.B.sc. - Foundation Course - Mar (Rev)

1
eLeceJe<e& keuee, JeeefCepe / efJe%eeve

HeeeeYetle DeYeemeece - 1
(keuee, JeeefCepe, efJe%eeve)
2
Revised Syllabus
Foundation Course I
(For F.Y.B.A. / B.Com. / B.Sc.)
Semester I
Hours 60
Marks 100
Unit 1
Overview of Indian Society :
Understand the multi-cultural diversity of Indian society through its
demographic composition : population distribution according to
religion, caste, and gender; Appreciate the concept of linguistic
diversity in relation to the Indian situation; understand regional
variations according to rural, urban and tribal characteristics;
understanding the concept of diversity as difference.
(5 hours)
Unit 2
Concept of Disparity 1 :
Understand the concept of disparlly as arising out of stratification
and inequality; Explore the disparities arising out of gender with
special reference to violence against women, female foeticide
(declining sex ratio), and portrayal of women in media;
Appreciate the inequalities faced by people with disabilities and
understand the issues of people with physical and mental
disabilities.
(10 hours)
Unit 3
Concept of Disparity 2:
Examine inequalities manifested due to the caste system and intergroup conflicts arising thereof.
Understand inter-group conflicts arising out of communalism.
Examine the causes and effects of conflicts arising out of
regionalism and linguistic differences.
(10 hours)
Unit 4
The Indian Constitution :
Philosophy of the Constitution as set out in the Preamble.
The structure of the Constitution the Preamble, Main Body and
Schedules;
Fundamental Duties of the Indian Citizen, tolerance, peace and
communal harmony as crucial values in strengthening the social
fabric of Indian society;
Basic features of the Constitution.
(10 hours)
3
Unit 5
Significant Aspects of Political Processes :
The party system in Indian politics;
Local self-Government in urban and rural areas; the 73rd and 74th
Amendments and their implications for inclusive politics;
Role and significance of women in politics.
(10 hours)
Unit 6
Growing Social Problems in India :
Substance abuse impact on youth & challenges for the future
HIV/AIDS awareness, prevention, treatment and services
Problems of the elderly causes, implications and response
Issue of child labour magnitude, cause, effects and response
Child abuse effects and ways to prevent
Trafficking of women causes, effects and response
(15 hours)
4
Semester II
Hours 60
Marks 100
Unit 1
Globalisation and Indian Society :
Understanding the concepts of liberalization; privatization and
globalization;
Growth of information technology and communication and its
impact manifested in everyday life;
Impact of globalization on industry : changes in employment and
increasing migration;
Changes in agrarian sector due to globalization; rise in corporate
farming and increase in farmers suicide.
(7 hours)
Unit 2
Human Rights
Concept of Human Rights; origin and evolution of the concept;
The Universal Declaration of Human Rights;
Human Rights constituents with special reference to Fundamental
Rights stated in the Constitution;
(10 hours)
Unit 3
Ecology
Concept of Ecology and Environment;
Ecosystems their structure and functions; food chain, food webs
and ecological pyramids;
Environmental degradation causes and impact on human life.
Sustainable Development concept and components; (10 hours)
Unit 4
Understanding Stress and Conflict :
Causes of stress and conflict in individuals and society;
Agents of socialization and the role played by them in developing
the individual;
Significance of values, ethics and prejudices in developing the
individual;
Stereotyping and prejudice as significant factors in causing conflicts
in society.
Aggression and violence as the public expression of conflict.
(10 hours)
5
Unit 5
Managing Stress and Conflict in Contemporary Society :
Types of conflicts and use of coping mechanisms for managing
individual stress;
Maslows theory of self-actualisation;
Different methods of responding to conflicts in society;
Conflict-resolution and efforts towards building peace and harmony
in society.
(8 hours)
Unit 6
Contemporary Societal Challenges :
a) Increasing urbanization, problems of housing, health and
sanitation;
b) Changing lifestyles and impact on culture.
c) Farmers suicides and agrarian distress.
d) Debate regarding Genetically Modified Crops.
e) Development projects and Human Rights violations.
f) Increasing crime / suicides among youth.
(15 hours)
efJeYeeie - 1
Yeejleere meceepeees Deekeueve
Heeeeer jevee :
1.0
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
1.8
Heeeeer Gefes
eemleeefJeke
Oecee&vegmeej ueeskemebKee efJeYeeieCeer
eEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJe<ecelee
Yeejleeeer Yeeef<eke efJeefJeOelee
Yeejleeeer eeosefMeke efYeVelee, eeceerCe, Menjer Je DeeefoJeemeer meceepeeeer iegCe JewefMees
leHeeJele Ske efJe<ecelee ee erkeesveeletve efJeeej
meejebMe
efJeeeHeermlejere eve
1.0 Heeeeer Gefes
Yeejleeeer Oecee&vegmeej ueeskemebKee efJeYeeieCeer mecepeeJetve IesCes.

Yeejleeeer eEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJe<ecelee mecepeeJetve IesCes.
Yeejleeleerue Yeeef<eke efJeefJeOelee ner mebkeuHevee mecepeeJetve IesCes.
Yeejleeeer eeosefMeke efYeVelee mecepeeJetve IesCes.
eeceerCe, Menjer Je DeeefoJeemeer meceepeeeer iegCe JewefMees mecepeeJetve IesCes.
Yeejleeleerue efJeefJeOelesleerue efJe<ecelee ner mebkeuHevee mecepeeJetve IesCes.
1.1 eemleeefJeke
Yeejle ne efJeefJeOelesves veuesuee osMe Deens. Deekeejeee erves efJeeej kesueeme Yeejle ne
peieeleerue meeleJee osMe Deens. ueeskemebKesee yeeyeleerle peieeceOes eerve KeeueesKeeue Yeejleeee ogmeje
eceebke ueeielees. peieeee SketCe ueeskemebKesee meesUe kekes ueeskemebKee Yeejleele Deens. peieeee
JeeCeeruee Deeuesuee YetYeeieeHewkeer Hekele 2.4 kekes YetYeeie Yeejleeee Jeeeeuee Deeuee Deens.
leecegUs Yeejleele ueeskemebKeseer Ieveleener peemle Deens. esLes efYeVe Oece&, HebLe, peeleer, GHepeeleer,
Yee<ee, osJe-osJelee, GHeemevee Heleer, eeueerjerleer Deensle. esLes meeceeefpeke, meebmke=efleke Je DeeefLe&ke
efJeefJeOelee Deens. esLes eeceerCe, DeeefoJeemeer DeeefCe veiejebceOes jeneCeeNee veeieefjkeebeerner efJeefJeOelee
Deens.
7
Yeejle ne Yee<ee, Oece&, eeosefMekelee, peeleer, JebMe F. Deveske erves efJeefJeOelee DemeCeeje osMe
Deens. Yeejleeee eleske jepeeeer Yee<ee JesieUer Deens. eleske Yee<esee Deveske yeesueerYee<ee
DeefmlelJeele Deensle. peieeleerue meJe& ceesee Oecee&es Devegeeeer Lees[eeHeej eceeCeele Yeejleele Dee{Utve
esleele. Yeejleele eleske eosMeeleerue, Oecee&leerue, peeleerleerue eeueerjerleer, {er, HejbHeje Je mebmke=leer
JesieJesieUer Deens. YeejleemeejKee Keb[eee osMeele Yeewieesefueke efJeefJeOelee eke<ee&ves Dee{Utve esles. eeb[
ceesee #es$eHeUecetUs Yeejleele eeke=efleke efJeefJeOelee ner Heej ceesee eceeCeele efometve esles. ee efJeefYeVe
JewefMeeebee Yeejleere peerJeve HeleerJej eYeeJe He[uesuee efometve eslees.
1.2 Oecee&vegmeej ueeskemebKee efJeYeeieCeer

Yeejle ne Oece&efvejHes#e osMe Deens. je^ cnCetve Yeejleere jepeIevee kegueener Oecee&ee
Hegjmkeej kejerle veener. leeeyejesyej SKeeee Oecee&uee efJejesOener kejerle veener. Yeejle ne yengOeeefce&ke
osMe Deens. Deveske Oecee&es ueeske leebee JewefMeeebmen esLes jenleele. Yeejleele efnvot, cegefmuece,
efeeve, efMeKe, yeew, pewve Je Flej Deveske Oecee&es ueeske jenleele.
Yeejleele meJee&le peemle efnvot Oecee&es ueeske jenleele. leeveblej Fmueece, efeeve, MeerKe,
yeew, pewve Je Flej Oecee&es ueeske jenleele. efnvot Oece& ne esLeerue Deefleeeeerve Oece& Deens. ee Oecee&ceOes
eej Heg<eeLe&, eej Deeece, eej JeCe&, eej eesie F. Meer efveie[erle lelJe%eeve Deens.
efnvot Oecee&veblej ueeskemebKesves ceese Demeuesuee Oece& cnCepes Fmueece nese. Hejcesej Skee
Deens. leeee Dee%ee HeesneseefJeCeeNeeee meebieCeeeceeCes ueeskeebveer Jeeieues Heeefnpes ne GHeosMe Fmueece
Oecee&le eceeCe ceeveuee peelees. Deuueenuee MejCe peeCes, ceeveJe eeCeeJej esce kejCes, DeeEnmee Oecee&ves
JeeieCes F. Fmueece Oece& efMekeJelees.
efemleer Oecee&le Jekeleeriele lemese meecegefnke DeMeer oesve ekeejs GHeemevee kesueer peeles.
leebeeceOes jesceve ke@Lee@efueke HebLe, ee@smb HebLe DeeefCe F&mve& Dee@Leex[e@keme ns leerve HebLe
Dee{Uleele. leebee Oeeefce&ke ee DeeefCe efJeOeer eele Hejke Deens.
YeejleeceOes Jewefoke keeUeHeemetve yeew Oecee&es DeefmlelJe Demeueees efometve esles. yeew
lelJe%eeve ne Oece& vemetve leer Ske Jeweefkeleke, meeceeefpeke DeeejCe Heleer Deens. eleskeeves JeJenejele
HeeUeeeer Heee lelJes cnCepese HebeMeerue ner eleske Devegeeeeves HeeUCeeeer Ske mebefnlee Deens. yeew
Oecee&ceOes nerveeeve Je ceneeeve ns oesve HebLe Deensle.
YeejleeceOes MeerKe Oecee&es Devegeeeer Demetve ne Oece& cegKele: efnvog Oece& Je Fmueece Oecee&leerue
efveJe[ke lelJeebes Ske$eerkejCe keve yeveuesuee Deens. 15 Jee Melekeele iegveeveke eebveer ee Oecee&eer
mLeeHevee kesueer. MeerKeebceOes Heee ke keejebvee cnCepese kesme, kebieJee, ke=HeeCe, ke[s DeeefCe keee
eebvee cenJe Deens.
8
pewve ne Yeejleeleerue Deleble DeuHemebKe Demee Oece& Deens. ee Oecee&le eecegKeeves esleebyej
DeeefCe efoiebyej Demes oesve HebLe Deensle. YeejleeceOes HeejMeer ne ueeskemebKesves keceer Demeuesuee Oece&
Demetve ee Oecee&ee ueeskeebveer eecegKeeves Deeweesefieke efJekeemeeuee neleYeej ueeJeuee.
meve 2001 ee peveieCevesvegmeej Yeejleere ueeskemebKesle efJeefJeOe Oecee&ee ueeskeebes eceeCe
(eefleMele) Heg{erue eceeCes Deens.
Oece&
efnvot
Fmueece
efeeve
MeerKe
yeew
pewve
Flej
SketCe
eefleMele
80.5
13.4
2.3
1.9
0.8
0.4
0.7
100.00
oMeue#e ueeskemebKesceOes
827.6
138.2
24.1
19.2
8.00
4.2
6.7
1028
Yeejleele meJee&le peemle ueeskemebKee efnvotbeer Demeueer lejerner Flej Oecee&ee ueeskeebveener
Yeejleere Ievesves meceeve opee& efouee Deens. Yeejleeee Ievesle Oece& efvejHes#e eEkeJee efveOeceea ne Meyo
Deens.
DeeHeueer eieleer leHeemee.
1) Yeejleere meceepeees ueeskemebKesee DeeOeejs yengOeeefce&ke mJeHe mHe keje.
1.3 eEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJe<ecelee

eEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJe<ecelee mebHetCe& peieYej DeefmlelJeele Deens. oef#eCe DeeefMeeeF&
osMeeleerue DeeefCe osMeebleie&le eEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJe<ecelesee Skee Deefueke[ee DeYeemeeJeve
Demes efometve Deeues Deens keer, YeejleeceOes eEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJe<ecelesle Heej efJeefJeOelee efometve
Deeueer Deens.
1.3.1 eEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJe<eceleses mJeHe :
1) efm$eeebee ce=legoj : peieeleerue keener osMeebceOes efm$eeebee ce=legoj Heg<eebHes#ee DeefOeke
Demeueees efometve esles. pee efkeeCeer eEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJe<ecelee Deens. DeMee osMeebceOes
9
efm$eeebee ce=legoj Heg<eebHes#ee DeefOeke Deens. pee efkeeCeer ner efJe<ecelee veener DeeefCe Deejesie o#elee
DeeefCe Deenej eeyeeyeleerle Yeso kesuee peele veener lee osMeele ce=letojele efJe<ecelee veener.
2) pevceeee yeeyeleerle efJe<ecelee : Heg<eeOeeve meceepeJeJemLesle cegueeree pevceeHes#ee cegueeee
pevceeuee eeOeeve efoues peeles. HetJeeaee keeUer ner yeeye ceelee-efHeleeee FsHegjleer ceee&efole nesleer.
HeCe DeeOegefveke leb$e%eeveeee GHeueyOelescegUs ieYee&es efuebieefveoeve kejCes Mekee Peeues Deens. leecegUs
m$eerYe=Cenlee keener osMeeble meeceeve yeeye Peeueer Deens.
3) eeLeefceke meeseeRyeeyele efJe<ecelee : ueeskeMeener osMeebceOesner efuebieYesoeJej DeeOeeefjle efJe<ecelee
Heej ceesee eceeCeeJej efometve esles. DeHeieeefCemleevemeejKee osMeeceOes cegueeRvee MeeUsle peeCeemeeer
eefleyebOe kesuee peelees. YeejleeceOes cegueebee leguevesle cegueeRee efMe#eCeeuee keceer cenJe efoues peeles.
Flej eeLeefceke meesF& megefJeOeebee yeeyeleerlener Heej ceeser efJe<ecelee Demeueees efometve esles.
4) mebOeeree yeeyeleerle efJe<ecelee : eeLeefceke efMe#eCeeee HeeleUerJej pejer efJe<ecelee efomele vemeueer
lejer Ge efMe#eCeeee yeeyeleerle ner efJe<ecelee ceesee eceeCeeJej efometve esles. Heeje Lees[ee cegueeRvee
Ge efMe#eCeeeer mebOeer efceUles.
5) JeeJemeeefeke efJe<ecelee : jespeieejeee mebOeer DeeefCe ye{leer eeceOesner Heg<eebee leguevesle
efm$eeebvee [eJeueues peeles, YeejleeceOes DeMee ekeejeer efJe<ecelee ceesee eceeCeeJej Demeueees efometve
esles.
6) ceeuekeer nkekee yeeyele efJe<ecelee : Yeejleele efHele=meeeke keggbyeHeleercegUs efm$eeebvee mebHeeeree
ceeuekeer nkekeeHeemetve Jebefele sJeues peeles. Iej, peceerve F. ceeueceesee yeeyeleerle efm$eeebvee Deleble
efJe<ece DeefOekeej Demeueees efometve esles. leecegUs leebvee JeeJemeeefeke, DeeefLe&ke DeeefCe meceeefpeke
GHeeceebceOes eJesMe efceUefJeCes Je eieleer kejCes keerCe nesles.
7) keewgbefyeke HeeleUerJejerue efJe<ecelee : keewgbefyeke HeeleUerJejner efm$eeebee yeeyeleerle ceesee
eceeCeeJej efJe<ecelee Demeueees efometve esles. keewgbefyeke HeeleUerJej eeceerCe Yeeieele Heej ceesee
eceeCeele m$eer-Heg<e efJe<ecelee efometve esles. efm$eee Heg<eebee yejesyejerves yeensj keece kejerle Demeuee
lejer leebvee Iejkeece DeeefCe cegueebes mebieesHeve eebee Deefleefjkele Yeej menve kejeJee ueeielees.
1) eEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJe<eceleses mJeHe mHe keje.
10
1.4 Yeejleeeer Yeeef<eke efJeefJeOelee

Yeejle ne yengYeeef<eke osMe Deens. Yeejleere jepe Ieveses 22 cegKe Yee<ee ceeve kesuesuee
Deensle. cee$e Yeejleele ele#eele 1652 Yee<ee Je HeesYee<ee DeefmlelJeele Deensle. Yeejleere
jepeIevesves pee 22 Yee<eebvee DeefOeke=le Yee<eebee opee& efouesuee Deens. lee Yee<ee Heg{erueeceeCes Deensle
- (Yeejleere mebefJeOeeve HeefjefMe-8)
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
10)
11)
Demeeceer
yebieeueer
efnvoer
Got&
cejeer
iegpejeLeer
Hebpeeyeer
mebmke=le
keeefMcejer
lesuegiet
leeefceU
12)
13)
14)
15)
16)
17)
18)
19)
20)
21)
22)
ceeeuece
keVe[
yees[es
[esee
keeWkeCeer
ceefCeHegjer
Deesefjee
mebLeeueer
vesHeeUer
eEmeOeer
cewefLeueer
Yeejleere jepeIevesves eleske jepeeuee leebee yeesueer Yee<esme keeee&ueeerve Yee<ee cnCetve
ceevelee efoueer Deense. YeejleeceOes keener jepeebeer efveefce&leere cegUele Yee<esee DeeOeejs Peeueer.
mJeeleb$eeveblej keener jepeebeer efveefce&leer Yeeef<eke lelJeeJeje Peeueer. Goe. Hebpeeyeeer efJeYeeieCeer Hebpeeye
DeeefCe nefjeeCee DeMeer Peeueer lej mebegkele cenejeêeer efJeYeeieCeer Yee<esee DeeOeejJej ceneje^ DeeefCe
iegpejeLe DeMeer Peeueer.
YeejleeceOes meJee&le peemle eceeCeele eEnoer Yee<ee yeesueueer peeles. ueeskemebKesvegmeej Yee<eebeer
eceJeejer Heg{erueeceeCes meebielee esF&ue.
1
2
3
4
5
6
efnvoer
yebieeueer
lesuegieg
cejeer
leeefceU
Got&
40%
8.2%
7.80%
7.40%
6.30%
5.1%
7
8
9
10
11
12
iegpejeLeer
keVe[
ceueeUce
Gef[ee
Hebpeeyeer
Demeeceer
4.80%
3.80%
3.60%
3.30%
2.80%
1.60%
Flej Yee<ee yeesueCeejebes eceeCe 1% Hes#eener keceer Deens.

eMeemekeere keejYeejele megJeJemLee eeJeer eemeeer 1956 ceOes jepe Hegve:j&evee
Deeeesieeee efMeHeejMeervegmeej Yee<eeJeej jepeebeer efveefce&leer kejCeele Deeueer. Hejbleg leecegUs mJele:ee
Yee<esee Heepeerue DeefYeceeveeeer efveefce&leer Peeueer Je leeletve Deveske Jeeo efvecee&Ce Peeues. Goe. ceneje^-
11
kevee&ke meercee eMve. je^Yee<ee cnCetve Gejske[erue jepeebveer efnboeree Deeen Oejuee lej
oef#eCeske[erue jepeebveer leeuee ceesee eceeCeeJej efJejesOe kesuee. eeletve Heej ceesee eceeCeeJej
Yeeef<eke obies Peeues. JeemleefJeke meJe&e Yeejleere Yee<ee ne Yeejleere mebmke=leeree Deveceesue sJee Deens.
DeeefCe lees DeeHeCe peHeuee Heeefnpes.
1) Yeejleere meceepeees yengYeeef<eke mJeHe mHe keje.
1.5
Yeejleeeer eeosefMeke efYeVelee, eeceerCe, Menjer Je DeeefoJeemeer meceepeeeer iegCe

JewefMees
Yeejle ne Yeewieesefueke efJeefJeOelesves mece= DemeCeeje Keb[eee osMe Deens. Yeejleeee Gejsuee
efnceeuee, oef#eCesuee efnvoer cenemeeiej, HetJexuee yebieeueee GHemeeiej DeeefCe Heefecesuee Dejyeer meceg
Deens. Yeejleeleerue veee, Gejsuee efnceeueeeletve, ceOe Yeejleele efJebOe HeJe&leeletve, meeleHeg[e lemese
meeeer HeJe&leeletve Giece HeeJeuesuee Deensle. leeHewkeer iebiee, ecegvee, yecnHeg$ee, vece&oe, ieesoeJejer,
keeJesjer, ke=<Cee ceneveoer ee ecegKe veee Deensle. keeMceerj les keveekegceejer DeeefCe ke les Deemeece
DeMee efJeMeeue YeteosMeele Yet-eke=leer, nJeeceeve, Hepe&veceeve eeceOes efJeefJeOelee Dee{Ules. Gejsuee
efnceeuee HeJe&le jebiee, ceOeuee eosMe iebiee, ecegvee, yeeHeg$ee meleuepe ee veeebveer meKeue yeveuesuee.
oef#eCesuee Heejebee lemese HetJexuee Je Heefecesuee meceg efkeveejHeeeee Demes Yeejleees ecegKe eej
eeke=efleke efJeYeeie Deensle. Yeewefleke Heee&JejCeeleerue efJeefJeOelescegUs Yeejleere peerJeveele osKeerue ceeser
efJeefJeOelee efometve esles.
Yeejleere mebIejepeele 28 jepes DeeefCe 7 keW Meeefmele eosMe Deensle. Yeejleele 6 ueeKe
Kes[er Deensle. YeejleeceOes Heej ceesee eceeCeele Yeewieesefueke DeeefCe nJeeceeveefJe<eeke, efJeefJeOelee
efometve esles ee efJeefJeOelescegUs JevemHeleer, eeCeer, ogefce&U Deew<eOeer JevemHeleer, He#eerpeerJeve eeceOes Heej
ceesee eceeCeele efJeefJeOelee Dee{Ules. Yeejleeleerue keener efJeYeeie DeeefLe&keee mece= DeeefCe keener
DeeefLe&keee DeefJekemeerle Deensle. keener jepeebceOes mebjeveelceke meeseer Deleble eebieuee Deensle
lej keener jepeele lee Deleble kecekegJele Deensle. eeosefMeke efJeefJeOelee DeeefCe leevegmeej DemeCeejer
efJe<ecelee YeejleeceOes veJeerve veener. Deveske efJekemeveMeerue osMeele eeosefMeke efJe<ecelee Heej ceesee
eceeCeele efometve esles. Yeejleeleerue eeosefMeke efJe<ecelee iesuee 10 Je<ee&le HeejMeer keceer Peeuesueer veener.
1.5.1 eeceerCe meceepe :
Yeejleere meceepeeeer eeceerCe meceepe, Menjer meceepe DeeefCe DeeefoJeemeer meceepe DeMeer leerve
ceeieele efJeYeeieCeer kejCeele esles. DeeweesefiekejCe DeeefCe veeiejerkejCe mees[tve ueeskemebKesee ceese Yeeie
12
eeceerCe Yeeieele jenlees. 2001 ee peveieCevesvegmeej Yeejleeee 102.86 keeser ueeskemebKesHewkeer
72.21 kekes ueeskemebKee eeceerCe Yeeieele lej 27.79 kekes ueeskemebKee Menjer Yeeieele jenles.
eeee DeLe& 74 keeser 16 ueeKe SJe{er ueeskemebKee eeceerCe Yeeieele jenles.
eeceerCe meceepeeeer JeeKee :
1) ef$e. vee. De$es : Kes[Ces cnCepes peceerve kemeCes, peceerve kemeCeeje lees Kes[tle DeeefCe DeMee
Kes[lt eebeer Jemleer cnCepes Kes[s eEkeJee ieeJe nese.
2) HeewjeefCeke JeeKee : pee Jemeenleeree YeesJeleer efkej&meej Pee[er Deens, esleer eesie peceerve Deens
DeeefCe pee JemeenleerceOes ceeleyyej Meslekejer Je Heg<keU cepegj jenleele DeMeer Jemleer cnCepes ieeJe nese.
3) n@je@u[ efHeke : pee JemeenleerceOes Skee keggbyeeHes#ee ceese mecegoee peJeU-peJeU JeemleJe
kejlees. Mesleereer ceMeeiele kejlees, Heef[le peefceveerle iegjs eejlees DeeefCe Mespeejee ieeJeeee meercesHeele
nkeke meebielees Demee mecegoee cnCepes ieeJe nese.
4) Meemeveeeer JeeKee : Meemeveemeceesj ieeJe cnCepes cenmegueer ieeJe (Meslemeeje Jemegueermeeer
jefJeuesues ieeJe) Je eMeemekeere Ieke (jepe keejYeejeee meeseermeeer jefJeuesues #es$e) cnCepes ieeJe
nese. HetJeeaes ieeJe, eeceHebeeele Demeueeme leer eeuet sJeCeeee, yebo kejCeeee eEkeJee HesjHeej
kejCeeee Meemeveeme DeefOekeej Deens.
10 npeejeHes#ee keceer ueeskemebKee DemeCeejer keesCeleerner Jemeenle eeceerCe Yeeie cnCetve
efJeeejele Iesleueer peeles.
eeceerCe meceepeeeer JewefMees :
1) Mesleer eOeevelee : eeceerCe meceepeeee cegKe JeJemeee Mesleer ne Deens. HetJeeaee keeUer Mesleer
JeJemeeeemeeer DeeJeMeke mesJee yeueglesoejebceeHe&le HegjefJeuee peele neslee. leeee ceesyeouee Meslekejer
yeueglesoejebvee osle Demele. eeceerCe meceepeeleerue peemleerle peemle ueeskeebee JeJemeee Mesleer DemeueecegUs
eeceerCe peerJeveeJej Mesleeree eYeeJe DeefOeke Deens. eeceerCe meceepeele peeee ceeuekeereer peceerve DeefOeke
Demesue leeee eeceerCe meceepeele DeeefCe jepekeere peerJeveeJej eYeeJe Demelees.
2) keggbyeeJej DeeOeeefjle meeceeefpeke peerJeve : keggbye ne Heefnuee meeceeefpeke mecetn Deens. keggbye
ne eeceerCe meceepeeee cegKe DeeOeej Deens. Jekeleeree DeeefLe&ke, meeceeefpeke, meebmke=efleke iejpeebeer
Hetle&lee keggbyeelee nesles. meomeebeer DeesUKe keggbyeevegmeej nesles. meomeeeer eefle<e, meeceeefpeke
mebyebOeebes mJeHe keggbyeeves jles. eeceerCe meceepeele JekeleerJeeoeHes#ee keewgbefyekelee DeefOeke cenJeeeer
Demeles. keggbyeecegUs meceepeees meelele DeeefCe mLewe& efketve jenles. meceepeeee meJe& DeJemLeebceOes
DeeefCe meJe& meceepeele keggbyemebmLee DeefmlelJeele nesleer. Jekeleeres meceeefpekejCe kejCeeee eefeesle
keggbye cenJeeeer Yetefcekee Heej Hee[les.
13
3) peeefleeLesJej DeeOeeefjle meceepe jevee : eeceerCe mecegoee Deveske peeleeRceOes efJeYeeieuesuee
Deens. keeeeeves peeleer JeJemLee ve kejCeele Deeueer Demeueer lejer eeceerCe meceepeeletve peeleer
JeJemLee HetCe&HeCes veeefnMeer Peeuesueer veener. eeceerCe meceepeele Jekeleeres Heo, opee&, meeceeefpeke meyebOeebes
mJeHe peeleervegmeej efveefele nesles. peele ne meeceeefpeke mlejerkejCeeee yebo Jeie& Deens. peeleeree
meYeemeoeee Jele&veeJej mebyebOeerle peeleerke[tve efveeb$eCe sJeues peeles. HetJeea peeleervegmeej HejbHejeiele
JeJemeee ueeskeebvee kejeJee ueeiele Demes. Kes[eeleerue Jemleebeer jevee peeleervegmeej Peeuesueer efomeles.
Deepe ner Heleer yejereMeer efMeLeerue Peeuesueer Deens.
4) vewmeefie&ke JeeleeJejCe : eeceerCe Yeeieeleerue JeeleeJejCe vewmeefie&ke Demeles. ieeJeeee meYeesJeleeueer
Meslepeceerve, Je=#eJeuueer, peueeMee, veee DeeefCe Dees{s Demeleele. nJee DeeefCe HeeCeer mJe Demeles.
eeceerCe ueeskeebes meeceeefpeke, DeeefLe&ke, Oeeefce&ke DeeefCe meebmke=efleke peerJeve meYeesJeleeueee vewmeefie&ke
IekeebMeer efveie[erle Demeles.
5) ueneve Deekeej : veeiejer mecegoeeeee leguevesle eeceerCe mecegoeeeleerue ueeskemebKee keceer Demeles.
leecegUs ieeJeeee Deekeej ueneve Demelees. eeceerCe mecegoeeeleerue Jekeleer Skeceskeebvee DeesUKeCeejs
Demeleele. Skeceskeebes mJeYeeJe, Skeceskeebeer megKeog:Kes Skeceskeebvee ceenerle Demeleele.
6) meCe, meceejbYe Je Oeeefce&ke GlmeJe eebee eYeeJe : eeceerCe meceepeele meCe, meceejbYe DeeefCe
Oeeefce&ke GlmeJeebvee cenJe Demeles. ee efveefceeeves ieeJeeleerue ueeske Ske$e esleele. eeceerCe $elegeeeMeer
DeeefCe MesleerJeJemeeeeMeer Ieefve mebyebOe Demelees. meCemeceejbYeeceOes, efvemeiee&leerue efJeefJeOe lelJeebeer Hetpee
kesueer peeles. Goe. DeiveerHetpee, mege&Hetpee, veeieHetpee, JeHeewefCe&cee F. vewmeefie&ke ekeesHeeee
efvejekejCeemeeer HetpeeHee, JeleJewkeue, Devegeve, e%eeeie F. efJeOeer kesues peeleele. eeceosJelesee
ke=HescegUs ieeJeeeer YejYeje nesles. ieeJeees mLewe& efketve jenles DeMeer eeceerCe ueeskeebeer ee Demeles.
7) efm$eeebeer HejeOeervelee : efHele=meeeke keggbyeHeleerceOes DeeefLe&ke meeses keWerkejCe Heg<eebee
neleeble Peeuesues Demeles. keewgbefyeke HeeleUerJej DeeefCe eeceerCe meceepeeceOes efm$eeebvee ogece mLeeve
efoues peeles. eeceerCe meceepeele efm$eeebes keee&#es$e etue DeeefCe cetue eeHegjles ceee&efole ceeveues peeles.
keggbyeeee efveCe&e eefeesceOes efm$eeebvee meeceeJetve Iesleues peele veener. keebee keeceeceOes cee$e
efm$eee DeemLeeveer Demeleele. DeeefLe&ke, meeceeefpeke, Oeeefce&ke DeeefCe jepekeere yeeyeleerle eeceerCe
meceepeJeJemLesceOes efm$eeebvee Heg<eebee Dee%eslee jneJes ueeieles. efm$eeebee ogece opee&cegUs
Deepeej, Deejesie DeeefCe jenCeerceeve ee yeeyeleerle leebeer ceesee eceeCeele nsUmeeb[ nesles.
8) eefceke yeepeejHes Je leb$e%eeve : eeceerCe meceepeele eceees Heejmes efJeMes<eerkejCe Peeuesues veener.
eeceerCe meceepeeleerue ueeskeebvee kesJeU MesleermebyebOeer leb$e%eeve DeJeiele Demeles. leecegUs eceeeer
GlHeeokelee DeefleMee keceer jenles. eeceerCe meceepeJeJemLesceOes GlHeeove, efJelejCe DeeefCe efJeefvecee ee
meJe& eefeeebes mJeHe DeefleMee meeOes DeeefCe mejU Demeles. yeepeejHessee efJeeej kejlee Mesleerletve
GlHeeefole nesCeeNee ceeueeee efJeeermeeer DeeefCe peerJeveeJeMeke Jemletbee Kejsoermeeer ceOeJeleea
ieeJeeee yeepeejHessJej DeJeuebyetve jeneJes ueeieles.
14
9) efvemeie&Mekeleeree eYeeJe : eeceerCe meceepeeee efvemeiee&Meer owvebefove mebyebOe eslees. Mesleer DeeefCe
HeMegHeeueve efvemeiee&Jej DeJeuebyetve Demeueeves eeceerCe ueeskeebJej efvemeie&Mekeleeree eYeeJe DeefOeke Demelees.
yeNeeeoe eeceerCe meceepeeuee efvemeiee&Heg{s nej HelkejeJeer ueeieles. leeletvee owJeer Mekeleeres DeefmlelJe
DeeefCe eslJe eeceerCe meceepe ceeve kejlees. efvemeiee&Heg{s ceeCemeees DeHetCe&lJe lees ceeve kejlees.
Heejueewefkeke Je DeefleceeveJeer MekeleerJej DeeOeeefjle eelceke DeeeejefJeeejebvee eeOeeve efoues peeles.
mebIe<ee&SsJepeer efvemeiee&uee MejCe peeCes ns ueeske Hemeble kejleele.
10) meeceeefpeke peerJeveeleerue SkeefJeOelee : eeceerCe mecegoeeeleerue meJe& ueeskeebee JeJemeee
peJeUHeeme meejKee Demelees. Deeeej-efJeeej DeeefCe peerJeveHeleer meejKeer Demeles. jenCeerceeve Lees[ee
Heej Hejkeeves meejKes Demeles. DeMee ekeejs eeceerCe meeceeefpeke peerJeveele Ske ekeejeer meceevelee
efometve esles.
11) eeLeefceke mebyebOeeeer leerJelee : eeceerCe meceepeeleerue ueeskeebes mebyebOe Ieefve DeeefCe
DeveewHeeeefjke mJeHeees Demeleele. eeceerCe meeceeefpeke mebyebOe meeOes DeeefCe eeceeefCeke Demeleele.
Skeceskeebee megKeogKe:ceOes DeveewHeeeefjkeHeCes les menYeeieer nesle Demeleele. Skeceskeebes mJeYeeJe DeeefCe
Keepeieer Deeeg<e Skeceskeebvee ceeefnle Demeles. HejmHejebee owvebefove meeefVeOeecegUs ns mebyebOe Ieefve,
eeceeefCeke DeeefCe efpeJneeees Demeleele.
12) meeOes Je eeceeefCeke peerJeve : eeceerCe Yeeieele yengleebMe efveJee&n esleerJej DeJeuebyegve Demelees.
esleerle HejbHejeiele GlHeeoveleb$eeee DeJeuebye kesuee peelees. De%eeve DeeefCe DebOeee eebee eeceerCe
meceepeeJej ceese eYeeJe Demelees. GlHeVe keceer Demeueeves owvebefove peerJeve Je jenCeerceeve eeceOes
meeOesHeCee Demelees. keggbyemebmLesee eleske JekeleerJej eYeeJe Demelees. eeLeefceke mebyebOeeeer leerJelee
Demeueeves eeceJeeefmeeebee peerJeveele eeceeefCekeHeCeeuee Heej cenJe Demeles.
1) eeceerCe meceepeeeer JeeKee meebietve JewefMees mHe keje.
1.5.2 Menjer eEkeJee veeiejer meceepe :

Yeejleere peveieCevesvegmeej pee Jemeenleereer ueeskemebKee 10,000 Hes#ee DeefOeke Deens
DeeefCe pee efkeeCeer ceneveiejHeeefuekee, veiejHeeefuekee eEkeJee veiejHeefj<eo DeefmlelJeele Deens lemese
peeefkeeCeeree SketCe ueeskemebKesHewkeer 75 kekes ueeskemebKee efyeiejMesleer JeJemeeeele iegbleuesueer
Deens DeeefCe ueeskemebKeseer Ievelee eleer eewjme efkeueesceerjuee 400 Hes#ee DeefOeke Deens. DeMeer
Jemeenle cnCepes Menj eEkeJee veiej nese. uegFme JeLe& ee meceepeMeem$e%eeee celes meeceeefpeke
efJepeeleerelee Demeuesuee JekeleeRee legueveelcekeee ceese Je oe DeeefCe mLeeeer mJeHeeee
mecegoee cnCepes Menj eEkeJee veiej nese. 2001 ee peveieCevesvegmeej 27.78 kekes ueeskemebKee
Menjer Yeeieele JeemleJe kejles.
15
veeiejer meceepeeeer JewefMees :
1) JeJemeeeebes efJeefJeOekejCe : Menjer Yeeieele efyeiej Mesleer JeJemeeeele cnCepese Geesie DeeefCe
mesJee#es$eeceOes ceesee eceeCeele ueeskemebKee iegbleuesueer Demeles. Menjeleerue efJeefJeOe Deeweesefieke
JemeenleerceOes efJeefJeOe ekeejee GeesieebceOes Heej ceesee eceeCeele keeceieej Jeie& keece kejerle
Demelees. lemese mesJee#es$eeee efJeeej kejlee JeeHeej DeeefCe JeeefCepe, Jeenlegke DeeefCe oUCeJeUCe,
yeQefkebie, efJecee, efMe#eCe, Deejesie, Meemekeere DeeefCe DeMeemekeere, Oeeefce&ke, kejceCetke ee efJeefJeOe
#es$eele Heej ceesee eceeCeele ueeskemebKee iegbleuesueer Demeles. MenjeceOes Heej ceesee eceeCeele
JeeJemeeefeke efJeefJeOelee Dee{Ules.
2) ceeveJeefveefce&le Heee&JejCeeee eYeeJe : Heee&JejCeees vewmeefie&ke Heee&JejCe DeeefCe ceeveJeefveefce&le
Heee&JejCe Demes oesve Yeeie He[leele. Menjer Yeeieele Gbe Fceejleer, keesNee, ceveesjs, jmles, Jeenves,
keejKeeves, JeeHeejer Hese, Mew#eefCeke mebmLee, mebMeesOeve mebmLee, efJeeeHeer ee ceeveJeefveefce&le
Heee&JejCeeee eYeeJe DeefOeke peeCeJelees. Menjeleerue ueeskemebKesee ee ceeveJeefveefce&le Heee&JejCeeMeer
owvebefove mebyebOe eslees. Menjer meceepeeee ceeveJeer eelveebJej DeefOeke efJeeeme Demelees. Jew%eeefveke
erkeesveeee eYeeJe ee ueeskemebKesJej DeefOeke Demelees.
3) meceepeeee ceese Deekeej Je oe Jemleer : eeceerCe mecegoeeeee leguevesves Menjer meceepeeee
Deekeej ceese Demelees. meneefpekee esLes Geesie JeJemeeeebes keWefkejCe Heej ceesee eceeCeele
Peeuesues Demeles. ee Geesie JeJemeeeebmeeer, efMe#eCeemeeer ceesee eceeCeele ueeskemebKee eeceerCe
Yeeieeletve Menjer Yeeieele mLeueeblejerle nesles. cegKe Menjeuee pees[tve GHeveiejebee efJekeeme neslees.
peeeceeCes Gbe Fceejleer yeebOeuee peeleele lee eceeCes PeesHe[HeeeosKeerue efvecee&Ce nesleele. Jeenlegke
DeeefCe oUCeJeUCeeee meeseeRee efJekeemeecegUs Menjebee efJemleej Jesieeves nesle Deens.
4) ueeskemebKeseer DeefOeke Ievelee : eeceerCe Yeeieele ueeskemebKeseer Ievelee Deleble keceer Demeles lej
Menjer Yeeieele ueeskemebKeseer Ievelee eleer eewjme efkeueesceerj 400 Hes#ee DeefOeke Demeles. Ge
GlHeVe ieeleerue Jekeleer Menjeee ceOeJeleea Yeeieele Gbe FceejleeRceOes meoefvekee efJekele IesTve
jenleele. DeefleMee keceer GlHeVe ieeleerue Jemleer PeesHe[HeeebceOes JeemleJe kejleele. Menjeleerue
oe ueeskeJemleercegUs meeJe&peefveke megefJeOeebJej Heej ceesee eceeCeele leeCe He[lees.
5) ueeskemebKeseer efJepeeleerelee : MenjebceOes meeceeefpeke efJepeeleerelee ceesee eceeCeele efometve
esles. efJeefJeOe peeleer-peceeleeres ueeske Skeee JemeenleeRceOes jenle Demeleele. Oece&, peele, HebLe, eeble,
Yee<ee ns meJe& Yeso MenjebceOes Hegme nesleele. Menjebeer DeMeer Ske JesieUer mebmke=leer leeefkeeCeer
DeefmelJeele esles. peeeceeCes Menjele meeceeefpeke efJeefJeOelee Heej ceesee eceeCeele Dee{Ules. leeeceeCes
JeJemeeefeke efJeefJeOeleener Heej ceesee eceeCeele Dee{Ules. DeveskeefJeOelee ns Menjer meceepeees DeefYeVe
Debie Deens. Deeeej, efJeeej, JesMeYet<ee, meeceeefpeke cetues, peerJeveHeleer eeyeeyeleerle MenjebceOes Heej
ceesee eceeCeele efJeefJeOelee Dee{Ules.
6) ogece mebyebOeees eeyeue : meeceeefpeke, meebmke=efleke, JeeJemeeefeke efJeefJeOelescegUs Menjeleerue
ueeskeebes mebyebOe ogece DeeefCe DeewHeeeefjke mJeHeees Demeleele. ee mebyebOeees mJeHe eemebefieke DeeefCe
leelHegjlee mJeHeees Demeles. Menjeleerue Jekeleer keejCecee$e DeeefCe meeOevecee$e ee mJeHeees mebyebOe
sJeleele. Skeee FceejleerceOes JesieJesieee meoefvekeebceOes jenCeeNee ueeskeebvee Skeceskeebes Keepeieer
16
peerJeve, JeJemeee, meeceeefpeke mebHeke& eeyeeyele ceeefnleer vemeles. eleske Jekeleer DeeHeues Keepeieer
peerJeve, mJeleb$eHeCes DeeefCe DeeHeuee FseceeCes peieCeees mJeeleb$e MenjeceOes GHeYeesieles.
7) JeefkeleeOeeve peerJeve : eeceerCe peerJeve peeeceeCes keggbyeeOeeve Demeles, leeeceeCes Menjer peerJeve
Jekeleer eOeeve Demeles. ueeKees ueeskeebee mecegoeeele Skeceskeebee peerJeveele [eskeeJeCeeee keesCeerner
eelve kejerle vemeueeves Jekeleer Hegjsmes JekeleermJeeleb$e MenjeceOes GHeYeesiet Mekeles. kegue, keggbye,
peele eeyeeyeeRvee Menjele keenerner cenJe vemeles. eleske Jekeleer DeeHeuee Debieer peemleerle peemle
keewMeues eeHle keve peemleerle peemle GlHeVe efceUefJeCeeee eelve kejles. Jekeleeruee DeeJe[erefveJe[er
peesHeemelee esleele. Fe DeeefCe Hee$elesvegmeej efveCe&e Ieslee esleele. lees mJele:ee megKeeee peemleerle
peemle efJeeej kejlees.
8) bo Je iejpesvegmeej mecegoee efveefce&leer : MenjeceOes Heej ceeser meeceeefpeke efJepeeleerelee
Demeueer lejer ueeske DeeHeuee bo DeeefCe efnlemebyebOeeee peesHeemevesmeeer Ssefke ceb[Us mLeeHeve
kejleele. leeleerue eJesMe DeeefCe efveie&ceve HetCe&HeCes Ssefke Demeles. leebes mJeHe neme keueye,
ueeevme keueye, jesjer keueye, veeeceb[U, meeefnle ceb[U DeMee mJeHeees Demeles.
9) ceesee eceeCeele meeceeefpeke ieefleMeeruelee : Menjer YeeieeceOes Yeewieesefueke, meeceeefpeke DeeefCe
JeeJemeeefeke ieleerMeeruelee Heej ceesee eceeCeele Dee{Ules. Jekeleeruee DeeHeuee opee& DeeefCe Yetefcekee
eele HeefjJele&veeme ceese JeeJe Demelees. ee ieefleefMeueleses mJeHe meeceeefpeke, JeeJemeeefeke, Yeewieesefueke
mlejere leeeeceeCes eeosefMeke Demet Mekeles. Jekeleer mJele: keeee peesjeJej DeeHeuee opee&ceOes
HeefjJele&ve kejerle Demeles.
10) meeceeefpeke meefn<Ceglee : meeceeefpeke, JeeJemeeefeke, DeeefLe&ke mlejere efJeefJeOelesee
HeefjefmLeleerle eleske Jekeleer Skeceskeebvee menkeee& kejCeeeer Je=eer efmJekeejlees. meeceeefpeke
efJeefJeOelescegUs Jeefkeleiele efvecee&Ce nesCeejer DeefmLejleseer YeeJevee keceer kejCeemeeer ueeske Skeceskeebvee
ceole kejleele. mHeOee&lceke JeeleeJejCeele menkeeee&ee DeeOeejs efketve jenCeeee meJe&peCe eelve
kejleele. cegbyeF& MenjeceOes yee@cyemHees, ceneHetj ee mebkemeceeer ner meefn<Ceglee Heej ceesee eceeCeele
eleeeme esleebvee efomeles.
11) eceefJeYeepeve Je efJeMes<eer kejCeeme JeeJe : MenjeceOes Geesie, JeeHeej, JeJemeee, efMe#eCe,
meeefnle, keuee, jepekeejCe, kejceCetke DeMeer efveJe[ereer ceeser esCeer eleskeemeceesj Demeles.
eleskeeuee DeeHeuee #ecelee efme kejCeeme eeefkeeCeer ceese JeeJe Demelees. mHeOee&ner ceeser Demeles.
eleske #es$eeceOes eceefJeYeepeveeme DeeefCe efJeMes<eerkejCeeme ceese JeeJe Demelees. eleskeeeer
DeeJe[efveJe[, Hee$elee, #ecelee, Mew#eefCeke Den&lee eevegmeej Menjele mebOeer GHeueyOe Demeleele.
12) DeeefLe&ke efveke<eeJej DeeOeeefjle meeceeefpeke mlejerkejCe : Menjele DeeefLe&ke efveke<eeJej
DeeOeeefjle meeceeefpeke mlejerkejCe Goeeme Deeuesues Demeles. iejerye, ceeOece, eerceble DeMeer meceepeeeer
Jeie&JeJemLee DeefmlelJeele Deeuesueer Demeles. DeeefLe&ke HeefjefmLeleerJeve meceepeeleerue Jekeleeree opee&
jle Demelees. efveJeememLeeve, JeJemeee, DeeefLe&ke HeefjefmLeleer, meeceeefpeke mLeeve ns Jeie&JemLeses
efveke<e eYeeJeer Demeleele.
17
13) ogece efveeb$eCe : eEkeipeues [sefJnme eebveer veeiejer mecegoeeebee ogece efveeb$eCe ee efJeMes<e
JewefMeeeee GuuesKe kesuee Deens. ceesee eceeCeele ueeskemebKeses keWerkejCe, efJeefJeOe eebleeletve
Deeuesueer DeeefCe efJeefJeOe Yee<ee yeesueCeejer ueeskemebKee, meeceeefpeke efJepeeleerelee, meeceeefpeke mebyebOeeleerue
DeewHeeeefjkelee eecegUs veeiejer mecegoeeees efveeb$eCe kejCeemeeer keeeoe DeeefCe Heesefueme eb$eCee eebeer
Yetefcekee Deleble cenJeeeer Demeles. keeeoe DeeefCe megJeJemLee jeKeCeemeeer yeNeeeoe keesj
Gheeeeespevee kejeJeer ueeieles.
1) Menjer meceepeeeer JewefMees meebiee.
1.5.3 DeeefoJeemeer meceepe :

