlenmi olan yardmcs
hikyesi A kln pratik meselelere sapn simgeler.
Kadn ve erkek, nasl ki tek bedende olumu iki ayr beden ise, ayn
ekilde zihnin bir olan doas da bizlerin hem anln hem eylemini
veya hem yasamay hem yrtmeyi, hem akl hem akla uygun istei
(ya da bunlar ifade edebilecek daha nemli hangi terimler varsa on
lar) kapsar; nk hep sylendii zre bunlar bir zihnin iki y
ndr.26
Daha aada olanla, zihnin pratik ileviyle yaplan bu sim
gesel arm hi de kadnn, A kln u daha yksek, derin d
nceye dalm a ilevine sahip olmad anlamna gelmez; ite bu
ilev sayesindedir ki beeri varlk kusursuz olan Tanr imgesinde
yaratlmtr. Tekvine gre, her iki cinsiyet de insan doasnn
kendisi Tanrnm imgesinde yaratlm tr. Am a bu imgenin cin
sel olarak farkllatrlm bir boyutu vardr. Tek bana erkek
(o ve kadn ayn bedende bir araya getirildikleri zamanki kadar)
tam ve kusursuz olarak Tanrmn imgesidir. Oysa, kendisine, bir
yardmc rol verildii srece, kadnn, ancak kocasyla birlikte
alndnda Tanrnn imgesi saylabilecei sylenebilir. Augustinusun, Paulusun buyruuna (Korintoslulara 1. Mektup, Bap
25. Augustine, Confessions, XIII, blm 32, Bourke, a.y. ,s. 452.
26. Augustine, De Trinitate, XII, blm 3, McKenna, a.y., s. 345.

53

11: 7/5. Tanrnn sureti ve izzeti olan erkek, ban rtmek zo

runda deildir, oysa erkein izzeti olan kadn ban rtmelidir)
getirdii yorum budur.27 Fakat, burada Augustinusu, kadn,
ancak, yardmcs olduu erkekle birlikte dnld srece
Tanrnn imgesinde yaratlm saylabilir, am a erkek kendi ba
na bu ekilde yaratlmtr trnden bir iddiada bulunuyormu
gibi sunmak hatal olacaktr. Augustinus, daha ok, kadnn ancak
kendisine biilen yardmc role gre deerlendirildii takdirde
Tanrnn imgesi saylamayacan vurgulam ak ister. Kadn, yal
nzca zihnin dnya ilerine ynelmesini simgeledii srece, onun,
Tanr imgesinde yaratlmam olduunu sylemek dorudur.
Bu anlatlanlarda, kutsal bir buyruun tam yorumuna ulama
abasndan ok daha nemli olan bir nokta daha bulunmakta. Au
gustinus, bu pasajlarda, bir simge olarak kadnn rol ile kadnn
douuna ilikin iddialar arasnda ak bir ayrm yapmaya urar.
Ve kadnn, sann kiiliinde yenileni den (ki bu, onun iin
beeri varln Tanr imgesinde yaratlmasn salayan eyin yani, A kln- glendirilmesini ifade eder) dland yolundaki
her tr iddiaya kar savar. Augustinus akln yerinin hibir cin
siyetin olmad yer olan ruh veya zihin olduu grnde srar
eder. Ve zihnin zamana baml eylere sapnn simgesi olarak
kadnn rol, hibir ekilde, onun, A kln yksek, derin d
nceye dalc biimine sahip olma kapasitesinden yoksun olduu
anlamna gelmez.
Fakat kadn, erkekten bedensel cinsiyet bakmndan farkl ol
duundan, akln, fani eyleri dzenlemeye yneltilmi ksm gayet
uygun bir ekilde kadnn cismani peesiyle simgeletirilebilir; nk
Tanr imgesi ancak, insan zihninin, ezeli-ebedi nedenler hakknda d
nceye dalan ve phesiz erkekler kadar kadnlarn da sahip olduu
parasnda baki kalabilir.28
Grld gibi, btn bu konularda Augustinus, alegori ile
kadn ve erkein gerek karakter zellikleri arasndaki farka
Philodan ok daha fazla duyarllk gsterir. Fakat btn iyi ni
27. A.g.y. XII, blm 7, McKenna, a.y., 351-5.
28. A.g.y., McKenna, a.y., s. 355.

54

yetine ramen Augustinusun simgecilii, A kla sahip olm a ba

kmndan cinsel eitlik retisinin tersine iler. Kadnlk ile insan
doasnn aa ynleri arasnda kurulan eski benzerliklerin olu
turduu arka planda, onun kadnln yerini simgesel olarak ye
niden belirleyii, bir tr slah giriimi olarak grlebilir. Ona
gre, kadn, yalnzca erkekle arasndaki bedensel farkllk ba
kmndan, dk zeka simgesi olmaya uygundur ve bu, Au
gustinusun fesefesinde nispeten nemli olmayan bir farkllktr.
Gerekten nemli olan, rasyonel zihin olarak kadnn stats m e
selesidir ki burada kadn erkee eittir. Fakat bizim er
evemizden bakldnda kukusuz, srf bedensel farklln, ka
dn, dk zihinsel faaliyetlerin simgesi olmaya erkekten
kesinlikle daha uygun klmad sylenebilir. Burada yrrlkte
olan, bir kez daha, kavramsal olarak erkekliin stnln, ka
dnln da aaln yanna konulmasdr. Tinsel eitlie bal
olduu iddiasna ramen, Augustinusun simgecilii kadn,
A klla ilikili olarak ereti bir konuma - A kln, stn, d
nceye dal ediminden sapndan sonra uramak zorunda ka
laca duyusal karklklar alanna yakn bir yere- getirip b
rakmtr. Augustinus, simgelerin bu ynn, iradenin, duyularla
ilgilenmesi sonucu urad bozulu bakmndan ele alr ve bylece de kadnlk ile akl-ksalk arasnda kurulmu eski e
letirmeleri glendirmi olur.
Augustinusa gre, rasyonel zihin sahip olduu hak gerei d
sal eyleri kontrol eder; fakat, ar sevgi durumunda, tam tersine,
onlarn etkisi altnda kalabilir de. Bu, Dn Augustinusu
versiyonudur. Ve bu d artk, A kln, yabanc bir eye, tecavzkr duyu-algsna bamll deil de A klm kendisinin
salksz ileyii olarak sunulmu olmasna ramen, simgesel ola
rak kadn artrmay srdrr. Fani eylerle urama zihni,
kontrolsz bir ilerleme iinde fazla ileri bir noktaya s
rkleyebilir:
Ve eer st izin verirse, yani, eril ksm olarak danmanlk mer
kezine bakanlk yapan ey, onu ynlendirmez ve snrlamaz ise, ite
o zaman kendi dmanlar arasnda, adn koyacak olursak erdeme
katlanmayan eytanlar arasnda eytanlar prensi ile birlikte byr. Ve
55

benzeri ekilde, ezeli-ebedi eylerin vizyonu, stn kendisinden geri

alnr ve st, eiyle birlikte yasaklanm olan eyi yer, nk, gz
lerinin artk onunla birlikte deildir.29
Zihnin, kadnla simgeletirilen pratik alana sapnn, Augustinusa gre, A kla yabanc bir alana d olmad do
rudur. Fakat Akln bu uygulanm, sz konusu alana kar yakn
bir ilgi ierdiinden, bozulmaya aktr. Maddi eylerin im
gelerini oluturma kapasitesi zihnin, maddi dnyadaki ileyiinin
temelinde yatar. Ve kendi kendini bunlara, ak bayla ar bir
ekilde balayabilir.30 Augustinus, bu dsel zinay, bir irade
kusuru olarak grr. Ve iradenin kendini bu tr ayartmalara teslim
edii, ona gre de, simgesel olarak kadn artrr. Bu, kadn ile
tutkular -iradenin kontrol kaybetmesinin sonucu olan zihnin
dnyevilemesi- arasnda kurulan daha kapsaml simgesel a
rmn yalnzca bir yndr. Augustinus, bedensel ehveti bu de
rece rahatsz edici bir ey yapann, bu kontrol kayb olduunu sy
ler; nk bu, bedenin zihne olan gerekli bamlln yitiriidir.
rade ile ehvet arasndaki bu tr ekime, kavga ve tartm alar
insanolunun ilk gnah olan itaatsizliin rndr. Bu ol
masayd, reme organ, bedene ait dier organlarn yapt gibi,
iradeye boyun eecek; tpk elin yeryz tarlasna tohum sa
mas gibi, hayat tarlasna tohum atacakt.31 Kadn, erkek eh
vetinin nesnesi olarak, zihnin bedene bu ackl bamlln tem
sil eder.
Augustinus, eski cinsel simgeciliin yerini tinsel eitlik d
ncesiyle biraz deitirmi olmasna ramen, durum yapsal ola
rak ncekiyle byk lde ayn kalmtr. Ruh ancak (hl ka
dnla birlikte anlr) iradenin dsel zinayla i ie gemiliinin
iine ekilmeye direnerek bir Akl ve erdem yaam srebilir. Ka
dnn, A kln tam tersine, bedensel eylere duyulan merakla bir
arada anlmas olduu gibi devam eder. Ve onun erkee olan
doal bamll, rasyonal kontrol, eylerin yasaya uygun s
29. A.g.y., XII, blm 8, McKenna, a.y. ,s.355.
30. A.g.y., X, blm 8; McKenna, a.y. ,s.305.
31. Augustine, City o f God, XIV, blm 23, ing. ev. G.G.Walsh ve G.Monahan:
The Fathers of the Church: A New Translation, iinde, cilt XIV, Washington, The
Catholic University of America Press, 1952,s. 401.

ralan dzeninde bedenin ruha olan bamlln temsil eder.32

Augustinus, Akl yaamnn, erkein tinsel eiti olan kadna ak
olduunda srar eder; ama ne var ki, erkein, A kla uygun bir
yaam ararken , insan doasnn yalnzca, erkein simgesel var
lna zaten dsal olan ynn yadsm a zorunda olmas durumu
olduu gibi korunur. Kadn ise, inayetin ortak mirass olma sta
tsne ramen, ayn aray, zerinde erkee olan bamllnn
(Augustinus bu bamll doal bir ey olarak grr) simgesel
gcnn ykyle srdrmek zorundadr.

D. AQUINAS: NSAN SOYU LKES VE YARDIMCISI

Augistinusun yararland Yunan dncesi temel olarak Platona aittir. Fakat onun dncelerine, on nc yzylda, Aris
toteles dncesinin yan sra -ve Platoncu vurgusunu her naslsa
yitirmi bir ekilde- Yunan ve Hristiyan dncesini sentezlemeye
ynelik giriimlerin en nlsnde -Aziz Thomas Aquinasm Summa
Theologicasnda- bir otorite olarak bavurulur. Aquinas, Aristotelesden, Augustinusun daha Platoncu bir ruh tayan insan do
as anlayna gre ok daha btnsel bir insan doas anlay
devirir. Augustinus, daha ok ruhun, kendi ileyi biimlerinin
eitlilii arasnda btnln korumas zerinde durmutu.
Oysa edim sellik ve gizillik, gler ve ilaveler, zneler
ve ilkeler arasndaki bir dizi Aristotelesci ayrm Aquinasa, ko
nuyu daha derli toplu biimde ele alma olana salad. Ruh, fark
l glere sahip olmasna ramen bir btndr; ayn ekilde zihin
denen g de farkl ilevleri olmasna ramen bir btndr.
Aquinas felsefesinde ruhun btnlnn bir dier boyutu,
Aristotelesci bir dnce olan, bir bedenin anlalabilir ilkesi ola
rak tzsel form fikrinin gelitirilmesinden doar. Anlksal ruh,
canl insan bedeninin formudur. Bu ruh, sahip olduu glerinden
birisi olarak, anla sahiptir; ama ayn zamanda, insan var
32. Augustine, On Continence, blm 9, ara blm 23, ing. ev. Sr M.F. McDo
nald, Treatises on various subjects :The Fathers o fth e Church: A New Trans
lation iinde, cilt XVI, Washington, The Catholic University of America Press,
1952, s. 215-18.

57

lndaki daha aa, anlksal-olmayan srelerin de ilkesidir. Bu

duyusal veya beslenmeyle ilgili sreler, rasyonel-olmayan hay
vanlarda, kendi ilkeleri olarak, anlksal-olmayan ruhlara sa
hiptirler. Fakat anlksal ruh, kendilerine insan doasnn daha
kaba, anlksal-olmayan ilevleri atfedilen bu tam mkemmel ol
mayan formlar da gizil olarak ierir.33 Bir tek olduu iin canl
beeri varlk, bir tek tzsel form a -anlksal ruha- sahiptir; fakat
bu ruh, yalnzca anln deil, daha dk ilevlerin de ilkesidir.
Ne var ki bu, onun, btn durumlarda onlarn znesi olduu an
lamna da gelmez. Anlksal ruh, kavray ve iradenin olduu
kadar duyularn da ilkesidir. Ama onun iinde sadece kavray ve
iradenin onlarn znesi olduu sylenebilir. Duyum, ruhta deil,
insandaki ruh-beden bileiminde bulunur, ama yine de bu bi
leime duyu gcn veren anlksal ruhtur.
Ruhun eitlilik iindeki btnl temasn ele almak iin
kullanlan bu ksmen sofistike aygt nedeniyle, Aquinasin, erkekkadn simgeciliini ruhun eleri veya blmleri arasndaki b
lnmenin ya da duyunun zihne sznn bir ifadesi olarak kul
lanacak herhangi bir yer bulamam olmasna armamak lazm.
Ama ne var ki, onun insan doas anlay da Tekvindeki erkekkadn ilikisinin baka bir yorumunu dourur.
T ekvindeki hikyenin Aquinas tarafndan yaplan yorumunda
ilke kavram, ilemlerin kaynakland ey olarak kullanlr ki,
bunda ilemler akla uygun gerekelerine kavuurlar: Nasl ki
Tanr, btn evrenin ilkesi ise, ilk insan da, Tanrya benzerlii
ierisinde, btn insan soyunun ilkesi idi.34 Ve bunun anlam ka
dnn deil, erkein Tanr imgesinde yaratlm olduudur. Otorite
olarak Augustinusa bavuran Aquinas, anlksal doann -temel
anlamnda Tanr imgesinin- hem erkekte hem kadnda cinsel
farklln olmad zihinde bulunduunu savunur. Ne var ki,
ikinci bir anlama gre, kadnda deil, yalnzca erkekte bulunur;
nk erkek, kadnn balangc ve sonudur; tpk T annmn btn
yaratklarn balangc ve sonu olmas gibi. Erkek, kadn iin
33. Aquinas, Summa Theologica, 1,0.76,art.4, ng. ev. ngiliz Dominiken Ki
lisesi Papazlar, Londra, Burns, Oates ve Washbourne, 1922, cilt IV, s. 3943.
34. A.g.y., I.Q.92, art. 2, cilt IV, s. 277.

58

deil, kadn, erkek iin yaratlmtr.35

Aquinas, bu ikinci anlam, yani kadnn insan soyunun ilkesi
olmad, Tanr imgesinde yaratlmad sonucuna varlan anlam,
insann soy srme ilevi ile yaamdaki ilevi arasndaki fark
llk bakmndan dile getirir. Btn hayvanlar yaamlarnn te
melde kendisine ynlendirildii -soy srmeden daha saygn- bir
yaamsal ileve sahiptirler. Hayatn ynn belirleyen bu ya
amsal ilev, insan sz konusu olduunda, daha da soylu bir ey,
adn koyacak olursak, anlksal ilev ierir. nsani yaamsal i
levin, hayvanlarnkinden farkl olarak, bu soylu, anlksal yne
sahip oluundan dolaydr ki, Aquinas, soy srme ile yaamsal
ilev arasndaki ayrmn daha nemli olduunu dnr. Aquinasa
gre, Tekvin hikyesinde kadnn ayr yaratlmas ile sim
geletirilen ey, aslnda bu ayrmdr. lk insan, insann, Akl dahil,
yaamsal ilevini simgeler; insan soyunun ilkesi, yani iinde onun
doasnn tanmlanabilecei ey, odur [ilk insan, yani erkek-.n.].
Ayr yaratlm olan kadn ise, remeyi, soy srmeyi -yani, er
kekte gml olan doann devamn- simgeler, Aquinas, kadn,
erkein yardmcs yapan eyin, kadnn soy srmedeki bu rol ol
duunu ne srer. Hayatn reme dndaki alanlarnda ise, er
kee en iyi yardm bir baka erkek yapabilir.36
yleyse Aquinasa gre, kadnn, rasyonalitenin azln ya da
daha aa bir formunu simgeletirmedii sylenebilir. Fakat ka
dnn anlam, insan doasnn ne olduunu tanmlayan ilemlerden
-soylu anlksal ileyi de bunlara dahildir- bamsz olarak insan
doasnn yeniden retimiyle balantldr. Aquinas, kadnn, ras
yonel ilke bakmndan Tanr imgesinde yaratlm olduu g
rnde srar etmesine ramen, onu, simgesel olarak A kln insan
yaamndaki fiili tezahrlerinin dnda bir yerlere yerletirir. Ay
rca, her ne kadar kadnn Tekvindeki aa konumunun, onun
dk rasyonalitesini simgeliyor olarak alnmamas gerektiini sa
vunsa da, Summa Theologica'da, bu grn, kadnn da en az
erkek kadar rasyonel olduu yolunda bir inantan kay
naklanmadn gsteren bir yn iaret vardr. Kadnn aa ve
baml oluu, baz Aquinas kartlarnn dnebilecei gibi,
35. A.g.y., I.Q.93, art. 4 , 1. tiraza cevap, cilt IV,s. 289.
36. A.g.y.,I,Q.92, art. 1, cilt IV, s. 275

59

onun varoluunun ilk yaratl durumuyla deil, D n ykc

sonularyla ilikilendirildii anlamna gelmez. Fakat, Augustinus
gibi Aquinas da kadnn, yalnzca varoluunun deil, ba
mllnn da doalln kabul eder ve bunun nedenini A kln
erkekte daha ar basmasna balar: Eer bazlar kendilerinden
daha akll birileri tarafndan yneltilmemi olsayd, insan ailesi
iyi bir dzenden yoksun kalm olurdu. te bu tr bir ihtiyatan
dolay kadn erkee doal olarak bamldr nk, erkekte akln
yolu daha ar basar.37
Aquinas, Summa Theologicann daha sonraki blmlerinin bi
risinde Aristotelesin, kadnlar nefsine hakim olarak ta
nmlanmaya uygun deillerdir; deiken akll olduklarndan te
reddt iinde kalrlar ve kolaylkla ynlendirilebilirler, nk
tutkularn peinde srklenmeye m eyillidirler , iddiasndan v
gyle sz eder.38 Ve kadnlar, akl zrl olular temelinde ta
nklklarna gvenilemez olan ocuklar ve aptallarla ayn gruba
yerletirir.39 Aquinasin Aristotelesci reme retisini be
nimsemesi de kadnn uygun simgesi olduu doum durumunda
bile kadnn hl yardmc, edilgen roln srdrd ve kendi
yaratlnn eksik olduu anlamna gelir. Aristotelese yknerek,
erkek tohumdaki etkin g, der Aquinas,
Erkek, cinsiyetinin mkemmel bir benzerini retmeye eilimlidir;
buna karlk, diinin dnyaya gelii, etkin gteki bir eksiklikten
veya baz maddi rahatszlklardan ya da birtakm dsal etkilerden
kaynaklanr; sz gelimi bir gney rzgrnn etkisi olabilir (fi
lozofumuzun da gzlemledii gibi, nemli bir rzgrdr bu).40
Aquinas, Tekvindeki yknn, kadn, A kla daha az sahip
olmann veya Aklm daha aa formlarnn simgesi olarak gren
yorumlarn reddeder. Fakat Aquinasin belirledii ve kadn sa
dece kendisi dndaki bir insan doasnn yenilenmesiyle bir
arada anan yeni simgesel yer, kadnn, A kln fiili grnm
lerinden simgesel dlann pekitirmeye hizmet eder. Aris37.
38.
39.
40.

60

A.g.y.,s.276.
A.g.y., II, Q.1 56, art. 1, cilt X lll.s.173.
A.g.y., L, Q.70, art. 3, cilt XI.
A.g.y., I, Q.92, art. 1, cilt IV, s. 275-6.

totelesin Aquinas dncesinin zerindeki etkisi de kadns

A kln fiili ikincillii fikrini pekitirir. Kadn-Akl ilikisini konu
alan bu ilk dnem dnceleri, kadn, u ya da bu ekilde, bir eril
rasyonel stnlk paradigmasna gre, bir trev -tad yardmc
role ramen genellikle, znde erkek olan insanla en iyi halinde
bir ek, en kt halinde bir yk olmu bir ey- olarak sunmutur.
imdi daha da aklk kazanm olmas gerektii gibi, burada, kut
sal kitap tefsirlerindeki ince noktalardan ve hatta yzeyde kalan
bir kadn dmanlnn felsefi dnce gelenei ierisindeki sey
rinden te bir eyler sz konusudur. A kla dair gemiteki felsefi
dncelerin, eer yle diyebilirsek, eril eilim inin kkleri bun
dan daha derine iner. Mesele, cinsiyetsiz bir biimde belirlenmi
rasyonalite ideallerinin kadnlara uygulanabilirlii gibi basit bir
mesele olmaktan te, ideallerin kendilerinin toplumsal cinsiyete
brndrlmeleri meselesidir. Kadns olann dlanmas ya da
almas gemiteki Akl ideallerine baat insani karakter zel
likleri olarak eklenmitir. Ve bununla balantl olarak, gelecek
blmlerde grebileceim iz gibi, kadnslm ierii ksmen bu
dlam a sreci tarafndan belirlenmitir.

61

III. ERM OLARAK AKIL

A. GR

Hegel, Hukuk Felsefesi'nde kadn bilincinin karakteristii olan

mutlu dnceleri, beeni ve zarafeti erkein tmel bir yeti
gerektiren baars ile karlatrr. Kadn, bilgiyi edinerek deil,
yaayarak adeta fikirleri soluyarak renir. Buna karlk, erkein
stats ancak dncenin gerilimiyle ve teknik bir abayla ka
zanlr.' Erkeklik ile baarnn bu ekilde birletirilmesi yalnzca
H egele zg bir durum deildir. Bat dncesinde erkeklik
zaten, kadnlara zg daha doal durumdan uzaklaarak elde
1. G.W.F. Hegel, The Philosophy o f Right (1821); ng. ev. T.M.Knox, Oxford,
Oxford University Press, 1952, ek 107, ksm 166, s. 263-4 [Hukuk Felsefesi,
ev. Cenap Karakaya, Sosyal Y.,1991]

62

edilmi, kendi bana bir baar olarak grlr. Akla ve onun ya

amn geri kalan zerindeki etkilerine kar benimsenen tutumlar
bunda ok nemli bir rol oynad; on yedinci yzylda ortaya kan
bir gelimenin ise zel bir nemi vard.
Bir nceki blmde yer verilen, A kln, insan doasnn dier
blmleri zerindeki stnlne ilikin aklamalarda, Akl, ya
amn her alannda -dnsel olduu kadar eylemsel alanlarda dadallanp budaklanm, (Augustinusa gre bu, A klm aa olana
ynelii olsa da) ayrt edici nitelikte insani bir zellik olarak g
rlmt. On yedinci yzylda ise Akl, sadece insan doasnn
ayrt edici bir zellii olarak deil, ama ayn zamanda bir baar
-renilen bir beceri, dier dnce biimlerinden tamamen fark
l, yntemli bir dnme biimi- olarak grlmeye balanm ve
onun insan doasnn dier ynleriyle olan ilikileri de d
ntrlmtr. En etkili yntemli dnme olarak Akl ver
siyonu, Descartesn nl yntemiydi. Ve bu noktada, erkeklik ve
kadnlk kalplarnn geliimi asndan hayati neme sahip bir
ey olmutur; hem de Descartes in ak niyeti o olmasa bile.

B. DESCARTESIN YNTEM
Eski Yunanllarda grlen ilk kullanmnda yntem, izlenecek
yol veya r anlam na gelmektedir. Hedefi kavray olan yol
metaforu, kkeni Yunan dncesine dayanan btn bir felsefe
gelenei boyunca yinelenmitir. Sokrates, Platonun Phaedrus' unda, analiz yapmayan bir yntem, kr bir insann el yor
dam yla ilerlemesine benzer der.2 Doru bir yntem izleyen in
sanlar, eylerin, neden belli bir sra iinde yapldn kavrayarak
byle krlemesine gitmekten kurtulmu olurlar. Descartes da ayn
metaforlar kullanmtr. Descartes, zihni ynlendirme kurallarn aklarken, baarma umutlar hi olmad halde, sa
dece aradklar hakikatin orada olup olmadn snama isteiyle
yola kan ve zihinlerini nceden gidilmemi rotalara yn
lendiren hakikat-arayclarna saldrr. Ve bu, der, hazine arayan
2. Platon, Phaedrus, 270e, alntlar B.Jowett evirisinden; The Dialogues o l
Plato iinde, cilt l,New York, Random House, 1937.

63

birisinin, gelip geenlerin ans eseri drebilecekleri bir eyi

bulma amacyla, srekli, aylak aylak sokaklarda gezmesine ben
zer.3 Fakat, ulalmak istenilen hedefe dair betimlemesi her ne
kadar ncekiyle byk lde ayn kalsa da, Descartes, Sokrates
dneminden beri dnsel gelenekte merkezi bir yer kaplam
Akl-yntem ilikisini tamemen deitirmitir.
Sevgi tanmyla rneklenip aklanan asl Sokratesi yntem
fikri, Phaedrusun sonu blmnde anlatlr. Doru yntem, der
Sokrates, genelleme ilemini; drt bir yana salm tikellerin tek
bir dnce iinde kavranlann salayacak ekilde inceleniini
ve eyleri, doal yaratl dzenlerine uygun bir ekilde, tam
eklem yerlerinden, kt bir kesici gibi kendi iinde btn olan
paralar krm adan trlerine ayrma ilemini ierir. Bu ilemler,
retorik sanatna aittirler; konum a ve dnmeye yardmc olurlar.
Ve ayn zamanda Doada bir ve ok olanm ayrmna varma ko
nusunda bu edimleri yerine getirene yardm edecekleri ve ha
kikate ulamada rehber olacaklar varsaylr. Yntem kavram n
daki daha sonraki gelimelerin esas harcn oluturan elerin
byk bir ounluu Phaedrus'taki u toparlayc pasajlarda bu
lunur: stenilen bir amaca ulamada izlenilecek inceleme yn
temi; dzenli bir yntem kavram; yntem ile retim arasnda
balant; iknann ruhun doasn anlamann nemi; btn bunlar
sayesinde muhatabmzn ikna edilebilecei varsaylr. Sokratesi
retorik sanatn icra yetenei, onun doasn yakalamay ve onu
oluturan eleri, ruhta baarlaca varsaylan ama ile ilikilendirmeyi ierir. Ama, Sokratesin yapt genel retorik sanat
betimlemesi gelenekte yerini alrken, her sanata uygulanabilir
genel bir biimine brndrlmtr: retmen, bu sanatn u
rat eylere ilikin belirli bir anlaya sahip olmak ve onun b
lmlerini, amacnn baarlmasyla balantl olarak zmleme
ve deerlendirme yetisine ulam olmak zorundadr.
Aristoteles, konuma ve tartma sanatnn sistematik olarak
yrtlmesi fikrini salam bir sonuca ulamak iin, rasyonel bir
3. R.Descartes, Rules for the Direction o f the Mind (1701), kural IV, ng. ev.
E.S. Haldane ve G.R.T.Ross, The Philosophical Works o f Descartes inde, cilt
I, Cambridge, Cambridge Unlversity Press, 1972,s.9. [Akln Yntemi in Ku
rallar, ev. M. kmen, Sosyal Y.,1986]

64

yolla -akliletirilmi bir yntemle- ilgilenm e haline getirir. Fakat,

akim yol veya yntem ile ilikisi, balangtaki Sokratesi
versiyondaki ilikiyle byk lde ayndr. Akl, -bu, ister ikna
sanatnda, isterse dier sanatlarda veya daha dar anlamda insan
hakikate ulatraca varsaylan aratrm alarda bavurulan akl
olsun- ynteme dahil edilir. Yntem, bir faaliyeti yerine ge
tirmenin akli yoludur ve bu isel nedenin kavranmasnn sz ko
nusu faaliyetin retilmesini kolaylatrd varsaylr.
Descartes sisteminde ise yntem, tam tersine, ilerlemenin akli
yolu -rasyonel olarak izlenecek bir r- deil, aklyrtmenin bir
biimidir: Soyut dnmenin doru dzenlenmi biimidir. Ve
dncenin doru ak sras, deiken dnce-nesnesi veya gn
demdeki faaliyetin amac tarafndan deil, zihnin kendisinin
doal ileyiince belirlenir. Descartesn fiili yntem tanm g
rnte eski yntem kavramlarndan ok farkl deildir. Akln Y
netimi in Kurallarda. yntem derken anlatmak istediim, diyor,
kendisini doru bir biimde gzlemleyecek bir insann, yanl
olana hibir zaman doru diyemeyecei ve zihinsel gcn hibir
zaman amasz yere harcamayaca, fakat her zaman derece de
rece bilgisini artraca ve bylece gcn amayan her eyin
doru yorumuna ulaaca trden basit ama kesin kurallardr.4
Descartesn ynteminde neyin gerekten farkl ve nemli ol
duunu kavrayabilmemiz iin, bu yntemi Descartes ne ka
vuturan metafizik retisi -zihin ve bedenin kkten ayrlmas- ve
ayn zamanda yntem dncelerinin geliiminde onun dorudan
etkilendii ncelleri balam nda ele almak zorundayz.
Descartes, kendi ynteminin, hangi konuda olursa olsun, b
tnletirici ve hakikati ortaya karc nitelikte olduunu savunur.
Aristotelesi skolastik ncellerini, matematikteki kesinliin dier
bilim dallarnda elde edilemez olduunu ve bir bilim dalndaki
yntemin, aratrma nesnesi deitike deieceini savunmu ol
malarndan dolay eletirir. Descartes, tek ve deimez bir yn
temin btn bilim dallarna uygulanabileceini dnr; nk
birbirinden farkl gibi grnen bilim ler bir araya toplandnda,
bunlarn aslnda insan aklnn kendisinin z birliinden baka bir
4. A.g.y.
F 5 N /E rkek A kl

65

ey olmad grlecektir. Bu, A klm birliini yanstan bilimlerin

birlii gr, dorudan doruya, Descartesm zihin ve bedeni biribirinden kkten ayrmasndan kaynaklanr. Bedenin bulunduu
alanda bir alkanln ortaya k, dier alkanlklarn ortaya
kmasn engeller. Kendisini tarmsal ilere altrm bir el,
byle oluuyla, arp almaya pek uygun deildir. Oysa bilimler, ta
mamen, zihnin bilisel ileyiinden ibarettirler. Bu nedenle, konu
alanlarnn farkllndan dolay yntemlerin birden ok olmas
gerektii yolundaki geleneksel dnce, zihnin yanllkla bedene
balanmasndan kaynaklanr. Bilimler, bedensel sanatlarn ka
nlmaz okluunu paylamaz. Bir hakikati bilme, bedensel sa
natlarn renilmesinde olduu gibi snrlayc bir sonu do
urmaz; aslnda hakikatlerden birisinin bilinmesi, dier
hakikatleri ortaya karma abamzda bize yardmc olur. Bu ne
denle, bilimler, hep birlikte alndklarnda, farkl nesnelere uy
gulansa bile her zaman kendisiyle bir ve ayn kalan insan aklyla
zdetir.5
Btn bunlar, Descartesm, egemen eitim mfredatlarndaki
blmlendirmelerin keyfilii olarak grd eyle tamamen zt
dmekteydi, ama yeni bir yaklam da deildi. Geleneksel di
siplinlerin sunuluunda izlenen ve rencilere gereksiz zorluklar
kardn dndkleri keyfi yntemlerden, Descartesn h
manist ncelleri de memnun deildi. Peter Ramus, on altnc yz
ylda, niversitelerde retilen konular belirli bir dzene oturt
mak amacyla basit bir tek yntem gelitirmiti. Ram usun
yntemi, tmel ve genel ilkelerden balyor ve aaya, daha
zgl ve tekil olana iniyordu; Ramus bunun, bir disiplinin b
lmleri arasndaki farkl aklk derecelerini yansttn var
sayyordu. Daha ak olan, tmelden tikele giden sra ve iler
lemeye uygun olarak, daha bulank olandan nce gelecektir.
Aristoteles, doada nce geleni ve bizden nce olan ayrmt.
Ram usun ideali, dncenin, doada gzlenen tmelin tikel ze
rindeki stnln yanstacak doru bir sralan ve ilerleyiidir.
Fakat onun, varlkta nce gelen eyin renciye de daha ak gel
5. A.g.y., kural I; Haldane ve Ross, a.y., cilt 1 ,s.1-2.
66

mesi gerektii eklindeki inancn dorulamann herhangi bir yolu

da yoktu.6
Descartesa gre, dncenin doru sralan fikri zihnin do
asnn anlalm asnda temellenir. Dncenin temel yaplar ile
dnyann dzeni arasndaki uyumun, tanrsal gvence altnda ol
duunu savunur. Zihnin en temel ileyi biiminin ortaya
karlmas ve takip edilmesi, Descartes iin, sadece kolay
renmenin bir n-isteri deildir. Ele alman meseleyi, dikkatli bir
zihin iin daha ak olan eye uygun bir biimde dzenleyii, srf
pedagojik bir ara olarak grlemez. Aklk ve seiklik, ha
kikatin belirtileridir. Descartes ynteminin hedefi, doruluklar,
hem zihnin ve hem de maddi dnyann drst bir Tanr tarafndan
yaratlm olduu olgusuna dayanan temel dncelerin gizini
zmektir. Yntem, pedagoji ile snrl deil, hakikat/doruluk l
tyle balantldr.
Yntem konusundaki bu yaklamn, renme siyasetinde bir
gelime olarak nemi ne kadar vurgulansa yeridir. R nesansn
daha nceki eitim sistemi reformcular, kendilerini sk sk, zih
nin doal ileyiini takip etmeyi, (her ne kadar rencilere baz
glkler karsalar da) vgyle karlanan kat tantlama ve do
rulama yntemlerinden daha az nemli sayan kiilerle atma
iinde bulmulardr. Descartes yntemi, ite bu atmay kkten
sona erdirir. Bu yntemin amalad ey, halihazrda var olan bir
sanatn ilerletilmesinin veya herhangi bir alanda srdrlen a
lmann baarya ulatrlmasnn tesine geer; onun amac ge
erli bilgiye ulamaktr. Descartes, bu yntemin, retorik sanatna
zg bir ikna arac olarak grlmemesi gerektiini srarla vur
gular; o, daha ok, yeni hakikatin kefine ait bir eydir. Fakat bu
tr bir keif, tam da dncenin doal ileyi sreci takip edilerek
gerekletirilebilir. Ama ayn zamanda, Descartesm bu btnsel
yntemi iebak sonucu ulalabilen A kln kendi btnl
iinde temellendirii, bu yntemi, genel pedagoji ve tartm a ala
nndan tamamen ayrmasn da olanakl klar.
6. Hmanist pedagojik reformlar ile on yedinci yzyl yntem biimleri ara
sndaki kartlklara dair aydnlatc bir yaklam iin bkz.W J.Ong (1958)
Ramus: Method and the Decay o f Dialogue, From the Art o f Discourse to the
Art o f Reason, Cambridge, Mass. Harvard University Press.

