DANH NHN QU HNG - C PH BNG KIU ONH MU

Kiu Vnh Ton

C Kiu Onh Mu (1854-1911) ngi lng ng Sng, huyn Phc Th, tnh Sn
Ty (nay l lng ng Sng, x ng Lm, th x Sn Ty, thnh ph H Ni).
Lc nh c c tn l Kiu Dc (hoc Kiu Hu Dc), sau li i l Kiu Cung, t
T Yn, hiu Gi Sn. V sau, c i tn thnh Kiu Onh Mu v k hy Dc
Tng, miu hiu ca vua T c. Cha c C nhn, nhiu nm lm Tri huyn cc
huyn Chn nh, Qunh Ci, Ph Dc tnh Thi Bnh.
Bc u tm hiu cuc i v s nghip ca Kiu Onh Mu ng trn Tp ch
Hn Nm s 1-1992 c l l bi vit chi tit nht v cuc i v s nghip ca c.
Theo , c C nhn khoa K Mo (1879), nm sau Ph bng. Sau , c
c b lm tp s B Cng trong triu nh Hu. Nm 1882, c c c lm Tri
ph Xun Trng (Nam nh). Thng 12-1883, nhn s kin thc dn Php nh
ph thnh Sn Ty qu nh, c sng tc bi Ai Sn thnh (Cm thng thnh Sn
Ty) bng ch Hn v ngay sau c ph bin rng ri. Bi th t co ti c
ca thc dn Php; ln n s nhu nhc ca triu nh phong kin ng thi trc
s xm lc ca gic; phi by ni kh, kch thch lng yu nc v ch nh
ui ngoi xm ca nhn dn ta. V bi th ny, c lp tc b cch chc v b buc
phi tr v Sn Ty. Bi th khng ch khc cho ta thnh Sn Ty tht th, Kiu
Onh Mu cn dng nhng li th thng thit, ku gi, thc gic, kch ng lng
yu nc v ch hnh ng trong dn chng: Non nc hi bao gi hng khi?/
Mun dn ta bao khi ct lm?/ Thng ngy nut l ngm tm/ Cng nhau th
ngm, than ngm mi ru? (Theo TS Hn Nm Nguyn Xun Din).
Nm 1886 c c phc chc, lm Tri ph L Nhn (H Nam). 5 nm sau, li b
ging lm Tri huyn V Ging, sau gi chc B chnh Bc Ninh.
Thc dn Php nhn thy nhn dn ta vn cn tin mn cc vn thn, s phu yu
nc nn nm 1895, c c thay Hong gip o Nguyn Ph lm c bin
(qun bin s v - ch bt) t i Nam ng vn nht bo - t bo vit bng ch
Hn v l t bo u tin ti H Ni, do ta Thng s Php t chc v kim duyt.
Qua , chng mun mua chuc lng dn ng thi cng nh li ko c tng lp
vn thn s phu vo b my thng tr.
i Nam ng vn nht bo ch yu ng thng t, ngh nh nh mt loi cng
bo ca b my thng tr. Tuy vy, Kiu Onh Mu cng vit mt s bi bn lun,
thi m v cc mc v sinh hot x hi cho bo ny. C li dng phng tin
hp php ny kn o tuyn truyn c ng cho cc phong tro nh: gio dc
qun chng, h ho tn hc, ku gi pht trin nn kinh t quc dn, chn hng
cng nghip, nng nghip v thc nghip, cc ngnh th cng, cc hi bun, cc
cng ty thng nghip,