DeeefoJeemeer meceepe veeiej mebmke=leerHeemetve otj Je DeefueHle, pebieueele, ogie&ce oNeeKeesNeele
legjUke Jemleer keve jenleele. veeiej mebmke=leerHes#ee Jesieee JewefMeeHetCe& eeueerefjleer eEkeJee mebmke=leer
DeeefoJeemeer meceepeeeer Demeles. DeeefoJeemeer meceepeeuee JeveJeemeer, efiejerpeve Demes Heee&eer Meyo JeeHejues
peeleele. DeeefoJeemeer meceepeeee yeesueer Yee<esuee efueHeer vemeles. DeeefoJeemeer meceepeeyeue Deveske
iewjmecepe Deensle. eeLeefceke DeLe&JeJemLee DemeCeejs, mJebo ueQefieke mebyebOe sJeCeejs, JeveHeUs Je
ceebme Ye#eCe kejCeejs, peeotesCeeJej ee sJeCeejs GIe[sveeie[s ueeske Demes Deveske iewjmecepe
DeeefoJeemeer meceepeeyeue Deensle. JeemleefJeke efvemeiee&Meer leeoelce HeeJeuesuee, mJeboer Je mJeleb$e
Je=eeree DeeefCe DeeOegefveke peieeee mebHekee&cegUs Ye ve Peeuesuee DeeefoJeemeeRes peerJeve megKecee Je
DevegkejCeere Deens. Yeejleele DeeefoJeemeer meceepe Deemeece, DeCeeeue eosMe, efcePeesjece, veeieeueB[,
ceefCeHetj, ef$eHetje, efnceeeue eosMe, HetJe& Hebpeeye, HetJe& keeefMcej, Gej eosMeeee GejYeeie, yebieeue,
efyenej, Gej ceneje^, ceOeeosMe, Deesefjmee, DeebOeeosMe, cnwmetj, kesjU DeeefCe leeefceUvee[t ee
jepeele Deens. DeeefoJeemeer mecegoeeebeer Yeejleeleerue mebKee 427 Deens. cenejeêle 47 DeeefoJeemeer
peceeleer Deensle. Yeejleeee SketCe ueeskemebKesceOes DeeefoJeemeeRes eceeCe 8.20 kekes Deens. Yeejleere
jepe Ievesee keuece 341 DeeefCe 342 vegmeej je^HeleeRee DeeosMeevegmeej peer meteer leeej
kejCeele Deeueer lee meteerceOes meceeefJe mecegoeeebvee Devegmetefele peceeleer Demes cnues peeles.
DeeefoJeemeer meceepeeeer JeeKee
1) [e@. efjJnme& : DeeefoJeemeer mecetn ne meeOee, mejU meeceeefpeke mecetn Demetve leeleerue meome ns
Skeee meceeve yeesueeree JeeHej kejleele. meceeve Gefeebee Hetle&lesmeeer Ske$e esTve keee&
kejleele.
18
2) efieueerve DeeefCe efieueerve : Skee efJeefMe YeteosMeeJej JeemleJe kejCeeje, meceeve yeesueer Yee<ee
yeesueCeeje, meceeve meebmke=efleke peerJeve peieCeeje Hejbleg De#ej DeesUKe vemeuesuee mLeeefveke ieebes
Ske$eerkejCe cnCepes DeeefoJeemeer nese.
3) [e@. [er. Sved. cegpegceoej : meceeve veeJe OeejCe kejCeeNee, efJeefMe Yet-eosMeeJej efveJeeme
kejCeeNee, Skeee ekeejeer Yee<ee yeesueCeeNee, efJeJeen, JeJemeee eeyeeyele meceeve efve<esOe efveeceebes
Heeueve kejCeeje Je efveefele DeMee keener cetueebeer, efJeeejebeer peesHeemevee kejCeeNee keggbyeeee mecetn
cnCepes DeeefoJeemeer nese.
Yeejleeleerue eleske DeeefoJeemeer mecegoeeeeer mebKee Heej keceer Demeueer lejer les meJe&
YeejleYej Dee{Uleele. les ogie&ce [eWiejeU Yeeieele, oNeeKeesNeele jeveeJeveele jenleele cnCetve leebvee
Jevepeeleer, pevepeeleer, JeveJeemeer, efiejerpeve Demes cnues peeles. yengleske meceepeMeem$e%eebee celes
Yeejleeleerue DeeefoJeemeer ns Yeejleeleerue cetUes efveJeemeer, Deieoer cetUes jefnJeemeer Deensle.
DeeefoJeemeer meceepeeeer JewefMe<es :
1) efJeefMe YetYeeieeJej JeemleJe : DeeefoJeemeer ne eeosefMeke mecetn Deens. Skee DeeefoJeemeer
meceepeees JeemleJe efJeefMe YeteosMeeJej Demeles. meeceevele: [eWiejeU eosMe, oNeeKeesNee, Ieveoe
pebieue, HeeCeeves Jes{uesues yes DeMee YeteosMeeJej leebes keeecees JeemleJe Demeles. vewmeefie&ke leyeboer
DeeefCe ogie&ce YetYeeie eecegUs megOeejuesuee peieeMeer leebee Heejmee mebHeke& esle veener.
2) eceeCe ueIeglee : DeeefoJeemeer mecegoeeeee Deekeej ueneve Demelees. mecegoeeeleerue keggbyeeeer
mebKee ceee&efole Demeles. DeeefoJeemeeRes Hee[s eEkeJee eser ieeJeb efJeKegjuesueer Demeleele. meeceeefpeke
mebHekee&es eceeCe Deleble ceee&efole Demeles.
3) meceeve jkelemebyebOe meceeve veeJe : eleske DeeefoJeemeer peceeleerleerue ueeske HejmHejebvee Skeee
jkele veeleees ceeveleele. GlHeeer Skeee HetJe&peeHeemetve Peeueer Deens DeMeer leebeer ee Demeles.
yeNeeeoe DeeefoJeemeer peceeleeree veeJeeee mebyebOe HetJe&peebMeer Demelees. eleske DeeefoJeemeer peceeleeruee
eflees mJeleb$e veeJe Demeles. Goe. keesjUt, efYeuue, Jeejueer, veeiee, ieeW[ F.
4) meceeve yeesueer Yee<ee, uesKevekeuesee DeYeeJe : eleske DeeefoJeemeer peceeleereer yeesueerYee<ee mJeleb$e
Demeles. HejmHej efJeeejebeer osJeeCe-IesJeeCe les ee yeesueerYee<esletve kejleele. leecegUs leebes meebmke=efleke
JesieUsHeCe DeeefCe mecetnYeeJevee DeefOeke cepeyetle nesles. leebee Yee<esuee efueHeer vemeles. leecegUs efueKeeCe
keuesee DeYeeJe Demelees. leecegUs %eeve, keuee, meeefnle, leb$e eebee efJekeemeeJej Heej ceee&oe
He[leele. ueeskekeLee, ueeskeieerles, cnCeer, Jeekedeeej, kees[er, GKeeCes, eeueerjerleer, HejbHeje ee leebee
mebmke=leeRes nmleeblejCe yeesueerYee<esletve nesle Demeles.
5) meeOeer DeLe&JeJemLee : FJnevme efee[& eebee celes DeeefoJeemeeReer DeLe&JeJemLee Deleble meeOeer
Demeles. HeeseHegjles DeLeexlHeeove eEkeJee efveJee&n eOeevelee ns leebee DeLe&JeJemLeses JewefMee Deens.
yengleske DeeefoJeemeer peceeleer efMekeej, ceemesceejer, JeveHeUebes mebkeueve, Deleble eeLeefceke mJeHeeeer
19
Mesleer F. JeJemeee kejleele. leebeeke[s DeeJeMekelesHes#ee DeefOeke efMeuekeermeee Dee{Ule veener.
yengleske DeeefoJeemeer peceeleerceOes JemletefJeefveceeeJej DeefOeke Yej Demelees. yeepeejeefYecegKe DeLe&JeJemLee
vemeueecegUs leebee meeceeefpeke peerJeveele keceeueereer meceevelee Dee{Ules. DeeefoJeemeerceOes
eceefJeYeepeve efuebieYesoeJej DeeOeeefjle Deens. JeeJemeeefeke efJeMes<eerkejCeeee leebeeceOes DeYeeJe
Dee{Ulees.
6) ceee&efole leb$e%eeve : DeeefoJeemeeReer DeLe&JeJemLee meeOeer Demeles. keejCe leebeer leb$eefJeee
Deleble ceee&efole Demeles peer Hekele leeW[er osJeeCe-IesJeeCeerletve Skeeke[tve ogmeNeeke[s mebeefcele nesles.
megOeejuesuee meceepeeleerue leb$e%eeve leebeeHeele Heesneseuesuese veener. efMekeej, ceemesceejer,
Keeemebkeueve, Mesleer eeyeeyelees leebes leb$e%eeve Deleble ceee&efole Demeles. DeJepeejs pegvee Demeleele.
peceerve GkejCeeeer nleejs, Oeveg<eyeeCe, ceemesceejermeeereer DeeefCe efMekeejermeeereer peeUer
eeHeefueke[s leebes leb$e%eeve iesuesues veener. GlHeeove keeee&meeer mJele:ee keeJeje DeeefoJemeeer
peemle Yej oslees.
7) meceeve Oece& DeeefCe peeotee eYeeJe : DeeefoJeemeeRvee efvemeiee&leerue Ie[ecees[erleerue
keee&keejCeYeeJe keUle vemeueeves les efvemeiee&eer, HetJe&peebeer, YetleeKesleebeer Hetpee kejleele.
DeeefoJeemeeRes Oece&mege meceeve Demeleele. Oeeefce&ke yeeyeermebyebOeer leebeer eefleefeee meecetefnke Demeles.
leeyeeyele leeeele celeYeso eEkeJee leeeflJeke keeLeeket Dee{Ule veener. DeeefoJeemeer efvemeiee&uee MejCe
peelees. JeeJeneefjke Ie[ecees[eRJej DeeHeues efveeb$eCe jeneJes DeeefCe DeeHeuee keeee&le eMe eeJes cnCetve
peeotesCee, ceb$eleb$e eebee JeeHej les kejleele.
8) JesieUer peerJeveHeleer : DeeefoJeemeeRes meeceeefpeke mebyebOe DeewHeeeefjke Je kejejeee mJeHeees
vemeleele. leebee peerJeveele jkelemebyebOe, keggbye DeeefCe mecegoee eebvee cenJe Demeles. Skee yeepetuee
KetHe mJeeleb$e GHeYeesieleebvee leebes peerJeve meecetefnke mJeHeees Demeles. meecetefnke peerJeve peieleebvee
mecegoeeeeer efveeceveJeJemLee, DeeeejefJeeej, eLeeHejbHeje eebes Heeueve DeeefoJeemeeRvee kejeJese ueeieles.
Oeeefce&ke ee, peeotesCee, Deeeej-efJeeej, DeVe mebmke=leer, JesMeYet<ee eeceOes keceeueereer meceevelee
Demeles. meceepeceeve peerJeveHeleerHes#ee Jesieee Heleerves peerJeve peieCes kesJeU DeMekee Demeles.
SKeeeeves leees GuuebIeve kesueeme leeuee leeee peceeleeree efMe#esuee meeceesjs peeJes ueeieles.
DeeefoJeemeer meceepeeceOes keceeueeres Sskee efometve esles.
9) peceelekeWefle Deelceerelee : DeeefoJeemeer peceeleeres meceeve Yet-eosMeeJejerue JeemleJe, meceeve
yeesueer Yee<ee, meceeve JeJemeee, meceeve JesMeYet<ee, meceeve DeVemebmke=leer, meceeve Oece&ee eecegUs
leebeele Ske peceele keWer Deelceerelee efvecee&Ce Peeuesueer Demeles. leebee Deeeej-efJeeejele DeeefCe
peerJeveefJe<eeke erkeesveele keceeueeres meece Dee{Ules.
10) peceele ecegKeeuee cenJeees mLeeve : eleske DeeefoJeemeer peceeleeree Ske ecegKe Demelees. lees
leebee veeeke Demelees. leebee Meyoees meJe&peCe Heeueve kejleele. eg mebj#eCe, mLeeefveke JeJemLee,
peceeleeree keeeeees eMeemeve, veeeoeve ner jepekeere keeex lees Heej Hee[lees. keener JesUe DeMee
keejCeebmeeer peceeleerleerue Je= Je DevegYeJeer ueeskeebeer meefceleer Demeles.
20
1) DeeefoJeemeer meceepeeeer JewefMees mHe keje.
1.5.4 DeeefoJeemeer, eeceerCe Je veeiejer meceepeeleerue Hejke :

e.
Hejke Ieke
DeeefoJeemeer meceepe
eeceerCe meceepe
1.
eceeCe
ueIegece
mecegoeeeee ueneve Deekeej, 10,000 Hes#ee keceer

keggbyeeeer ceee&efole mebKee, ueeskemebKee Demeuesuee
peceeleereer keceer ueeskemebKee ueeskeJemleeruee
eeceerCe
ueeskeJemleer cnCeleele.
10,000 Hes#ee DeefOeke

ueeskemebKee Demeuesuee
ueeskeJemleeruee
veeiejer
ueeskeJemleer cnCeleele.
2.
eeosefMeke
efJeueielee
efJeefMe Yet-eosMe, [eWiejeU

eosMe, Ieveoe pebieue,
HeeCeeves Jes{uesues yes
eemeejKee
vewmeefie&ke
leyeboercegUs yeee peeieeMeer
mebHekee&ee DeYeeJe
Jeenlegke Je oUCe-JeUCeeeer
DeeeeeJele meeOeve yeene
peieeMeer ceesee eceeCeele
mebHeke& DeeeeJele ceeefnleer
mebHeke& JeJemLee.
3.
Heee&JejCe
HetCe&HeCes
vewmeefie&ke vewmeefie&ke
Heee&JejCee- ceeveJeefveefce&le Heee&JejCeeMeer
efvemeie&Mekeleeree eYeeJe
yejesyej ceeveJe efveefce&le mebyebOe
ceeveJeefveefce&le
Heee&JejCeeee eYeeJe
Heee&JejCeeee eYeeJe ceeveJeer
eelve Je Jew%eeefveke
%eeveeee eYeeJe.
4.
JeJemeee
efveJee&n eOeeve Je Deleble

ceeieemeuesues
eeLeefceke
JeJemeee,Keeemebkeueve,
efMekeej,
ceemesceejer,
HeMetHeeueve, ceeieemeuesueer Mesleer
5.
ueeskemebKeseer ueeskemebKee Deleble efJejU

Ievelee
Jeenlegke Je oUCeJeUCeeee meeOeveebcegUs

yeee peieeMeer ceesee
eceeCeele mebHeke& MenjereeceerCe meerceejs<ee Hegme
lejerner Menjeee ceeveeves
keceer mebHeke&.
veeiejer meceepe
Mesleer DeeefCe efyeiej Mesleer

JeJemeee DeeefoJeemeerb Hes#ee
eiele Mesleer, HeMeg-Heeueve,
Geesie, JeeHeej Je Flej
efyeiej Mesleer JeJemeeeees
DeefmlelJe
Deeweewefieke
GlHeeove,
JeeHeej,
Jeenlegke,
oUCeJeUCe DeMee ogece
DeeefCe le=leere #es$eeleerue meJe&
JeJemeeeebes DeefmlelJe.
DeeefoJeemeer
#es$eeHes#ee
ueeskemebKeseer
Ievelee
DeefOeke HeCe Menjer
YeeieeHes#ee ueeskemebKeseer
Ievelee keceer Demeles.
eleereewjme efkeueesceerjuee
400 Hes#ee DeefOeke
ueeskemebKee
jenles.
mecegoeeeee Deekeej ceese
ueeskemebKeseer
Ievelee
21
DeefOeke.
6.
meeceeefpeke
efJeefJeOelee
HetCe&HeCes mepeeleere keejCe

meceeve veeJe, meceeve Jemleer,
mLeeve, meceeve Yee<ee,
Oece&oee, eYeeiele keeeos,
meceeve JeJemeee, meeceeefpeke
meceevelee
Deveske peeleerpeceeleeres
ueeske jenleele. lejerner
{er HejbHeje, eeueerjerleer,
peerJeveefJe<eeke erkeesve
eeyeeyele
meYeemeoele
SkeefpevemeerHeCee.
Deveske peeleer, peceeleer,

efJeefJeOe Yee<ee, efJeeej,
JesieJesieee, peeleer, Oecee&eer
ceeCemes Dee{Uleele. HeCe
leeeele
menkeeee&eer
YeeJevee Dee{Ules.
7.
meeceeefpeke
ieefleMeeruelee
meeceeefpeke JeeJemeeefeke, meeceeefpeke, JeeJemeeefeke, meeceeefpeke, JeeJemeeefeke,

Yeewieesefueke
ieefleMeeruelee Yeewieesefueke ieefleMeeruelee Yeewieesefueke ieefleMeeruelee
Deefpeyeele veener.
keceer eceeCeele Dee{Ules. Heej ceesee eceeCeele
Dee{Ules.
8.
meeceeefpeke
Deeblejefeee
meeceeefpeke
Deeblejefeee
mecegoeeeHegjleer
ceee&oerleyeesueerYee<ee efueHeer DeeefCe
ueeskekeuesee DeYeeJe Skee
Yee<ee-DeveewHeeeefjke eeLeefceke
meeOes eeceeefCeke efkeeT
meeceeefpeke mebyebOe
meeceeefpeke Deeblej-efeee
mecegoeee-yejesyeje
mecegoeeeee yeensj ner
DeefmlelJeele eceeCe Yee<ee Je
yeesueerYee<ee oesvneRee JeeHej
uesKevekeuee
ceee&oerle
eceeCeele Deveske Yee<ee
meeceeefpeke
mebyebOe
DeveewHeeeefjke eeLeefceke
efkeeT mJeHeees
ceesee eceeCeele meeceeefpeke

mebyebOe, jepeYee<ee, je^
Yee<ee DeeefCe Deeblej jeêre
Yee<ee eeeener JeeHej leebeer
uesKevekeuee ogece DeeefCe
DeewHeeeefjke meeceeefpeke
mebyebOe leebes mJeHe
eemebefieke DeeefCe leoLe&
mJeHeees
9.
leb$e%eeve
meeOeer DeLe&JeJemLee ceee&efole

leb$eefJeee-Hegjeleve Heleereer
ceee&efole Je meeOeer DeJepeejs
Meejerefjke keeJej Yej.
Mesleer, eeceeseesie, mesJee#es$e

eeefkeeCeer
HejbHejeiele
leb$eeyejesyej DeeOegefveke
leb$eeee JeeHej, Deveske
ekeejeer eb$es Je DeJepeejs,
GlHeeovee
Deveskeebee
SkeceskeebMeer mecevJee
Geesie, JeeHeej, mesJee#es$e

eeefkeeCeer
DeeOegefveke
leb$eeee JeeHej, Deveske
ekeejeer eb$es Je DeJepeejs
eebee JeeHej eceefJeYeeieCeer
Je
efJeMes<eerkejCe,
yeepeejefYecegKe
GlHeeoveHeleer
10. Oece&ee
Oecee&yeue eskeeeer celes

veenerle. leeeflJeke keeLeeket
veener.
mebIe<e&
veener,
efvemeie&Hetpee, Yetle Hetpee,
HetJe&peHetpee,
peeotesCee,
ceb$eleb$e, Yeiele eeJej efJeeeme
Oecee&yeue
celeceleeblesj
HebLeYeso,
peeleerYeso,
DeeeejYeso,
s<e,
efvemeiee&leerue
keee&keejCeYeeJe
mecepeueeves
leeyeue
Deeoj veener. cee$e
efvemeiee&leerue
keener
lelJeebeer Hetpee, peeotesCee,
Jeweefkeleke
DeeefCe
meeceeefpeke peerJeveele Oece&
ee keuHevesuee keceer cenJe
peeleerYeso,
HebLeYesoeuee
Leeje veener. eleske peCe
mJele:ee
Oecee&vegmeej
DeeejCe kejlees HeCe
eskeeeer celes veenerle.
DebOeesuee Leeje veener.
22
ceb$eleb$eeJej efJeeeme veener.
11. meceepe
keWerelee
meceepe keWere Deelceerelee

peerJeve-efJe<eeke erkeesveele
SkeJeekeelee
meceepeele
SkepeervemeerHeCee
peceele keWerelesee DeYeeJe

peerJeveefJe<eeke erkeesve
efJeefJeOelee-meceepeele
SkepeervemeerHeCeeee DeYeeJe
efJeefJeOe Oece&, peeleer, HebLe,

Yee<ee eebleeletve Deeuesues
ueeske peceele keWerelesuee
Leeje veener peerJeveefJe<eeke
erkeesveele keceeueereer
efJeefJeOelee
12. keeeoe
ueeskeveerleer,
ueeske{er,
jerleerefjJeepe,
meeceeefpeke
efveeceebveer
Jele&CetkepeeleHebeeele veee JeJemLee
jerleerefjJeepe,
HejbHeje,
eLee, {er, meCe eebes
HeeueveHeCe
keeeeees
Jekeleeree
Jele&veees
efveeceve-peeleHebeeeleeruee
ieewCe mLeeve
keceeueeree meeceeefpeke
efJeefJeOelescegUs jerleerefjJeepe,
HejbHeje, eLee, {er Hegme
nesleele.
keeeeeves
Jekeleeree
Jele&veees
efveeceve peele Hebeeele
keuHevee keeueyeee

1) eeceerCe, Menjer Je DeeefoJeemeer meceepeeleerue Hejke mHe keje.
1.5.5 efJeefJeOelesee Ske Hejke ee erkeesveeletve efJeeej :

efJeefJeOelesletve efYeVelee eleeeuee esles. lej leHeeJele eEkeJee Demeceevelee eeletve efJe<ecelee
eleeeuee esles. efJeefJeOelee ner Ske vewmeefie&ke Ievee Deens lej efJe<ecelee leHeeJele ner ceeveJeefveefce&le ke=leer
Deens. leHeeJele ner ceeveJeermebmke=leer Flekeere pegveer Ievee Deens. peeleeree yeeyeleerle ner efJe<ecelee
efometve esles. meOeeee ueeskeMeener MeemeveJeJemLesceOes efJeefJeOelee cetue ceesueees ceeveues peeles.
leeeJesUer efJeefJeOe keeeosMeerj Gheeeeespevee DeeefCe peeCeerJepeeie=leeree ceeOeceeletve leHeeJele eEkeJee
efJe<ecelee keceer kejCeeee eelve kesuee peelees.
efJeefJeOelee ns Yeejleees DeefYeVe Debie Deens. peerJeveeee meJe& #es$eebceOes ner efJeefJeOelee efometve
esles. vewmeefie&ke DeeefCe Yeewieesefueke HeefjefmLeleerceOesner ner efJeefJeOelee DeefmlelJeele Deens. efJeefJeOelee ceeveJeer
peerJeveele jbiele efvecee&Ce kejles HeCe leeeyejesyej mebYeeJe mebIe<ee&ee m$eesle ceeveueer peeles. Yeejleeee
efJeefJeOe Yeeieele Yeewieesefueke JewefMees peMeer JesieJesieUer Deensle leeefkeeCeer JevemHeleerpeerJeve DeeefCe eeCeer
peerJevener efJeefJeOe ekeejs Deens. leevegmeej leeefkeeCeeer mebmke=leer, DeVemeJeeer, Oece&, Yee<ee,
kesMeYet<ee, JesMeYet<ee, peerJeveMewueer, keuee DeeefCe mebieerle JesieJesieUs Deens. ner efJeefJeOelee ne DeYeemeeee
Ske ceese m$eesle Deens. leecegUs efJeosMeer efJeeve Yeejleere mebmke=leeree DeYeemeeke[s Deekeef<e&le
23
nesleele. efJeefJeOelescegUs efYeVelee eleeeuee esles. ee efYeVelesuee mecepetve IesTve eleske Jekeleeruee
efleeeMeer meceeeespeve kejeJes ueeieles. peeieeflekeerkejCe, otjOJeveer mebosMeJenveeceOes Peeuesueer eebleer,
Fbjves eecegUs ee efJeefJeOelesle ceesee eceeCeele Jee{ Peeueer Deens. Yeejleeleerue yengjeêre kebHeveebee
eJesMe DeeefCe Deeblejje<êre oUCeJeUCe eeceOes Peeuesueer Jee{ eecegUs efJeefJeOelesee cegeeuee DeeCeKeer
cenJe eeHle Peeues Deens. Deveske yengje<êre kebHevee leeeeceeCes efJeeeHeers leebes kece&eejer DeeefCe
efJeeeLeea leebeemeeer efJeefJeOelee eefMe#eCeees Deeeespeve kejerle Deensle keer peecegUs efJeefJeOe ie,
efJeefJeOe meceepe, efJeefJeOe mebIevee eebeeleerue Hejke leebvee DeefOeke eebieuee ekeejs mecepesue,
peeejs les veJeerve HeefjefmLeleerMeer ueJekej meceeeesefpele nesT Mekeleerue. ee efJeefJeOelesee mJeerkeejecegUs
ceeveJeer mebIe<e& keceer nesleele. HejmHejmebyebOeeceOes Jee{ nesles. leecegUs keee&#ecelesceOes nesCeejer Jee{,
eieleer DeeefCe mece=er eeceOes Jee{ Ie[Jetve DeeCeles. Yeejle ne yengJeebefMeke, yengYeeef<eke, yengOeeefce&ke,
yengmeebmke=efleke, yengeeosefMeke osMe Deens. ee yengefJeOelesMeer eleskeeves meceeeespeve meeOe kesueeme
mebIe<ee&SsJepeer mece=efceOes Jee{ nesFu& e.
1.6 leHeeJele Ske efJe<ecelee ee erkeesveeletve efJeeej

leHeeJele ee mebkeuHevesletve efJe<ecelee eleeeme esles. leHeeJele ner vewmeefie&ke eke=leer veener lej
efJeefJeOe ceeveJeer eke=leercegUs efvecee&Ce Peeuesueer Deens. keener ceeveJeer eke=leer efJe<ecelee efvecee&Ce kejCeemeeer
leHeeJele efvecee&Ce kejleele. leHeeJeleercegUs, efJe<ecelescegUs mebIe<ee&eer efveefce&leer nesles. ee efJe<ecelesee yeUer
DemeCeeje pees meeceeefpeke ie Deens lees peeCeerJe peeie=leercegUs efleuee efJejesOe kejlees. meceepeeee
leUeee ieeee keueeCeeuee DeeefCe efJekeemeeuee efJe<ecelee, Jeie&JeJemLee, JebMeYeso, JeCe&Yeso, eEueieYeso
ner efJe<eceleseer GoenjCes Deensle. ceeveJeer meceepeeee meJe& DeJemLeeceOes DeeefCe meJe& meceepeeceOes
efJe<ecelee JesieJesieee mJeHeele DeefmlelJeele Demeuesueer efometve esles. efJe<ecelee Deveske ceeiee&veer keceer
kejlee esles. mejkeejer eelveeves DeeefCe Gheeeeespeveebveer efJe<ecelee keceer kejlee esles. mejkeej DeeHeues
OeesjCe, efveeespeve DeeefCe keueeCekeejer Gheeeeespevee eeejs efJe<ecelee keceer ke Mekeles. efJe<ecelee
keceer kejCeeee keeceeceOes mejkeej keeeoe DeeefCe mJeebmesJeer mebmLeeeer ceole IesT Mekeles. efJe<ecelee
ns ceeveJeer mecetneleerue mebIe<ee&es cetU Deens. leebes mJeHe-DeeefLe&ke efJe<ecelee, meeceeefpeke efJe<ecelee,
jeKeerJe peieebyeeyelees mejkeejes OeesjCe, efJeefMe Oecee&uee efouee peeCeeNee efJeMes<e meJeueleer Demes
Demeles.
1) efJeefJeOelesleerue Ske Hejke eeJej meefJemlej efuene.
24
1.7 meejebMe
Yeejle ne Yee<ee, JebMe, Oece&, mebmke=leer, eeosefMekelee F. efkeesveeletve efJeefJeOelee DemeCeeje
osMe Deens. esLes Deveske Oecee&es ueeske DeeHeueer Oeeefce&ke efJeefJeOelee peHetvener SkeesHeeves jenleele.
Yeejleele eleske Oecee&leerue eeueerjerleer, {er, HejbHeje DeeefCe mebmke=leer JesieJesieUer Deens.
YeejleemeejKee Keb[eee osMeeceOes Yeewieesefueke efJeefJeOelee ner ceesee eceeCeeJej efometve esles.
ueeskemebKee efJeYeeieCeeree erves efJeeej kesueeme Deepener ueeske Kes[eebceOes ceesee eceeCeeJej
JeemleJe kejerle Demeueees efometve esles. eeceerCe ueeskeebveer ceesee eceeCeeJej Menjebke[s mLeueeblej
kesueeves Yeejleeleerue Menjebeer mebKee PeHeeeeves Jee{le Deens. ee eeceerCe, Menjer Je DeeefoJeemeer
meceepeeeer JesieJesieUer JewefMees Demeueees efometve esles.
1.8 HeeeJej DeeOeeefjle eMve

1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
Yeejleere meceepeees ueeskemebKesee DeeOeejs yengOeeefce&ke mJeHe mHe keje.

eEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJe<eceleses mJeHe mHe keje.
Yeejleeeer Yeeef<eke efJeefJeOelee mHe keje.
Yeejleere eeceerCe meceepeeeer JeeKee meebiegve JewefMees efuene.
Menjer meceepe cnCepes keee? JewefMees meebiee
DeeefoJeemeer meceepeeeer JewefMees efuene.
eeceerCe, Menjer Je DeeefoJeemeer meceepeeleerue Hejke mHe keje.
efHee efuene.
1) efJeefJeOelesleerue efJe<ecelee
2) DeeefoJeemeer meceepe
3) Yeeef<eke efJeefJeOelee
4) Menjer meceepe
5) eeceerCe meceepe
25
2
efuebie efYevvelee Je m$eereebJejerue Deleeeej
(Gender Disparity and Female Violence)
2.0
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
2.7
2.8
2.9
2.10
2.11
Gef<s
HemleeJevee
DemeceevelescegUs efvecee&Ce nesCeejer efYevvelee
efuebie efYevvelescegUs efvecee&Ce nesCeejer efYevvelee
Yeejleere meceepeeleerue m$eereebes mLeeve
m$eereebJejerue Deleeeej
m$eer-YegCenlee
efuebie-iegCeesej eceeCe
m$eeree DeeefCe emeejceeOeces
Yeejleeleerue m$eereebee mecemee mees[efJeCeemeeer Gheee
meejebe
efJeeeHeermlejere eve
2.0 Gef<s
efuebie efYeVeleseer mebkeuHevee meceepeJetve Ieslee esF&ue.

m$eereebJejerue Deleeeejeee meefJemlej DeYeeme kejlee esF&ue.
YegCenlee Je efuebie iegCeesej eceeCeeee DeYeeme kejlee esF&ue.
emeej ceeOeceebee m$eereebefJe<eeeree Yetefcekes meboYee&le peeCetve Ieslee esF&ue.
2.1 HemleeJevee
leeeflJeke ef<keesveebletve `meceevelee' ne meoiegCe (Virtue) Deens, cnCetve ceeveJeer
meceepeeceOes vesnceer meceeveleseer DeHes#ee kesueer peeles. efkebyengvee pee meceepeeceOes meceevelee Deens. leese
meceepe meg{ Demelees Je Deveske mecemesHeemetve cegkele Demelees. Hejbleg DeeHeCe meeHejefmLeleeree efJeeej
26
kesueeme Deveske Hekeejee mecemee Deepe meceepeeceOes efomele Deensle. meceepeeleerue meJe& Hekeejee
mecemee. efuebieYeso, peeleerYeso, JeCe&Yeso, Yee<eeYeso, HeebleYeso, JebMeYeso Fleeoer Hekeejee YesoecegUs
efvecee&Ce Peeuesuee efometve esleele. ns meJe& Hekeejes Yeso meceevelesee DeLeeJeecegUs cnCepese
DemeceevelescegUs DeefmlelJeele esleele. eecegUs Demeceevelesuee ogieg&Ce (Vice) mecepeues peeles.
meceepeeee megceejs DeOee&Yeeie Hegj<e DeeefCe DeOee&Yeeie m$eer Demeueeves meceepeeee meJeeieerCe
efJekeemeemeeer m$eer DeeefCe Hegj<e ns oesvnerner KeNee DeLee&ves efJekeefmele DemeCes iejpeses Deens. leemeeer
m$eer Hegj<e meceevelee DeeJeMeke Deens. Jewefoke keeue Keb[eceOes m$eer Hegj<e meceevelee nesleer. Hejbleg
Jewefoke keeue Keb[eveblej m$eer-Hegj<e meceevelee ve jenlee efuebieYeso ner mecemee GYeer jeefnueer. m$eereevee
nerve, oerve ueeeej mecepetve Ske Yeesie Jemlet mecepeues peeJet ueeieues. DeeOegefveke keeUeceOes Deveske
meceepemegOeejke Je HeyeesOevekeej eebveer m$eereer Deveske mecemesletve cegkelelee kejCeemeeer Heelve kesues,
Hejbleg Deepener m$eer HetCe&HeCes mecemesletve cegkele Peeuesueer veener. Deepener efleeeJej Deveske Hekeejes
Deleeeej nesle Deensle.
2.2 DemeceevelescegUs efvecee&Ce nesCeejer efYevvelee

meceepeeceOes m$eer Hegj<e, iejerye eerceble, Ge veere, es< keefve<, Fleeoer
Deveske Hekeejee efJe<ecelee cnCepese efYevvelee efomeleele. ee efYevvelee DemeceeveeleecegUs efvecee&Ce nesleele.
Hejbleg Deleble cenllJeeeer iees< cnCepes Demeceevelesuee mekeejelceke Je vekeejelceke (Positive &
Negative) Demes oesve ef<keesve Deensle. mekeejelceke <erkeesveeletve Demeceevelesee efJeeej
kesueeme Demeceevelee ceeveJeer peerJeveemeeer cnCepese meceepeemeeer neveerkeejke Demet Mekele veener.
leemeeer Demeceevelesee leeeflJeke ef<keesveebletve efJeeej kesuee Heeefnpes.
JeemleefJeke Heenlee efvemeiee&ceOes Demeceevelee jenCeejee, Hejbleg lee DemeceevelesceOes mecevJee
Je menkeee& (Co-ordination & Co-operation) ee oesvneReer ner DeeJeMekelee Deens.
DemeceevelesceOes mecevJee Je menkeee& ns oesvnerner Skeee JesUer keeee&efvJele nesle Demeleerue, lej
DemeceevelescegUs efJeOeeeke keee& nesT Mekeles. eeueee èfJeefJeOelesleerue Skelee' (Unity in
Diversity) Demes cnues peeles. YeejleeceOes DeMee Hekeejs efJeefJeOelesle Skelee efometve esle nesleer.
Hejbleg eemeeer mecevJee Je menkeee& ee oesvneReerner DeeJeMekelee Deens. Hejbleg meeHejefmLeleerceOes.
Skelee DeeHeuee osMeebceOes efomele veener keejCe mecevJee Je menkeee& (Co-ordination & Cooperation) ee oesvener yeeyeeree DeYeeJe Deens.
efvemeie& efveeceevegmeej SKeeos keee& nesCeemeeer Demeceeveleseer DeeJeMekelee Deens. eees
Glke=< GoenjCe cnCepes neleeee yeesebeer ueebyeer Demeceeve Deens, cnCetve neleeee yeesebveer
DeeHeCeebme keesCelesner keee& DeeHeCe kej Mekelees. pej neleeee yeesebeer ueebyeer meceeve Demeleer lej
DeeHeCeebme neleeves JeJeefmLele keee& kejlee Deeues vemeles. ee <erkeesveeletve efJeeej kesueeme
efvemeiee&ceOes DeeefCe ceeveJeer peerJeveebceOes Demeceevelee DemeCeej. ceie ee efkeeCeer Ske Deleble
cenllJeeee HeMve efvecee&Ce neslees, lees cnCepes `Demeceevelee yeeOeke, neefvekeejke, efJeOJebmeke ceeveJeer
peerJeveeuee Je efvemeiee&uee yeeOeke kesJne jles?
27
ee HeMveebee Keesue efJeeej kesueeme Ske iees< ue#eele esles. leer cnCepes, pesJne
Demeceevelesee GHeeesie ceeveJe pesJne mJeeLee&meeer kejlees, mJeleee Denbkeej Heg< kejCeemeeer
kejlees. Devewefleke ceeiee&ves Heo, meee, Heefle<e, Hewmee Fleeoer efceUJeCeemeeer Heelve kejlees, lesJne
Demeceevelee ceeveJeer peerJeve DeeefCe meceepeemeeer yeeOeke, neefvekeejke Je efJeOJemebke jles. nere
Demeceeveleseer vekeejelceke yeepet nese. Demeceevelesee ee vekeejelceke yeepetcetUs JesieJesieUee Hekeejes
peeleerYeso, JebMeYeso, HeebleYeso, Yee<eeYeso, efuebieYeso Fleeoer Deveske Hekeejee Yesoebeer efveefce&leer nesGve
ceeveJeer meceepeeceOes efYevvelee GYeer jenles. DeMee JesieJesieUee Hekeejee efYevvelescegUs ceeveJeer peerJeve
DeOe Heeflele ceeiee&ke[s peeles.
Deepe meieUerke[s DeeefLe&ke efJe<ecelee (efYevvelee) efometve esles. iejeryeer Je eercebleer eebeeleerue
ojer Jee{lee eeueueer Deens. meeHejerefmLeleerceOes iejeryeeeer iejeryeer Jee{lee Deens DeeefCe eercebleeeer
eercebleer Jee{lee eeueueer Deens. leecegUs Hejekeesereer iejerye eerceble ner efYevvelee Deepe meceepeeceOes
efometve esles, cnCetve meJe& mlejeJej, meJe& Hekeejs DeeefLe&ke meceevelee DeeCeCeeee Heelve eeuet Deens.
meJeevee meceeve efJee kemes efceUsue? eemeeer Heelve eeuet Deens. Hejbleg KejesKej Hele#e JeJenejeceOes
Heleskeeuee meceeve efJee efceUtve DeeefLe&ke meceevelee esF&ue kee? ee HeMveebes Gej vekeejeLeea efceUles,
keejCe Heleskeeeer yegOoerMekeleer, Meeefjjerke Mekeleer, JesieJesieUer jenCeej . leecegUs Heleskeeuee meceeve
efJee esTve DeeefLe&ke meceevelee esCeb. ner iees< DeMekee Heee Jeeles. ceie DeeefLe&ke meceevelee eeee
vescekee DeLe& keee?
leeeflJeke ef<keesveeletve DeeefLe&ke meceevelesceOes HeLece Deleble cenllJeeeer iees< esles,keer
Heleskeebves Hewmee cnCepese DeLe& HeeceeefCekeHeCes ke< keve efceUJeuee Heeefnpes. DeeUmeeceOes peerJeve
IeeueJetve Hegkees efceUJeCeeee Heelve ke vees. JeeF& ceeiee&ves Hewmee efceUJeuee, lej Skeee efkeeCeer
mebHeeeree mebien neslees. lesJne HeeceeefCekeHeCes ke< kejCeeNeeuee Hewmee efceUt Mekele veener. ner KeNee
DeLee&ves DeeefLe&ke Demeceevelee Deens. cnCetve DeeefLe&ke meceevelesceOes HeeceeefCekeHeCes ke< keve Hewmee
efceUJeCes cnCepese kece& osJees YeJe~ (Work is Worship) Hele#e JeJenejeceOes esGve Kejer
eceHeefle<e GYeer jenles. DeMee Hekeejs DeeefLe&ke meceevelesceOes eceHeefle<e GYeer jenCeb, ner HeLece
DeeefCe cenllJeeeer iees< cnCepes meceepeeceOes Heleske ceeveJebele owJeer Yeele=YeeJeeee mebyebOe Deens, lees
ceeveJeeuee mecepeCeb KetHe iejpeses Deens. JeemleefJeke Heenlee Hele#e JeJenejeceOes Heleskeebke[s meceeve
efJee vemeCeej. Deens js veener ns (Haves and Havenots) Demes Jeie& Demeleele, lesJne owJeer
Yeele=YeeJeeee veeleeves Ske vewefleke kele&Je cnCetve Deens. Deens js (Haves) ns veener js (Have
nots) eer kesDej skejee Yetefcekesletve keeUpeer IesT Mekeleele. nere DeHeefjieneeer keuHevee
meceepeeceOes jpeJeCeeee Heeeve cenelcee ieebOeerveer kejleevee leebveer efJeMJemle (Trusteeship)
eer mebkeuHevee meebefieleuesueer Deens. DeeefLe&ke Demeceevelesee ne mekeejelceke ef<keesve Deens. Hejbleg
DeeefLe&ke Demeceevelesee vekeejelceke <erkeesve cnCepes keesCeleener JeeF& ceeiee&ves, Ye< ceeiee&ee JeeHej
keve meeceeve peveleseer efHeUJeCetke kejve Hewmee efceUJeCes ne Deens, cnCetve DeeefLe&ke meceevelee eeee
DeLe& ece Heefle<e GYeer jentve DeeefLe&ke Demeceevelesee mekeejelceke ef<keesve nese.
eee Hekeejs meceepeeceOes efvecee&Ce nesCeeNee Heleske efYevvelesee efJeeej kejlee eslees.
meceepeeceOes efvecee&Ce nesCeejer Heleske efYevvelee ner Demeceevelesee vekeejelceke ef<keesveebcegUs efvecee&Ce
nesles. DemeceevelescegUs efvecee&Ce nesCeeNee JesieJesieUee Hekeejee efYevvelee meceepeeee meg{lesmeeer
mecetU ve< nesCes KetHe iejpeses Deens. eemeeer Demeceevelesee mekeejelceke yeepetee GHeeesie keve ner
28
meJe& Hekeejeer efYevvelee ve< kejlee esles. leese Keje Je HeeceeefCeke ceeie& nese. cnCepese ogmeNee
MeyoebceOes DeeHeCe Demes cnCet Mekelees keer Demeceevelesee mekejelceke <erkeesve cnCepese Kejer
meceevelee nese. ee Hekeejee meceevelescegUs meJe& efYevvelee ve< nesleele.
DeeHeueer Heieleer leHeemee.
HeMve
DemeceevelescegUs efvecee&Ce nesCeejer efYevvelee ner mebkeuHevee Demeceevelesee mekeejelceke Je

vekeejelceke <erkeesveeee meeneeves meefJemlej mHe< keje.
2.3 efuebie efYevvelescegUs efvecee&Ce nesCeejer efYevvelee

m$eer DeeefCe Hegj<e efceUtve meceepe leeej neslees. m$eer DeeefCe Hegj<e ee oesIeebee iegCeebee
Skeef$ele efJeeej kesueeme HetCe& Jekeleer yeveles. DeOe&veejer vesMJej ns eeese Heefleke Deens. pevcelee
Hegj<eebceOes Hejekece, Oee[meer Je=eer Fleeoer DeeefCe efm$eeebceOes menveefMeuelee, HesceUHeCee, Deelceerelee,
oeeUtHeCee Fleeoer iegCe Demeleele.
efm$eeebee efJekeemeeceOes HeecegKeeves pevcepeele efceUeuesuee iegCeebes mebJeOe&ve DeeefCe
Heg<eebke[s Demeuesues Hejekece, Oee[meerHeCee eemeejKes iegCe efJekeefmele kejCes ee yeeyeeRee meceeJesMe
neslees.
Hejbleg efm$eeebee efJekeemeeceOes Hekele Yeewefleke efJekeemeeee ef<keesveeletve kesJeU DeeefLe&ke
efJekeemeeeee efJeeej kesuee peelees DeeefCe Deepe vesnceer Ske HeMve GHeefmLele kesuee peelees m$eer es< keer
Hegj<e es<? Deepe m$eer efMe#eCeebcegUs m$eeree efMekeuee Hegj<eebHes#ee es< yevele Deensle, Demes ceeveues
peeles Hejbleg JesokeeUeceOesner efm$eeebvee meebmke=efleke HeOoleeres efMe#eCe efceUle Demes Je m$eer Hegj<e
meceevelee nesleer. HeCe keeUeee DeesIeeceOes ner m$eer Hegj<e meceevelee ve< Peeueer DeeefCe efuebieYeso
efvecee&Ce Peeuee. Hegj<e es< Je m$eer keefve< DeMeer efJeeejOeeje meceepeeceOes { Peeueer DeeefCe m$eer
Jejleer Deveee, Deleeeej, peguegce Fleeoer Deveske Hekeejee Deefve< iees<er Dees{Jeuee iesuee. efleuee
Hekele YeesieJemlet mecepetve nerve uesKeues peeG ueeieues. DeMee Hekeejs efuebie YesoecegUs Hegj<e DeeefCe
m$eereebceOes es< keefve<, Ge veere Fleeoer Hekeejeer efYevvelee, Demeceevelee efvecee&Ce Peeueer.
m$eereebJej Deveske Hekeejeer JeeF& yebOeves Deeueer. eflees KeNee DeLee&es mJeeleb$e efnjeJetve Iesleues. DeMee
efJeHejerle keeUeceOes m$eer Hegj<e, meceevelee esCeemeeer KetHe Heelve Peeues Je Deepener eeuet Deensle.
Hejbleg Deepe m$eer Hegj<e meceevelesee DeLe& DeefleMee efJeHeefjle Iesleuesuee efomelees. lees cnCepes Hegj<e pes
pes keece kejlees. leer meJe& keeces m$eereebner kej Mekeleele. JeemleefJeke Heenlee GHepeele iegCeebvegmeej
29
keeceeeer efJeYeeieCeer m$eer Hegj<eebceOes Peeuesueer efomeles. m$eereebke[s Hesce, Deelceerelee, menveMeeruelee
Fleeoer iegCe Demeueeves leer keggbyeeeer keeUpeer IesCes Je meoiegCeebeee <erves keggbyeeleerue meJeeee
efJekeeme leer Glke=< HeOoleerves kej Mekeles Je Hegj<e Meewe&, Hejekece, Oee[meer Je=eer eebee meendeeves
lees keggbyeemeeer keceeJelees, leees efJeefvecee Iejeleerue pes< ceefnueebveer kejeees. Hejbleg Deepeee
keeUele m$eer Hegj<e meceevelee eebee DeLe& Hegj<e pes kejlees. les m$eerves kejCes, Demee Iesleuee peele
Deens.
m$eer Hegj<e meceevelesee vescekee Je Deetke DeLe& Jeso, GHeefve<eos (Jesoeble) ieerlee FleeoeRveer
meebefieleuesuee Deens, lees KeNee DeLee&ves DeeOegefveke efJeeej Deens. ee efJeeejOeejsvegmeej m$eer Je Hegj<e ns
DeeOeeflceke ef<keesveeletve meceeve Deensle. peer YeieJeoMekeleer Hegj<eebceOes Deens, leere Mekeleer
efm$eeebceOes Deens. cnCetve ceveg<eeceOeerue ceveg<elJeeee DeLee&ves `Ske Jekeleer' ee veeleeves m$eer
Hegj<e meceeve Deensle. DeeOeeeflceke efJekeeme kejCeeee DeefOekeej m$eer DeeefCe Hegj<e oesIeebveener meceeve
Deens. cnCetve m$eermegOoe Ske ceveg<e Deens, Jekeleer Deens efleueener ceve,yegOoer, YeeJe Deens. efleeeJej
keesCeleener Hekeejs Deleeeej, petuetce nesT veesle ner efJeeejOeeje cnCepes. m$eer Hegj<e meceevelee
nese. Deepe megOeejCesee veeJeeKeeueer, DeeOegefvekelesee veeJeeKeeueer Hegj<eer m$eer (Manly
Woman) yevele Deens. ieebOeerpeeree m$eer Hegj<e meceevelesee efJeeej meebieleebvee yeer. kes. ueeue
efueefnleele.
Gandhi says, men and women have the same soul, and therefore
are equal. The work assigned to one is not inferior to the work
assigned to the other. Man, by nature, is physically strong and
therefore. He puts in hard labour to support and protect the family.
Women, by nature are loving and therefore, they are equipped by
nature to play the role of a mother and the caretaker of the home.
Both these duties are equally important and necessary. This must
be realized by both men and women.
efm$eeebee GHepele iegCeebee efJekeemeeee ef<keesveebletve Deepe m$eer efMe#eCeeeer

DeeJeMekelee Deens. Deepeeer m$eer Hekele yeene meebwoe& Jee{JeCeemeeer KetHe Heelve kejerle Deens. ee
Heelveele leer Deebleefjke meewboe& Demeles. nse efJemeve peeles. Deebleefjke meeQoe& cnCepes ceve, yegOoer,
YeeJe eebee efJekeemeemeeer Heelve kejCes. eemeeer peerJeveebceOes DeelceefJeMJeeme HeeceeefCekeHeCee,
leeie,menveefMeuelee ner cetues eeJeerle. ee <erkeesveeletve efJeeej kesueeme efuebie efYevvelee jenCeej
veener. leecegUs JesieJesieUee Hekeejee efYevvelee meceepeeletve mecetU ve< nesleerue.
yegefOoceeve, kele&JeJeeve, efm$eee meJe& keeUele, meJe& mebmke=leerle efometve esleele, Hejbleg lejerner
meeceeve m$eeres cenllJe Hegj<eebee leguevesle meJe&$e ogece ceeveues iesuess. DeeOegefveke efJe%eeve Je
eb$eegieeee Goe (Deeweesefieke keebleer) eecegUs GejesGej m$eer mJeeleb$eeuee eesie Demee keeU esT
ueeieuee. 20 Jee Melekeeee GejeOeerle ceeefnleer leb$e%eeveeee keebleercegUs %eeve yegoefOecelee eebvee
DemeeOeejCe cenJe Peeues Deens. Mejerj meeceLee&le m$eer Hegj<eele Hejke Demeuee lejer yegefOoceesee
yeeyeleerle efm$eee Hegj<eeb Flekeeee yegefOoceeve Demeueees Dee{Ules. eecegUs 21 Jee Melekeele
m$eeregkeleer, eesie DeLee&ves m$eer Hegj<e meceevelee, ner Oeses meeOe kejCes meesHes nesCeej Deens.
30
DeeHeueer Heieleer leHeemee
HeMve - efuebie efYevvelescegUs efvecee&Ce nesCeeee efYevvelee meebiee Je m$eer Hegj<e meceepelesee Keje DeLe&
mHe< keje.
2.4 Yeejleere meceepeeleerue efm$eeebes mLeeve

Yeejleere meceepeeleerue efm$eeebes mLeeve mecepeCeemeeer Keeueerue leerve keeueKeb[eee efJeeej
kejeJee ueeiesue.
3.4.1 Jewefoke keeueKeb[eleerue m$eereebes meceepeeleerue mLeeve.
3.4.2 Jewefoke keeueKeb[eveblej m$eereebes meceepeeleerue mLeeve.
3.4.3 meOeees m$eereebes meceepeeleerue mLeeve
2.4.1 Jewefoke keeueKeb[eleerue m$eereebes meceepeeleerue mLeeve.
Jewefoke keeueKeb[eceOes Yeejleere m$eereebvee meceepeeceOes ieewjJeees Je MeefkeleMeeueer mLeeve
nesles. lee keeUer m$eereebvee DeeHeues efJeeej Jekele kejCeees HetCe& mJeeleb$e nesles efvejefvejeUee
keee&keceebceOes, Glke=< HeOoleerves ke=efleMeerue Demele. Heeeerve efnbot Oeeefce&ke iebLeeceOes mekeleeres JeCe&ve
Mekeleer DeeefCe Heke=leer cnCetve kesues Deens.
Mekeleer
Mekeleer cnCepes JewefMJeke leJeeuee ieleerefMeue kejCeejer Gespevee osCeejer Tpee& nese. Goe. keeefuekee
osJeer ner Gpee&egkele, Meefkeleceeve Je og<ebee veeMe kejCeejer Deens.
Heke=efle
Heke=efle cnCepes efvemeie& nese. Heke=efle ner keefleMeerue Deens.
cenJeees cnCepes Yeejleeleerue Feflenemeeuee %eele Demeuesuee Jewefoke keeueKeb[ele efm$eeebes
meceepeeleerue mLeeve Hegj<eebee yejesyejeres nesles. efJeefJeOe GHekeceeceOes, keee&keceebceOes efm$eeebvee Yeeie
IesCeees Je mJelees efveCe&e mJele IesCeees Jekeleer mJeeleb$e nesles. GoenjCeeLe& mJeebJejeeer HeLee
nese. mJeebJejeee HeLescegUs efm$eeebvee efJeJeenefJe<eeke efveCe&e IesCeees Je yeeueefJeJeen DeefmlelJeele
vemeueees efveo&Meveeme esles. ee keeueKeb[ele ceguebeHeceeCes cegueerJejner GHeveeve mebmkeej kejle Demele.
31
leeeHeceeCes cegueeRvee efMe#eCener Ieslee esle nesles. efJeJeen pegUJeCeeme kegbgyeeee Heg{ekeej Demeuee lejer
cegueeRes cele efJeeejele Iesleues peele nesles. Heleeree ce=letveblej efm$eeebvee Hegve& efJeJeen kejCeeeer
leeeHeceeCes efJeJeen efJesoveeee DeefOekeej neslee. ienmLeeeceeleerue meeceeefpeke Je Oeeefce&ke keeee&le
efm$eee Hegj<eebee yejesyejerves Yeeie Iesle Demele.
Jewefoke keeueKeb[eleerue efm$ebee Jeso Jee*ceeeee DeYeeme kejerle DeeefCe JesieJesieUee Hekeejee JeeoefJeJeeoeceOes lee Hegj<eebee yejesyejerves Yeeie Iesle Demele. leHeesJeve efMe#eCe HeOoleer eeueJeCeeceOes
leebee menYeeie Hegj<eebee yejesyejerves Demele. GoenjCeeLe& cew$eseer, ieeieea Fleeoer efJeeve efm$ebee
JeeoefJeJeeoeceOes efveHetCe Demetve Flejner Deveske meebmke=efleke keee&keceeceOeerue menYeeie cenllJeHetCe&
neslee. DeMee Hekeejs Jewefoke keeueKbe[eleerue efm$eee efJekeefmele Demetve Ske ceeveJe ee mebyebOeeves m$eer
Hegj<e meceevelee efometve esles. leecegUs leekeeUer meceepe JeJemLeener meg{ Demeueees efomeles.
efm$eeebJejleer Deveee, peguetce Fleeoer Deefve< Hekeejee keesCeleener yeeyeer efometve esle veenerle.
leecegUs ee keeUeceOes meblegefuele DeMeer efJekeefmele meceepe jevee efometve esles.
HeMve -
Jewefoke keeueKeb[eleerue m$eereebes mLeeve mHe< keje.
2.4.2 Jewefoke keeueKeb[eveblej m$eereebes meceepeeleerue mLeeve