67

Yntem ile kamusal sylem, tartm a ve baarl kant yor

damlarnn arasndaki balantlarn bu ekilde kopartlmasnn
Akl iin son derece nemli ierimleri olmutur. Dncelerin
doru sralan artk, okullardaki mfredat programnn en iyi e
kilde dzenlenmesi ile deil, kamusal eitim yaps ve yn
teminden tamamen bamsz olan bir kiiye-zel soyut dnme
biim iyle eletirilir. kna, dikkatli bir zihin iin ak ve seik
olan bir ey -hakikatin kendisinin simgesi- olarak iselletirilir.
Bu yeni ynteme gre aklyrtme, okullardaki kamusal tar
tmalarda geerlilii kabl edilmi ustalkl kantlara bal kal
may gerektirmez. Vurgu, tamamen, hibir eyden yardm al
mam Akl zerindedir. Descartes yntemini, doutan gelen
Akl yetisinin -veya saduyunun -salam yargda bulunm a ve
doruyu yanltan ayrma gc- basit bir sistematikletirilmesi
olarak sunar. Ve A kln bu doal , varsaymsal olarak, btn
insanlarda eittir.7
Descartes, kendi yntemini, bilgi alannda yeni bir eitlikilie
kap aan bir yntem olarak grr. M etod zerine Konuma'nn
yaymlanmasndan ksa bir sre sonra yazd bir mektupta, yn
tem konusundaki dncelerinin, kendisine, kadnlarn bile ken
disinden bir eyler renebilmesini diledii bir kitapta top
lanmaya uygun gzktn aklar.8 Bizim kendi erevemizden
bakldnda bu, kadnlara tepeden bakan bir ifade gibi g
rlebilir, fakat bu ifade Rnesansn ilk dnemlerinde yntem ko
nusundaki dnceler ile pedagojik usuller arasndaki a
rmlarn oluturduu arka plana gre kavranmaldr. nk, ev
dnda sistemli formel eitim alanlar genellikle, yalnzca erkek
ocuklard. Kadnn
yntemden dlan, dorudan doruya
onun, yntemin arand yer olan okuldan dlanmn bir so
nucudur. Descartesn eitlik istei, ayrca, Metot zerine Ko
numa' y, okullardaki renim dili olan Latinceyle deil yerli
dilde yazmakta ediinde de kendini aa vurur. Bu almann
yalnzca kendi doal akllarna gvenen kiilere hitap etmesi ge
7. R.Descartes, Discourse on Method (1637), blm 1; Haldane ve Ross, a.y.,
cilt 1,s.81. [Metod zerine Konuma, ev. M.Karasan, MEB Y., 1986]
8. Vatiere Mektup, 22 ubat 1638; F.Alqui 1967, Oeuvres Philosophieques de
Descartes iinde, cilt II, Paris, Garnier Frres Basks, s.27.

68

rektiini vurgular.9 Bu, pratik olduu kadar siyasi de olan bir vur
gudur. O gnlerde, Latince kullanmak, birok ekilde, bilgili kii
olmann ayrt edici iareti saylrd. Genellikle okuldan ok evde
eitim alan kadnlarn ise bu Latince konuan bilginler dnyasna
girme ans hemen hi yoktu. Erkek ocuklara Latince
retilmesi, bu nedenle, yerli dillerin kullanld yer olan ailenin
zel hayat ile yalnzca erkeklere ak olan dardaki renim ha
yat arasndaki snrlan belirliyordu.10 Dolaysyla yeni ynteme
kadnlarn bile ulaabilecek olmas, yntem ile zerk, bireysel
aklyrtme arasndaki ilikide ortaya kan dnmn gl bir
simgesidir.
Descartes, zihnin doal akln krelttiini dnd sko
lastik tartm alarn etrefillii yerine, basit olduunu varsayd
birka usl nerir; bunlann gerekmesi zihnin doal ileyiinin
nndeki btn engellerin kaldrlmasdr. Yntemin asl e
kirdei, zihnin daha karmak ilemlerini paralayarak kendilerini
oluturan en basit formlara ayrmak ve daha sonra bunlar dzenli
bir dizi halinde tekrar birletirmekten ibarettir. Bulank ve kar
mak yapl olan, zihnin amaz zihinsel bak ile dikkatli bir
ekilde gzden geirdikten sonra dzenli tmdengelim zincirleri
iinde birletirdii, yaln, apak bir sezgiye indirgenir.11 Bu
yntemi izleyen herkes, hakikate giden hibir yolun kendisine ka
pal olmadn, bu yntemden kimsenin dlanmadn ve cahil
olsa bile cahilliinin ne kendi kapasitesindeki, ne yntemdeki hi
bir yetersizlikten kaynaklanmadn kesinlikle hissedebilir.12
Descartesn yntemi, zihnin doal ileyiinin ahsiliine ver
dii yeni nem ile, bilgiyi, herkes iin, hatta kadnlar iin bile
elde edilebilir bir ey haline getirme vaadinde bulunur. Ger
ekletirmek istedii ey budur. Ama ne var ki, bu yntemin s
rekli olan etkisi (en az dierleri kadar zihin ile beden arasnda
yapt kktenci ayrmn bir sonucu olm asna ramen) bundan ol
9. Descartes (1637), a.y., blm VI; Haldane ve Ross, a.y., cilt l,s. 130.
10. Latince kullanmann bu ynne likin ilgin bir tartma iin bkz. W.J. Ong
(1971) Latin language study as a Renaissance puberty rite; Rhetoric, Romance and Technology: Studies in the Interaction o f Expression and Culture, Ithaca, NY, Cornell University Press.
11. Descartes (1701), a.y., kural XII; Haldane ve Ross, a.y., cilt l,s.46.
12. A .g .y., kural VIII; Haldane ve Ross, a.y., cilt I, s.28.

69

duka farkl olmutur. Descartes zihin-beden ilikisi anlay,

Akl ile toplumsal cinsiyet arasnda halihazrda yaplm olan
eletiriler balamnda, daha nceden varolan kartlklarn ta
mamen kutupsallamasna yol amtr. Fakat bu, bu sistem ie
risinde yaplan dnsel bir hamlenin sonucu olmaktan ok, onun
Akl ile A kln kart eyler arasndaki ilikileri dntrmesinin
bir yan rndr. Descartes, ortaadaki ncellerinin blnm
ruh -ruhun, beeri varln sahici karakteriyle zdeletirilen Akl
sahibi blm ile bunun att daha aa blmleri- anlayna
iddetle kar kar. Ona gre, ruh, yksek (anlksal) ve aa (du
yusal) blmler halinde paralanamaz; ruh, saf anlk ile zde,
blnmez bir btndr. Descartes, ortaadaki ncellerinin ruhu
yksek ve aa eklinde iki blme ayrmalarn reddederken,
bunun yerine zihin-beden ikiliini yerletirir. Bu ynle snrl ola
rak bakldnda Descartes sisteminin, Platonun erken dnem d
ncelerini yanklad sylenilebilir. Ruhun kendi iinde yaplan
eski ayrm yerine kendisi, ruh- (yeniden zihinle zde klnr)
beden ayrmn getirir; rasyonel-olmayan artk ruhun bir b
lmne deil, tamamen bedene aittir.
Bizde, yalnzca tek bir ruh vardr ve bu ruh, kendi iinde blmlere
ayrlm deildir; duyusal izlenimlere bal olan blm ayn rasyonel
blmdr ve ruhtaki btn hazsal eyler iradi edimlerdir. Ruhu, ge
nellikle birbirine kart deiik kiilikler sergiliyor gibi dnmekle
yaptmz hatann tek kayna, ruhun ilevlerini bedenin ilevlerin
den tam olarak ayramam olmamzdr; kendimizde akla aykr bu
labileceimiz her eyi yalnzca bu bedensel ilevlere atfetmemiz ge
rekir.13
nsani zellikler arasndaki stnlk ekimesi Descartes fel
sefesinde varln srdrr, fakat bu kez drama, -saf anlk ile aynlatrlan- ruhun kendisi ile beden arasnda yaanr. Descartes,
anlksal-olmayan tutku, duyu ya da hayallerin ruhun aa b
lmleri veya ynlerinden gelmediini, btn bunlarn ruhun d
nda olup bittiini bedenden gelen saldrlar olduklarn d
nmekteydi. Dolaysyla, Descartesm yntemi, rasyonel olmayan
13. R. Descartes (1649), The Passions o l the Soul, I, art. XLVII, Haldane ve
Ross, a.y., cilt I, s. 353. [Ruhun ihtiraslar, ev. M. Karasan, MEB Y., 1991]

70

ile bedensel olan arasndaki bu safdalk zerine oturtulur. Ve anlksal meseleleri, cisimsel m eselelerden ayrma alkanl olu
turmay ierir. Bu saf anlksal olana -ak ve seik olana- erime
abas, daha nceleri ruhun kendi snrlar iinde kurulan nceki
kartlklarn kutupsallatrlmasn olanakl klmtr. nsan do
asnn, A kln hkmetmesi gerektii dnlen blmleri, anlksal olandan daha nce hi bu kadar keskin bir biimde ay
rlmamt. Akl ile onun kart eyler arasndaki ayrm, imdi,
Descartesn zihin ile beden arasnda yapt ar keskin ayrm ile
-ki, kendisi, hibir eyin bundan daha kesin olamayacan syleri ie gemi durumdadr.
Descartesn, Akl-Akl-d ve zihin-beden ayrmlar arasnda
yapm olduu eletirme, son derece snrl bir faaliyet olarak
ayr trden bir rasyonel dnce nosyonunun domasna yol a
mtr. Augustinus, zihnin pratik eylerle ilgilenmesini, bir btn
olan A klm kendisine zg stn bir grev olan dnmeye
dalma ilevinden uzaklama olarak nitelemiti. Bu uzaklama
veya sap, duyu ile karma tehlikesini dourur, fakat byle olsa
da bu, tr olarak dnceye dalan A kldan ayr bir tr deildir.
Descartes ise, kesinlie ulaan dnce trn yaama dair pratik
ilgilerden ok daha keskin bir biimde ayrr. lki, anln yk
byk lde hafiflemi almasdr, duyusal olann tamamen
aldr -normal bir hayatn ancak ok kk bir blmnde
hakim olmas beklenilebilecek ar zor bir etkinliktir. Descartes,
Metod zerine Konuma'da, hakikate dair bir aray iine gir
menin isterleri ile yaamn pratik etkinliklerine uygun durumlar
arasndaki kartlklar vurgular. Hakikate ilikin bir aray ie
risine girebilmenin temelinde, zihnin, kendisinin bedenden ayr
olduu yolundaki metafizik hakikate tam olarak inanm olmas
koulu yatar. Bilginin temelini gvenceye alan bu etkinlik, zihnin
bedensel eylere bulatn kabul etmesi gereken yer olan gnlk
yaamn ar gevek uralarndan ayr bir etkinlik trdr. Des
cartesn zihin-beden ayrm, tpk deiik nesneler zerinde par
layan gne gibi, her eyi kapsayan ama kendisi saf bir btn
olan saf dnce kavramn dourur. Fakat onun bu btnl,
ayn zamanda, kendisinin yaamn geri kalanndan ayrlmasna da
hizmet eder.
71

Bu cisimsel yklerinden kurtulmu saf dnce, bilimin te

melini gvenceye alacak eydir. Fakat birok bilimsel etkinliin
kendisi saf anlktan ok, hayalgc kullanmay ierir. Bilimsel
aratrma, her ne kadar kesintisiz bir aba ve eitim gerektirse de,
saf anlk ile kark duyular arasnda bir yer igal eder. Yaamn
geri kalan ksm ise hakl olarak duyularn etkisine, zihin ve be
denin birbirine kart yer olan karmakark alg alanna terk
edilir. Descartes, Prenses Elizabethe yazd mektuplarda bilimin
temelini gvenceye alacak trden ak ve seik bir dncenin,
iyi-yaanm bir yaamn ancak ok kk bir blmn kap
layabileceini ve yle de olmas gerektiini bir kez daha vurgular.
Kendi yaamndan verdii rnekleri ciddiye alacak olursak, ki
Prensesten de bunu rica eder, kendisinin de buna ylda ancak bir
ka saat ayrabildiini grrz.14 zerinde gerek bilimin ina
edilebilecei zihin-beden ayrmm ancak bedensel bulankln
ald saf anlk araclyla kavrayabiliriz. Bir Kartezyen bireyin
yaamnn byk bir blm, o kark, duyusal farkndalk ala
nnda geer. Ama bu yaant yine de, saf dncenin kav
rayabilecei zihin ile bedenin mutlak ayrl eklindeki metafizik
hakikat ile ve bu hakikat zerine eksiksiz bir bilim otur
tulabilmesi olana ile srdrlr. Duyularn kargaasnn altnda,
keskin bir ekilde dile getirilen dnce yaplarnn, kavranlabilir
gerekliin yapsna mkemmel bir ekilde uyduu berrak bir
dzen alan vardr. Zihin ve maddenin bu berrak ve uygun ya
plar, ikisinin birbirine karmasyla ortaya kan bu duyusal kar
gaa alannn altnda yatar. Bireysel zihinler, temelde, arlkl
olarak duyusal alanda yaanan yaamlar iin gvenli bir dayanak
salayan bir doru dnce dzeni olduuna kesinlikle ina
nabilirler; duyu ve imgelemin kargaalar byk bir tehlike ier
mezler.
Descartesn ynteminin metafizik temelini yakalam ak belki
zor olabilir, fakat yntemin kendisine herkesin ulaabilecei var
saylr. Ve sistem ierisinde buraya kadar, erkek ve kadn zihinler
arasnda herhangi bir farkllk izine rastlanmaz. Her ikisi de, sa
14. Prenses Elizabethe Mektup, 28 Haziran 1643; A.Kenny (der.) (1970) Des
cartes: Philosophical Letters iinde, Oxford, Oxford University Press, s. 140-3.
[Ahlk zerine Mektuplar iinde, ev. M.Karasan, MEB Y., 1993]

72

duyu veya Akl ile donanm, eit derecede anlksal tzler olarak
grlmektedir. Farkl erkekler arasmdakinden daha az olmamak
zere, kadn ile erkek arasndaki anlksal baar fark, birisinin di
erinden daha rasyonel olmasndan deil, ama temel olarak, d
ncelerimizin ayn dikkati gsterm em esinden kaynaklanr.15
Fakat, yntemi, kamusal pedagojinin snrlamalarndan kurtarmak,
uygulamada bilginin kadn iin elde edilebilirliini daha fazla ar
trmaz. Descartesn yntemi, zsel olarak ahsa zel ve herkese
ak olabilir; fakat Bacon iin olduu kadar onun iin de, bilim,
kolektif bir almadr. M etod zerine Konuma'nn sonu b
lmnde, bilim, der Descartes birok insann hayat ve emeini
bir araya toplayarak ilerleyecektir.16 Yeni bilim, kendisinin nihai
m etafizik temeli her ne kadar cisimsel deilse de, birleik bir a
lmayla ilerleyecek ve insanl vaad edilen hedefe, doann sa
hibi ve efendisi haline gelm e17 hedefine ulatracaktr. Descartes,
kendi zihin anlaynn bilgiye ulamada yeni, eitliki bir kap
atn dnmekteydi. Fakat temel olarak, eit Akl kay
naklarnn gemek zorunda olduu kanallar kadnlar iin, hatta
soylu kadnlar iin bile, erkeklerinkinden daha dalgal halde b
raklmtr. Elizabeth, D escartesa yazd mektuplarn birinde bu
durumu ok dokunakl bir ifadeyle dile getirir:
Srdrmek zorunda olduum yaam biimi, bana sizin kurallarnza
uygun bir meditasyon alkanl kazanmam iin yeterli bo zaman
brakmyor. Zaman zaman, ihmal etmemem gereken ailevi iler,
zaman zaman kanamayacam kabul ve syleiler ve bunlarn ge
tirdii znt veya can sknts bu zayf zihnin yorgun dmesine ve
uzun sre baka bir ey yapamamasna yol ayor.18
Akl konusunda eit saylmalarna ramen, kadn hayatnn
gerekleri, onlarn ortak bilimsel alm aya -ki bu almann
daha sonra gelecek olan gelimi biimleri, Descartes ynteminin
15. Descartes (1637), a.y., blm I; Haldane ve Ross, cilt I, s.81-2.
16. A.g.y., blm VI; Haldane ve Ross, a.y., cilt I, s.120.
17. A.g.y., s.119.
18. Prenses Elizabethten Descartes'a, 10/20 Haziran 1643, ing. ev. J.Blom;
Descartes: His Moral Philosophy and Psychology iinde, Hassocks, Harvester
Press, 1978, s. 111.

73

kiiye zel izleni yollarn derhal skartaya kartacaktr- etkili

bir ekilde katlmasn da engellemitir.
Ama ne yazk ki, Akln bilimle ilikisinin bu yeni biiminde
cinsel eitlie engel olan yalnzca bu arpc toplumsal gerekler
deildir. Descartes dncesinin, zihinsel alm a konusunda et
kisini hl yakndan hissettiimiz bir cinsel iblmne gidilmesi
iin, istemeyerek de olsa, uygun ortam hazrlam ynleri de var
dr. Descartesm, Akl eitlii zerindeki vurgusu, onun sekin bir
Akl idealine -duygusal karmaklklardan ve gnlk yaamn
pratik isterlerinden ilkesel olarak ayr tutulabilen, hayli soyut bir
dnce biimi- yapt belirleyici katkdan daha az etkili ol
mutur. Fakat Descartesn rasyonel sayd tek dnce biimi bu
deildi. Altnc M editasyonda, aa duyularn hakikat ara
yndan uzak tutulduklar takdirde refah araym zda rahatlkla
gvenebileceimiz rehberler olduu kabul edilir. Onlara g
venmek, irrasyonel bir ey deildir. Descartes, kesinlikle, sadece
ulalmas g saf dnceyi icra ettiimizde, anlksal d
ncelere daldmzda veya tmdengelim zincirini kur
duumuzda rasyonel saylabiliriz, demek istemiyor. Aslna ba
kacak olursak, o, bu tr saf anlksal etkinliklere ok fazla zaman
ayrmann rasyonel olmadn dnmektedir.19 Yine de, onun
felsefesi ierisinde Akl, bilimin temelini salayan saf dnce
alan ile ve ayn zamanda ynteminin z olan tmdengelimsel
usavurma ile balantl zel armlar kazanr. Ve onun, hakikat
araynn nihai isterlerini gnlk hayatn pratik ilerinden ayrndaki keskinlik, erkek ve kadn rolleri arasnda zaten var olan
ayrm daha da glendirerek birbirinden farkl erkek ve kadn bi
linleri olduu dncesi yolunun almasna neden olmutur.
Dolaysyla, zihinsel alma konusundaki cinsel iblmnn
ok gl bir trne destek vermi, etkili ve kapsayc bir zihin
kuramn Descartesa borlu olduumuz sylenilebilir. Kartezyen
Erkek A kln eylerin doru bilgisine ulamak iin amas ge
reken duyusal alandan kadnlar sorumludur. O, erkek, ise, eer bi
limin nihai temelini yakalamak istiyorsa, bilimsel etkinliin
byk bir blmnde, disiplinli imgelem dzeyine ve kat, saf
19. Prenses Elizabethe Mektup, 28 Haziran 1643; Kenny, a.y., s .140-3.
74

anlk dzeyine gemek zorundadr. Kadnn grevi, Erkek A klm

avuntu, s ve geveklik ihtiyacn giderecei alan, zihin ve be
denin birbirine kart alan korumaktr. Erkek, eer A kln en
yce biimini uygulamak istiyorsa yumuak duygular ve duyusall geride brakm olmak zorundadr; onlar erkek iin ko
ruyacak olan, kadndr. Kadnlan, sadece A kla daha az sahip
olm a ile deil, ayn zamanda farkl bir anlksal karakter, erkek
A kln btnleyicisi eklinde tasarlanacak bir karakter ile e
letirme kaps, ite bylece alm olmaktayd. Bu hayati neme
sahip gelime, artk en yksek biimi iinde, bir baar olarak
kabul edilen A kldan kadnn dlanmn vurgulan biiminden
domutur.

C. HUMEA GRE AKIL VE TUTKULAR

Descartesn yntemi AklT, her trl belirli aratrmakonusundan soyutlanm, tekbiimli, farkllamam bir yetiye d
ntrmtr. Bu farkllatrma eksiklii can alc baka bir de
iiklie daha yol amtr: Akl, daha nceki dnce sis
temlerinde var olan gdleyici gcn yitirmitir. Belirli bir
amaca dnk isel bir ynelimden yoksun olmas, Descartesn
A klm, dsal bir irade tarafndan ynlendirilmesi gereken atl
bir araca dntrmtr. Descartesa gre akl onama veya red
detme gcnden bile yoksundur ve rasyonel olmayan bedensel
tutkularla arasndaki kutupsallk onu ayn zamanda, rasyonel ol
mayan glerle dorudan doruya savama kapasitesinden de
yoksun brakr. Oysa Platoncu Akl, tam tersine, btn gcn ha
kikat iin seferber eden bir ey olarak sunulmutu; benzer bir e
kilde blnm ruh modelinde de amalar hakknda uzun uza
dya dnen Akl, onlara ilikin bir karara varyor ve ncelik
tayacak amacn belirlenmesi konusunda tutkularla atmaya gi
riyordu. Aristoteles de, blnm ruh grn reddetmesine ra
men, AklT, sahip olduu g sayesinde insan doasnn duygusal
ynn kontrol veya itaat altna alan bir ey olarak sunuyordu.
Descartesa gre ise, A klm kkeni, onu dsal, ilahi bir iyi
lie baml olsa da, hakikat ve insanln iyiliiyle bal kl
75

maktadr. Ama ne var ki, destekleyici konumdaki teolojik g

rleri reddedildiinde, bu yntemsel soyut dncenin g
szl ortaya kacaktr. Buna karlk, Descartes A kln edil
genliine kar tavr alan Spinoza, irade-kavray ayrmn
reddedecek ve A kl, tpk eski Yunanllardaki Akl gibi, tut
kularla kendi bana baa kabilen duygusal, etkin bir g haline
getirecektir. Fakat yaygnlk kazanan Descartes Akl olmutur.
Bu akln yapsal canszl ve gszl en arpc biimde
H um eun Akl anlaynda ortaya kmtr. H um ea gre, Akl
tek bana ne tutkular kontrol etme, ne de amalar hakknda d
nme gcne sahiptir. Aklm gdleyici gc her zaman kendi
dnda, tutkularn harekete geirici gcnde yatar. Akl, farkl
tutkularn desteinde, farkl amalara ynelir. Tek bana kendisi
amalara ilikin ayrntl dnme veya onlar arasnda bir seim
yapm a gcne sahip deildir. Tutkularla herhangi bir atm aya
girmek iin zorunlu olan duygulanmsal gten tamamen yok
sundur. Akl, tutkularn klesidir ve yle de olmas gerekir, on
lara boyun em ek ve hizmet etmekten baka yapabilecei bir ey
yoktur.20
Bu tersine dn, erkek-kadn ayrm asndan neyi ifade
eder? En azndan, Akl ile erkeklik arasndaki safdal boz
masn bekleyebiliriz, fakat gerekte olan ise eski elemenin in
ceden inceye glendirilmesinden baka bir ey deildir. Bunun
nasl olduunu anlamak iin, Akl-tutku ayrmn H um eun nasl
yeniden ina ettiine ve onun, Kantn, ahlk alannda A kln ro
lne yaklamndaki yansmalarna daha yakndan bakmak zo
rundayz.
Hume, on yedinci yzyl rasyonalistlerinin A kln bilgi ala
nndaki ve daha genel olarak insan yaamndaki rolne dair yap
tklar betimlemeleri tersine evirmitir. H um ea gre, bizim dn
yaya ilikin btn inanlarmz, olgular hakkndaki btn
bilgilerimiz, zihindeki greneksel armlardan kaynaklanan du
raanlk, ngrlebilirlik ve deimezlik beklentileriyle ak
lanabilir. Akl, btn bunlarda hibir rol oynamaz; inan, bilisel
deil, duyusal doamzn bir ilevidir. Akl, dnceleri, zorunlu
20. D.Hume (1734-6), Treatise of Humar Nature, der. L.A.Selby-Bigge, Oxford,
Oxford University Press, .1960, cilt II, blm III, ara bl. Ill, s.415.

76

tmdengelim zincirleri iinde birbirine balayabilir; fakat bunlar,

eylerin gerek doasnn anlalmasn salayamaz. Akl mantk
ve matem atik gibi dnceler arasndaki tamamen biimsel ili
kilerin kavranmasndan ibaret olan ve snrlar kat bir ekilde be
lirlenmi alanlarnda bilgi retir; fakat olgulara ilikin bilgi
A kln deil, hayalgcnn iidir. Bizlere dnyay sunan anlama
yetisi, kuruntular aleminin [fancy] baya nerilerinin kart
olarak hayalgcnn, genel ve daha yerleik niteliklerine in
dirgenir.21 Onun gvenilirlii tamamen, bizim eyleri grenein
etkisiyle belirli bir tarzda ele alma ynndeki gl ei
limlerimizin derecesine baldr. D escartesa gre neye doal,
neye doal deil denilmesi gerektiini belirleyen, o eyin
A kla olan uygunluu idi; H um eda ise durum farkldr: Akl,
bizim doal eilimlerimiz zerine oturmal ve onlara uygun ol
maldr. Akla, ancak baz doal eilimlerle i ie getii ve canl
olduu zamanlarda rza gstermeli. Akl, bunun dnda hibir
zaman bizi ynlendirme hakkna sahip olm az.22 nsan d
ncesinde neyin gvenilir olduunu belirleyen ve tek bana kal
dnda tamamen atl olan A kla gdleyici g salayan, ite bu
gl eilimlerdir.
A klm ahlk alanndaki rolyle ilgili yeni ve ilk bakta insan
rahatsz eder bir m anzarayla karlarz burada. Akl, hl eyler
arasndaki balantlar ortaya karabilen bir aratr, ama bu ba
lantlarn bizi etkileme ekilleri zerinde hibir role sahip de
ildir. Hibir zaman kendi bana herhangi bir eyleme veya is
teme neden olam az. stemi de engelleyemez veya tutkularla ya
da duygularla tercih tartmasna giremez.23 A kln tutkular
karsndaki varsaymsal stnl bir yanl anlamadan kay
naklanr; tutkularn kart olan ilke, tamamen yanl bir ekilde
akl olarak adlandrlr. H um eu bu sonuca ulatran argmann ta
mam ayn derecede ikna edici deildir. Hume, tutkularn, ol
gularla veya dncelerin kendi aralarndaki ilikilerle uygunluk
veya uygunsuzlua ak olmadn ve bu nedenle -Aklla a
tabilmesinin nisteri olan- doru veya yanl olma kapasitesinden
21. A.g.y., cilt I, bl. IV, ar. bl. VII. s. 267.
22. A.g.y., s.270.
23. A.g.y., cilt I, bl. III, ar. bl.lll, s. 414-15.

77

de yoksun olduunu ne srer. Fakat burada nemli olan

H um eun bu noktay dorulayp dorulayamayacann tesinde
bu dncenin Hum eun ahlk anlayndaki yansmalardr.
Bir tutkunun ne yanl varsaymlar zerine kuruluyor ne de sz ko
nusu ama iin yetersiz aralar seiyor olmas durumunda anlama ye
tisi, onu, ne onaylayabilir ne de mahkm edebilir. Trnama zarar
gelmesindense btn dnyann yklmasn yelemem akla aykr bir
durum deildir. Hibir ekilde tanmadm bir Hintlinin veya her
hangi bir kiinin duyaca en ufak bir rahatszla engel olmak iin
lmek gerekiyorsa lm sememde akla aykr hibir yn yoktur.
Sahip olduum ve kranla karladm azck refah, daha ouna
tercih etmem ve kincisine gre ilkinde daha cokun duygulanmlar
yaamam akla ne kadar aykr saylabilirse bu da o kadar aykr sa
ylabilir.24
Hume, burada, bu rneklerin veya bunlardan bazlarnn, sa
duyu sahibi insanlar tarafndan benimsenebilir eyler olarak kabul
edilmesi gerektiini deil, bunlarn benimsenmesi ya da red
dedilmesinin A klla ilgili bir mesele olmadn vurgulamaya a
lyor. Ahlki ayrmlar, tamamen hareketsiz olan akln sonucu
deildir.25 Temeli duygularda olan bir ahlki duyarllktan kay
naklanrlar. Hume, ahlki ayrmlarn tamamen iktidarsz olan
A kldan ok, tutkulardan doduu dncesinin tepkiyle kar
lanacan bilmekte ve kabul etmekteydi. Fakat bu tepkiyi,
A kln, aslnda bir tr uysal tutku olan -ayn uysallk ve sa
kinlikle altndan A kla benzeyen zihinde ok az bir coku
uyandran zihin edimleri- eylerle kartrlmasndan kaynaklanan
bir ey olarak tehis etmekteydi. yilikseverlik, yaam sevgisi, o
cuklara duyulan efkat veya genel olarak iyiyi isteme ve ktden
kanma gibi uysal tutkular da zihni en az endie veya korku gibi
daha iddetli tutkular kadar etkiler. Zihnin gc adn ver
diimiz ey, uysal tutkularn iddetli tutkulara baskn kmasna
karlk gelir. Ve Hume, kabaca akl denilen eyin bu olduunu
ne srer. Akl, tutkularla, ama daha uysal bir ekilde alan ve
huyda dzensizlie yol amayan trden tutkularla ayn tr duy
24. A.g.y., s.416.
25. A.g.y., cilt III, bl. I, ar. bl. I, s.458.