Do nhng hot ng yu nc ny, nm 1902, c b chuyn sang lm c hc

tnh Vnh Yn (Ph Th ngy nay). Thi gian ny, c ra sc c ng, ng h vic
sng lp trng t thc, khuyn khch ngi i hc, v sng tc nhiu th vn ku
gi, t chc cc bui ni chuyn v vic hc, rt c bn b hng ng. Nm nm
sau, c li i sang lm c hc tnh Bc Giang. Ti y, c thng xung H Ni,
tham gia ging dy Trng ng Kinh ngha thc. Thng 9-1908, ng Kinh
ngha thc b ng ca, cc thnh vin trong Ban tr s nh trng b thc dn Php
bt t v y ra Cn o, c v mt s ging vin l quan chc b tnh nghi v b
gii chc buc phi v qu qun. Sau mt thi gian lm bnh, c qua i ngy 26
thng 8 nm Tn Hi, nin hiu Duy Tn th nm (tc ngy 28-10-1911), th 58
tui.
Ngoi vic li mt s tc phm gi tr, c Kiu Onh Mu cn c cng kho nh
li quyn on trng Tn thanh (Truyn Kiu) ca Nguyn Du. Chnh vic kho
nh Truyn Kiu lm cho tn tui ca c c nhiu ngi bit n v y l
mt cng phu tm ti tham nh ti hn vi mi nm. Ngoi ra, c cn c cng
quy phm ha ch Nm cho cu th c r ngha.
Nguyn Qung Tun kt lun trong sch dn: Kiu Onh Mu cn bit tm n
Kim Kiu tnh t (Li tnh t ca Kim v Kiu), tc bn c xem l c ca dng
h Nguyn Tin in m ng Ngh Nguyn Mai (1876-1954) cn gi c hon
tt cng vic kho nh ca mnh. () Nhiu ngi v khng i chiu bn Kiu
Onh Mu vi bn Tin in nn ng vc mt s sa cha ca ng, k thc ch
no sa cha cng u c cn c vi bn kho nh Truyn Kiu. Kiu Onh Mu
ng c xem l nh kho chng vn hc c uy tn u tin trong vn hc cn i
Vit Nam.
L ngi qu gc lng ng Sng, x ng Lm, Sn Ty, H Ni. Kiu Onh
Mu c xem l ngi va c tm v c tm, mt s phu yu nc, thng ni.
Sng trong ch thuc a, nhng vi tnh kh ngha hip, khng v danh li m
chu khut phc trc s p bc, xm lng. Nhng nm thng khi b bn thc dn,
ch tay sai vy hm, cch chc, t quan, v qu n, c khng ngng mang ti
c, tr tu bng mi hnh thc tuyn truyn, ku gi nhn dn on kt mt lng
ch thi c khi ngha chng li ch thng tr ca bn thc dn. C c nhiu
ngha c, nhiu hnh ng v nhng ng vn, th yu nc gp phn lm thay i
t duy, th hin quan im bt khut ca ngi Vit Nam, ca ngi con qu hng
giu truyn thng yu nc chng gic ngoi xm. Vi dn lng, dng tc c ra sc
truyn b, ca ngi nhng tm gng dng cm chng gic ngoi xm, ca ngi tm
gng hiu hc, xy dng qu hng. c bit phi k n nhng tc phm i
nh: bi th Gi Sn vng Mu. Bi th di 108 cu, theo th th song tht lc
bt. Bi th lt t chn dung v cng lao to ln ca ngi con gi qu hng, i
din cho nt p ngi con gi x oi, (B Cha Ma) l v 3 cha Trnh Trng,
B khng nhng ti gii trong cm, k, thi, ha, hiu knh vi t tin cha m m
cn rt gii trong vic ph chng tr v thin h. B li nhiu di sn c gi tr qu
bu cho ngi dn ng Sng ni ring v trong vng ni chung. Vi lng ng
Sng cn cn c tuyt phm ng Sng Vn t bi T ngun gc ny c khi

xng, ku gi mt s cc gia nh kh gi, nhng ngi con qu hng t

cng xy dng Vn Ch ni th Khng T. Tm bia c khc ni v ci ngun
lng, x nhng du n c bit ca qu hng, s tch v tm lng hng cng xy
dng Vn Ch. Bia cn ghi danh nhng tm gng hiu hc tiu biu ca cc dng
h trong lng, nu r tn tui, t cc k thi, chc tc cc thi k. Trong bia
ghi: i khoa triu L- Nh gip tin s 1; Tam gip tin s 2; u i khoa triu
Nguyn- Ph Bng 1; (Kiu Onh Mu);( hin trong h cn lu gi mt n vng
khi c ph Bng v qu Vinh quy bi t); u Hng cng triu L 7; u c
nhn triu Nguyn 1; u sinh triu L 2; u t ti triu Nguyn 7; Tm bia lu
danh ny c trang trng t ti khu t rng u lng ng Sng. (Hin tm
bia, n vng ang l di sn qu bu c nhn dn bo tn, gn gi).
Vi dng h; c l tm gng sng trong vic chuyn cn n sch, ngi c ting
t trong dng tc, c lun su tm, tra cu b sung cun tc ph h Kiu.(Bn
ch Hn hin ang lu gi ti nh ng trng h). C bin son ni tip n i
th 15 (c l i th 14). Ngoi ra c cn lun c thc mi thnh vin trong
dng tc i i ni tip truyn thng tn ty trt t truyn thng hiu hcTh
hin vic c t 40 ch lt ngha (tn m) mi i phn bit trn di bng
mt ch lt.
L ngi qu hng, mnh t a linh nhn kit, ng Lm c p, C Kiu Onh
Mu tht xng c vinh danh trong cc bc tin hin, danh nhn qu hng.
Chng ta ht sc t ho v ngng m c, hi t cc yu t ca c v ti. C, mt
tm gng tiu biu v ch vn ln trong hc hnh, mt con ngi ngha hip,
bit pht huy truyn thng u tranh chng gic ngoi xm m bao lp ngi
ng Lm lm. C kho vn dng ti tr ca mnh khi dy lng t tn
qu hng, dn tc, ca ngi, pht huy nhng tim nng, th mnh ca con ngi
qu hng, dng h. Vi tm nhn v li cho th h mai sau nhng di sn v
cng qu bu, C xng ng c lu danh bc hin ti, gp vo kho bu di sn
Vit Nam, c bit bo tn v pht huy gi tr di tch Quc gia Lng c
ng Lm ca vng di tch x oi.
xut vi cc c quan chc nng:
- Nn bng mi hnh thc, qung b du lch, gii thiu v thn th, s nghip
ca danh s Kiu Onh Mu. Gio dc mn lch s trong cc nh trng trn a
bn. a vo chng trnh gii thiu cho khch tham quan du lch.
- Nh nc chi kinh ph v c d n khi phc ngi nh c lc sinh thi ca
c thn ng Sng, x ng Lm lm nh th, nh lu nim cc th h tham
quan, hc tp.
- t tn ng, tn trng mang tn c thnh ph H Ni, hoc mt s
huyn, th x, ni qu hng c.