Jewefoke keeueKeb[evebjee keeU ne m$eereebee efmLeleblejeleerue ogmeje keeueKeb[ nese. ee
keeueKbe[ele m$eereebeer Yetceerkee ceee&efole kejCeele Deeueer. DeeF&, yeefnCe, yeeekees Je cegueieer
SJe{eeHegjleere efmeceerle kejCeele Deeueer. cevegmce=leer DeeefCe Deve Oece& - Meem$eeHeceeCes m$eeruee
HejeJeuebyeer kejCeele Deeues cnCepes efleuee Hegj<eebJej DeJeuebyetve jeneJes ueeieues. leecegUs efleee
nkekeebJej, Jekeleer mJeeleb$eeJej mebke Deeues. cevegmce=leer DeeefCe Oece&Meem$eebveer m$eeree JeeieCeeJej
yebOeves Ieeleueer, JesieJesieUee Hekeejes efveece kesues leeJej efveeb$eCe Hegj<eebes sJeCeele Deeues.
meeceeefpeke megjef#elelesee veeJeeKeeueer efleeeJej Deveske yebOeves ueeoCeele Deeueer, ètue DeeefCe cetue' ns
m$eeres keee&#es$e yeveues. m$eer ner GHeYeesie Jemlet mecepeueer peeJeg ueeieueer. ee ogmeNee keeueKeb[ele
m$eerJej Heg{erueHeceeCes Deveske yebOeves IeeueCeele Deeueer.
ngb[eHeOoleer megj Peeueer.
m$eereebvee efMe#eCeeHeemetve Jebefele sJeCeele Deeues.
osJeoemeer ner Deefve< HeLee { Peeueer.
meleer peeCeeeer HeOole HemLeeefHele Peeueer.
32
efJeOeJee m$eerebevee HegveefJe&Jeeneee DeefOekeej veekeejCeele Deeuee.

yengHelveerlJe HeLee DeefmlelJeele Deeueer.
m$eereebes meeceeefpeke mLeeve Je opee& KeeueeJeuee.
m$eer ogye&ueleses Heefleke yeveueer.
Jejerue HeceeCes meJe&Hekeejeer yebOeves ee keeueKeb[ m$eereebJej ueeoueecegUs efuebieYeso efvecee&Ce

nesTve m$eer Hegj<e Demeceevelee meceepeeceOes efvecee&Ce Peeueer. Hegj<e es< Je m$eer keefve< Demes
mecepeues peeT ueeieues Je efHele=mleeke meceepe efvecee&Ce Peeuee. m$eeruee nerve, oerve, ueeeej mecepeues
iesueecegUs meceepe JeJemLee Demeblegefuele nesTve DeOeHeeflele Peeueees efometve esles.
HeMve -
Jewefoke keeueKbe[eJej m$eereebes meceepeeleerue mLeeve mHe< keje.
2.4.3 meOeees m$eereebes meceepeeleerue mLeeve

DeeOegefveke meceepeeves m$eer Hegj<e meceevelee ceeve kesueer Deens. m$eer Je Hegj<e eebeele
YesoYeeJe ke vees. m$eereebvee Hegj<eebee yejesyejerves mLeeve efceUeeuee nJes. Ske Jekeleer cnCetve m$eeruee
Heefle<e efceUeueer Heeefnpes. ee meJeevee efJeeej keve YeejleeceOes jepee jececeesnve je@e eebeeHeemetve les
cenelcee ieebOeerHeele Deveskeebveer m$eereebee HeMveebvee Jeeee Hees[ueer. m$eerJeieeee HeMveeke[s meJeees
ue#e JesOetve Iesleues. ceneje<êle cenelcee peesleerjeJe Hegues, ieesHeeU ieCesMe Deeiejkej, cen<eea OeeW[es
kesMeJe keJex eebmeejKee meceepemegOeejkeebveer m$eereebee meeceeefpeke iegueeceefiejeree efJejesOeele melele
DeeJeepe GJeuee. m$eereebvee Heg{erue nkeke efceUJeCeemeeer leebveer Heelve kesues DeeefCe leebee
HeelveecegUs m$eereebee mecemesmebyebOeer peeie=leer efvecee&Ce Peeueer. Heg{erue mecemes mebyeOeer Jejerue meceepe
megOeejkeebveer efJeeej keve leeletve m$eereebeer megkee kejCeeee kemeesmeerves Heelve kesuesuee efometve
eslees.
kesMeJeHeve
efJeOeJee efJeJeenyeboer
yeeue efJeJeen
meleereer HeLee
m$eereebes efMe#eCe
m$eereebes mJeeleb$e Fleeoer.
33
leeeHeceeCes jepee jececeesnve je@e eebveer meleereer HeLee yebo kejCeemeeer mebIeefle eUJeU kesueer.
leebee Heelveebvee eMe Peeues DeeefCe 1829 meeueer meleereer HeLee yebo kejCeeee keeeoe Deceueele
Deeuee.
mJeeble$eesej keeUele Yeejleere mebefJeOeeveeves m$eer Hegj<e cetueYetle nkeke efoues Je og< HeLeebJej
keeeoeeves yeboer Ieeleueer. leer Heg{erue HeceeCes.
Hegj<eebee yejesyejerves m$eereebvee efMe#eCeeee Je jespeieejeee meceeve mebOeer GHeueyOe keve
efouee.
celeeefOekeejemeejKee cenllJeeee nkeke efceUeuee.
meleer, ngb[e, keveeefJekee, yengHelveerlJe eemeejKee og< HeLeeJej yeboer IeeueCeele Deeueer.
m$eereebvee IemHeeseee DeefOekeej osCeele Deeuee.
ceeueceeslener keeeosMeerj Jeee osCeele Deeuee.
ceeueceeslener keeeosMeerj Jeee osCeele Deeuee.
mLeeefveke mJejepe mebmLeeceOes 1/3 peeiee jeKetve sJeCeele Deeuee.
keekeleeriele mJeeleb$eeee nkeke osCeele Deeuee.
ee meJe& lejletoercegUs meJe& m$eeree efMe#eCe IesTve DeLee&peve ke ueeieuee Deensle
meeJe&peefveke peerJeveele cenllJeeee peyeeyeoeNee Geuele Deensle. ueeskeMeeneree <erves ner DeefleMee
cenllJeeeer yeeye Deens.
DeLee&le Jejerue lejletoercegUs m$eereebes meJe& HeMve megues veenerle. ngb[eyeUer, keggbyeele nesCeeje
U, ceejneCe eemeejKee mecemee Deveske m$eereebee Jeeeeuee esle Deensle. pee efkeeCeer
m$eereebee mee#ejleses HeceeCe peemle Deens Goe. kesjU, efcePeesjece Je ieesJee ee jepeele m$eereebeer
efHeUJeCetke Je Deleeeej eebes HeceeCe keceer Deens.
Yeejleeleerue keener peeleer Oecee&ceOes Hegj<eebvee Heleske yeeyeleerle HeeOeeve efoues peeles.
Goe. efMe#eCe, Deenej, meeceeefpeke keee&kece Je keener Oeeefce&ke HeLee Fleeoer yeeyeerceOes Hegj<eebvee
HeeOeeve efoues peeles. Je m$eereebvee ieewCe mecepeues peeles. Hekele iejerye keggbyeeceOese ns HeeneJeeeme
efceUle veener. lej eercebleeeener Iejer nere HeefjefmLeleer efometve esles.
Deveske mee#ej keggbyeeceOesner m$eeree ieYee&eer ieYe&peue Heefj#eseje eeeCeer keve leer cegueieer
Demesue lej ieYe&Heeleeejs Ye=Cenlee kejCeele esles. cegueeree ueiveeee JesUer nbg[e oslee esCeej veener ee
efJeJebeCesletve veJepeele cegueereer nlee (Female Infenticide) kesueer peeles. ner HeLee Gej
Yeejleele ceesee HeceeCeele Deens. MenejeceOes lej efJeefJeOe Hekeejs m$eereebeer efHeUJeCetke kesueer peeles.
mJeeble$eeveblej DeeHeCe m$eer Hegj<e meceevelee ee efoMesves peeCeeee efveOee&j kesuee Deens.
leemeeer esme HeeJeuesner Geueueer Deensle. leees keener eebieues HeefjCeece ner DeeHeueeuee efometve esle
Deensle. efMe#eCe, DeLee&pe&ve, HeMeemeve, jepekeejCe ee meJe& #es$eeble m$eeree Deelee efnefjjerves Yeeie IesT
ueeieuee Deensle. Hejbleg eeeyejesyej m$eer Hegj<e meceevelesee Keje ieefLe&leeLe&ner ue#eele IesCes
DeeJeMeke Deens. m$eer Hegj<e meceevelee eeee DeLe& m$eer megOoe Hegj<eeHeceeCes Ske Jekeleer Deens.
34
efleuee megOoe ceve, YeeJe, YeeJevee, Deens. leecegUs leerueener Ske ceeveJe cnCetve ieewjJe efceUeuee Heeefnpes.ee
DeLee&ves m$eer Hegj<e meceevelesee DeLe& Deepe meceepeele DeefmlelJeele Deeueeme Jejerue meJe& #es$eebceOes
leer KeNee DeLee&ves eMemJeer nesCeej Deens.
HeMve - Yeejleere meceepeeleerue m$eereebes keeUeleerue mLeeve mHe< keje.
2.5 m$eereebJejerue Deleeeej

2.5.1 m$eereebJejerue Deleeeejeee DeLe&
meve 1993 ceOes egveeF&s[ vesMevmed ves m$eereebJejerue Deleeeejeeer JeeKee Heg{erue HeceeCes
kesuesueer Deens. any act of gender- based violence that results in, or is
likely to result in physical, psychological or sexual harm or suffering
to a woman, including threats of such acts, coercion or arbitrary
deprivations of liberty whether occurring in public or private life.
Lees[keeele m$eereebJejerue Deleeeej DeLeJee efnbmeeeejeeer JeeKee Heg{erueHeceeCes kejlee esles.

m$eereebee F&sefJejOo, ceveeefJejOo keener ke=leer kejCeeme Yeeie Hee[Ces, leebeer cegkele
mebceleer vemeleeveener Yeeie Hee[Ces, keer pesCes keve leebvee Meejerefjke F&pee nesF&ue eEkeJee ceeveefmeke
Oekekee yemesue lee ke=leerme Deleeeej efkebJee efnbeemeej Demes cnCelee esF&ue. m$eereebJejerue
Deleeeejees Jeieer&kejCe Heg{erue leerve Hekeejele kejlee esles.
De)
keggbyeeee Debleie&le keggbyeeceOetve m$eereebJej Heg{erue Deleeeej nesleele.

ngb[eemeeer U.
JeeF& JeeieCetke (efJeMes<ele m$eereebvee)
Iejeleerue meYeemeoebke[tve melele efveboe veeuemleer Fleeoer Hekeejes yeesueCes.
mebHeeerleerue efnmmee osCeeme vekeej
GHeemeceej Je ceejneCe
ye) keeeoeeves ob[Ceere Deleeeej keeeoeeves ob[veere mJejHeees efkebJee Heewpeoejer mJejHeees
DeleeeejeceOes Heg{erue Deleeeejebee meceeJesMe neslees.
35
ke)
efJeveeYebie DeeefCe yeueelkeej

DeHenjCe DeeefCe Ketve
veJeJeOetuee peeUCes
U kejve Deelcenlesme HeJe=e kejCes.
m$eereebeer efJekeer efkebJee efueueeJe
JesMee JeJemeee kejCeeme HeJe=e kejCes.
meeceeefpeke Deleeeej - m$eereebJej meeceeefpeke mJejHeees Deleeeej Heg{erue HeceeCes nesleele.

lejCe efJeOeJesuee meleer peeCeeme yeUpeyejerves meebieCes.
keeceeee efkeeCeer ueQefieke U
meeJe&peefveke Jeenlegke Je Flej efkeebCeer ueQefieke esceCes ceejCes.
m$eereebefJejOo keese&le Keeser mee#e osCes.
lejCe m$eereebvee [esUe ceejCes Je eeJe es<e cemkejer kejCes Fleeoer.
Deleeeej kejCeeme peyeeyeoej Jekeleer m$eereebJej Deleeeej kejCeele efleeee keggbyeeleerue meYeemeo Heg{ekeej Iesleele Je keener
DeHeefjeerlener leeceOes Demeleele. Skee meJex vegmeej 60% m$eereebJejerue Deleeeej efleee Iejeleerue
Jekeleerke[tvee kesues peeleele lej 40% Deleeeej ns yeensjerue DeHeefjefele Jekeleerke[tve kesues
peeleele. Iejeleerue JekeleeRceOes Heeueke Je leebes veelesJeeF&ke efkebJee meemejes ueeske Demet Mekeleele
Deveskeoe DeeHeCe Jele&ceeve He$eele Jeeelees keer, yeeHeeves mJeleee cegueerJej yeueelkeej keve efleee yeUer
Iesleuee. Deveskeoe ngb[e efkebJee yeeHeeke[tve Hewmes DeeCeCeemeeer meemejee ueeskeebke[tve veJeJeOetee U
kesuee peelees. kegggbyeeyeensjerue Jekeleer cnCepes Mespeejer efkebJee Flej DeHeefjeerle Jekeleer nese.
HeMve - Deleeeej efkebJee efnbmeeeejeee DeLe& / JeeKee meebietve Deleeeejees JeieeakejCe keje.
2.5.2 Yeejleere m$eereebJejerue Deleeeejees efkebJee mecemeses Hekeej

Yeejleere mebefJeOeveeves m$eereebvee cetueYetle nkeke efoues lemese m$eereebee meeceeefpeke
megj#esmeeer keener keeeosner kejCeele Deeues lejer megOoe Yeejleere m$eeruee efJeefJeOe Hekeejee
Deleeeejebvee meeceesjs peeJes ueeiele Deens. nee Deleeeejees efkebJee mecemeses Hekeej Heg{erue HeceeCes
Deensle.
36
(1) keefve< opee& - Yeejleere m$eeruee Depetvener meceepeeceOes ogece mLeevee efoues peeles.
m$eereebee keefve< opee& oMe&efJeCeejs Ieke Heg{erueHeceeCes Deensle.
mee#ej DeeefCe eerceble keggbyeeceOesner $eemLeebmeejKeer JeeieCetke efoueer peeles. Deveskeoe
kegHees<eCener kesues peeles.
Yeejleeleerue keener Yeeieele efJeefMe< peceeleerle Depegvener meleereer HeLee eeuet Deens.
cetueereer ieYe& Demesue lej ieYe&Heele kesuee peelees.
meceepeeleerue m$eeree JeeieCetkeerJej ceee&oe Demeleele.
Deveske keggbyeeceOes efkebJee keener jeefJeke Oecee&ceOes m$eeruee veeskejer kejCeeeer HejJeeveieer
veener.
(2) mee#ejlee mJeeleb$eeveblej Yeejleeleerue mee#ejleses HeceeCe Jee{ues Deens. 1951 ceOes
Yeejleeleerue mee#ejleses HeceeCe 18% nesles lej 2001 ceOes les 65% Flekes Peeues. Hegj<eebee
mee#ejleses HeceeCe 76% Deens lej m$eereebee mee#ejleses HeceeCe Hegj<eebHes#ee keceer cnCepese 54%
Deens. Yeejleeleerue keener jepeeceOes m$eereebee mee#ejleses HeceeCe je<êre mee#ejlesee HeceeCeeHes#ee
keceer Deens. m$eereebee mee#ejleses HeceeCe keceer DemeCeees cenllJeees keejCe cnCepes cegueeRee
megjef#elelesee DeYeeJe nse Deens. leeeHeceeCes HeeLeefceke Je ceeOeefceke MeeUebceOetve cegueeRee ieUleeres
HeceeCener peemle Deens. cegueeRee efMe#eCeees cenllJe Heeuekeebveener vemeles. leebvee Hekele SJe{se mecepeles
keer cegueieer efkeleerner efMekeueer lejer efleuee etue DeeefCe cetue ns egkeCeej veener. kesjU, ieesJee Je efcePeesjece
ee jepeebceOes m$eereebee mee#ejleses HeceeCe peemle Deens.
(3) m$eereeefJejOo efnbmeeeej m$eereeefJejOo ceesee HeceeCeeJej efnbmeeeej neslees. Iejele
DeeefCe Iejeyeensjner m$eereebeer UJeCetke ceesee HeceeCeeJej nesles. Heg{erue IeveebJej ns mecepeCeeme
ceole nesles.
ngb[e ngb[e efJejesOeer keeeoe 1961 mebcele kevener YeejleeceOes keener peceeleerceOes ceesee
HeceeCeeJej ngb[e Iesleuee peelees. ngb[e ve efoueeves Deveske veJeJeOetbvee meemejer $eeme nesle
Demeueeee lekeejer Heesueerme msMeveuee veeWoefJeuee peeleele. keener efkeeCeer lej cegueeRvee
peeUCeeeener Ievee Ie[leele. eeleerue Deveske ngb[eyeUeree veeWoer YeerleercegUs Je keeeoeeee
memesefceje egkeefJeCeemeeer Heesueerme msMeveuee kesueee peele veenerle.
yeueelkeej Je ueQefieke Deleeeej Menejele ee mecemesuee m$eereebvee meeleleeves leeW[ eeJes
ueeieles. efoJemesefomeJe ueQefieke Mees<eCe Je yeueelkeejeee Ievee Jee{lee Deensle. Heleske oesve
leemeeuee DeeHeuee osMeele Ske yeueelkeejerle Ieveseer veeWo nesles. ueepescegUs eEkeJee Mejcesves
efkeleske yeueelkeejerle Ieveseer veeWoer kesuee peele veenerle. Yeejleele meJee&le peemle
yeueelkeejeee Ievee ceOeHeosMeele Ie[leele, lej MenjebceOes meJee&le peemle yeueelkeej efouueerle
nesleele.
ueQefieke Mees<eCe Je yeueelkeej nee Ievee Deveskeoe efleee meemejee Iejeleerue Hegj<e
meYeemeoebke[tvener nesleele. lejCe cegueeRvee MenejeceOes DeMee Hekeejee Ieveebvee jespe meeceesjs
peeJes ueeieles.
37
(4) yeeekeesuee ceejCes keenerner Deieoer efkejkeesU keejCeeJeve yeeekeesuee ceejCes ner Yeejleeleerue
meJe&meeceeve DeMeer yeeye Deens. ogowJeeves Deveske yeeekeeb ns mJeerkeejleele. iejerye keggbyeelee veJns lej
eerceble Je mee#ej keggbyeeceOesner Demes Hekeej nesle Demeleele. Deieoer mee#ej Demeuesuee m$eereener ns
Hekeej efvecetHeCes menve kejleele. yeeekeesuee ceejCes ne DeeHeuee cetueYetle nkeke Deens Demese Hegj<e
ceeveleele.
(5) efJeOeJeebee mecemee Yeejleere meceepeebceOes efJeOeJeebvee Deveske mecemeebvee leeW[ oeeJes
ueeieles. keeeoeeves pejer efJeOeJeebvee Hegve& efJeJeeneme HejJeeveieer efoueer Demeueer lejer Hele#eele leebeeMeer
efJeJeen kejCeeme keesCeerner leeej nesle veener. peeeer yeeekees cejCe HeeJeueer Deens DeMee Jekeleerner
efJeOeJesMeer ueive kejCeeme leeej nesle veenerle.
efJeMes<e cnCepes meceepeeceOes efJeOeJeebee JeeieCeeJej Deveske yebOeves Oecee&ves Ieeleuesueer Deensle.
keener peceeleeRceOes lej efJeOeJeebvee keesCeleener meeceeefpeke keee&keceele menYeeieere neslee esle veener.
leeeHeceeCes jeefJeke jbieeese keHe[s efkebJee efjleerjerJeepeeHeceeCes keHe[s HeefjOeeve kejeJeer ueeieleele.
(6) keeceeee efkeeCeee mecemee veeskejer kejCeeNee ceefnueebee yeeyeleerle ner mecemee
Deens. Ge efMe#eCeebcegUs m$eereebveer mebIeerle #es$eele veeskejermeeer HeJesMe kesuee. MenjeceOes Je
efveceMenjeceOes m$eereebee veeskejeres HeceeCe peemle Deens. m$eer keeceieejebvee keeceeee efkeeCeer Heg{erue
mecemeebvee leeW[ eeJes ueeieles.
ueQefieke Mees<eCe Heleske mebIevesle mebmLesle keeceeee efkeeCeer m$eer keeceieejees, ceesee
HeceeCeeJej ueQefieke Mees<eCe nesle Deens. Deieoer Mew#eefCeke mebmLeener leeme DeHeJeeo veenerle. ee
efJeOo lekeej veeWoefJeueeme veee efceUt Mekelees. Hejbleg Hemeej ceeOeceeejs vekees leer HeefmeOoer,
keeeodeeeer DeewHeeeefjkelee HetCe& kejCes DeeefCe keeieoesHe$eer HegjeJes ieesUe kejCes ee kekeerHeemetve
megkee cnCetve Mekeelees lekeej kesueer peele veener.
Jesleveeleerue efJe<ecelee efJeMes<ele DemebIeerle #es$eeceOes m$eereebvee Hegj<eebee leguevesle keceer
Jesleve efoues peeles. Yeejleere mebefJeOeeveeleerue keuece -39 HeceeCes meceeve keeceemeeer m$eer
Hegj<eebvee meceeve Jesleve osCeele eeJes DeMeer lejleto Demetvener Deveske efkeeCeer eeeer
DebceueyepeeJeCeer nesle veener DeeefCe m$eereebeerner keesCeleener Hekeejeer lekeej vemeles. Deveskeoe
Yeejleere mebefJeOeeveeleerue ne keeeoee Deveske m$eereebvee ceeefnle vemelees.
Heoesvveleer Deveskeoe m$eereebvee meJeexe HeoeHeele ye{leer efoueer peele veener. jeefJeke
HeeleUerHeelee m$eereebveer keece kejeJes DeMeer Hegj<eebeer DeHes#ee Demeles. yee@me cnCetve m$eer DemeCes ns
Hegj<e ceevee kejerle veenerle. leecegUs m$eereebvee Heoesvveleeree ceee&oe Demeleele.
ceele=lJe Deveske efkeeCeer m$eereebvee yeeUbleHeCeemeeer jpee eeJeer ueeieles cnCetve keceer HeeOeeve
efoues peeles. keener efkeeCeer lejer m$eereebvee Iesleuese peele veener. leeeHeceeCes Iejeer meJe&
peyeeyeoejer meebYeeUtve m$eereebvee veeskejer kejeJeer ueeieles. eecegUs keeceeJej GMeerje esCes, Deveskeoe
keeceeJej iewjnpej jenCes Fleeoer keejCeebcegUs m$eereebvee Deveske mecemeebvee leeW[ eeJes ueeieles.
38
efJeYekele keggbyeeleerue mecemee efJeYekele keggbye cnCepes veJeje yeeekees Je cegues. meOee
efJeYekele kegbgye HeOoleere m$eereebvee DeeJe[leele. Hejbleg efJeYekele keggbye HeOoleerceOes m$eereebvee
peemle mecemee GodYeJeleele IemHeesees meJee&le peemle HeceeCe efJeYekele keggbye HeOoleer ceOese
efometve esles. cegue Peeuesuee m$eereebveer IemHees efoueeme efleuee efJeefJeOe mecemeebee meecevee
kejeJee ueeielees.
ceee&efole jepekeere menYeeie - m$eereebee jepekeejCeeleerue menYeeie Deieoer veieCe Deens. keW
Je jepe oesvner HeeleUerJej efJeeej kesueeme nere HeefjefmLeleer efometve esles. eecegUs efJeOeeve meYesle
efkebJee ueeskemeYesle m$eereebee mecemee pee keener Lees[eeHeej m$eeree Deensle lee ceeb[lee
veenerle DeeefCe Hegj<e vesle=lJe eesie HeceeCeele lee mecemeebvee veee osle veener.
jepekeere He#e m$eereebvee GcesoJeejer osCeeme Glmegke vemeleele. pee keener m$eereebvee GcesoJeejer
efceUles leeleerue Lees[eee efveJe[tve esleele. yeNeee efkeeCeer ieeceerCe YeeieeceOes efveJe[CegkeerceOes
keener m$eeree efveJe[tve Deeuee lejer lee Hekele veeceOeejer Demeleele, meJe& keejYeej DeHele#e
jerleerves Hegj<ee kejle Demeleele. leecegUs m$eeruee mJeleb$eHeCes, mJeleee efJeeejebveer keejYeej
kejlee esle veener.
HeMve - Yeejleere m$eereebeeJej nesCeeNee Deleeeejees (efnmeebeejees) efkebJee mecemeses JesieJesieUs
Hekeej meebiee.
2.5.3 m$eereebJejerue Deleeeejeeer keejCes

m$eereebJej nesCeejs Deleebeej ns Heg{erue keejCeebmeeer nesle Demeleele.
HewMeeMeer mebyebOeerle ngb[deemeeer lemese Flej Deveske keejCeebmeeer Hewmes DeeCeeJes cnCetve veJeje
efkebJee meemejes ueeske veJeJeOetJej Deleeeej kejerle Demeleele. keener efkeeCeer veJeje oej[e
efkebJee pegieejer Demesue lej yeeekeeske[s melele HewMeeeer ceeieCeer kejleele. yeeekeesee keceeF&Jej
GojefveJee&n kejCeejs Deveske ueeske Deensle.
JekeleercelJemebyeOeerle - Deveskeoe JekeleercelJeeJejve mJeYeeJeeeer egkeereer DeesUKe kesueer peeles
DeeefCe m$eeree U megj neslees. mebMeeer mJeYeeJeeee veJeje yeeekeesee ueneve meneve
neueeeueerJeve efleeeJej mebMee Ieslees. DeMeeJesUer mebyeOeerle m$eeree U kesuee peelees.
39
leCeeJeeeer HeefjefmLeleer Iejeleerue leCeeJeiemle JeeleeJejCeeves m$eeruee Deveske mecemeebvee leeW[ eeJes
ueeieles. Iejeleerue cegues JeJeefmLele Jeeiele vemeleerue lej Je[erue DeeF&ueee mebHetCe& oes<e osleele.
Jeef[ueebeeJej leCeeJe eslees leecegUs les leebee jeie yeeekeesJej kee{leele.
ceeHeeve oejeer efkebJee Debceueer HeoeLee&eer veMee kejCeeNee Jekeleer yeeekeesee U ceesee
HeceeCeeJej kejleele. veMesceOes ee Jekeleer yeeekeesee Meejerefjke Je ceeveefmeke U kejerle
Demeleele.
Hegj<eer Denbkeej Heleske keggbyeeceOes vesnceer Hegj<eebese Jee&mJe Demeles. leecegUs veJeNeeeer etke
oeKeJeCeeeer Je leer megOeejCeeee Heelve yeeekeesves kesueeme Hegj<eer Denbkeej ogKeeJeuee peelees.
DeMeeJesUer mebyeOeerle m$eeruee efJeefJeOe mecemeebvee leeW[ eeJes ueeieles.
Hemeej ceeOeceebee Deeflejske efJeefJeOe HemeejceeOeceeejs oeKeefJeues peeCeejs keee&kece, efHeuce Je
ceeefuekee eeceOes m$eereebJejerue Deleeeej JeejbJeej oeKeJeues peeleele. eeeener HeefjCeece
m$eereebJejerue Deleeeej Jee{JeCeele neslees.
met[eeer YeeJevee met[eee YeeJevesves Hestve Guesuee ueeskeebke[tve m$eereebJej ceesee HeceeCeeJej
Deleeeej nesleele. Goe. Skeeoee efvejeHejeOe Hegj<eeuee SKeeoee m$eerves yeueelkeejemeejKee
iegvneele De[keefJeueeme mebyeOeerle Jekeleer met[eves Hestve Gles DeeefCe ceie DeMee Jekeleerke[tve
ceesee HeceeCeeJej m$eereebJej Deleeeej nesleele.
HeMve - m$eereebJej nesCeeNee Deleeeejeeer keejCes meefJemlej meebiee.
2.5.4 Deleeeejees m$eerJej nesCeejs HeefjCeece

Deleeeejees mJejHe kemes Deens eeJejve m$eerJej nesCeeNee HeefjCeeceebes mJejHe jles.
DeleeeejecegUs m$eerJej Keeueerue HeceeCes HeefjCeece nesleele.
ceeveefmeke HeefjCeece Deleeeej ceesdee HeceeCeeJej nesle Demesue lej efveefMeleHeCese m$eeree
ceeveefmeke lesJej leeee HeefjCeece neslees. DeHenjCe Je yeueelkeej meejKee Ievee Demeleerue lej
leeee m$eeree ceveeJej Keesue HeefjCeece neslees. Deveskeoe m$eer DeMee Oekeeeletve mJeleuee meeJe
Mekele veener. DeMee IeveebcegUs m$eer Deelcenlee kejCeemeeer HeJe=lle nesleele.
40
Meejerefjke HeefjCeece meemejee ueeskeebke[tve ceejneCe efkebJee Meejerefjke F&pee Heesneseue DeMee
mJejHeeee Ievee Ie[ueeme leeee HeefjCeece m$eeree MejerjeJej neslees. Deveskeoe DeMee
Hekeejee ceejPees[ercegUs m$eeruee DeHebielJe esCeeeerner Mekeelee Demeles.
DeejesieeJej HeefjCeece - m$eer ueiveeDeieesoj efleee Iejeebveer efkebJee ueiveeveblej efleee
meemejee ueeskeebveer eesie Deenej efouee vemesue efkebJee efleee DeepeejHeCeele eesie oJeeKeevee
kesuee vemesue DeeefCe ee Ievee JeejbJeej Ie[le Demeleerue lej leeee m$eeree DeejesieeJej JeeF&
HeefjCeece neslees.
meeceeefpeke HeefjCeece yeueelkeejemeejKeer Ievee Ie[ueer Demesue lej m$eeree meeceeefpeke
peerJeveeJej leeee ceese HeefjCeece neslees. DeMee Ieveebeer meceepeeleerue ueeskeebke[tve vekees leer
yeesueCeer Je esceCes Ssketve IeeJes ueeieleele. meceepe DeMee Jekeleervee veerHeCes peiete osle veener.
keggbyeeleerue meYeemeoeJej nesCeeje HeefjCeece veJeje efkebJee meemejee Flej meYeemeoebke[tve
m$eeree U nesle Demesue lej leeee HeefjCeece efleee cegueebJejner neslees. DeeF&Jejerue Deleeeej,
U ee efJeeejebcegUs cegueebes leejCe Goeefmevelesle peeles. Deveskeoe cegues Heew{ Peeueeveblej
meceepeele leeee Heefle<suee Oekekee yemelees.
HeMve - Deleeeejees m$eerJej nesCeejs HeefjCeece mHe< keje.
2.6 m$eer Ye=Cenlee

ieYe&peue Heefj#eseje pevceeuee esCeeNee mebleleeres efuebie leHeemeues peeles DeeefCe cegueieer Demesue
lej mee#ej keggbyeele ieYe&Heeleeejs Ye=Cenlee ceesee HeceeCeele kesuee peeleele.
DeefleMee Oekekeeoeeke yeeleceer 22 meHWyej 1999 ee eF&cme Dee@He Fbef[ee ee
Je=eHe$eele Deeueer nesleer. leer cnCepes `jepemLeeveceOeerue osJeje ieeJeele 110 Je<ee&le HeLecee Skee
cegueeres ueive Peeues.' cnCepese iesuee 100 Je<ee&le ee ieeJeele Skener cegueieer pevceeuee Deeueer veener.
efkebyengvee m$eerYe=Cenleseje cegueieer pevceeuee esT efoueer veener.
2.6.1 m$eer- Ye=Ceneseer keejCes
efHele=meeeke meceepe jevescegUs cegueeuee HeeOeeve efoues peeles .- efHele=meeeke meceepe jesvecegUs
cegueerHes#ee cegueeuee es< mecepeues peeles. efHele=meeeke meesceOes keggbyeHecegKe Hegj<e Demeueeves
cegueerHes#ee cegueebeer DeHes#ee kesueer peeles. eeeyejesyej meceepeeceOes efvejefvejeUee Hekeejee j{er
41
HejbHeje Deensle Goe. eeOoeeer mebkeuHevee, ce=leg HeeJeuesuee Jekeleeres eeOo Iejeleerue ceesee
cegueevese Ieeueeees Demeles. ee efJeeejecegUs cegueerHes#ee cegueeueee cenllJe efoues peele.
meeceeefpeke iejpe DeeefCe DeeefLe&ke JeJenej ns cegueebee meboYee&le mebyebefOele Demeueees mecepeues
peeles.- meeceeefpeke DeeefLe&ke efJekeeme DeeefCe m$eer- Ye=Cenlee eebee mebyebOe Jemle Demeueees
efometve esles. efo ve@Meveue He@efceueer De@C[ nsuLe meJex eebveer 1998 -99 ceOes DenJeeueeceOes
veceto kesues Deens keer cegueiee DemeeJee eeeer DeHes#ee Menjer YeeieeHes#ee ieeceerCe YeeieeceOes peemle
Deens. Heleske keggbyeeceOes keceerle keceer Ske lejer cegueiee DemeeJee. ner meeceeefpeke iejpe mecepeueer
peeles. lemese meceepeeceOes pees cegueiee keceeJelees, lese DeeHeueeuee GHeeesieer He[Ceej Deens.
Demeener efJeeej kesuee peelees.
cegueeuee JebMeeee efoJee mecepeuee peelees. meceepeeceOes cegueiee Demesue leje DeeHeuee JebMe
efkesue, leeceOes meelele jenerue. Demee efJeeej kesuee peelees. cnCetve Heleske kegggbyeele cegueiee
DemeeJee nee efJeeejevesner m$eerYe=Ce nlee nesles.
Flej keejCes YeejleeceOes cegueeuee ceeueceee (assats) mecepeues peeles lej cegueeruee osCes
(Liability) mecepeues peeles. DeeefCe cenllJeees keejCe cnCepes cegueeruee efJeJeenele ngb[e eeJee
ueeielees. keener jepeeceOes lej cetueeruee pevceeveblejner ceejues peeles eecegUs Yeejleeleerue keener
jepeeble efuebie iegCeesejele m$eereebeer mebKee ceesee HeceeCeele Iele Deens. jepemLeeve, efyenej,
Hebpeeye DeeefCe nefjeevee Fleeoer jepeebceOes oj npeej Hegj<eebceeies m$eereebes HeceeCe DeefleMee
keceer nesle Deens.
HeMve - m$eer Ye=Ce nleseer keejCes meebiee.
2.7 efuebie iegCeesej HeceeCe

2.7.1 meeleleeves Iele peeCeejs efuebie iegCeesej
Yeejleere mebmke=leer ner Hegj<eHeOeeve Deens. Yeejleeleerue keener jeefJeke peeleer JeieUlee meJe&
peeleerbceOes kegbgyeeee HecegKe ne Hegj<ee Demelees. Yeejleeee Gej HetJe& Yeeieeleerue keener
DeeefoJeemeerceOes keggbyeHecegKe cnCetve JeeesJe=Oo m$eeree efJeeej kesuee peelees. Hejbleg legueveelceke<ee
keggbye HecegKe cnCetve Hegj<eebeee peemle efJeeej kesuee peelees Yeejleeleerue melele Iele peeCeeNee efuebie
iegCeesejees HecegKe keejCe cnCepes Hegj<e HeOeeve mebmke=leer Deens.
42
Yeejleeleerue efuebie iegCeesej
Je<ex
oj npeejer Hegj<eeceeies m$eereebes HeceeCe
1901
1911
972
964
1921
1931
1941
1951
1961
1971
1981
1991
2001
955
950
945
946
941
930
934
927
933
Source : Census Report
Jejerue lekeleeJejve DeeHeuee ue#eele esles keer 1901 ceOes oj npeejer Hegj<eeceeies 972
m$eeree neslee lej 2001 ee peveieCevesHeceeCes ns HeceeCe 933 SJe{s Keeueer Deeuesues Deens. Jejerue
Deeke[sJeejer Jeve efuebie iegCeesej melele Iele veener. lej les keceer peemle nesle Deens. Yeejleele Hekele
kesjU jepe Demes Deens keer efleLes meJee&le peemle m$eereebes HeceeCe Deens. lej nefjeevee ne HeosMe Demee
keer efleLes meJee&le keceer m$eereebes HeceeCe Deens.
Yeejleeleerue keener jepeebes efuebie iegCeesej HeeceCe Heg{erue lekeeele oeKeefJeues Deens. (oj
npeejer Hegj<eeceOes m$eereees HeceeCe )
jepe
efuebie iegCeesej HeceeCe
kesjU
leeceerUvee[t
DeebOeHeosMe
Gej HeosMe
1058
987
978
898
njeevee
761
43
HeMve - meeleleeves Iele peeCeejs efuebie iegCeesej mHe< keje.
2.7.2 efuebie iegCeesej keceer DemeCeeeer keejCes

YeejleeceOes efuebie iegCeesej keceer DemeCeeeer keejCes Heg{erue HeceeCes Deensle.
(1)
cegueeuee HeeOeeve Yeejleeleerue meJe& Oece& DeeefCe mebmke=leerceOes cegueiee pevceeuee esCes
Yeeieees mecepeues peeles. cegueeree pevce Deefve< Ievee mecepeueer peeles. Deveske keggbyeeceOes
cegueieee JneJee eemeeer HeeLe&vee, Hetpee kejleele eeceOes veJeje, yeeekees Je meemejes
meJe&peCe Demeleele. HeecegKeeves m$eeruee megOoe cegueiee JneJes Demese Jeele Demeles cegueiee
Peeuee lej Hes{s Jeeues peeleele. HeefjefmLeleer vemetvener yeejmes ceesee OeeceOetceerle kesues peeles.
Hejbleg cegueieer Peeueeme ogKe Jekele kesues peeles.
(2)
ieYe&celleeejs Ye=Cenlee cegueiee ne Jeejmee Demelees. cneleejHeCeer DeeOeej Demelees.

cegueieer ogmeNeeee Iejer peeCeej. peeleevee ngb[eee mJeHeeceOes mebHeeer IesTve peeCeej. ee
efJeeejecegUs cegueieer Demesue lej Ye=Cenlee kesueer peeles.
(3)
cegueeRee ce=letes HeceeCe cegueeres mebieesHeve JeJeefmLele kesues peele veener. efleee
Deepeejeke[s ogue&#e kesues peeles. ee keejCeebcegUs Yeejleele ueneve cegueeRee ce=letes HeceeCe
peemle Deens. meOee YeejleeceOes oj npeejer pevceemeejKes cegueeRee ce=letes HeceeCe 60
Deens. lej Yeejleeleerue oj npeejer pevceeceOes SketCe yeeuekeebee ce=letes HeceeCe 48 Flekes
Deens.
ceele=lJeHeCeele osKeYeeue - m$eereebvee meceepeele ogece mLeeve Demeueeves leebeeke[s
meceepeeee HeenCeeee <erkeesve Hegj<eebmeejKee vemelees. leecegUs Deveskeoe m$eeree ieYee&j
Demeleebvee leebee Deenejeke[s ue#e efoues peele veener. iejerye keggbyeeceOes ner mecemee
ceesee HeceeCeebJej GodYeJeles. leecegUs yeeuece=letes HeceeCe Jee{le peeles DeeefCe m$eereener
Deejesieeuee Oeeskee efvecee&Ce neslees.
(4)
(5)
eefjoe iejerye keggbyeeceOes cegueeuee DeefleMee cenllJeees mLeeve Demeles.meJe& mebHeeeree

Jeejme DeeefCe cneleejHeCeebleerue DeeOeej cnCetve cegueeke[s Heeefnues peeles. cegueieer Peeueer lej
efleee Deenejeke[s Je Deejesieeke[s ogue&#e kesues peeles. leecegUs ueneve cegueeRee ce=letes
HeceeCe cegueebHes#ee peemle Deens.
(6)
ngb[e HeOoleer cegueieer ceeser Peeueeveblej ueiveele efleuee ngb[e eeJee ueeiesue. Yeejleeleerue
ieeceerCe Yeeieele ceesee HeceeCeeJej ngb[e efouee peelees Je Iesleuee peelees. Yeejleeee keener
44
Yeeieele iejerye keggbyeeceOes cegueieer Peeueer keer ueiese efleuee Depetvener ceejues peeles. ngb[e
HeOoleeres KetHe ceess HeefjCeece m$eer Hegj<e iegCeesejeJej nesleele.
(7)
ueneve kegbgye efJeMes<ele Menjer YeeieeceOes ueneve kegbgye ner He@Mevee Peeueer Deens.
Deveske megefMeef#ele kegbgyeeceOes HeLece cegueiee Peeuee lej ogmejs cegue leebvee vekeese Demeles
keejCe èss kegbgye megKeer keggbye' ner mebkeuHevee meJeevee Hele eeueueer Deens.

HeMve - efuebie iegCeesej HeceeCe keceer DemeCeees keejCes meefJemlej mHe< keje.
2.8 m$eeree DeeefCe HemeejceeOeces

meceepe oMe&ve ceesee HeceeCeeJej Ie[Jetve DeeCeCeeNee keesCeleener meeOeveeme Hemeej ceeOece
Demes cnCeleele. er.Jner. jsef[Dees, Jele&ceeveHe$e, ceeefmeke, efmevescee Je DeeHeuee Deepetyeepeuee
PeUkeCeeNee ceesee HeceeCeeJejerue peeefnjeleer Fleeoeree meceeJesMe Hemeej ceeOeceeceOes neslees.
HemeejceeOeces meceepeeceOes peeie=leer efvecee&Ce kejCeees keece kejleele. leeeHeceeCes efMe#eCe, meeceeefpeke
nkeke Fleeoereer peeCeerJe meceepeeceOes Hemeej ceeOeces kejve osleele. m$eeree mebyeOeerle efJe<ee, eeceOes
m$eereebJejer Deveee Je Deleeeej eeefJe<eeer meceepe peeie=leer kejCes ns megOoe HemeejceeOeceebes keece
Deens. m$eereeefJe<eeer HemeejceeOeces mekeejelceke Yetefcekee yepeeJet Mekeleele, leee HeceeCes vekeejelceke
ner Yetefcekee yepeeJet Mekeleele.
2.8.1 HemeejceeOeceebeer m$eereeefJe<eeke mekeejelceke Yetefcekee
(De) m$eereebee mecemeebvee HeeOeeve osCes Yeejleeleerue m$eereebvee esCeeNee mecemee otjoMe&ve
DeeefCe Jele&ceeveHe$es efJeefJeOe keee&keceeejs Hemeejerle kejerle Deensle. m$eereebJej nesCeejs Deleeeej eebvee
efJeefJeOe keee&keceeejs Hemeejerle kesues peeles. eecegUs m$eereebee mecemeeefJe<eeer Heesueerme, mejkeej, Je
veeeoeve mebmLee ue#e keWerle kejleele. Goe. SKeeoee yeueelkeejeee Ievesle mebyeOeerle Hegj<eeuee
iegvneee HeceeCeeHes#ee keceer efMe#ee efoueer DeeefCe HemeejceeOeceebveer ne efJe<ee pevelesmeceesj DeeCeuee lej
efveefMelee leeme eesie veee efceUsue.
m$eereebJej Deleeeej kejCeeNee Deveske iegvnsieejebvee Heesueerme otue&#eerle kejleele. iegvnsieej
eerceble Demesue efkebJee jepekeere HeeMJe&Yetceer Demeuesuee Demesue lej Heesueerme DeMee iegvnsieejeme efMe#ee
45
kejCeeme OepeeJele veenerle Hejbleg HemeejceeOeceebveer ne efJe<ee HeKejlesves meceepeemeceesj DeeCeueeme
leebvee eesie ke=leer kejeJeere ueeiesue. Lees[keeele meceepeemeceesj mele DeeCeCeees keee& Deveske Hemeej
ceeOeces HeeceeefCekeHeCes kejle Deensle.
(ye) HemeejceeOeceebveer m$eereebvee HeeeRyee osCes Yeejleeleerue m$eereebvee esCeeNee Deveske
mecemee, leebeeJej nesCeejs Deleeeej, leebee nesCeeje U Fleeoermeeer HemeejceeOeceebveer m$eereebvee
Heeefbyee efouee lej m$eereebee meceepeeleerue mLeeveele vekekeere Jee{ nesF&uee. HemeejceeOeceebveer
m$eereebceOes peeie=leer kejCeemeeer m$eereebes DeefOekeej Je nkeke meJe& m$eereeHeele HeesneefJeCeees keee&
kejle Deensle. m$eeres meceepeeleerue mLeeve, DeeF&es cenllJe FleeoerJej ue#e sJetve 14 ces ne DeeF&
efoJeme cnCetve HeeUCeele eslees.
(ke) m$eereebes meceepeeleerue mLeeve Ge kejCeemeeer Heelve HemeejceeOeces m$eereebes
meceepeeleerue mLeeve Ge kejCeees keece ke Mekeleele DeeefCe kejerlener Deensle. Fbefoje ieebOeer
(jepekeejCe), ceoj jsjsmee (meeceeefpeke keee&), efkejCe yesoer ( Heesueerme Keeles), efkejCe cePetceoej
(GeesieHeleer) Heer.er. G<ee (efke[e) Fleeoer m$eereebvee Hemeej ceeOeceebveer meceepeemeceesj leebee
kele&lJeemen DeeCeues Heeefnpes. leecegUs lejCeeRee ceveeceOes veJeerve Gceso efvecee&Ce nesF&ue, keefjDejee
leebee DeHes#ee jboeJeleerue leeeHeceeCes lee keesCeleener Hekeejes Oee[me kejCeeme HeJe=lle nesleerue
ee Oee[meer m$eereebee kele=&lJeeeer peeCeerJe Peeueeves lejCe cegueeRes Heeuekener leebvee keefjDejmeeer
ceole kejleerue leebvee efJeefJeOe #es$eele HeJesMe kejCeemeeer HeJe=e kejleerue.
HeMve - HemeejceeOeceebeer m$eereeefJe<eeer mekeejelceke Yetefcekee mHe< keje.
2.8.2 Hemeej ceeOeceebeer m$eereebefJe<eeer vekeejelceke Yetefcekee

(De) m$eereebes efJeke=le efe$eve m$eer ner GHeYeesie Jemlet Deens Demee meeJe&efleke mecepe efvecee&Ce
kejCeeme Hemeej ceeOeces DeeefCe leeletve kesues peeCeejs m$eereebes efJeke=le efe$eCe peyeeyeoej Deens.
peeefnjeleerceOes m$eereebes Ye[ke Je Gespeke HeoMe&ve kejCeele esles. eueefe$eebceOes DeOe&veivelee
DeeefCe keecetke Meebeer jsueesue Demeles. DeMee efJeke=le efe$eCeebcegUs keece YeeJevee eeUJeles. DeeefCe
leeletve m$eereebee efJeveeYebie DeeefCe yeueelkeejeee IeveebceOes meeleleeves Jee{ nesle Demeueees
efometve esles. ee meJeeceOes Hemeej ceeOeces lej peyeeyeoej Deenslee. Hejbleg Deveske m$eeree cee@[sue
HeefmeOoermeeer ee meJeemeeer leeej nesleele.
46
(ye) m$eereebJej Deleeeej nesCeeNee keee&keceebes HemeejCe Deveske otjoMe&ve ceeefuebkeeceOes
DeeefCe efJeefJeOe keee&keceeceOes m$eereebJejerue Deleeeej oeKeJeues peeleele, yeueelkeejeee Ievee
JeejbJeej oeKeJeuee peeleele. leecegUs Hegj<eebvee Deeeleee eexuee efJe<ee efceUlees keee&keceebceOes
oeKeefJeueeHeceeCes JeeF& ke=le kejCeees lejCeebee ceveeceOes esles. keener efe$eHeebceOes lej Deieoer
DeMueerue efe$eCe oeKeJeues peeles. otjoMe&veJejerue Deveske peeefnjeleer keggbyeeleerue meomeebveer Ske$e
yemetve HeenCeeme ueepe Jeeles DeMeee Demeleele. otjoMe&veJejerue efJeefJeOe keee&keceebceOes efJeJeen yeene
mebyeOeees GoeeerkejCe DeeefCe DeJeemleJe efe$eCe Hemeeefjle kejCeele esles.
HeMve - Hemeej ceeOeceebeer m$eereebefJe<eeer vekeejelceke Yetefcekee mHe< keje.
2.9 Yeejleebleerue m$eereebee mecemee mees[JeCeemeeer Gheee

m$eereebee mecemee JeJeefmLeHeCes keceer kejCeeee Heelve kesueeme Yeejleere meceepeeee
efJekeemeele m$eeree cenllJeHetCe& Yetefcekee yepeeJet Mekeleele Yeejleere m$eereebee mecemee mees[JeCeemeeer
Heg{erueHeceeCes Gheee -eespevee kejlee esleerue.
(1)
m$eereebvee efMe#eCe meOee Yeejle mejkeejves m$eereebvee mekeleeres efMe#eCe kesues Deens.
Feee yeejeJeer Heele meJe& cetueeRvee ceesHele efMe#eCe osCeees Yeejle mejkeejves jefJeues
Deens.eeeener Heg{s peeTve ceneje<^ Meemeveeves meJe& cegueerbvee HeoJeer Heelees efMe#eCe ceesHele
osCeees jefJeues Deens. èfMekeuesueer DeeF& Iejeme Heg{s vesF'& ns Hele#eele DeeCeCeemeeer m$eer
efMe#eCe 100%
HetCe& Peeues Heeefnpes.
(2)
meceepe peeie=leer m$eereebee mekeejelceke yeepet meceepeemeceesj DeeCeCes DeefleMee

cenllJeees Deens. meceepeeee ceveele DemeCeeNee HeejbHeeefjke {er Je HejbHeje kee{tve
ekeCeemeeer ceesee HeceeCeeJej meceepe peeie=leer DeeJeMeke Deens. DeMeemekeere mebIevee
mejkeejer mebIevee Je keener Keepeieer mebIeveebveerner Heg{ekeej IesTve ngb[e HeefleyebOe, m$eer
efMe#eCe, efJeOeJee HegveefJe&Jeen Je yeeue m$eer efJeJeen F. efJe<eeer meceepe peeie=leer kesueeme
m$eereebee meeceeefpeke Je DeeefLe&ke oesvner mecemee keceer nesCeeme efveefMelee ceole nesCeej
Deens.
(3)
keeeosMeerj Heefkeeses megueYeerkejCe m$eereebmeeer Meemeveeves Deveske keeeos kesues

Deensle. Yeejleere mebefJeOeeveeves efJeefJeOe lejletoer kesuee Deensle. Hejbleg Deleeeejerle m$eeruee
47
ee keeeoeeves veee efceUJeCeemeeer Deveske peeeke Heefkeesuee meeceesjs peeJes ueeieles nere
Heefkeee pej megueYe kesueer. lej Heleske m$eer keeeeeee DeeOeej IesF&ue DeveLee Deleeeej
nesTvener m$eeree keeeeeee DeeOeej IesCeej veenerle.
(4)
Heesueerme Keeleeeer Yetefcekee Heesueerme efJeYeeieeves pej m$eereebvee menevegYetleer

oeKeefJeueeme leebvee veee efceUJetve osCeemeeer ceveHetJe&ke Heelve kesueeme Deleeeej
kejCeeNeebeer Deleeeej kejCeeeer efnccelee nesCeej veener. Deleeeej kejCeejs eerceble
Demees keer jepekeejCeer Demees eeee efJeeej ve kejlee Heesueerme Keeles Jeepeueeme m$eereebJejerue
nesCeeNee Deleeeejeeer leerJelee keceer nesF&ue.
(5)
keeeeeeer keeskeesjHeCes DebceueyepeeJeCeer m$eereebJejerue DeleeeejemebyebOeer kejCeele

Deeuesues keeeos keeieoesHe$eer Deveske Deensle. jepe Ieveslener Deveske lejletoer kejCeele
Deeuee Deensle. Hejbleg ee meJe& lejletoer kesJeU keeieoeJeje jenleele. Hele#e DebceueyepeeJeCeer
nesle veener. Hele#eele mebyeOeerle keeeoeebeer keeskeesjHeCes DebceueyepeeJeCeer kesueeme
Yeejleere m$eereebJej nesCeeNee Deleeeejees HeceeCe efveefMelee keceer nesF&ue.
(6)
Oeeefce&ke vesle=lJeeee Heeefbyee m$eereebes meceepeeleerue mLeeve megOeejCeele efJeefJeOe

Oecee&ee vesleebes menkeee& efceUeueeme ceesee HeceeCeeJej Heeeoe nesF&ue. meJe& peeleer
Oeceees vesles pebeee mebyebOeerle meceepeeJej efkebJee Oecee&Jej ceesee HeceeCeeJej HeYeeJe Deens.
Yeejleeleerue meJe& Oecee&leerue ueeske leebee Oecee&leerue vesle=lJeeJej HetCe& efJeMJeeme Jekele
kejleele. cnCetve ee Oeeefce&ke vesleebveer jefJeueeme m$eereebJejerue Deleeeejeeer leerJelee
Deieoer keceer nesF&ue.
(7)
keeceeee efkeeCeer mekeejelceke <erkeesve m$eeree pee efkeeCeer veeskejer kejleele.

lee keeceeee efkeeCeer ceeuekeeves Je meJe& menkeeeeveer m$eereebefJe<eeer mekeejelceke
ef<keesve sJeuee Je m$eer kece&eeNeeme eesie JeeieCetke osCeees jefJeueeme m$eer Deleeeej
keceer nesleerue.
(8)
DeMeemekeere mebIeveebeer Yetefcekee m$eereebes meceepeeleerue mLeeve yeUke kejCeeeer

DeMeemekeere mebIeveeeer Yetefcekee DeefleMee cenllJeeeer Demeles. ee mebIevee m$eereebee
efJeefJeOe mecemee meceepeeceOes HeesneJeleele Je m$eereebvee Heeefbyee osCeees keecener kejleele.
(9)
mebmeosle HeYeeJeer m$eer vesle=lJe m$eereebee mecemee leebeeJej nesCeejs Deveee lebeee
nesCeeje U Fleeoer HeYeeJeerHeCes mebmeosle ceeb[Ceemeeer HeYeeJeer m$eer vesle=lJeeeer iejpe Deens.