78

gulanmlara karlk gelir. Fakat bu duygulanmlarn greli sa

kinlikleri onlar srf anlksal yetilerimizin birer sonucuymu gibi
grmemize neden olur. Genelde irade zerinde ok daha gl
etkiye sahip olan tutkular, iddetli tutkulardr. Fakat, sk sk bu
uysal olanlarn, dnce tarafndan glendirilip, kararllk ta
rafndan desteklendikleri zaman, iddetli olanlar en azgn ol
duklar durumda bile kontrol altna alabildii grlr. Hume, bu
tutku ve akl atmasn, insanlar yalnzca biribirlerinden
deil, deiik anlarda kendi kendilerinden de farkl klyla insan
yaamn eitlendirir, sonucuna ular.26
Hume, Akl ile tutkular arasndaki ayrm, uysal ve iddetli
tutkular arasnda yaplan bu genel ayrm temelinde ve a
gzlln [acquisitiveness] veya bencilliin iki trne gre yeniden-ina eder. Ve bunlardan birinin dieri tarafndan diz
ginlenmesinin uygar toplumun temeli olduunu ne srer.27
Agzlln en ilkel biimleri, kalabalk topluluklarda ka
nlmaz olarak baz atm alar dourur; agzllk zararl bir e
kilde duygulanmn tarafllyla, kendimizin ve kendi yakn ev
remizin karlarna ncelik tanma eilimiyle birleir. Ahlka
dair ilk ve en doal his, yabanclara kar ilk nce kendimizi ve
dostlarmz gzetmeyle eletirilir; fakat bu da agzllkle birleip kanlmaz olarak toplumsal atmalara yol aar. A
gzll tatmin etmenin eldeki kaynaklar ise olduka snrldr
ve kendimiz ve yakn dostlarmz iin mal mlk edinme arzusu,
bu doymaz arzu, tatmin edilemez, srekli, evrensel ve toplum
iin dorudan doruya ykc niteliktedir. Bu nedenle, eer top
luluun ayakta kalmas isteniyor ise farkl insanlara ait tutkularn
tarafl ve eliik ileyii snrlanmak zorundadr.
Ama ne var ki, bu tutku, Hum ea gre, dier btn tutkular
gibi ancak kendisinden daha gl bir tutku tarafndan kontrol
edilebilir. Ve bunu dzenlemek ve snrlamak iin yeterince gl
olan tek tutku da agzlln kendisinden bakas deildir. Ka
zan sevgisini bir dengeye oturtacak yeterli gce ve doru ynlendirime sahip olan ve topluluk yelerini bakalarnn ml
kiyetinde olan eylerden uzak tutarak onlar topluluun uygun
26. A.g.y., cilt II, bl. Ill, ar. bl. VIII, s. 438.
27. A.g.y., cilt III, bl. II, ar. bl. II, s. 484-501.

79

yeleri klacak olan tek tutku odur. Fakat onun bu snrlayc rol
stlenebilmesi iin de ncelikle kendisinin bir yn deiikliine
uramas gerekir. Ve Hume, bunun azck dnmeyle kolayca
gerekleeceine inanr;
nk ok ak ki, bu tutku, kendisinin zgr deil, snrl olmas du
rumunda ok daha iyi tatmin edilir ve bizler kurulu olan topluluu
koruyarak, zorbalk ve tam serbestliin sonucu olan dlanmlk ve
tek ainalk durumunda olabileceinden ok daha byk servetler
edinebiliriz.28
Bylece topluluun korunmas, agzlln kendisinin d
nceli ve uzak grl bir versiyonu tarafndan kontrol altna
alnmasna balanm olur: Bencilik tutkusu ister ktlk, isterse
erdemlilik saylsn, hepsi ayn kapya kar; nk onu s
nrlayacak olan yalnzca kendisidir: eer erdemli olursa, insanlar
kendi erdemleriyle toplumsal olur; eer ktlk olursa, kendi k
tlkleri ayn sonucu dourur.
Eski bir tema olan tutkunun A kla ball temasnn bu ye
niden inaasnda kontrol, kat bir ekilde Akl tarafndan deil,
tutkunun dnceli, uysal bir biimi, bir aydnlanm bencillik ta
rafndan gerekletirilir. Toplumda bunun sonucunda ortaya kan
adalet ilemleri, nesneleri belli bir m esafeden ele almay ier
dikleri iin szcn pek uygun olmayan bir anlamnda, A kln
eseri olarak grlebilirler. Bu daha mesafeli perspektiften ba
kldnda, kendi iinde tercih edilebilir olan neyse ona ncelik
tannabilir; kendilerini konunun ele aln biiminde aa vuran
eilimlerle ou zaman eliecek olan bir ilkedir bu.29
Dnsel tutku olarak Akl, Hum eda, agzlln dolaysz
biimleriyle kyaslandnda olduka zayf ve savunmasz bir g
olarak kalr. Normalde etraftaki nesnelerin daha youn e
kicilikleri karsnda herhangi bir stnlk kuramaz. Etkili ola
bilmesi iin dardan dayatlan bir otoriteyle cisimlenmesi ge
rekir. Ykc bencillie kar alnabilecek toplumsal nlem,
adaletin uzun vadede gzetilmesini, adaletin uygulanmasndan so28. A.g.y., s.492.
29. A.g.y., cilt III, bl. II, ar. bl. VII, s. 536.

80

umlu olacak belirli insanlarn dolaysz karna olacak ekilde

lzenlenmesine baldr. Adalet kuram larnda agzlln d
nce ieren biimi cisimletiinde, insanlar, kendilerinin ol
duu kadar bakalarnn tutkular ve zaaflarna kar da belirli bir
gvenceye kavuacaklar ve yneticilerinin himayesi altnda gayet
rahatlkla, karlkl yardmlamann ve toplumun nimetlerinin ta
dna varm aya balayacaklardr.30
Dolaysyla, Akl ile tutku arasndaki ilikinin Humecu biimi
ok ksa bir ekilde yle anlatlabilir: dolaysz bencillik, ken
disinin daha yksek ve dnce ieren bir biimi tarafndan kont
rol edilmek zorundadr. Uygun olmayan bir anlamda Akl, tut
kular kontrol eder ve iddetli tutkulara kar uysal tutkulara,
dolaysz ve tarafl tutkulara kar dnce ieren tutkulara
veya ksa-vadeli karlar gtmeye kar yneticilerde cisimleecek uzak grlle tekabl eder. Ve bu kontrol veya
egemenlik ilikisi, kam usal ve zel karlar ayrmna gre be
lirlenir. Kamusal agzllk tutkusuna, bir kimsenin, kendisi ya
da ailesi adna mal mlk veya servet edinmeye ynelik kiisel
kan dizginleme rol verilir.
Hume, Akl-tutku ilikisini yeniden ina ediinin, erkek-kadn
ilikisi iin getirdii ierimleri izlemez. Ama ne var ki, kiisel
kar hukuk kurallar ierisinde kontrol edilecek olan kii ister is
temez bir ailenin erkek reisi olacaktr. Kadnlar, kiiye zel
tutku ile eletirilir, nk evin erkek reisleri kiiye zel a
gzlln gereklerini de kadnlar adna yerine getirirler. A kln
Humecu biimi, kendi toplumsal balam ierisinde, tpk onu
olanakl klan Descartes biim gibi (sz konusu felsefi kuramlar
byle bir eyi zel olarak gerektirmese de) erkeksi armlara
aktr.

30. A.g.y., s.538.

F 6 N /E kek A kl

81

IV. AKIL VE LERLEME

A. GR
Bacona gre, uygun ekilde yeni bir biim kazandrlm bilim ve
sanatlarn ilerlemesi, insanln en byk umudunun temelini
oluturur. Aralarndaki saysz gr ayrlna ramen B aconun,
bilimde kaydedilen ilerleme sayesinde, insan neslinin D oann
sahibi ve efendisi haline gelmekte olduu yolundaki grne
Descartes da katlr. Dzenli bilginin oalmasndan beklenilen
rn konusundaki bu iyimserlik Aydnlanma manifestolarnda yi
nelenir; on sekizinci yzylda, Concordetnin, hakikat, erdem ve
m utluluk yolunda kararl ve emin admlarla ilerleyerek, ks
teklerinden kurtulan, gelimesinin nndeki engellerin ve kaderin
82

boyunduruunu kran insan nesli gr bu iyimserliin zl bir

ifadesidir.1
nsann bilgi araclyla D oay kontrol altna almas s
recinin snrsz grnnden duyulan cokulu hava R ousseauda
grlmez. Fakat Rousseau Aydnlanmam gr reddetse bile,
Aklm ilerleyiiyle ilgili kendine zg bir perspektife sahiptir ve
bu perspektif erkek-kadn ayrmyla ncellerden hayli farkl yol
lardan da olsa ayn derecede etkili bir etkileim iindedir. Akl ile
Doa arasnda uygun bir iliki kurulmas, R ousseunun bilgiye
yaklamnda merkezi bir yer tutuyordu. Bu da Akim kendisinin
yeni bir tarzda kavranlmas gerektii anlamna gelmekteydi. Rousseaunun Akl ideali, Doaya hkmeden soyut bir bilimsel bilgi
deildi; deyim yerindeyse daha ok ahlki bilgelie kavuarak
dnsellemi Doayd. R ousseauya gre Akl, bir dsal kontrol
arac deil, Doadan gelen dinam ik bir gelimedir. Akl,
Doadan doar ve D oaya olan yaknl onun sahiciliinin ia
retidir. A kln ilerleyii dncesinin (Hegel tarafndan daha da
gelitirilecek olan) bu versiyonunda Doa, hem A klm gemiednk zleminin bir nesnesi olarak gemite ve hem de A kln
gerekletirilmesinin [fulfilment] amac olarak gelecekte bulunur.
Bu durum kadnsln mulaklnn yeni bir biiminin Bat d
ncesine girmesini olanakl klmtr. Kadnslk hem bilincin,
ilerleyen A kln aaca, henz olgunlamam bir aamas olarak
hem de ayn zamanda bir vg nesnesi olarak, A klm, gelecekte
Doaya geri dn iin besledii arzunun rnekleyicisi olarak
yorumlanr.

B. ROUSSEAU: DNYANIN YTRLM OCUKLUK YILLARI

Rousseau, genel Aydnlanma iyimserliinin tam orta yerinde
aykr bir ses olarak ykselir. Rousseau, bir nceki yzyln byk
dnrlerini takdirle karlar, fakat adalarnn, insanln mut
luluu ve zgrlne giden yol olarak selamladklar bilginin o
1. A.N.de Condorcet (1794), Sketch of the Progress o f the Human Mind, P.Gay
(der.) (1973) The Enlightenment: A Comprehensive Anthology iinde, New
York, Simon ve Schuster, s.810,.

83

almas ve yaylmas onun gznde pheli bir batr. Onun

meydan okuduu ey, renerek aydnlanma idealinden ok, bil
ginin halkn anlayabilecei bir ekle getirilm esi yoluyla ilerleme
dncesindeki egemen iyimserlik ruhudur. D ounun kendine
mrit edindii dhileri -Bacon, Descartes, Newton- takdirle kar
lamasna ramen, Rousseau, onlarn sadece onlarn izinde, tek
balarna yryp onlan aabileceini hisseden kiiler tarafndan
rnek alnmas gerektiini dnmekteydi. nsan zeksnn e
refine lmsz antlar dikmeyi yalnzca bu birka insan arzulamaldr.2 Baconn, bilim ve sanatlarn geliip bymesi yo
luyla ilerleme dncesinin tam tersine R ousseaunun bilginin
dzenlenmesi konusundaki ideali yledir: Birinci derecede bil
gin birka kiiye hkmdarlk saraylarnda bilgelikleriyle ay
dnlattklar insanlann mutluluunu nfuzlarn kullanarak yk
seltebilecekleri saygn bir makam verilm elidir.3
Rousseaunun, renmenin yaygnlatrlmas yoluyla ilerleme
ideali hakkndaki pheleri, Baconn da kullanm olduu, ele
avuca smayan kadnlam Doa imgesiyle ifade edilir, ama
vurgu olduka farkldr. Rousseau dncesinde iyiliksever bir
Doa, srlarn insanlardan onlarn kendi iyilikleri iin giz
lemektedir.
nsanlar bir defa tpk ocuunun elindeki tehlikeli bir silah ekip
alan bir anne gibi, kendilerini bilimden koruyann doa olduunu
renmeliler. nsanlar bilsinler ki, doann kendilerinden gizlemekte ol
duu btn srlar, onlan koruduu ktlklerdir. Ve bilgiyi elde et
meye alrken karlatklar glkler, doann onlara sunduu
kk bir armaan deildir. nsanlar, sz dinlemez; fakat eer do
utan bilgili olma talihsizliine uram olsalard, durumlar im
dikinden ok daha kt olurdu.4
O eski, A kln at Doa fikri Rousseau dncesinde kut
samadan ok nostalji tonu kazanr. Bilgisizlik hali, doal insann
2. J.J.Rousseau (1750), Discourse on the Moral Effects o f the Arts and Sci
ences, ing. ev. G.D.H.Cole; The Social Contract and Discourses, iinde, Lond
ra, Dent, 1973, s.25. [ilimler ve Sanatlar Hakknda Nutuk, ev. S. Eybolu,
MEB Y 1989]
3. A.g.y., s.26.
4. A.g.y., s.13.

84

kayp cenneti olarak, aklmzdan hi kmayan, gzlerimizin s

rekli kendisine evrili olduu ve kendisinden uzaklatmz byk
bir pimanlkla farkettiimiz, doann kendi elleriyle bezedii
gzel bir ky imgesi olarak sunulur.5 nsanln bu doal g
zelliklerle dolu gemile arasndaki mesafe, A klm D oadan ne
kadar uzaklatna gre llr. Rousseau, nsanlar Arasnda
Eitsizliin Kayna adl kitabnda insan neslinin tarihini spe
klatif bir ekilde yeniden ina ederken A kln ortaya kn,
ayr bir ey olarak insan doasnn hem ilk oluumu ve hem de ilk
bozulmaya balay olarak betimler. Dnyann uzakta kalan
ocukluk yllannda kendi kendini gelitirme kapasitesi insanl
dier hayvanlardan farksz grnd bir durumdan, ilkel du
rumdan uzaklatrmtr. nsana zg aklyrtmenin bu ilk biimi
masumdur, fakat kanlmaz bozuluun kaynan kendi iinde ba
rndrmaktadr. Ve R ousseauyu unlar haykrmaya iten de budur:
btn pisliklerin kkeni dnmedir; derin dnceye dalan insan
bozulmu insandr. nsanlar balangtaki vahiliklerden uzak
latklarnda -mee aacnn etrafnda dans edip ark sylemenin
getirdii eylerden holanmay bir kenara braktklarnda- kendi
kendilerine duyduklar masum sevgi dnemi, kanlmaz olarak
yerini ykc kendini beenmeye brakmaya balamtr.6 nsanlar
artk en iyi kimin ark syledii veya en iyi kimin dans ettiine
ilgi gsterir oldular ve zsaygnn [amour propre] kkeni olan g
rne nem verme ile kendi gerek doalaryla olan balarn yi
tirmeye baladlar. Bu adan, diyor Rousseau, A kln ilerleyii
bir hastaln tarihi gibi okunabilir.
Rousseau, btn bunlardan alnacak dersin, toplumlar ortadan
kaldrlmal ve bizler tekrar ormana dnerek aylarla birlikte ya
amalyz, trnden bir ey olmadn Eitsizliin Kaynanm
sonunda zellikle vurgular.7 Nostalji, aslnda A kln Doadan
karak geliimine ve onlar arasnda bunun sonucu olarak doan
karlkl ilikiye dair yknn yalnzca bir yndr. Akl, ayn
zamanda, insann yenileniinin, yeni ve eskisinden daha iyi bir
5. A.g.y., s. 18.
6. J.J. Rousseau (1755), Discourse on the Origin of Inequality, Cole, a.y., s.81.
[insanlar Arasnda Eitsizliin Kayna, ev. R.N. ileri, Say Y., 1992]
7. A.g.y., s.112.
-

85

doal duruma doru yol alan gerek bir ilerlemenin kaynadr

da.
Hastaln tarihini balatm olan z-bilincin douu, ayn
zamanda, toplumsal kuramlarn dntrlmesiyle ulalmas
beklenen insanln son kertede daha mutlu hlinin nkouludur.
nsann mutsuzluunun kayna, toplum ierisinde yayor ol
maktr, fakat rasyonel ilkeler zerine yeniden ve dora bir ekilde
oturtulduunda gerek insani soyluluun da kayna budur, diyor
Rousseau, Toplum Szlemesi'nde:
Doal durumdan uygar duruma gei, davranlarn ynlendiren i
gd yerine adaleti yerletirmesi ve eylemlerine daha nce olmayan
bir ahlkilik katmasyla insanda ok byk deiiklikler meydana
gelmesine yol amtr. Ancak o zaman, yeni fiziksel itkilerin yerini
dev dncesi, isteklerin yerini de hak alnca, o gn yalnzca ken
disini dnen insan, farkl ilkelere gre davranmak eilimlerinin se
sini dinlemeden nce akima bavurmak zorunda kalr. nsan, bu du
rumda, doann kendisine salad birtakm avantajlardan kendi
kendini mahrum etmeye balamsa da, bunlarn karlnda daha
yce eyler kazanmtr; yetileri canlanp gelimi, dnceleri ge
nilemi, duygular soylulam ve btn ruhu ylesine ycelmitir ki
bu yeni durumun yaratt ktlkler onu ou kez toplum ncesi du
rumdan da aa dereceye drmeseydi, kendisini bu durumdan
ebedi olarak ekip kurtarm ve onu aptal ve gelimemi bir hayvan
durumundan karp akll bir varlk, bir insan haline getirmi olan o
mutlu an durmadan hayrla yad etmesi gerekirdi.8
Rousseau, Akl ile Doa arasndaki uygun ilikileri be
lirlemeye alrken, Baconm aksine, bilimlere ilikin doru bir
epistemolojik ereve gelitirme araynda deildi. Kendisinin de
Eitsizliin Kaynann nsznde belirttii gibi, Rousseaunun
doal insan anlama giriimi bilimsel aratrma yntemleriyle ko
laylkla badatnlabilir bir ey deildir. Doa bilimleri alannda
bilginin bu denli ilerlemesini salam olan yntemlerin aynsn,
insan doasna ilikin bir almada kullanmay denemek ka
nlmaz bir paradoks ierir: aratrmac konumundaki insan, ara
8. J.J. Rousseau (1762), Social Contract, I, blm VIII; Cole, a.y., s.177-8. [Top
lum Szlemesi, ev. V. Gnyol, Adam Y., 1982]

86

trma nesnesi durumundaki insandan ok uzaktadr. Doal du

rumdaki insan, ancak, doal durumdan km insan tarafndan
aratrlabilir. Ve bavurduu yntemlerin karmaklamas bu in
san, aratrma konusu olmas gereken durumdan daha da uzak
latrr.
Kaydedilen her ilerleme, insan soyunu, ilkel durumundan biraz daha
uzaklatrd iin, daha fazla keif yaptka kendimizi, her eyin
daha iyisini baarma aralarndan daha ok yoksunlatrnz. Bu ne
denle, insan hakknda bilgiye ulamak iin yaplan her alma, bir
anlamda insann gcnden bir eyler kaybetmesi demektir.9
Fakat R ousseaunun, insan, doal durumu iinde yeniden ta
sarlay aslnda bilimsel bir proje deildir; kulland doal
durum kavram, bilimsel bir aratrmann deil, toplumsal ele
tirinin arac olarak ilev grr. Doal insann zellikleri, ann
toplumsal rgtlenme biimlerinin deerlendirilmesiyle be
lirlenir. Bireyin artk durmak istedii bir ya/a var galiba. Sizler u anda, btn insan trnn daha ileriye gitmesini is
temeyeceiniz bir an aray iine girmek zeresiniz.10 Proje,
var olan toplumsal rgtlenme biimlerinin, insanlarn zgr ve
doal bir ekilde yaamasn olanakl klmak isteyen bir gr a
sndan eletiriden geiriliidir. Rousseaunun Doa kavramndan
kan karakter idealleri, B aconnkilerin tersine, iyi bilim adam
deil, iyi yurtta idealleridir ve Akl ile Doa arasndaki ilikilerin
yeniden dzenlenmesini ierirler.
Rousseau, B aconn, D oann dikkatle gzetilmesi idealini
benimser, fakat Akl ile Doa arasndaki uygun balantya ilikin
dnceleri baz bakmlardan Baconnkine tamamen karttr.
nsan yaam, A kln gelimesiyle Doann bir yanss haline
gelir. Rousseaunun buna getirdii yorum, insan davranna rnek
oluturan Doa idealinin tesine geer. D oay, insan yaam iin
kopyalanacak dsal bir ey olarak deil, onun isel hakikati ola
rak grr. Doa, yozlatrc yapaylk ve uzlamlarm kkn ka
zyacak olan el dememi yalnlk ve kendiliindenliin hem kay
9. Rousseau (1755), a.y.; Cole, a.y., s.38.
10. A.g.y., s. 46.

87

na hem de modelidir. ada toplum ierisinde yaamak, insan

gerek doasndan uzaklatrmtr. Kibarlk bir ey gerektirir,
terbiye baka bir ey; resmiyetin biimleri, adetlerin kendine zg
kurallar vardr. Ve bizlerin her zaman kulak vermesi gereken, do
amzn kkrtmalar deil, bunlardr.11 Akl, bozulmu olan
deil, doal olan ifade eder hale gelmelidir. Ve Rousseau, onun
doal olanla birleme noktasnn anlk deil, duygu olduunu d
nr. Bizler, A klm ancak yreimizde hissettiimiz eylerden
ortaya kmasna izin vererek, Doa ile uyum iinde yaayabiliriz.
Bylece Doa, Rousseaunun gznde, ahlki yeniden-douun
hem kayna hem de modeli haline gelir. Akl fikri, -ve idealleride buna uygun bir ekilde deiime urar. D oay egemenlik al
tna alarak ilerleme fikrinden bu ekilde kopm asna ramen Rousseaucu Akl ve Doa anlay, bu ikisi arasnda karmak bir et
kileim ve bamllk durumu iermeye devam eder. A kln
kendine D oay rnek almas ve kendisini, D oani yrein
isel sesi araclyla duyulan hkmlerini dile getirmekle s
nrlamas beklenir. A kln Doa tarafndan ynlendirildii, ama
ayn zamanda farkl bir yoldan da D oann kendisini ynettii
dnlr. nk Rousseaucu Akl ve Doa, eit, bamsz ve
kendi ilerinde tam eyler deildir; karlkl bamllklar ol
duka karmaktr. Ona gre doa, koalisyonun daha nemli olan
ortadr. Akl, Doann gzetimi altnda tutulandr; Akl doal
duyguyu dntrr ve ifade eder, ama yine de Doann ynetimi
altnda kalr. Yanl ve yapmack olann kart olarak A klda
doru olan D oaya yaknlktr. Fakat Rousseaucu Akl, gen
Em ile'in eitiminin gsterdii gibi, farkl bir yoldan da neyin i
lenmeye deer olduunu belirleyerek, D oay ynlendirir.
Rousseau, Yeni Heloisedaki doal bahe betimlemesinde Akl
ile Doa arasndaki olmas gereken doru ilikiyi resmeder. Kadn
kahraman Julieya gre Doay seven, fakat onu uzaklarda arayamayanlar, Doay bozmak, onu bir ekilde gelip kendileriyle
birlikte yaamaya zorlamak durumunda kalrlar ve bunlar ancak
11. Rousseau (1750), a.y:, Cole, a.y., s.6.
12. J.J. Rousseau (1761), Julie or the New Heloise, Lord Bromston'a Mektup
XI, ing. gev. J.H. McDowell, University Park, Pa, Pennsylvania State University
Press, 1968.

88

kk bir yanlsam ayla gerekleebilecek eylerdir.12 Julienn

bahesinde doa her eyi yapmtr, ama Juliemn sk ynlendirimi altnda yapmtr; bahvan tarafndan dzenlenmemi
hibir ey yoktur. Julienn topra ileyii D oanm ileyi ek
lini rnek almtr, ama br taraftan da D oanm dzensiz ge
liimini belirli bir dzene oturtmutur. R ousseaunun idealinin
zeti budur. Doa, ehliletirilmeye ve dzenlenmeye gereksinim
duyar; ama ayn zamanda bahvana ustaca almasnda yol gs
teren de yine doadr. Rousseaucu Akl, D oay rnek alr ve
ayn zamanda Doanm doal geliimidir. Rasyonel olan
Doann iindedir ve aa karlmay bekler; Ve doal olann,
gerei gibi gelitii an olaca eydir.
Kadnlk, Rousseaunun bu karmak Akl-Doa ilikisi di
yalektii ierisinde nemli bir yer tutar. Kadnlar, D oayla z
lenen yaknl simgelerler ki zaten bir anlam da bunu hi yitirmemilerdir, D oann, Julienn bahesinde sahip olduu o ift
anlaml statye sahiptirler. Rousseau, kadnlar, Akl tarafndan
ehliletirilmesi gereken potansiyel bir dzensizlik kayna olarak
grr. Rousseau, D Alem berte M ektup'ta kadnlardan ikayet
eder: Hibir halk hibir zaman ar araptan mahvolup git
memitir; mahvolanlar hep kadnlarn kural tanmazlndan mah
volup gitmitir.13 Ama kadnlar ayn zamanda, D oaya olan ya
knlklarndan dolay ar vg konusu ve erdem iin bir esin
kaynadrlar. Eitsizliin Kaynamn sunuunda yle sorar: Hangi
erkek, akln ve onurun kendisini seven karsnn azndan duy
duu sese kar koyacak kadar barbarlaabilir? Cenevrenin
gzel ve erdemli kzlar, daim a bizi ynetm ek sizin cinsinizin
yazgs olacaktr.14
Kadnla yaplan bu ar vgnn R ousseaunun ahlka ve
politikaya yaklamnda oynad rol daha sonra greceiz. Ro
usseau dncesinde Doa, hem insan trnn zlemle anlan mit
sel gemii hem de A klin ideal tr araclyla daha iyi bir du
rumda yeniden-ulalmas gereken bir hedeftir. Doanm sahip
olduu bu ikili yer, bir simge olarak kadn iin yeni olanaklar ya
13. J.J. Rousseau (1758), Letter to d Alembert, ng. ev. A. Bloom; Politics and
theArts, Glencoe, III., Free Press, 1960, bl. VIII, s.109.
14. Rousseau (1755), a.y.; Cole, a.y., s.36.

89

ratr. D oaya yakn olmas, kadna ahlki rnek oluturma ilevi

salar; o, A kln hem at hem de arzulad eydir. Fakat, Rousseaunun tasarlad, bozulmu A kldan D oaya uzanan yol
culuu yapacak olan erkeklerdir. A klm dnm dramasn,
onun insann gerek doasn yanstaca ve gelitirecei bir e
kilde, tam olarak sergileyecek olan onlardr. R ousseaunun ka
dnlar hibir zaman gerek anlamda bu yolculua kmazlar; nk onlar iin D oaya yaknlk, A klm baars deil, doal bir
durumdur.

C. KANT: OLGUNLAMAMILIKTAN AYDINLANMAYA

Kant, on sekizinci yzyln sonlarnda, insanln ilerlemesinde
A kln yerine dair Rousseaucu yaklamn daha iyimser ileriye
dnk ynn daha da gelitirmitir. Kant, 1784'de yaymlanan
iki ksa yazsnda -Dnya Yurttal Amacna Ynelik Genel
Bir Tarih Dncesi ve Aydnlanma N edir? Sorusuna Yantinsanlk tarihinde Aklm yeri, meselesini ele alr. Kant, bu ya
zlarda, A kln ilerleyiinin, kendisi de rasyonel olan, kuatc ve
kalc bir Doa tarafndan gvence altna alndn syler. Rousseaudaki, insan aklnn D oaya tabi oluu temas bu yazlarda
teleojik bir boyut kazanr. Genel tarih dncesinde Kant,
D oay, insan aklna var olan her trl insani niyetin tesinde bir
ama kazandran yol gsterici bir g olarak betimler.15 Birey
olarak insanlar ve hatta uluslar, her biri kendi yolunda ve sk sk
da birbirlerine kar bir ama gderler, doann setii bir yne
doru bu farknda olmadan gidileri zerinde akl yormazlar16
Bireylerin eylemlerinde belirsiz ve rastlantsal gibi grnen
eyler, insan trnn tarihinde insann asli yeteneklerinin srekli
olarak, fakat yava yava gelimesi olarak grlebilir. nsanlar
genellikle belirli, rasyonel bir ama olmakszn eylemde bu
15. H.Reiss (1977), (der.) Kants Political Writings Cambridge, Cambridge Uni
versity Press, s.41-53. [Bu yaznn bir Trke evirisi urada bulunabilir: Dnya
Yurttal Amacna Ynelik Genel Bir Tarih Dncesi", ev. U. Nutku, Yazko
Felsefe Yazlan, 4. Kitap, 1982]
16. A.g.y., s. 41.

90

lunurlar; fakat filozof, insani olaylarn bu anlamsz gidii ar

dnda doada bir am a aramaldr.
Kant iyimserlik, insan akimn doasnn aydnlatlmas ve
D oann rasyonellii inanc zerine oturtulur. Akl, beeri var
la, izledii kurallar ve tadklar niyetleri doal igdnn be
lirledii snrlarn tesine tama olana salar; fakat kendi ken
dine igdsel olarak almaz. Akl, ilerleyebilmesi iin snama,
uygulama ve eitime gereksinim duyar. Trmzdeki, doa ta
rafndan atlm tohum larn gelimesi iin, her biri kendi ay
dnln bir sonrakine devredecek nesillerin uzun bir dnem art
arda gelmesi zorunludur. Bu, tohumlarn tam anlamyla rasyonel
olmadn varsaymak demektir. Eer hedefler ulalmadan kalr
ise, yasann hkm altndaki bir doa ile deil, amasz, ba
bo bir sre ile kar karya kalrz; akln yol gsterici ilkesinin yerini ansn kasvetli hkmranl alr. Eer insan ak
imn doasn, D oann rasyonalitesi ile kaynatrmay dn
yorsak, insanlk tarihine insann Akli yeteneklerinin tam an
lamyla gerekletirilmesine ynelik tedrici bir ilerleyi olarak
bakmak zorundayz.
Kant, bu insanlk tarihi grnde, tpk Rousseau gibi, kendi
kendini gelitirme kapasitesini insanln ayrt edici zellii
sayar. nsani ilerlemenin iareti, yalnzca refah deil rasyonel z
gvendir: yle grnyor ki, doay ilgilendiren insann iyi ya
amas deil de, hayata ve iyi yaamaya layk olmak iin a
lmasdr.17 Bu, Rousseauyu, geriye, dnyann yitirilmi
ocukluk yllarna zlemle bakmaya zorlayan uygarlam dav
ranlarn lgnlna, ktlne ve yakclna, insan trnn
geliimini olanakl klan eyler olarak baklmas gerektii an
lamna gelir. R ousseaunun, uyumsuzluun soylulatrc bir po
tansiyeli olduu gr, Kant tarafndan, toplumsal kartln, in
sann doutan gelen rasyonel yeteneklerinin gelimesinin zorunlu
nkoulu olarak vlmesi eklinde gelitirilir. atma ve kar
koymann toplum d toplumsall insandaki glerin uyan
masn salayarak insann barbarlktan toplumsal liykata doru
giden yolda ilk adm atmasn olanakl klar; uyumsuzluk, k
17. A.g.y., s.44.