HeMve - Yeejleeleerue m$eereebee mecemee mees[JeCeemeeeres GHeeebeer meefJemlej eee& keje.
48
2.10 meejebMe
Demeceevelesee vekeejelceke ef<keesveebcegUs efuebieYeso, JeCe&Yeso, JebMeYeso, HebeleYeso,
Yee<eeYeso, peeleerYeso, DeMee efvejefvejeUee Hekeejee efYevvelee meceepeeceOes efvecee&Ce nesleele. ns meJe&
Yeso meceevelesee DeYeeJeecegUs cnCepese DemeceevelescegUs meceepeele efvecee&Ce nesleele. ner meJe& Hekeejeer
efYevvelee meceepeeletve mecetU ve< nesCeemeeer meceevelee meceepeeceOes esCes iejpeses Deens. ee meJe&
Hekeejee efYevvelee ceeveJeer meceepeeceOes mebyebOeeee mecemescegUs (Problem of Relation)
efvecee&Ce nesleele. leecegUs ceeveJeer peerJeveebceOes mebyebOeeeer mecemee (Problem of Relation)
HeLece megCes. leeJejerue Gheeeeee MeesOe IesCes ner cenllJeHetCe& iees< Deens. mebyebOeeeer mecemee
mees[JeCeemeeer ceeveJee ceeveJeebceOes Skeee Mekeleeree Jeeme Demeueeves owJeer Yeele=YeeJeeee mebyebOe
HemLeeefHele nesCeb, iejpeses Deens.
m$eer Hegj<e meceevelee DeeCeCeemeeer Deveske meceepemegOeejkeebveer DeeefCe HeyeesOevekeejebveer
Heelve kesues Deepeee Jew%eeefveke DeeefCe leebef$eke egieeceOes m$eer ner Hegj<eeee yejesyejer meJe& #es$eele
efnjerjerves Yeeie Iesle Deensle. Deveske #es$eeceOes m$eer ner eMemJeer keeceefiejer kejerle Demeueeves leer Deveske
Hekeejee cenllJeeeer peyeeyeoeNee m$eeree Geuele Deensle. Hejbleg meeHejerefmLeleerceOes m$eer Hegj<e
meceevelee cnCepes pes pes Hegj<e kejlees, les les meJe& m$eer ke Mekeles, ee ceee&efole DeLee&ves ve Ieslee,
m$eer Hegj<e meceeveleeceOes m$eer ner megOoe Ske Jekeleer Deens, cnCetve Ske ceeveJe ee veeleeves m$eer
Hegj<e meceevelee DeHesef#ele Deens. Deepeee m$eeruee ceeveJe cnCetve ieewjJe efceUeueeme m$eer DeeefCe
Hegj<eebceOes keesCeleener Hekeejes Yeso jenCeej veenerle. Hegj<e Je m$eereebceOes Skeceskeebyeue s<eees Je
eflejmkeejees mebyebOe ve jenlee Deelceereleses mebyebOe efvecee&Ce nesleerue Je meceepe KeNee DeLee&ves Heieleer
HeLeeJej Jeeeeue kejsue.
ceeveJeer meceepe ne Hegj<e DeeefCe m$eer ee oesvner Heemetve efvecee&Ce Peeuesues Demelees. meceepe
HeieleerMeerue Je efJekeefmele DemeCeemeeer Hegj<e DeeefCe m$eer efJekeefmele DemeCeeeer iejpe Deens. eemeeer
m$eer Hegj<e meceevelee meceepeele DemeeJeer ueeieles. ner m$eer Hegj<e meceevelee meceepeele DemeeJeer
ueeieles. ner m$eer Hegj<e meceevelee Ske ceeveJe cnCetve DemeeJeer Jewefoke keeUeceOes DeMee Hekeejeer
meceevelee nesleer. Hejbleg Jewefoke keeUeveblej m$eer Hegj<e Demeceevelee efvecee&Ce Peeueer. efHele=meeeke
meceepeeeer efveefce&leer Peeueer. leecegUs m$eer Ske YeesieJemlet ceeveueer peeT ueeieueer eebletvee m$eereebJej
Deleeeej nesT ueeieuee. ne Deleeeej keefve< opee&, ngb[e, yeueelkeej Je ueQefieke Deleeeej,
yeeekeesuee ceejCes, efJeOeJeebee mecemee, Ye=Cenlee, ueQefieke Mees<eCe, Jesleveeleerue efJe<ecelee, efJeYekele
keggbyeeleerue mecemee Fleeoer Deveske mJejHeeee Deens. m$eer Deleeeejeeer keejCes HewMeeMeer
mebyebefOele, JekeleerceJeemebyebOeerle, leJeeCeeeer HeefjefmLeleer, ceeHeeve, Hegj<eer Denbkeej, HemeejceeOeceebeer
Deeflejske, met[eeer YeeJevee Fleeoer Hekeejeer Deensle. ee Deleeeejees m$eerJej ceeveefmeke, Meejerefjke,
DeejesieeJej, meeceeefpeke, keeQgbefyeke DeMee Hekeejes HeefjCeece nesleele.
m$eer Ye=Cenlee DeefleMee Yeeeveke DeMeer m$eer mecemee Deens. m$eerYe=Ce nlescegUs meceepeeceOes
efuebie iegCeesejees HeceeCe Ie[le eeueues Deens. oj npeejer Hegj<eebceOes m$eereebes mebKee keceer nesle
eeueueer Deens.
49
Hemeej ceeOeceebee m$eer efJe<eeer m$eereebee mecemeebee HeeOeeve osCes, Hemeej ceeOeceebveer
m$eereebvee Heeefbyee osCes, m$eereebes meceepeeleerue mLeeve Ge kejCeemeeer Heelve ner mekeejelceke
Yetefcekee Deens. lej m$eereebes efJeke=le efe$eve, m$eereebJej Deleeeej nesCeeNee keee&keceebes HemeejCe ns
Hemeej ceeOeceebeer m$eereebefJe<eeer vekeejelceke Yetefcekee Deens. m$eereebvee meeceeefpeke yebOeveeletve
mees[JeCeemeeer Meemeveeves Deveske Heeeos kesuesues Deensle.
Yeejleeleerue m$eereebee mecemee mees[JeCeemeeer m$eereebvee efMe#eCe, meceepe peeie=leer,
keeeosMeerj Heefkeeses megueYeerkejCe, Heesueerme Keeleeeer mekeejelceke Yetefcekee, keeeeeeer
keeskeesjHeCes DebceueyepeeJeCeer, Oeeefce&ke vesle=lJeeee Heeefbyee, keeceeee efkeeCeer mekeejelceke
ef<keesve, DeMeemekeere mebIeveebeer efJeOeeeke ef<keesve, mebmeosle HeYeeJeer m$eervesle=lJe Fleeoer Gheee
Deensle.
2.11 efJeeeHeermlejere HeMve
1) `DemeceevelescegUs efvecee&Ce nesCeejer efYevvelee' ner mebkeuHevee Demeceevelesee mekeejelceke Je
vekeejelceke ef<keesveebee meeeeves meefJemlej mHe< keje.
2) efuebie efYevvelescegUs efvecee&Ce nesCeeNee efYevvelee meebiee Je m$eer Hegj<e meceevelesee Keje DeLe&
mHe< keje.
3) Jewefoke keeueKeb[eleerue m$eereebes mLeeve mHe< keje.
4) Jewefoke keeueKeb[eveblej meceepeeleerue m$eereebeer HejefmLeleeres meefJemlej efJeJeseve keje.
5) meOeeee DeeOegefveke keeUeleerue m$eereebee mLeeveees JeCe&ve keve KeNee DeLee&ves Deepe m$eer
Hegj<e meceevelee Deens kee eees meefJemlej efJeJeseve keje.
6) Deleeeej efkebJee efnbmeeeejeee DeLe& / JeeKee meebietve Deleeeejees JeieeakejCe keje Je
Yeejleere m$eereebJejerue Deleeeejees efkebJee mecemeses Hekeej meebiee.
7) efm$eeebJej nesCeeNee Deleeeejeeer keejCes meebietve Deleeeejees meefJemlej nesCeeNee HeefjCeece
eeeer meefJemlej eee& keje.
8) m$eer Ye=Ce neseer keejCes meebietve meeleleeves Iele peeCeejs efuebie iegCeesejeeer keejCes meefJemlej
meebiee.
9) Hemeej ceeOeceebeer m$eeree efJe<eeke mekeejelceke Je vekeejelceke ef<keesve meefJemlej meebiee.
10) Yeejleeleerue m$eereebee mecemee mees[JeCeemeeer Demeuesuee efvejefvejeUee GHeeeebeer meefJemlej
eee& keje.
11) efHee efuene.
1) efuebie efYeVelee 2) m$eereebes mLeeve 3) efnbmeeeejeee DeLe& 4) m$eer mecemeses ekeej
5) m$eereebJejerue Deleeeejeeer keejCes 6) YetCenlee 7) efuebie iegCeesej eceeCeeeer keejCes
8) m$eeree Je emeejceeOeces.
50
3
DeHebielJe
(Disabilities)
3.0
3.1
3.2
Gef<s
HemleeJevee
DeHebieees Hekeej
3.2.1 DebOelJe
3.2.2 yeefnjsHeCee
3.2.3 DeefmLejesie efJe<eeke efJekeueebie
3.2.4 ceeveefmeke efJekeueebie
efJekeueebie Jekeleervee GHeueyOe DemeCeeNee mesJee
meejebe
efJeeeHeermlejere emve
3.4
3.5
3.6
3.0 Gef<s
DeHebielJeees Hekeej mecepeeJetve Ieslee esleerue.

DeHebielJeeee Heleske Hekeejees HeefleyebOe DeeefCe GHeeej peeCetve Ieslee esF&ue.
3.1 HemleeJevee
DeHebielJe ner Yeejleeeer ceeser meeceeefpeke mecemee Deens. `pee Jekeleer leebee Meejerefjke Je
ceeveefmeke (yeewefOoke) efyeIeeb[ecegUs efveleeeer keeces ke Mekele veener. leebvee DeHebie Jekeleer
mecepeCeele esles. DeHebie DeeefCe DeHebielJeeeer mecemee ceeveJepeeleeree meesyelee pevceeuee Deeuesueer
Deens. Meejerefjke Jebie DeeefCe ceeveefmeke oesye&ue Demeuesuee Jekeleer peieeceOeerue Heleske osMeele Deensle.
keeneRvee pevcelee DeHebielJe Demeles lej keeneRvee ceese Deepeej Je DeHeIeele eecegUs DeHebielJe
esles. DeHebieevee Flejebee menevegYetleereer iejpe vemeles, lej lebevee leebee HeeeeJej GYes jenCeemeeer
DeeefCe mJeleee efJekeeme kejCeemeeer DeeHeuee meJee&ee menkeeee&eer DeeefCe ceoleereer iejpe Demeles.
51
Yeejleele megceejs 100 oMe ue#e DeHebie Jekeleer Deensle. leebeer Jeie&Jeejer leebee DeHebielJeeee
Hekeejevegmeej Heg{erue HeceeCes kejlee esF&ue.
25% ceeveefmeke oewye&ueecegUs DeHebielJe Deeuesuee Jekeleer
15% DebOelJeecegUs DeHebielJe Deeuesuee Jekeleer.
30% cegke yeOeerj.
15% yeesuelee ve Deeueeves esCeejs DeHebielJe.
15% Flej.
DeHebielJe esCeees HecegKe keejCe ns efvej#ejlee ns Deens. SketCe DeHebieeHewkeer 55% DeHebie
Jekeleer nee iejerye keggbyeeleerue Deensle. cneleejHeCeecegUs neleeHeeeeee LejkeeHe nesCeejs, <er
ieceJeCeejs, yeefnjs nesCeejs, eeuet ve MekeCeejs eebveener DeHebielJee mecepeCeele esles. He#eIeeleecegUs DeOeeie
uegUs He[Ces, cenejesieeves iemle DeMee Deveske JekeleeRee DeHebieeceOes meceeJesMe neslees.
3.2 DeHebielJeees HecegKe Hekeej

Meejerefjke DeeefCe ceeveefmeke oewye&ue eebJej DeeOeeefjle DeHebie Jekeleeres HecegKe Hekeej
Heg{erueHeceeCes Deensle.
(1)
(2)
(3)
(4)
DebOelJe
yeefnjsHeCe
DeefmLejesieefJe<eeke efJekeueebie
ceeveefmeke efJekeueebie
3.2.1 DebOelJe
peebvee HetCe&le efomele veener leebvee DebOe Jekeleer Demes cnCeleele. oes<eegkele [esUs DemeCeeNee
Jekeleerme HetCe& DeOeblJe efkebJee DebMele DebOelJe cnCepese jeleDeebOeUsHeCee, DemHe< efomeCes, jbie
DeesUKeCeeeer #ecelee vemeCes, ceesleerefyebot DemeCes Fleeoer oes<e Dee{Uleele. pebevee Skee [esUeeves
JeJeefmLele efomeles DeMeeee meceeJesMe eeceOes nesle veener.
je<êre DeOeblJe efveeb$eCe keee&kece ebeveer DebOelJeeeer JeeKee kejleevee DebOelJeeee Heg{erue
leerve HeeleUee jefJeuee Deensle.
eebieuee Heefleee e<cee JeeHejvener <er 6 / 6 Hes#ee keceer DemeCes.
[esUeebeer <er 20 efkebJee leeHes#ee keceer DemeCes.
eebieuee Heleeree e<cee JeeHevener Skee [esUeeeer #ecelee 6 /6 Hes#ee keceer DemeCes efkebJee
20 Hes#ee keceer DemeCes.
Lees[keeele oesvner [esUeebveer JeJemLeerleHeCes ve efomeCes cnCepese DebOelJe Demes cnCelee
esF&ue.
52
DebOelJeeeer keejCes
DebOelJeeeer keejCes Heg{erueHeceeCes meebielee esleerue.
(1) [esUeele Hetue He[Ces (Cataract) - [esUeele Hetue He[Ces efkebJee ceesleerefyebot DemeCes
eecegUs DebOelJe esles. [esUeeleerue ves$emHeerke efkebJee ceesleer efyebot HeejoMe&kelees keece kejerle
veener leeme [esUeele Hetue He[Ces Demes cnCeleele. [esUeebuee Fpee Heesneueeves, `#e'
efkejCeebee efJemHeeseCes, jeefJeke Deew<eOeesHeeejecegUs efkebJee ceOegcesn ee DeepeejecegUs [esUeele
Hetue He[Ces efkebJee ceesleerefyebot ner mecemee efvecee&Ce nesT Mekeles. Hejbleg Deveskeoe ves$e-Mem$eefkeee
kejve ee mecemesJej ceele kejlee esles. cnCepese Hejle <er HeeHle kejlee esles.
(2) iuetkeescee (Glaucoma) meJe& meeceeveHeCes Heew{eceOes efvecee&Ce nesCeeje ne Deepeej
[esUeele Hetue He[Ces ee DeepeejeHeceeCese Deens. Jeeesceeveevegmeej [esUeeletve HeeleU Je melele
esles. ne Je [esUeeleerue ves$emHeerkeeceeieerue ceppeelebletJej meejKee DeeIeele kejlees. leecegUs
< HeueeJej leeCe He[lees DeeefCe DebOelJe esles.
(3) `De' peerJevemelJeeee DeYeeJe (Vitamin A Dificiency) - `De' peerJevemelJeeee
kecelejlescegUsner DebOelJe esT Mekeles. `De' peerJevemelJeeee kecelejlescegUs [esUeeleerue yegyegUeJej
pes HeejoMe&ke efeJe Heue Demeles les keesj[s He[les. leecegUs jeleebOeUsHeCee neslees. DeMeeHekeejee
Deepeej ne pee keggbyeeceOeerue cegueebvee mekeme Deenej efceUle veener, DeMee iejerye Iejeleerue
cegueebveee ceesee HeceeCeeJej neslees.
(4) Deveske Deepeej (Diseases) pebevee Deveske Hekeejes Deepeej Demeleele leebvee lee
meJe& Deepeejebee [esUeeJej HeefjCeece nesTve DebOelJe esCeeeer Mekeelee Demeles. ee DeepeejebceOes
ceOegcesn, keebpeCee DeeefCe neeHejsveMeve Fleeoer Deepeejebee meceeJesMe neslees.
(5) neeHejcesêsefHeee (Hypermetropia) - eeceOes ueebyees JeJeefmLele efomeles, Hejbleg
peJeUes efomele veener. eemeeer uesvmeee JeeHej kesueeme ne oes<e eUlee eslees.
(6) Flej keejCes (Other Causes) ceWotuee F&pee Heesneueemener leeee HeefjCeece
[esUeeJej neslees. keeneRvee [esUeebee Deepeej efHe{erpeelee Demelees. cnCepese DevegJebMekeeree
Demelees.
HeMve 1 DebOelJe cnCepes keee? ns mHe< keve DebOelJeeeer keejCes meebiee.
53
DebOelJeeJejerue GHeeej DeeefCe efveJeejCe (Treatment & Prevention)
(1) ueneve cegueebvee `De' peerJevemelJe DemeCeeNee HeoeLeeee Deenejele meceeJesMe kejeJee.
(2) efnjJee Yeepee, ieepej, HeUs, eeceOes Hesj, efuebyet Fleeoer HeUebeener Deenejele efveeefcele
meceeJesMe DemeeJee.
(3) Deefueke[s Oece&oee mebmLee DeefleMee keceer Keee&le [esUeebeer leHeemeCeer, leeJej GHeeej Je
Dee@HejsMevener kejleele.
1909 meeueer jlveeefiejer nsv[jmeve ee Deeed. meer. Smed. (I.C.S.) DeefOekeejNeeves
`yueeF&[' efjueerHe DemeesefmeSMeve eer mLeeHevee kesueer. leesHeele Yeejleele keenerner mejkeejer Heelve
Peeues veJnles. ee mebmLesee MeeKee Heg{s efkeefkeeCeer efveIeeuee, F.me. 1929 ceOes DeefKeue
Yeejleere mJejHeeeer mebmLee megj kesueer. mebmLesves efHejlee oJeeKeeveeeer meese kesueer Je
Deew<eOeesHeeesjeeerner meese kesueer. F.me. 1834 ceOes uegF& yesueves leeej kesuesuee efueHeercegUs DebOe
peieleele Ske HekeeMecee oeueve Kegues Peeues.
HeMve - DebOelJeeJejerue GHeeej DeeefCe efveJeejCe meebiee.
3.2.2 yeefnjsHeCee (Deafness)

eJeCe oes<eebcegUs efJekeueebie Demeuesuee Jekeleer yeefnNee Demeleele. keener Jekeleer pevcele
keCe&yeOeerj Demeueeves leebeer JeeeeMekeleer osKeerue efJekeefmele nesle veener. lebevee cetkeyeOeerj Demes
cnCeleele. meJe& meeceeveHeCes 0 les 30 [smeeryeue Heele JeJeefmLele Ssket esles. [sefmeyesue cnCepes
OJeveereer leerJelee ceespeCeees HeefjCeece nese. 30 [sefmeyesueee Heg{s JeJeefmLele Ssket esle veener.
eJeCe oes<eecegUs HetCe& yeefnjsHeCee efkebJee DebefMeke yeefnjsHeCee Demes keCe& yeefOejlJe GoYeJeles.
yeefnjsHeCeele Jekeleer efleeer SskeCeeeer Mekeleer HetCe&e ieceeJetve yemeuesueer Demeles. meeceeve ceeCetme keee
yeesuele Deens efkebJee mebHeke& meeOele Deens eeeer yeefnNee Jekeleeruee Deefpeyeele keuHevee esle veener. peer
cegues yeefnjere pevceeuee esleele leer cegkeerner Demeleele. yeefnNee cegueebvee mebHeke& meeOeCeemeeer JesieUee
Hekeejes efMe#eCe efoues peeles. DebOe, cetke, yeOeerj eebeekejlee JesieUee MeeUe efvecee&Ce kejeJee
ueeieleele. DeHebieeee efMe#eCeekeefjlee efJeMes<e efMe#eke, efJeMes<e mJejHeeeer meeOevemeeceieer Je efJeMes<e
Hekeejes efveeespeve kejeJes ueeieles.
54
yeefnjsHeCeees Hekeej
yeefnjsHeCee ne keeveeee cegKe oes<e Deens. ee keCe&oes<eees eej HecegKe Hekeej He[leele les
(1) mebJenve yeefOejlee pesJne yeeekeCe& OJeefveuenjer DeblekeCee&Heele Heesnese Jet Mekele veener
lesJne ne oes<e efvecee&Ce neslees. eeeer keejCes oesve Demeleele. Skelej yeeekeCee&le ceU KetHe
meeeuesuee Demelees efkebJee keCe& DeefmLekeebeer meeKeUer legles. ne oes<e Flekeee iebYeerj
mJejHeee veener.
Jewekeere GHeeejeves DeMeer yeefOejlee kee{lee esles. ee oes<eeuee DeeCeKeer keener keejCes cnCepes
keCe&Heueeuee Fpee HeesneseCes. Deeleuee keeveele efvecee&Ce Peeuesueer oenkelee Fleeoer Demeles.
(2)
mebJesovee yeefOejlee - ne yeefnjsHeCee ceWotee eJeCe #es$eeuee Fpee HeesneseueecegUs eslees. ne

oes<e keeecemJejHeer Demelees. eeueee Heceeefmle<ke yeefOejHeCee Demes cnCeleele. ne oes<e
Heceefmle<keele vescekee kegs Deens. ns mecepeueeme leeJejve yeefnjsHeCeeeer veeJes meebielee esleele.
Heceefmle<ke yeefOejHeCee Heceefmle<keee yeeekeele oes<e Demesue lej leeuee
Heceeefmle<ke yeefOejHeCee Demes cnCeleele.
keWefe yeefOejHeCee ceWotleerue eJeCekeWeee #es$eele Fpee Heesneseueer
Demeueeme leeuee keWere yeefOejHeCee Demes cnCeleele.
(3)
ieYe&peele yeefOejHeCee yeefOejHeCee Jejerue HekeejebefMeJeee ieYe&peele yeefOejHeCee Demeener Ske

Hekeej Deens. ne keCe&oes<e pevcepeele Demelees. lemese lees DevegJebMeecegUsner Deeuesuee Demelees.
(4)
mebHeeefole yeefOejHeCee keeJeerU, eeHeeF&[, Fleeoer DeepeejeJej kejCeele esCeeNee

GHeeej HeOoleerle efouee peeCeeNee Deew<eOeebee MejerjeJej Flej HeefjCeece (Side
effects) neslees. ee Deew<eOeebee peemleeree [esmeecegUs Deveskeoe yeefnjsHeCee eslees. iebYeerj
mJejHeeee DeHeIeele efkebJee DeeJeepeees Heot<eCe Fleeoer meejKee IeveebcegUsner yeefOejlee esles
leeme mebHeeefole yeefOejlee Demes cnCeleele.

HeMve - yeefnjsHeCeees Hekeej meebiee.
55
HeefleyebOe DeeefCe GHeeej
mebHeeefole yeefOejHeCeeJej Jewekeere GHeeej keve les JeJeefmLele kejlee esleele. DeeJeepeecegUs
eEkeJee DeHeIeeleecegUs yeefnjsHeCee Deeues Demeueeme leeeeJej eesie GHeeej kesueeme DeeefCe lJeefjle
GHeeej kesueeme HetJe&Jele Ssket esT Mekeles.
keWere yeefOejHeCee efkebJee ieYe&peele yeefOejHeCee eemeejKee efJekeueebie HeCeeJej Jewekeere
GHeeej HeOoleeRee keenerner HeefjCeece nesle veener. DeMee JesUer mebyebefOele cegueebvee lJeefjle keCe&eb$es eEkeJee
lelmece meeOeveebee JeeHej kesueeme yeefOejHeCeeJej ceele kejlee esles. meceepeeves DeMee cegueebke[s JesUere
ue#e HegjefJeueeme ner cegues megOoe JeJeefmLele mebHeke& meeOetve leebes keefjDej ke Mekeleele.
pee jesieebcegUs yeefnjsHeCee eslees DeMee jesieeefJe<eeer meceepeeceOes ceesee HeceeCeeJej peeie=leer
kejCes DeeJeMeke Deens. efJeMes<ele pece&ve ieesJej ee jesieebHeemetve DeefleMee o#e jenCes DeeJeMeke
Demeles. iejesojHeCeele ceelesuee pece&ve ieesJej Peeueeme leeee HeefjCeece ieYee&leerue cegueeee keeveeJej
neslees Je cegueiee pevcepeele yeefnje pevceeuee eslees. Deveskeoe DebOemegOoe neslees.
HeMve - yeefnjsHeCee ee jesieeJejerue HeefleyebOe DeeefCe GHeeej meebiee.
3.2.3 DeefmLejesie efJe<eeke efJekeueebie

pee Jekeleeruee ne[eble Demee keener oes<e Deens, keer peecegUs leeuee JeJemLeerHeCes Meejerefjke
neueeeueer kejlee esle veenerle Je efveeefcele keece kejlee esle veener leebvee DeefmLejesie efJekeueebie Demes
cnCeleele. yebieueesj esLeerue Meeefjjerke efJekeueebie mebIeve eebveer DeefmLejesie efJekeueebie ee efJe<eeer Heg{erue
cele Jekele kesues Deens. ` DeefmLejesie efJekeueebie Jekeleer cnCepes DeMeer Jekeleer keer, peeee ne[ebceOes
Jebie Demeles, neb[eee efveeefcele neueeeueer kejlee esle veenerle, meebOes ogKeleele efkebJee mveee ogKeleele
DeMeer Jekeleer nese.'
Heg{erue keejCeebcegUs Jekeleer DeefmLejesie efJekeueebie yeveles.
pevcepeele efJekeueebieHeCee DemeCes DevegJebefMekelescegUs efkebJee pevceevese Demee efJekeueebieHeCee efvecee&Ce
neslees.
DeHeIeeleeves
ieYee&j m$eereebveer neveerkeejke Deew<eOes Iesleueeme ieYee&Jej leeee HeefjCeece neslees. pee Deew<eOeecegUs
meeF&[ FHeske nesleele DeMeer Deew<eOes .
#ee, osJeer Fleeoer jesieebcegUs
56
DeefmLejesieees Hekeej
Heg{erue HeceeCes DeefmLejesieees Hekeej meebielee esleele.
(1) Heesefueees ueneve cegueebvee nesCeeje ne efJekeej cnCepes He#eIeeleeeee Hekeej cnCelee eslees.
leeHe esTve Debieeuee uekeJee ceejlees. ieUe ogKeCes, Heeveleb$e efyeIe[Ces, mveeet DeeKe[Ces ner ue#eCesner
efometve esleele. meOee ne jesie efveeb$eCeele Deens. keejCe Meemeveeke[tve HeesefueDees [esme meJe& Heee
Je<ee&ee Deeleerue cegueebvee efouee peelees.
(2) efcejieer efHe (Epilepsy) Deeeveke jesieer yesMegOo nesTve keesmeUlees.
neleeHeeeeuee Pekes osCes, oeleefKeU yemeCes, Mejerj Jes[sJeeke[s efkebJee leej nesCes, ner efHemedeer
ue#eCes Deensle. Pekee esCeeHetJeea HetJe&metevee jesieeuee efceUles Je lees efkebeeUeeuee megjJeele keve
yesMegOo He[lees. ne jesie cegKele DevegJeebefMeke Deens. efMeJeee leerJe DeHeeve, vepejsle HesjHeej,
ceeveefmeke Gespevee Deeefo keejCeebveer efHemed esCeeeer Mekeelee Deens.
(3) Heceeefmle<ke ogye&uelee ceesee ceWotuee esCeejer ogye&uelee Mejerjeuee meJe& mebJesovee
HeesneefJeCeeNee ceWotleerue eb$eCesuee Fpee Heesneueeves Heceeefmle<ke ogye&uelee esles. efJeMes<ele ieYee&j
m$eereebee yeeyeleerle lebeee ieYee&Jej DeMee Hekeejee HeefjCeece neslees. cegueeee pevceeee JesUer cegueeuee
eesie Dee@efkemepeve ve efceUeueeme leeee ceWotJej HeefjCeece neslees. Je Heceefmle<ke ogye&uelee esles.
leeHeceeCes ceelesuee pece&ve ieesJej Demeueeme pevceCeeNee cegueebee ceWotJej leeee HeefjCeece neslees.
(4) mHeeevee yeeeHeer[e Mekeelees pevcelee ne Deepeej Heeeree keCeeuee neslees. eecegUs
Heeeree keCeeHeemetve Keeueerue Yeeie HetCe& uetUe He[lees. leecegUs cet$eeMee Kejeye nesles. ueIeJeerJej
efveeb$eCe jenle veener. ueneve cegueebvee Peeueeme leer celeercebo nesCeeeer Mekeelee peemle Demeles.
(5) DeefmLeiele mebmebie& - Dee@merDeesceeeueserme ne ne[euee Je ne[eee Deeleerue YeeieeceOes
nesCeeje Deepeej Deens. ne[euee megOoe jkeleHegjJeeeeer iejpe Demeles. jkeleHegjJeeeletve ne[ebceOes
mebmeie& nesT Mekelees. meeOeejCeHeCes 5 les 14 Jeeesieeleerue cegueebceOes ne mebmeie& nesCeees HeceeCe
peemle Deens.
HeMve - DeefmLejesieeeer keejCes meebietve DeefmLejesieees Hekeej mHe< keje.
57
HeefleyebOe DeeefCe GHeeej
DeefmLejesieeee HeefleyebOe Je GHeeejemeeer YeeweflekeesHeeej le%eebke[tve lJejerle Mejerjeleerue
mebyebefOele Yeeieebee Jeeeece kesuee Heeefnpes. DevegYeJeer le%eebke[tve efkebJee mepe&jer keve mebyebefOele
Mejerjeleerue ne[ JeJeefmLele kesues Heeefnpes eesie neueeeueer kejlee esle vemeueerle lej ke=ef$ece
DeJeeJeeebee GHeeesie kesuee Heeefnpes. ueneve cegueebee HeesefueDees, HeesefueDees uemeercegUs efveeb$eCeele DeeCelee
eslees. mejkeejer Je efyeiej Meemekeere Deveske eb$eCee eebveer DeefmLejesie Je leeJejerue Gheee ee efJe<eeer
meceepeeleerue ueeskeebvee eesie ceeie&oMe&ve kesues Heeefnpes.
3.2.4 ceeveefmeke efJekeueebie
ceeveefmeke efJekeueebieleses Hekeej
ceeveefmeke <ee efJekeueebie Jekeleer efJeeej kejCeeme Je ke=leer kejCeeme DemeceLe& Demeles.
ceeveefmeke mecemeecegUs efleeer efJeeej kejCeeeer #ecelee ve< Peeuesueer Demeles efkebJee Keguesueer Demeles.
DeMee JekeleerceOes yeewefOoke HeefjHekeJeleener vemeles.
Heg{erue leerve Hekeejes ceeveefmeke efJekeueebie Demeleele.
(De) ceeflecebolJe (Mental Retardation)
(ye) efJelesleerue efJekeueebie (Learining Disables)
(ke) ceeveefmeke Deepeej (Mental Disorder)
(De) ceeflecebolJe (Mental Retardation) - iejpesHes#ee keceer efkebJee DeleuHe yegefOo
cnCepes ceeflecebo nese. cnCepese ceevemeMeem$eere <ee 70 Hes#ee keceer yegefOoiegCeebke (I.Q.)
DemeCes. Decesefjkeve DemeesefmeSMeve Dee@ve ceWue efje[xMeve eebee celes, `ceeflecebolJe cnCepes yeewefOoke
keeee&letve GkeUHeCes HeYeeefJele nesCes. cnCepese DeleuHe yegefOo DeeefCe keewMeueeceOeerue ceee&oe.
ee efveke<eeJeve ceeflecebolJe jefJelee esles. ceeflecebolJeeeer Heg{erue JewefMe<es meebielee esleele.
mebHes<eCe keewMeue
mJeleeer keeUpeer IesCes
mJeleb$eHeCes jenCeeeer #ecelee
meeceeefpeke #ecelee
meeceeefpeke keeee&ceOes menYeeie
mJeleuee ceeie&oMe&ve kejCes.
Deejesie DeeefCe megjef#elelesee efJeeej
Mew#eefCeke #ecelee
keece DeeefCe efJeeebleer eebeeleerue leeUcesU Fleeoer efJe<eeer ceeflecebo Jekeleer DemeceLe& Demeleele.
58
efJeefJeOe ef<keesveeletve ceeflecebolJeees keener Hekeej Heg{erueHeceeCes He[leele.
1.
yeewefOoke kecekegJelesJejve ceefleceboees Hekeej ceevemeMeem$e%e ce&ve eebveer

yegefOoiegCeebkeeee DeeOeejs ceefleceboees Heg{erue JeieeakejCe Hee[ues Deensle.
50 les 70 yegefOoiegCeebke DeuHeyegefOo
25 les 30 yegefOoiegCebeke DeleuHeyegefOo
25 Hes#ee keceer yegefOoiegCeebke efveyeg&Oo
2.
Meejerefjke Je pewefJeke mJejHeeJejve ceefleceboleses Hekeej ceveesefJekeejle%eves JekeleerceOes

Meejerefjke Je pewefJeke mJejHeees keesCeles oes<e Deensle eeee DeYeeme kejve ceefleceboeeer
efeefkelmee kejleele. leebveer ceefleceboees JeieeakejCe Heg{erueHeceeCes kesues Deens.
(1) HepeeF&ue Skeme efmev[êsce (Fragile x Syndrome) ogYebieuesues jbiemet$e

Heeuekeebke[tve cegueebceOes mebkeefcele nesles. leeletve iebYeerj mJejHeees yegefOooes<e efometve esleele.
yeewefOoke ceeieemeues HeCeeyejesyej Jeeefeke Je Yeeef<eke oes<e cegueebceOes Dee{Uleele. ner cegues
mJeYeeJeeves mebkeeseer Demeleele. meeceeve neueeeueer eesie Hekeejs kej Mekele veenerle. leecegUs
DeMeer cegues meceepeele ceeies He[leele.
(2) ve&me& efmev[êsce (Turners Syndrome) meeceeveHeCes Heleske jbie met$eeee
peerJeveHesMeerle 23 pees[ee Demeleele. HeCe ee cegueebceOes 23 Jee jbiemet$eele oesve
jbiemet$eeSsJepeer Skee jbiemet$e (Chromosome) Demeles.
(3) efkeueveHesume& efmev[êsce (Clean felters syndrome) - ee cegueebceOes 23 Jee
pees[erleerue jbie met$eele Ske Deefleefjkele jbiemet$e Dee{Ules.
(4) [eTvemed efmev[êsce (Downs Syndrome) - ner cegues cebiesue JebMeeee
ueeskeebmeejKeer efomeleele. cnCetve lebevee, cebieesue, Demesner cnCeleele. eebeeceOes 21 Jee
pees[erleerue jbiemet$eele Ske Deefleefjkele jbie met$e Dee{Ules.
(5) ueIegMeer<e& (Micro Cephalus) eeceOeerue cegueebceOes [eskeeeee Deekeej ueneve
Demelees. meeceeve cegueebmeejKeer ee cegueebee ceWoteer Jee{ nesle veener. ner mecemee Deieoer ueneve
Jeeelee efvecee&Ce nesles. yegefOoiegCeebke 25 Hes#ee keceer Dee{Ulees. leecegUs leebvee efMe#eCe osCes
DeMekee Demeles.
(6) peueMeer<e&lee (Hydro Cephalus) - ee cegueebee [eskeeeee Deekeej Heej ceese
Demelees. keejCe leebee efJekeeme nesle Demeleevee ceWotee Je ceppeejppet HeeskeUerle Demeuesuee
mesjsyees mJeeeveue Je yeNeee HeceeCeeble Jee{lees. leecegUs ceWotuee Fpee nesles. Fpesee HeceeCeele
yegefOeiegCeebke 50 les 70 ee ojceeve Dee{Ulees.
59
(7) pe[Jeecevelee (Cretinism) kebmLe iebLeerceOetve Leeeje@kePeerve veeJeeee m$eeJe eslees.
leees HeceeCe keceer Peeueeme ne oes<e keceer neslees. yegefOoiegCeebke 50 ee Jej Dee{Ule veener.
Meejerefjke Jee{ Kegbuesueer Dee{Ules.
(8) Hesefveue keeresvetjeree Heeserve (HeefLeve) Jeele Heefveue@vee@efveve veeJeees Dee@efcevees
De@efme[ Demeles. eke=leeletve efvecee&Ce nesCeeNee jmeecegUs ee De@efme[es Heeblej Mejerjeuee
HegjefJeuee peeCeeNee MekeleerceOes nesles, HeCe ee mecemesceOes eke=leeleerue Jeeeer kecelejlee
Yeemeles. leecegUs De@efme[ meele peeles. leeletve ceWotee keeee&le De[LeUe eslees.
(9) s meeee (Toy- Sacha) - DevegJebefMeke oes<eecegUs ogye&ue peervees mebkeceCe nesles les
eeeHeee efkeesceOes oes<e efvecee&Ce kejles. HeefjCeeceer esleeHesMeeReer Hegveefve&efceleer Leebyeles.
pevceeveblej mveeebgJejerue efveeb$eCe {emeUles. ceeflecebolesyejesyej DebOelJe, DeHebielJe Demeles.
(ye) efJeesleerue efJekeueebie (Learning Disables)
efMe#eCe IesCeeeer Jekeleereer kegJele keerleer Deens. eeee efJeeej kejve efMe#eCe #es$eeleerue
DeefOekeejer ceefleceboees Hekeej Hee[leele. les DeMee cegueebes Heg{erue Hekeejs JeieeakejCe kejleele.
DeOeeHeveere (Educable) efMe#eCe IesCeeeer kegJele Demeuesueer cegues.
HeefMe#eCeere (Trainable) HeefMe#eCe osCeeeer eesielee DemeCeejer cegues.
DeHeefMe#eCeere (Custodial) meJee&Lee&ves ogmeNeebJej DeJeuebyetve DemeCeejer cetues.
(ke) ceeveefmeke Deepeej (Mental Disorder) keener Jekeleervee ceeveefmeke
efJekeueebieecegUs DeeefCe ceWot keece kejerle vemeueeves leebvee YeeJeefveke, Jele&Cetke efJe<eeke Je
JeefkelecelJeeefJe<eeer efJekeueebieHeCee eslees. ceeveefmeke Deepeej cnCepes kecekegJele ceeveefmeke
Deejesie efkebJee ceeveefmeke efJeke=leer nese. DeMee Jekeleereer Jele&Cetke ner efJeefe$e HeOoleereer
Demeles. lemese leebvee YeeJeefveke $eemener nesle Demelees.
ceeveefmeke Deepeej ns DevegJebefMekelescegUs nesleele. Deveskeoe Heee&JejCeere Iekener ceeveefmeke
Deepeejeme keejCeerYetle jleele.
HeMve - ceeveefmeke efJekeueebieleses Hekeej meebiee
60
ceeveefmeke efJekeueebielesJejerue HeefleyebOe DeeefCe GHeeej
ceeveefmeke Deepeej DemeCeeNee JekeleeRvee neleeUCes DeefleMee DeJeIe[ Demeles. DeMee
JekeleeRes GHeeej ns lee mebyebefOele JekeleerJeje DeJeuebyetve Demeleele. eesie Je JesUsle GHeeej kesueeme
eeceOeerue Deveske efJeke=leer otj kejlee esleele. eeceOes Heeuekeebeer peyeeyeoejer cenllJeeeer Demeles.
cegueebvee mJeleeer keeUpeer IesCeees efMe#eCe lebevee eeJes ueeieles.
3.4 efJekeueebie JekeleeRvee GHeueyOe DemeCeeNee mesJee

DeHebielJe ner peeieefleke mecemee Deens. DeHebieeveener ceeveJeer nkeke Deensle. leebvee meMekele Je
meceLe& yeveJeCeemeeer Deveske keee&kece neleer Iesleues peeleele. DeHebieees HegveJe&meve kejCeemeeer Yeejleele
Deveske GHekece neleer IesCeele Deeues Deensle. DeHebieevee Heg{erue mesJee GHeueyOe Deensle.
(1) DeHebieemeeer eeueefJeuee peeCeeNee mebKee - Meejerefjke Je ceeveefmeke<ee efJekeueebie
DemeCeeNee meeer leebvee efMe#eCe Je HeefMe#eCe osCeemeeer jepeele Je osMeele Deveske mebmLee mLeeHeve
kejCeele Deeuee Deensle. ee mebmLee DebOeUs, yeefnjs, cegkes, Meejerefjke <ee DeHebie Je ceeveefmeke
<ee DeHebie eebee mecemee mees[JeCeemeeer ceesee HeceeCeeJej mebMeesOeve kejerle Demeleele. ee
mebmLee DeuHe Je efoIe&keeueerve keesme& DeHebie Jekeleermeeer eeueefJeleele. eeleerue keener cenllJeeee
mebmLee Heg{erue HeceeCes Deensle.
osnje[tve esLes <er ogye&ue JekeleeRee ceoleermeeer je<êre mebmLee mLeeHeve kejCeele Deeueer
Deens. ee mebmLesle DebOeemeeer MeeUe, keee&MeeUe Je HeefMe#eCe mebmLee eeueefJeuee peeleele.
DebOeemeeer yesue efueHeerleerue meeefnleeeer efveefce&leer kejCeele esles. ee mebmLeseer cegbyeF&, efouueer
keesuekeee DeeefCe esvveF& esLes efJeYeeieere keeee&uees Deensle.
DeefueeeJej pebie Fefvmeteer 1982 ceOes cegbyeF& esLes mLeeHevee kejCeele Deeueer ner mebKee
cetke yeefOejebvee meee kejCeemeeer efMe#eCe, HeefMe#eCe, mebMeesOeve Je ceeie&oMe&ve Fleeoer GHekece
neleer Iesles.
ceeveefmeke DeHebieemeeer je<êre mebmLee ner 1984 meeueer efmebkeojeyeeo esLes mLeeHeve kejCeele
Deeueer. lesLes ceveesjiCeebee mecemesJej mebMeesOeve kejCeele esles. ceeflecebo cegueebee Heeuekeemeeer
HeefMe#eCe keW eeueJetve efJeMes<e keeeJe meeefnle efJelejerle kesues peeles. ceeflecebo cegueebmeeer
osMeele megceejs 286 MeeUe eeueefJeuee peelee leeHewkeer 51 MeeUe ceneje<êle Deensle.
`DeefmLeefJekeueebieemeeer je<êre mebmLee' 1982 ceOes keesuekeee esLes mLeeHeve kejCeele
Deeueer. DeefmLeoes<eebcegUs ogye&uelee Demeuesuee iCebemeeer ner mebmLee mebMeesOeve kejles DeeefCe
DeefmLeefJekebueebieevee HeefMe#eCe osles.
61
`mHee@efmke meesmeeeer Dee@He Fbef[ee' ner mebmLee 1990 meeueer cegbyeF& esLes mLeeHeve kejCeele
Deeueer. DeHebieebvee jespeieej efceUJetve osCeemeeer ner mebmLee HeelveMeerue Deens. DeHebieemeeer ner
mebKee Heg{erue GHekece jeyeefJeues peeleele.
(De)
(ye)
(ke)
([)
(F&)
(He)
DeHebieevee JeJemeee efMe#eCe

JeeJemeeefeke keewMeueeee efJekeeme
Goeesie mebmLeeceOes DeHebieevee jespeieej HeeHleer
DeHebieevee mebHeke& leb$eees efMe#eCe
DeHebieevee keeee&lceke mee#ejleses efMe#eCe
meceepeeMeer meceeeespeve kejCeeeer #ecelee efJekemeerle kejCes Fleeoer.
(2) keueeCekeejer ceb$eeuee efJekeueebie Jekeleeres HegveJe&meve kejCes Je leebvee mesJee HegjJeCeees
keece keueeCekeejer ceb$eeueeees Demeles. meve 2005 -07 ceOes efJekeueebie ueeskeebee keueeCeemeeer
mejkeejves 243 keeser Hees efoues DeHebieemeeer efJeefJeOe keueeCe keejer eespevee Je keee&keceebeer
DeeKeCeer keueeCekeejer ceb$eeuee kejles.
(3) yeef#eme DeeefCe efMe<eJe=eer Yeejle mejkeejves je<êre DeHebie keueeCe efveOeer GYeejuesuee
Deens. ojJe<eea je<^Heleer efJeMes<e keeceefiejer kesuesuee DeHeieebvee je<êre mevceeve yeneue kejleele. efJeefJeOe
mebKee Je mebIeveeke[tve Heg{erue yeef#emes Je efMe<eJe=ee DeHebieebvee efouee peeleele.
Geesie #es$eele mJele mee GceerJeCeejer DeHebie Jekeleer.
mJeleee efncceleerJej Je ceesee DeelceefJeMJeemeeves mJeebjespeieej kejCeeNee DeHebie keekeleer
keee&#eceHeCes veeskejer kejCeejer DeHebie kekeleer.
cegbyeF& esLeerue je<êre DebOe mebIevee DebOeevee leebee efMe#eCeemeeer Je HeefMe#eCeemeeer efMe<eJe=eer
osles.
(4) mJeebmesJeer mebIevee Meeefjjerke Je ceeveefmeke DeHebieevee menkeee& Je ceole kejCeemeeer
ceesee mebKesves mJeebmesJeer mebIevee mLeeHeve nesle Deensle. 1992 ceOes cegbyeF& esLes `Parents of
Downs syndrome Associationeer mLeeHevee kejCeele Deeueer. ner mebmLee [eTve
efmev[êsce iemle DeHebieeee ceoleermeeer mLeeHeve kejCeele Deeueer Deens. ner mebmLee mebyebefOele cegueebee
Heeuekeebvee [eGve efmev[êsce efJe<eeer keeUpeer keMeer IeeJeer, leees mJejHe Je leeJejerue GHeeej ee
efJe<eeer efMe#eCe osles. meceepe peeie=leer kejCeees keecener ner mebmLee kejles.
(5) MeeUe DeHebie cegueebeer efMe#eCeHeOoleer DeJeIe[ Je JewefMe<eHetCe& Demeles. leebeemeeer
mJeleb$e efJeeeuees Je Keeme HeefMeef#ele efMe#eke eebeer iejpe Demeles. efMe#eCeees ceeOece DemeCeeNee
Yee<esuee ner cegues HeejKer Peeuesueer Demeleele leebeele Deieesoj Yee<ee peeie=leer kejeJeer ueeieles DeeefCe veblej
efMe#eCeeeer megjJeele kejeJeer ueeieles.
YeejleeceOes DeMee Hekeejee DeHebie ceguebevee efMe#eCe osCeemeeer ceesee mebKesves MeeUe megj
kejCeele Deeuee Deensle. meJee&le peemle MeeUe kevee&ke jepeele Deensle, leeee KeeueesKeeue
62
ceneje<^ Je veblej kesjUee keceebke eslees. ee MeeUeveer DeHebie efJeeeLeemeeer efJeMes<e efMe#eCeeee
keee&kece leeej kesuee Deens.
(6) mJeebmesJeer mebIevee DeeefLe&ke ceole - òerve oeeU DeHebie Hegve&Jemeve eespevee' ner keW
mejkeejves megj kesueer Deen. DeHebieees Hegve&Jemeve DeeefCe efMe#eCe osCeeNee mJeebmesJeer mebmLee Je
mebIeveebvee eeejs DeeefLe&ke ceole HegjJeueer peeles.
(7) efJeMes<e meJeuele Meeefjjerke Je ceeveefmeke DeHebieeee Yeejle mejkeejke[tve Heg{erue efJeMes<e
meJeueleer osCeele esleele.
meeJe&peefveke HeJeeme meJeuele Goe. efJeceeve, jsuJes Sme.er. Fleeoer HeJeemeele meJeuele osCeeme
esles.
keceer Jeepeojeves kepe&HegjJee.
DeeekejebceOes meJeuele
Flej efJeefJeOe eespeveebceOes HeeOeeve efJeMes<ele efMe#eCe
(8) veeskejerle Deej#eCe Meemekeere mesJeeceOes `ke' Je `[' esCeerleerue SketCe peeieeHewkeer 3%
peeiee DeHebieemeeer jeKeerJe sJeCeele Deeuee Deensle. keWere mesJeeceOes DeHebieevee Jeeesceee&osletve 10
Je<ee&eer meJeuele osCeele Deeueer Deens. meeJe&peefveke #es$eeleerue Geesieebveener ns Deej#eCe ueeiet Deens.
DeHebieemeeer efJeMes<e mesJee efJeefveeespeve keWs mLeeHeve kejCeele Deeueer Deensle.
(9) keer[e Je meebmke=efleke GHekece jepe HeeleUerJej je<êre HeeleUerJej Je Deeblejje<êre
HeeleUerJej DeHebieeee efke[e mHeOee& DeeefCe DeHebieemeeer meebmke=efleke GHekeceebes Deeeespeve kesues peeles.
ceneje<êle, jepe mejkeejves DeHebieemeeer meceeblej Dee@uecHeerke mHeOee&es Deeeespeve kesues nesles. DeMeee
Hekeejee mHeOee& Je meebmke=efleke keee&kece je<êre Je Deeblejje<êre HeeleUerJejerue Deeeesefpele kesuee
peeleele. ee keer[e mHeOexle meebmke=efleke keee&keceele Yeeie IesCeeNeebvee efpeJeveeee veJeerve DeLe& mecepelees,
peieCeeeer veJemebpeerJeveer efceUles.
(10) ceeuekeebee HeueesYeve DeHebielJe keeeoe 1995 keuece 41 HeceeCes mebyebefOele mejkeej
DeeefCe mLeeefveke DeefOekeej DemeCeeNeebveer meeJe&peefveke Je Keepeieer, #es$eeleerue Geespekeebvee leebveer
leeee mebIeveebceOes 5 % DeHebie ueeskeebvee jespeieej eeJee cnCteve Hesefjle kejCes.
Keepeieer #es$eeceOes DeHebieevee veeskejer eeJeele eemeeer DeHebie Jekeleermeeer je<êre OeesjCe,
2006 ceOes mJeerkeejCeele Deeues. eeceOes Keepeieer Geesieebvee lebeveer DeHebieevee jespeieej eeJesle
cnCetve efJeefJeOe HeueesYeve, osCeele Deeueer. Goe- kejeceOetve meJeuele, ye#eermes DeeefCe DeeefLe&ke HeueesYeve
ceOes Keepeieer ceeueke DeHebieevee osle Demeuesuee Heieejeleerue 20% jkekece lebevee mejkeejke[tve
Hejle efoueer peeles.
63
(11) HegveJe&Jemeve keWs DeHebieees HegveJe&meve ceesee HeceeCeeJej kesues peeles. osMe HeeleUerJej,
HeeosMeerke HeeleUerJej Je efpeune HeeleUerJej DeHebieees HegveJe&meve kejCeemeeer Heg{erueHeceeCes JeJemLee
kejCeele Deeueer Deens.
keW HeeleUerJej eerveiej, ueKeveew, YeesHeeU, iegneer DeeefCe megboj veiej ee efkeeCeer
HegveJe&meve keWs megj kejCeele Deeueer Deensle. meJe& Hekeejee DeHebieevee ee efkeeCeer efJeefJeOe mesJee Je
megefJeOee HegjefJeuee peeleele.
eboerie[, keke, peyeueHetj DeeefCe yejsueer DeMee eej efkeeCeer HeeosefMeke HegveJe&meve keWs megj
kejCeele Deeueer Deensle. eeefkeeCeer Heeeree keCeees efJekeueebie ueeskeebmeeer mesJee HegjefJeuee
peelee.
leUeHeemetve meJe& DeHebieevee mesJee GHeueyOe JneJeer cnCetve Heleske efpeuneeee efkeeCeer efkebJee
efpeuneeceOes Ske HegveJe&meve kesb mLeeHeve kejCeees jefJeues Deens. meOee 522 efkeeCeer DeMeer
keW Deensle.
HeMve - efJekeueebie JekeleeRvee GHeueyOe DemeCeeNee mesJee Lees[keeele efuene.
3.5 meejebMe
DeHebie JekeleermegOoe ceeveJeer meceepeeee Ieke Deensle. cnCetve leebeener efJekeeme nesCes
cenllJeees Deens. HeecegKeeves pee Jekeleer leebee Meeefjjerke Je ceeveefmeke (yeewefOeke) efyeIee[ecegUs
efveleeeer keeces ke Mekele veenerle lebevee DeHebie Jekeleer mecepeCeele esles. Meeefjjerke DeeefCe
ceeveefmeke oewye&ue eebJej DeeOeeefjle DeHebie Jekeleeres DebOelJe, yeefnjsHeCee, DeefmLejesie efJe<eeke
efJekeueebie, ceeveefmeke efJekeueebie ns HecegKe Hekeej Deensle. DebOelJeeeer keejCes [esUeele Oegue He[Ces,
iuetkeescee `De' peerJevemelJeeee DeYeeJe Deveske Deepeej, neeHej cesêsefHeee Fleeoer Deensle.
DebOeelJeeJejerue Gheee cnCepes `De' peerJevemllJe egkele Deenej, efnjJee HeeuesYeepee, ieepej, HeUs
FleeoeRee Deenejele meceeJesMe DemeeJee.
ceeveefmeke <ee efJekeuebeie Jekeleer efJeeej kejCeeme Je ke=leer kejCeeme DemeceLe& Demeles.
ceeflecebove, efJelesleerue efJekeueebie, ceeveefmeke Deepeej ns ceeveefmeke efJekeueebieees HecegKe Hekeej Deensle.
ceeveefmeke Deepeej DemeCeeNee JekeleeRvee kegMeuelesves neleeUeJes ueeieles. eesie Je JesUsle GHeeej
64
kejCeeeer iejpe Deens. eeceOes Heeuekeebeer peyeeyeoejer cenllJeeeer Demeles. ceeveefmeke jesieebves efHe[erle
Demeuesuee cegueebvee mJeleeer keeUpeer IesCeees efMe#eCe leebvee eeJes ueeieles.
efJekeueebie JekeleeRvee GHeueyOe DemeCeeNee mesJesceOes DeHebieemeeer eeueefJeuee peeCeeNee mebmLee
keueeCekeejer ceb$eeuee yeef#eme DeeefCe efMe<eJe=eer mJeebmesJeer mebIevee, MeeUe, efJeMes<e meJeuele,
veeskejerle Deej#eCe, keer[e Je meebmkeefleke GHekece, ceeuekeebvee HeueesYeve Fleeoeree meceeJesMe neslees.
3.6 efJeeeHeer mlejere HeMve

(1) DebOelJe cnCepes keee? ns mHe< keve DebOelJeeeer keejCes meebiee Je leeJejerue GHeeej Je
efveJeejCe meebiee.
(2) yeefnjsHeCeees Hekeej meebietve leeJejerue HeefleyebOe DeeefCe GHeeej meebiee.
(3) DeefmLejesie efJe<eeke efJekeueebie cnCepes keee?ns meebietve DeefmLejesieees Hekeej mHe< keje Je
leeJejerue HeefleyebOe Je GHeeej meebiee.
(4) ceeveefmeke efJekeueebieleses HecegKe Hekeej lemese GHeHekeej meebietve leeJejerue GHeeej Je HeefleyebOe
meebiee.
(5) efJekeueebie Jekeleervebe GHeueyOe DemeCeeNee mesJee meefJemlej efuene.
(6) efHee efuene.
1) DebOelJeeeer keejCes
2) yeefnjsHeCeees ekeej
3) DeefmLejesieees ekeej
4) ceeveefmeke efJekeueebieleses ekeej
65
4
peeleerJeeo peceeleJeeo DeeefCe Deeblej peeleere mebIe<e&
(Casteism communalism and Intergroup
Conflicts)
4.0
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
4.6
4.7
4.8
Gef<s
HemleeJevee
peeleer DeeefCe peeleereer JeeKee Je JewefMe<es
peeleermebmLeecegUs efvecee&Ce nesCeejer Demeceevelee
peeleerJeeoees HeefjCeece
peeleerJeeoees efvecet&ueve kejCeekeefjlee Gheee
peceele JeeoecegUs HejmHej ieebleerue mebIe<e& (keuen)
meejebMe
efJeeeHeer mlejere HeMve
4.0 Gef<s
(1)
(2)
(3)
peeleerYeso Je peeleer JeJemLee eeleerue Hejke mecepeeJetve Ieslee esF&ue.

peeleerYesoecegUs peeleerJeeo kemee efvecee&Ce Peeuee? Je peeleerYesoees Je peeleerJeeoees cetU peeCetve
Ieslee esF&ue.
peceele JeeoecegUs HejmHej ieebleerue keuen kemes nesleele? eeeer ceeefnleer nesF&ue.
4.1 HemleeJevee
ceeveJe ne meceepeMeerue HeeCeer Deens. lees Skee ve jenlee meceepeeceOes Ske$e jenlees leeuee
Deeveboeves jenlee esCeemeeer meceepeeceOeerue ceeveJee ceeveJeeceOeerue mebyebOe Deelceeresleses, Hesceees,
menevegYetleeres, HejmHej menkeeee&es, meeefn<Cegleses DemeCes Deleble DeeJeMeke Deens. Hejbleg Deepe
meceepeeleerue peeleerYesoecegUs Jejerue Hekeejes mebyebOe Deepe meceepeeceOes efomele veenerle. Gue Deepe
meceepe efvejefvejeUee Hekeejee mebIe<ee&ves $emle Deens. eees cetU keejCe peeleerYeso Deens, cnCetve
66
peeleerYeso DeeHeuee osMeeuee KetHe ceese MeeHe Deens. peeleerYesoees cetU keMeele Deens? eeee efJeeej
kejCes cenllJeees Deens. yeNeee JesUe Demes cnues peeles keer peeleerYesoees cetU eelegJeCe&JeJemLesceOes
Deens. HetJeer& eelegJeCe&JeJemLee nesleer. yeecnCe, #eef$ee, JewMe Je Met Demes eej JeCe& DeefmlelJeele nesles.
Keesue efJeeej kejlee peeleerYesoees cetU eelegJeCe&JeJemLesceOes efveefMeeHeCes veener, keejCe eelegJeCe&
JeJemLee ner keeceeeer efJeYeeieCeer (Distribution of Work) Deens. Ske iees< efveefMee Deens,
keer Meeefjjerke, ceeveefmeke yeewefOoke ee eflevner Mekeleer Heleske ceeCemeeee JesieJesieUee DemeCeej. ee
Mekeleervegmeej Je iegCekecee&vegmeej DemeCeej, efveHetCelesvegmeej Je mJeleee DeeJe[ervegmeej Heleske ceeveJeeuee
mJelees keece jJeCeeee DeefOekeej Deens. DeeefCe meJeele cenllJeeeer iees< cnCepes keesCelesner keece
(kece&) nuekes veener. leeuee Deebleefjke cetue (Intrinsic Value) Demeles. cnCetve kece&osJe YeJe,
eesie kece&mleg keewMeue Demes cnues Deens. ee leJeelej eelegJeCe& JeJemLee GYeer Deens.
JesokeeUeceOes nee eelegJeCe& JeJemLesee GuuesKe Deens. eerceodYeieJeod ieerleslener DeOeee -4,
Mueeske 13 ceOes mHe< meebefieleues Deens.
JeCe&JeJemLesle Ge veere DeMee keuHevee efvecee&Ce Peeuee. yeecnCeebvee ee JeJemLesle es<
mecepeues peeT ueeieues Je Metebvee nuekes mecepeues peeT ueeieues. eecegUs meceepeele ceesee HeceeCeele
ojer efvecee&Ce Peeueer Je peeleer mebmLee DeefmlelJeele Deeueer. keeueeblejeves peeleer mebmLesle GHepeeleer,
Heespeeleer efvecee&Ce Peeuee. HeefjCeeceer Metevebe, DemHe=Me, mecepeues peeT ueeieues. Yeejleere
jepeIevesves ner DemHe=Melee ve< kejCeemeeer Yeejleere mebefJeOeeveele keuece -17 ceOes DemHe=Melee
efveJeejCe kejCeees Heelve kesues Deensle. leeeHeceeCes Yeejle mejkeejves 1955 Heemetve
Prevention of untouchability offences Act ne keeeoe Heeme kejve DemHe=Melee
HeeUCes. ne keeeosMeerj iegvne Deens Demes jefJeues. ee keeeoeeceOes Heg{s 1976 ceOes megOeejCee
keve leees veeJe Protection of Civil Right Act Demes kejCeele Deeues. leeeHeceeCes
DemHe=Meebvee Ge JeCeeaeebHeemetve mebj#eCe efceUeJes leebeer efHeUJeCetke nesT vees cnCetve mebefJeOeeveees
Deveske keeeos kesues Deensle. DemHe=Melee efvece&tueveees keece HeecegKeeves [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kejeveer
kesues. leeeHeceeCes cenelcee peesleerjeJe Hegues, cenelcee ieebOeer, jepe<eea Meent cenejepe, meeJejkej
eebveerner ceesee HeceeCeeJej Heelve kesues.
peeleerYesoecegUs es< Je keefve< mecepeuee peeCeeNee peeleerceOes keuen efvecee&Ce nesle
Demeleele. Debleie&le keuenecegUs osMeeeer je<êre Skeelcelee Oeeskeeele esle Deens. YeejleeceOes HeecegKeeves
Gej Yeejleele DeMee Hekeejee keuenees HeceeCe peemle Deens. ee keueneceOes efkebJee obieueerceOes
Deveske efvejHejeOe ueeskeebes peerJeve GoOJemle nesle Deens. leeeHeceeCes meeceeefpeke Je Jeweefkeleke
ceeueceeseerner neveer ceesee HeceeCeele nesles. YeejleeceOes keener jepekeere He#e ns jeefJeke peeleeRes
mebj#eCe kejCeemeeere DeefmlelJeele Deeues. meesJej esF&Heele ee He#eebveer peeleeRee Je leebee
YeeJeveebee ceesee HeceeCeeJej JeeHej kesuee, Je meOee kejerle Deensle. Hekele jepekeere Heeeoe
IesCeemeeere peeleeRee JeeHej ceesdee HeceeCeeJej nesle Deens. jepekeere He#eebee ee ogHHeer OeesjCeebcegUs
peeleer peeleerceOes leCeeJe efvecee&Ce nesle Deensle. obieueer nesle Deensle. Hejbleg jepekeere vesleebvee leees
keenerner JeeF& Jeele veener.
Yeejle mejkeejves DemHe=Meebvee meJeCee& Heele HeesneseCeemeeer efMe#eCe, Meemekeere Geesieele,
veeskejer, Je efJeOeeve meYee, ueeskemeYesle jeKeerJe, peeiee sJetve `Deej#eCe' peenerj kesues Deens. Hejbleg
eeee Heeeoe DeeefLe&ke <ee meyeU DemeCeejse ceeieemeJeieeae ueeskeebvee efceUle Deens. pees
67
DeeefLe&ke<ee DeefleMee iejerye Deens lees nee meJeueleer Heele Heesnelee veener. efvej#ejlee, iejeryeer Je
De%eeve Fleeoer keejCeebcegUs ns ueeske Meemekeere ceoleerHeele Heesneset Mekele veenerle Je Meemekeere
ueeskener leebeeHeele Heesnesele veenerle. DeMeeHekeejs meeHeefjefmLeleerceOes peeleer meboYee&leerue keuHevee
Heg{erue HeceeCes Deensle.
4.2 peeleer DeeefCe peeleer mebmLee ebeeer JeeKee Je JewefMe<s

(1) peeleereer JeeKee peeleeree Deveske JeeKee Deensle. Hejbleg meb#esHeeee ef<keesveeletve
Keeueerue oesve JeeKeebee efJeeej ke.
1. vesMeefHeu[ (Nesfield) eebeer JeeKee a class of the community
2.
which disowns any connection with any other class and

can neither intermarry nor eat nor drink with any but
persons of their own community.
[e@. keslekej (Dr. Ketkar) eebveer peeleereer JeeKee Heg{erueHeceeCes kesueer Deens.
a social group having two characteristics :
i) Membership is confined to those who are born of
members and includes all persons so born :
ii) The members are forbidden by an inexorable social
law to marry outside the group.
Jejerue JeeKesJejve peeleeres JewefMe<s Heg{erue HeceeCes meebielee esleele.

(2)
peeleereer JewefMe<s -
i)
mlej (esCeer) meeceeefpeke Je Oeeefce&ke ef<keesveebletve peeleeres mlej efkebJee esCeer Deensle.
ee esCeeree efHej@efce[ ceOes meJee&le Jej yeecnCe DeeefCe efHej@efce[ee leUeceOes nuekeee
peeleerleerue ueeske Je efHej@efce[ee ceOes npeejes Hekeejee peeleerJe Heespeeleer oeKeJeuee
peeleele.
ii)
JebMe SKeeee Jekeleeree meeceeefpeke opee& (social status) lees pee peeleerle pevce
Ieslees. leeeeJejve jlees. Goe. yeecnCe kegbgyeeceOes pevce Peeueeme yeecnCe DeeefCe
Meteee keggbyeele pevce Peeueeme Meg mecepeues peeles.
iii)
mJepeeleer efJeJeen (Endogamy) mJeleeee peeleerle efJeJeen kesuee peelees.

YetlekeeUeceOes Deeblejpeeleere efJeJeeneme DeefleMee efJejesOe neslee.
iv)
meeceeefpeke ie Heleske peele cnCepes Ske meeceeefpeke ie nese. leeee vesle=lJe leebee
vesleeke[tve kesues peeles. SKeeoeeves leebee peeleeree efveeceebes GuuebIeve kesueeme veslee
leebvee efMe#ee cnCetve SKeeos keece keve IesCes, Meeefjjerke efMe#ee, efkebJee lee Jekeleeruee
yeefn<ke=le cnCepese JeeUerle ekeues peeles. Fleeoer Hekeejee efMe#ee nesle Demele.
68
v)
mLeeefveke ie mebHetCe& osMeebceOes peeleeres cetue SkemeejKes veener Goe. SKeeoee efJeefMe<
HeosMeeceOes DemHe=Me ceeveuesuee peeleerme ogmeNee SKeeoee HeosMeeceOes leee peeleerme
DemHe=Me ceeveues peele veener.
vi)
HejbHejeiele JeJemeee pegvee peeleermebmLesceOes JeJemeee ceeieerue efHe{erke[tve Heg{erue

efHe{erke[s nmleeblejerle nesle Demes. Goe. JeeHeej kejCeeNeeee cegueiee ne JeeHeeje kejerle
Demes. megleej (carpenter) keece kejCeeNeeee cegueiee ne megleej keecee kejle Demes
Fleeoer.
vii)
Heotef<ele MegOo efmeOoeble (Theory of pollution & purity) HejbHejeiele

peeleer peeleer ceOeerue mebyebOe `Heotef<ele DeeefCe MegOo' ee mebkeuHevesvegmeej Demele. HejbHejeiele
Keeueeer peele Jejerue peeleerme Heotef<ele kejles, DeMeer mebkeuHevee nesleer. DemHe=Melesuee DeeOeej
Demeuesueer nere mebkeuHevee Deens. Keeueee peeleerleerue ueeskeebvee MeeUe cebefoj, efJeefnjer
Fleeoer meeJe&peefveke efkeeCeer HeJesMe vemes.
viii)
Devveeee meJeeer (Food Habits) Devveeee meJeeer meboYee&le keener yebOeves

(Restrictions) Demele. Goe. MegOo yeecnCeebveer ceebmeenej kejeeee veener. oej
Heeee veener Fleeoer. Skee peeleerleerue ogmeNee peeleerceOes pesJele vemele. efJeMes<ele Jejee
peeleerleerue Keeueerue peeleerceOes pesJele vemele.
JejerueHeceeCes peeleeres JewefMe<s Deensle. Hejbleg meOeeee keeUeceOes Jejerue JewefMe<eeceOes

keener HeceeCeele efMeefLeuelee Deeuesueer efometve esles.
(3)
peeleer mebmLeseer JeeKee (Definition of caste system) peeleer mebmLeseer

JeeKee Heg{erueHeceeCes kesueer peeles It is a system of social stratification and social restriction in
India in which communities are defined by thousands of
endogamous hereditary groups called Jatis. ee JeeKesJeve peeleer
ee peeleermebmLeses Yeeie efkebJee Skeke (part or unit) Demeueees ue#eele esles.
(4)
peeleer mebmLeseer JewefMe<s (Characteristics of the caste system)
i)
meceepeeeer efJeYeeieere JeeCeer (Segmental division of society)

peeleer mebmLesee Debleie&le Yeejleere meceepe esdee esdee meeceeefpeke ieebceOes efJeYeeieuee
iesuee Deens, leeme peeleer, Demes cnues peeles. mee HeefjefmLeleerceOes peele ner pevceeJejve
jles. leecegUs Skee peeleerletve ogmeNee peeleerceOes peelee esle veener. Demes mecepeues peeles.
Heleske peeleeruee mJeleee HejbHejeiele meeceeefpeke mlej, JeJemeee, eeueerjerleer, efveece
Fleeoer Demeleele. Demes ceeveues peeles.
ii)
es< keefve< mlej Heleske Yeeef<eke #es$eeceOes megceejs 200 peeleer Deensle. leeleerue
keeneRvee es<, keeneRvee keefve< mecepeues peeles, leeJeve leebee kece ueeJeuee peelees.
veeiejer DeeefCe Oeeefce&ke efJeMes<e nkeke DeeefCe DeHee$elee meboYee&leerue Yeso peeleeree
DeeOeejeJej efvecee&Ce Peeuesuee meceepeeceOes efJeMes<e nkeke (Privileges) DeeefCe DeHee$elee
iii)
69
iv)
(Disabilities) eebes Demeceeve efJelejCe Demeles. Ge peeleerleerue ueeske efJeMes<e nkekeees

megKe DevegYeJele Demeleele. lesJne nuekeee peeleerleerue mecepeues peeCeejs ueeske efvejefvejeUee
DeHee$elesee ogyeUsHeCeeee $eeme menve kejle Demeleele.
cegkeleHeCes JeJemeee efveJe[Ceeee DeYeeJe : JeJemeee efveJe[eres mJeeleb$e veJnles. peeleer
mebmLesleerue Heleske peeleeree HejbHejeiele JeJemeee juesuee Demes. JebMe HejbHejeiele ne
JeJemeee leee peeleerleerue ceeieerue efHe{erletve ne JeJemeee leee peeleerleerue ceeieerue
efHe{erletve Heg{erue efHe{erke[s nmleeblejere nesle Demes. JebMe HejbHejeiele eeuele Deeuesuee
JeJemeee mees[vt e ogmeje JeJemeee kejlee esle vemes.
DeeHeueer Heieleer leHeemee .

HeMve - (1) peeleereer JeeKee meebietve peeleeres JewefMe<es meebiee.
(2) peeleermebmLeseer JeeKee meebietve peeleer mebmLeseer JewefMe<s meebiee.
4.3. peeleer mebmLeecegUs efvecee&Ce nesCeejer Demeceevelee
(Inequalities
causedby the caste system)
i)
ii)
peeleer mebmLeecegUs meeceeefpeke, DeeefLe&ke, jepekeere Fleeoer Hekeejeer Demeceevelee

meceepeeceOes efvecee&Ce nesles. meceepeeceOes efvecee&Ce nesCeejer Demeceevelee Heg{erueHeceeCes meebielee
esles.
meeceeefpeke opee&leerue Demeceevelee - peeleermebmLeeceOes es< DeeefCe keefve< eeHekeejes
mlej DemeueecegUs keefve< peeleerleerue, nuekeee peeleerleerue ueeskeebvee meeceeefpeke opexee
(social status) Deevebo DevegYeJelee esle veener. Keeueee peeleerleerue ceeCemeeuee vesnceer
leebee efvecve mlejeeer (lower position) DeeJeCe ke efoueer peeles. DeMee
Hekeejee JeeieCetkeercegUs Keeueee peeleerleerue ueeskeebee leebee mJeleJejerue efJeMJeeme
veenermee neslees. DeelceefJeMJeemeeee DeYeeJeecegUs Flej peeleerleerue ueeskeebMeer cegkeleHeCes mHeOee&
kejCeeme DemeceLe& jleele, leecegUs Flej Deveske Hekeejee Demeceevelee efvecee&Ce nesleele.
peeleerleerue Demeceevelee (Inequalities with in caste) - Hele#e Skee
peeleerceOes ner Demeceevelee efometve eslees. eecegUs GHepeefle Je Heespeeleer efvecee&Ce Peeuesuee
efometve esleele eebee HeefjCeece cnCetve meceepe Deves esee esee efJeYeeieeceOes, DebMeeceOes
efJeYeeieuee peelees. DeeefCe GHepeeleer Je HeespeeleercegUs Skeee peeleerleerue ueeske SkeceskeebHeemetve
otj peeleele.
70
iii)
mee#ejlesceOeerue Demeceevelee (Inequlities in Literacy) pejer osMeebleerue

SketCeele mee#ejlesee oj Jee{uesuee Deens. lejermegOoe Devegmegefele peeleer Je peceeleerleerue ueeske
efMe#eCeebee meboYee&leerue Deveske mecemebevee leeW[ osle Deensle. Devegmetefele peeleer
peceeleerleerue 1961 ceOes mee#ejlesee oj 10.27% Demetve lees 2001 ceOes 45.20%
Flekee Peeuesuee efometve eslees. eeee DeLe& Depetve 55% Devegmetefele peeleer peceeleerleerue
ueeske cetueYetle Je DeeJeMeke Yeewefleke efJekeemeeee IeekebeHeemetve Jebefele Deensle.
iv)
HeeLeefceke efMe#eCe (Primary Education) HeeLeefceke MeeUsle meJe&ee meJe&

esCeeee <erkeesveebletve DeeHeuee osMe Jeeeeue kejerle Deens. HeeLeefceke MeeUsle veeJe
veeWoJeCeees HeceeCe 2003 -2004 ceOes 90% nesles DeeefCe 2004 -2005 ceOes les
98 % Flekes Peeues. ns HeceeCe Jee{Ceemeeer Deveske Ieke keejCeerYetle Deensle Goe.
cegueebvee ogHeejes pesJeCe, SkeefoJeme Dee[ MeeUe GIe[Ces. lemese efMe#eke Je Heeueke mebIevee
HeeLeefceke MeeUsle veeJe veeWoCeeres ns efJeOeeeke efJekeeme efomele Demeuee lejer megOoe Deveske
Devegmegefele peeleer peceeleerleerue cegues MeeUsHeemetve otj Deensle. Devegmetefele peeleer
peceeleerleerue 7 les 17 Je<e& Jeeesieeleerue Hekele 65.7% cegues Hekele MeeUsle peeleele. eee
Jeeesieeleerue Ge JeCee&leerue HeceeCe 81.3 % Flekes Deens. Devegmeteerle peeleer peceeleerue
20.8 % cegues MeeUsle kesJnee peele veenerle, nse Ge peeleerleerue HeceeCe 7.6 % Flekes
Deens. YeejleeceOes HeeLeefceke MeeUe, ceeOeefceke MeeUe eebes Hele#e Deblej IejbeHeemetve peemle
Deens. cegues MeeUsle peeCeeme nener Ske De[LeUe Deens. Devegmetefele peeleer peceeleerleerue
ueeskeebeer Iejs ieeJeebHeemetve otj Demeleele, efkebJee ieeJeeee Skee eskeeuee Demeleele.
leecegUsner Devegmetefele peeleer-peceeleerleerue cegues MeeUsle keceer HeceeCeele peeleele. ee Yeewefleke
Debleje yejesyej meeceeefpeke Deblej (Social Distance) mege ner Devegmetefele peeleer
peceeleerleerue cegues MeeUsle ve peeCeemeeer KetHe cenllJeees Deens.
iejeryeer (poverty) Devegmegefele peeleer peceeleerleerue ueeskeebeer efceUkele DeefleMee
keceer Deens. meve 2000 ceOes ieeceerCe YeeieeceOes 38% Devegmetefele peeleer peceeleerleerue
ueeske oeefje js<esKeeueer nesles, leeJesUer Flej peeleerleerue 20% ueeske oeefje js<esKeeueer
nesles. DeMee Hekeejs efceUkeleerleer ner Demeceevelee Deens.
v)

HeMve peeleer mebmLeecegUs efvecee&Ce nesCeejer Demeceevelee mHe< keje.
71
4.4 peeleerJeeoees HeefjCeece (consequences of casteism)

meceepeeceOes efnbmeeeej yeeskeeUlees DeeefCe keeeos nerve nesleele.
meJe&meeceeve DeeefCe ceeieeme ueeskeebes peerJeve GodOJemle nesles DeeefCe lebeee mebHeleereerner neveer
nesles.
Ge peeleeree Dee@efHemejves ceeieemeJeieeae JekeleeRvee lebees efJeMes<eeefOekeej osCeees Deceeve
kesueeme ceeieemeJeieeae JekeleeRee ceveele met[eeer YeeJevee leeej nesles Je keuen efvecee&Ce neslees.
ceeieemeJeieeae ueneve efkebJee DeuHeYetOeejke MeslekeNeebvee kepe& osCeeme vekeej osCeees Ge
peeleere yeBke DeefOekeejer Yeejleeleerue efJeefJeOe Yeeieele Deepener Deensle. leecegUs leCeeJeeeer
HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles.
Deveske ceeieeJemeJeieeae Jekeleer osMeele DeHeceeveemHeo JeeieCetke menve keve peerJeve peiele Deensle.
ceeieemeJeieeae Deveske cegues pee efkeeCeer Ge Jeieeae ueeske ceesdee HeceeCeeJej efHeUJeCetke
kejleele lesLetve Menejeke[s OeeJe Iesle Deensle. leecegUs Menjer peerJeveeJej leeCe He[le Deens.
Mew#eefCeke Je meeceeefpeke peerJeveeceOes Ge JeCeeae ueeske efJeefJeOe Hekeejs ceeieemeJeieeaeebJej oyeeJe
ekeCeeee Heelve kejerle Deensle. leecegUsner keuen efvecee&Ce nesle Deensle.
ceeieemeJeieeae cegues Je efm$eee eebeer Ge JeCeeae ueeskeebke[tve ceesee HeceeCeeJej efHeUJeCetke nesle
Deens.
peeleereJeeo Deveske jepekeere vesleebvee efJeOeevemeYee Je ueeskemeYesHeele HeesneseefJeCeemeeer ceole
kejleele. nse Deeceoej Je Keemeoej peeleere leCeeJe Jee{efJeCeeme veblej keejCeerYetle jleele.
HeMve peeleerJeeoees HeefjCeece mHe< keje.
4.5 peeleerJeeoees efvecet&ueve kejCeekeefjlee Gheee (measures to

Resolve casteism) peeleerJeeoees efvecet&ueve kejCeemeeer Heg{erue
HeceeCes Gheeeeespevee kesueeme efveefMelee leees HeceeCe keceer nesTve keuen
efvecee&Ce nesCeej veenerle.
(1) keCeKej jepekeere OeesjCe peeleere He#e, peeleere mebIevee efkebJee peeleere mebmLee eebee
ke=leebvee Heeeyebo IeeueCeemeeer keCeKej jepekeere OeesjCe Demeues Heeefnpes. meeeOeejer He#eebveer
72
efkebJee jepekeleeveer peeleereJeeoeuee HeebIeve Ieeuet vees. efkebJee peeleerJeeo mJelee efvecee&Ce
ke vees. Oecee&leerue jepeeee Yetefcekesee HeeceeefCekeHeCes DeJeuebye kesuee Heeefnpes.
(2) ke[ke keeeos Je leebeer DebceueyepeeJeCeer peeleere : Jeeo efvecee&Ce kejCeeNee efJeOo
ke[ke keeeos leeej kesues Heeefnpes. vegmelese keeieoesHee$eer keeeos vekeesle lej leebeer
DebceueyepeeJeCeer kejCeemeeer Heesefuemeebvee eesie les DeefOekeej osTve lebevee peyeeyeoej OejCeele
eeJes. eecegUs meceepeele peeleere keuen nesCeej veenerle DeeefCe Peeuese lej les efveeb$eCeeyeensj
peeCeej veenerle.
(3) Mew#eefCeke JeJemLesle yeoue mebkegefele Oece& YeeJeveebvee Leeje efceUCeej veener DeMee Hekeejs
meOeeee Mew#eefCeke JeJemLesle yeoue keve, meceYeeJeeeer efMekeJeCe peueer iesueer Heeefnpes.
efJeMeeue ceeveJeleeJeeoer Oecee&eer efMekeJeCe efoueer leje HejmHejeble menkeeee&eer YeeJevee efvecee&Ce
nesF&ue Je keuen Leebyeleerue.
(4) je<êfve<e HeyeU kejCes efJeefJeOe Oeefce&e, efJeefJeOe peeleere, ueeske Yeejleele Demeues lejer
DeeHeCe meJe& Skeee Yeejleere mebmke=leeres Jeejmeoej Deenesle DeMee Hekeejeer HeyeU je<êre
efve<seer YeeJevee Heleske veeieefjkeeee ceveele { kejCeeme nJeer.
(5) keee&#ece mejkeejer eb$eCee Ieeleke DeMee peeleereJeeoer MekeleeRvee leeW[ osCeemeeer keee&#ece
efkebJee me#ece mejkeejer eb$eCeseer iejpe Deens. leeeHeceeCes ee efveeceebes Heeueve ve kejCeeNee
DeefOekeeNeebvee ke[ke efMe#ee osCeele eeJeer. Deveske Heesueerme DeefOekeejer leebeer kele&Jes
keee&#eceHeCes yepeeJele veenerle DeMeeJesUer efveJe=eer veblejes Heeeos osT veesle. DeMee ke[ke
keee&Jeenereer lejleto Demesue leje DeMee iees<eRvee Heeeyebo yemesue.
(6) Oece&iegjbeer peyeeyeoejer efJeefJeOe Oece&iegj efkebJee peeleereJeeoer Heebleere vesle=lJe eebeer peyeeyeoejer
Heej ceeser Deens. ee vesle=lJeeves meceepeeuee Oecee&ee cetueYetle efJeMJeyebOeglJeeee leJeeJej
efMekeJeCe efoueer Heeefnpes. Oecee&eer DeeoMe& lelJes meceepeele peefJeueer Heeefnpesle. Oece&s<e Jee{sue,
leCeeJe efvecee&Ce nesF&ue DeMee Iekeebvee efve<HeYe kejCeemeeer Goee efJeeejebeer efMekeJeCe
mJeleee DeeejCeeves ueeskeebvee efoues Heeefnpes.
(7) Hemeej ceeOeceebeer Yetefcekee meceepeeleerue efJeefJeOe IeekeebceOes efvemeebHeoeefekeleeeer YeeJevee
peefJeCeele HemeejceeOeces ceesee HeceeCeele keee& ke Mekeeleele. efvejefvejeUee Oecee&Jej
DeeHeueer HeesUer YeepeCeeNee jepekeere vesleebes {eWie meceepeemeceesj oeKeJet Mekeleele.
meceepeeceOes peeleerJeeoees nUtnUt yeerpee jesHeve kejCeeNee vesle=lJeeee, He[oe Hee[Ceees keee&
HemeejceeOeceebveer kejeJes.
(8) meceepe peeie=leer mejkeejer eb$eCesyejesyeje DeMeemekeere mebIevee Je mJebemesJeer mebIevee
ebeveerner meceepepeeie=leer ceesee HeceeCeeJej kejeJeer. peeleereJeeo eeefJe<eeer keuen efvecee&Ce nesCeej
veener eemeeer JeejbJeej lese lese Heelve Hegvne Hegvne keve ueeskeebee ceveeJej efyebyeJeues
Heeefnpes.
73
HeMve - (1) peeleerJeeoees efvecet&ueve kejCeees Gheee meebiee.
4.6 peceeleJeeoecegUs HejmHej ieebleerue mbeIe<e& (keuen)

(Inter Group conflicts caused due to communalism)
je<êre Sskee peeCeerJeHetJe&ke efkeJeeJes ueeieles. keejCe meJe&meeOeejCeHeCes Demes nesles keer
DeeHeeeree efkebJee mebkeeee JesUer ceeCemes Ske$e esleele. HejmHejebvee ceole kejleele. Hejbleg DeeHeeer
Uueer keer Jekeleer Hegvne DeeHeueeHegjlee efJeeej kejeeuee ueeieleele. Flejebee efnleeee lebevee efJemej
He[t ueeielees. DeeHeueee mJeeLe& les Heent ueeieleele. Oece&, Yee<ee, HeosMe ee mebkegefele DeeOeejeJej keener
ceeCemes mJeeLee&es jepekeejCe ke ueeieleele. eeletvee efvejefvejeUee Hekeejee Jeeoees HeMve GYes
jenleele. eeleeruee Ske peceele Jeeo (communalism) nese.
peceeleJeeo osMeeHeg{erue ceess DeeJneve Deens. mebkegefele Oeeefce&ke DeefYeceeveeletve peceeleJeeo
efvecee&Ce neslees. efyeerMeebveer DeeHeuee osMeele peceeleJeeoees yeerpe Hesjues. Je<ee&vegJe<ex efJeefJeOe Oecee&es ueeske
Yeejleele iegCeeieesefJeboeves jenle Deensle. Hebjleg pesJne Oecee&ee DeefYeceeveeee Deeflejske neslees lesJne leees
ogjeefYeceeveele Heeblej nesles DeeefCe eeletvee OeceeOelee efvecee&Ce nesles.
OeceeOelee ne peceele Jeeoeee Heeee Deens. OeceeOelescegUs JeeHeke je<êre efnleeee efJemej
He[lees. efYevve OeceeAeebee SkeceskeebJejee efJeMJeeme G[lees. keener ueeske DeeefLe&ke DeeefCe meeceeefpeke
HeMveebee efJeeejner DeeHeeHeuee Oecee&ee eewkeerlee kej ueeieleele. DeMee DeJemLesle les ueeske
Oecee&efJe<eeer, Oece& yeebOeJeeefJe<eeer DeefleMee nUJes yeveleele. DeeHeuee Oecee&yeooue keesCeer keener yeesueues
efkebJee Oecee&ee DeHeceeve kesuee lej obieueer Hesleele. Meske[es efvejHejeOe ueeske ceejues peeleele.
keesdeeJeOeer Heeebee meeJe&peefveke ceeueceeses vegkemeeve nesles. meeJe&peefveke Meeblelee ve< nesles.
ee meJe& HeefjefmLeleerceOes jepekeere He#e Oecee&Oecee&le mebIe<e& (keuen) efvecee&Ce kejCeees keece
kejerle Deens. Goe.jece pevceYetceer, yeeyejer ceMeero, iegpejele ieesOee jsuJes peeUHeesU 2002 ee meJe&
obieueer Oecee&ee efeLeeJeCeerletve Peeuee Deensle. YeejleeceOes meJee&le ceese Je Yeeeveke mebIe<e& efnbot
cegefmuece ee oesve Oecee&le mJeeleb$eeHeemetvee megj Deens. leeeyejesyej efnbot MeerKe, efnbot efKeMeve
Fleeoer OeceeceOesner vesnceer mebIe<e& efvecee&Ce nesle Demeleele. 26 /11 ee cegbyeF&Jejerue onMeleJeeoer
nuueeves lej je<êre Skeelcelesueee megjbie ueeieuee Deens. osMeeleerue veJns lej peieeleerue Meebleleee ueesHe
HeeJele Deens.
74
peceeleJeeoeme keejCeerYetle Ieke Heg{erue keejCeebcegUs peceeleJeeo efvecee&Ce neslees.
(1) OeceeOelee OeceeOelee ne peceeleJeeoeee Heeeee Deens. Oece& efve<e Je Oece&eOoe Deleble
DeeJeMeke Deens. meJe&Oece& meceevelesee mebosMe osleele. Hejbleg eeee Deeflejske Peeueeme
OeceeOelesee pevce neslees. Oece& ner DeHeteer ieesUer jles. leeletvee leCeeJe efvecee&Ce nesleele.
Lees[keeele OeceeOelesee Deeflejske ns peceelekeeoees HecegKe keejCe Deens.
(2) mebmke=leer meJe& Oeceevee mJeleeer HejbHeje Je mebmke=leer Deens. efJeefJeOe Oecee&leerue Je Heebleeleerue
ueeske DeeHeueer mebmke=leer efkeJetve sJeCeeee Heelve kejleele. mebmke=leer efkeefJeleevee
mebmke=leer mebmke=leerle mebIe<e& efvecee&Ce nesleele. cnCepese peceeleJeeo efvecee&Ce
neslees.
(3) jepekeere Oecee&YeeJevee Je mebmke=leer mJelentve mebIe<e& efvecee&Ce kejerle veenerle. lej leebee
Deeflejske leCeeJeeuee keejCeerYetle jlees. jepekeere meeebOe, mebefOemeeOet Kegeea efceUJeCeemeeer
Oecee&ee Je mebmke=leeree GHeeesie kejleele Je ceeCemeebceeCemeeleerue s<e Jee{Jetve obieueer Ie[Jetve
DeeCeleele. mebOeermeeOet jepekeere vesles DeeHeuee peeleerJej Je meceepeeJej efketve jeneJes eemeeer
peeleere YeeJeveebvee Kele HeeCeer Ieeueleele.
(4) DeeefLe&ke keener ueeske DeeefLe&ke HeMveebee efJeeejner DeeHeeHeuee Oecee&ee eewkeerlee ke
ueeieues Deensle. DeeHeCe jeefJeke Oecee&es Demeueeves jepekeejCeele HeYeeJeMetve Deenesle, leecegUs
jeefJeke HeosMeeee DeeefLe&ke efJekeeme ke Mekele veener. eemeeer ogmeNee peceeleeree DeeefLe&ke
efnlemebyebOeeee yeUer osTvee DeeHeCe DeeHeuee efJekeeme ke Mekelees. Demes meebietve peeleere
YeeJeveebvee Heeselmeenve efoues peeles. Je leeee mJeeLee&meeer GHeeesie kesuee peelees.
(5) Yee<ee Yeejle ne efJeefJeOe Yeeef<eke HeosMe Deens. YeejleeceOes 1652 Yee<ee yeesueuee peeleele.
HeleskepeCe DeeHeeHeuee Yee<esMeer YeeJeefvekeefjlee iegbleuesuee Demelees. Deveskeoe Yee<ee YesoecegUse
HeeosefMeke YeeJevee efkebJee peceeleeryeooueee YeeJevee GHeeUtve esleele Je mebIe<e& efvecee&Ce nesT
Mekelees.
(6) peeleere Jeeoebee Goe Yeejleele Deveske Oeeefce&ke ie Deensle. lee Heleske Oecee&le Deveske
peeleer, Hees peeleer Deensle. eeb meJeeceOes Yeso efvecee&Ce kejCeees keece jepekeejCeer kejleele.
jepekeleeee ee YesoveerleercegUs mebIe<e& nesleele.
(7) Flej Ieke Flejner keener Ieke peceele Jeeoeme keejCeerYetle jleele. les Heg{erHeceeCes
Deensle.
HeMeemeve DeeefCe keeeoe megJeJemLee kegekeeceer jles lesJne jepekeere ueeskeebee ee$ee,
Heoee$ee Fleeoer.
jepekeere ueeskeebeer Ye[ke Yee<eCes.
HeeosefMeke mecemeebeer Yeeb[Jeue kejCes.
mJeeLee&meeer YeeJevee Ye[keefJeCes (jepekeere) Fleeoer. Jejerue peceeleJeeoecegUs GoYeJeCeejs mebIe<e&
(keuen) eUCeemeeer Heg{erue iees<er DeeHeCe kejeeuee Heeefnpesle.
75
DeeHeCe HeLece je<êMeer efveie[erle Deenesle veblej Oece&, peele, Yee<ee ner peeCeerJe Heleskeeuee keve
osCes. cnCepese DeeHeueer efve<e HeLece je<êbMeer Deensle. Oece&, peele, Yee<ee, eebvee ogece mLeeve
Deens.
peeleere MekeleerefJeOo ue{e osCeemeeer jepekeere HeeleUerJej HeYeeJeer Heeej ceesefnce
Heeefnpes
DeeKeueer
Mew#eefCeke JeJemLesle yeoue keve je<êre Skeelceleses JeeleeJejCe me={ kejCeeee Heelve
kesuee Heeefnpes. eemeeer efJeefJeOe Oeeefce&eebceOes efJeMJeeme Je menkeee& efvecee&Ce kejCeees keece
Mew#eefCeke GHekeceeejs kejCes iejpeses Deens.
peeleere mebIe<e& efvecee&Ce kejCeeNee peeleereJeeoer Mekeleeree MeesOe IesTve lebeee HeebefLekeHeCee
meceepeemeceesj GIe[e Hee[uee Heeefnpes DeeefCe DeMee Ieeleke MekeleeRee cegkeeyeuee kejCeemeeer
mejkeejer eb$eCes yejesyeje mJeebmesJeer mebmLeevesner Heg{ekeej Iesleuee Heeefnpes.
Oecee&Jej pee Jekeleeres (jepekeere Je Oece&iegj) efveeb$eCe Deens. DeMee JekeleeRJej cenllJeeeer
peyeeyeoejer esles leer cnCepes meJe& Oece& meceeve Deensle ner efMekeJeCe Oeeefce&ke HeJekeles efkebJee Oece&iegj
eebveer eebieuee jerleerves meebieeeuee nJeer.
ee iees<er DeeHeCe meJeeveer efceUtve kesueeme efveefMelee mebIe<e& (keuen) ve< nesleerue.
HeMve - (1) peceeleJeeo cnCepes keee les meebietve peceeleJeeoeme keejCeerYetle DemeCeejs Ieke
mHe<er kejCeemen meebiee.
efkebJee
(2) peceeleJeeoecegUs efkebJee HejmHej ieebleerue mebIe<e& (keuen) meefJemlej mHe< keje.
4.7
meejebMe
ceeveJe ne meceepeMeerue HeeCeer Demeueeves lees meceepeele Ske$e jenlees. meg{ meceepeemeeer
meceepeeleerue ceeveJee-ceeveJeebceOes HejmHej mebyebOe Deelceefeleses DemeCes iejpeses Deens. meceepeeleerue ee
SkeesHeeee mebyebOeecegUs Je je<êre Skeelcelee efvecee&Ce nesles. Hejbleg Deepe je<êre SkeelcelesHeg{s Deveske
Hekeejeer DeeJneves efvecee&Ce Peeueer Deensle.
76
DeeHeuee osMeeee je<êre SkeelcelesHeg{s Deepe Yee<eeJeeo, HeebleJeeo, HegerjleeJeeo,
eemeejKeer DeeJneves keceer DeefOeke HeceeCeele Deensle. Hejbleg eeleerue iebYeerj DeeJneve cnCepes peeleerJeeo,
peceeleJeeo DeeefCe lebeeeleerue HejmHejeleerue mebIe<e& (keuen) ns nese.
eelegJeCe&JeJemLee ner iegCe kecee&vegmeej nesleer. eeceOes JeCe& pevceeJeve jle veJnlee.
kecee&ceOeerue DeeJe[ Je efveHegCelee eevegmeej jle nesleer DeeefCe cenllJeees cnCepes eelegJeCe& JeJemLesceOes
meJe& keceevee meceeve Deebleefjke cetue (Intrinsic Value) Demeueeves keesCelesner keece es< efkebJee
keefve< ne Yeso veJnlee. Hejbleg pesJne JeCe& pevceeJeve ueeieuee DeeefCe keceerceOes es< keefve<
ner mebkeuHevee DeeCeueer iesueer lesJne peeleerYeso efvecee&Ce Peeues. eeletve peeleerJeeo efvecee&Ce Peeuee.
peeleerJeeoecegUs Deveske Hekeejee Demeceevelee efvecee&Ce Peeuee. leecegUs peeleerJeeoees
HeefjCeece meceepeebceOes DeefleMee efJeHeefjle Hekeejes Peeues.
DeeHeuee osMeebceOes pemes peeleerJeeoecegUs meceepeeceOes Deveske Hekeejee mecemee efvecee&Ce
Peeuee. leeeHeceeCes peceele JeeoecegUsner DeeHeuee osMeeble Deveske Hekeejee iebYeerj mecemee efvecee&Ce
Peeuee Deensle. leecegUs peeleerJeeo Je peceeleJeeo ns DeeHeuee osMeeuee MeeHe Deensle. efvejefvejeUs
jepekeere ie peeleerJeeo DeeefCe peceeleJeeo ve< kejCeeSsJepeer lebevee mJeleee mJeeLee&meeer
KeleHeeCeere Ieeueleele.
ner mecemee efveIetve peeCeemeeer DeeHeCe HeLece je<êMeer efveie[erle Deenesle veblej Oece&,
peele, Yee<ee. ner peeCeerJe Heleskeeuee keve osCes DeeJeMeke Deens. cnCepese DeeHeueer efve<e HeLece
je<êMeer Deens. Oece&, peele, Yee<ee eebvee ogece mLeeve Deens. eeeer peeCeerJe Heleskeeuee DemeCes Delbele
DeeJeMeke Deens.
4.8
efJeeeHeer mlejere HeMve
(1)
(2)
(3)
(4)
peeleereer JeeKee meebietve peeleeres JewefMe<s meefJemlej mHe< keje.

peeleermebmLeseer JeeKee meebietve peeleermebmLeseer JewefMe<s meefJemlej mHe< keje.
peeleermebmLeecegUs efvecee&Ce nesCeejer Demeceevelee meefJemlej mHe< keje.
peeleerJeeoees HeefjCeece mHe< kejve peeleerJeeoees efvecet&ueve kejCeekeefjleees Gheee meefJemlej
meebiee.
(5) peeleermebmLeecegUs HejmHej ieebleerue mebIe<e& (keuen) mHe< keje.
(6) peceeleJeeo cnCepes keee? les meebietve peceeleJeeoeme keejCeerYetle DemeCeejs Ieke meefJemlej
meebiee.
(7) peceele JeeoecegUs HejmHej ieebleerue mebIe<e& (keuen) meefJemlej mHe< keje.
77
5
HeosMeJeeo, Yeeef<eke efYevvelee DeeefCe mebIe<e&
(Regionalism, Lingustic Differences and
Conflicts)
5.0
5.1
5.2
5.3
5.4
5.5
5.6
5.7
5.8
5.9
5.10
5.11
Gef<s
HemleeJevee
HeosMeJeeoeee DeLe& DeeefCe efJekeeme
HeosMeJeeo DeeefCe YeeefJeke mebIe<e& Jee{Ceeeer keejCes
HeosMeJeeoees mebIe<e&
HeosMe Jeeoes mebIe<e& keceer kejCeemeeer Gheee
Yee<eeJeeo
Yeeef<eke mebIe<e&
Yeeef<eke mebIe<e& keceer kejCeees Ghee
HeosMeJeeo DeeefCe Yeeef<eke efYevveleses HeefjCeece
meejebMe
efJeeeHeermlejere HeMve
5.0 Gef<s
(1)
(2)
(3)
(4)
HeosMeJeeoeuee DeLe& DeeefCe efJekeeme mecepeeletve Ieslee esF&ue.