91

tmserlik iin bir vesile olmaktan ok te, insanl gzelletiren

kltr ve sanatn ve gerek ahlkn kaynadr. Bu olmasayd
insan tam uyumlu, kendi kendine yeten, karlkl sevgiye da
yanan bir Arkadyal oban hayat yaayabilirdi, fakat bu du
rum da insani yetenekler sonsuza dek gelimi olarak uyuklard,
gttkleri koyunlar kadar iyi huylu olan insanlar, hayatlarn,
sahip olduklar hayvanlarnkinden daha deerli klam azlard. Ve
yaratl amalar -rasyonel doalar- doldurulmam bir bo
lu k sa n farksz olurdu.
Dolaysyla, toplumsal uyumsuzluu, kskan rekabeti kendini be
enmilii ve zenginlik ve hatta iktidar elde etmeye ynelik doymak
bilmez arzular tevik ettii iin doaya teekkr edilmeli. Btn bu
arzular olmasayd, insann stn doal yetenekleri hibir zaman uya
np geliemeyecekti. nsan, uyum ister, fakat insan tr iin neyin iyi
olduunu ok daha iyi bilen doa, uyumsuzluk ister.18
Bu nedenle Kant, R ousseaunun aktan aa yabanllk du
rumunu tercih etmesinin, insan trnn geliimine ilikin ksa va
deli, yetersiz bir gre dayandn dnr.
Bilim ve sanat sayesinde yksek bir kltr dzeyine ulatk. Her tr
toplumsal kibarlk ve edeplilikte ar lde uygarz. Fakat, ken
dimizi ahlka olgun sayabileceimiz noktann ok uzandayz.19
Ahlki olgunluk meselesi ve onun A kln ilerleyiiyle olan
ilikisi daha ok Aydnlanma Nedir?de20 gelitirilir. K antm ta
nmlamasna gre, aydnlanma, insanolunun kendi kendine d
t olgunlamamlk durumundan, gszlkten kurtulmasndan,
kendi akln bir bakasnn klavuzluu olmakszn kullanabilmesi
iin cesaret ve kararllk eksiklii durumundan kmasndan iba
rettir. Dolaysyla, Aydnlanmann dsturu udur: "Sapere aude\
Kendi akln kullanma cesaretini gster. Kadn cinsinin ta
18. A.g.y., s.45.
19. A.g.y., s.49.
2 0 . 1.Kant (1784), An answer to the question: What is Enlightenment ; Reiss,
a.y., s.54-60. ['Aydnlanma Nedir? Sorusuna Yant, ev. N.Bozkurt, I.Kant, Se
ilmi Yazlar iinde, Remzi K., 1984]

92

mam da dahil olmak zere insanln bylesine byk bir b

lmnn, bakalarnn denetim ve ynetim ilerini ltfen zer
lerine alm bulunan gzeticilerin etkisi altna bu denli kolay
girebilmi olmasnn aklamas tem bellik ve korkaklktr. Bir
toplumun genel olarak aydnlanmas bu tr vesayetilie son ve
rilm esine baldr.
K antn olgunlama olarak aydnlanma temas, zamansal ol
duu kadar meknsal metaforlarla anlatlr. Aydnlanma, kamusal
bir zgr ifade alanna girebilmeyi ierir. Ve bir kimsenin, sahip
olduu akl btn meselelerde kamu nnde kullanma z
grlm n kabul edilmesine baldr. Kant, Akln olgunla
masn zgrln bu ekilde kamu nnde kullanlmasyla e
letirir; burada bilgili insanlar onlarn yazdklarn okuyan bir
halka hitap ederler. A kln, devlet m emuriyetinde veya i
yerlerinde kiisel olarak kullanlmas ise tam tersine, ay
dnlanmann geliimine hibir zarar vermeksizin olduka kat bir
ekilde snrlanp, kontrol altna alnabilir. Kant, Devletin, kendi
grevlilerinden pasif bir itaat beklemesinin gayet doru olduunu,
fakat bu ayn grevlilerin, bilgili insanlar olarak Devletin a
lmalarn eletirme ve tartma konusunda zgr olmalar ge
rektiini dnr. Aydnlanmaya uygun olgunluk, bilgili in
sanlarn kendi akllarn kullanma ve kendi adlarna konum a
konusunda snrsz bir zgrln tadm karacaklar bir kamusal
alana ulaabilmek ile dorudan doruya balantldr. Bu alanda
zgrl snrlamak, insann ileri gidiinde bir evreyi iptal
etmek ve bylece onu verimsizletirmek ve hatta gelecek nesiller
iin zararl bir duruma getirmek anlamna gelecektir. Bu, in
sanln kutsal haklarn kirletmek, ayaklar altna alm aktr.
Gardiyanlarn tem bellik ve korkakl kendi karlarna kul
lanmalarna kadn cinsinin tamamnn da dahil olduunu yle
bir belirtmesini bir kenara brakacak olursak, Kant, aydnlanma
sreci ierisinde bir cinsel farkllama olabileceini hesaba kat
maz. Ama ne var ki, kendi mantna gre, kadnn henz ol
gunlamam oluunu onun, A kln hem devlet grevlilerinin
devlerindeki kiisel kullanmndan ve hem de bu rollerin bir ke
nara brakld toplumsal kullanmndan sistemli dlanna ba
lamak gerekir. Burada, aslnda, kadnn fiili kamusal bilgilenme
93

ve tartma alanlarndan dlanndan te bir eyler sz ko

nusudur. K antn bu denemede yararland ortak entelektel alan
metaforu, deerle ilgili daha formel alm alarnda da rtk bir
biimde varln korur. K antm, burada bahsettii Aydnlanmaya
benzer bir ekilde, etik bilin olgunlamam bilincin z
nelliinden, haklarnda herkesin kendi bana karar verdii ev
rensel ilkelerden oluan kamusal bir alana gemeyi ierir. K antn
etikle ilgili yazlarnda tema, doal eilim ler ve duygularn anti
tezi eklindeki bir ahlk grne dnr- tutkularn znellik ve
tikelliinin alarak, A kln ortak m ekanna zgr bilinler olarak
girilmesi.
Ahlki farkllklar, Hum eun ne srm olduu gibi, tut
kularn insan yaamna eitlilik katan ileyi tarzlarndan kay
naklanmaz. Bir edimin gerekten ahlki olan yn, o edimin ras
yonel varlklar birbirinden farkl klan ve ayran farkl farkl
duygu ve arzular gz nnde bulundurulmakszn balanlan ras
yonel, evrenselletirilebilir ilkelerle olan ilikisinden doar. Kant
burada Aydnlanma nedir?deki iddiasn yanklamaktadr: Akl,
tam ifadesini, bireylere deil, tre zg olanda bulur. Bir insan
gerek bir ahlki fail statsn ancak kendisini rasyonel varlk
olarak karakterize eden eyde, ayrm gzetmeksizin btn in
sanlar iin zglletirilebilir olan eyde kazanabilir. nsann ye
rine getirdii edimin ahlki boyutunun deerlendirilmesi demek,
sz konusu edimin ya da edimlerin, rasyonel fail olarak ba
land soyut, evrensel ilkeler nda ele alnmas demektir.
Kant, evrensel ilkeleri bu ekilde vurgulayyla ahlk alannda
A kl tekrar, H um eun reddettii bir ekilde, merkezi bir konuma
yerletirir. H um ea benzer olarak Kant da, A kln eylerin gerek
doasn bilme gcne sahip olmadn dnr. S a f Akln Ele
tirisinde, saf A kln kuramsal alanda gten yoksun olduunu,
nk insan bilgisinin, bilgi nesnesinin Akl dndan verili ol
masna bal olduunu ne srer. nsanlar iin, bilginin baml
olduu sezgi, duyusal olmak zorundadr. Akl, ampirikolmayan, evrensel ilkelere ilikin bir yetidir; oysa insan bilgisi du
yulara dayanr. Kant Akl, bylece kuramsal alanda, saf dnce
ile snrlanm olur; buna karlk duyulara bal olarak alan
anlama yetisi [understanding] rasyonel varlklar olarak ya
94

ratlm olan bizlerin gerek olarak grdmz bilgiler sunar.

Fakat hemen belirtmek gerekir ki, saf Akl, kuramsal alandaki
kullanmnda karakterize eden gszlk, K anta gre, pratik
alanda geerli deildir. Bu alanda Akl, tek bana, olumsal am
pirik eilimler, tutkular ve ilgilere bal kalmakszn, evrensel
olarak geerli ahlki ilkeler sunar.
Ama ne var ki, kat ahlki faillerin bu snrl betimlenii,
K antn yapmak istedii eylerin gerek deerini yanstmaktan
uzaktr. K antn burada vurgulamak istedii, gerek ahlki fa
illerin doal eilimlerini, arzu ve duygulanmlarn bir kenara b
rakmas gerektii deil, eylemlerinde ayrt edici lde ahlki
olan her ne varsa, btn bunlarn, H um eun sylediklerinin tam
tersine, tamamen rasyonel ilkelere gre ifade edilebilir olduudur.
Bununla birlikte, Kant felsefesi, insan hayatn bir taraftan sa
hiden ahlki olan evrensel yarglara, br taraftan da tamamen ki
isel olann tikelliklerine ynelten, baz bakmlardan benzedii
Descartesn birey anlay gibi, iki ayr para haline getirme ei
liminde olan bir ahlk anlay yaratmtr. Kant dncesine
gre, ahlki bilin, btn insanlarn zihinlerine ortak olan eyle il
gilidir. Ama yine de, bu ahlk anlay, D escartesn zihin an
layna benzer ekilde, kendini, farklln dile getirirken ele
verir. lgintir, Kant ahlk betimi, zihne ilikin olarak evrensel
olduu varsaylan eyler zerinde yapt vurguyla, son d
nemlerde kadnn ahlki adan azgelimiliini vurgulayan fi
kirlerin nemli bir kolu haline getirilmi bulunuyor. Sz gelii,
Freudun, kadnlarn ahlki gelimiliinin erkeklerin tam ahlk
bilincinin gerisinde kald yolundaki nl iddiasnda K antm ei
limler ile devin gaynahsilii arasnda kurduu kartln iz
lerine rastlanr.
Dile getirme konusunda her ne kadar tereddtl olsam da, ka
dnlardaki etik normallik dzeyi, erkeklerinkinden farklda fikrini
kolayca bir kenara brakamam. Onlarn sper egosu asla acmasz,
gayrahsi ve duygusal kkenlerinden bamsz deildir. Her de
virdeki eletirilerde kadnlar aleyhine kullanlm olan karakter zel
likleri ki, bu eletirilerden bazlarn, kadnlar hayatta karlalan
nemli olaylar gslemeye daha az hazrdrlar; kadnlar yar
95

glarnda ou kez sevgi ve dmanlk duygularnn etkisinde ka

lrlar, eklinde sralayabiliriz, btn bunlar, rahatlkla onlarn speregolarnn oluumundaki farkllkla aklanabilir.21
Freudun, kadnlarn ahlki yetilerine getirdii deerlendirme,
sper-egonun Oedipus karmaasnn almas yoluyla erkeklerde
daha iyi gelimesi asndan dile getirilir. Fakat getirmi olduu
btn yeniliklere ramen, onun bir eriim olarak erkeksi ahlki bi
lin fikri, kendisinden daha eski olan bir betimleme kalbnn yal
nzca biraz deitirilmi bir biimidir. Oedipus karmaas, ka
musal Akl alanna, iinde sahici etik bilincin iledii evrensel
ilkeler alanna gei noktasn simgeler. Oedipus karmaasndan
km olan erkek, duygusal ve kiisel olann pek-ender, sevgi ve
dmanlk duygularnn znelliinden kurtulmu olarak betimlenir.
Burada kullanlan temeldeki ahlk betimi, tam ifadesini K antm
etiinde bulmu olan olduka etkili bir ahlka aittir. Bylece
Akln bilincin daha aa biimlerinden gelitii anlay sa
yesinde dnsel geleneimiz iinde kadn bilincinin ahlki olgunlamaml dncesine yer alm olur. Ve bu dnceyi
en son snrna ulatracak olan da Hegeldir.

D. HEGEL: DOANIN KENDN AII OLARAK AKIL

Rousseaunun yitirilmi cennet kesine duyduu nostaljinin
kendisi, K antn, A kln Doann cmert yol gstericilii altnda
ilerlemesini gayet emin bir ekilde onaylayyla yitirilmi olur.
Fakat, Akln Doa ile nihai bulumas temas eksiksiz ifadesini
H egelde bulmutur. H egele gre, bireysel zihinlerin bilinci,
A kln ilerlemesi ve insanlk tarihinin geliimi, bunlarn hepsi,
D oann, kendini, o yce kendi-bilincine varma srecinde m ut
lak olarak ann bir parasdr. Zihin ile Doa arasndaki g
rnteki btn kartlklar, Doann kendini tedrici olarak a
21. S.Freud (1925), Some psychical consequences of the anatomical dis
tinction between the sexes; J.Strachey (1966-74) (der.) The Standard Edition
o f the Complete Psychological Works o f Sigmund Freud iinde, cilt XIX, Lond
ra, Hogarth Press, s. 257-8.

96

ve kendine dn henz olgunlamam aamalarnn bir yan

smasndan baka bir ey deildir. H egelin Tinin Fenomenolojisi'nde ifade ettii gibi, ilk bakta Zihinin dnda oluyormu
ve ondan bamszm gibi grnen eyler, aslnda onun kendi
eseridir. Rousseaunun dnmenin zorbalndan yaknmasna
neden olan, A kln D oadan kopmu olduu yolundaki ac verici
dnce, H egele gre, yalnzca, A kln, gereklikle olan bir
liinin henz tam farkna varmam, olgunlamam biiminin bir
iaretidir. Gerek olan rasyoneldir, rasyonel olan gerektir; Akl
ve Doa birdir. Ama ne var ki bu, ancak bilincin gelimi aa
m alarnda anlalabilir.
Kendisinden nce gelen Rousseau ve Kant gibi Hegel de,
A kln ilerleyiini, zgrlk bilincine -ki bu, belirtisi kiinin ya
saya kendi iradesiyle boyun eii olan bir zgrlktr- gre de
erlendirir. Toplum Szlemesi'nde Rousseau, zgrl, kendi
kendimize koyduumuz bir yasaya itaat edile bir tutar.22 Kant da
bu temay, ahlki bilinci A kln zerklii - duygularn tikellii ve
yanlln aan evrenselletirilebilir, kesin ilkelerin kavranmasile zdeletirerek gelitirmitir. Ayn ekilde Hegel de, A kln
ilerlemesini, evrensel olann eksiksiz kavranlmasna dayanan bir
zgrle doru yol al -znel ve tikel olandan syrl- olarak
grr. Fakat, bu temay, bilincin ilerleyii srecindeki farkl aa
malar arasnda ok daha incelikli gei salanmasn olanakl k
lacak bir erevede gelitirir. Hegel, Tinin Fenomenolojisi'nde
D oay, kendisini, insan bilincinin ardk aamalar ve bu aa
malarn toplumsal yaplardaki cisimlenileri iinde Akl sayesinde
T ine doru aan bir ey olarak sunar. Her aama, bir sonraki
aama tarafndan korunur ve alr. Bilincin az ilerlemi biimleri
gerekelerini daha sonra gelen biim ler iinde kazanrlar; aslnda
onlar tarafndan oluturulurlar. Akl, gerekliin tamam ol
duundan emin oluu hakikat seviyesine ykseltildiinde ve ken
disinin kendi anlay, dnyann da kendisi olduunun bilincine
vardnda23 rasyonel olann ve gerek olann birliinin belli be
22. Rousseau (1762), a.y., I, bl. VIII; Cole, a.y., s .178.
23. G.W.F. Hegel (1807), Phenomenology of Spirit, ksm 438, ng. ev. A.V.
Miller, Oxford, Oxford University Press, 1977, s.263 [Tinin Grngbilimi ev.
A. Yardml, idea Y., 1986]
F 7 N /E rkek A kl

97

lirsiz kavranlmas araclyla Doa ierisinde sakl olma du

rumundan karak Tin haline gelir. Bylece, R ousseaunun Do
ada ikin olan, ayn zamanda D oadan uzaklamadan aa
karacak trden bir Akl ideali artk daha ak bir formlasyon
edinmitir.
Hegel, A klm ilerleyii yksn, hem bireysel z-bilincin
gelimesi hem de toplumsal rgtlenme biimlerinin gelimesi
olarak sunar. Her iki alanda da daha geri ve daha ileri aamalar
arasnda biribirinin yerini alma ilikileri geerlidir. Her biri, yal
nzca yerinin alnmas srasnda gerekten ne ise odur; herbirinin
isel doas kendisinin ilerisinde yatan aama ierisinde ayrt edi
lebilir. Bu, Hegel felsefesinde srekli tekrarlanan bir temadr. Ve
henz olgunlamam aamalarn hem muhafaza edilmesini
hem de almasn, bilincin farkl biimleri arasnda zengin ve
karmak iliki kalplar reterek olanakl klar. Bu kalbn sahip
olduu gizilg, H egelin, kendisinin mutsuz bilin olarak ad
landrd acl farkndala ve onun isel elikisinin nihai
zmne ilikin getirmi olduu aklamada ok daha berrak bir
ekilde grlebilir.24
Mutsuz bilin, hem Stoaclktaki eylerin deiemezlii d
ncesini hem de phecilikteki eylerin deiebilirlii d
ncesini bnyesinde barndrr. Fakat mutsuz bilin, bunlarn
oluturduu birliin deneyimine, ancak kendi bilincine ikidoal, saf eliik bir varlk olarak varnda ulaabilir. Ve kendi
elikisinin zmn, ancak belirsiz bir dnceyle deiemez
olann aslnda kendi benlii olduunu farkedince kavrar. Bu, aday durumudur: Dnmesi, dnme olarak zillerin kaotik n
grtsndan, bir ttsnn dumanndan veya Nosyonun uzaklna
mziksel bir dnmeden daha te bir ey olamayan dnceye
doru ynelitir. Bu, mthi bir ac ekerek kendini kendi iinde
blnm bulan saf yrein sonsuz zleminin bir hareketidir.
Daha ileri aamalar byk ac veren bu durumu, Zihinin de
iebilirlii ile D oann sabitlii arasndaki, yzeydeki kar
tln temelinde yatan birliin farkna daha fazla vararak
zme kavutururlar. Fakat bu aamalar, byle olularyla, bilincin
24. A.g.y., ks. 206-30, s.126-38.

98

kendilerinden nce gelmi olan daha aa biimlerini kendilerine

yabanc sayp, reddetmezler.
H egelin T ini, K antn aydnlanma tanmn yanklayarak
her bilince seslenir ve yle der: kendi iinizde her ne iseniz,
kendiniz iin o olun -akla uygun-.25 Fakat burada, bilincin daha
az aydnlanm biimlerinin nemi incelikli bir ekilde ko
runmaktadr. Kukusuz, Akl, edinmi olduu, tinsel olarak ge
limi bilinci yeniden terk etmeli, bu bilin anlarnn her tarafa
yaylm zenginliini tekrar doal vicdann yalnl iinde bomal ve bir dier ad da Doa veya masumiyet olan yar hayvani
bilincin yabanllna yeniden dnm elidir.26 Ama yine de, bir
birinin yerini al srecinin kendisi bunlan kendi iinde muhafaza
eder; daha dorusu oluturur. Onlar yalnzca yeri alnm bir ey
olarak vardr. Hegel, bylece, bilincin baz biimlerini tekilerine
gre henz olgunlamam olarak sunmay mmkn klar; ama
bunlarn korunup tannmasna da izin verir.
H egelin, Tinin Fenomenolojisinin ilk blmlerinde anlatt,
insan bilincinin geliimi yksnn ilk blmlerinde toplumsal
cinsiyetten aktan aa bahsedilmez. Fakat burada anlatlan
model, daha olgun olan erkek bilincine gre, kadn bilincinin
dzenlenmesi, ierilmesi ve almasna elverilidir. Sahne, ka
dnn, ancak kendisinin tesinde yatan ey bakmndan gerekten
ne ise o olarak sunulaca ekilde ayarlanr. Gelecek blmde,
H egelin, ayn eserin ilerki blmlerinde kadnl, A kln iler
leyi srecindeki nispeten olgunlamam aamalarla nasl ilikilendirmi olduunu greceiz.

25. A.g.y., ks. 537, s. 328.

26. A.g.y., ks. 524, s.319.

99

V. KAMUSAL VE ZEL

A. GR: TAMAMLAYICI BLN

Virginia W oolfun Gece ve Gndz rom annda kadn kahraman
Katherine Hilbery, kendisini gizli bir matematik tutkusuna kap
trr; kadn hayatnn duygusal karmaalarndan ve sorumluluk
larndan bitkin dtnde soyut simgeler, geometrik ekiller ale
mine snp derin dncelere dalar. Katherine iin, kadns ol
mayan bu edim, aile hayatnn insan yutan raslantsall ve kar
maasnn tam tersine akl, gayrahsilii ve zorunluluu
temsil etmektedir. Virginia W oolfun burada betimledii, bizlere
hi de yabanc gelmeyen kadns zlem, byk oranda zel hayat
alannda harcanan bir yaamn getirdii ve ounlukla insan ezen
100

can sknts ve klostrofobiden kurtulma isteinin tesine geen

bir zlemdir. Bu, ayn zamanda, belirli bir dnme tarzndan, en
telektel adan rastlantsallk ve tikellik alanna hapsolunmuluktan kurtulm a zlemidir; ksacas Akl alanna geme z
lemidir. nk Akl sadece kamusal siyasi yaam alanna deil,
ama ayn zamanda belirli bir dnce alanna, evrensel ilkeler ve
dncelerin zorunlu buyruklar alanna geiin n-isteri ve giri
noktasdr. Descartesa gre doru aklyrtmenin, duyusal olana,
ve onun snrlam alarna kar mcadele etmeyi ve gnlk yaama
zg eylerden ve onlarn yaratt karmaadan tamamen kur
tulmay ierdiini grmtk.
Vaad edilen dnya artk Platonun evrensel formlarndan deil
de, btn insanlar iin ayn olduu varsaylan dncenin zorunlu
ilkelerinden oluan bir dnya olsa da, bu etin iin hedefi baz ba
kmlardan, eski Yunanllara ait bir ideal olan, dzenli dnce
alanna ulama idealiyle belirlenm eye devam eder.
Kadnlarn kendilerine zg bir entelektel karaktere veya d
nme tarzna sahip olduklar fikri, felsefi geleneimiz ierisinde
greli olarak son dnemlerde ortaya km olan bir fikirdir. Daha
nceden de grm olduumuz gibi Philo, Augustinus ve Aquinas,
kadnsl, bir ekilde, erkeksi bir rasyonel kusursuzluk pa
radigmasnn bir tr trevi olarak sunarlar. Fakat, bunu erkeksi ve
kadns entelektel karakterler arasnda bir birbirini tamamlama
ilikisi olduu eklinde ifade etmezler; kadnlar, tek bir m
kemmellik standardna gre deerlendirilir ve.ikincil saylr. On
sekizinci yzyln ortalarna gelindiinde ise farkl bir vurguyla
karlamaya balarz. Sz gelimi Rousseau, erkek ve kadn zi
hinlerinin hayli farkl olduklarn, ama birbirlerini tam am la
dklarn dnr. Snrlar doa tarafndan izilmi kendi yolunu
takip eden her cinsiyet, diyor Rousseau, Em ilem 5'inci kitabnda,
kendi farkll iinde, birbirlerine daha yakndan benzeme du
rumunda olabileceklerinden daha mkemmeldirler. Mkemmel
bir erkek ve mkemmel bir kadnn zihni bunlarn suratlar bir
birine ne kadar benziyor ise o kadar benzer olmal; mkemmellik
ne daha azn ne de ounu kabul eder.1 Ve Rousseau, bu ta1. J.J. Rousseau (1762), Emile, ng. ev. B. Foxley, Londra, Dent, 1911, cilt V,
s. 321-2.

101

marnlama ilikisinin, erkeklere zg entelektel ileyi tarznn

kadnlar iin uygun bir tarz olmadn ima ettiini dnr.
Soyut ve speklatif hakikatlere bilimdeki ilke ve aksiyomlara
geni lde genellemeye dayanan her eye ynelik aray bir ka
dnn kavray gcn aan bir eydir.2
Kant, Yce ve Gzel zerine'de kadn cinsi en az erkek cinsi
kadar anlama yetisi sahibi olsa da, onlarnki daha farkl -gzelbir anlama yetisidir derken R ousseauyu yanklar. nsan yorgun
dren renme abas veya ac verici dnce ura der
Kant, kadn cinsine uygun erdemlerin mahvolmasna yol aar.
Bilgilenme abasnda olan bir kadn, sakal sahibi olmay istese
daha iyi olur, nk edinmeye urat derinlik havasn bu e
kilde daha iyi ifade edebilir.3 Fakat, soyut dnme eksiklii,
kadn zihnindeki bir kusur olarak grlmez; tmelleri kavrama
eksiklii, kadnn sahip olduu baka zihinsel zelliklerle -beeni,
duyarllk, pratik akl, v.b.- doldurulur. Rousseau gibi, Kant da
erkek ve kadnn birbirini tamamlayc karakterlerinin bir arada,
tek bir ahlki varlk oluturduunu dnr: Evlilik yaamnn
birletirdii iftler, adeta, kadnn beenisi ve erkein akl ta
rafndan temsil edilen ve ynetilen tek bir ahlki kiilikmi gibi
davranmallar.4
Her ne kadar K antn yapt betimlemede elde edilecek ka
zanmlar erkek cinsinin yararna gibi grnse de bu birbirini ta
mamlayn aslnda her iki cinsiyet iin de yararl olduu var
saylr; bu sre ierisinde erkek, bir erkek olarak daha
mkemmel olurken, kadn e olarak mkemmelleir. Ve erkek, bir
kez daha dzg [norm] olarak alnm olur. Bu ahlki iblm
pratik alanda -Mary W ollstonecraftn, R ousseauya fke duyarak
iaret ettii gibi- biraz rahatsz edici bir dzenlemedir. kisi bir
likte tek bir ahlki varlk oluturduklarnda, karsna her zaman,
sz gelimi ocuklarn iyi bir ekilde yetitirilmesi gibi en gerekli
zamanlarda ortada akl verecek bir konu bulm ak mmkn ol
mayabilir.
2. A.g.y., 349.
3. I.Kant (1763), Observations on the Feelng of the Beautiful and Sublime,
ng. ev. J.T.Goidthvvait, Berkeley ve Los Angeles, University of California
Press, 1960, Ksm. 3, s. 78.
4. A.g.y., s. 95.

102

Kadnn dank pratik akln belirli noktalarda toplamas gereken

erkek, soyut akln, olur a, arabn lezzeti konusunda bir yargya var
mada, deniz kaplumbaas yemei iin en uygun sos hakknda yorum
yapmada veya iskambil oyununda kullanyor olabilir; ya da eitimle
ilgili btn ayrntlar halletme iini yardmcsna (karsna) veya
ansa brakm, fikirlerini talihiyle kumar oynarken genelletiriyor
olabilir.5
Fakat bu dzenlemenin hayata geirilmesi ne kadar g olsa
da, bu tamamlayc karakter fikrinin, kadn cinsine kar yaplan
bir vg olduu dnlmekteydi. Kadnlarn souk, speklatif
dnme biiminden yoksun olular, Kant ve Rousseau iin, on
lara yaplan ar bir vg demek oluyordu. Bu, kadnlarn ken
dilerine zg olduu dnlen bu entelektel karakterin, aslnda
kadnn erkeksi baar alanndan dlanmasnn rn olduu ger
eini maskelemeye yarar. Bu durum, daha sonralar Scho
penhauerin kadn karakterine kmseyerek bakmasnda daha bir
netlik kazanr; Kadnlar Hakknda adl bir denemesinde, kadnn
aklyrtme gcnden yoksun oluunu doutan gelen bir olgunlamamlk olarak dile getirir. Schopenhauer, kadnlarn ol
duka snrl trden bir aklyrtme becerisi kazanabileceklerini
ve btn yaamlar boyunca byk bir ocuk olarak kalacak
larn dnr.6
Daha nce de grm olduumuz gibi Hegel, Hukuk FelsefesV nde kadn bilincine zg olanla, kadnn erkeklerin edi
nebildii eylerden dlanmas arasnda ayn balanty kurar. Ve
Tinin Fenomenolojisi'ne de bu dlanmann tam olarak ne denli
karmak olduuna dair keskin bir farkmdallk sergiler; Kadm ssoyu bask altna alma yoluyla oluturulur.7 Hegelin, ka
dnln, kamusal alanla zel alan arasndaki blnme srecinde
olutuu eklindeki tans daha nce Rousseaunun dncesinde
de sunduumuz kadnsla kar yaklamda benimsenen mu
5. M. Wollstonecraft (1792), A Vindication o f the Rights o f Woman, (der.) M.
Kramnick, Harmondsworth, Penguin Books, 1975 bl. 5, s.187.
6. Bkz. A. Schopenhauer (1851), Essays and Aphorisms, ing. ev. R.J. Hollingdale, Harmondsworth, Penguin Books, 1970.
7. G.W.F. Hegel (1807), Phenomenology o f Spirit, ing. ev. A.V. Miller, Oxford,
Oxford University Press, 1977, s.288.