HeosMe JeeoecegUs efvecee&Ce nesCeejs mebIe<e& Je leeJejerue Gheee peeCetve Ieslee esleerue.
Yeeef<eke mebIe<e& Je leeJejerue Gheee peeCetve Ieslee esleerue.
HeosMeJeeo DeeefCe Yeeef<eke efYevveleses HeefjCeece DeYeemelee esleerue.
5.1 HemleeJevee
Yeejleere jepekeejCe Meem$eeceOes Yeejleeuee mJeeleb$eleseer HenesHeemetve HeosMe Jeeoeuee
(Regionalism) cenllJe HeeHle Peeuesues Deens. leLeeefHe 1960 DeeefCe 1970 ee GejeOee&le
Flej HeosMeebHeemetve JesieUs nesCeeeer mebkegefele ceeieCeermeeer oeJee kej ueeieues DeeefCe mJeleb$e
jepekeejYeej kejCeeeer Fe leerJe nesT ueeieueer. ee oesvner iees<er osMeeee Skelesuee Oeeskee
efvecee&Ce kejCeeNee iebYeerj mJeHeeee Oekekeeoeeke neslee. HeosMeJeeoecegUs je<êeer Skeelcelee
ogbYeieueer peeles.
78
5.2 HeosMeJeeoeee
DeLe&
DeeefCe
efJekeeme
(meaning
and
development of regionalism)
HeosMeJeeo cnCepese HeebleJeeo nese. DeeHeuee HeosMeeefJe<eeer DeJeepeJeer mJeHeeeer DeefYeceeve
yeeUieCes nese. Goe. ceer cejeer ceer iegpejeLeer DeMeer DeeHeueer DeesUKe meebieCes FLeHeele erke Deens.
Hejbleg ceer iegpejeLeer cnCteve ceer Flej HeebleereebHes#ee es< Deens. DeMeer YeeJevee efkebJee mecepe nesCes ne
DeJeepeJeer HeebleeefYeceeve nese. ee DeJeepeJeer HeebleeefYeceeveecegUs HeosMeJeeo (Regionalism) efvecee&Ce
nesleele.
efJekeemeeleerue DemeceleesueHeCeecegUs HeosMeJeeo efvecee&Ce nesleele. efyeefMe jepeJeerceOese
Yeejleeee DeeefLe&ke efJekeemeele Demeceleesue efvecee&Ce Peeuee. mJeeble$eeveblejner keener jepebeeer Heieleer
DeefOeke Peeueer. efkebJee keener jepes DeeefLe&ke <dee ceeieemee jeefnueer. Goe. ceneje<^, iegpejele,
Hebpeeye, leeefceUvee[t ner jepes DeeefLe&ke Je Deewoeesefieke <ee yejere efJekeefmele Peeueer, lej
Deesefjmee, efyenej, Deemeece meejKeer jepes DeeefLe&ke lemese Deewoeesefieke <dee DeHeiele jeefnueer.
DeeefLe&ke efJekeeme Je megOeejCee ne Heieleeree Heeee Demeueeves pee jepeele DeeefLe&ke efJekeeme neslees leer
jepes efMe#eCe, Deejesie efkebJee Flejner #es$eele ceesee HeceeCeeJej Heieleer ke Mekeleele. pee
jepeebceOes DeMee Hekeejee efJekeeme Peeuesuee vemelees leer jepes cee$e Mew#eefCeke lemese veeiejer
megefJeOeebee yeeyeleerle KetHee ceeies jenleele. Heiele jepeeleerue ueeskeebvee GHeueyOe nesCeeNee efJekeemeeee
mebOeer DeMee jepebevee efceUle veenerle. Mew#eefCeke ceeieemeuesHeCee, yesjespeieejer, oeefje DeMee HeMveebeer les
ieebpeues peeleele. DeeHeueer HemeJeCetke nesle Deens. DeeHeueeuee efJekeemeeee ueeYebeHeemetve otj sJeues peele
Deens DeMeer YeeJevee leebee ceveele efvecee&Ce nesles. leecegUs jepee-jepebeleerue meueesKee ve< neslees. ne
meueesKee ve< Peeueeves je<êre Skeelcelee Oeeskeeele esles.
HeosMeJeeo ne Heiele DeeefCe DeHeiele DeMee oesvener Hekeejee jepeebvee PeHeet Mekelees DeeHeCe
Heiele Deensele keejCe, Heiele Demeueeves DeeHeCe es<e Deenesle Demee es<lJeeee ieb[ efJekeefmele
jepebeleerue ueeskeebceOes efvecee&Ce neslees DeeefCe ceie les DeefJekeefmele jepebeleerue ueeskeebvee keceer uesKet
ueeieleele. DeeHeuee efJekeemeeee ueeYeele lebevee Jeeske keve IesCeeme leebeer leeejer vemeles. lej
ceeieeme Yeeieeleerue ueeskeebvee DeeHeueer mebIeerle Mekeleer GYeer kejCeemeeer HeeosefMeke Deefmcelee peeieJeeJeer
ueeieles eeletvee HeosMeJeeo yeUJelees. leecegUs je<êre Sskeeeme yeeOee esles. lemese ueeskeMeenereer Jee{ner
nesT Mekele veener.
HeMve (1) HeosMeJeeoeee DeLe& DeeefCe efJekeeme meefJemlej mHe< keje.
79
5.3 HeosMeJeeo DeeefCe YeeefJeke mebIe<e& Jee{Ceeeer keejCes (causes
for
growth of regionalism)
YeejleeceOes HeosMeJeeo (Regionalism) DeeefCe Yeeef<eke mebIe<e& Jee{Ceeeer keejCes

Deveske Deensle. ee efkeeCeer veceto kejCeemeejKeer cenllJeeeer iees< cnCepes HeosMeJeeo DeeefCe Yeeef<eke
mebIe<e& ns neleele nele Ieeuetve eeueleele, cnCepese HeosMeJeeo DeeefCe Yeeef<eke mebIe<e& Jee{Ceeeer keejCes
Skee Deensle.
(1)
Yee<ee efkebJee mebmke=leer ceeLeer ceejCeeee, efJeOo Heefleefkeee (Reaction

against imposition language or culture)
je<êre mejkeejves osMeebleerue meJe& ueeske DeeefCe ieebmeeer efJeefMe< Hekeejeer DeeoMe&lceke
keuHevee, Yee<ee DeeefCe mebmke=leer ceeLeer ceejCeeee Heelve kesuee lesJne leeuee Heeflekeeree cnCetve
HeosMeJeeo (Regionalism) HeLecele ee efkeeCeer efometve esT ueeieuee. DeMee Hekeejs
oef#eCeske[erue jepebeveer efnboer ee Yee<esuee keeee&ueveerve Yee<ee cnCetve efJejesOe kesuee keejCe lebevee
Gejske[erue jepes DeeHeueeJej Jee&mJe ieepeJeleerue ee iees<eReer efYeleer nesleer.
(2)
HeosMeeke[s ogue&#e (Neglect towards Region)

meeeOeejer He#eees cnCepese mejkeejes SKeeee HeosMeebke[s vesnceer ogue&#e Demeles DeeefCe
ogmeNee SKeeoee HeosMeeke[s vesnceer HeMeemekeere DeeefCe jepekeere meesee ef<keesveebletve vesnceer ue#e
keWefle kesuesues Demeles. lesJne ogue&ef#ele HeosMeebleerue ueeske JesieUs nesTve jepekeere meeses efJekeWerkejCe
(Decentralisation) kejCeeee Heelve kejleele. eeletvee HeosMeJeeo (Regionalism)
GYee jenlees.
(3)
GHe mebmke=leer peleve kejCeeeer Fe (Desire to pre serve subcultures)

Yeejleere mebIe jepe JeJemLesceOes mJeleeer GHe-mebmke=leer (sub-cultures) peleve
keve sJeCeeee nsletves mJelees mejkeej (self Government) mLeeHetve mJeleb$e
jepekeejYeej (autonomy) kejCeeeer Fe HeosMeJeeoeuee (Regionalism) pevce osles.
(4)
HeeosefMeke He#eeeer Fe (Desire of regional parties)

keener HeeosefMeke He#eebee meee nmleiele kejCeebee Fsletve HeosMeJeeo
(Regionalism) Goeeme eslees Goe. AIADMK, Dekeeueer oue (Akali Dal) lesueie osMeced
(Telagu Desham) Fleeoer jepekeere He#eebveer jepekeere meee nmleiele kejCeemeeer
HeosMeJeeoeuee Gespeve efoues.
(5)
ieebee efnlemebyebOeeeer DeesUKe je<êre efnlemebyebOeeMeer pees[Ceele DeHeeMe

(Failure to identify group interests with national
Interests)
mee Je<ee&ee mJeeleb$ee veblejner Deveske Hekeejee JesieJesieUee ieebvee mJeleee ieeee
efnlemebyeOeeeer DeesUKe je<êre efnlemebyebOeeMeer pees[Ceele DeHeeMe Deeues Deens. eeee HeefjCeece cnCetve
80
HeosMeJeeo efketve jeefnuee Deens. ns ie mLeeefveke DeeefCe mebkegefele nsletves efJeeej kejleele Je mJeleee
ieeueee DeiemLeeve (Priorities) osleele. leebvee Demes Jeeles keer DeeHeueer DeesUKe ceesee
osMeebee efnlemebyebOeeMeer pees[ueeme DeeHeuee mJeleee ieees DeefmlelJe ve< nesF&ue DeeefCe DeeHeuee
ieeuee peieCeemeeer Oeeskee efvecee&Ce nesF&ue. ee Hekeejee efJeeejecegUs HeosMeJeeo lemeee efketve
jenlees.
(6)
ceeieemeuesuee HeosMeebleerue Jee{leer peeCeerJe (Growing awareness of

backward region)
ceeieemeuesuee HeosMeebleerue ceeieemeJeieer&e ueeskeebee yejesyej vesnceer meeHelveYeeJe
(Discrimination) sJeCeele Deeuesuee Demeueevesner HeosMeJeeoeuee eeuevee efceUeuesueer Deens.
mLeeefveke jepekeere vesles eebee HegjsHegj Heeeoe Iesleele. les ueeskeebvee vesnceer meebiele Demeleele keer keWere
mejkeej meeceeefpeke Je DeeefLe&ke efJekeemeeee ef<keesveeletve peeCetve yetpetve DeeHeuee HeosMeeke[s
ogue&#e keve HeeosefMeke Demeceevelee cegodoece efvecee&Ce kejle Deens. jepe mejkeejeer megOoe nere
Yetefcekee Deens. DeMee Hekeejs mLeeefveke jepekeere vesles leebes Jee&mJe efkeCeemeeer Heelve kejleele.
eecegUsner HeosMeJeeo (Regionalism) efvecee&Ce neslees.
HeMve - (1) HeosMeJeeo DeeefCe Yeeef<eke mebIe<e& Jee{Ceeeer keejCes meefJemlej mHe< keje.
5.4 HeosMeJeeoees mebIe<e& (Conflicts of Reginalism)

pesJne Skee HeosMeebleerue efnlemebyeOeeuee osMe efkebJee ogmeNee SKeeoee HeosMeebke[tve efJejesOe
neslees. lesJne HeeosefMeke mebIe<e& efvecee&Ce nesleele. leerJe Hekeejes HeeosefMeke mebIe<e& efvecee&Ce nesleele. leerJe
Hekeejes HeeosefMeke mebIe<e& Heg{erueHeceeCes Deensle.
(1)
Yeejleere mebIeeletve yeensj He[Ceeeer ceeieCeer (Demand for secession

from the Indian union)
Yeejleere mebIeeletve yeensj He[Ceeeer ceeieCeer ner HeosMe Jeeoeeer MesJeee eskeeeer Yetefcekee
Deens. leeefceUvee[tceOes DMK, HebpeeceOes Dekeeueeroue (Akali Dal), Gej HetJe&
Yeejleeleerue efcePeesme DeeefCe veeiemed (Mizos and Hagas), Keefuemleeve eUJeU
(Khalistan move ments) FleeoeRveer YeejleeHeemetve keener HeosMeebvee JesieUs
81
kejCeemeeer ceeieCeer kesuesueer nesleer. leemeeer leebveer Heelve kesues. Hejbleg HeosMeebvee
YeejleeHeemetve JesieUs kejCeeNee keesCeleener eUJeUeruee eMe Deeuesues veener.
(2)
JesieUee jepeeeer ceeieCeer (Demand for separate state)

keener #es$eeceOes ueeskeebveer leebeer mJeleeer Yee<ee Je mebmke=leer efJekeefmele kesuesueer Deens.
leeefkeeCeer les ueeske mJeleb$e JesieUee jepeeeer ceeieCeer kejerle Deensle. lee efkeeCeer
HeosMeJeeo Dee{Ule Deens. DeMee Hekeejeer ceeieCeer cegKele mJeleeer JesieUer jepekeere
DeesUKe efvecee&Ce kejCeemeeer kejerle Deensle ee Hekeejee HeosMeJeeoeceOes Yee<esee
DeeOeejeJej jepeeeer Hesjjevee kesueer peeles.
(3)
efJekeemeeee
DemeceleesueHeCeecegUs
imbalanced development)
ceeieCeer
(Demand
due
to
Yee<esee DeeOeejeJej jepebeeer mLeeHevee ceesee HeceeCeeJej Peeueer Deens. eeee HeefjCeece
cnCetve lee jepeeceOes Demeblegefuele efJekeeme Peeuee. meeOeveebes Demeceeve efJelejCe Peeues.
leecegUs keener GHeHeosMe DeefJekeefmele jeefnues. ns DeefJekeefmele jeefnuesues GHeHeosMe jepebeeer
mJeleb$e ceeieCeer ke ueeieues Deensle.
(4)
i)
ii)
(5)
(6)
HetCe& Jee{ Peeuesuee jepeeeer ceeieCeer (Demand for full- fledged

state)
jepe Hesj jevee keeeoe (state Reorganisation ACT) DeefmlelJeele
Deeueeveblej osMeele
Ieke jepe (states) DeeefCe
mebIeHeosMe (the union Territories) Demes oesve Hekeejes efJeYeie Peeues. eeHewkeer mebIe
HeosMe (the union Territories) eebee HetCe& Jee{ Peeuesuee jepeeee (Full
fledged state) ceeieCeerceOes HeosMeJeeo (Regionalism) efometve eslees. keeUeee
DeesIeele ee mebIe HeosMeeeer ceeieCeereer eUJeU DeefleMee leerJe Peeueeves efnceeeue HeosMe,
ceefveHetj, ef$eHegje, ieesJee, efcePeesjece DeeefCe DeCeeeue HeosMe Fleeoer. mebIeHeosMeebvee (the
union Territories) eebvee HetCe& jepebeee opee& HeeHle Peeuee.
Deeblej jepe meercee Jeeo (Inter- state boundary disputes)
Deveske efkeeCeer Deeblej jepe meerceeJeeo Demeueeves HeosMeJeeo (Regionalism)
efvecee&Ce nesleele. Goe. Hebpeeye DeeefCe nefjeevee eebeeceOeerue eboerie[ Jeve Jeeo Deens.
ceneje<^ DeeefCe kevee&ke eebee yesueieced (Belgallm) Jeve Jeeo Deens. ee efkeeCeer
cejeer Yeeef<eke DeeefCe kevve[ Yeeef<eke eebeeleerue Jeeo Deens. ee Menjele cejeer
Yeeef<ekeebeer mebKee KetHe Deens. Fleeoer Deveske Hekeejee JeeoecegUs HeosMeJeeo
(Regionalism) efvecee&Ce neslees.
Deeblejjepe HeeCeer Jeeo (Inter state water disputes)
HeeCeer JeeHejeee Heefnuee cenllJeeee Jeeo vece&oe, ke=<Cee DeeefCe keeJesjer ee veoeebee Deens.
eeceOes ceOeHeosMe, jepemLeeve, iegpejele DeeefCe ceneje<^ ee jepeebee meceeJesMe neslees.
ke=<Cee veoeree HeeCeeee efJelejCeebJeve ceneje<^, kevee&ke DeeefCe DeebOeHeosMe ee
82
jepeebceOes Jeeo Deens. keeJesjer veoeree HeeCeeJeve leeefceUvee[t, kesjU DeeefCe kevee&ke
ee jepeebceOes Jeeo Deens. Jejerue Hekeejee Deeblej jepe HeeCeer JeeoeJeve HeosMeJeeo
(Regionalism) efvecee&Ce neslees.
HeMve - efvejefvejeUs HeosMeJeeo efkebJee HeeosefMeke mebIe<e& meefJemlej meebiee.
5.5 HeosMeJeeo eEkeJee HeeosefMeke mebIe<e& keceer kejCeees Gheee (Measures

for Resolving Regional conflicts)
HeosMeJeeo keceer kejCeees Gheee Heg{erue HeceeCes

1. mebIe<e& efkebJee keuen efvecee&Ce nesCeeNee jepeeceOes meecebpemeeeer Je menkeejeeer YeeJevee efvecee&Ce
kejCeemeeer jepekeere He#e, meeceeefpeke mebmLee Je Hemeej ceeOeceebveer cenllJeeeer Yetefcekee Heej
Hee[Ces DeeJeMeke Deens.
2. DeeefLe&keo=<ee Je Deeweesefieke <ee Yeeieeme jepeebmeeer efJeMes<e meJeueleer osG kejCes, meOee
mejkeejes Deveske ceeieeme jepebemeeer kej meJeueleer Je jesKe meJeueleer efouee Deensle.
3. je<êre Skeelcelee Je je<êre Sskee DeyeeefOele sJeCeemeeer Yeejle mejkeejke[tve Mekee lesJe{s
Heelve nesle Deensle. Depetvener peemle HeceeCeele Heelve Jneeuee nJesle.
4. DeHeiele jepebeJej keW mejkeej lemese Heiele jepesner leebes ue#e keWerle kejve leebee
efJekeemeeme eeuevee osCeees Heelve kejle Deensle.
5. HeeosefMeke menkeeee&eer YeeJevee Jee{erme ueeieCeemeeer jepeejepeele melele meebmke=efleke Je
efke[eefJe<eeke keee&keceebes Deeeespeve kejCeele esle Deens.
6. keW mejkeejke[tve efJelejerle kesuee peeCeeNee efveOeeres JeeHe eesie HeceeCeele keve leeceOes
mecevJeeeeer Yetefcekee keW Je jepe mejkeej efveYeeJele Deensle.
7. cenllJeees cnCepes meceLe& vesle=lJe Demesue lej HeosMeJeeo (Regionalism) efvecee&Cee nesCeej
veener.
83
HeMve - (1) HeosMeJeeo efkebJee HeeosefMeke mebIe<e& keceer kejCeees Gheee meebiee.
5.6 Yee<eeJeeo (Linquism)

Yeejle ner efJeefJeOe Yeeef<eke Yetceer Deens. 1652 Yee<ee Yeejleele yeesueuee peeleele. leecegUs
ceesee HeceeCeeJej Yee<eeJeeo efvecee&Ce nesleele. eeee efJeeej keve YeejleeceOes Yee<eeJej Heeleebeer
efveefce&leer kejCeele Deeueer DeeefCe Ieveebkeejebveer Heleske jepeeuee leeee mebyebOeerle Yee<esuee cnCepese
HeeosefMeke Yee<esuee ceevelee efoueer. Yeejleere mebefJeOeeveeves megjJeeleeruee HeefjefMe< DeeceOes 14
Yee<eebvee ceevelee efoueer. veblej leeceOes eej Yee<eebvee ceevelee efceUeueer. DeMee Hekeejs meOee Yeejleere
mebefJeOeeveele 18 HeeosefMeke Yee<eebeer veeWo kejCeele Deeueer Deens. Yeejleeleerue 91 %ueeske ee
HeeosefMeke Yee<ee yeesueleele Je leeejse JeJenejner kejleele.
YeejleeceOes efnbogmLeeveer Yee<ee Je Got& Yee<ee yeesueCeejs 46 ueeske Demeueeves Yeejleere
Ieveebkeejebveer efnboer Yee<esuee jepe Yee<esee opee& osCeees jJeues. efyeiej efnboer Yeeef<eke jepeebveer leeme
efJejesOe kesuee. eeceOes HeecegKeeves oef#eCe Yeejleeleerue jepes Je Gej HetJexke[erue keener jepeebee
meceeJesMe neslee. eeyeeyele yeer.peer. Kesj eebee DeOe#elesKeeueer Skee Yeeef<eke keefceMeveeer vesceCetke
1955 meeueer kejCeele Deeueer. ee keefceMeves leebee DenJeeue 1956 ceOes mejkeejuee efouee.
mebmeosves 1957 ceOes ee DenJeeueekej eee& kejCeebmeeer mebmeosee oesvner meYeeie=nees DeefOeJesMeve
yeesueefJeues Je leeceOes Heg{erue lejleto kejCeele Deeueer.
Yeeef<eke keefceMeveee Heefnuee DenJeeue 1958 ceOes HekeeefMele kejCeele Deeuee. ee
DenJeeueeJej oef#eCesleerue jepeebveer ceesee HeceeCeeJej erkee kesueer DeeefCe eEnoer Yee<esee JeeHejeme
vekeej efouee. leecegUs 1959 ceOes leeJesUes HebleHeOeeve Heb[erle peJeenjueeue vesnbveer ueeskemeYesle
peenerj kesues keer, Deefnboer Yeeef<eke jepebevee efnboer yeesueCes Je JeJenejele efleee GHeeesie kejCeees
yebOeve lebeee mebcelleerefMeJeee ueeoues peeCeej veener. eemeeer DeefveefMele keeueeJeOeer osCeele Deeuee.
1963 ceOes DeefOeke=le Yee<ee jeJe mebcele kejCeele Deeuee. eeceOes FbefiueMe yejesyeje
efnboerueener je<^Yee<esee opee& osCeees jues DeeefCe 1965 ceOes efnboer ner Yeejleeeer je<^Yee<ee jueer.
1967 ceOes efnboer je<^Yee<es efJejesOeele oef#eCesleerue jepeebveer Je HeefMece yebieeueves obieueer megj kesuee.
eeceOes leeefceUvee[t jepe JesieUs kejCeees mebkesle leebveer efoues. leecegUs 1968 ceOes Yeeef<eke
keeeoeele megOeejCee kejCeees mebmeosle jJeues DeeefCe Fbiepeeruee efnboer Yee<eseee opee& keeece
sJeCeees ceeve kejCeele Deeues. eeJej Gej Yeejleereebveer leerJe Heefleefkeee Jekele kesuee cnCetve Hejle
Skeoe efnboerueee je<^Yee<esee opee& osCeele Deeuee.
84
efnboer Fbiepeer Yee<esJeve oef#eCe Je Gej Yeejle Demes obies eeuet Demeleeveee ieesJee jepeeves
keeskeCeer efJeOo cejeer Demee mebIe<e& megj kesuee.
efnboer Fiebpeer Jeeoeeer megjJeele Ievee Heefj<eosle Peeueer. jepeIevesee cemegeele efnboeree
je<^Yee<ee Je Heebleeee keejYeej mLeeefveke Yee<esle kejeJee Demes veceto kejCeele Deeuese veJnles. lejerner
yengmebKe DemeCeeNee efnboer Yeeef<eke ueeskeebveer efnboerme je<^Yee<esee opee& eeJee DeeefCe mebIe mejkeejee
jepekeejYeej Fbiepeer Yee<esSsJepeer osJeveeiejer efueHeerle cnCepese efnboerle kejeJee eemeeer Deeien Oejuee.
efnboerJeeueebes HeJekeles mes ieesefJebooeme DeeefCe mJe. Hegj<eesece b[ve eebee ee ceeieCeeres oef#eCesleerue
ueeske efebleerle Peeues. leebee celes ne efnboer meeceepeJeeo (Hindi Imperialism) neslee DeeefCe
eecegUs Deefnboer Yeeef<eke jepeebes efnlemebyebOe Oeeskeeele esleerue. cnCteve Fbiepeeree HesceecegUs veJns lej
efnboer Yeeef<ekeebvee jesKeCeemeeer leebveer Fbiepeer Yee<eses meceLe&ve kesues.
HeMve (1)
Yee<eeJeeo meefJemlej mHe< keje.
5.7 Yeeef<eke mebIe<e& (Linguistic conflicts)

Yeejleeee mJeeleb$eeveblej ueiese Yeeef<eke mebIe<ee&uee megjJeele Peeueer. leeHewkeer keener mebIe<e&
Meeble Peeuesues Deensle. Hejbleg Deveske mebIe<ee&Jej Depetve lees[iee efveIeeuesuee veener. keener cenllJeees
Yeeef<eke mebIe<e& Heg{erue HeceeCes Deensle.
(1)
leeefceUvee[tleerue efnboeree efJejesOeeleerue eUJeU (The Anti- Hindi

agitations of Tamil Nadu)
mJeeleb$eHetJe& Je mJeeleb$eeveblej ner leeefceUvee[tceOes (HetJeeaes ceeme jepe) Peeuesuee
eUJeUereer ceeefuekeee Deens. eUJeUerceOes Deveske Hekeejes nuues, efJeeeLeeee
eUJeUer, jepekeere eUJeUer Fleeoeree meceeJesMe Deens.
(2)
1950 ceOeerue FbiepeerefJejesOeer peceeJeeves kesuesuee ieesbOeU (The AntiEnglish Riots in the 1950s)
1950 ceOes GejHeosMe, efyenej, ceOeHeosMe, jepemLeeve ee Gejske[erue jepeebveer
Fbiepeer ee Yee<esee efJejesOeele GeJe kesuee. eeceOes efJeMes<ele efJeeeLeea nesles. leebveer
efveeceebes GuuebIeve keve eUJeUerle Deveske Deefnbmeke Ievee Ie[Jetve DeeCeuee DeeefCe
KetHe ceesee HeceeCeeJej mejkeejer mebHeeeres vegkemeeve kesues.
85
(3)
cenej<êreve ueeskeebes efnlemebyebOe meebYeeUCeemeeer DeeefCe cejeeres mebj#eCe kejCeemeeer

mebIe<e& (The struggle for protecting Marathi and maharashtrian
interests)
cejeer Yee<ee DeeefCe cejeer ueeskeebes meceLe&ve HetJeer&Heemetve efMeJemesvee DeeefCe meeHejefmLeleerceOes
ceneje<^ veJeefvecee&Ce mesvee kejerle Deensle eemeeer eUJeUer nesle Deensle.

HeMve - (1) Yeeef<eke mebIe<e& (Linguistic Conflicts) GoenjCeemen mHe< keje.
5.8 Yeeef<eke mebIe<e& mees[JeCeees Gheee (measures
to resolve
Linguistic conflicts)
efnboer DeeefCe Fbiepeer Yee<esleerue mebIe<e& otj kejCeemeeer 1968 meeueer Yeeef<eke keeeoeele
megOeejCee (ogjmleer) kejCeele Deeueer. leeleerue lejletoer Heg{erue HeceeCes Deensle.
Fbiepeer Yee<esuee efnboer Yee<esyejesyeje jepebeee keeee&ueeerve Yee<esee Je mebmeoere Yee<esee opee&
Demesue. Lees[keeele Yee<esuee meceeve opee& Demesue.
efnboer DeeefCe mLeeefveke HeeosefMeke Yee<esuee Fbiepeer Yee<esee Heee&e osCeele Deeuee.
keW DeeefCe jepe eebeeleerue mebHekee&eer Yee<ee cnCetve Fbiepeeruee HeeOeeve osCeele esF&ue. Hejbleg
keesCeleerner oesve jepes efnbotletve JeJenej ke Mekeleele efkebJee eEnoeres Heeblej FbiepeerceOes keve
mebHeke& ke Mekeleele. Yee<eeJeeoeeer mecemee ue#eele IesTve Yeejleere Ievesves efnboerueee mebj#eCe
ve oslee Heleske jepeeuee leebee mLeeefveke Yee<esletve JeJenej kejCeeeer HejJeeveieer efoueer Deens.
HeMve - (1) Yeeef<eke mebIe<e& mees[JeCeees Gheee meebiee.
86
5.9 HeosMeJeeo DeeefCe Yeeef<eke efYevveleses HeefjCeece
(Effects of
Regionalism and Linguistic Differences)

HeosMeJeeo (Regionalism) DeeefCe Yeeef<eke mecemee mebIe<e& efvecee&Ce kejCeeee Mekeleer
Demeueeves les osMeeee Skelesuee neefvekeejke Deensle. lebeee HeefjCeeceees JeCe&ve Keeueerue HeceeCes
kejlee esles.
(1)
HeeosefMeke He#eebleerue Jee{ (Increase of regional parties)

HeosMeJeeo DeeefCe Yeeef<eke efYevvelescegUs DekeeF& oue, efMeJemesvee, lesueieg osMece Deieoer
Deefueke[erue ceneje<^ veJe efvecee&Ce mesvee Fleeoer Deveske HeeosefMeke He#e jepebeceOes efvecee&Ce Peeues. ns
HeeosefMeke He#e Hekele jepeeleeruee jepekeere meee nmleiele kejle vemetve je<êre jepekeere
mellesceOesner leebee cenllJeeee Yeeie Demelees. eeuee cenllJeees keejCe cnCepes keeBiesme He#eees
DeOeHeleve DeeefCe eeuee eesie Heee&e cnCetve He#eeeer GYeejCeer kejCeeceOes Yeejleere pevelee Heeea
(BJP) es DeHeeMe nese. Deepe oesvnerner He#eeuee ueeske meYesle meee efceUJeCeemeeer HeeosefMeke
He#eebeer ceole IeeJeer ueeieles.
(2)
HeeosefMeke vesleebceOeerue Jee{ (Increase of regional leaders)

efkeleske vesleebvee HeefmeOoer HeeosefMeke Jee{ DeeefCe efJekeeme eecegUs efceUles. Goe. Sved. er.
jecejeJe, DeCCee ogjeF&, Sced kejCeeefveOeer, yeeU ekejs, cecelee ye@vepeea, peeueefuelee, Fleeoer Deveske
HeeosefMeke vesleebee mebKesceOes Jee{ nesle Deens. HeeosefMeke vesleeHewkeer yeNeee peCebeee je<êre
jepekeejCeebceOes megOoe cenllJeeeer Yetefcekee yepeeJeleele.
(3)
mJeleb$e jepekeejYeejeeer (mJeeeeleseer) ceeieCeer (Demand for

autonomy)
pee meceepeeke[s efJekeemeeee <erkeesveebletve ogue&#e Peeuesues Deens. Demee meceepe mJeble$e
jepeeeer ceeieCeer keve mJeleb$e jepekeejYeej kejCeeeer Fe kejlees. ner ceeieCeer HeosMeJeeo
(Regionalism) cegUs kesueer peeles.
(4)
yeensjerue Jekeleer efJeOo ceesnerce (Campaign against outsiders)

efkeleske HeeosefMeke vesles yeensjerue Jekeleer efJejesOeele yeesuet ueeieleele keer mLeeefveke ueeskeebee
GojefveJee&neeer meeOeves yeensjerue ueeske yeUkeJeleele. efMeJemesveses DeOe#e yeeU ekejs eebveer oef#eCe
YeejleereebefJejOo ceesnerce megj kesueer. lemese leebes HegleCes ceneje<^ veJeefvecee&Ce mesveses DeOe#e jepe
ekejs eebveerner GejHeosMe Je efyenej ceOetve efJeMes<ele cebgyeF&ceOes esCeeNee ueeskeebee efJejesOeele ceesnerce
meg kesueer Deens.
(5)
jepe Je keseRe jepekeejCeeceOes egleer (Coalition politics in states

and at the centre)
HeeosefMeke He#e DeeefCe HeeosefMeke vesles ns jepekeere <dee yeueJeeve Je MekeleerMeeueer yevele
Deensle. cnCetve meOee yeNeee jepeebceOes DeeefCe keWere meesceOener keesCeleener Skee He#eeeer meee
esT Mekele veener. meesJej esCeemeeer He#eeuee HeeosefMeke He#eebMeer egleer kejeJeer ueeieles. leecegUs
HeeosefMeke He#eees cenllJe Jee{le Deens.
87
HeMve - (1)
HeosMeJeeo (Regionalism) DeeefCe Yeeef<eke efYevveleses

Differences) HeefjCeece meefJemlej mHe< keje.
(Linguistic
5.10 meejebMe
DeeHeuee osMeeee Skeelcelesuee HeosMeJeeo (Regionalism) DeeefCe Yeeef<eke efYevvelescegUs
(Linguistic) Oeeskee efvecee&Ce Peeuesuee Deens. HeosMeJeeo cnCepes HeebleJeeo nese. Yee<ee DeeefCe
mebmke=leer ceeLeer ceejCeeee efJeOo Heeflekeeree, mejkeejes efJeefMe< HeosMeebke[s ogue&#e, GHemebmke=leer
peleve kejCeeeer Fe, HeeosefMeke He#eeeer Fe,mJeleee ieees DeefmlelJe efkeJeCes,
ceeieemeuesuee HeosMeebleerue Jee{leer peeCeerJe Fleeoer IekeebcegUs HeosMeJeeo Jee{lees. HeosMeJeeoecegUs
Yeejleere mebIeeletve yeensj He[Ceeeer ceeieCeer, JesieUdee jepeeeer ceeieCeer, Deeblejjepe meerceeJeeo,
Deeblejjepe HeeCeerJeeo Fleeoer mebIe<e& GYes jenleele.
cenllJeeeer iees< cnCepes yeNeee HeceeCeele HeosMeJeeo DeeefCe Yeeef<eke mebIe<e& neleele nele
Ieeuetve eeueleele. HeeosefMeke He#eebleerue Jee{, HeeosefMeke veslebeceOeerue Jee{, mJeeeeleseer ceeieCeer,
yeensjerue Jekeleer efJejOo ceesnerce, jepe Je keseRe jepekeejCeebceOes HeeosefMeke He#eebMeer egleer, Fleeoer
HeosMeJeeo Je Yeeef<eke efYevveleses HeefjCeece Deensle.
5.11 efJeeeHeer mlejere HeMve

(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
HeosMeJeeoeuee DeLe& DeeefCe efJekeeme meefJemlej mHe< keve HeosMeJeeo Je Yeeef<eke mebIe<ee&eer
keejCes meefJemlej meebiee.
efvejefvejeUs HeosMeJeeo efkebJee HeeosefMeke mebIe<e& meefJemlej meebietve les keceer kejCeees Gheee
meebiee.
Yee<eeJeeo meefJemlej mHe< keve Yeeef<eke mebIe<e& GoenjCeemen mHe< keje Je les
efceJeCeees Gheee meebiee.
HeosMeJeeo (Regionalism) DeeefCe Yeeef<eke efYevveleses (Linguistic
Differences) HeefjCeece meefJemlej mHe< keje.
efHee efuene.
1) Yee<eeJeeo 2) eoseJeeo / eebleerkeJeeo 3) Yeeef<eke mebIe<e&
88
6
Yeejleere mebefJeOeeve / jepeIevee
The Indian Constitution
Heeeeer jevee :
6.0
6.1
6.2
6.3
6.4
6.5
6.6
6.7
6.8
6.9
Heeeeer Gefes
eemleeefJeke
Yeejleere mebefJeOeeve efveefce&leer
Yeejleere mebefJeOeeveees leeeflJeke DeefOeeve
Yeejleere mebefJeOeeve jevee : eemleeefJeke, cegKe Yeeie DeeefCe Devegmeteer
Yeejleere veeieefjkeeeer cetueYetle kele&Jes
meefn<Ceglee, Meebleer DeeefCe peeleere meueesKee
Yeejleere mebefJeOeeveeeer cetueYetle JewefMees
meceejesHe
efJeeeHeermlejere eMve
6.0 Heeeeer Gefes
Yeejleere jepeIeveses lelJe%eeve mecepetve IesCes.

Yeejleere jepeIevee jevesee DeYeeme kejCes.
Yeejleere jepeIeveseer MeefkelemLeeves DeeefCe Yeejleere veeieefjkeeeer cetueYetle kele&Jes
peeCetve IesCes.
Yeejleere jepeIeveseer cetueYetle JewefMees mecepetve IesCes.
6.1 eemleeefJeke
Yeejleere meceepe ne yengmeebmke=efleke, yengYeeef<eke, yengJeebefMeke Demee efJeefJeOelesves Yejuesuee
Demeuee lejerner keesCeleener Hejkeere DeeeceCeeJesUer DeLeJee mebkeeJesUer lees Ske neslees. Yeejleere
jepekeejCeele keesCeleener Oecee&eer Jekeleer HebleeOeeve eEkeJee je^Heleer yevet Mekeles. keesCeleener
vewmeefie&ke DeeHeeerJesUer Yeejleere ueeske Skeceskeebvee ceoleeree nele osleele. ueeske DeeHeues ceeveJeer nkeke
cegkeleHeCes GHeYeesieleele. ns meJe& DeeHeuee Yeejleere jepeIevescegUs Mekee Peeues Deens. DeveLee
DeeHeuee Mespeejerue jeêble DeeHeCe Heenlees keer, HebleeOeeve, je^Heleer eebvee legbieJeeme YeesieeJee
89
ueeielees, keesCeleener #eCeer mejkeejefJe yeb[ keve les GueLeJetve ekeues peeles. keOeer ue<kejer yeb[
nesTve les meee keeyeerpe kejleele. meceepeefJejesOeer Iekeebee neleele jepekeejYeej peelees. Hejbleg
Yeejleere jepeIevescegUs Yeejleere jepeele DeMeer HeefjefmLeleer DeeHeCeeme keOeerner DevegYeJeeme esle
veener. Gue Yeejleere meceepeeves vesnceere Skepeterves DeMee HeefjefmLeleerle ueeskeMeener ceeiee&vese meJe&
eMve mees[efJeues Deensle. lee erves Heeefnueeme, Yeejleere jepeIevesuee Yeejleeeee veJns lej
peieeee Feflenemeele lees[ veener.
6.2 Yeejleere mebefJeOeeve efveefce&leer

Yeejleere jepekeejCeeuee meebefJeOeeefveke efJekeemeeeer ceeser HejbHeje ueeYeueer Deens. keejCe pee
pee JesUer Yeejleere pevelesves efyeefMeebefJe DeeHeues efve<esOe veeWoefJeues, lee lee JesUer efyeefMeebveer
Yeejleere pevelesuee nHlee nHleeves mebefJeOeeefveke megOeejCee osT kesuee. Goe. ceesuexefcebes megOeejCee
(1909), ceeBsiet escmeHe[& megOeejCee (1919), Yeejleere mJeeleb$e keeeoe (1935) Fleeoer.
F.me. 1946 ceOes ke@efyeves efceMeve Yeejleele Deeues Je leebveer Yeejleere jepeIevee efveefce&leermeeer
mebefJeOeeve meYee eEkeJee Ievee meefceleer mLeeHeve kejCeeeer efMeHeejme kesueer. leevegmeej mebefJeOeeve meYee
mLeeHeve nesTve eebefleke efJeOeeveceb[Ueee efveJee&efele meomeebejs mebefJeOeeve meYesee meomeebeer
efveJe[ kejCeele Deeueer. ns meome leerve ieebceOetve efveJe[ues nesles. Goe. 1) meeceeve, 2) cegefmuece,
3) efMeKe. lemese DeuHemebKeebke, Jebefele Jeie& (Devegmetefele peeleer), Heejmeer, Yeejleere efeeve, DeBiuees
Fbef[evme, Deeefoce peceeleer DeeefCe efm$eee eebveemege mebefJeOeeve meYesceOes eefleefveefOelJe osCeele Deeues
nesles. ns meJe& meome DevegYeJeer, yegefceeve DeeefCe kele&=lJeJeeve Demes nesles. mebefJeOeeve meYesceOes SketCe
meome 389 Demetve leeleerue 296 ns efyeefMe JeeHle Yeejleeleerue lej 93 ns mebmLeeveer jepeebes
eefleefveOeer nesles. leeletve 208 je<êre keeBesme, 73 cegefmuece ueerie DeeefCe Gjuesues 108 ns Flej
mebmLeebes meome nesles.
mebefJeOeeve meYeses (Ievee meefceleer) Heefnues DeefOeJesMeve 9 ef[meWyej 1946 jespeer nbieeceer
DeOe#e [e@. meefeoevebo efmevne eebee DeOe#elesKeeueer Peeues. leeveblej 11 ef[meWyej 1946 jespeer
[e@. jepeW emeeo eebeer mebefJeOeeve meYeses keeece DeOe#e cnCetve efveJe[ kejCeele Deeueer.
jepeIevee leeej kejCeeee eeeresmeeer mebefJeOeeve meYesves keener efveece leeej kesues.
cnCetve mebefJeOeeveeee DeejeKe[e efueefnCeemeeer cemegoe meefceleereer mLeeHevee kejCeele Deeueer.
keeeosHeb[erle Je Deveske osMeebee jepe Ieveebee DeYeeme Demeuesues ye@efjmj [e@. yeeyeemeensye
Deebyes[kej eebeer cemegoe meefceleeres DeOe#e cnCetve vesceCetke kejCeele Deeueer. leeDeieesojHeemetve [e@.
yeeyeemeensye Deebyes[kej mebefJeOeeve meYesee Deveske GHemeefceleebJej meome cnCetve Yetefcekee Heej Heeef[le
nesles. Deelee leebeeJej mebHetCe& mebefJeOeeveeee DeejeKe[e leeej kejCeeeer peyeeyeoejer ekeCeele
Deeueer Je leer leebveer DeepeejHeCe Demeleeveener Heej Hee[ueer. DeeHeues HetCe& eelve HeCeeuee ueeJetve leebveer
Yeejleere mebefJeOeeveeee cemegoe leeej kesuee.
mebefJeOeeveeee ne cemegoe 26 veesJnWyej 1949 jespeer leeej Peeuee. ne cemegoe 21 HesyegJeejer,
1948 Heemetve Dee ceefnves mebefJeOeeve meYesHeg{s eexmeeer sJeuee. lemese, pevelesee metevee
ceeieefJeCeele Deeuee. DeMee ekeejs 9 ef[meWyej, 1946 ee Heefnuee me$eeHeemetve les 26 veesJnWyej
1949 ee efoJeMeerHeele SketCe 2 Je<ex 11 ceefnves DeeefCe 18 efoJemeebee keeueeJeOeer mebefJeOeeve
efveefce&leermeeer ueeieuee. 26 peevesJeejer 1950 ee efoJemeeHeemetve ns Yeejleere mebefJeOeeve Debceueele Deeues.
90
cemegoe meefceleereer jevee KeeueerueeceeCes nesleer.
1)
[e@. yeer. Deej. Deebyes[kej DeOe#e
2)
Deuueeoer ke=<Ce mJeeceer Deej meome
3)
Sved. ieesHeeue mJeeceer Deebieej meome
4)
[e@. kes. Sce. cegvMeer
meome
5)
meeo ceesncceo meeoguuee meome
6)
yeer. Sue. efceej (eebee peeieer Sved. ceeOeJejeJe meome)
7)
[er.Heer. Kesleeve (eebee peeieer er.er. ke=<Ceceeeejer meome)
cemegoe meefceleerJej JejerueeceeCes meome Demeues lejer les DeeHeues Heeefnpes lesJe{s eesieoeve osT
Mekeues veenerle Je mebHetCe& DeejeKe[e leeej kejCeeeer peyeeyeoejer [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej
eebeeJej esTve He[ueer. leebee ee ceneve keeee&eer oKeue Yeejleere mebefJeOeeve meYesves eex ojceeve
Iesleueer Deens. 5 veesJnWyej, 1948 jespeer cemegoe meefceleeres Ske meome er. er. ke=<Ceceeeejer eebveer
DeeHeues cele mebefJeOeeve meYesmeceesj ceeb[ues. leebveer je^Heleer [e@. jepeW emeeo DeeefCe leeefoJeMeer npej
Demeuesuee meJe& meomeebmeceesj DeeHeues cnCeCes Heg{erue Meyoeble ceeb[ues.
DeOe#e cenesoe, ee meYeeie=neuee eeeer peeCeerJe Demesue keer, eeeb meYeeie=neves cemegoe
meefceleerJej pee meele meomeebeer efveegkeleer kesueer nesleer leeHewkeer Skeeves ee meYeeie=neee jepeerveecee
efouee cnCetve leeee peeieer ogmeNeebvee efveegkele kejCeele Deeues. Skee meomeeee ce=let Peeuee DeeefCe
leer peeiee efjkeeceere jeefnueer. Ske meome otj Decesefjkesle efveIetve iesues DeeefCe leebeerner peeiee Yejueer
iesueer veener. ogmejs Ske meome jepeeee jepekeejCeele Jemle nesles, iegbleuesues nesles DeeefCe lee
eceeCeele HeeskeUer efvecee&Ce Peeueer nesleer. Ske eEkeJee oesve meome efouueerHeemetve Heej otj nesles DeeefCe
keoeefele eke=leer DemJeemLeeee keejCeemleJe leebveer yewkeerle Yeeie Iesleueee veener. eeee Debeflece
HeefjCeece Demee Peeuee keer ee mebefJeOeeveeee cemegoe leeej kejCeeeer mebHetCe& peyeeyeoejer [e@. Deebyes[kej
eebeeJej Deeueer DeeefCe leebveer ns cenJeHetCe& keee& efve:mebMee, Deleble meceLe&HeCes HetCe& kesues eele
leerUcee$e Mebkee veener. eekeefjlee Deecner leebes ke=le%e Deenesle.
er.er. ke=<Ceceeejer eebeeeceeCese npej Deveske meomeebveer mebefJeOeeveeee cemegeees ese
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[kejebvee efoues Deens Je ner meJe& eee& Constituent Assembly
Debates cnCetve veeWo kejCeele Deeuesueer Deens. cnCetvee [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kejebvee Yeejleere
jepeIeveses efMeuHekeej ceeveues peeles.
DeeHeueer eieleer leHeemee :
1)
2)
cemegoe meefceleeres DeOe#e keesCe nesles?

mebefJeOeeve efveefce&leermeeer SketCe efkeleer keeueeJeOeer ueeieuee?
91
6.3 Yeejleere jepeIeveses leeeflJeke DeefOeeve

6.3.1 mebefJeOeeveeee Gefebee jeJe :
Yeejleere mebefJeOeeveeeer eemleeefJekee ne Deleble cenJeeee Yeeie Demetve leer leeej kejleevee
leeble Deveske cetues Je lelJe%eeveeee meceeJesMe Demeuesuee DeeHeCeebme efomelees. mebefJeOeeveees lelJe%eeve ns
ogmejs eflemejs keener vemetve JesieJesieUer cetues, DeeoMe&, Oeses Je Gefes eebveee Heeee ceevetve leeJej
mebefJeOeeveeeer Fceejle GYeer kesueer Deens. mebefJeOeeve meYesee Heefnuee DeefOeJesMeveele 9 ef[meWyej 1946
jespeer Hebef[le peJeenjueeue vesn eebveer Gefebee jeJe ceeb[uee Je leeJej eee& nesTve lees 22
peevesJeejer 1947 jespeer meJee&vegceles Heeefjle kejCeele Deeuee. mebefJeOeeveeee meJe& HeeeNeebceOes
Gefebee jeJeeleerue Ge DeeoMe& Je lelJe%eeve eebee GHeeesie mebefJeOeeve leeej kejleevee kesuesuee
Dee{Ulees. lee erves Gefebee jeJeeme Deleble cenlJeees mLeeve Deens. ee jeJeeleerue
cetueebes eefleeEyeye DeeHeCeebme eemleeefJekesceOes He[uesues efomeles. ee jeJeees ieceke cnCepes Yeejle ns
je^ Ske meeJe&Yeewce epeemeeeke Demetve les keesCeleener Hejkeere meesee eYeeJeeKeeueer vemetve les
Yeejleere peveleseeejs efvecee&Ce Peeuesues Deens. lemese Yeejleere pevelesuee meeceeefpeke, DeeefLe&ke Je
jepekeere veee DeeefCe eleske veeieefjkeeme Jeefkeleiele megj#ee, opee& Je mebOeereer meceevelee GHeueyOe
kejCeeeer Yeejleere mebefJeOeeve nceer osle Deens. lemese mebefJeOeeve DeMeer eefle%eeHetJe&ke { efveee kejles
keer, Yeejleeme Ske meeJe&Yeewce epeemeeeke je<êceOes Heeblejerle kejerue.
6.3.2 Yeejleere mebefJeOeeveeeer eemleeefJekee :
eemleeefJekee cnCepes emleeJevee eEkeJee eeLeefceke efJeOeeve nese. lemese keesCeleener
meeefnleeee eejbYeer lee meeefnleeeer meejebMeHeeves efouesueer DeesUKe nese. Yeejleere mebefJeOeeveeeer
eemleeefJekee ner mejkeej Je pevelesuee efouesues Ske nceer He$e Deens Je mejkeejeer peyeeyeoejer efveoxefMele
kejles. leeceOes Yeejleere pevelesee Fe-Deekeeb#eees eefleefyebye He[uesues DeeHeCeebme efomeles.
mebefJeOeeveeee ceeOeceeletve mebHeeove kejeJeeeeer Oesses DeeefCe Gefes cnCepes ner eemleeefJekee nese.
ner eemleeefJekee Heg{erue Meyoeble ceeb[Ceele Deeueer Deens.
Deecner Yeejleere pevelee, Yeejleees Ske meeJe&Yeewce, meceepeJeeoer, Oecee|vejHes#e,
ueeskeMeener epeemeeeke Ie[JeCeeee Je leeee meJe& veeieefjkeebme :
veee : meeceeefpeke, DeeefLe&ke Je jepekeere;
mJeeleb$e : efJeeej, DeefYeJekeleer, efJeMJeeme, ee DeeefCe GHeemevee;
meceevelee : opee& Je mebOeer;
efveefMeleHeCes eeHle keve osCeeee DeeefCe lee meJeeceOes;
yebOeglee : Jeefkeleeer eeflee Je jeêeer Skelee DeeefCe Skeelcelee eebeer nceer
osCeejer;
eJeleeale kejCeeee efveOee&j keve ;
Deeceee mebefJeOeeve meYesle Deepe efo. 26 veesJnWyej 1949 jespeer ns mebefJeOeeve
Debieerke=le DeeefCe DeefOeefveeefcele keve mJele:ele DeHe&Ce kejerle Deenesle.
92
DeeHeCeebme mebefJeOeeveees lelJe%eeve eemleeefJekesee ceeOeceeletve mecepetve IeeJes ueeiesue.
Deecner Yeejleere pevelee cnCepes Deecner Yeejleere ueeske Deeceee mJele:meeere ns
mebefJeOeeve Debieerke=le Je DeefOeefveeefcele kejerle Deenesle. ogmeNee osMeees mebefJeOeeve Deecner JeeHejerle veener.
Yeejleere jepeIevesee efMeuHekeejebveer Yeejleere peveleseeJeleerves ns mebefJeOeeve leeej kesuesues Deens.
cnCepese mJele: Ieveekeej eEkeJee mebefJeOeeve meYee eEkeJee cemegoe meefceleer ns mebefJeOeeve Debieerke=le Je
DeefOeefveeefcele kejerle vemetve Yeejleere pevelee les kejerle Deens. mebefJeOeeve meYeses meome ns Yeejleere
peveleses eefleefveOeer Demetve pevelesee Jeleerves pevelesmeeere les ner jepeIevee leeej kejerle Deensle.
6.3.3 meeJe&Yeewce, meceepeJeeoer, Oece&efvejHes#e, ueeskeMeener epeemeeeke
Yeejleere pevelee Yeejleeme Ske meeJe&Yeewce je^ cnCetve efvecee&Ce kejerle Deens. meb%ee
meeJe&Yeewce eeee DeLe& Yeejle je<^ keesCeleener Debleie&le eEkeJee yeene meesee efveeb$eCeeKeeueer
veener. lemese Yeejleere mebefJeOeeve ns efyeerMe mebmeoseer eEkeJee meeseer osCeieer vemetve les mJele:meeer
Yeejleere pevelesves mJele:ee Mekeleerves Je yegefves leeej kesuesues Deens DeeefCe leemeeer leerves DeeHeues
eefleefveOeer efveJe[tve ueeskeMeener ceeiee&ves mebefJeOeeve meYesceOes HeeefJeues. leecegUse Yeejleere pevelesJej
keesCeeeerner keesCeleener ekeejeer yebOeves veenerle Je leer HetCe&HeCes cegkele Deens.
meb%ee meceepeJeeoer ns 1950 ee mebefJeOeeveeee Yeeie veJnles lej leeee meceeJesMe
42Jee Ievee ogmleer vegmeej 1976 jespeer kejCeele Deeuee. meceepeJeeoer mebkeuHevesee DeLe&
meJe&meceeJesMekelee Demee neslees. Yeejleere pevelee meJeevee yejesyej IesTve SkepeerJe meceepeefveefce&leermeeer
eelve kejerue. lemese Ske keWer mebHeeer eUCes, GlHeVeeee meeOeveebJej meeceeefpeke efveeb$eCe sJeCes,
lemese iejpeseceeCes meJeevee meceeve Je eesie efJelejCe kejCeees Deeeemeve osle Deens. ner meb%ee
ceekeme&ee meceepeJeeoeyejesyej meeOece& oeKeefJele Demeueer lejer leer HetCe& mJeHeele vemetve Yeejleere
meeceeefpeke jeveseceeCes Deens. lemese eleske Yeejleere veeieefjkeeme DeeHeuee eesie ceeiee&ves GojefveJee&n
keve DeeHeues jenCeerceeve GbeeJeCeeee DeefOekeej Deens ns ee meb%escees DeefYeesle Deens.
Òece&efvejHes#e' ne Meyomege 42 Jee Ievee ogmleervJees eemleeefJekesceOes meceeefJe
kejCeele Deeuesuee Deens. leeee DeLe& Yeejle ee jeêee jeÔece& vemetve meJe& peeleer Oecee&ee
ueeskeebvee DeeHeues Oece&mJeeleb$e peesHeemeCeeee DeefOekeej Deens. leebvee GHeemevee mJeeleb$e, efJeeej
mJeeleb$e Deens. Yeejle je^ DeeHeuee veeieefjkeebceOes peeleer-Oecee&ee DeeOeejeJej efyeueketue YesoYeeJe
kejCeej veener. leecegUs Oecee&ee yeeyeleerle je^ DeefueHle jenerue. keesCeleener efJeefMe Oecee&eer
HeejeKeCe kejCeej veener. leecegUs Oece&efvejHes#elee ee lelJeees eefleeEyeye DeeHeCeeme keuece 25ceOes
He[uesues Dee{Ules. keesCeleerner Jekeleer keesCeleener Oece& efmJekee Mekeles, keesCeleener Oecee&es-HebLeees
Heeueve ke Mekeles Je lemes mJeeleb$e eleske Yeejleere veeieefjkeeme mebefJeOeeveeves efouesues Deens.
Yeejleees ceepeer je^Heleer Deej. JeWkejeceve eebveer Oece& efvejHes#eleseer JeeKee Deieoer ceeefce&ke
Meyoele kesueer Deens. les cnCeleele, Oece&efvejHes#e cnCepes Demes veener keer Yeejle mebOeeefce&ke (Pro
religious) DeOeeefce&ke (non-religious) eEkeJee Oece&efJejesOeer (anti-religious) Deens.
93
meb%ee ueeskeMeenerJeeoer eeee meb#esHeer DeLe& cnCepes eew{ celeeefOekeejeee meeneeeves
ueeskeMeener mejkeej efveJe[tve osCes nese. Hejbleg efJemleejerle DeLee&ves ueeskeMeenerJeeoer cnCepes ee osMeeleerue
ueeskeebes peerJeveceeve DeeefCe esLeerue mebmLeebee keejYeej ne kemee eeueuee Heeefnpes lej lees ueeskeMeener
ceeiee&vese. Yeejleere Meemeve ns eeefleefveOeerke mebmeoere ueeskeMeener HeleerJej DeeOeeefjle Demetve les
esLeerue pevelesuee peyeeyeoej Deens. ueeskeMeener mejkeejes Deveske ekeej Deensle leeHewkeer Decesefjkesleerue
DeOe#eere ueeskeMeener, Fbiueb[, Dee@m^sefueee, vetPeerueb[ esLeerue jepee efkebJee jeCeeruee ecegKe ceeveCeejer
ueeskeMeener eebes GoenjCe oslee esF&ue.
epeemeeeke (Republic) ee mebkeuHevesee DeLe& Demee neslees keer, Yeejleere jepeeee
ecegKe ne efveJee&efele Demetve lees keesCeleener ekeejs Jeejmee nkekeeves Deeuesuee vemesue. eeee ogmeje DeLe&
Demee neslees keer, Debeflece meee ner pevelesee neleer Demesue DeeefCe leemeeer pevelee DeeHeues eefleefveOeer
efveJe[tve osF&ue. eeee Depetvener meboYe& eeJeeeee Peeueeme meJe& mejkeejer DeeefCe meeJe&peefveke efkeeCes
keesCeleener YesoYeeJeeefMeJeee pevelesuee Kegueer Demeleerue.
6.3.4 veee, mJeeleb$e, meceevelee DeeefCe yebOeglee :
Heg{erue Yeeieele eemleeefJekee Demes cnCele keer, eleske Yeejleere veeieefjkeebme leerve ekeejee
veee efceUeuee Heeefnpes. lees cnCepes meeceeefpeke, DeeefLe&ke DeeefCe jepekeere veee nese. Yeejleere
mebefJeOeeveeee efMeuHekeejebveer ner veeeeeer eespevee Deleble yegefceeveeves leeej kesueer Deens. meeceeefpeke
veeeeefMeJeee DeeefLe&ke Je jepekeere veee efceUCes Mekee veener. lemese meeceeefpeke Je jepekeere
veeeeefMeJeee DeeefLe&ke veee efceUCes ogjeHeemle Deens. keejCe Yeejleere meceepe ne Deveske peeleer, Oece&,
Yee<ee, efuebie, Yeso eebveer yeveuesuee Deens DeeefCe YeejleereebceOes ee ieeseRee DeeOeejeJej DeeHeeHemeele
Deveske ekeejs YesoYeeJe kesuee peelees. DeMee HeefjefmLeleerle Yeejleere pevelesceOes Ske meg{ meeceeefpeke
erkeesve eEyeyeJeCes cenJeees Deens. cnCetvee Yeejleere jepe ns Ske keueeCekeejer jepe DemeCes
iejpeses Deens. ns ee eemleeefJekeeceOes oMe&efJeCeele Deeues Deens. peeJesUer De@efjme@ue ee
lelJeJesedeeves Demes cnues keer, meeceeefpeke veee emLeeefHele kejeeee Demesue lej meceeve
mlejeJejee ueeskeebvee meceeve efveece ueeJeeJesle DeeefCe Demeceeve mlejeJejee ueeskeebvee Demeceeve efveece
ueeJeeJesle.
meeceeefpeke veee efceUCeeyejesyeje Yeejleereebvee DeeefLe&ke veee efceUCes lesJe{se cenJeees
Deens. eleske veeieefjkeeme eesie ceeiee&ves keceeF& keve DeeHeuee GojefveJee&n kejCeeee DeefOekeej
Deens. leecegUs meeceeefpeke veeeeee lelJeevegmeej jespeieejeee mebOeer GHeueyOe keve osCesmege
cenJeees Deens. DeeefLe&ke mlejeee DeeOeejeJej Yeejleere veeieefjkeebceOes YesoYeeJe kesuee peeCeej veener
ns ceeie&oMe&ke lelJeebceOes efJeMeo kesuesues Deens. cnCetvee jepeeves meeceeefpeke Je DeeefLe&ke veee
emLeeefHele kejCeemeeer JesieJesieUs keeeos keve leebeer DebceueyepeeJeCeer kesueer Heeefnpes.
meeceeefpeke Je DeeefLe&ke veee emLeeefHele kesueevebleje DeeHeCeebme jepekeere veeeeee
efJeeej kejeJee ueeiesue. ee Deieesoj Yeejleelee veJns lej peieeee Deveske osMeele celeeefOekeej ne
meeceeefpeke mlej, mebHeeer, efMe#eCe, JeCe& eebee DeeOeejeJej efouee peeeee. Hejbleg Yeejleere mebefJeOeeveeves
mejmeke meJe&e eew{ veeieefjkeebvee celeeefOekeej yeneue kesuesuee Deens. lemese iejerye, eerceble, efMeef#ele,
94
DeefMeef#ele DeMee meJe&e peeleer efJejnerle veeieefjkeebvee eleskeer Ske eew{ celeeee DeefOekeej efouee Deens Je
lee Skee celeees cetue osKeerue Skee sJeCeele Deeues Deens. leecegUse jepekeere veeeeeer mebkeuHevee
cenJeeeer Deens.
cnCetvee eemleeefJekesceOes emlegle kesuesueer veeeeeer mebkeuHevee ner Skee DeLee&ves eebleerkeejer
eespeveee Deens.
eemleeefJekesceOes mJeeleb$eeeer eespevee Deens peeejs Yeejleeleerue meJe& veeieefjkeebvee DeeHeues
efJeeej, DeefYeJekeleer, efJeeeme, ee, GHeemevee eebes mJeeleb$e yeneue kejCeele Deeuesues Deens.
eeyeeyeleerle keesCeleener YesoYeeJe ve kejCeees Deeeemeve osCeele Deeues Deens. leeeyejesyej DeMeer
DeHes#ee Jekele kesueer Deens keer, eleskeeves DeeHeues mJeeleb$e GHeYeesieleevee ogmeNeeee mJeeleb$eeme
yeeOee HeeseCeej veener eeeerner keeUpeer Iesleueer peeF&ue. eleske veeieefjke DeeHeCeeme nJee lees Oece&
efmJekee Mekelees, keesCeleener Oece&-HebLeeeer GHeemevee ke Mekelees. cnCetvee keuece 19 eeejs
mJeeleb$eeee GneHeesn kejCeele Deeuee Deens.
eemleeefJekeele meJe& Yeejleere veeieefjkeebvee keesCeleener YesoYeeJeeefMeJeee meceevelesves JeeieCeebeer
nceer osle Deens. meceevelesee mebkeuHevesceOes oesve DeLee&ee meceeJesMe Deens. eLece opee&eer
meceevelee cnCepes eleske Jekeleer ner keeeeemeceesj meceeve ceeveueer peeF&ue. lej ogmeNee ekeejele
mebOeeReer meceevelee peeejs meJeevee efJekeemeeeer meceeve mebOeer GHeueyOe keve efoueer peeF&ue Demes
DeHesef#ele Deens. mebefJeOeeve keuece 16(4) ceOes DeMeer lejleto kejCeele Deeueer Deens keer, keesCeleener
ceeieeme Jeiee&ee efJekeemeemeeer mejkeej keeeos Heeefjle ke Mekeles Je meeceeefpeke veeeeeer
mebkeuHevee JeemleJeele DeeCet Mekeles. lemese Ssefleneefmeke ee pee meceepeeJej npeejes Je<ex
meeceeefpeke Deveee (peeleerYeso) Peeuee Deens, DeMee meceepeJeieemeeer mebj#eCeelceke Yeso kejCes
DeeJeMeke Deens. cnCepese OeeJeHetbee Mee&leerle DeHebieebme meeceerue kejeJeeees Peeueeme leeuee Lees[er
Deblej, JesU eebeer met osTve efveece efMeefLeue kesues leje leer Mee&le veeeHetJe&ke nesF&ue. cnCetvee
De@efjme@ueves pes cnues Deens keer, Equals to be treated equally, unequals
unequally ns eesiee Deens.
eemleeefJekesceOes Demesner Heg{s cnues Deens keer, eleske Yeejleere veeieefjkeebeer eeflee DeeefCe
Skepet Je jeêre Skeelcelee Je=efbiele kejCeejer yebOeglee mLeeefHele kesueer peeF&ue. Yeejleere
mebefJeOeeveees efMeuHekeej [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej eebee celes, yebOeglee ner DeMeer YeeJevee Deens keer,
peeceOes meeJe&ef$eke Yeele=YeeJe DeeefCe Skepet Je DeKeb[lee eebvee Gesefpele kejlee esles. Heg{s les
cnCeleele, mecelee Je mJeeleb$e ns yebOeglee DemeueeefMeJeee Mekeee veener, DeveLee efYebleerJej efouesuee
jbieeee Heefnuee nele DemeueemeejKeee Deens. cnCetvee mecelee, mJeeleb$e Je yebOeglee eebee mJeleb$eHeCes
efJeeej ve kejlee Skeef$eleHeCes kesuee lej ee eflevneRee ef$eJesCeer mebiece nesTve ueeskeMeeneree efJekeeme
nesF&ue.
DeMe ekeejs eemleeefJekesee meecejesHe kejleevee 26 veesJnWyej 1949 ee efoJeMeer mebefJeOeeve
meYesceOes Deecner Yeejleere pevelee ner jepeIevee Debieerke=le DeeefCe mJele:ele DeHe&Ce kejerle Deenesle
Demes cnues Deens.
95
1)
2)
Yeejleere veeieefjkeebme keesCelee ekeejes veee efceUCeeeer nceer eemleeefJekes ceOes osCeele
Deeueer Deens?
Yeejleere mebefJeOeeve keesCelee efoJeeer DeHe&Ce kesues Deens?
6.4 Yeejleere mebefJeOeeve jevee : eemleeefJeke, cegKe Yeeie DeeefCe HeefjefMes

Yeejleere mebefJeOeeve jevee leerve efJeYeeieele Peeuesueer Deens. les cnCepes eemleeefJeke, cegKe Yeeie
DeeefCe Devegmeteer nese. Yeejleere mebefJeOeeveele mebefJeOeeve ogmleereer lejleto Deieesoje keve
sJeueecegUs mebefJeOeeveeee ieeYee yeouelee esCeej veeer. Yeejleere mebefJeOeeve ns peieeleerue meJee&le eoerIe& Je
DeeMeeegkele Deens. cetUee mebefJeOeeveeceOes 22 Yeeie, 395 keueces DeeefCe 8 HeefjefMes Deensle. ee
eleske lejletoeRyeue Yeejleere mebefJeOeeve meYesceOes eoerIe& eee& nesTve meJee&vegceles eEkeJee yengceleeves leer
Heeefjle kejCeele Deeueer.
6.4.1 eemleeefJekee (Preamble) :
eemleeefJekee Yeejleere pevelesee Fe-Deekeeb#eebee Deejmee Deens. leer pejer keueceebceOeerue
lejletoeRee Yeeie vemeueer lejer leeeeceOeerue mebkeuHevee ee Yeejleere pevelesves leebeemeeere
yeveJeuesuee mebefJeOeeveees Ske meej Deens Demes cnCelee esles. les Ske ekeejes lelJe%eeve Demetve leeeer
ele#e Heele DebceueyepeeJeCeer ner mejkeejuee kejeJeeeeer Deens. DeeHeCe Deieesoje eemleeefJekesyeue
eoerIe& eee& kesueer Deens.
6.4.2 cegKe Yeeie (Main Parts) :
mebefJeOeeveeee cegKe Yeeieele 22 Yeeie DeeefCe 395 keueces eebee meceeJesMe neslees. eleske
Yeeie Je leeleerue keuece eebeeceOeerue lejletoer eebee DeeHeCe ceeieesJee Heg{erueeceeCes IesCeej Deenesle.
6.4.2.1 Yeeie I mebIejepe Je leees #es$e :
Heefnuee YeeieeceOes keuece 1-4 eebee meceeJesMe Demetve keuece 1 Je 2 ceOes mebIejepeees
veeJe, leees #es$e Je veJeerve efveefce&le jepe eebee meceeJese Deens. eeeree, keuece 3 ceOes veJeerve jepe
efveefce&leer leebes #es$e, meercee eebee meceeJesMe Deens. keuece 4 ceOes keuece 2 Je 3 Debleie&le kejCeele
Deeuesuee keeeeebejs Heefnuee Je eewLee HeefjefMeebee mebMeesOeveekejerlee DeeefCe Hetjke, Deveg<ebefieke Je
HeefjCeeceer yeeyeeRkejerlee GHeyebOe kejCes eebee meceeJese Deens.
96
6.4.2.1 Yeeie II veeieefjkelJe :
keuece - 5 mebefJeOeeveeee eejbYeeres veeieefjkelJe.
keuece -6 Heeefkemleeveeletve mLeueeblej keve Yeejleele Deeuesuee efJeJeef#ele JekeleeRes veeieefjkelJeees
DeefOekeej.
keuece - 7 mLeueeblej keve Heeefkemleeveele iesuesuee efJeJeef#ele Jeefkelebes veeieefjkelJeees DeefOekeej.
keuece -8 cetUee Yeejleere Demeuesuee, HeCe Yeejleeyeensj jenCeeNee efJeJeef#ele Jeefkelebes
veeieefjkelJeees DeefOekeej.
keuece -9 Hejkeere osMeees veeieefjkelJe mJessves mebHeeoCeeNee Jeefkele veeieefjke vemeCes.
keuece -10 veeieefjkelJeees DeefOekeej eeuet jenCes.
keuece -11 mebmeosves veeieefjkelJeeee DeefOekeejees keeeeeejs efJeefveeceve kejCes.
6.4.2.1 Yeeie III cetueYetle DeefOekeej (meJe&meeOeejCe) :
ee Yeeieele keuece 12 les 35 eebee meceeJesMe Demetve mecelee, mJeeleb$e, Oece&mJeeleb$e,
Mees<eCeeefJeee DeefOekeej, meebmke=efleke Je Mew#eefCeke DeefOekeej DeeefCe Ieveelceke Gheeeebee
DeefOekeej eebes efJeMues<eCe kesuesues Deens. mebHeeeree DeefOekeej F.me. 1978 ee 44 ee Ievee
ogmleerDevJees JeieUCeele Deeuee Deens.
6.4.2.1 Yeeie IV jepeOeesjCeeeer ceeie&oMe&ke lelJes :
ee Yeeieele keuece 36 les 51 eebee meceeJesMe Demetve leeceOes mebefJeOeeveeves jepeeuee
keueeCekeejer jepeeeer mebkeuHevee Debceueele DeeCeCeeefJe<eeer ceeie&oMe&veJepee metevee kesuesuee Deensle.
lemese jepeeves ceeveJeer cetues, lelJes, mecelee, mJeeleb$e, veee, Deejesie, Deeweesefieke, Mewef#eefCeke
efJekeeme kejCes DeeJeMeke Demeueees cnues Deens. leeeyejesyej meJe&e pevelesee efJekeeme
kejCeemeeer meceepeeleerue Jebefele Iekeebvee efJekeemeeeer mebOeer jepeeves GHeueyOe keve efoueer Heeefnpes
Demes cnues Deens. ee ceeie&oMe&ke lelJeebes GuuebIeve Peeueeme veeieefjkeebvee veeeeueeele leebefJe
oeo ceeielee esle veener Hejbleg mejkeejuee Hegvne meesJej esCeemeeer ns meJe& keueeCekeejer keee& kejCes
iejpeses Demeles.
6.4.2.1 Yeeie IV De cetueYetle kele&Jes :
F.me. 1950 meeueer cetueYetle DeefOekeej nesles Hejbleg cetueYetle kele&Jeebeer lejleto mebefJeOeeveele
kesuesueer veJnleer. leecegUs 42Jee Ieveeogmleervegmeej F. me. 1976 meeueer keuece 51-De Keeueer
cetueYetle kele&Jeebee meceeJesMe kejCeele Deeuee. Ieveekeejebvee Demes Jeeues DemeeJes keer, eleske
veeieefjkeeme cetueYetle DeefOekeej Deensle leecegUs DeeHeues DeefOekeej GHeYeesieleevee ogmeNeebee
DeefOekeejebeemege Deeoj sJeuee iesuee Heeefnpes Demes DeHesef#ele nesles.
6.4.2.1 Yeeie V mebIejepe :
ee Yeeieele 5 ekejCes Demetve keueces 52 les 78 eebee meceeJesMe Deens Je les JesieJesieee
efJe<eeebMeer mebyebefOele Deensle.
97
Heefnuee ekejCeees Meer<e&ke keee&keejer eb$eCee Demes Demetve keuece e. 52 les 73
eebceOes Yeejleees je^Heleer Je GHeje^Heleer eebeer efveegkeleer, keee& Je DeefOekeej-efJeMes<eeefOekeej eebeer
lejleto Deens. keuece 74-75 ceOes cebef$eceb[Ueeer efveefce&leer DeeefCe leebee keejYeej eebeer lejleto
Deens. keuece 76 Debleie&le Yeejleeee ceneveeeJeeoereer lejleto Deens. keuece 77-78 ceOes Yeejle
mejkeejes keecekeepe Je HebleeOeeveebeer keeex Je kele&Jes eebefJe<eeer lejletoer Deensle.
ogmeNee ekejCeees Meer<e&ke mebmeo Demes Demetve leeeer ceeefnleer keuece 79-122 ceOes
efoueer Deens. keuece 89-98 ceOes mebmeosleerue DeefOekeeNeebeer keeex veceto kesueer Deensle. keuece 99100 mebmeosee keejYeejemebyebOeer Deens lej keuece 101-104 ceOes mebmeosee meomeebes meomelJe
j nesCes eeyeeyele ceeefnleer osCeele Deeueer Deens. keuece 105-106 ceOes mebmeoses DeefOekeej,
efJeMes<eeefOekeej Je Gvcegkeleer eebee lejletoer Deensle. keuece 107-111 ceOes mebmeosee efJeOeeryeeyele
eeereseer ceeefnleer efoueer Deens. keuece 112-117 mebmeosee DeLe&JeJenejeMeer mebyebefOele Deensle lej
keuece 118-122 ceOes mebmeoseer meJe&meeOeejCe keee&Heleer veceto kesueer Deens.
ekejCe 3 Je leeleerue keuece 123 mebmeosee efJejecekeeUele DeOeeosMe emLeeefHele
kejCeeeer je<^Heleerbeer Mekeleer eebeer lejleto kesueer Deens.
eewLee ekejCeeceOes Meer<e&ke mebIejepe veee eb$eCee Demes Demetve leele keuece 124147 eebee meceeJesMe Deens. eebceOes meJeexe veeeeueeeeer efveefce&leer, leebes DeefOekeej Je
DeefOekeej#es$e eebeer lejleto Deens. keuece 143 ceOes je^HeleeRvee keesCeleener efJe<eeeyeeyele meJeexe
veeeeueeeee meuuee IesCeeeer Mekeleer veceto kesueer Deens.
HeeeJes ekejCe Je leeleerue keueces 148-151 ceOes Yeejleeee efveeb$eke Je ceneuesKee
Hejer#eke (CAG) eebeer vesceCetke, Mekeleer Je kele&Jes eebeeMeer mebyebefOele Deensle.
6.4.2.2 Yeeie VI jepes :
ee Yeeieele SketCe 6 ekejCes Demetve keueces 152 les 237 eebee meceeJesMe Deens Je leer meJe&
jepeebMeer mebyebefOele Deensle.
Heefnuee ekejCeeleerue keuece 152 ceOes jepeeeer JeeKee efoueer Deens. lej ogmeNee
ekejCeees Meer<e&ke keee&keejer Demes Demetve leele keueces 153-167 eebee meceeJesMe Deens. keuece
153-162 ceOes jepeHeeue, leebeer vesceCetke DeeefCe keeex eebes efJeJeseve Deens. keuece 163-164
DeeHeCeeme ceb$eerceb[Ueeer ceeefnleer osles. keuece e. 165 ceOes jepeeee ceneefOeJekeleeeer lejleto
Deens lej keuece 166-167 ns mejkeejes keecekeepe DeeefCe cegKeceb$eebeer kele&Jes eebeer ceeefnleer
osless.
eflemeNee ekejCeees Meer<e&ke jepe efJeOeerceb[U DeeefCe leeceOes keueces 168-212 eebee
meceeJesMe Deens. keuece 168-177 ns efJeOeerceb[Ueee meJe&meeOeejCe jevee, keee&Heleer, efJeOeeve
meYee Je efJeOeeve Heefj<eo eebeeefJe<eeer ceeefnleer meebieles. keuece 178-187 ceOes efJeOeerceb[Uees
DeefOekeejer Goe. DeOe#e, GHeeOe#e, meefeJeeuee eebeeyeeyele lejletoer Deensle. keuece 188-189
ns efJeOeerceb[Ueee keecekeepeeefJe<eeer ceeefnleer osleele. keuece 190-193 ceOes Deeceoejebes
98
meomelJe j nesCeeyeeyeleee lejletoer Deensle. keuece 194-195 ceOes efJeOeeveceb[Ueee
meYeeie=neee keecekeepeeefJe<eeer ceeefnleer Deens. keueces 196-201 ceOes yeerue Heeefjle kejCeeee
eefeeseer ceeefnleer Deens. keueces 202-207 ceOes DeeefLe&ke lejletoermebyebOeer efJeOeerceb[Ueee
keee&Jeenereer ceeefnleer osCeele Deeueer Deens. keueces 208-212 ceOes meJe&meeOeejCe eeereseer ceeefnleer
HegjJeueer Deens.
ekejCe eejes Meer<e&ke jepeHeeueebes JewOeeefveke DeefOekeej Demes Demetve les keuece 213
ejs mHe< kejCeele Deeues Deensle. Goe. efJeOeerceb[Ueee efJejecekeeUele jepeHeeueebes DeOeeosMe
kee{Ceees DeefOekeej.
ekejCe Heeees Meer<e&ke jepeeeer Ge veeeeuees Demes Demetve leeceOes keuece 214231 ee meceeJesMe Deens. leebceOes Ge veeeeueeeeer jevee, DeefOekeej #es$e, keee& eebeer lejleto
Deens.
meneJee ekejCeele 233-237 ee keueceebee meceeJesMe Demetve ogece veeeeueeebee
yeeyeleerle lejletoer Deensle. keuece 232 ns JeieUCeele Deeues Deens.
Yeeie VII ceOeerue keuece 238 mege 7Jee Ievee ogmleervJees, 1956 meeueer
JeieUCeele Deeues Deens.
Yeeie VIII ceOes keueces 239-242 eebee meceeJesMe Demetve leeceOes keW Meeefmele eosMe Je
leebes keecekeepe eebeer lejleto Deens. efouueeruee efceUeuesuee efJeMes<e opee& veceto kejCeele Deeuee Deens.
Yeeie XI es Meer<e&ke Hebeeele jepe, veiejHeeefuekee Demes Demetve eeceOes cegKe keuece
243 Je leeeer Heeskeueces Deensle eebceOes Hebeeele jepeeeer mebkeuHevee, mLeeefveke mJejepe mebmLee
eebeer mLeeHevee, keecekeepe, DeefOekeej lemese veiejHeeefuekee, ceneveiejHeeefuekee eebee Mekeleer Je
keecekeepeeefJe<eeer lejletoer kesuesuee Deensle.
Yeeie X ceOes keuece 244 ee meceeJesMe Demetve DeemeecemeejKee eosMeeleerue Devegmetefele
#es$e Je peve-peeleer #es$es eebee yeeyeleee lejletoeReer ceeefnleer efouesueer Deens.
Yeeie XI ceOes mebIejepe Je jepe mejkeej eebeeleerue mebyebOeebee keueces 245-263
ceOes TneHeesn kejCeele Deeuesuee Deens. ee Yeeieele oesve ekejCes Demetve Heefnuee ekejCeele 245255 keueces Deensle DeeefCe leeceOes mebmeoses DeefOekeej Je jepe efJeOeerceb[U eebeeyeeyele lejletoer
Deensle. ogmeNee ekejCeele 256-263 keueceebee DebleYee&Je Demetve mebIejepe Je jepe mejkeejs
eebeeleerue eMeemeveerke mebyebOeebyeeyeleee TneHeesn kejCeele Deeuesuee Deens. Goe. HeeCeer eMveeyeeyele
mebIejepeeeer keesCeleer Yetefcekee Demesue eeefJe<eeer lejleto kejCeele Deeuesueer Deens.
6.4.2.3 Yeeie XII efJee, ceeueceee, oeefelJes, oeJes :
ee Yeeieele eej ekejCes Demetve keueces 264-300 eebee meceeJesMe Deens. Heefnues ekejCe
DeLe&JeJemLesMeer mebyebefOele Demetve keuece 264-267 ns meJe&meeOeejCe ceeefnleeryeeyele Deens. Goe. kej,
Skeef$ele efveOeer, Deekeefmceke efveOeer Je ueeskeuesKee Fleeoer. keueces 268-281 ceOes mebIejepe Je
99
jepes eebeeceOeerue cenmetueeeer JeeCeer eeyeeyele ceeefnleer efoueer Deens. keuece 280 efJee Deeeesieeeer
(jepe) lejleto Deens. keueces 282-290 DeeefLe&ke JeJemLesee mebkeerCe& lejletoeRMeer mebyebefOele Deens.
ogmejs ekejCe kepee&yeeyele Demetve keueces 292-293 ee meceeJesMe Deens. leeceOes
mebIejepe Je jepe mejkeej eebvee kepex IesCeeeer Heleer veceto kesueer Deens.
eflemejs ekejCe ceeueceee, oeefelJes, nkeke, peyeeyeoeNee, yebOeves DeeefCe oeJes eebyeeyele Demetve
leeceOes keueces 294-300 ee meceeJesMe Deens. eeceOes keeeeeves eeefOekeej efoueeJeeetve Jeefkelebvee
mebHeeerHeemetve Jebefele kejeJeeees veener DeMeer lejleto kejCeele Deeueer Deens.
Yeeie XIII es Meer<e&ke Yeejleeee JeeHeej, JeeefCepe DeeefCe JeJenej mebyebOe Demes Demetve
keueces 301-307 ee meceeJesMe Deens. eeceOes JeeHeej mJeeleb$e, JeeefCepe Je mejkeejes
JeeHeejeJejerue yebOeves ueeoCeees DeefOekeej eebeeyeeyele lejletoer Deensle.
q
Yeeie XIV es Meer<e&ke mebIejepe Je jepes eebee DeKleeefjleerue mesJee Demes Demetve
leeceOes keuece 308-323 ee meceeJesMe Deens. eeleerue Heefnuee ekejCeele 308-314 keueces
Demetve leeceOes mebIejepe Je jepes eebee mesJee osCeeNee DeefOekeejer Je kece&eejer Jeiee&eer mesJee, Deer
Je Meleea eebeer lejleto kesuesueer Deens.
ogmeNee ekejCeele Je leeleerue keueces 315-323 ejs keWere ueeskemesJee Deeeesie DeeefCe
jepe ueeskemesJee Deeeesie Je leebeer keeex Je keecekeepe eebeeefJe<eeeree lejletoer Deensle.
Yeeie XIV De DeeefCe leeleerue keueces 323 De les 323 ye eebceOes eMeemekeere Je Deve
DeefOekejCes (efJeMes<e veeeeuees) eebee lejletoer Deensle.
Yeeie XV es Meer<e&ke efveJe[Cegke Demes Demetve leeceOes keueces 324-329 ee
meceeJesMe Deens. leeble efveJe[Cegke Deeeesie, leebeer keecekeepe JeJemLee Je DeefOekeej eeyeeyele lejletoer
Deensle.
Yeeie XVI es Meer<e&ke efJeJeef#ele Jeiee&mebyebOeer efJeMes<e lejletoer Demes Demetve leeceOes
keueces 330-342 ee meceeJesMe Deens. ee Yeeieele Devegmetefele peeleer, Devegmetefele peceeleer,
DeBiueesFeb f[evme eebeemeeer keW Je jepes eebee efJeOeeveceb[Uele jeKeerJe eefleefveefOelJeeee lejletoer
Deensle. keuece 338 Je 338 De ceOes Devegeces Devegmetefele peeleer Deeeesie Je Devegmetefele peceeleer
Deeeesieebee lejletoer Deenssle. keuece 340 ceOes mejkeejuee Flej ceeieeme, Yekes efJecegkele, efJeMes<e
ceeieeme eebeeyeeyele MeesOe IesTve efJeMes<e lejletoer kejCeeeer eespeveeDeens.
Yeeie XVII es Meer<e&ke mebIejepeeeer Yee<ee ns Demetve eele keuece 343-351 ee
meceeJesMe Deens. eeleerue Heefnuee ekejCeele keuece 343-344 mebIejepe, leebes efJeefJeOe Deeeesie,
meefcelee Je mebmeosee meefcelee eebeer DeefOeke=le Yee<ee eEnoer Demeueeeer lejleto Deens. ogmejs ekejCe
eeosefMeke Yee<eebMeer mebyebefOele Demetve leele keuece 345-347 ee meceeJesMe Deens. eflemejs ekejCe ns
meJeexe Je Ge veeeeueeebee keecekeepeeeer Yee<ee ner Fbepeer Je veblej leees Yee<eeblej eeosefMeke
Yee<eebceOes kejCeeeer lejleto Deens. eewLee ekejCeeleerue keuece 350-351 ceOeerue efJeMes<e
100
ceeie&oMe&ke meteveebvegmeej eeLeefceke efMe#eCeemeeer ceele=Yee<esee JeeHej, Yeeef<eke DeuHemebKeebkeebmeeer
efJeMes<e DeefOekeejer DeeefCe efnboer Yee<esee efJekeemeemeeer DeefOekeejer eebee lejletoer Deensle.
Yeeie XVIII es Meer<e&ke DeeCeeryeeCeermebyebOeer lejletoer Demes Demetve eele keueces 352
les 360 ee meceeJesMe Deens. eeleerue keuece 352 vegmeej yeee DeeeceCeecegUs eEkeJee Debleie&le
yeb[eUercegUs jeêre DeeCeeryeeCeer, keuece 356 vegmeej jepeeceOes DeeCeeryeeCeer lej keuece 360 vegmeej
DeeefLe&ke DeeCeeryeeCeermebbyebOeer lejletoer Deensle.
Yeeie XIX ne mebkeerCe& lejletoeRefJe<eeer Demetve keuece 361 les 367 DeMeer keueces
Deensle. eebceOes je^Heleer, jepeHeeue Je jepeecegKe eebvee mebj#eCe osCeeee lejletoer Deensle.
Yeeie XX Jee Je leeleerue keuece 368 ns keeueevegHe Ievesee keesCeleener
lejletoerceOes Ievee ogmleer kejCeeeer eespevee Deens.
Yeeie XXI es Meer<e&ke DemLeeeer, mebeceCeer Je efJeMes<e lejletoer Demes Demetve eeceOes
keueces 369-392 ee meceeJesMe Deens. eebceOes veJeerve efveefce&le jepeebyeeyele ceeefnleer, meJeexe Je Ge
veeeeueeebee veeeeefOeMe, efveeb$eke Je ceneuesKee Hejer#eke, ueeskemesJee Deeeesie eebeemebyebOeer efJeMes<e
lejletoer Deensle.
Yeeie XXII es Meer<e&ke mebef#eHle Meer<e&ke, eeefOeke=le eEnoer Yeeie, eejbYe Je efvejmeves Demes
Deens. eele keueces 393-395 ee meceeJesMe Demetve eEnoer Yee<esleerue Hee Je Ievee ogmleebee
meceeJesMe Deens. keuece 395 ns JeieUCeele Deeues Deens.
1)
2)
3)
4)
Yeejleere mebefJeOeeveele keueces, Yeeie Je Heefjefe<s eebeer mebKee efkeleer nesleer?

Yeejleere veeieefjkelJe keesCelee ekeejes Deens?
Yeejleere veeieefjkeeeer cetueYetle kele&Jes keOeer meceeefJe< kejCeele Deeueer?
DeeCeeryeeCeereer mebyebefOele keesCeleer keueces Je keesCelee Yeeieele Deensle?
6.4.3 HeefjefMes (Schedules)

megJeeleeruee Yeejleere mebefJeOeeveele 8 HeefjefMes nesleer, Hejbleg Deelee leebeer mebKee 12
Peeuesueer Deens. eleske HeefjefMeebeer lejleto Heg{erueeceeCes osCeele Deeueer Deens.
101
HeefjefMe 1
1 : eele meJe& jepeebeer eeoer efoueer Deens.
2 : keWMeeefmele eosMeebeer eeoer
HeefjefMe 2
Yeeie De je^Heleer Je jepeHeeueebee lejletoer
Yeeie ye JeieUCeele Deeuee Deens
Yeeie ke ueeskemeYee meYeeHeleer - GHemeYeeHeleer, jepemeYee DeOe#e - GHeeOe#e; efJeOeevemeYee DeOe#e
- GheeOe#e; efJeOeeve Heefj<eo meYeeHeleer - GHemeYeeHeleer eebeeefJe<eeeree lejletoer Deensle.
Yeeie [ meJeexe Je Ge veeeeueeeee veeeeefOeMeebyeeyele lejletoer
Yeeie F Yeejleeee efveeb$eke Je ceneuesKee Heefj#ekeeyeeyele lejletoer.
HeefjefMe 3 : MeHeLeebes Je {keLeveebes vecetves (HeodenCe kejlesJesUer)
HeefjefMe 4 : jepemeYesleerue peeieebes JeeHe
HeefjefMe 5 : Devegmetefele #es$es Je Devegmetefele peceeleer eebes eMeemeve Je efveeb$eCe eeyeeyele lejletoer
Yeeie De meJe&meeOeejCe
Yeeie ye Devegmetefele #es$es Je Devegmetefele peceeleer eebes eMeemeve Je efveeb$eCe
Yeeie ke Devegmetefele #es$es
Yeeie [ HeefjefMeeceOes ogmleer
HeefjefMe 6 : eeceOes Deemeece, cesIeeuee, ef$eHegje DeeefCe efcePeesjece ee jepeeleerue Devegmetefele
peceeleer #es$es Je leebes eMeemeve eebeer ceeefnleer.
HeefjefMe 7 : eeceOes leerve efJe<ee eeee Deensle.
1) keW meteer / mebIe meteer
2) jepe meteer
3) meceJeleea meteer
HeefjefMe 8 : Yee<ee Je leebeer eeoer.
HeefjefMe 9 : jeefJeke keeeos Je efveece eebeer JewOelee.
HeefjefMe 10 : He#eeblejeee keejCeeJeve meomelJe DeJewOe nesCes mebyebOeer lejletoer.
HeefjefMe 11 : Hebeeele jepeeee Mekeleer, DeefOekeej DeeefCe peyeeyeoeNee.
HeefjefMe 12 : ceneveiejHeeefuekeebee Mekeleer, DeefOekeej DeeefCe peyeeyeoeNee.
HegjJeCee (Appendices)
eebceOes F.me. 2004 Heele SketCe 92 JesUe Ievee ogmleer kejCeele Deeueer leebeer Je
leeleerue keuece DeeefCe leejerKe eebeer mebHetCe& eeoer osCeele Deeueer Deens.
6.5 Yeejleere veeieefjkeeeer cetueYetle kele&Jes

cetuele: cetueYetle DeefOekeejebee ogmeNee yeepetuee cetueYetle kele&Jes Deenslee. cnCetvee
Ieveekeejebveer megJeeleeruee kele&Jeebeer efueefKele eespevee kesueer veener. pesJne Skee veeieefjkeeme DeeHeues
DeefOekeej ceeefnle Demeleele eEkeJee leebee lees GHeYeesie Iesle Demelees, leee JesUer leeuee Flejebee
DeefOekeejebeermege peeCeerJe DemeCes cnCepese ns leees DeeHeesDeeHee kele&Je nesles.
102
F.me. 1976 meeueer 42 Jee jepeIevee ogmleer DevJees keuece 51-De Debleie&le
cetueYetle kele&Jes eleske Yeejleere veeieefjkeemeeer efveefele kesueer DeeefCe leebeer ele#e DeceueyepeeJeCeer
3 peevesJeejer 1977 Heemetve ueeiet Peeueer. ner kele&Jes Heg{erueeceeCes Deensle Je leebes eleske veeiejerkeeves
Heeueke kejCes DeeJeMeke Deens.
1)
mebefJeOeeveees Heeueve kejCes DeeefCe leees DeeoMe& Je mebmLee, jeÔJepe Je jeîeerle eebee
Deeoj kejCes.
2)
peecegUs DeeHeuee je<êre mJeeleb$e ue{eeme mHetefle& efceUeueer lee Goee DeeoMeeeer
peesHeemevee keve leebes DevegmejCe kejCes.
3)
Yeejleeeer meeJe&Yeewcelee, Skelee Je Skeelcelee GVele jeKeCes Je leebes mebj#eCe kejCes.
4)
DeeJeenve kesues peeF&ue lesJne osMeees mebj#eCe kejCes Je je<êre mesJee yepeeJeCes.
5)
Oeeefce&ke, Yeeef<eke Je eeosefeke efkebJee Jeieeae Yesoebee Heueerke[s peeTve DeefKeue Yeejleere
pevelesceOes SkeesHee Je Yeele=YeeJe Jee{eruee ueeJeCes; efm$eeebee eefle<suee GCesHeCee DeeCeCeeNee
eLeebee leeie kejCes.
6)
DeeHeuee mebefcee mebmke=leeree Jeejeees ceesue peeCetve lees peleve kejCes.
7)
DejCes, mejesJejs, veee Je Jeve peerJeme=<er DeeefCe vewmeefie&ke Heee&JejCeees j#eCe keve leele
megOeejCee kejCes DeeefCe mepeerJe eeCeebyeeyele oeeyeger yeeUieCes.
8)
Jew%eeefveke <erkeesve, ceeveJeleeJeeo DeeefCe eesOekeyeger Je megOeejCeeJeeo eebee efJekeeme

kejCes.
9)
meeJe&peefveke mebHeeeres j#eCe kejCes Je efnbmeeeejeee efve:enHetJe&ke leeie kejCes.
10)
je<^ melele GHeece Je efmeer eebee e{lee esCeer ieele peeF&ue Deee ekeejs meJe&
Jeeqkeleiele Je meecegoeefeke keee&#es$eele Hejekee<ses ee mebHeeove kejCeemeeer PeCes.
11)
mene les eewoe Je<ex Jeeeee yeeuekeebes DeeF&-Je[erue efkebJee Heeueke, leebee yeeuekeebvee efkebJee
Heeueebvee pes ueeiet Demesue leeeceeCes, efe#eCeeeer mebOeer GHeueyOe keve osCes. (Ievesee
keuece 45 vegmeej F.me. 2002 meeueer 86 Jee Ievee ogmleervJees IeeueCeele Deeues
Deens).
1)
2)
Yeejleere mebefJeOeeveeleerue keesCelee Heefjefe<ele Yee<eebeer eeoer Deens?

Yeejleere veeiejerkeebeer keesCeleerner leerve kele&Jes efuene.
103
6.6 meefn<Ceglee, eebleer DeeefCe peeleere meueesKee

Yeejleere meceepe ne yengYeeef<eke, yengOeeefce&ke, yengpeeleere, Demetve esLeerue Yeewieesefueke jevee,
Ssefleneefmeke HeeJe&Yetceer, JeseYet<ee F. efJeefJeOelesves veuesuee Deens. leecegUs esLeerue meceepeeceOes YesoYeeJe
jenCes eceeeHle Deens. Hejbleg Deee oseelemege `Yeejleere mebefJeOeeve' ns Demes Ske Dem$e Deens keer les
meJeevee Skepet sJetve vesnceer ose j#eCeemeeer yeUke kejles. cetUelee mebefJeOeeveeceOes JesieJesieUer
cetues, Deeoe&, lelJe%eeve eebee eYeeJe Deens. leevegmeeje cegueebee ueneveHeCeer leebeeJej meefn<Ceglee,
eebleer, menkeee&, meueesKee F. cetues peefJeCes Deleble DeeJeeke Deens. ee GHeIekeeble DeeHeCe
meefn<Ceglee, eebleer Je peeleere meueesKee ee cetueebJej Lees[keeele ekeee ekeCeej Deenesle.
6.6.1 meefn<Ceglee :
meefn<Ceglee eeee eyoe: DeLe& menveeeruelee Demee Ieslee eslees. Hejbleg lees Lees[e mebkegefele
Jeelees. ogmeNeebee YeeJevee, keuHevee mecepetve IesTve leebee Deeoj kejCes cnCepes meefn<Ceglee Demes
cnCelee esF&ue. Yeejleere meceepe ne Oece&, peeleer, HejbHeje, HebLe, eeosefeke Yee<ee eebee JewefJeOeeves
veuesuee Deens. Deee HeefjefmLeleerle meefn<Ceglee ee cetueeuee Deleble cenlJe eeHle nesles. ogmeNeeee
celeeee DeeojYeeJe yeeUieCes DeeJeeke Deens. ogmeNeeeer celes yeNeee JesUsme DeeHeCeeme DeeJe[le
veenerle, Hele veenerle. Hejbleg leebes eJeCe keeUpeerHetJe&ke keve eebleerHetCe& ceeiee&ves leebes Keb[ve kejCes
pejer Deens. ee oseele efnbog-cegefmuece, efnbog-efeeve, oefuele-Ge Deee obieueer ns meeceeve
GoenjCe Deens. Hejbleg menveeeruelee Je meefn<Ceglee yeeUieCes ns leeJej jeceyeeCe Deew<eOe Deens.
meefn<Ceglee cetueees cenlJe :
1) ogmeNeees mJeYeeJeOece& mecepetve IesCeeme meefn<Cegleseer ceole nesles..
2) peerJeveeleerue Deveske emebieer Jeeqkeleuee le[pees[ kejeJeer ueeieles Je HeefjefmLeleereer meceeeespeve
meeOeeJes ueeieles, lee <erves meefn<Cegleseer iejpe Deens.
3) meefn<Ceglesee cetueecegUs Yeeb[Ces-lebs Je DeeHeeHemeebleerue mebIe<e& Leebyetve eebleeree ceeie& eeHle neslees.
4) YeejleemeejKee yengefJeOe oseele meueesKee jeKeCeemeeer meefn<Cegleseer DeeJeekelee Deens.
5) ueeskeeenerJeeoer meceepeeuee melele eieleereerue Je JewYeJe eeHle kejeees Demeueeme meefn<Cegleses
cenlJe DeefOeke Deens.
6) meefn<Ceglesee cetueeves JeeeqkelebceOes GoejceleJeeoer efJeeejebee efejkeeJe nesTve efJejesOeer celes mege
efmJekeejCes meeseeres peeles.
7) mJele:ee ceveeefJe Demeues lejer meefn<Ceglee YeeJeecegUs ceveg<e ogmeNeeee celeebee Deeoj
kejCeeme lelHej neslees.
8) meefn<Ceglee ceeCemeeceeCemeele meceleseer YeeJevee Je=efbiele kejles DeeefCe mebefJeOeeveelceke lejletoeReer
DebceueyepeeJeCeer menpe efmJekeejles.
9) Yeejleeuee DeeefLe&ke JewYeJe eeHle keve peeieefleke meee JneJeeees Demeueeme meefn<Ceglee cetueeeer
Deleble DeeJeekelee Deens.
104
6.6.2 eebleer :
Yeejleeee eleske veeieefjkeeceOes eebleerHetCe& menkeee& Demesue leje Yeejleeee Skepeterme
yeUkeer eeHle nesF&ue. menkeee& DeeefCe HejmHejebvee ceoleereer YeeJevee Demeueeme oseeleerue
veeieefjkeeceOes eebleer veebole Demeles. meJe& eieleeres meej cnCepes eebleer nese. meeceeefpeke menpeerJeveele
eleskeeves DeeHeDeeHeueer peyeeyeoejer Geueueer Heeefnpes. DeeHeCe meJeevee ke=ef$ece Jee vewmeefie&ke DeeHeeeree
JesUer keesCeleener peele, Oece&, HebLe, Yee<ee, efuebieYeso, eose, HeeseeKe eeyeeyele Yeso ve yeeUielee vesnceere
ceole kesueer Heeefnpes. peeJesUer meceepeeleerue eleske peCe menkeee& kejCeeme lelHej Demesue lej
eleske Jeeqkelees Yeues PeeueeJeeetve jenCeej veener. leecegUs meecetefnke efkebJee meeceeefpeke ke=leer
kejCeemeeer osKeerue eesie mecepe DeeefCe HejmHej menkeee& DemeCes DeeJeeke Deens Je leeee esJe
meceepeelee veJns lej Jeeqkele peerJeveele, espeejer Je je<êceOes eebleer veeboCeele neslees.
eebleer ns Ske vewefleke-ceeveJeer cetue Deens Je leees Heeueve kejCes YeejleemeejKee
yengmeebmke=efleke oseeuee DeeJeeke Deenss. peeJesUer SKeeoer iees< DeeHeuee ceveeefJe nesles leeJesUer
DeeHeCe DeeHeuee mebece mees[tve efnbmeeeej ke vees lej leeJesUer mebbefJeOeeefveke ceeieeee DeJeuebye kesuee
Heeefnpes. `yeUer lees keeU efHeUer' ns met$e kesJeU eeCeer peieleeuee ueeiet He[les Hejbleg ceeveJeer meceepeeuee ns
ueeiet kejlee esCeej veener. keejCe pes meeceeefpeke <ee Jebefele, DebHeie, jesieer, Je= Demeleerue eebeer
oKeue keesCeere IesCeej veener efkebJee leebes j#eCener kesues peeCeej veener. eemeeere eebleeree lelJeeee
ceeveJeer peerJeveele efejkeeJe DemeCes Deieleees Deens. efmeeLe& ieewlece yegeves DeeHeues JewYeJeeeueer
peerJeveeee leeie keve eebleer emLeeefHele kejCeemeeer efkebyengvee eebleer-meleeee eesOe IesCeemeeer Je
leer emLeeefHele kejCeemeeer DeeHeues Deeeg<e Jeseues. leecegUse yeg ns eebleeres eefleke Deensle. DeeHeCe
eeleerHetCe& menpeerJeveees Heeueve kesues lej Flejner leees DevegHeeueve kejleerue. YeejleeceOes ee
cetueecegUs obieueer, efnbmeeeej eebvee efleueebpeueer efceUsue.
6.6.3 peeleere meueesKee :
Yeejleere meceepeeuee Deveske meeceeefpeke mecemeebvee leeW[ eeJes ueeieles. lemese DeeHeCeebme
je<êre SkeesHee, Skeelcelee DeeefCe Yeewieesefueke DeKeb[lee peesHeemeCes DeeJeeke Deens. Deepe Oece&,
peele, HebLe, Yee<ee, eeosefekelee eebee DeeOeejeJej efnbmeeeej ceepelees. leecegUs oseeeer DeeefLe&ke,
meeceeefpeke, Yeewieesefueke, Ssefleneefmeke veJns peerefJele neveer nesles. peieeceOes veeekekeer nesles. cnCetvee
elekeeves peeleere meueesKee jeKeCes cenJeees Deens. peeleere meueesKee jeKeeeee Peeueeme Heg{erue
keener iees<eRes Heeueve eleske Yeejleere veeieefjkeebves kejCes DeeJeeke Deens.
1)
meJe& Oeceeee DeYeeme kejCes : eleske Oecee&es Lees[keeele lelJe%eeve ceie lees pewve, yeew,
efnbog, cegefmuece, efeeve, eerKe Demesue DeYeemeCes ke eleske veeieefjkeees kele&Je Demeues Heeefnpes.
pemes keer, F&JejYekeleer efkebJee cees#eeeHleer F.
2)
cew$eer Je Yeele=YeeJe eebme Gespeve osCes : eleske veeieefjkeeves, cew$eer, yebOegYeeJe, YeefieveerYeeJe
eebvee Gespeve efoues Heeefnpes Je mJele: leees Heeueve kesues Heeefnpes. ee meJeeHes#ee je<^YeeJevesuee cenJe
efoues Heeefnpes.
105
3)
Oeeefce&ke YeeJeveses ees<eCe LeebyeefJeCes : eleske veeieefjkeeves DeeHeuee ueeskeebee Oeeefce&ke
YeeJeveebes ees<eCe ke vees. Goe. DeeHeuee Oecee&Jej Ieeuee Deens, Oecee&ee DeHeceeve Deens Je leeJeve
Oeeefce&ke oiebueervee Gespeve osCes eUues Heeefnpes. lemese Oecee&ee veeJeeJej DeeHeueer Leeuesueer ogkeeves
yebo kesueer Heeefnpesle. ceie les YeeWot meeOet, YeeWot meble, mJeebIeesef<ele yeeye F. Demesue.
4)
Deeblej-peeleere, Deeblej-Oeceeae DeeefCe Deeblej-jepe efJeJeenebvee eeslmeenve osCes :

DeeHeuee oseeble efJeefJeOe Oece&, peeleer, jepes, Yee<ee Demeuee lejer DeeHeCe Yeejleere Deenesle
ee YeeJevesletve Deeblej-peeleere, Deeblej-Oeceeae Je Deeblej-jepe efJeJeenebvee eeuevee efoueer Heeefnpes.
ceeveJeeeCeer Ske Deens ee ceeOeceeletve efJeeej kesuee Heeefnpes. ee mebkeuHevesves Skeereer YeeJevee Je=odOeeRiele
nesCeeme ceole nesF&ue.
5)
yengOeeefce&ke, yengYeeef<eke, yengjepe mebIevee mLeeHeve kejCes :

DeMee keener mebmLee mLeeHeve keve leeceOes meJe& Oecee&ee ueeskeebvee meeceerue keve IesCes
DeeJeMeke Deens. leeejs DeeHeeHemeebleerue Hejjepeere mebIe<e& ueeeuee peeJetve Oeeefce&ke meueesKee veebosue.
6)
peeleere Je OeceeOe MekeleeRes efHeleU GIe[s Hee[Ces :

DeMeer keener veslesceb[Uer Deensle, keener mJeebIeesef<ele meeceeefpeke keee&kelex DeeefCe mebmLee
Deensle keer, les DeeHeueer HeesUer YeepeCeemeeer Oecee&ee-peeleeree veeJeeJej obieueer Ie[Jetve DeeCeleele,
efveOeer ieesUe kejleele, SJe{se veJns lej Deeflejskeer eefMe#eCe osTve leMee keejJeeeener kejleele. DeMee
MekeleeRes emeejceeOeceebmeceesj eEkeJee keeeeemeceesj efHeleU GIe[s Hee[ues Heeefnpes.
7)
vewmeefie&ke Je ke=ef$ece DeeHeeerJesUer ceoleereer YeeJevee :

vewmeefie&ke Jee ke=ef$ece DeeHeeeree JesUer ceie leer lmegveeceer, ceneHetj, YetkebHe, eeerJeeoU
efkebJee Deeie, DeHeIeele, og<keeU Demesue, meJe& Oecee&ee ueeskeebveer DeeHeodemleebvee leve, ceve, Oeveeves
ceole kesueer Heeefnpes. keejCe Deesefjmeeleerue eeerJeeoU Demesue, iegpejeleceOeerue Oeeefce&ke obieueer
Demeleerue eEkeJee cegbyeF&leerue 26 peguewee ceneHetj Demesue eeJesUer ueeske DeeHeues peele Oece& efJemeve
Skeceskeebee ceoleeruee OeeJetve iesues nesles. Hejbleg nere YeeJevee jeefnueeme meueesKee Jee{Ceeme ceole
efceUsue.
8)
lelJe%eeve, keuHevee, Ge efJeeej eebeer osJeeCe IesJeeCe :

eleske Yeejleere veeieefjkeeves eebieuee Oeeefce&ke keuHevee, meebmke=efleke Jeejmee, Jew%eeefveke
MeesOe, lelJe%eeve, efJeeej eebeer jepee- jepeeee Oecee&-Oecee&ee ueeskeebHeemetve osJeeCe-IesJeeCe kesueer
lej meeceeefpeke meueesKee Je=efieble nesCeeme ceole nesF&ue. Oece&efvejHes#elesee YeeJevesuee yeUkeer esF&ue.
Oecee&Hes#ee ceeveJe peeleeruee cenJe esTve je<êre YeeJevesee efJekeeme nesF&ue.
9)
ceeveJeer cetueebes mebJeOe&ve :

Oeeefce&ke Je peeleere meueesKee Jee{Ceemeeer eleskeeves cetueYetle ceeveJeer cetueebes DeJeuebyeve Je
mebJeOe&ve kesues Heeefnpes. pemes menkeee&, mele, Deefnbmee, veee, meefn<Ceglee, efveHegCelee, Goejlee,
osMeYekeleer, je<êre Skeelcelee ee cetueebvee pej eeslmeenve efoues lej jeêre Je peeleere meueesKee
efvecee&Ce nesCeeme ceolee nesF&ue.
106
10)
emeej ceeOeceebeer Yetefcekee :

peeleere, Oeeefce&ke, eeosefMeke, Yeeef<eke meueesKee efvecee&Ce keve leeuee eeslmeenve osCeees
keece, eeej Je emeej kejCeees keece Je=eHe$es Je Fueskeê@efveke emeejceeOeces Deleble eMemJeerHeCes
kejleele. Hejbleg leemeeer keesCelee ieeseRes emeejCe kejCes Je keesCelee ieesseRes emeejCe eUCes ns
eemeeer emeejceeOeceebveer DeeHeues efveece HeeUues Heeefnpesle. leebveer peeleere meueesKeeee GoenjCeebes
emeejCe kejeJes Je leeeceeCes pevelesuee JeeieCeees DeeJeenve kejCes DeeJeMeke Deens. DeMee ekeejs
peeleere meueesKee jenCes DeeHeuee osMeemeeere veJns lej SketCee efJeeemeeer DeeJeMeke Deens.
1)
2)
3)
meefn<Cetlee cnCepes keee?