103

lakl yineler, ama ayn zamanda aydnlatr da. H egelin tansn

belirli bir ereve iine oturtabilmemiz iin ncelikle Rousseaunun Doa anlaynn, onun kamusal-zel ayrmna yak
lamyla nasl balantl olduuna bakmamz gerekmektedir.
Grm olduumuz gibi, Rousseauya gre kadnn D oaya
olan yaknl kendisini bir ahlki rnek haline getirmi, ama ayn
zamanda yurttalktan dlanmasnn da gerekesini hazrlamtr.
Kadnn eve hapsedilmesi, bir taraftan tutkulann sivil toplum ze
rindeki ykc etkilerinin konrol altna alnmasna yardm ederken,
br taraftan da onu, insanln refahnn nemli bir boyutu olarak
korumaktadr. nk Rousseaunun, yurttalarn kamusal ya
amna kar bir tehdit olarak grd ey yalnzca disipline edil
memi tutkularla artrlan kadnlara zg karmaa durumu de
ildir; kadnlarn annelik duygularyla eletirilen erdemler bile,
tpk Emile'in balang blmnde anlatlan Spartal annenin y
ksnde olduu gibi, Devletin iyi bir ekilde ileyiini tehdit ede
bilir. yi bir yurtta, eer kamu yararna hizmet ediyorsa kendi ev
latlarnn lmn bile kranla karlar; erdemli tutkular bile
D evletin isterleriyle atabilir. yi bir zel ahs olmann nisterleri, iyi bir kamu yurtta olmann n-isterleriyle tam olarak
badaabilecek trden eyler deildir. Rousseaunun buna ge
tirdii zm, kukusuz, erkekleri iyi birer yurtta, kadnlar da
iyi birer zel ahs yapmakt. Fakat Rousseau bu iki alann belli
noktalarda kesitiini dnr ve kadnlara, kendi balarna do
rudan doruya katlamayacaklar kamusal yaamn iyi bi
imlerinin korunmas ve gelitirilmesinde belirli bir rol verir. R o
usseauya gre, zel alan, toplumsal yaamn rml ve
sahteliinden uzak ve D oaya yakn olan kadnn ynetimi al
tndaki zel erdem alandr. Ve bu sadece, erkeklerin ada top
lumun rmlnden kap snacaklar bir alan deil, ayn
zamanda kamusal yaam dntrecek olan iyi yurttalarn ye
titii yerdir de.
Bu nedenle zel alan, Rousseaunun toplumsal ilikiler ide
alinin btnleyici bir parasn oluturur. Bir taraftan kadnn ka
musal alann dnda tutulmasna ve br taraftan da tutkularn s
nrlandrlmasna ve kamusal yaam iin zararsz klnmasna
hizmet eder; hem bozulmu toplumsal yaamdan kaan insann s
104

naca bir efkat ve erdem barna hem de kamusal yaamn

dntrlmesinde rnek olan eydir. Ve bu erdemli tutkular ala
nnda sz geecek olan kadndan bakas deildir. Kadn, ka
munun siyasi yaamn erkekler araclyla etkiler. o
cukluunda erdemli bir kadn tarafndan bytlen ve
yetikinliinde erdemli bir kadnn hizmet ettii erkekler, ka
musal alana, Doa tarafndan ynlendirilen bir Akl tarlar. Ama
ne var ki, Em ilein 5'inci kitabnda betimlenen Sophienin verdii
eitimden de anlald gibi, kadnn rnek niteliindeki bu er
demi dardan snrlamalarn bir rndr. A kln kendisine
rnek almas gereken erdemli tutku ayn zamanda snrlanm tut
kudur. Ve Sophienin eitiminde cisimleen snrlama, zel
retmeninin Em ilee verdii doal eitim srecinde Em ilein do
allna yaplan mdahaleleri tamamen aan bir eydir.
Sophienin eitimi, Em ilein kendi doasnda olan eylerin ser
pilmesine yneliktir ve Sophienn doas Em ileinkini ta
m amlayc niteliktedir.
Rousseau, Doa tarafndan ynlendirilen ve D oayla birlikte
var olan bir Akl anlayna benimseyerek -zellikle D escartesin
zihin kuramyla birlikte anlan- saf dnce ile bedensel tutku
veya duygulanmlar arasndaki kartl reddeder. Fakat Akl,
tutku ve toplumsal cinsiyet arasnda kendisinin yapt karmak
dzenleme, eit fakat btnleyici karakterler arasndaki fark
llkta temellendiine inanlan kendi kartln -erkek Akl ile
kadns tutku arasndaki kartl- retir. Erkek ve kadn ka
rakterleri arasndaki birbirlerini tamamlayclk durumunun, kamusal-zel ayrmnda bir kez daha yinelendii grlr. Bu iki
farkl alan arasndaki karlkl iliki, gerekten doal ve tamamen
insani olan bir A kln geliip serpilmesini olanakl klar. A kln
ierii ve Doayla olan ilikisi deimi, fakat erkek ve kadn
rollerinin bu kavramlara gre dzenlenii esas olarak ayn kal
mtr.
Daha nce 3. Blmde de grm olduumuz gibi, kadnlar,
H um eun olduka farkl bir ekilde izdii kamusal-zel ay
rmnn zel olan tarafnda -Rousseaunun, kadnlarn konumunu
belirleyiindeki kadar ak bir biimde olmasa da- yerlerini alr
lar. H um eun, erkek-kadn ilikisine dair aktan aa yrtt
105

tartmalarda kadnsln bir tutulduu eyler, R ousseaunun o saf

ev yaamna geri ekili dncesindekilerden olduka farkldr.
H um eun, Denemeler adl kitabnda kadnlar, dnceye dayal
toplumsal alannn geni bir kesimiyle -kentsel, uygarlam top
lumsal yaamn Rousseau tarafndan yalnzca kmsenen bi
imiyle- eletirilir. Hume, Deneme yazm a konusunda kaleme
ald bir denemede, ak kalpli bir nezaketle kadnlar, onlarn
yararn dnerek, ksr bir bilgi dnyas yerine, syleiye
ak dnya ile eletirir.8 Doru bir yansmal dnce edimi,
ortak yaam ve syleiden uzaklamay deil, tam tersine ona
katlmay gerektirir. Bilgi ve sylei dnyalar arasnda bir bir
liin olutuuna ahit olmu olmalarnn kendi dnemlerinin bir
erdemi olduunu syler. En iyi entelektel yaama, sylei ve
ortak yaamdan uzaklalmadnda ulalr. Ve alayc bir tarzda,
syleiye ak dnyann kadnlarn zel egemenlik alan olduunu
ne srer.
Syleiye ak dnya, ne evcillemi tutkunun zel barna ne
de H egelin Aije Hayat aklamasnda karlaacamz, top
lumun sat ktan uzak alt dnyadr. H um eun alayl ne
zaketinin kadn nesneleri, yine de bir tr alacakaranlk kuandadrlar. Kadnlar ne erkek ev reislerinin mal mlk edinme
peinde kotuklar sivil toplumun zel etkinlikleri ierisinde, ne
de mal mlk edinmenin daha geni kiisel kar biimleri ta
rafndan snrland kamu yaamnn ahlki boyutunun ya
ratlmas ve korunmasnda herhangi bir yere sahiptir. Kamusalzel ayrmnn her iki biimi de, H egelin, kadns alt dnya ile
gnn aydnl arasndaki ilikilere ve kadnln bask altna
alma yoluyla oluumuna dair gelitirdii formllerde zmsenir.

B. HEGEL: KADINSI ALT DNYA

Hegel, Tinin Fenomenolojisinde Aile konusunu tartrken,
bizim u ana kadar ele alm olduumuz eitli temalar bir arada
8. D.Hume (1741-2), Essay writing": Essays, Moral, Political and Literary iginde, Oxford, Oxford University Press, 1963, s. 568-72.

iler: tikellie geri ekili olarak Aile Hayat dncesi, zenginlik

ve gcn kamusal ve zel olarak edinilii arasndaki ayrm, bi
lincin az ve ok ilerlemi aamalar arasndaki ayrm ve doal
duygu ile evrensel etik bilin arasndaki ayrm. Ve bunlara,
K antn, zerk ifadeye ait kamusal alan gryle tohumunu att
sylenebilecek, yeni bir ey daha ekler: Edim sellik [actuality]
alan olarak dsal olan ile kendi gerekliini ancak dsallamakla bulan belirsiz ve yetersiz isel olan arasndaki
ayrm. Ve Hegel, kadns olan aka, bu kamusal-zel ayrmnn
zel tarafna yerletirir.
Hegel, kadn bilincini, Sivil Toplum un kendi bilincine daha
ok varm yaamna gre olduka ilkel bir aama olan Aile ya
artl ile bir tutar.9 kisi birden, T inin toplumsal, kltrel ve si
yasal yaamda kendini aa vuruunun erken aamas olan etik
yaam n birer blmn olutururlar; etik yaam, barndrd
isel gerilimlere tepki olarak, T inin kendi kendini gerekletirme
srecinin m esela hukuk gibi, ileri bir aamasna geer. Bu isel
gerilimler, Sivil Toplum ve erkeklerle zdeletirilen beeri yasa
ile Aile ve kadnlarla zdeletirilen ilahi yasa arasndaki atma
biimini alr. Etik olan Toplum yaamnda kendi bilincine varm
olarak cisimleir, kendini evrensel olan iin alarak bi
imlendirir ve muhafaza ederken, Aile bilinden yoksun bir etik
nosyonunu temsil eder.
Etik ilke, hem A ilede hem de Toplum da aslen evrenseldir ve
salt duygunun tikelliini aar. Bu nedenle Aile, etik yaam cisimletiren bir ey olarak yorumland srece, evrensel olan
zaten iermektedir. Fakat Aile H ayatnn etik karakteri, A ilenin
koca araclyla A ileye dsal olan bir yaama katlmasndan
gelir ve dolaysyla da, H egele gre, buna baldr. Erkek, daha
geni kamusal arenada, Aile adna g ve zenginlik edinme pe
inde koar. Ve bu kamusal etkinliin nemi, onun, bireyin ve ai
lesinin zel kazanc adna tad nemi aar. Bu giriim,
A ilenin kendi iinde snrl kalmayan, gerekten evrensel olan topluluu- etkileyen bir yn kazanr. Erkein bu dsal etkinlii,
aslnda A ileye gre onu, A ileden uzaklatrp, kendi varlnn
9. Hegel, a.y., ksm. 44-76, s. 266-90.

107

doal ynn ve bamszln bask altna alan ve erdemli ol

maya altran, evrensel olan iinde ve evrensel olan uruna ya
am a iten10 olumsuz bir roldr.
Ailede cisimleen ilahi yasa kan ba olan kiilere kar bes
lenen duygular ve devlerle ilgilidir. Ve Hegel, btn bunlar alt
dnya bal altnda toplar; kadnlar yurtta olm adklarna gre
buras ayn zamanda kadnlarn alandr. T inin Aile H ayatnn
tesine geen biimlerine gerek bir katlm kadnlar iin sz ko
nusu deildir. Fakat bu, H egele gre, kadnlarn etik yaamdan
dlanmalar anlamna gelmez. Etik yaam, Aile iinde de ortaya
kar; kadnlar buraya hapsedilmi olsalar da, doal duygularn tikelliiyle deil de tmel olanla ilgilenebilirler. Fakat, onlar, kendi
bilincine varm evrensel olan iin alm a alanna gi
remedikleri iin etik yaamlar da, erkeklerin karlamad tr
den, bir kmaz ierir.
Etik hane iinde m esele, belirli b ir koca ya da b elirli b ir ocuk m e
selesi deildir, gen el olarak koca ve ocuklar m eselesidir; kadnn
ilikileri, duygu deil, evrensel olan zerine kurulur. Kadnn etik ya
am ile erkeinki arasndaki fark tam da burada yani, kadnn bir
birey olarak yapmaya yatkn olduu ide ve zevk duyduu eyde or
taya kar; ilgisi evrensel olan zerinde younlar ve arzunun ti
kelliine yabanc kalr; buna karlk koca iin bu iki alan birbirinden
ayrlmtr; bir yurtta olarak, evrenselliin kendi bilincine varm
gcne sahip olduundan arzulama hakkn elde eder ve ayn za
manda bu konudaki zgrln de korur. D olaysyla, kadnn bu
ilikisine tikellik kartndan etik yaam da sa f deildir; fakat bu
yaam etik olduu srece tikellik nem li deildir v e kadn kendini
eindeki bu tikel benlik olarak bilm e anndan yoksundur.11

Hegel, burada, Aile ierisindeki ilikilerin tikel olduklar yani,

belirli bir ocuk veya koca zerinde odakland srece etik ola
mayacaklarn vurgulamak istiyor. Kocalar, karlarnn aksine,
evrensel olan iin altklar ek bir etkinlik alanna daha sa
hiptirler. Bu nedenle bir erkek, etik yaamna zarar vermeksizin
aile ii ilikilere, tamamen tikel bir ey olarak yaklaabilir. Oysa
10. A.g.y., ksm. 451, s.269.
11. A.g.y., ksm. 457, s.274-5
108

bir kadn, ancak, aile ii ilikilerin tikelliini tresel, evrensel ilgi

ekline dntrebilmesi, Koca ve ocuklara, belirli kiiler ola
rak deil, Koca ve ocuklar olarak, yaklaabilmesi lsnde etik
yaama sahip olabilir. Dolaysyla erkek iin tikel olan ey, kadn
iin evrensel ve etik olandr. Ve devamnda Hegel, erkekler ile
kadnlar arasndaki kanlmaz atmalara yol aann bu durum
olduuna iaret eder. Erkek asndan bakldnda bunlar, etik
olanla salt tikel olan arasndaki atm alar olarak grlr; aile ya
am, onu, evrenselliin dsal alanndan geriye, tikel olana doru
ekmektedir. Kadn iin ise bu atmalar, A ilenin etik isterleri
zerindeki dsal basklar ekline brnr.
Dolaysyla, T inin etik aamasnn farkl cisimleimleri,
erkek ve kadn bilinci arasnda atm a vardr. Sadece aile
karlar deil, kadnln kendisi de toplumun bir dman haline
gelir. Ve bu nedenle de bask altnda tutulmas gerekir; bu bask
bizzat, topluluun varoluunu olanakl kld kadar, kadnl da
ne ise o olarak oluturan eydir. Bilincin, Aile ve kadnlarla a
rtrlan bu aamas, tpk henz gelimemi teki bilin aa
malar gibi, tam da, alacak bir ey olarak vardr.
Topluluk, yalnzca, A ile mutluluuna mdahale ed iiyle ve (bireysel)
zbilincin evrensel olan ierisinde erim esiyle belirli bir varolu ka
zandndan, bastrd ve ayn zamanda kendisi asndan temel
nem de olan eyde kendisi iin bir i dman yaratr; genelde ka
dnlar -topluluunun (yaamndaki) ebedi ironisi- evirdikleri entrikalarala ynetim in evrensel amacn zel bir ama ve evrensel et
kinliini de belirli bir bireyin gerekletirdii bir i haline getirir ve
devletin tmel niteliini yozlatrarak, onu, A ile nin bir zenginlik ve
vn kayna olacak ekilde dntrrler.12

Erkek ve kadn bilinleri, Sivil Toplum ve A ilenin beeri ve

ilahi yasann birbirine bamllnn karmak yapsn pay
larlar. Hegel, A ilenin almakla yklmayacan ne srer;
Aile, bir sonraki aamann, ayn zamanda kendi edimselliinin
bal olduu aamann, tem eli, gc ve sahiciletirimi [aut
hentication] olarak varln srdrr.
12. A.g.y., ksm.457, s.288

109

Bunlarn ikisi de tek bana, mutlak olarak geerli deildir; beeri

yasa, yaayan sreci iinde ilahi yasadan yola kar; yeryznde g e
erli olan yasa alt dnyada geerli olan yasadan, bilin b i
linsizlikten, dolaym dolaym szlktan yola kar ve ayn ekilde g e l
dii eye dner. br taraftan, alt dnyann gc, fiili varln
yeryznde kazanr; bilin araclyla varolu ve etkinlik olur.13

Benzeri ekilde, erkek ve kadnn oluturduu birlik, btnn

etkin ortasn meydana getirir. Erkek ile olan ilikisi araclyladr ki, kadn, alt dnyann yasasnn yukarya, gnn ay
dnlnn gerekliine [actuality] ve bilinli varolua doru yk
selme srecine katlr. Ve Aile ve kadns olanla ilikisi
araclyladr ki, erkek, buna karlk gelen ve gereklikten gerek-dla giden aaya dnk harekete , katlr.14 Etik bilin,
aile hayat ierisinde her zaman kararszlk gsterir; kendini, salt
doal duyguya kaptrmaya meyillidir. Hegel, kadnlarn, en ok
erkek karde-kz karde ilikisi araclyla, evrensel bilincin ara
nlan biimini kazanma ansn elde ettiklerini dnr. Bir ka
dnn erkek kardeiyle olan ilikisi, kocas, kendi anne-babas
veya ocuklaryla girdii ilikilerle kyaslandnda, tutkudan
veya zgrlk iin ya da zgrle kar girilen birtakm zc
atmalardan arnm olabilir. Fakat, kadnn etik bilinci, grece
zgr erkek karde-kz karde ilikisinde bile, erkek kardein fi
ilen var olann ve kendisinin bilincinde bir etik yaam olu
turmak ve edinmek iin, A ilenin, dolaysz, temel tekil edici ve
dolaysyla da negatif etik yaamndan uzaklaarak ba
arabilecei eyle karlatrldnda kararsz ve belirsiz ka
lacaktr.15 Bu erkeksi zbilincin tersine, kz karde biimindeki
kadnlk ise etik olana dair en st dzeyde bir sezgisel farkndallk ile snrlanr.
Kadn, onun bilincine veya nesnel varoluuna ulaamaz, nk A ile
yasas, bilincin sat gn na km ayan, gerek dnyada var o l
maktan m uaf bir i duygu, bir ilahi e olarak kalan, rtk, isel bir
zdr.16
13. A.g.y.,
14. A.g.y.,
15. A.g.y.,
16. A.g.y.,

110

ksm. 460, s. 276.

ksm. 463, s. 278.
ksm. 458, s. 275.
ksm. 457, s. 274.

H egelde ortaya kan, isel ve dsal olan arasndaki ba

mllk temas, kamusal dil ile zihnin i hayat arasndaki iliki
konusunda gnmzde benimsenen en son yaklamlarn nemle
zerinde durduklar bir temadr. Bu tema Hegel retisinde, kadn
bilincini erkek bilincinin gerek dnyadaki nesnel varoluundan
tretilen bir ey klmak iin kullanlr. H egelin, kadn zarif bir
biimde, bilincin daha gelimi biimlerince snrlanan bir ey k
l srasnda, kadnn rasyonel, tamamen etik bir varlk olarak sta
ts, erkek ile olan ilikisine balanr. Burada kadn, Rousseauda
olduu gibi, doasnn bal olduu dramda dorudan doruya yer
alan birisi deildir. Kadn, ancak, kendisini aan ey sayesindedir
ki, gerekten ne ise o olur.
Rousseau gibi H egelin kadnla yaklam da iki amaldr.
Amalardan birisi, kadnn siyasi yaamdan dlannn rasyonalize edilmesidir. Hukuk Felsefesinde belirttii gibi, kadnlar,
erkeklerden farkldr, tpk bitkilerin hayvanlardan farkl oluu'
gibi. Onlarn gelimesine temel oluturan ilke, evrenselliin kav
ranmas deil, duygunun belirsiz birliidir. Bu nedenle, h
kmetin kontrol kadnlarn eline getii an Devlet tehlikede de
m ektir.17 kinci ama ise, kadnln, bilincin bu olgunlamam
eletirilmesinin hepten olumsuz bir durum olmadn gs
termektir. Hegel, kadn bilincini betimlerken, kadnlar aa
lamak gibi bir niyet gtmez. Alt dnyay, Toplum un yaam
iin zorunlu bir ey olarak grr. Erkek asndan bakldnda,
onun varl erkeklere, doal duygudan feragat etmeksizin, kendi
bilincine tam varm etik varlklar olarak gelime olana salar.
Ve aslnda, yine ayn ereveden bakldnda, kadnlar ahlk ala
nnda baz bakmlardan erkeklerden daha stn grlebilir; er
demli kadn, hi de mit vaat etmeyen birer malzeme olan doal
duygu ve tikel ilikilerden sahiden etik ve evrensel bir ey yaratr.
Kadnsoyu, D evletin ironisi olabilir; fakat Hegel, temsil ettii
ailevi kayglar Devlet iin temel nem tayan eler olarak gr
mtr. Onlar, reddedilecek deil, daha st bir sentezde muhafaza
edilecek eylerdir. Fakat bu, erkeklere ait bir ayrcalktr. Ka17. G.W.F.Hegel (1821), Philosophy o f Right, ng. ev. T.M.Knox, Oxford, Ox
ford. University Press, 1942, ek. 107, ksm 166., s. 263-4.

Ill

dnsoyu, ailevi kayglarn erkekler tarafndan (yine erkeklere

gre) bir tikellik alan iinde snrlandrlmasyla kurulur; erkekler
bu alann tikelliini yaptklar d etkenlerle telafi edebilirler.
Hegelin, Aile-Sivil Toplum ve Kadn-Erkek arasndaki yapsal
ilikiler incelemesinin de gayet ak gsterdii gibi bu, hibir e
kilde, kadnlarn ii deildir.

112

VI. AKINLIK MCADELES

A. GR
Simone de Beauvoir, kinci C ins'de, kadnlar, kendi tasarlarn
yanstan herhangi bir erkek miti kurmam olduklar iindir ki
hl erkeklerin ryalaryla rya grrler diye yaknr. Ve bu ek
siklii, kendi bilincine vartaki can alc bir baarszla, ka
dnlarn kendilerini bir zne olarak ortaya koyamam ol
malarna, erkeklerle ilikili olarak teki konumunda kalmaya
gz yummalarna balar: Bir mit her zaman, umutlarn ve kor
kularn bir aknlk gne yanstan bir zne ina eder.1 Bat en
telektel geleneindeki Akl ideallerinin kadnlara ilikin bu a
1. S. de Beauvoir (1949), The Second Sex, ng. ev. H.M. Parshley, Harmondsworth, Penguin Books, 1972, s.174.
F 8 N /E rk e k A k l

113

maza katkda bulunma yollarndan bazlarn ele almtk. K a

dnlarn, aknlk gne uzanma konusundaki genel isteksizlii,
sadece pratik engellerle deil kavramsal engellerle de ba
lantldr; erkeklik stats nn kendisi, kadnlar iin sz konusu
olmayacak yollardan geilerek kazanlm bir baar olarak g
rlr. Kadnlar bu idealleri ancak, kltrel olarak tanmlanm ka
dnlklar pahasna paylamlardr. Ve bu tanmlar, bizim, erkek
A kln tamamlaycs olarak kadnlk -erkeklerin kendisinden
kurtulup olgunlua doru ilerlemeleri beklenilen doal ilgi ve
zellikler alan- anlaymzn biim lenm esine katkda bulunacak
biimlerde kamusal-zel ayrmnn ifadeleriyle kesimilerdir.
De Beauvoirnn kadnlar iin izdii ideal udur: kadnlar
kendi kendilerine, zgrce Seilmi tasan ve servenler ara
clyla kendi aknlklarna, kendi kendini tanm lam a ve yar
glama durumuna gelebilmek iin, iine kapatlm olduklar ikinlikten kurtulmaldrlar. Kadn, yaamn ikinliinin stne
kan zgr bilin haline gelmek zorundadr. Bu ideal, Sartren
Varlk ve H ilik'teki varoluu grlerine uygun bir ekilde dile
getirilir. Ama ayn zamanda Sartre dolayanyla, H egelin Tinin
Fenomenolojisi' nde kendi bilincine van konusunda sergiledii
yaklamdan da kaynaklanr. H egele gre, benlik, kendi stne
dnmeyen bilincin salt canl varln srdrme amal bir ya
ama dalm olmas durumunun almasyla kazanlr. Farkl bi
lin dzeyleri arasndaki doas atm a ykl olan karlkl ta
nma ilikilerinden doan, mcadele dolu bir sretir bu. Bu tema,
de Beauvoirnn kinci Cinste kadnn temel zellii olarak sun
duu tekilik kavramnn nemli bir blmn biimlendirir,
tekilik, zgr ve zerk olduu varsaylan bir varln, temel ve
egemen olan bir baka egoya gre teki statsn benimsemek
zorunda kald zel bir durumdur.2 Bu anlamdaki teki olarak
alndnda kadn, ikinlie mahkm edilmi bir nesne olarak
deimezletirilir; aknlnn st tamamen rtlr ve baka bir
bilin tarafndan alr.
Bu blmde, de Beauvoirnm, kadnlarn iinde bulunduu du
ruma ilikin koyduu tehisi geriye, Hegelci kkenlerine inerek
2. A.g.y., s.29.

114

ele almaya alacam. Bu esnada, de Beauvoirnn kadna zg

bir aknlk idealindeki gerilimli noktalardan bazlarn ve ayn
zamanda, eski felsefi dncelerin ada karakter idealleri ze
rinde, hatta cinsiyet ayrmna aka kar olanlar zerinde bile
ne kadar derin bir etkiye sahip olduklarn ok daha net bir bi
imde greceiz.

B. HEGEL: BR BAARI OLARAK ZBLN

Hegel, kendi bilincine varn ortaya kn, Tinin Fenomenolojisi'nin ilk blmlerindeki nl kle-efendi mcadelesi
hikyesinde dramatize eder.3 Hikaye, daha nce gz atm ol
duumuz, zbilinli etik yaamn, kendisinin bilinten yoksun bi
iminden douu aklamasyla baz bakmlardan paralellik gs
terir. Srekli zbilin, T inin alp gelimesi srecindeki
azgelimi aamalardan doar. H egelin bu konuya yak
lamndaki iki nokta, bizim amacmz asndan son derece
nemlidir; bunlar, onun, zbilin ile yaam arasndaki iliki an
lay ve srekli zbilincin bilinler arasnda bir atmay ngerektirdii iddiasdr.
Kendinden eminliin nemli olan yn, Hegelin de belirttii
gibi kendini yaama kar, yaamn kart olarak tanmlamasdr.
Bilincin en ilkel aamalar, belirli, ama dsal yasalara bal du
raan nesnelerin farkna vartan ibarettir. Buna karlk, ken
dinden eminlik aamas, organik, canl eylerin farkna vara
denk der. Ve kendini, farkllklarn sonsuz birlii olarak g
rlen yaama ramen ve onun stnde olumu bir ey olarak kav
rar; yaam, yaamn ald belirli tikel biimlerden herhangi birisince tketilmez bir ey olarak grr. Bu, zbilinci, lm
olaslnn farkna var ile birletirir. Ve bu ayn zamanda, z
bilincin, yalnzca eylerin deil, arzunun da farkna var biimine
brnd anlamna gelir. H egelin zbilin kanlmaz olarak,
bilinler aras bir atm a ierir yolundaki -iddiasna ortam ha
zrlayan ite bu geitir.
3. G.W.F.Hegel (1807), Phenomenology of Spirit, ng. ev. A.V. Miller, Oxford,
Oxford University Press, 1977, ksm. 166-96, s.104-19.

115

Hegel, zbilincin, zneler aras farkndal gerektirdiini ne

srer. Yaltlm bir bilin, kendi bilincinde oluu srdremez. Bi
lin, ancak, kendisine dsal bir nesne olarak sunulan bilinci ala
rak kendi kendisinin farkna varabilir. Fakat, gelien bilincin bu
aamas, arzu biimini aldndan bir eliki doar. Ortaya kan
benlik, kendi arzusunun nesnesinin, kendisinden bamsz ol
duunu fark eder. Sz konusu nesne, bir teki dir ve kendinden
eminliin gerekliinin salanmas -benliin orada, dnyada bu
lunan bir ey olarak kavranmasnn srdrlmesi- iin bu tekilik
almas gereken bir eydir. Hegel, daha aa yaam biimlerinin
bile, teki olan kendilerinin bir paras haline getirerek ama ge
reksinimine uygun bir biimde davrandklarn savunur; aa
yaam biimleri, dnyada neye gereksinim duyarlarsa onu yiyip
bitirirler. Fakat tam olarak kendi bilincine varm varlklar sz ko
nusu olduunda teki ile zorunlu olarak birleme, yiyip bi
tirmekten ok daha karmak bir devdir. zbilin, ancak, tekini
alt ederek, onun tekiliine son vererek kendinden emin olabilir.
Arzunun yerine getirilmesi, bamsz tekilii ortadan kaldrr. Ben
lik, kendi zbilincinin dnyada oluuna, tekinin bamsz-ln
ortadan kaldrarak nesnellik kazandrr. Fakat bu sre, bu nok
tada, kendi kendini yenilgiye uratan bir giriim gibi grlebilir;
nk zbilincin varlnn kendisi, bu ekilde stesinden gelinecek
bamsz bir tekinin var olmasn gerektirir. zbilin, tekinin
kendisine dahil olmasyla, bu kez de kendi varln tekrar ken
disine yanstacak bir dsal bilincin olmay yznden zlr.
Hegel, eer zbilin .srdrlecek ise ona kar duran nesne,
gereksinim duyulan olumsuzlamay kendi iinde baarmak zo
rundadr, sonucuna ular. Bir baka deyile kendisinin kendi var
lna son vermeksizin bilince dahil olmasna izin vermelidir.
Bunu baarabilmenin tek yolu ise bir bilincin baka bir bilinci ta
nmasndan geer: zbilin, ancak bir baka zbilin iinde tat
min olur. Bilin, ilk kez bu noktada ncelikle, duyusal olan burada-ve-imdinin renkli dnyasn ve duyular st olan tenin
geceyi andran boluunu terk ederek varolann tinsel na
doru ilk adm attnda dnm noktasna ulam tr.4
4. A.g.y., ksm. 177, s.110-11,

116

Srekli zbilinci, doas gerei eliki ykl klan ey ta

nmann zorunluluudur. zbilincin devam etmesi iin, zbilin
deyim yerindeyse, baka bir zbilinde kendisiyle yz yze gel
mek zorundadr; tekinin bilinci olmakszn zbilinten sz edi
lemez. Fakat teki tarafndan tannma yolundaki bu karlkl ge
reksinim -tekinin kendinden eminliinin salanmas iin her
birinin kendi kendini olumsuzlamasn gerektirdii iin-, bu iki bi
lincin bir lm kalm mcadelesi iinde kendi kendilerini ve bir
birlerini tantlam alar gerektii anlamna gelir. Mcadele, kart
taraflardan birisinin gerekten lmyle de son bulabilir. Fakat
bundan daha ilgin ve bilincin daha gelimi biimlerine geii
olanakl klan sonu, ikisinin bir arada ama bunlardan birisinin
tekine baml bir halde, var olmaya devam etmesi durumudur.
Bylesi bir durumda ikisi de hayatn tehlikeye atm ve lm kor
kusuyla yaayarak, yaamn dolayszln aan bir bilin d
zeyine ulam olurlar. Onlar artk yaamn belirli tikel bi
imlerinden herhangi birisiyle tketilmeyecek bir yaam bilincine
ulamlardr. Hegelci kendinden eminlik ite bu mesafeli farkndalk ierisinde temellenir; bilincin aa biimleri gibi ya
amn iinde kaybolup gitmez, yaamn stne kar. Fakat
H egelin anlatt ykde, her birinin kendince yaam olduu
lm korkusu, bu iki bilinci birbirlerinden farkl biimlerde d
ntrr. Varolularn farkl trden zbilinler olarak -yani, efen
di ve kle olarak- srdrrler.
Efendi asndan bakldnda, tabi bilincin varoluunun artk
eskiden gereklemesi iin kendisine ihtiya duyulan amaca hiz
met etmedii sylenebilir. zbilin, bundan byle, tannma ar
zusunun yerine getirilmesi araclyla srdrlecektir; fakat a
tmann dourduu sonu, tek tarafl ve eit olmayan bir
tanmdr. Efendinin, zerinde kendi efendiliini yerine getirdii
nesne, bamsz bir bilin deil, daha ok iinde efendinin kendi
kendinin farkna varamayaca klemsi bir bilintir; bamsz bi
lincin gerekli olan yansmas, elde edilme koulu olan tabiyet
kurma tarafndan arptlr. Bu nedenle efendi, kazand zafer
e ramen, kendisinin zgr, bamsz bilincini yanstabilecek ve
dolaysyla srekliliini salayacak dsal bir nesne bulamam
olur. Kleden grm olduu bu tannma/itibar zgr, bamsz
117

bilin olarak benliin srekli farkndal projesine zarar verir.

Kazanlan zaferin kendinden eminlii bir kez daha tehdit al
tndadr. Ama gel gr ki, efendisinin zaferine glge dren eyler
bununla da bitmez. Onun bilinten yoksun eylerle olan ilikisi
imdi de klenin onlar zerinde alm asyla dolaymlanr. Bylece efendi, kle iin benliin nihai dsallatrm m salayan ey
den -eyler zerinde alm a ve bylece onlara kendi biimini
verme kapasitesinden- yoksun kalm olur.
Klenin baml bilincinin yazgs bunun tam tersidir. Efen
dinin zbilincinin dsallam hakikati, klenin klemsi bilinci
iken, klenin zbilincinin dsallam hakikati, efendinin -en azn
dan, zgr bilin srdrlebildii srece- zgr bilincidir. Kle,
ayrca, eyler zerinde yrtt alm alar araclyla, dnyayla
olan dolaymsz ilikisini, dnyann zbilinli farkm dalna dntrebilmektedir. lm kalm atm asna girmeksizin sadece
eyler zerinde alma durumunda kalndnda bilin, bilincin
aa biimlerinin dolaymszl iine terk edilmi olur. Fakat
kle, kendi dnyas iinde duraan olan her eyi tem elinden sar
san lm korkusuyla yzlemitir; artk yaam onun gznde, do
laymz ve tek tek giden deneyim anlaryla snrl olmayan bir
eydir. Ve almann kendisi artk, kalcln zlmesini kont
rol etmenin ve doal varoluu alann kendi izdii biim iinde
yeniden ilemenin bir yolu haline gelir; bir tr denetim altnda
tutulan, gelip geiciliinden kurtulmu arzuya dnr.
Klenin bilinci, eyleri oluturup biimlendirmesi sayesinde,
efendi iin zor olan bir eyi, sreklilik esini yakalar; a
lmasyla nesnelere verdii biimlerde kendisini kefeder.5 Ben
liin deyim yerindeyse, d dnyada bulunabilmesi iin, srekli
zbilin, benin dsallatrmm gerektirir. Bu tr bir nes
nelletirme olmakszn, zbilin, zayflar ve yeniden yaam iinde
kaybolup gitmeye eilimli bir hale gelir.
zbilincin srekliliini olanakl klan benliin dssallatrm
ile zbilincin kalcln salayamayan yaam iinde kaybolup
gitme arasndaki kartlk, Hegelin beeri yasa-ilahi yasa tar
tmasnda da yank bulur. zbilince sahip etik yaamn s
5. A.g.y., ksm. 194-6, s. 117-19,
118

rekliliini salayan ey, ailevi snrlamalarn tesine geip Top

lum hayatna girmektir. Ve aile yaamnn tikelliklerinin tesinde
olan bir alan ierisinde dsallamay gerektirir. Bu dsallamann
olmamas durumunda, etik bilin zayf kalr, kalcln yitirir ve
yeniden sadece doal duygularn oluturduu alan ierisinde s
kp kalmaya elverili bir duruma der. Birey, nceden de gr
dmz gibi, bir yurtta olmayp, yalnzca aileye bal kald
srece, gerek olamayan, gsz bir glgeden baka bir ey de
ildir.
H egelin erkek-kadn ilikilerine yaklamn gz nnde bu
lundurarak, efendi-kle hikyesinin toplumsal cinsiyete ilikin
ierimlerine nasl bir anlam vermeliyiz? Ben, bu iki atmann
-efendi-kle ve erkek-kadn- birbiriyle balantl olarak ele aln
mas gerektiini dnyorum. nk bunlar biribirini aydnlatan
hikyelerdir ve ikisi arasndaki balanty salayan da srekli zbilincin koullan motifidir. zbilin, hayat ve onun geici ileri
iinde kaybolup gitme durumundan (yaanan lm korkusu sa
yesinde) kurtulma ile ve benzeri ekilde zbilinli etik yaam da,
en azndan erkek erevesinden bakldnda, tikellik ile bir tu
tulan aile yaamndan kurtulma ile badatnlr.
Buradaki mesele, erkekleri, aile hayatnn izdii snrlarn
tesinde, efendi-kle ilikisiyle sonulanan tannma amal bir
lm-kalm mcadelesinin beklemekte olmas meselesi deildir.
Bu iki hikye bu adan birbirleriyle kesimezler. Erkek, aile ha
yatnn getirdii snrlamalardan kurtulduunda, g ve zen
ginliin kazanlmas ve korunmasyla ilgili uygar etkinliklere ka
tlr. Ama yine de hikyeler birbirlerini ekillendirir. Efendi-kle
hikyesi, kendinden eminlii srdrecek trden bir tannmaya
ulamay isteyen bilinler arasnda geen bir egemenlik m
cadelesini betimler. Srekli benlike uygun yer, doal duygulanm
ve tikellik ile ilikili olan sevgi ilikisi deil, sadece yayor olma
durumundan kurtulma kapasitesine bal olan egemenlik m
cadelesidir. Ve kadnlar, bu dramann dnda kalr; onlar, srekli
zbilinle dorudan ilikili olmayan farkl bir alana, isel alana
aittirler.
Efendi-kle mcadelesi, kukusuz, dorudan doruya ev ha
nmlarn veya dii kleleri dlamak iin formle edilmemitir.
119

Ama ne var ki, meseleye, H egelin kadn konusunda yapt daha

sonraki tartmalar nda baktmzda, bu mcadelenin erkeksi
armlar yapmas hi de srf bir rastlant eseri gibi grnmyor.
Srekli zbilin mcadelesi, gerekte, erkek benlikler ile tekiler
arasnda sren bir mcadeledir. Kadnlar -en azndan, kendi ad
larna-, ya efendiler ya kleler olarak ileyen bu diyalektie ka
tlmaya uygun deillerdir. Ama yine de kadnlara, kazanlan za
ferin nimetlerini paylama hakk verilir. nceden de grm
olduumuz gibi, kadnlar, erkekler ile olan ilikilerinden dolay,
zbilinli varolua ynelik yukar doru ka katlrlar.
Dolaysyla, Hegelci benlikler ile tekiler arasndaki tanma
ilikilerini, kadnlarn iinde bulunduklar konumu anlamak iin
kullanmaya kalkan her giriimde baz tuhaflklarla karlamay
bekleyebiliriz. Ve ileride greceimiz gibi, de Beauvoirnn ka
dnlarn iinde bulunduklar kt duruma dair zmlemelerinin
kafa kartrc zelliklerinden bazlar, bilince ilikin asli Hegelci
yaklamdaki belirgin erkeksilikten kaynaklanyormu gibi g
rnyor. Fakat, de Beauvoirnn Hegel felsefesi yorumu, orijinal
metinlere deil, Sartren Varlk ve H ilikte yapt ve baz nem
li alardan H egelden farkl olan uyarlamalara dayanmaktadr.6

C. SARTRE VE DE BEAUVOIR: KADINLAR VE AKINLIK

Efendi-kle hikyesinin Sartrec biimi, arlkl olarak, kar
lkl tanma temas zerinde durur. Hegel hikyesindeki son
aama - benliin alma sayesinde dsallamas- tamamen terkedilir. Sartre, ayrca, H egelin tannma mcadelesini betimleyiine kendisine ait olan bir arptma ykler. G m
cadelesi, rakip baklar arasndaki bir mcadeleye dntrlr.
Sartre, bylece, bilinler arasndaki Hegelci hesaplamann ierisine,
zgrlk ve belirlenmi durumlarn almasyla ilgili kendi va
roluu dncelerini yerletirme olana yaratm olur. Sartre m
versiyonunda, lm-kalm mcadelesindeki kart taraflardan
ancak birisi bakan olabilir; dieri ise baklan olmak zo6. J.P.Sartre (1943), Being and Nothingness, ng.ev. H.E. Barnes, Londra,
Methuen, 1958, bl. III, ar. bl.1.

120

rundadr. Bakan, eer bir zne ise, baklan bir nesneye d

nr. Dolaysyla benim, baklan olduumun farkna varm,
bana hibir zaman kadna ilikin bir zne olma duygusu sa
layamaz. Bu deneyim sayesinde farkna vardm ey, kendimin
znel bir varlk olduu deil, nesnelletirilmi bir benlik -tekiler-iin-bir benlik- olduudur. Sartrea gre, akn benlikler
arasnda karlkl tanma olasl yoktur. Bak, nesnesini kk
ten bakalam a uratr; akn varlk, deersizletirilmi bir bi
lince dnr. Sartre, buradaki hayati nem tayan noktay, bize
bakmayan birisine bakma deneyimi ile bize baklmas deneyimi
arasndaki kartlklar betimledii olduka arpc bir blmde
aklar.7
Bir parkta olduumu dnyorum ve ok uzakta olmayan bir
im enlik ve evresine sralanm banklar gryorum. Ve onlar
bana kar gruplam gibi deneyimliyorum. Fakat tam o srada
banklarn nnden bir adam geiyor ve nesneler, benden kaan
bir ynlenim kazanyorlar. Meknn yeniden dzenlendiini de
neyimliyorum. Bana ait olamayan bir meknsalln farkna va
ryorum: dnyay benden alan bir nesne ortaya kt. Alglayan
birisi olarak dnyann bende merkezilemesi yklyor: hayat
kendi varlnn orta yerinde bir tr tahliye deliine sahipmi de
srekli buradan akp gidiyormu gibi grnyor. Fakat btn
bunlar, buraya kadar, benmerkezli sahne ierisinde kalr. Benim
dnyamn i kanama geirmesine yol aan bu kii, benim kendi
meknsallatrmm ierisindeki bir nesnedir. Bana ait dnyann
kan kaybetmesi kontrol altna alnp lokalize edilebilir. Onun
teki nesnelere ynelen bak, benim kendi dnyamn snrlar
iindedir. Eer imdi dnp bana bakacak olursa durum tamamen
farkl olur onun bak, artk, merkezi benim bakm olan dnya
iindeki bir nesne olarak ierilemez.
Sartren btn bunlardan kard sonu udur; bizim ze
rimize evrilmi bak bir nesne olarak alglayanlayz; ya birisi,
ya teki olmak zorundadr. Bize yneltilmi bir bak kavramak,
tam olarak bir nesneyi kavramak deildir; daha ok, baklyor ol
mann bilincine varmadr. Sartrec tekini yaratan ite bu de
7. A.g.y., s.252-302.

121

neyimdir. teki, ilkesel olarak bana bakan Birisidir. tekine

teki anlamn kazandran bakn bana doru yaknlaan iki gz
kresi olmas gerekmez. Aalarn hrts, sessizliin izledii
bir ayak sesi, bir panjurun almas veya bir perdenin hareketi ola
bilir. Bu tekinin bak duygusu, utanma gibi duygularn znde
yatar. Kskanlk yznden kap arkasna gizlenerek ierideki ko
numalar dinlerken arkamdan gelen ayak seslerini iittiimde,
teki iin bir nesne olduumu fark etmemi ieren bir utanma de
neyimi yaarm. Ve bu farkndaln dourduu dolaysz sonu,
belirli kendi aknlnn ortadan kalkdr, bylece belirlenmi
bir doaya kskvrak bal kalrm. tekinin bak, bana dair ola
slklar sabitletirir, aknlm yadsyarak, zgrlm red
deder. Tehlikeli bir noktaya yerletirilirim-ki bu tehlike, bir rast
lant deil, benim tekiler iin var oluumun kalc yapsdr.8 Bu,
efendi-kle atmasnn Sartrec versiyonundaki kle bilinci du
rumudur. Efendinin bilinci, btn belirlenmi durumlara olan aknln korurken, kle bilinci belirlenm ilik iinde kaybolup
gider.
Hikyenin Hegelci versiyonunda ise her iki bilin tr de
lmden duyulan korku sayesinde canl kalr. Ve klenin yaamn
daha sonraki aamalarnda, alma sayesinde, kendi benliini dsallatrmasm olanakl klan ey bu korkunun beraberinde ge
tirdii zgrlktr. Sartreda ise, hayatn tehlikeye atp lm kor
kusunu atlatm olmann getirdii yararlar tamamen efendi iin
geerlidir. Dierlerinin bu trden bir benlik olarak alglanmas bu
yararlarn eseridir. zbilinli bir varlk olarak benim gerek va
roluum, Sartrea gre, srf tekinin beni tanmas olgusuna deil,
ama tekinin beni, ne tr bir ben olarak tandna baldr: Ben,
tekinin gznde ne isem o yum. Bu nedenle, tekinin, beni
bir bedene bal ve yaama ikin bir ey olarak kavramas l
snde ben, kendi adm a yalnzca bir teki yimdir. tekinin
beni tanmasn salamak iin, kendi hayatm tehlikeye atmak
zorundaym: Birisinin hayatn tehlikeye atmas, aslnda, ken
disini nesnel bir biime veya belirlenmi bir varolua bal-olmayan
-hayata bal-olmayan- birey olarak aa vurmasdr. Sartren
8. A.g.y., s. 268.
122

kle bilinci, kaybedilmeyecek kadar deerli bir ey gibi, yaamn

iinde kalr; buna karlk efendi, hayatn tehlikeye atmay gze
alarak kendini lme hazrlayarak iinde bulunduu koullarn
belirleyiciliini krar ve yaamn tesine gemeye hazr hale
gelir. Belirli bir varolu tarznn btn belirlenmiliklerini aar.
Hikyenin Sartrec biimi, bylece, snrlayc btn durumlarn
almasn baarma olarak mutlak zgrlk m otifine ilikin kendi
varoluu dncelerini ifade eder. Ve bu de Beauvoirnm bu er
eveyi, kadnlarn bugn iinde bulunduklar duruma uyarlaynda hayati nem tayan bir ey haline gelir. Hayatm teh
likeye atmay gze alyorum, Sartrec efendi byle vnr. br
tarafta ise teki, genelde, dsal eylere baml kalmaya devam
eder; bana ve kendi kendine, zsel-olmayan bir ey gibi grnr.
O, K ledir; ben ise Efendi; onun iin z olan B enim dir.9
Sartrec kle bilinci, bu nedenle, zgrlkten nesnellie bir
d ierir. Efendinin bak, nesnesini, alalm bir bilince d
ntrr. Fakat, Sartrea gre, bu nesnelletirmede yine de isel
olarak yanl olan bir eyler vardr. Ben, kendi aknlmdan ta
mamen yoksun braklamam; nk bu, benliin yabanclamasn
ierir. teki, beni, benim gzmde deil, yalnzca kendi gznde
bir nesne yapar. Ben, adeta onun yabanclatnc bakn st
lenirim; ama gerekte kendime yabanclatrlm olamam. tekinin
baknn nesnelletirici gc, ilkesel olarak, her zaman direnle
karlaabilir. Bir zne olarak benim m utlak zgrlm, nihai
olarak yadsnamaz.
tekinin nesnelletirici baknn direnii, kart bilinler ara
sndaki lm-kalm mcadelesinin Sartrec biim inde merkezi bir
yer tutar. Her ikisi de, kendi zgrln korurken, tekini nes
neye dntren taraf olma abasndadr. H er ikisi iin de, bir
birlerinin kendi-iin-oluunu tanyarak karlkl olarak zgr
olmak olanakszdr. Bu nedenle Sartrec hasmlar, bakan rol iin
mcadele ederler. Her bilin, varm gibi alglanan eyle snrlan
maya kar karak, tekinin nesnelletirici bakn reddeder.
Sartrec benlik zsel olarak, tekinin beni bir nesne olarak al
glayarak buna dair olaslklar sabitletirme giriiminden srekli
ka ierir; belirlenmi veya l olaslklar srekli amay
9. A.g.y., s.237.

123

kapsar. Gerek Sartrec benlik, bu anlamda bir nesne olarak kabul

edilmeyi reddeden bir sonsuz olaslklar m erkezidir. De Beauvoirnm de kinci C ins'te dn ald aknlk ideali ite bu
idealdir.

D. DE BEAUVOIR: TEK OLARAK KADIN

De Beauvoirmn, teki olarak kadn anlay, bakan ile baklan
arasndaki Sartrec egemenlik mcadelesinden tretilmi terim ler
zerine kurulur. Herhangi bir zaman diliminde yalnzca bir tek
Sartrec bakan olabilir; teki, baklan olmak zorundadr. De Beauvoir, bu noktay, kadnlarn durumuna ilikin kendi inceleme
sinde kullanrken Sartrec tema zerinde iki deiiklik yapar. Bi
rincisi; cinsiyetler aras ilikiyle ilgili olarak, cinsiyetlerden birisi
adeta her zaman, ayrcalkl bir rol olan bakan rolndeyken, teki
hep baklan rolnde kalmtr. kincisi; dman bilinler ara
sndaki mcadelenin de Beauvoirc versiyonunda, taraflardan bi
risi kendi yenilgisine gz yummaktadr. Kadnlar, mcadelede yer
alrlar, ama her naslsa ciddi rakip deildirler. Btn bunlarn kay
nakland orijinal efendi-kle mcadelesinden farkl olarak, bu
rada ulalan sonu gerek bir boyun ediri deildir. teki ol
maya her zaman kadnlarn kendileri raz olmulardr.
Sartrec mcadelede, iki bilin, iddetli, dn vermez baklar
sava iine hapsolmulardr. kisinden birisinin yenilgiye u
ramas gerekse de sonu nceden belirlenmi deildir. Bu m o
delin, de Beauvoir tarafndan cinsel ayrma uyarlanm biiminde
ise kadn, nesnelletirilmi teki olmaya gz yumar. Kadnlar,
kendilerinin nesnelletirilmesini kabul ederler ve yaplan d
zenlemeden memnundurlar.
teki olmay reddetmek, yrrlkteki anlamay bozmak istemek;
bu, kadnlar iin, onlarn st kast ile olan dayanmalar sayesinde ka
zanm olduklar avantajlardan vazgemeleri anlamna gelir. Efendierkek, kle-kadna maddi gvence salayacak ve onun varoluunun
ahlki merulatrmn stlenecektir.10
.
/
10. de Beauvoir, a.y., s.121.

124

De Beauvoir, bu acayip dzenlemeyi kadnlar iin ekici k

lann ne olduu sorusuna Sartrem, zgrln isterlerini ele al
biiminden kartlan terimlerle yant arar. Kadn olmak, iinde
kadnlarn birer nesneye dntrlmeye raz olduklar ve aknlklarn inkr ettikleri srekli bir Sartrec kt niyet durumu
olarak yorumlanr. Mevcut durum ve onun ideal alternatifi, ikinlik ve aknlka gre ifade edilir.
Her zne, zne olarak kendi zerine deni zellik le, bir aknlk bi
im i olarak i gren servenler veya tasarlar araclyla yerine g e
tirir; erkek, zgrl, ancak srekli teki zgrlklere doru y
nelm esi sayesinde kazanr. u anki varoluunun, snrsz bir biimde
ak olan gelecek iine yaylmaktan baka bir mazereti sz konusu
deildir. A km ln, ikinlie, duraanla her geri dnnde; va
roluun e n -s o r y e -verili koullara mahkm olmaktan ibaret hay
vans bir yaama- ve zgrln, bask ve olum salla doru g e
rilem esi sz konusudur. znenin kendisi izin veriyor ise, bu zl,
bir ahlki hatay tem sil eder, fakat zn eye zorla kabul ettiriliyor ise
engellem e ve basky ifade eder. Bu, her iki durumda da mutlak k
tdr. Kendi varoluunu merulatrmak isteyen her birey, kendi var
lnn, snrsz bir kendini am a ve zgrce seilm i tasarlara ka
tlma istei tadn hisseder.11

kinci C insi okuyan birok ada okur, bir insan ideali olarak
Sartrec aknlk konusunda bir feminist olarak zaten kar
laabilecei snrlamalardan ayr olarak baz tereddtler ifade
edecektir. Herhangi bir irade, gerekten, Sartren ne srd
kadar zgr olabilir mi? Ve iinde bulunduumuz btn belirlenmiliklere ramen okuyarak muzaffer bir eda ile irademizi
ne kartmal, akn benler olmay gerekten istemeli miyiz? Ra
dikal zgrlk ve bununla balantl kt niyet fikri, baz ba
kmlardan, kendilerini zaten baskc koullar arasna skp kal
m bulan insanlar, -erkek veya kadn- bir de fazladan kendi
kendini sulama yk altna sokma olarak da grlebilir. Fakat
benim burada dile getirmek istediim kukular zellikle, zbilin
konusundaki Hegelci ve Sartrec yaklamlarn de Beauvoirnn,
11. A.g.y., s.28-9.
125

kadnlarn iinde bulunduu kt duruma dair analizinde alm ol

duklar biimle ilgilidir.
ncelikle, de Beauvoirnn asli Hegelci ereveyi, Sartre ara
clyla kullannn olumlu bir yn olarak grdm ey ze
rinde durmak istiyorum. De Beauvoir, kukusuz ki aktan aa,
kadnlarn durumuna ilikin H egelin kendi yaklamn ele al
maya kalkm deil. Fakat, nn kadnn iinde bulunduu a
maza ilikin getirdii aklama, her eye ramen, H egelin ko
numundaki bir igerilimi aa kartan bir alm a olarak
grlebilir. Hegel, kadnlarn, tinsel zne statsnden yoksun ol
duklarn dnmez. Onun, kadnlan, bir anlamda Doaya er
keklerden daha yakn grd dorudur: Eletirildikleri etik
yaam biimi, tinin, erkeklerle eletirilene gre, daha az gelimi
bir biimidir. Ama yine de bunun, gerekten etik nitelikte olduu
varsaylr. Kadn, tinin daha gelimi aamalarna da katlr; fakat
grm olduumuz gibi bu katlm, ar temsili bir yolla, er
keklerle arasndaki iliki sayesinde gerekleir.
Sartre iin olduu gibi de Beauvoir iin de ben oluun ko
ullar, tam tersine, olduka kesindir. Tasar ve servenlere
dorudan katlmda hibir eksiklik olmayacaktr. Bu tr bir ek
siklik durumunda beeri zneler, yeniden ikinlik haline dnmeye
zorlanm olur. Temsili benlik diye bir ey olamaz; kadnlarn er
keklerle olan ilikilerinin, aknlktan onlara da bir pay verdiini
dnmeleri ancak kt niyetle mmkn olabilir. H egelin ka
dnlara tahsis ettii orta yer -tamamen doal olan ile tasar ve
servenlerin dsal dnyasna tam katlm arasnda kalan yer- bir
yanlsama olarak grlmelidir. Kadnlar eer ortaya kp kendi
tasar ve servenlerine katlmyorlarsa, tamamen ikinlie veya
yaam iinde kaybolup gitmeye indirgenmilerdir. Aknlk ile i
kinlik arasnda bir orta yer yoktur.
Bu adan bakldnda, de Beauvoirnn kadnn tekiliine
ilikin yaklam, Hegelin, tinsel bir zne olarak kadnn stats
meselesini ele alndaki isel tutarszlklar aa karan bir yak
lam olarak grlebilir. Fakat Hegelci alt dnyay, kt niyet ala
nndan baka bir ey deil diyerek reddetmesi, de Beauvoirnn
kadn olma durumunu betimlemesi adna baz olumsuz sonular
da dourur; ki bunlar zellikle kadnn biyolojik yaps hak126

larmdaki, amazn akmla uzanan yabanclaamaz zgr bir

zne olma ile bu zneyi salt doal bir varlk alanna geri eken bir
beden olma arasndaki eliki olarak sunan yorumlarnn ba
zlarnda aa kar. Bu, kadn bedenini sanki, kadn trnn
kurban yapan, akmlk nndeki yapsal bir engelmi gibi al
maktr. De Beauvoir, bir kadn, diyor, det grme dneminde
acyla, kendi bedenini anlalmaz, yabanc bir eymi gibi his
seder, onun bedeni aslnda, inat ve yabanc bir hayatn kur
ban... Kadn, tpk erkek gibi, k e n d i b e d e n id ir, fakat onun bedeni,
kendisinden baka bir eydir.12
rade sayesinde aknla ulama ile bedensel ikinlikle s
nrlanma arasndaki bu ikicilik, kadn olma durumuna ilikin ra
hatsz edici bir betimlemedir. teki olarak kadn fikrinin, bu nok
tada, kendini am olduu rahatlkla grlebilir. Bilincin
nesnelemesi, bir kimsenin kendi bedenini kendisi iin nasl teki
klabilir? Bir kadnn kendi bedeni hakkndaki dolaymz de
neyimi niin akmlk eksiklii veya yaama ikin olu deneyimi
olsun? Hem bu, niin erkek bedenine ilikin bir dolaymsz de
neyime de eit derecede uygulanmasn? De Beauvoirnm burada,
Sartre m aknlk kavramyla birlikte kadn bedenini ikinliin
ideal rnei olarak13 gren nl yaklamn da kendine mal etmi
olduu dnlebilir.
Burada ksmen de Beauvoiry savunarak, onun betimledii bir
kadn bedeni deneyiminin -her ne kadar dolaysz da olsa-, ku
kusuz, erkein bakna maruz kalarak kltrel olarak nes
nelletirilmi bir bedene ilikin bir deneyim olduu sylenebilir.
De Beauvoir, okuyucularn, kulland k a d n veya d i i sz
cklerinin herhangi bir deimez ze karlk gelmedii ve byle
bir niyeti de olmad konusunda uyarr; o okuyucunun birok
nermesi gibi bu szckleri de eitim ve grenein imdiki
halinden yola karak anlamas gerekir.1-1 Ve kadnlarn, kendi
bedenlerini bile, nesnelletirici bir eril bakn artlandrc et
kilerini yanstacak ekilde deneyimledikleri iddiasnda kesinlikle
doru olan bir eyler vardr.
12. A.g.y., s.61.
13. Sartre, a.y., bl. IV, ara. bl. 2, ksm. 3, s.600-15.
14. de Beauvoir, a.y., Giri, 2. kitap, s.31.

127

Kadnn aknl nnde engel yaratann, kadnn biyolojik

yapsnn kendisi deil, erkeklerin, kadnlarn da gz yummasyla,
kadn biyolojisine yklemi olduklar anlam olduunu sy
leyebiliriz. De Beauvoir, aadaki pasajda, bu ayrmn aka far
knda gibi grnyor:
Erkekler, srf kadnlar kilit altnda tutmak iin bir kadnlk alan -bir
ikinlik krall, bir yaam krall- yaratmak istem ilerdir... Ka
dnlarn bugn istedii, varolu hayat, insani varl da hayvanla
tabi klmak deil, erkeklerle ayn haklara sahip var olanlar [existents]
olarak tannmaktr.15

Fakat belki de bu konuda sylenebilecek daha ok ey vardr.

Kadn bedenini Sartrec aknlk iin bu oluta bir tehdit haline
getiren ey, yalnzca, onun erkein bak tarafndan nesnelletirilmiliinin dourduu bir sonu gibi gzkmyor. De
Beauvoirnn kadnn biyolojik yapsna ilikin betimlemesinin te
melinde zbilincin bireysellii ile yaamn tam olumam ge
nellii arasndaki Hegelci asal kartlk yatar; kadnn trn ya
amna biyolojik adan daha fazla dahil olmas aknla
ulamasna engel oluyor ise bunun nedeni yalnzca basit pratik
eyler olmamal. Mesele yalnzca, egemen toplumsal rgtleni
biimleri iinde kadnn temel sorumluluunun ocuk bakm ve
ev ileri olmasnn, onun tasar ve servenlere katlmasn s
nrlyor olmas deildir. Onun Sartrec ikinlie daha fazla eilim
gstermesinin kavramsal nedenleri de var gibidir. Sartrec akmlk, tpk Hegelci nceli gibi, tam da yaam n almas
anlamna gelir. Erkek tr hayatn aar; deerleri yaratr .
Kadnlar, erkeklerden ok daha byk lde, trn kurbandrlar. Ve
insan soyu her zaman kendi yazgsndan kamann yollarn ara
mtr. Yaamn srdrlmesi, erkek iin, aletin icadyla birlikte bir
etkinlik ve tasar halini almtr; buna karlk kadn anne olarak,
tpk bir hayvan gibi, kendi bedenine bal kalmtr, insanlk, ken
disini yaam a m eselesi konusunda sorguladndan, yani, doal ya
amn stne kan bir hayat yaam aya deer grdnden dolaydr
ki erkek, kadn karsnda kendisinin stn olduunu varsayar. Er
15. A.g.y., s.96-7.
128

kein tasars zaman iinde kendini yinelemektir; yaanlan an kont

rol altna alp, gelecei biim lendirm eye yatkndr. Deerleri yaratan
Vf k.U sre ierisinde varoluun kendisini bir deer klan, erkein et
kinliidir. Yaamn karmak gleri zerinde stnlk kurmu olan
ve D oa y ve Kadn itaat altna alm olan yine bu etkinliktir.16

Aknlk, ilk ortaya k biimiyle, kadnln almas de

mektir. Hegel de ise bu, kadnlara ait alt dnyadan uzaklama me
selesidir. Sartrec biiminde ise kadn bedeni tarafndan simgelendii varsaylan ve zgr znelii [subjecthood] iine ekip
boma tehdidinde bulunan delik ve balk n reddedilmesi ile
bir tutulur.17 Hegelci alt dnyann yokluunda, geriye, zneliin
aabilecei tek ey olarak kadn bedeninin kendisi kalm tr adeta.
Kukusuz ki, her iki durumda da, kadnlk, ancak erkee ait bir
perspektiften bakldnda almas gereken bir ey gibi g
rlebilir. Fakat erkee ait perspektif, aknlk ve ikinlik kav
ramlarna zaten kendi damgasn vurmutur. Belki de btn bun
lardan sonra de Beauvoirnn, kadnlarn gerek benlie ve
zgrle ulaabilmeleri iin sadece kendi kt niyetleri ve er
kein iktidaryla deil, ama ayn zamada kendi bedenleriyle de
mcadele etmeleri gerektii yolunda eyler ieren o rahatsz edici
pasajlar yazmasna armamak gerekir; sanki kadnlar, aknla
ancak kendi bedensel varlklarna yabanclaarak ulaabilirlermi
Burada belirtmek istediim, aknlk idealinin, de Beauvoirnn
kabul ettiinden daha temel bir biimde bir erkek ideali olduu ve
bu idealin kadns olann dlanmasyla beslendiidir. Kadnn akmla ulamas idealini paradoksal klan ite budur. Yaamn
almasnn Hegelci ilk biiminde kadnlar, oyunun dnda b
raklr ve bir alt dnyaya srgn edilir. Ayn modelin Sartre dolaymyla de Beauvoir tarafndan kullanmnda ise, kadnlar, d
man bilinlerin atmas iine ekilir; onun idealinde kadnlar,
her zaman baklan olma yerine, bakan olma iin mcadele eder
ler. Fakat, aknlk bu ekilde, sanki toplumsal cinsiyet iermeyen
l ir idealmi gibi ele alnabilir mi? Ve de Beauvoir ve Sartrem
16. A.g.y., s.97.
17. Sartre, a.y., s.613-14.
I VN/Erkek Akl

129

bizden, bir kt niyet alan sayp, reddetm em izi istedii Hegelci

ara alan karttmzda akmlktan geriye ne kalr? Erkein aknl, H egelin de ksmen farkettii gibi, kadnn aknlnn
olmak zorunda olduu eyden farkldr. Akmlk, erkek sz ko
nusu olduunda, daha sonra olduu gibi, el srlmemi bir halde
kalan bir alandan -erkek iin yalnzca doal duygular ve tikellii
ifade eden bir alandan - kurtulmaktr. Oysa kadn iin, hem terk
edilebilecei hem de terk ettikten sonra geri dndnde el de
memi bir halde bulabilecei trden bir alan sz konusu deildir.

130

VII. SONSZ

A klm erkeklii tam olarak ne anlama gelmektedir? Felsefi d

nce tarihinde karlatmz eyin, yalnzca, artk bir yana at
lrken sahip olduumuz Akl ideallerimizin kkleri derinlere uza
nan yaplarn bozmayabilecek trden yzeysel kadn dman
tavrlarn art arda sralan olmad ok aktr. Eski fel
sefecilerin, kadnn karakterin de birtakm eksikliklerin var ola
bileceine inanm olmalar olgusundan daha nemli olan eyler
vardr. Bunlarn bir ou, gerekten de kadnlarn erkekelere gre
daha az rasyonel olduklarna inanmaktaydlar. Ve rasyonalite ide
allerini, akllarnda erkek paradigmalarn tutarak formle et
milerdir. Fakat A kln erkekliinin kkenlerini daha derinlerde
aramak gerekir. Sahip olduumuz erkeklik ve kadnlk idealleri ve
131

kavranlan hakimiyete dayanan -stnlk ve aalk, norm ve

farkllk, olum lu ve olum suz ve zsel olan ve ta
mamlayc olan- yaplar ierisinde oluturulmulardr. Ve erkekkadn ayrmnn kendisi, dorudan doruya betimleyici bir s
nflandrma ilkesi olarak deil, bir deer ifadesi olarak kul
lanlmtr. Grm olduumuz gibi erkekliin stnlk ile bir tu
tuluunun tarihi Pisagorculara kadar geriye gtrlebilir. Deerli
saylan her ey, hemen erkeklikle zdeletirilmitir; ift saylara
kar tek saylar, besleyip bytme ile ilgili vasf ve yetilere
kar saldrganlk veya duygulara kar Akl Erkekliin, stn
saylan zelliklerle artrld bu balam ierisinde, kadns
zelliklerin erkee ait, insani stnlk normlarna gre daha aa
-ya da ar kurnaz bir biimde tamamlayc - saylmas, sadece
bir rastlant olmasa gerek. Rasyonalite, kadnln almas olarak
kavranlmtr. Ve kadnln kendisi de ksmen bu yap ie
risinde ortaya kp ekillenmitir.
Haksz bir ayrm yapld kefedildiinde aalanm olana
pozitif bir deer yklemek doal bir tepkidir. Fakat burada, kar
karya olduumuz nyarg, bildiimiz anlamda kadnln, ks
men erkee ait bir norma gre, bu norma olan uygunluk veya
farkllna gre oluturulmu olduu gereiyle yan yana ko
nulduunda karmak bir hal almaktadr. Szgelimi, eski^ fel
sefecilere kar her iki cinsin de eit lde Akl sahibi olduunu
ne srmek isteyebiliriz. Ve hemen arkasndan kadnlarn, artk
Akln kltrel tezahrlerine tam olarak katlmas gerektiini d
nebiliriz. Ama ne var ki, de Beauvoirnn aknlk idealini fe
m inist adan sahiplenme abasnda da grm olduumuz bu
yaklam, glklerle doludur. Kadnlar, kadns olann kart
olarak tanmlanm bir kltrel ideale kolaylkla katlamazlar.
Kadnlarn sahip olduu rasyonel zelliklerin erkeklerin sahip ol
duklaryla ayn olduunu ve bunlarn gelitirilip gsterildii yer
olan kamusal alanlara girmeyi hak ettiklerini onaylamak, siyasi
adan nemlidir. Fakat, toplumsal cinsiyet farknn kavramsal
karmaklnn z bu deildir. Ve de Beauvoir mn karlk
verme biim i, dlama trlerinden birini reddederken dierinin
glenmesine yardmc olabilir. Olabilir, nk, geleneksel olarak
kadnlkla artrlm ve dlanm kiilik zelliklerinin de

erinin drlmesini, st rtk biimde, onaylyor ve ciddiye

alnm aya deer olan btn insani stnlk ve erdemlerin sadece,
erkeklikle eletirilmi olan ilgi ve etkinlik alanlarnda sergilenen
stnlk ve erdemler olduu varsaymn destekliyor gibi g
rnmektedir.
Fakat, alternatif karlklar da kavramsal karmaklklar iinde
bundan daha az kuatlm gibi grnmyor. Szgelimi, sadece
kadna zg kiisel zelliklerin g ve deerini, rtk biimde
de olsa hi bir norma bavurmakszn onaylamak -deyim ye
rindeyse Rousseaunun, kadn zihni eit, fakat farkldr, d
ncesinin bir versiyonunu benimsemek- ok basit gibi gelebilir.
Fakat kadnlk kavramlarn, iinde cinsel farkllk anlaymzn
gelimi olduu entelektel yaplardan kurtarmak, grndnden
ok daha zordur. Kadnlarn kendilerine zg bir entelektel veya
ahlki karaktere sahip olduu yolundaki iddiann kendisi de ks
men, kendisinin ona kar bir tepki saylabilecei, felsefi gelenek
ierisinde ekillenmitir. Eer toplumsal cinsiyet kavramlarmzn
yapsal zellikleri iyice anlalmaz ise, kendine zg olduu d
nlen bir dnce veya ahlk tarz, zerinde yaplan her vurgu
eski ve kkl erkek normlar-kadn tamamlayclar yaps iine
dme tehlikesi tayacaktr. Kadns olmanm nemi ve de
erinin onaylanmasnn, tek bana, temeldeki norm atif yaplar
sarsaca beklenmemeli; nk bu onay, ironik bir biimde, zaten
kar kmaya alt entelektel gelenek tarafndan onun iin
hazrlanm bir meknda ortaya kacaktr.
Dolaysyla, evrensel ve tarafsz olana kar kiisel ve tikel
olana ynelik kadns kayglarn ahlki deerini, ya da A kln
soyut soukluuna kar duygunun scakln vurgulamak is
temek, Kant etiinin kutupsallatrmlarna kar anlalabilir bir
tepkidir. Fakat, kadns olann dlanmasnn basit bir reddetme
olmadnn farknda olmak nemlidir. Kadns zellik ve et
kinliklerin hem korunmasna, hem de aalanmasna izin veren ve felsefi dnce temeline oturtulmu veya felsefi dnce ile
rasyonalize edilmi- cinsel ayrmn toplumsal rgtlenii iine
ince uzlamlar da serpitirilmitir. Kadnlardaki kadns zel
l e r i n ekicilii ve nemini onaylayan veya erkek A kln selilliini cesurca kabul eden erkeklere sk sk rastlanmtr. Erkek
133

bilincindeki eksiklikleri giderme ve onu m utlaka kadns olan

ile tamamlayarak gerekletirme, kadn cinsinin bask altna
alnmas ve bununla balantl olarak oluturulmas anlam na gel
mi olan eyin byk bir blmn oluturur. Bunun farkna var
mada kadnn farkllnm ierdii gten dem vurmak, Bat
dnce tarihindeki zc olaylar dizisinden bazlarn tek
rarlam aya mahkm olabilir.
Bildiimiz anlamda kadnln ierii, en az ona biilen aa
stat kadar, belirli bir entelektel gelenek ierisinde e
killendirilmitir. Sz konusu olan, kadnlara kar basit dlama
deil, ama bundan te, kadnln bu dlama yoluyla olu
turulmasdr. Kadnlkm alt dnyas grnn nl savunucusu
Hegelin, cinsel farklln kavramsal karmaklna bu denli
nfuz etmi olmas dikkat ekicidir. H egelin kadn soyu ko
nusunda getirdii tehis, grm olduumuz gibi, kadnlarn zel
alan ierisine hapsedilmesini destekleyen, olduka geni bir er
evede ortaya kar. Fakat onun, toplumsal cinsiyetin kar
maklna ve pathosuna ilikin anlay, baz bakmlardan, bunu
aar. Alt dnyadaki yaamn kadn bilinci tarzlarn ko
ullandrm olduunu, ayr bir ey olarak kadnln kaba bir
olgu deil, byk lde bask altna alma ile oluturulmu bir
yap olduunu grmtr. Bu grte olmak, kadns olann
kendine zg g ve erdemlere sahip olduunu reddetmek demek
deildir. Akl ideallerine dair son dnemlerdeki eletirel dnce
ikliminde, kadn farkllnn sahip olduu glerden bazlar,
tam da kadnlarn eril dnme-tarzlarndan dlanm ol
malarndan kaynaklanyor gibi grlebilir. Soyut dnce veya
ahlki bilincin baat ve ileri olduu varsaylan biimlerinden
byk lde dlanm olmak, bu biimlerin eksiklikleri ve se
faletleri ortaya ktnda, bir g kayna olarak grlebilir.
Fakat, bu tr gler, toplumsal cinsiyet farkllnn yapsal zel
likleriyle balantl olarak deerlendirilmek zorundadr. Bunlar,
dlanm olmaktan kaynaklanan glerdir. Ve bu tr bir aznlk
bilincinin erdemi, bu bilinci bir rakip norm olarak sunmaktan ka
nmaya baldr.1
1. Aznlk bilinci deyimi G.Deleuzee aittir; bkz. G.Deleuze (1978), Philosophie
et minorit" Critique, 369, 154-5.

134

Ayr bir ey olarak kadns olan onaylamaya veya be

lirlemeye girimek, var olan eitsizlik balamnda, kendine zg
tehlikeler tar. Eer insani etkinlik alanlarnn tamam -hem ge
leneksel olarak zel alanla eletiren, besleyip bytme ileri hem
de bugne kadar kamusal alan igal etmi olan etkinlikler- z
grce herkese ak olsayd, cinsel farklln aratrlmas, ka
dnlar ve erkekleri ayn ekilde sakatlam olan dzg ve ka
lplar yaym a tehlikesiyle daha az ykl olabilirdi. Fakat, A k l
ideallerinin erkeksiliinin aa vurulmas ve eletiriden ge
irilmesi ii, bu tr umutlarn gereklemesini beklemek zorunda
olmad gibi, aslnda onlarn gereklemesi iin nemli bir katk
da salayabilir.
Feministler iin, gelenein erkekliinin gze en ok arpan
yn, anlalabilir bir ekilde, kadns olann kk d
rlmesidir. Gelgelelim bu mesele, erkekler iin de nemlidir.
Kadnlarn yaam, Akln alm alt dnyasnn yoksullatrc
snrlamalarn cisimletirir. Buna karlk, miras alm ol
duumuz biimiyle erkeklik de, bundan az olmamak zere, ka
musal A kln yoksullamasn ve zayfln temsil eder. Gemi
dnce sistemlerinin, u anda sahip olduumuz, erkek ve kadn
bilinlerine olan katksn anlamak, hem erkekler hem de kadnlar
iin entelektel tarz ve karakterler alannda bir eitlilie ula
lmasn, olanakl klmaya yardmc olabilir. Ve bu, btn fark
llklarn yadsnmasn gerektirmez. ster kadna ait olsun, ister er
kee, erkek ve kadnlarn yaamlarnn toplumsal rgtleniindeki
gemi farkllklar olduu kadar gemi felsefi idealleri de yan
str. Bu tr farkllklarn birer norm olarak alnmas gerekmez.
Ve bunlar anlamak, ierdii olaslklar ve deneyim alannn ta
mam, isteyen her erkek ve kadna ak olacak bir insan ya
amnda eitlilik ve zenginlik kayna olabilir.
Cinsiyet nedir bilmeyen bir Akl idealinden kurtarlabilecek
herhangi bir ey var mdr? Gemite bu ideale kar gsterilen
ar hrmet, erkek ve kadn zihinleri arasndaki gerek eit
sizlikler ieren bir toplumsal balamda retilmi ve sergilenmi
olan, farkllklar kabul etme konusunda gsterilen ve kendi ken
dini aldatmaya dayanan bir baarszlk olarak nitelendirilebilir.
Fakat bu, gelecee ilikin bir umudu cisimletiren bir ey olarak
135

da grlebilir. H egelin A kla duyduu ve gerek olan ras

yoneldir, rasyonel olan gerektir, sloganyla zetledii inan ko
nusundaki nl ifadesinde de benzer bir iki anlamllk vardr. Bu,
hi de artc olmayan bir ekilde, biroklar tarafndan, sta
tkonun sugtrr bir biimde rasyonelletirilmesi olarak kabul
edilmitir; ama ayn lde, bir idealin davurumu -irrasyonel
olann stn gelmeyecei inancnn bir ifadesi- olarak da al
nabilir. Bu olduka naif bir inan gibi grlebilir fakat bu szkonusu inancn kt niyetin rn olduu anlamna gelmez. Akl
cinsiyet tanmaz, iddiasnn kendinden emin bir ekilde onay
lanmas, eer herhangi bir ekilde geerli ise, yalnzca bir ideal
olarak gerek olan bir eyin gereklik yerine konulm asyla ayn
anlama gelebilir. Eitlik idealleri, baka yerde olduu gibi burada
da fiili eitsizlikleri gizleyebilir. Birok felsefecinin, tam tersi
yndeki umut ve zlemlerine ramen, Akl ideallerimiz gerekten
de erildir. Ve eer gerekten herkeste ortak olan bir Akl var ise,
bu, gnmzde var oluuyla nlebilecek bir ey deil, ge
lecekte baarlacak bir eydir. Gemi Akl idealleri, cinsel fark
ll amak yle dursun, bu farklln olumasna yardmc ol
mulardr. Cinsel adan ntr olduu varsaylan Akl idealleri
maskesi altnda gelitirilmi olan erkek fikirlerinin bugn hem er
keklerin hem kadnlarn zararna olduu grlmektedir.
Felsefeciler kendi etkinliklerini, tarihsel ortamn ve toplumsal
yaplarn koullandrc etkilerinden bamsz olarak Akln aran
mas olarak tanmlamlardr. Fakat bu tr olumsallklar am ol
duu iddiasna ramen Felsefe, cinsel farklln toplumsal r
gtleniinden etkilendii kadar onu etkilemitir de. Felsefenin
gemiindeki erkeksilik btn boyutlaryla ancak imdilerde
aa kmaya balyor. Felsefe Tarihi, btn o zaman-d ha
kikat zlemlerine ramen, her dnemde felsefi etkinlie katlm
trden insanlarn karakteristik kayglarn ve kendilerini alglay
biimlerini yanstr. Felsefeciler, tarihin farkl dnemlerinde din
adam olmutur, yazar olmutur, niversite profesr olmutur.
Fakat btn etkinlik tarihi boyunca hepsinde ortak olan bir ey
vardr: Ezici ounlukla erkektirler. Ve felsefi gelenek ierisinde
kadnn yer almam olmas, A kln sadece erkekler tarafndan
kavramsallatrlm olduunu gsterir. Dolaysyla sonular, hi
136

de artc olmayarak, onlar, erkee ait bir etkinlik olarak Fel

sefe den ne anlyorlar ise onu yanstmtr. Bat gelenei ie
risinde kukusuz kadn felsefeciler de yer almtr. Fakat onlar,
Philo nun veya Augustinusun A kll kadnlarna benzer olarak,
kadnlklarndan dolay deil, kadnlklarna ramen felsefeci ol
mulardr; Akl ideallerinin biimleniinde kadna ait hibir veri
kullanlmamtr.
Kadnlar Felsefe iinde boy gstermeye baladklarnda olmas
beklenebilecek tek ey olmu, Felsefenin gemiteki erkeksilii
ve bununla birlikte Akl ideallerinin erkeksilii odak noktas ha
line gelmi ve buna, felsefe ile feminizm arasnda bir tr d
manlk olduu hissi eklenmitir. Grm olduumuz gibi felsefe,
kadns olann kltrel ideallerden (felsefi imgelemin kk bir
sapmas saylp bir kenara atlamayacak lde) dlanmasna ok
byk katklarda bulunmutur. Fakat feminizm ile felsefe ara
sndaki gerginliin yanl yorumlanmamasna byk zen gs
termek gerekir. Kadns olann dlanmas, erkek felsefeciler ta
rafndan hazrlanm bir komplonun sonucu deildir. Grm
olduumuz gibi bu dlama, baz durumlarda, yazarn bilinli ni
yetine ramen ortaya kmaktadr. M etinlerde aka grld
durumlarda ise bu, yazarn asl amacnn yannda genellikle arzi
kalmaktadr. Ve sklkla, metin ile metni kuatan toplumsal ya
plar birlikte alndnda ortaya kmakta ve bu da genellikle
ancak gemie dnp bakldnda grlebilmektedir.
Akl idealleri konusundaki feminist rahatszlk, zaman zaman,
rasyonel dncenin eril olduu iddia edilen ilkelerinin red
dedilmesi eklinde davurulmaktadr. Meselenin bu ekilde for
mle edilmesi, profesyonel felsefecilerin iini olduka ko
laylatrmakta ve A kln erkekliinden dem vuran btn
konumalar kafas kark olmakla sulanp bir kenara atl
maktadr. Balangta iaret etmi olduum gibi, ada fel
sefecilerin rasyonel inancn isterleri, hakikatin nesnellii ve ras
yonel tartma yntemleri gibi felsefi takntlar, Akl ile birlikte
genel kltrel ideallerin eletirilmesinin tad nemi gr
melerini gletirebilmektedir. A klm erkek olduu iddias ha
kikatle ilgili olarak cinsel bir grelilik tavr benimsemesini ya da
erkekler iin gerekli olan mantksal dnme ilkelerinin, kadn
137

dnrler iin ayn ekilde geerli olmad yolunda herhangi bir

iddia ne srmeyi gerektirmez de.
Felsefeciler, A kl ya da Felsefeyi bir kenara atmakszn, fe
ministlerin A klm erkekliinden duyduklar honutsuzluu cid
diye alabilirler. Akl ideallerine ynelik bu tr eletiriler aslnda,
Bat felsefe gelenei iersindeki ok eski bir kolla sreklilik iin
de bir ey olarak grlebilir; bu kol, arlkl olarak, miras alnm
Akl ideallerinin derinlerdeki yaplar hakknda dnmsel bir
farkndalk gelitirmeye almtr. Felsefe, Akl ideallerini, ka
dns olan dlayarak belirlemitir; fakat ayn zamanda, kendi
iinde, bu idealler ve kendi zlemleri zerine eletirel dnme
kaynaklarn da barndrmaktadr. ok kr ki, Felsefe, ken
disinin gemite gururla iddia ettii gibi bir ey -gerek olann, ta
rihin koullandrc etkilerinden uzak, zamandan bamsz, ras
yonel temsili- olmak zorunda deildir.
Felsefe Tarihi zerine almann kendisi bir kltrel eletiri
biimine dnebilir. H egelin, A kln insanlk tarihi boyunca
ilerlerken izledii istikrarl izgi olarak Felsefe Tarihi grn
gnmzde ok az kii benimser. Oysa bu gr, (iyi veya kt
ynde, kltrel idealler zerinde biimlendirici etkide bulunmu
olan ve ada bilinte hl zaman zaman yzeye kan) AkF
yorumlama biimlerinin art arda sralann aa vurur. Burada
ben, bu Akl anlaylarnn erkek-kadn ayrm ile nasl ilikilendirilmi olduklarn aa karmaya altm. Bunu ya
parken felsefecilerin ele aldklar konulara ilikin olarak, ku
kusuz pek ne karmadklar noktalar zerinde younlatm.
Erkek-kadn ayrmn, bu ekilde, metinlerde ele alnan konularn
merkezi hline getirmek, Felsefe Tarihinin yanl anlatlmas ola
rak nitelendirilebilir. Ama felsefeciler Felsefenin gemiinin
hikyesini kendi kayglan asndan anlatrlarken her zaman bunu
yapmlar, felsefeci-olmayan adalanyla, ele aldklan fel
sefecilerin o kadar da temel bir nem atfetmedikleri acil me
seleleri paylamlardr.
Erkek-kadn ayrmn, felsefi metinlerle olan ilikileri iinde
aydnlatmak, Felsefe T arihinin arptlmas demek deildir. Ama
bizleri gemi dnrlerden ayran zamansal uzakln ciddiye
alnmasn gerektirir. Zamansal uzakl ciddiye almak kukusuz
138

gemi dnrlerin, kendi tasarlar asndan merkezi nem ta

dn dndkleri eylerin de kesinlikle gznnde tutulmasn
gerektirir. Bu tr bir alma, gemi ideallere bugnden gelen
er^ ' ? lerden bakma gereksinimi ile dier taraftan ayn derecede
g bir gereklilik olan, yazarlarn kendileri gerekten ne yap
mak istemise onun drst bir ekilde sunulmas arasnda ortaya
kan srekli bir gerilim ierir. Dolaysyla ada feminizm ile
gemi Felsefe arasndaki gerilimin yapc bir ekilde zmlen
mesi, her iki gereksinimin de hakkn vermemize baldr.

139

I
BBLYOGRAFK DENEME

Aada belirtilen antolojiler, toplumsal cinsiyet ve felsefi ge

lenein ve feminist eletirisi zerine son dnemlerde yaplm a S a n n kapsan,, hakle,ada bir
'
'H
Sex (der.) R.Baker ve F.EUslon (Buffalo, N Y Prometheus
B k s 1975); Women and Philosophy: Toward a Theory o f U ( t o . ) C.Gould ve M .W anofsky (New Y o A P e n g n *
Books 1976); Feminism and Philosophy, (der.) M.Vetterling
Braggin, F.Elliston ve J.English (Totowa, NJ, Lm efielI Adams,
1977V Sex Equality, (der.) J.English (Englewood Cliffs, NJ, Prentice-Hall 1977); Philosophy and Women, (der.) S.Bishop ve
M W einzeig (Belmont, Wadsworth, 1979); The S e ^ r f S a c g
and Political Theory: Women and Reproduction from Plato
140

etzsche, (der.) L.Clark ve L.Lange (Toronto, University of To

ronto Press, 1979); Femininity , Masculinity and And
rogyny": A Modern Philosophical Discussion, (der.) M.VetterlingBraggin (Totowa, NJ, Littlefield Adams, 1982); Sexist Language:
A Modern Philosophical Analysis, (der.) M.Vetterling-Braggin
(Totowa, NJ, Littlefield Adams, 1982); Beyond Domination: New
Perspectives on Women and Philosophy, (der.) C.Gould (Totowa,
NJ, Littlefield Adams, 1983); Discovering Reality: Feminist Pers
pectives on Epistemology, Metaphysics, Methodology and the P hi
losophy o f Science, (der.) S.Harding ve M. Hintikka (Dordrecht,
Reidel, 1983).
The M onist'in zel says: W om ens liberation: ethical, social
and political issues, 57(1) (Ocak 1973) ve Radical Philosophynin zel says: Women, gender and philosophy,34
(Yaz 1983); aynca bkz. Jane Englishin tantc makalesi Phi
losophy, Signs 3(4) (Yaz 1987), 823-31 ve N.G. Keahanem Fe
minist scholarship and human nature, Ethics 93 (1) (Ekim 1982),
102-13.
Bu derlemelerin ierdii metinlerin birou ada ahlki si
yasi ve toplumsal meselelerin felsefi ynyle ilgilidir: krtaj, cin
sel eitlik, onaylayc eylem, cinsiyeti dil, cinsiyet rolleri. Bat
felsefe geleneinin feminist adan eletirilmesine adanm ma
kaleler zellikle urada bulunabilir: The Sexism o f Social an Po
litical Theory, (der.) Clark ve Lange ve Discovering Reality, (der.)
Harding ve Hintikka. Bat siyaset geleneinin feminist adan
eletirisi, siyaset kuramclar tarafndan yazlm iki kitapta su
nulmutur. Susan M. Okinin kitab, Women in Western Political
Thoughtu (Princeton, NJ, Princeton University Press,1979), Pla-.
ton, Aristoteles, Rousseau ve M iliin dnce sistemlerinin kadna
yaklamlarn tartr. Jean B. Elshtainm, Platon, Aristoteles, Au
gustinus, Aquinas, Luther, Machiavelli, Hobbes, Locke ve liberal
gelenek, Rousseau, Hegel ve M arxi kapsayan Public Man, Pri
vate Woman: Women in Social and Political Thoughtu (Princeton,
NJ, Princeton University, Press, 1981), kamusal-zel ayrmnn
kadnlarla ilikili.olarak dourduu sonularn bir eletirisidir ve
kamusal-zel ayrmna feministlerin nasl bakm olduklarn ak
tarp bu ayrm yeniden yaplandrmaya alr. Ayrca, bkz. Okin,
141

W omen and the making o f the sentimental family, Philosophy

and the Public Affairs, 11 (1) (K 1982) 65-88 ve Elshtain, Fe
minist discourse and its discontents: language, power and m e
aning, Signs, 7(3) (Bahar 1982) 603-21. Mary O B rienm bi
yolojik remenin kavramsallatrlm as zerinde odaklanan kitab,
The Politics o f Reproduction (Londra, Routledge and Kegan Paul,
1981) geleneksel siyasi dncenin bir eletirisidir.
ki yeni kitapta, ada felsefeden kartlm a kuram ve tek
nikleri, gnmzdeki feminizm tartm alarnn anlalmas ve de
erlendirilmesiyle ilikilendirme abasna rastlanr. Janet Radcliffe Richardsin The Skeptical Feminist: A Philosophical Enquiry
(Harmondsworth, Penguin Books, 1982)'si analitik felsefe tek
niklerini, feminist talepleri yeni bir yolla ifade etm ek iin kul
lanmay dener. Carol M cM illanm Women, Reason and Nature
(Oxford, Blackwell, 1982) adl kitab, ada feminizmin de
erlendirilmesinde W ittgenstein ve W inchden alnma felsefi bir
ereve kullanr. Aka anti-feminist bir bak asndan, birok
feministin rasyonalite ve insan doas konusunda, felsefi ras
yonalistler ile ayn ekilde, sugtrr varsaymlarda bulunduunu
ileri srer. Bu iki kitabn yol at yntembilimsel meselelere
ilikin tartmalar iin Jean Grim shawin The Skeptical Feminist e
CRadical Philosophy, 30, Bahar 1982,1-6) ve Women, Reason and
N aturea ilikin (Radical Philosophy,32, Sonbahar 1982, 42-3 ve
34, Yaz 1983 ,45-6) deerlendirme yazlarna baknz.
Fransada, felsefe geleneindeki rtk eril nyarg, Luce Irigaray tarafndan Speculum de l'autre fem m e (Paris, Minuit, 1974)
ve Ce sexe qui n en est pas nunda (Paris, Minuit, 1977) ele
tiriden geirilir. Irigaray, daha ok, Freudcu ve Lacanci ras
yonalite modellerinin kadnlara uygulanamazl zerinde durur.
Michle Le Doeuff, L Imaginaire philosophique (Paris, Payot,
1980)'de, felsefecilerin imgeleri, zellikle de kadn imgelerini ve
kadnn felsefe geleneindeki mulak mevcudiyetinin ierimlerini
aa karmaya alr. Irigarayn Ce sexe qui nen est pas
nndan iki deneme, New French Feminism: An anthologydc
[(der.) E.Marks ve I de Coutivron, Amherst, Mass.,University of
Nassachusetts Press, 1980] evrilmitir. Le Doeuffun L Im a

ginaire philosophique'sinden ise iki blm evrilmi bulunuyor:

Women and philosophy ('Cheveux longs, ides courtes) R a
dical Philosophy'de (17,Yaz 1977, 2-11) ve PierTe R oussels chiasmas da Ideology and Consciousnessda (9, K 1981-2,39-70).
Le Doeuff un almas, Meahan Morris tarafndan u yazda tar
tlmtr: Operative reasoning: Michle Le Doeuff, philosophy
and feminism Ideology and Consciousness. (9, K 1981-2,71-101)
Kadnlk ile doa arasnda kurulan armlarn kltrleraras
evrensellii, antropologlarn olduka ilgisini ekmitir. zellikle
baknz: S. Ortner, Is female to male as nature is to culture?,
Woman Culture and Society, iinde (der.) M .Z.Rosaldo v
L.Lamphere (Stanford, Ca, Stanford University Press, 1974); E.
Ardener, Belief and the problem of women, The Interpretation
o f Ritual iinde (der.) J. La Fontaine (Londra, Tavistock, 1972).
[Ayrca, (der.), S.Ardener, Perceiving Women iinde, Londra, Malaby, 1975.); C.MacCormack ve M.Strathem (der.) Nature, Cul
ture and Gender (Cambridge, Cambridge University Press, 1980].
Bu kitapta ele alnm olan felsefeciler ve dnce akmlarnn
cinsiyet konusuna yaklam biimleriyle ilgili metinlerden bir
seme aada verilmitir.
Raoul M ortleyin Womanhood: The Feminine in Ancient H el
lenism, Gnosticism, Christianity and Islam adl eseri (Sydney,
Delcroix, 1981) antik dncede kadnlk zerine faydal bir ara
trm a salayabilir. Yeryz tanralarn kltlerinden dine (Yunan
dncesinde Akl ile bir tutulmu olan) gei ve bunun kadna
ynelik tutumlar zerindeki etkisi, klasik arkeolog Jane Harrisonn aadaki almalarnda tartlmtr: Prologomena to
the Study o f Greek Religion (Cambridge, Cambridge University
Press, 1908); Themis, a Study o f the Social Origins o f Greek R e
ligion (Cambridge, Cambridge Universiy Press, 1912) ve Epilegomena to the Study o f Greek Religion (Cambridge, Cambridge
University Press, 1921).
Platon hakkndaki eserler, daha ok onun, D evletin 5 inci ki
tabnda cinslerin eitlii konusunu ele alyla ilgilenir; ne var ki
bu kaynaklarn birounda ayn zamanda Platonun bilgi ku
ramnn cinsiyet farkll asndan tad anlam da tartlr:
*
143

C.Pierce, Equality: Republic V , The Monist, 57 (1) (1973), 1-11;

C.Garside Allen, Plato on W omen, Feminist Studies, 2
(1975),131-8; W.Fortenbaugh, On Platos feminism in Republic
V , Apeiron, 9 (1975),1-4; M .L.Osbome, Platos unchanging
view of women: a denial that anatomy spelles destiny, The Phi
losophical Forum, 6(4) (1975), 447-52; A.Dickason, Anatomy
and destiny: The role of biology in Platos views of women (der.)
Gould ve Wartofsky, Women and Philosophy iinde, s.45-53; J.
Annas, Platos Republic and feminism. Philosophy 51 (1976),
307-21; S.M.Okin, Philosopher queens and private wievs: Plato
on women and the family, Philosophy and Public Affairs, 6(4)
(1977), 345-69 (Bu makale O kinin Women in Western Political
Thought adl kitabnda da yer alr.); H.Lesser, Platos feminism,
Philosophy, 54 (1979), 113-17; L.Lange The function of equal
education in Platos Republic and Laws III (der.) Clark ve Lange,
The Sexism o f Social and Political Theory iinde; J. Martin, Sex
equality and education in Platos Just State (der.) VetterlingBraggin, Femininity, Masculinity" and Androgyny" iinde.
Aristoteles zerine yazlm yazlar, onun, biyoloji alanndaki
almalarnda dayand olu kuram ve kadnlarn baml oluu
meselesine yaklamn ele alr: C.Garside Allen, Can a woman
be good in the same way as a man?, Dialogue. 10 (1971), 53444; P.Thom, Stiff cheese for W omen, Philosophical Forum, 8
(1) (1976), 94-107; W.W.Fortenbaugh, Aristotle on slaves and
women(der.), J.Bames, M .Schofield ve R.Sorabji, Articles on
Aristotle: 2, Ethics and Politics iinde (Londra, Duckworth, 1977),
s. 135-9; L, Lange, Woman is not a rational animal: on A ris
totles biology of reproduction, (der.), Harding ve Hintikka, D is
covering Reality iinde, s.1-16.
Philonun kulland cinsel simgecilik Richard A.Baerin
Philos Use o f the Categories Male and Female (Leiden, E J.B rill,
1970) adl eserinde ayrntl bir ekilde tartlmakta.
Hristiyan dnce tarihinde kadna bak konusunda baknz,
(der.) Rosemary Ruether, Religion and Sexism (New York, Simon
and Schuster, 1974). Bu derlemedeki iki makale, Augustinus ve
Aqinasda kadnlk meselesiyle ilgilidir: Rosemary Ruether, Misogynism and virginal feminism in the Fathers of the Church ,
144

s. 150-83 ve Eleanor McLaughlin, Equality of souls, inequality of

sexes: woman in mediaeval theology, s. 213-66.
Rnesans dneminde kadnlk kavramlar hakknda baknz:
I.M aclean, The Renaissance Notion o f Woman: A Study in the For
tunes o f Scholasticism and Medical Science in European In
tellectual Life (Cambridge, Cambridge University Press, 1980).
Ruth Kelso nun Doctrine fo r the Lady o f the Renaissance (Urbana,
111, University of III Illinois Press, 1956), Rnesans dneminde
soylu kadnlarn eitimi hakknda yararl bir kaynak kitaptr.
Carolyn Merchant, The Death o f Nature: Women, Ecology and
the Scientific Revolution (San Francisco, Harper and Row, 1980)
adl kitabnda bilimsel devrimin, kadnlar ve doa konusunda ta
knlan tavrlar zerinde yapt etkileri inceler.
B aconn kulland cinsel eretilemeler ve bunun bilimin
kendi imgesinin oluumu asndan tad anlam, Evelyn Fox
K ellerin almalarnda aydnlatc bir ekilde tartlr; zellikle
bkz. Baconian science: a hermaphroditic birth, Philosophical
Forum, 11 (3) (1980) 299-308; Nature as her , Proceedings o f
The second Sex Conference (New York University, 1979); Gen
der and Science, Psychoanalysis and Contemporary Thought, 1
(3) (1978), 409-33 [ayrca, (der.) Harding ve Hintikka, D is
covering Reality iinde s. 187-205]; Feminism and science,
Signs, 7 (3) (1982), 589-602.
Descartes felsefesinin cinsel farkllk asndan tad anlam
iin baknz: G.Lloyd, The Man of Reason, M etaphilosophy, 10
(1979), 18-37 ve J.Thompson, Women and the high priests of Re
ason, Radical Philosophy, 34 (Yaz 1983), 10-14.
Hume un cinsel farkllk hakkndaki ksa yorumlar,
S.Burnsn The Humean female adl yazsnda ve L.MarcilLacoste un The consistency of H um es position concerning
wom en adl yazsnda tartlr, her ikisi de Dialogue, 15 (3)
(1976), 414-24 ve 425-40' dadr; ayrca, S.Burns ve L.MarcilLacoste, Hume on women (der.) Clark ve Lange The Sexism o f
Social and Political Theory iinde, s.53-73. [Ayrca bkz.
C.Battersby, An enquiry concerning the Humean woman, Phi
losophy, 56 (1981), 303-12],
Rousseau, hakknda bkz. E.Rapaport, On the future of love:
FlO N /E rkek A kl

]4 5

!
Rousseau and the radical feminists , Philosophical Forum, 5 (12), (1973-4), 185-205 [ayrca, (der.) Gould ve Wartofsky, Women
and Philosophy iinde, s. 185-205]; V.G.W exler,
Made for
m ans delight Rousseau as anti-feminist, American Historical
Review, 81 (1976), 266-91; L.Lange, W omen and the general
will (der), Clark ve Lange, The Sexism o f Social and Political
Theory iinde, s.41-52; C.Pateman, The disorder of w om en:
women, love and the sense of justice, Ethics, 91 (1980), 20-34;
M.Bloch ve J.H. Bloch, W omen and the dialectics of nature in
eighteenth-century French thought, (der.) MacCormack ve Strathem , Nature, Culture an Gender iinde, s.25-41; J. Martin, Sop
hie and Emile: a case study of sex bias in the history of edu
cational thought, Harvard Educational Reviews, 51 (3) (1981),
357-72; G.Lloyd, Rousseau on Reason, Nature and women , M e
taphilosophy ,14 (3-4) (Temmuz/Ekim 1983), 308-26.
Kant ve Hegel hakknda bkz. L.Blum, K ants and H egels
moral rationalism -a feminist perspective, Canadian Journal o f
Philosophy 12 (2) (1982), 287-302 ve P.J.Mills, Hegel and the
woman question: Recognition and intersubjectivity (der.), Clark
ve Lange; The Sexism o f Social and Political Theory iinde, s.7498.
Sartren Varlk ve H ilik'teki kadn betimlemeleri iin bkz.
M.Collins ve C.Pierce, Holes and slime: sexism in Sartres
psychoanalysis (der.), Gould ve Wartofsky, Women and Phi
losophy iinde, s. 112-27; W.Barrett, Irrational Man (New York,
Doubleday Anchor, 1962), bl.III, ara bl. 10 ve R.Keat, Mas
culinity in philosophy, Radical Philosophy,34 (Yaz 1983), 15-20.
De Beauvoirn kadn biyolojisine yaklam ve Sartrec er
eveyi kullannn tartld eserler: D.Kaufman McCall, Si
mone de Beauvoir, The Second Sex and Jean-Paul Sartre , Signs,
5.(2) (K 1979), 209-23; Michle Le Doeuff, Operative phi
losophy: Simone de Beauvoir and existentialism, ideology and
Consciousness, 6 (Sonbahar 1979), 47-58; B.Easlea, Science and
Sexual Oppression (Londra, Weidenfeld and Nicholson, 1981),
blm 2; E.Spelman, Woman as body: ancient and contemporary
views, Feminist Studies, 8(1) (1982), 109-31.
Ayrt edici erkek ve kadn kiilik zelliklerini belirlemedeki
146

kavramsal sorunlar ve biyolojik cinsiyet ile toplumsal cinsiyet

arasndaki ilikiler u derlemedeki yazlarda ele alnr: (der.)
Femininty, M asculinity and Androgyny onun daha nce
F.Ellistan ve J.Engirst ile birlikte derledii Feminism and Phi
losophy de yer alan cinsiyet rolleri ve toplumsal cinsiyet stne
makalelerden bazlar daha sonraki ciltte yeniden yaymlanmtr.
Felsefi dncede cisimlemi varsaymlar ve tarzlarn erkeksilii
yansma yollar, Harding ve H intikkamn derledii Discoverin R e
ality' deki baz makalelerde ve ayrca, L.Codeun Is the sex of the
knower epistemologically significant? {Metaphilosophy, 12
(1981), 267-76) ve R.Keatm M asculinity in philosophy (Ra
dical Philosophy, 34-Yaz 1983-,15-20) balkl makalelerinde ele
alnr.
Erkek ve kadnlardaki ahlki bilincin farkll meselesi, psi
kolog Carol Gilligann In a different voice: wom ens con
ceptions of self and of morality balkl makalesinde {Harvard
Education review, 47-4, 1977, 481-517) ve In a Different Voice
adl kitabnda (Cambridge, Mass. Harvard University Press, 1982)
olduka ilgin bir ekilde tartlr. Gilligan, kadnlar her zaman
olduu gibi (rnein Kohlbergin ahlksal geliim ltnn uy
gulamasnda) erkeklerden ahlksal olarak daha az gelikin gr
mek yerine onlan, deiik bir eit toplumsal deneyim ve yo
rumlama zerine temellenmi deiik bir eit toplumsal deneyim
ve kendilerine zg bir ahlk bilincine sahip olarak grmek ge
rektiini ileri srer. Gilligan, her ne kadar, kadn ve erkek ahlki
karakterlerinin kavramsal karmakln gzard etmise de a
lmas, Kant n, ahlki bilinci, evrensel ilkelerin kavranmas ile
bir tutan tavrna ilikin nemli sorular ortaya atar.
Feminist kuramlara ilikin en son tartmalar, bu kitabn son
blmnde ele alman farkllk ve dzg (norm) meselesine
deinirler. Farkllk meselesi, son dnem Fransz feminist ku
ramclarn bir hayli megul eder. Bu konuyla ilgili olarak
H.Eisenstein ve A. Jardinen The Future o f Difference adl der
lemelerindeki (Boston,G.K.Hall, 1980) ve Marks ve de Coutivronun New French Feminisms.An Anthology adl der
lemelerindeki makalelere baknz. Signs dergisi Fransz feminist
kuram hakknda bir zel say karm bulunuyor-7 (1) (Son
147

bahar. 1981). Eisenstein ve Jardine sekisinin sunu blm, cin

sel farkllk konusundaki feminist yaklam larda gzlemlenen de
iimlere ilikin olduka yararl bir tartm a sunar.
Aada belirtilen eserler, toplumsal cinsiyet m eselesiyle do
rudan ilikili olmasalar da, felsefe tarihinin bu kitapta ele alnan
ynyle ilgili felsefi ve dier alanlarda alm a yapacaklar iin
okunmasnda fayda olduuna inandm eserlerdir.
G.E.R. Lloyd, Polarity and Analogy: Two Types o f A r
gumentation in Early Greek Thought'd& (Cambridge, Cambridge
University Press, 1966) eski Yunan dnce sisteminde kutuplamalarn kullanl biimini deerlendirir; eser
Psagorcularn kartlar tablosundaki erkek-kadm ayrmna ilikin
baz tartmalar ierir.
Eski Yunanllarn A kla yaklam ve Yunan dncesinde,
rasyonel olann, rasyonel - olmayanla balantl olarak igal ettii
yerle ilgili olarak bkz. E.R.Dodds, The Greeks and the Irrational
(Berkeley, University of California Press, 1956) ve The Ancient
Concept o f Progress, and Other Essays on Greek Literature and
B elief (Oxford, Clarendon Press, 1973); Bruno Snell, The D is
covery o f the Mind, the Greek Origins o f European Thought (Ox
ford Blackwell, 1953). K.J. Dover, Greek Homosexualityde
(Londra, Duckworth, 1978), bl.3, Yunan dncesinde felsefe ve
erotik ak ilikisini inceler; ayrca bkz. G. Vlastos, The in
dividual as an object of love in Plato Platonic Studies (Princeton,
NJ, Princeton University Press, 1973), s.3-42, Yunanllarn ak ve
dostluk anlay ve bunlarn felsefi dnceyle olan balantlar
hakknda bir tartm a iin yararl olabilir.
B aconn bilgiye yaklam konusunda bkz. B.Farrington, Ihe
Philosophy o f Francis Bacon: An essay on its development from
1603 to 1609, with new translations o f fundamental texts (Li
verpool, Liverpool University Press, 1964) ve L Jardine, Francis
Bacon: Discovery and the Art o f Discourse (Liondra, Cambridge
University Press, 1975).
D
Rnesans yntem kavramlar iin bkz. N.W .Gilbert, R e
naissance Concepts o f M ethod (New York, Columbia University
Press, 1960). Descartesn yntemi hakknda bkz. L.J.Beck, The
148

M ethod o f Descartes:A Study o f the Regulae (Oxford, Oxford UniVf f ! ty ,PreSS 1952)- Walter J.Ong, Ramus: M ethod and the Decay
of Dialogue, from the A rt o f Discourse to the Art o f Reason'da
(Cambridge, Mass., Harvard University Press 1958), Rnesans d
nemi yntem kavramlar ile on yedinci yzyln sonlarna ait yn
tem anlaylar arasndaki kartlklar olduka aydnlatc bir e
kilde inceler. Ayrca, Rhetoric, Romance and Technology; Studies
in the Interaction o f Expression and Culturedaki (Ithaca NY
Cornell University Press, 1971) Latin language study as a Renaisance puberty rite balkl makalesinde eitim dili olarak La
tincenin nemi konusunu tartr.
Humecu arasal A kln ataleti ile A kln Yunanllardaki bi
imleri arasndaki kartlklar Julia A nnasn u kitabnda tar
tlr: An Introduction to Plato's Republic (Oxford, Oxford Uni
versity Press, 1981), blm 5. H um eda sergilenen akl ve tutkular
anlaynn toplumsal ve siyasi nemi Albert O. Hirschm anm,
The Passions and the Interests: Arguments fo r Capitalism before
its Triumph inda (Princeton, NJ, Princeton University Press 1977)
deerlendirilir.
Lawrence A.Blum, Friendship, Altruism and Morality (Londra
Routledge and Kegan Paul, 1980) adl eserinde, Akl ile duygu
arasndaki ilikilere Kantc yaklamn dourduu (ve bazlarna
elik konusundaki Kant yaklama ilikin yrttm tartmada
deindiim) glkleri ortaya kor. Bu konuyla ilgili olarak ayrca
iris M urdochn The Sovereignty o f Good (Londra, Routledge and
Kegan Paul, 1970) adl eserinde K antla ilgili olarak dile getirdii
phelere bakabilirsiniz.
Bu kitapta dile getirilen kayglar paylaan ada, ngiliz dilli
lelsefeclerin Akl konusundaki eserlerinden bazlar:Bryan W il
son, Rationality (Oxford, Blackwell, 1970), ve (der.) S.Hollis ve S
Lukes, Rationality and Relativism (Oxford, Blackwell, 1982), gre
cilik ve onun A kln evrensellii ve nesnellii meselesine et
kilerine dair olduka faydal iki yapttr. Hilary Putnam n R e
ason, Truth and H istory'si grecilik ile tarihten bamsz de
imez ilkelere ballk arasndaki ikilii ortadan kaldrmaya
ynelik bir rasyonalte ve hakikat anlay gelitirme abasdr. Ve
Richard Rorty, Philosophy and the Mirror o f Nature (Princeton,
149

NJ, Princeton University Press, 1979) ve Consequences o f Prag

matism' de (Brighton, Harvester Press, 1982), felsefenin ger
ekliin zamandan bamsz doru temsillerini sunduu yo
lundaki geleneksel iddialarnn ve akl anlaylar ile hakikat
anlay arasnda (dnce ile gereklik arasndaki bir m
tekabiliyet gibi) kurulan arm larn kapsaml bir eletirisini,
sunar.
Fakat benim Akl hakknda ortaya atm olduum sorular, a
da Anglo-Sakson felsefenin A kla dair yrtt tartmalarn
olduka dar epistemolojik karakterinin tesine geen son dnem
Avrupa felsefesinin belli bir kolu ile daha byk bir yaknlk gs
terir. Frankfurt O kuluna bal felsefeciler Aydnlanmam Akl ve
ilerleme ideallerinin ierim ve sonular hakknda olduka yararl
almalarda bulunmulardr; zellikle arasal akl ve onun do
aya ynelik rtk tutumunun eletirisi iin bkz. T. Adom o ve M.
Horkheimer, Dialectic o f Enlightenment (ng. ev. J.Cumming,
Londra, Verso, 1972 [Aydnlanmann Diyalektii I, ev. O. zgl, Kabalc Y., 1995]); M.Horkheimer, The Eclipse o f Reason
(New York, Oxford University Press, 1947 ve yeni bask, New
York, Seabury Press, 1974) [Akl Tutulmas, ev. O. Koak, Metis
Y., 1995]). J.Habermas, Knowledge and Human Interest, ng. ev.
J.Shapiro (Boston, Beacon Press, 1971), Akln karlann tar
tr. H.G. Gadamer, Reason in the Age o f Science (ng. ev. F.G.
Lawrence) Cambridge, Mass., MIT Press, 1981)da eski ve yeni
dnrlerin Akl konusunda getirmi olduklar aklamalar ve
benimsedikleri tavrlar karlatrr.
M ichel Foucaultnun eserleri, eski rasyonalite kavramlarnn
ve bu kavramlarda rtk olarak bulunan dlamann, dzgler ve
kalplarn kullanl biimlerine olan katklarn aa kartr. Fo
ucaultnun History o f Sexualitysi (cilt 1, ev. Robert Hurley, New
York, Random House, 1980) [Cinselliin Tarihi I, ev. H.Tufan,
Afa Y., 1995] bu kitapta ileri srlen grlerle zellikle ilgilidir.

150

KNC BASKI N BBLYOGRAFK DENEME

Son yllarda felsefe ile toplumsal cinsiyet arasndaki iliki stne

kapsaml bir literatr ortaya kt. Erkek A kl'm birinci bas
ksndaki bibliyografik denemenin bugnn ihtiyalarna gre ye
niden dzenlenmesi srasnda bu kitapla dorudan veya dolayl
olarak ilgili olan yaptlardan bir seki sunmaya alacam.
Aada, feminizm ve felsefe ve egemen epistemolojik var
saymlarn kapsaml feminist eletirisi konularnda yaplm en
son antolojilerden oluan bir seme sunulmu bulunuyor: (der.)
Jeffner Ailen ve Iris Young, The Thinking Muse .Feminism and
Modern French Philosophy (Bloomington, Indiana University
Press, 1989); (der.) Seyla Benhabib ve Drucilla Cornell, Feminism
as Critique: Essays on the Politics o f Gender in Late-Capitalist So151

cieties (Cambridge, Polity Press, 1987); (der.) Lorraine Code,

Christine Overall ve Sheila Mullet, Feminist Perspectives: Phi
losophical Essays on Method and Morals (Toronto, University of
Toronto Press, 1988); (der.) Ann Garry ve Marilyn Pearson,
Women, Knowledge and Reality: Explorations in Feminist Phi
losophy (Boston, Unwin Hyman, 1989); (der.) M orwenna Griffiths
ve M argaret W hitford, Feminist Perspectives in Philosophy (Bioomington, Indiana University Press, 1988); (der.) Sneja Gunew,
Feminist Knowledge: Critique and Construct (Londra, Routledge,
1991); (der.) Sandra Harding, Feminism and Methodology (Blo
omington, Indiana University Press, 1987); (der.) Asisah al Hibri
ve Margaret Simons, Hypatia Reborn: Essays in Feminist Phi
losophy (Bloomington, Indiana University Press, 1990); (der.) Ali
son Jaggar ve Susan Bordo, Gender/BodylKnowledge: Feminist
Reconstructions o f Being and Knowing (New Brunswick, NJ, Rut
gers University Press,1989); (der.) Ellen Kennedy ve Susan Mendus Women in Western Political Philosophy: Kant to Nietzsche
(Brighton, Wheatsheaf, 1987); (der.) Teresa de Lauretis, Feminist
Studies/ Critical Studies (Bloomington, Indiana University Press,
1986); (der.) Carole Pateman ve Elizabeth Gross, Feminist Chal
lenge's: Social and Political Theory (Sydney, Allen and Unwin,

fl

1986)Australasian Journal o f Philosophy dergisinin J.Thomson ta

rafndan hazrlanan bir zel says Kadn ve Felsefe konusuna ay
rlm bulunuyor (cilt 64'e ek, 1986). Ayn ekilde Canadian Jo
urnal o f Philosophy'nin M arsha Hamen ve Kai Nielson tarafndan
hazrlanan bir ek cildi (ek cilt 13, 1987) Bilim, Ahlak ve Feminist
Kuram konusuna ve hayatna 1986'da balayan Hypatia dergisinin
tamam kadn ve felsefe konusuna ayrlm bulunuyor.
Feminizm ve felsefe konusunda kan en son kitaplar un- /.
lardr: Rosi Braidotti, Patterns o f Dissonance:A Study o f Women
in Contemporary Philosophy, ng. ev. E.Guld (Oxford, Polity
Press, 1991); Judith Butler, Gender Trouble:Feminism and the
Subversion o f Identify (New York, Routlerdge, 1989); Lorraine
Code, What Can She Know? Feminist Theory and the Cons
truction o f Knowledge (Ithaca, Cornell University Press, 1991);
J. Du ran, Toward a Feminist Epistemology (Totowa, NJ, Rowman
152

and Littlefield, 1990); Jane Flax, Thinking Fragments: Psycho

analysis, Feminism and Post-modernism in the Contemporary
West (Berkeley, University of California Press, 1989); M oira Gatens, Feminism and Philosophy: Perspectives on Difference and
Equality (Oxford, Polity Press, 1991); Jean Grimshaw, Feminist
Pilosophers (Sussex, Harvester, 1986) [Philosophy and Feminist
Thinking olarak da yaynland (Minneapolis, University of M in
nesota Press, 1986)]; Sandra Harding, The Science Question in F e
minism (Ithaca, Cornell University Press, 1986); Evelyn Fox Kel
ler, Reflections on Gender and Science (New Haven, Yale
University Press, 1985); Jane Roland Martin, Reclaiming A Conveisation: The Ideal o f the Educated Woman (New Haven Yale
University Press, 1990); Lyn Harkinson Nelson, Who Knows:
From Quine to a Feminist Empiricism (Philadelphia, Temple Uni
v ersity Press, 1990); Andrea Nye, Feminist Theory and the Phi
losophies o f Man (New York, Routledge, 1989); Carole Pateman,
The Sexual Contract (Oxford, Polity Prees, 1988); Rosemary
Tong, Feminist Thought (Boulder, Westview Press, 1988); Ro
semary Tong, Feminist Thought (Boulder, Westview Press, 1988);
Iris Young, Justice and the Politics o f Difference (Princeton, Prin
ceton University Press, 1990).
Cinsel farkllkla ilikili olarak, felsefenin yntembilimsel
ynleri ve akl stne yrtlen tartmalar konusunda oku
nabilecek ek makaleler: Linda Bell, Sex as limited perspective
Metaphilosophy, 17 (1986) 126-34; Susan Bordo, Feminist skep
ticism and the m aleness o f philosophy, Journal o f Philosophy,
85 (1988), 619-31; Jane Braaten Towards a feminist re
assessment of intellectual virtue, Hypatia, 5(1990), 1-14; M i
randa Fricker, Reason and emotion, Radical Philosophy, 57
(1991), 14-19; M.Hawkesworth, Knowers, knowing, known: fe
minist theory and claims of truth, Signs: Journal o f Women in
Culture and Society, 14 (ilkbahar 1989), 535-57; Linda McAlister,
Some remarks on exploring the history of women in philosophy,
Hypatia, 4(1989), 1-5; Denise Russel Feminism and relativism
Methodology and Science, 22(1989),149-58; Mary Ellen Waithe!
On not teaching the history of philosophy, Hypatia, 4 (1989)'
132-8; Alison Wylie, Contemporary feminist philosophy, Eidos,
153

6(1987), 214-29; Iris Young, Impartiality and the civic public:

some implications of feminist critiqes of moral and political the
ory Praxis International, 5 (1986), 381-401.
Erkek A klda ele alnan felsefecilere cinsel farllkla balantl
olarak yneltilmi eletirilerden bir seki aada sunulmaktadr.
Platon stne: Natalie H.Bluestone, Women and the Ideal So
ciety: Platos Republic and the Modern Myths o f Gender (Am
herst, University of Massachusetts Press, 1987) ve W hy Women
cannot rule: sexism in Plato scholarship, Philosophy o f the Social
Sciences, 18 (1988), 41-60; Wendy Brown, Supposing truth were
a woman: Platos subversion of masculine discourse, Political
Theory, 16(1988), 595-616; John Darling, Are women good eno
ugh: Platos feminism re-examined, Journal o f Philosophy o f
Education, 20(1986),123-8; Luce Irigaray, Sorcerer love: a re
ading of Patos Symposium, Diotim as speech, Hypatia, 3(1989),
32-44; Andrea Nye, The hidden host:Irigaray and Diotima at
Paltos symposium, Hypatia,3(1989),45-61;
Aristoteles stne: Prudence Allen, Aristotelian and Cartesian
revolutions in the philosophy of man and woman, Dialogue (Ca
nada), 26(1987),263-70; Sue Campbell, The Aristotelian Mean
and the vices of gender, Eidos, 6 (1987),117-200.
Descartes stne: Susan Bordo, The Cartesian m as
culinisation of though, Signs: Journal o f Women in Culture and
Society, 11(1986), 439-56 ve The Flight to Objectivity: Essays in
Cartesianism and Culture (Albany, State University of New York
Press, 1987); Beatrice H.Zedler, The Three Princesses, Hypatia,
4(1989), 28-63.
Hume stne: Bat-Ami Bar On, Could there be a Humean
sex-neutral general lidea of man?, Philosophy Research A rc
hives, 13 (1987-8), 366-77.
Rousseau stne: Allan Bloom, Rousseau on the equality of
the sexes (der.) Frank Lucash, Justice and Equality Here and
Now iinde (Ithaca, Cornell University Press, 1986); Sarah Kofman, Rousseaus phallocratie ends Hypatia, 3 (1989), 123-36;
Penny A.Weiss, Rousseaus anti-Feminism and womens na
ture, Political Theory 15(1987), 81-98 ve Rousseaus Political
defense of the sex-roled famil Hypatia 5(1990), 90-109.
154

Kant stne: Robin M.Schott, Cognition and Eros A Critique

o f the Kantian Paradigm (Boston, Beacon Press, 1988).
Hegel stne: Chris Arthur, Hegel as lord and master, R a
dical Philosophy 50(1988), 19-25; Benjamin R.Barber, Spirits
phoenix and historys owl or the incoherence of dialectics in
H egels account of women, Political Theory, 16(1988), 5-28; Ju
dith Butler, Subjects o f Desire: Hegelian Reflections in TwentiethCentury France (New York, Columbia University Press, 1987);
Susan Easton, Functionalism and feminism in Hegels political
thought, Radical Philosophy, 38(1984) 2-8 ve Hegel and Fe
m inism, (der.) David Lamb, Hegel and Modern Philosophy iin
de (Londra, Croom Helm, 1987); Gila J.Hayim H egels critical
theory and feminist concerns , Philosophy and Social Criticism,
16(1990), 1-21; Patricia J.M ills, H egels Antigone, The Owl o f
M inerva, 17(1986), 131-52 ve Women, Nature and Psyche (New
Haven, Yale University Press, 1987); Heidi M.Ravvan, Has
Hegel got anything to say to feminists?, The Owl o f Minerva, 19
(1988), 149-68.
Sartre stne: Hazel E.Bames, Sartre and sexism , Philosophg and Literature, 14 (1990), 340-7; Constance Mui, Sart
re s sexism reconsidered, Auslegung, 16 (1990), 31-41; Julien S.
M urhpy, The look in Sartre and Rich, Hypatia, 2(1987), 113-24.
De Beauvoir stne: Arleen B.Dallery, Sexual embodiment:
Beauvoir and french feminism (criture feminine), Hypatia, 3
(1989), 197-202; Reyes Lazaro, Feminism and motherhood:
O Brien vs Beauvoir, Hpyatia, 1(1986), 87-102; (der.) E.Marks,
Critical Essays on Simone de Beauvoir (Boston, Hall, 1987); Toril
Moi, Feminist Theory and Simon de Beauvior (Oxford, Basil
Blackwell, 1990); Andrea Nye, Preparing the way for a feminist
praxis, Hpyatia, 1(1986), 101-16; Charlene Siegfried, Gendrerspecific values, Philosophical Forum (Boston), 15(1984), 42542; Margaret A.Simons, Two interviews with Simone de Be
auvoir, Hypatia, 3(1989), 11-27 ve Sexism and the philosophical
canon: on rereading Beauvoirs The Second Sex Journal o f the
History o f Ideas, 51(1990),487-504; Linda Singer, Interpretation
an retrieval: re-reading Beauvoir Hypatia, 3 (1988), 231-8.
Cinsel farklln ahlk kuramyla olan ilikisi stne ha
155

zrlanm derlemelerden bir seme:(der.) Claudia Card, Feminist

Ethics (Kansas, University Press of Kansas, 1991); (der.) Eve
Browning Cole ve Susan Coultrap-McQuinn, Explorations in F e
minist Ethics .'Theory and Practice (Bloomington, Indiana Uni
versity Press, 1991); (der.) Eva Feder Kittay ve Diana T. Meyers,
Women and Moral Theory (Totowa, NJ, Rowman and Littlefield,
1987). Ayrca bkz. Kathryn Pyre Addelson, Impure Thoughts.Essays on Phlosophy, Feminism and Ethics (Philadelphia,
Temple University Press, 1991); Pau Benson, Feminist second
thoughts about free agency, Hypatia, 5(1990), 47-64; Lawrence
A.Blum, Gilligan and Kohlberg: implications for moral theory ,
Ethics, 98(1987-8), 472-91; Cheshire Calhoun, Justice, care, gen
der biasJournal o f Philosophy, 85(1988), 451-63; Claudia Card,
W om ens voices and ethical idealsrmust we mean what we say?
Ethics, 99(1988), 125-35 ve Gender and moral luck, (der.)
Owen Flanagan ve Amlie Oskenberg Rorty, Identity, Character
and Morality:Essays in Moral Psychology iinde (Cambridge,
Mass., MIT Press, 1990); Owen Flanagan ve Kathryn Jackson,
Justice, care and gender: the Kohlberg-Gilligan debate revisted,
Ethics, 97 (1987), 622-37; Marilyn A.Friedman, Moral integrity
and the deferential wife , Philosophical Studies, 47(1985), 14150, Autonomy and the split-level s e lf, Southern Journal o f Phi
losophy, 24(1986), 19-35 ve The im practicality of impartiality,
Journel o f Philosophy, 86, (1989), 645-6; Alison Jaggar, Femenisit ethics: some issues for the nineties, Journal o f Social
Philosophy, 20(1989), 91-107; Meredith W.Michaels, Morality
without distinction, Philosophical Forum, 17 (1986), 175-87;
Michele M oody-Adams, On the alleged methodological in
firmity, of ethics American Philosophical Quarterly, 27(1990),
225-35; Susan M oller Okin, Reason and feeling in thinking about
Justice, Ethics, 99(1989), 229-49; Susan Parsons, Femenism and
the logic of morality: a consideration of alternatives, Radical
Philosophy, 47(1987), 2-12; Adrian Piper, Moral theory and
moral alienation, Journal o f Pilosophy, 84(1987), 102-18; Ross
Poole, Morality, masculinity and the market, Radical Phi
losophy, 39(1985), 16-23; Elizabeth Porter, Women and Moral
Identity (Sydney, Allen and Unwin, 1991); Sally Sedgwick, Can

K ants ethics survive the feminist critique?, Pacific Philosop

hical Quarterly, 7(1990),60-79.
Etik kuram hakknda feminist adan gndeme getirilen me
selelerle ilgili ayrntl bir deerlendirme iin bkz. Virginia Held,
W omen and moral theory, (der.) Eva Feder Kittay ve Diana T.
Meyers, Women and M oral Theory iinde ve Feminist trans
formation of moral theory, Philosophy and Phenomenological
Research, 50 (ek) etik kuram konusundaki son almalar, Erkek
A k da deinilen sorunlarla ilgilidir. B aiern aada belirtilen
makaleleri olduka ilgintir: Hume, the w om ens moral the
orist?, (der.) Eva Kittay ve Diana Meyers, Women and Moral
Theory iinde The need for more than justice, (der.) M arsha
Hanen ve Kai Nielsen; Science, M orality and Feminist Theory
iinde, Trust and anti-trust, Ethics, 96(1986), 231-60, What do
women want in a moral theory? Nous, 19(1985), 53-63 ve Why
honest, is a hard virtue (der.) Owen Flanagan ve Amlie Oksenberg Rorty, Identity, Character and Morality .'Essays in Moral
Psychology iinde (Cambridge, Mass,, MIT Press, 1990).
ada Fransz feministlerinin birok almas ngilizceye
evrilmi durumda. Bunlar arasndan Luce Irigarayn eserleri,
A klm erkeklii meselesiyle yakndan ilgilidir. zellikle ba
knz: Speculum o f the Other Woman, ng. ev. G.Gill (Ithaca,
Cornell University Press, 1985); This Sex Which Is Not One, ng.
ev. C.Porter ve C.Burke (Ithaca, Cornell University Press, 1985);
Is the subject of science sexed?, Hypatia, 2(1987),65-87; Se
xual difference (der.) Toril Moi, French Feminist Thought: A R e
ader iinde (Londra, Blackwell, 1987) ve Sorcerer love (daha
nce Platon blmnde gemiti). Irigarayn akl idealar stne
yapt alm ada ele alman konulara ilikin yararl bir tartma
iin, M argaret W hitford, Luce Irigarays critique of rationality,
M argaret Whitford ve Morwenna Griffths Feminist Perspectives
on Philosophy iinde ve (der.) Margaret W hitford, Luce Irgaray:
Philosophy in the Feminine (Londra, ve New York, Routledge,
1991).
Michle Le D oeuffun L Imaginaire philosophique kitab
Colin Gordon tarafndan The Philosophical Imaginary adyla ev
rilmi bulunuyor (Stanford, Stanford University Press, 1990); ay157

rica, V E tu d e et le Rouet (Seuil, 1989) de T. Selous tarafndan Hipparchias choice: An Essay Concerning Women, Philosophy, etc.
adyla evrilmi bulunuyor (Oxford, Blackwell, 1991).
Yap-zmn feminist kuramla olan ilikisi tartmas iin
bkz. Diane Elam, Ms en abyme: deconstruction and feminism,
Social Epistemolgy, 4 (1990),293-308; Nancy Fraser, Umruly
Practices: Power, Discourse and Gender in Contemporary Social
Theory (Minneapolis, University of Minnesota Press, 1989); Eli
zabeth Grosz, Feminist Subversions: Three French Feminists
(Sydney, Allen and Unwin, 1989); Susan Hekman, Gender and
Knowledge :Elemnets o f a Postmodern Feminism (Londra, PolityPress, 1990); Susan Jarret, The first Sophists and feminism: dis
course of the other, Hypatia, 5(1990), 27-41; Mary Poovey,
Feminism and deconstruction, Feminist Studies, 14(1988), 5165; Joan Scott, Deconstructing equality-versus-difference or the
uses of poststructuralist theory for feminism, Feminist Studies,
14(1980),33-50.
Erkek A k' m bu ikinci basksnn nsznde ele alnan er
keklik ve kadnlk meselesi Maleness, m etaphor and the crisis
of reason balkl makalemde daha ayrntl bir ekilde in
celenmi bulunuyor (der. Louise Anthony ve Charlotte Witt, A
M ind o f Ones Own iinde 1992de Westview Press tarafndan ya
ymlanacak.) Felesefede metaforun rol stne zelllikle bkz.
Jacques Derrida, W hite mythology Margins ofPilosophy iinde,
ng. ev. A.Bass, (Hampstead, Harvester, 1982) ve Paul Ricoeur,
The Rule o f Metaphor ng. ev. R.Czemy (Toronto, Toronto Uni
versity Press, 1977).

158

Andr Gorz

KTSAD AKLIN ELETRS

ncelemelev.: k Ergiiden/287 sayfa/SBN 975-539-085-5
Kapitalistler, duvarn yklnn ardndan kendileri iin daha uygun bir
vahet ortamnn olumasnn sevinciyle solun ldn ilan ettiler. Oysa
len, kapitalizmin platformundan kamad iin gayri-insani bir nitelie
brnen reel-sosyalizmdi...
Duvarm yklmasndan nce de reel-sosyalizme kar kan Gorz, bu
kitabnda, kapitalizmin ve reel-sosyalizmin benzerliklerini gstererek asl
onlarn ldn syler. Ve onlar aan, alternatif bir sosyalizmin asl imdi
mmkn olduunu gsterir. Sanayi toplumlannn iki yzyllk topyas olan
kapitalizmin ve reel-sosyalizmin ktn, bu krizin, modernliin deil,
modernliin zerinde ykseldii nermelerin; akln deil, aklclatrmalann
krizi olduunu syleyerek yeni bir sosyalist topya imknlarn tartr.
ncelikle her eyin saylabilir ve satlabilir olduu, daha fazlann daha
deerli olduu iktisadi aklsall reddeder. ktisadi akim kutsallatrd
almay sert bir biimde eletirirken retim, tketim, verimlilik
kavramlarn da sorgular. Ona gre alma modernliin evlad olan
kapitalizm tarafndan dinsel ve akld gerekelerle ibadete dntrlmtr.
Kapitalizmin alma ideolojisini dn alan reel-sosyalizm ise priten
etiin yerine sosyalist vatan ve parti etiini geirerek almanm zne
ve hiyerarisine dokunmam, bylece, insann kleletirilmesine ve
yabanclatnlmasna katkda bulunmutur.
Gorz ise alternatif bir sosyalizmin esas olarak bo zaman toplumu olmas
gerektiini savunur. Mutluluun, tketime ve almaya deil, duygusal ve
kltrel alveriin younluuna bal olduunu; bo zamanTn yaratcla,
birlikte yaama becerisinin gelitirilmesine, sanata, oyuna ve aka imkn
verdiini anlatr. Ve hangi toplumsal rgtlenme altnda olursa olsun
almak iin mi yayoruz, yaamak iin mi alyoruz sorusuna verilecek
cevaba dikkat eker. Bu cevap, ayn zamanda, nasl bir toplumda yaamak
istediimizi ve yaama verdiimiz anlamn niteliini de gsterecektir.
Kapitalizmin vaheti karsnda yaanabilir ve uygulanabilir bir topya
arayanlara... Her eyi sayan, satlan ve tketilen bir anlaya indirgeyen iktisadi
akl sorgulamadan yeni bir sosyalizmin kurulamayacana inananlara... Sevginin,
efkatin, dostluun ve akn retimden daha nemli olduunu dnenlere... Ve
bir sabah ie gitmeyi, sevgilisine dokunmak iin reddedenlere...