SKeeoer iees< DeeHeuee ceveeefJe Peeueeme DeeHeCe keee kejeJes?
peeleere meueesKee jeKeCeemeeer keesCelee iees<eRes Heeueve kejeJes?
6.7 Yeejleere mebefJeOeeveeeer cetueYetle JewefMees

Yeejleere mebefJeOeeveeee efMeuHekeejebveer leekeeUer peieeleerue meJe& osMeebceOes GHeueyOe
Demeuesuee mebefJeOeeveebee DeYeeme kesuee. leebeeceOeerue pee pee eebieuee lejletoer Yeejleere
meeceeefpeke, Yeewieesefueke HeefjefmLeleeruee eesie Jeeleerue leebee meceeJesMe Yeejleere mebefJeOeeveele kesuee.
leecegUse Yeejleere veeieefjkeeuee Deeveboer Je MeebleerHetCe& peerJeve peieCeemeeer pes DeeJeMeke Deens lee
ieeseRee meceeJesMe Yeejleere mebefJeOeeveele kejCeele Deeuee. Yeejleere mebefJeOeeveeleerue cetueYetle JewefMees
Heg{erueeceeCes meebielee esleerue.
1) eemleeefJeke (Preamble) : eemleeefJekesyeue ceeefnleer GHeIeke e. 4.4.2 ceOes JeeeeJeer.
2) peieeleerue meJee&le eoerIe& Je efueefKele mebefJeOeeve :
Yeejleere mebefJeOeeve ns peieeleerue meJee&le eoerIe& Je efueefKele mebefJeOeeve Deens. eeceOes 395
keueces, 22 Yeeie DeeefCe 12 HeefjeefMes nesleer. efMeJeee Ieveeogmleebeer eeoer DevegmeteerceOes osCeele
Deeueer Deens. keejCe Decesefjkeve mebefJeOeeve 7 keueceebes Deens lej Dee@m^sefueeve mebefJeOeeve 128 keueces
DeeefCe ke@ve[ees mebefJeOeeve 147 keueceebes Deens. Yeejleere mebefJeOeeveele eMeemekeere eb$eCeses
efJeMues<eCe, leebeer keee&Jeener, efJeOeerceb[U Je leebes keecekeepe, veee eb$eCee F. efJe<eeer efJemleejHetJe&ke
TneHeesn kejCeele Deeuesuee Deens. Fbiueb[meejKee osMeeuee lej efueefKele mebefJeOeevee veener. F.me.
2003 Heele SketCe 92 JesUe mebefJeOeeveele ogmlee kejCeele Deeuesuee Demetve leeceOes 447
keueces, 26 Yeeie DeeefCe 12 HeefjefMes Deensle.
107
3) peveleseer meeJe&Yeewcelee :
Yeejleere je^ ns keesCeleener Debleie&le Je yeee meesee efveeb$eCeeKeeueer vemetve esLeerue
peveleee leeeer eeueke Je ceeueke Deens. osMeeJej peveleseer meee ner Debeflece meee Deens. leecegUs
Yeejle ns meeJe&Yeewce je^ Deens Deeer mebefJeOeeveele lejleto Deens. Yeejleere pevelee leemeeer DeeHeues
eefleefveOeer osMeeee keejYeej eeueJeCeemeeer efveJe[tve osles. leemeeer eew{ celeebee DeJeuebye kejles. meJe&
Oecee&ee, HebLeeee, Yee<esee, eosMeeee, 18 Je<ex Je leeHeg{erue Jeeeee Yeejleere veeieefjkeeme
celeoeveeee DeefOekeej yeneue kesuee Deens.
4) DebMele: leej Je DebMele: ueJeefeke :
Yeejleere mebefJeOeeveees ns Ske JewefMee Deens keer, les Skeoce leej veener keer HetCe&le:
ueJeefeke veener. keuece 368 vegmeej pee pee JesUer Yeejleere pevelesuee meeceeefpeke, meebmke=efleke,
Mew#eefCeke, Jew%eeefveke, leeeflJekeee keeueevegHe, yeouelee eieleervegmeej mebefJeOeeveele yeoue kejCes
DeeJeMeke Jeesue lee lee JesUer leeeele yeoue keve leevegmeej veJeerve keuece pees[Ceeeer lejleto
kesueer Deens. lemese keeueevegHe DeveeJeMeke keueces JeieUCeeeermege eespevee Deens. leevegmeej
DeeleeHeele Deveske veJeerve jepeebeer efveefce&leer kesuesueer Deens. Hejbleg mebefJeOeeveeeer cetU eewke yeouelee
esle veener. Goe. mJeeleb$e, mecelee, yebOeglee, veee, cetueYetle nkeke eebeeceOes HetCe&HeCes yeoue kejlee
esle veener. megJeeleereer keueces 395 nesleer Je meve 2003 Heele leebeer mebKee 447 Peeueer Deens.
5) cetueYetle DeefOekeejebeer eespevee :
Yeejleere mebefJeOeeveeves Yeejleeee eleske veeieefjkeeme cetueYetle DeefOekeej yeneue kesuesues
Deensle. les keesCeleener YesoYeeJe ve kejlee leeuee GHeYeesielee esleele. leemeeer leeuee keeeeeves
mebj#eCemege osCeele Deeues Deens. ee cetueYetle DeefOekeejebeer lejleto keuece 12-35 ceOes Deens.
cetueYetle DeefOekeej Heg{erueeceeCes Deensle.
De)
meceevelesee DeefOekeej :
eeejs eleske Yeejleere veeieefjke ne keeeeemeceesj keesCeleener YesoYeeJeeefMeJeee meceeve
Deens Demes cnues Deens (keuece 12-18).
ye)
Deensle.
ke)
mJeeleb$eeee DeefOekeej (keuece 19-22) :

eeceOes eleske Yeejleere veeieefjkeeuee mene ekeejeer mJeeleb$es yeneue kejCeele Deeuesueer
1) Yee<eCe Je DeefYeJekeleer mJeeleb$e.
2) Meeblelesves Je efJeveeMem$e Ske$e peceCeees mJeeleb$e.
3) DeefOemebIe Jee JeeJemeeefeke mebIevee mLeeHeCeees mJeeleb$e.
4) Yeejleere jepe#es$eele meJe&$e cegkeleHeCes mebeej mJeeleb$e.
5) Yeejleere jepe#es$eele kegsner jenCeees mJeeleb$e.
6) keesCeleener HesMee DeeejCeees DeLeJee keesCeleener JeJemeee, Goerce eEkeJee Oeboe kejCeees
mJeeleb$e.
Mees<eCeeefJeee DeefOekeej (keuece 23-24) :
eeceOes ceeveJeer JeeHeej, Jesefyeieejer, mekelecepetjer eebvee Heeeyebo IeeueCeele Deeuee Deens.
108
[)
Oece& mJeeleb$eeee DeefOekeej (keuece 25-28) :

Yeejleeleerue keesCeleener Jekeleerme DeeHeuee Oece& leeietve efkebJee sJetve ogmeje Oece&
efmJekeejCeeee, Oecee&ejCe kejCeeee DeefOekeej Deens.
F)
meebmke=efleke Je ew#eefCeke DeefOekeej (keuece 29-30) :

eleske veeieefjkeeme DeeHeuee mebmke=leeree eeej, emeej, peleve kejCeeee Je leemeeer
DeeHeuee ew#eefCeke mebmLee mLeeHeve kejCeees DeefOekeej Demeleerue Je leebvee keeeeeves mebj#eCe
efceUsue.
F&)
mebHeeeree DeefOekeej (keuece 31) :

ne DeefOekeej F.me. 1978 meeueer 44 Jee IeveeogmleervJees JeieUCeele Deeuee Deens.
He)
Ieveelceke Gheeeebee DeefOekeej (keuece 32-35) :

keesCeleener veeieefjkeeJej yeskeeeoe Deveee Peeueeme leeme veeeeueeeleHex mebj#eCe efoues
Heeefnpes Je ne leeee DeefOekeej Deens Demes mebefJeOeeveele veceto kesues Deens. Goe. 1) nsefyeeme kee@He&me
(osnesHeefmLeleer) 2) ceB[@ceme (ceneose) 3) eeslesefnefyeeve (eefle<esOe) 4) keesJee@jbes (kekeeefOekeej)
DeeefCe 5) meefe&Deesjee (eeke<e&Ce) ee ekeejes eeefOeuesKe kee{Ceeeer meJeexe veeeeueeeeer
peyeeyeoejer Demesue.
6)
cetueYetle kele&Jes (keuece 51 De) :

cetueYetle kele&Jeebeer ceeefnleer IesCeemeeer Ieke 4.5 JeeeeJes.
7)
mebIejepe eyeU lej jepeebveener DeefOekeej :

keWmejkeej Je meJe& jepe mejkeejebJej mebefJeOeeveees efveeb$eCe Demeles, veJns lej lee meJeees
ceeie&oe&ve mebefJeOeevee kejles. meJe& jepeebvee leebes DeefOekeej yeneue kesuesues Deensle Je leevegmeej
leebvee efJekeemeeee mebOeer GHeueyOe keve efouesuee Deensle. Hejbleg keesCelesner jepe mejkeej DeeHeCeebme
mebIejepeeHes#ee Jeje{ mecepet ekeCeej veener. keejCe mebIejepe vesnceere yeUke jenerue Deeer
eespevee mebefJeOeeveevese kesueer Deens. leemeeer Skesjer veeieefjkelJe, mebIemeteer, jepe efJe<ee meteer,
meceJeleea efJe<ee meteer leeej kejCeele Deeues Deensle. DeeleeHeele (meve 2003) mebIemeteerceOes 99
efJe<ee, jepemeteer ceOes 61 efJe<ee lej meceJeleea meteerceOes 52 efJe<eeebeer eeoer Deens. peeJesUer mebIe
mejkeej Je jepe mejkeej eebeeleerue keeeeeyeeyele Jeeo efvecee&Ce neslees lesJne mebIe mejkeejeee
keeeoe JewOe ceeveuee peeJetve jepeeee keeeoe DeJewOe jlees. lej DeeCeeryeeCeer mebyebOeeree
DeefOekeejebceOes mebIemejkeejuee Ieveelceke eb$eCee keesuece[Ceeee keejCeeves jepe mejkeej
yejKeemle keve leepeeieer je<^Heleereemeve ueeiet kejCeeee DeefOekeej Deens.
8)
mebmeoere ueeskeeener :
DeeHeCe mebmeoere ueeskeeeneree efmJekeej kesuesuee Demetve je<^Heleer ns mebefJeOeeefveke Je
keee&keejer ecegKe Deensle. lej HebleeOeeve Je leebes cebef$eceb[U ns je<^HeleeRes eefleefveOeer cnCetve keee&
kejles Je ele#e mejkeej eeueefJeles. Demes cnues peeles keer, je<^Heleer ns jepeees veeceOeejer ecegKe
Demeleele lej Kejer meee ner HebleeOeeve Je leebes cebef$eceb[U eebee neleele Demeles. Yeejleere mebmeo
odefJeie=ner Demetve jepemeYee ns Jeefj< meYeeie=n lej ueeskemeYee ns keefve< meYeeie=n Deens. ner oesvner
meYeeie=ns DeeHeuee ueeskeeefleefveOeeRceeHe&le yengceleeves oseeleerue pevelesmeeer jeJe, keeeos Heeefjle kejerle
Demeleele.
109
9)
jepe OeesjCeeeer ceeie&oe&ke lelJes (keuece 36-51) :

jepe OeesjCeeeer ceeie&oe&ke lelJes ner Deefleefjkele keeeoseerj metevee Je ceeie&oe&ke Yeeie
Deens. jepe mejkeej Je mebIemejkeej eebveer DeeHeueer Heee Je<eeeer jepeJe kejleevee keesCelee meteveebes
Heeueve kejeJes Je DeeHeues mejkeej Je SketCee DeeHeues je<^ kemes keueeCekeejer jepe Deens ns efme
kejCes iejpeses Deens. mejkeejves ee ceeie&oe&ke lelJeebes Heeueve kesues veener lej veeieefjke leeefJe
veeeeueeele oeo ceeiet ekele veenerle. lejerner mejkeejuee ee ceeie&oe&ke lelJeebes Heeueve kejCes Yeeie
He[les. eees keejCe cnCepes pes ueeske Deee mejkeejuee efveJe[tve osleele leebvee Hegvne efveJe[tve oslee
esCeej veener ns leeuee Hekekes ceeefnle Demeles. Goe. keuece 45 ceOeerue lejleto cnCeles keer, Yeejleeleerue
6 les 14 Jeeesieeee cegueebme ceesHele Je mekeleeres eeLeefceke efe#eCe efceUeues Heeefnpes. leemeeer
mejkeejeer ner vewefleke peyeeyeoejer Deens keer, leemeeer eeUe yeebOekeece, efe#ekeebee vesceCetkee, leebes
Jesleve, Fceejleer yeeOeCes F. iees<er mejkeejuee kejCes eceeeHle Deens.
10)
Oece&efvejHes#elee :
ee lejletoeree mebefJeOeeveele F.me. 1976 meeueer 42 Jee Ieveeogmleer vegmeej meceeJese
kejCeele Deeuee. eeee DeLe& `je<Ôece&' Deee ekeejee keesCeleener Yeejleeee Oece& veener. lemese
Yeejle mejkeej keesCeleener Skee efJeefe< Oecee&es ueebietueeeueve kejCeej veener efkebJee eflejmkeejner
kejCeej veener. lemese jepe keesCeleener Oecee&ceOes nmle#esHe kejCeej veener Je keesCeeJejner Oeeefce&ke
mekeleer kejCeej veener. Oece& ner Keepeieer yeeye Deens. keesCeleener Oecee&ee mejkeejJej Heie[e vemesue.
eleske veeieefjkeeuee Oece&mJeeleb$e Deens Je leeuee GHeYeesielee eeJes eemeeer jepemejkeej eelve
kejerue. ee lelJeecegUse YeejleeceOes JesieJesieUee Oecee&es vesles je<^Heleer, HebleeOeeve ee HeoeJej nesTve
iesues.
11)
Skesjer veeieefjkelJe :
Decesefjkesee mebefJeOeeveeves leebee veeieefjkeebvee ognsjer veeieefjkelJeeeer cegYee efoueer Deens. Ske
oseees veeieefjkelJe lej ogmejs jepeees veeieefjkelJe nese. eeGue Yeejleere HeefjefmLeleervegmeej
meefJeOeeveeves Yeejleere veeieefjkeeme Hekele Skesjer cnCepes oseees veeieefjkelJe yeneue kesues Deens. keejCe
jepeees veeieefjke Hekele DeeHeuee jepeeeer Skeefve< jenleerue Hejbleg oseees keee? ne ceese Oeeskee
Yeejleele mebYeeJelees. lemese mebeej mJeeleb$eeeer efkebJee kegsner jenCeeee DeefOekeejees keee Peeues
Demeles? cnCetve Yeejleere veeieefjke keesCeleener YesoYeeJeeefeJeee kegsner jent ekelees, efe#eCe IesT
ekelees, veeskejer-JeJemeee ke ekelees. eee Skesjer veeieefjkelJeecegUs `ceer eLecener Yeejleere Je
Debeflecener Yeejleere Deens' Deeer YeeJevee peesHeemeCeeme ceole nesles. ee Skejer veeieefjkelJeecegUs efJeefJeOe
Yee<ee, Oece&, eose, m$eer-Heg<e Demes Yeso ve HeeUlee ueeskeebceOes je<êre SkeesHee Je je<êre Skeelcelee
Je=efbiele nesCeeme ceole nesles.
12)
mJeleb$e veeeeb$eCee :
Yeejleere mebefJeOeeveeee leerve mlebYeebHewkeer (efJeOeeveceb[U, keee&keejer ceb[U DeeefCe
veeeceb[U) veee eb$eCee ner mJeleb$e sJeCeele Deeueer Demetve leebvee peeoe DeefOekeej osCeele Deeues
Deensle. meJeexe, Ge, ogece veeeeueeebeer jevee Je leebleerue veeeeefOee, leebeer Hee$elee, mesJee,
eleea, Deer eebeer lejleto mebefJeOeeveele mHe< kejCeele Deeueer Deens. veeeeb$eCesuee HetCe&HeCes mJeleb$e
sJeCeele Deeues Deens. veeeeueeebvee efJeOeerceb[U DeLeJee keee&keejer ceb[Ueee keeeoe, efveCe&e,
efveece, jeJe mebefJeOeeve efJejesOeer Demeueeme DeJewOe jefJeCeeee DeefOekeej Deens.
110
13)
veeefeke HegveefJe&ueeskeve :
meJeexe Je Ge veeeeuees mebefJeOeeveees j#eke ceeveues peeleele. leebvee mebefJeOeeveeleerue
lejletoeRee Debeflece DevJeeeLe& ueeJeCeees DeefOekeej Deensle. cnCetvee mejkeej keesCeleener keeeoe,
efveece, Heeefjle kejleevee leeeer mebefJeOeeefveke JewOelee eLece leHeemetve Heenles Je mebefJeOeeveees keesCelesner
G}bIeve nesCeej veener eebeer keeUpeer Iesles. yeNeee JesUsme jepe efJeOeeveceb[Us efkebJee mebmeosves Heeefjle
kesuesues keeeos mebefJeOeeveeeer Hetjke vemeleele. Deee JesUer ns keeeos HetCe&HeCes j kejCeees efkebJee les JewOe
jefJeCeees DeefOekeej veeeeueeebvee Demeleele leeuee veeefeke HegveefJe&ueeskeve Demes cnCeleele.
14)
pegvee jepeJeeree Deble Je veJee jepeJeerme eejbYe :

DeeHeues mebbefJeOeeve ns KeNee DeLee&ves eebleerkeejer Deens. Yeejleeee jepekeejYeej eeeerve
keeUeHeemetve cevegmce=leerJej DeeOeeefjle neslee, Oece&eem$eebJej DeeOeeefjle neslee. esLeerue keeeos
leeeceeCese nesles. Hejbleg Deelee leeSsJepeer mebefJeOeeve Deeues. HetJeea meceevelee, mJeeleb$e, veee, meceeve
mebOeer-opee& eebvee Deefpeyeele Yeejleere meceepeele Leeje veJnlee. lemese peeleere, m$eer-Heg<e, Oeeefce&ke
YesoYeeJe Flekee yeeskeeUuee neslee keer, Keeueee peeleer, m$eeree eebvee peerJeve peieCes keerCe Peeues
nesles. DemHe=elesee keuebke esLeerue Yeejleere meceepeeuee ueeieuee neslee. Hejbleg Yeejleere mebefJeOeeveeves ee
meJe& $eger otj kesuee Deensle. efm$eee kecekegJele Jeie& eebvee mebj#eCe osCeele Deeues Deens. cnCetvee
Yeejleere mebefJeOeeve cnCepes pegves egie peeTve veJee egieeee eejbYe nese.
15)
Flejebee eebieuee iees<eRee meceeJese :

mebefJeOeeveeee efeuHekeejebveer Flej oseeleerue eeefuele jepeIeveebee meKeesue DeYeeme
kesuee Je leeleerue peer keener eebieueer lelJes Demeleerue leebee Yeejleere meeceeefpeke, Oeeefce&ke, jepekeere
HeefjefmLeleervegmeej Yeejleere mebefJeOeeveele meceeJese kesuee. leeleerue keener lejletoer Heg{erueeceeCes :
ose
lejleto
1) Fbiueb[ :
mebmeoere ueeskeeener, ueeskeeener efveJe[Cetke eeeree
2) Decesefjkee :
veeefeke HegveefJe&ueeskeve
3) ke@ve[e Je Decesefjkee :
mebIejepeees mJeHe
4) Deeeue[ :
jepeOeesjCeeeer ceeie&oe&ke lelJes
5) Fbiueb[ Je eevme :
DeOe#e (je<^Heleer) Je leebes DeefOekeej
6) Decesefjkee Je eevme :
cetueYetle DeefOekeej
7) oef#eCe Decesefjkee :
mebefJeOeeve ogmleer DeeefCe ueJeefekelee
8) pece&ve Jeeecej efjHeefyueke : DeeefCeyeeCeer

Flejebee celes eeHes#ee JesieUer Jewefe<es Demet ekeleele. keejCe eleske lejleto Je keuece
lesJe{ere cenJeeeer Deens.
111
1)
2)
3)
Yeejleere mebefJeOeeve Debele: leej Je Debele: ueJeefeke Deens cnCepes keee?

mJeeleb$eees DeefOekeej meebiee.
veeefeke HegveefJe&ueeskeve cnCepes keee?
6.8 meejebe
Yeejleere mebefJeOeeveefveefce&leer Heeerceeies efyeere mejkeejves JesUee JesUer keener keeeos kesues Je
Yeejleere pevelesee Demeblees<e keceer kejCeees Gheee kesues. Yeejleere vesleebeer Deeboesueves melele eeuete
nesleer DeeefCe F.me. 1946 ke@efyeves efceeveuee mebefJeOeeve efveefce&leermeeer mebefJeOeeve meYeseer efeHeejme
kejeJeer ueeieueer. 15 Dee@iem 1947 uee Yeejleeuee mJeeleb$e efceUeues Hejbleg lelHetJeeae 9 ef[meWyej
1946 jespeer mebefJeOeeve meYeseer Heefnueer yewke nesTve mebefJeOeeve efveefce&leeruee megJeele Peeueer. [e@.
yeeyeemeensye Deebyes[kej keeBesmees meome vemeleeveener leebvee leebee meebefJeOeeefveke keeeeeee
meKeesue %eeveecegUs mebefJeOeeve meYeses meome yeveJetve cemegoe meefceleeres DeOe#eHeo osCeele Deeues.
mebefJeOeeveeee DeejeKe[e leeej kejCeees keece ee meefceleerves ceesee ke<eves Heej Hee[ues Je leees
ese [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kejvee peeles.
DeeHeues mebefJeOeeve ns Deveske ekeejeer cetues, keuHevee, ceneve efJeeej eebJej DeeOeeefjle Deens.
peieeleerue lelJe%eveeee Deveske eebieuee lelJeebee HeeeeJej les GYes Deens. Yeejleere mebefJeOeeve ns
peieeleerue Ske eoerIe& Je efueefKele mebefJeOeeve Demetve les ueeskeeener lelJeebJej DeeOeeefjle Deens. esLeerue
veeiejerkeeuee cetueYetle DeefOekeejebyejesyej cetueYetle kele&Jesmege efoueer Deensle. Yeejleere mebefJeOeeve ns meJe&
Yeejleereebvee, leebes Deveske peeleer, Oece&, HebLe, JeseYet<ee, Yeewieesefueke, Ssefleneefmeke HeeJe&Yetceer Demeueer
lejer Skepet sJeCeees keee& kejles. mebefJeOeeve cegUse pevelesceOes eebleer, meueesKee, meefn<Ceglee eebvee
eeslmeenve efceUles. leecegUse DeeHeuee meebefJeOeeefveke lejletoeRee DeeOeej Deepe Deveske veJeefveefce&le ose
Iesle Deensle.
6.9 efJeeeHeermlejere eve

1. Yeejleere meebefJeOeeveees leeeflJeke DeefOe<eve mHe< keje.
2. Yeejleere mebefJeOeeve jevee mHe< keje.
3. YeejleeceOes meefn<Ceglee, eebleer DeeefCe peeleere meueesKee kemee Jee{erme ueeiesue? efJeues<eCe keje.
112
4. Yeejleere mebefJeOeeveeeer cetueYetle Jewefe<es keesCeleer? eee& keje.
5. Lees[keeele erHee efuene.
De) Yeejleere mebefJeOeeve efveefce&leer
ye) Yeejleere veeiejerkeeeer cetueYetle kele&Jes
ke) mebefJeOeeveeeer eemleeefJekee
[) peeleere meueesKee jeKeCeees Gheee
F) cetueYetle nkeke
113
7
jepekeere eefkeesleerue cenJeees Ieke
Heeeeer jevee :
7.0
7.1
7.2
7.3
7.4
7.5
7.6
Gef<s
emleeJevee
Yeejleeleerue jepekeere He#eHeleer
eeefceCe Je enjer Yeeieeleerue mLeeefveke mJejepe mebmLee 73 Jeer Je 74 Jeer Ievee-ogmleer
Je meJe&meceeJeseke jepekeejCe
ceefnueebes jepekeejCeeleerue Yetefcekee DeeefCe cenJe
meejebMe
7.0 Gef<s
ee ekejCeecegUs DeeHeueeuee Yeejleeleerue jepekeere eefeee mecepetve IesCeeme ceole nesF&ue.
Yeejleeleerue jepekeere He#eHeleer, leebeer Jewefe<es, leeee efJekeeme DeeefCe iegCe Je oes<e.
eeceHebeeeleer meboYee&le 73 Jee Ievee ogmleercegUs eeceHebeeeleer nee mJeeemeve OeesjCe kemes
jeyeJet ekeleele ns meebielee esF&ue.
74 Jeer Ieveeogmleer Je veiejHeefj<eoe DeeefCe ceneveiejHeeefuekee eebeer ceeefnleer meebielee esF&ue.
Yeejleeleerue efm$eeebee jepekeejCeeleerue eJeseeee Dee{eJee.
Yeejleere efm$eeebee jepekeere menYeeieeleerue De[LeUs.
Yeejleere ceefnueebes jepekeejCeeleerue Yetefcekee DeeefCe cenJe.
7.1 emleeJevee
YeejleemeejKee efJekemeveMeerue osMeeee efJekeemeeceOes leeuee efJekemeerle yeveefJeCeemeeer
jepekeere He#eeeer Yetefcekee cenJeeeer jles. keesCeleener osMeeeer eieleer ner lesLeerue jepekeere He#eeee
keee&MekeleerJej DeJeuebyetve Demeles. leecegUs osMeeee efJekeemeele jepekeere He#e, leebeer Yetefcekee,
leeceOes Demeuesuee ueeskeebee menYeeie, ceefnueebeer Yetefcekee F. Ieke cenJeees jleele. [e@.
yeeyeemeensye Deebyes[kejebveer peeJesUer Ievee efueefnueer leeJesUer leebee meceesj Ske He#e Heleer, efHe#e
114
Heleer DeeefCe yengHe#e Heleer Demes Deveske Heee&e nesles. Hejbleg lelkeeueerve osMeebleer meJe& jepekeere
He#eebee DeYeeme keve YeejleemeejKee yengYeeef<eke, yengOeefce&e, ueeskemebKee Demeuesuee osMeeueemege
yengHeleer DemeCes iejpeses Deens. ns ue#eele IesTve leebveer yengHe#e Heleeree mJeerkeej kesuee ns efometve
esles. mJeeleb$eeveblej Deveske Je<ex keeBesmeeer meee Demeuesuee YeejleeceOes Deepe Deveske je<êre,
eeosefMeke He#eeee Goe Je efJekeeme nesle iesuesuee efometve eslees. leeeyejesyej eeceerCe Yeeieeleerue
peveleemege jepekeere #es$eeceOes DeeHeuee mee GceJet ueeieues. ceefnueebveermege DeeHeues kele&=lJe efme
keve oeKeefJeues neslese. yeouelee HeefjefmLeleervegmeej DeeHeCener jepeIevesceOes yeoue keve meeses
efJekeWerkejCe kesues. ee erves 73 Jeer Je 74 Jeer Ieveeogmleer cenJeeeer jles.
7.2 Yeejleeleerue jepekeere He#eHeleer :

ceveg<e ne mJeYeeJe: meceepeeerue Deens. lees Skeekeer jeng ekele veener. mebIe keve jenCes ner
leeeer vewmeefie&ke eJe=eer Deens. efJeeej efYeVelescegUs meceepeele efvejefvejeUs mebIe efkebJee ueeskemecetn efvecee&Ce
nesleele. Deee ekeejeer efJeeej efYeVelee DeeefLe&ke, meeceeefpeke, Oeeefce&ke, lelJe%eeveefJe<eeke efkebJee
Deve mJeHeeeer Demet ekeles. jepekeere He#eebee Goeeuee ns Ieke keejCeerYetle nesT ekeleele.
leebeeleerue efYeVelescegUs He#eefYeVelee efvecee&Ce nesT ekeles. jepekeere He#e ns meceepeeleerue mebIeefle
ie Demeleele. leebvee jepekeere cnCeleele keejCe les jepeeleerue meeseer mebyebefOele Demeleele.
7.2.1 jepekeere He#e JeeKee :
S[ceb[ yeke& eebee celes, jepekeere lelJe%eeveeee yeeyeleerle Skecele Demeuesuee Je
mebIeefleHeCes je<êre efnlemebyebOe peHeCeeje ueeskemecetn cnCepes jepekeere He#e nese. ce@keDeeeJnj
eebee celes jepekeere He#e cnCepes SKeeee lelJeeuee efkebJee Gef<euee Heeefbyee osCeemeeer mebIeefle
Peeuesueer mebmLee. Deeer mebmLee Ieveelceke ceeiee&ves les lelJe efkebJee Gef< eemevemebmLeses Gef<
cnCetve jJeCeeee eelve kejles. ee efJeeejJebleeee efJeeejeletve Heg{erue cegs mHe< nesleele.
1)
jepekeere He#e ner ueeskeebeer mebIevee Demeles. He#eeee cegueYetle lelJeeefJe<eeer lee ueeskeeble
SkeJeekeelee Demeles.
2)
jepekeere He#e meee nmleiele keve DeeHeuee lelJeebee eewkeerle ueeskekeueeCe
meeOeCeeee eelve kejleele. Deee ekeejs jepekeere He#e cnCepes meceeve jepekeere celes Je Oese
DemeCeeNee JekeleeReer Ssefke mebIevee. ner mebIevee eemeveeJej efveeb$eCe sJetve DeeHeues OeesjCe meeOe
kejCeeee eelve kejles.
7.2.2 Yeejleeleerue He#eHeleeree Goe Je efJekeeme :
Yeejleele 1885 meeueer Yeejleere je<êre keeBesmeeer mLeeHevee Peeueer. Hejblet eemeve mebmLee
jeyeefJeCes ee Gseeves veener lej oseeuee cegkele kejCeees cegKe Gef< sJetve Yeejleere je<êre
keeBesmeeer mLeeHevee Peeueer. Heg{s efyeere keeeeeee eewkeerle jentve je<êre keeBesmeves meee eeHleer
kejCeeee eelve kesuesuee efometve eslees. mJeeleb$e HetJe& keeUele cegefmuece efueie Je efnbot cenemeYee ee
mebIevee mege efJeefe<e nsletves mLeeHeve kejCeele Deeues. Hejbleg ee oesvner mebIevee jepekeere He#ee
Hes#ee Oeeefce&ke He#e cnCetvee ueeskeefee Peeuee.
115
mJeeleb$eeveblej jepekeere He#eeefJe<eeer mHe<HeCes keesCeleener Ieveelceke lejletoer kejCeele
Deeuee veenerle. Hejbleg keuece 19 eceeCes veeieefjkeebvee mebIevee mJeeleb$eeee DeefOekeej osCeele Deeuee
Deens. leeeer HeefjCeleer cnCepes mJeeleb$eesej keeUDele veJeveJeerve jepekeere He#e Goeeme esle Deens.
jepeIevesee 924 Jee keueceevJees efveJe[Cegkeebes mebeeueve, ceeie&oe&ve Je efveeb$eCe kejCeees
keee& efveJe[Cetke Deeeesieeke[s meesHeefJeues Deens. leecegUs efveJe[Cetkee ue{efJeCeeNee jepekeere He#eevee
ceevelee osCes, leebeemeeer efevns jeKetve sJeCes Fleeoer keeces ns Deeeesie kejles.
7.2.3 Yeejleele He#eHeleeree efJekeeme efJeefJeOe HHeele Peeueees efometve esles :
1) 1947 les 1977 : 1950 uee meceepeJeeoer He#e, 1951 uee Yeejleere pevemebIe, 1957 uee
mJeleb$e He#e, 1957 efjHeyueerkeve Heeea Dee@He Fbef[ee, 1966 uee efeJemesvee Fleeoer He#e Goeeme
Deeues. HeCe ee keeUele SkeHe#e eYeglJe HeOoleer DeefmlelJeele nesleer. keeBesme Deefleee eYeeJeer
He#e neslee.
2) 1977 les 1980 : keeBesme He#eeee eYeeJe ee keeueKeb[ele keceer Peeuee Je efJeefJeOe
efJeeejmejCeeres ueeske Ske$e esJetve pevelee He#eeeer meee Deeueer.
3) 1980 les 1989 : ee keeUele Hegvne keeBesme He#eees eemeve nesles. nee keeUele SkeHe#e
eYeglJe Heleer efometve esles.
4) 1989 Heg{s : yengHe#eHeleer Je mebefcees DeeIee[er mejkeej eemeeer ne eefme keeueKeb[ Deens.
7.2.4 Yeejleere He#e Heleereer Jewefe<es :
De)
yengHe#e Heleer : Yeejleeee jepekeere JeeleeJejCeele Deveske jepekeere He#e Dee{Uleele.
je<êre mlejeJejerue He#e Hegtve veJeerve He#e efvecee&Ce Peeues. keener He#e, vesleebveer mLeeHeve kesues.
eeosefeke He#eebeer leele Yej He[ueer. ess-ceess efceUtve 75 Hes#ee DeefOeke He#e Deensle. keceer
nesCeeHes#ee leeee Jee{Ceeke[s DeefOeke keue Deens.
ye)
Ske He#e eYeglJe Heleer : leebef$eke<ee DeeHeueeke[s yengHe#e Heleer DeefmlelJeele Deens.
Hejblet 1977-75, 1989-91, 1996-97-1998, 1999-2004 ne keeU JeieUlee
keWele keebesme He#ee meeeOeejer He#e jeefnuee Deens. Yeejleeee jepekeere He#eeJej keeBesmees mLeeve
ecegKee jeefnues Deens. keeBesme He#eecegUs oseeuee mJeeleb$e efceUeues Deeer Deveske ueeskeebeer mecepetle
Deens. yejse jepekeere He#e Je leees vesles ns keeBesme He#eeee keOeerlejer Ske Yeeie nesles. je<êre
mlejeJej keeBesmeuee iebYeerj Oeeskee GodYeJeuesuee veJnlee. leLeeefHe iesuee keener Je<ee&le keeBesmeee eYeeJe
keceer nesle Demeuesuee efometve esle Deens.
ke)
ogye&ue Je DemebIeefle efJejesOeer He#e :

ueeskeeeneree eemJeer Jeeeeueermeeer yeueJeeve efJejesOeer He#e DeeJeeke Demelees. Hejbleg
Yeejleele efJejesOeer He#e ogye&ue Deensle. efJejesOeer He#eebeer mebKee eeb[ Deens leecegUs leebee meeceLeees
efJeIeve nesles.
116
[)
je<êre Je eeosefeke He#e :

keener He#e je<êre mlejeJej keee& kejleele. leele keeBesme, Yeejleere pevelee Heeea, yengpeve
meceepe He#e FleeoeRee meceeJese neslees. efeJemesvee, Dekeeueer oue Fleeoer He#e eeosefeke mJeHeees
Deensle. eose efve<e esleJeueer iesueeves jepeele eeosefeke He#e DeefOeke ueeskeefee Peeues. lesJe{ee
eceeCeele je<êre He#eebee peveeOeej keceer Peeuee. je<êre He#eebvee eeosefeke He#eebes cenlJe ue#eele
IeeJes ueeieues. leebeeeer le[pees[ kejeJeer ueeieueer.
F)
vesle=lJeeJej DeeOeejerle :
vesle=lJeeJej DeeOeeefjle He#e ns Yeejleeleerue He#e Heleeres cenlJeees Jewefe<e Deens. He#eeee
vesleeee veeJeeves lee lee jepekeere He#eeuee DeesUKeCeele esles. vesleebceOeerue mebIe<e&, leebee
Denbkeej, leebeeleerue DeOeerke yesyeveeJe nse yengleske jepekeere He#eebee mLeeHeveses keejCe Deens.
keesCeleener oesve jepekeere He#eebceOes leerJe mJeHeeee Jeweeefjke mebIe<e& efomele veener. He#evesle=lJeele
celeYeso Peeues keer He#eees efJeYeepeve nesles Je veJeerve He#e efvecee&Ce neslees.
F&)
He#eelebj :
efJeefJeOe jepekeere He#eees meome Deveskeoe He#eelebj kejleevee Dee{Uleele. Deveske JesUe ee
He#eeblejees keejCe Jeweeefjke vemeles. meee efceUefJeCeeee efJeeej meJee&le Jeje{ jlees. keeuees e$et
Deepees efce$e yeveleele. efveJe[Cetke efpebkeueeveblej He#eyeoue kejCes cnCepes Skeekeejs celeoejebee
efJeJeemeIeele nese. cnCetve He#eeblejyeboeres keeeos kesues Deensle. He#eeblej kejCes ner Yeejleere
jepekeejCeeeer Ske iebYeerj mecemee yeveueer Deens.
G)
eyeU eeosefeke He#e :

Deveske eebleele eeosefeke He#e mLeeefveke eveebvee Jeeee Hees[Ces ee YeeJevesves Goeeuee Deeues
Deensle. DeeHeeHeuee jepeele keeBesmeuee Heee&e cnCetve ns He#e JeeJejleele. je<êre He#e DeeHeues
efnlemebyebOe peesHeemeCeele DemeceLe& Deensle Deeer ueeskeYeeJevee Deens. ee YeeJevescegUs jepeebceOes
eeosefeke He#e eyeU nesleele. Yeejleeee Deepeee jepekeejCeeceOes eeosefekelee ne
jepekeejCeeleerue eYeeJeer Ieke Deens. Deepe Yeejleele Deveske eeosefeke He#e DeefmlelJeele Deensle.
Goe. efJe[ cegVese keUIece, lesueiet osece He#e, meceepeJeeoer He#e, Dekeeueer oue, Deemeece ieCeleb$e
Heefj<eo, efeJemesvee F.
T)
efJeeejebee DeeOeej :
Yeejleeleerue yengmebKe jepekeere He#e keesCeleelejer efJeeejeCeeueeree Hegjmkeej kejleele.
meceepeJeeo, Oece&efvejHes#elee, ueeskeeener Fleeoer efJeeejebvee yeebOeuesues Demeueeee oeJee kejleele. meee
efceUefJeCes SJe{se leebes Gef< vemeles. les meesee ceeOeceeletve efJeeej ke=leereerue kejCeees
DeeJeemeve osleevee efomeleele.
S)
efJejesOeer He#eeee ceee&oe :

HebleeOeveebvee DeeHeuee HelveerHes#eener efJejesOeer He#evesleeee DeefOeke Heefjee Demelees Demes
Fbiue[bee mebmeoere ueeskeeeneryeue cnues peeles. efJejesOeer He#eees mejkeejJej efveeb$eCe Demeles.
DeYeemeHetCe& erkee efHeCeer kesueer peeles Je peeieke ueeskecele DeeHeCeeme Devegketue JneJes cnCetve eelve
117
kesuee peelees. Yeejleele Deveske Je<ex Ske He#eere Jee&mJe nesles. efJejesOeer He#eebee efJejesOe yeebOe neslee.
Deelee Ske He#eere Jee&mJe jeefnues veener. lejerner efJejesOeer He#e nJee eflelekee eYeeJeer veener.
1)
Yeejleeleerue He#e Heleeree Goe Je efJekeeme peeCetve Iee.
2)
Yeejleere He#e Heleereer JewefMees peeCetve Iee.
7.3 eeefceCe Je enjer Yeeieeleerue mLeeefveke mJejepe mebmLee 73Jeer Je 74Jeer

Ievee-ogmleer Je meJe&meceeJeseke jepekeejCe :
Hebeeeleer jepe efkebJee mLeeefveke mJejepe mebmLee ner mebkeuHevee eeeerve keeUer JesieUee
mJeHeele nesleer. eeeerve keeUermege Yeejleele eeceerCe mLeeefveke eemevemebmLee DeefmlelJeele neslee.
DeeHeCe Demes Sskelees keer, Yeejleele yejse jepes Deeues, leeves jepe kesueerle, Hejbleg Kes[s ne Ieke
mJeleb$ee jeefnuee. keejCe eeeerve Yeejleele Kes[s ne Skee meeceeefpeke peerJeveees keWmLeeve nesles.
Deepe mege mLeeefveke eeemeveele eeceerCe Yeeie cenJeeee Deens. keejCe Yeejleele Depetvener eeceerCe
peveleses eceeCe enjer pevelesHes#ee yejse peemle Deens. Hebeeeleer jepe ner mebkeuHevee pejer veJeerve
vemeueer lejer mLeeefveke eeemeve meboYee&le efJekeeme Ie[le Demeleevee leeleerue nesCeejs eeemekeere yeoue
cenlJeees jleele.
mLeeefveke mJejepe mebmLeebeer DeeJeekelee Kes[eebeceeCes enjelener Yeemeles; keejCe enjs
DeeefCe Kes[er efceUtvee Yeejle ose yeveuesuee Deens. enjebeener efJekeeme eebieuee efjleerves JneJee eee
Gseeves enjelener mJejepe mebmLee efvecee&Ce kejCeele Deeuee Deensle.
7.3.1 73 Jeer Je Ievee-ogmleer :
mJeeleb$eeeHleerveblej ieeJe, leeuegkee, efpeune Je jepe eeefJe<eeer efJekeemeelceke ef<keesve
mJeerkeeve lee lee mlejeJej mLeeefveke mJejepe mebmLee Je eemeve eebee mecevJeeeletve oseeee
jepekeejYeej eeuet jneJee neemeeer efJeefJeOe eelve kejCeele Deeues. 20 Sefeue 1993 jespeer
Hebeeeleer jepeefJe<eeke 73 Jeer Ieveeogmleer kejCeele Deeueer. DeeefCe leecegUs Ske meceeve
keee&Heleer ieeJeeHeemegve jepeeHeele ueeiet kejCeele Deeueer. leeueee Hebeeeleer jepeHeleer cnCetve
mebyeesOeCeele esles.
7.3.2 73 Jee Ieveeogmleeres mJeHe :
73 Jee IeveeogmleercegUs ieeJe lesLes eeceHebeeele, leeuegkee lesLes Hebeeele meefceleer DeeefCe
efpeune lesLes efpeune Heefj<eo Deee mLeeefveke mJejepemebmLeebeer efveefce&leer kejCeele Deeueer. DeeefCe
leecegUs mLeeefveke mJejepemebmLeele veJeefJeeejees HeJe& meg Peeues. Hebeeele keeeeeuee leecegUs
118
JewOeeefveke DeeefCe mebefJeOeeefveke Demes mJeHe eeHle Peeues. leeuegkee mlejeJej eeceHebeeeleer meejKeere
Hebeeele meefceleereer efveefce&leer kejCeele Deeueer. efpeune Heefj<eo DeeefCe eeceHebeeele eebeeceOes
mecevJeeke cnCetve Hebeeele meefceleeeer Yetefcekee DeHesef#eueer iesueer. ueeskeeefleefveOeer DeeefCe DeefOekeejer
eebee mecevJeeeletve Hebeeele meefceleeres keecekeepe 1 ces 1961 meeueer meg Peeues. leeuegkeeeleerue
efJekeemeefJe<eeke keeces kejCeees DeefOekeej leeuegkee mlejeJej meYeeHeleer ns Hebeeele meefceleeres
HeeuekelJe ke ueeieues. leeuegkeeees ueeskemebKesee efveke<eeeceeCes eYeeie jefJeCeele Deeues Je
leeeceeCes leeuegkeeeee keejYeej eeuet ueeieuee.
efpeune mlejeJej Gkele efJeJeseveeeceeCes efpeune Heefj<eoebeer efveefce&leer Peeueer. efpeune mlejeJej
efpeune Heefj<eosee keecekeepeees HeeuekelJe DeOe#eebke[s meesHeefJeCeele Deeues. lej eemekeere ecegKe
Heoeeer peyeeyeoejer efpeune mlejeJej cegKe keee&keejer DeefOekeejer eebeeke[s meesHeefJeCeele Deeueer.
35,000 mebKesmeeer Ske efpeune Heefj<eo meome efveJe[tve osTve 50 les 75 Flekeer efpeune
Heefj<eo meomeebeer ceee&oe jefJeCeele Deeueer. Deee efveJe[tve Deeuesuee efpeune Heefj<eo meomeebceOetve
efpeune Heefj<eo meomeebceOetve efpeune Heefj<eosee DeOe#eeeer efveegkeleer kejCeele esles.
7.3.3 73 Ievee-ogmleeres cenJe :
ceneje<êle 1958 ee cegbyeF& eeceHebeeele DeefOe-efveeceeves DeeefCe ceneje<^ efpeune Heefj<eo
Je Hebeeele meefcelee DeefOeefveece 1961 ee keeeeeves Deieesoje meg Peeuesuee Hebeeeleer jepe
Heleeruee Deelee 73 Jee Ieveeogmleerves Ieveelceke opee& efceUeuee Deens. ee Ieveelceke opee&cegUs
73 Jee Ieveeogmleerle megeefJeueeeceeCes veJee Hebeeeleer jepeeeer DebceueyepeeJeCeer keeskeesjHeCes
kejCeees yebOeve jepemejkeejJej Deeues Deens.
73 Jee Ievee ogmleerDebleie&le 11 Jee DevegmeteerceOes 29 efJe<eeees nmleeblejCe Hebeeeleer
jepemebmLeevee kejCeele Deeuesues Deens. eecegUs efpeune Heefj<eo, Hebeeele meefceleer Je eeceHebeeele ee
mebmLeebeer peyeeyeoejer Jee{uesueer Deens. Jee{lee peyeeyeoejereceeCes keeeeeeer keeskeesj DebceueyepeeJeCeer
kejCes Deleble DeeJeeke Deens.
73 Jeer Ieveeogmleer PeeueecegUs ceefnueebvee 33 Deej#eCe osCeele Deeuesues Deens. eecegUs
ceesee mebKesves ceefnuee jepekeere #es$eele meeceeefpeke keee& kejCeekeefjlee Heg{s Deeuesuee Deensle.
ceefnueebvee efe#eCe Je eeemeveeefJe<eeer Hegjseer ceeefnleer vemeleevee osKeerue mebyebefOele mebmLeseer peyeeyeoejer
Heej Hee[Ces ns DeeJneve nesles. Hejbleg ee DeeJneveeuee Deveske ceefnueebveer Oewee&ves meeceesjs peeJetve DeeHeueer
peyeeyeoejer eemJeer Heej Hee[ueees efomegve esles. ceefnuee Heg<eebeceeCese keee& ke ekeleele eeeer
mebOeer 73 Jee Ieveeogmleerves jepekeejCeeleerue ceefnueebvee efouesues Deens Demes cnueeme
Deefleeeeskeleer jCeej veener.
ceneje<^ eeceHebeeeleer, efpeune Heefj<eo Je Hebeeele meefceleer eebes keeeos ee Deieesoje kesues
nesles. Hejbleg 73 Jee Ieveeogmleerves megeefJeueeeceeCes lee keeeeele keener ogmlee keve cegbyeF&
eeceHebeeele DeeefCe ceneje<^ efpeune Heefj<eo Je Hebeeele meefceleer ogmleer efJeOeseke 1994 ee
veeJeeee keeeoe 22 Sefeue 1994 jespeer mebcele kesuee. cegbyeF& eeceHebeeele DeefOeefveece, 1959 Je
ceneje<^ efpeune Heefj<eo Hebeeele meefceleer ogmleer efJeOeseke 1994 ee veeJeeee keeeoe 22 Sefeue
1994 jespeer mebcele kesuee. cegbyeF& eeceHebeeele DeefOeefveece 1959 Je ceneje<^ efpeune Heefj<eo Je
119
Hebeeele meefceleer DeefOeefveece, 1961 ee pegvee keeeeele ogmlee kesuee Je 23 Sefeue 1994
Heemetve ceneje<êle veJes Hebeeeleer jepe meg Peeues.
73 Jeer Ieveeogmleer eecegKeeves ueeskeeeneree efJekeeme, meeceeefpeke veee, ceefnueebee
efJekeeme lemese efveeespeve eefeesle peemleerle peemle ueeskeebee menYeeie eee keejCeemeeer kejCeele
Deeuesues efometve esles.
Yeejleeleerue meJe& jepeebceOes ieeJeHeeleUer, leeuegkee HeeleUer Je efpeuneHeeleUer Deee leervener
HeeleUerJej Hebeeeleer jepe Heleer meg Peeueer. ceneje<êle 1959 ee cegbyeF& eeceHebeeele
DeefOeefveeceeves DeeefCe 1961 ee ceneje<^ efpeune Heefj<eo Je Hebeeele meefcelee DeefOeefveeceevegmeej
Deieesoje meg Peeuee neslee. Deelee 73 Jee Ievee ogmleercegUs nee eespevesuee JewOeeefveke mJeHe
eeHle Peeues Deens. leecegUs nee leervener HeeleUerJejerue mLeeefveke mJejepe mebmLeebee owvebefove keejYeej
keeeeeee Deeke=efleyebOeele eeueefJeuee peelees.
7.3.4 74 Jeer Ieveeogmleer :
ef[meWyej 1992 ee 74 Jee IeveeogmleerHetJeea veeiejer mJeeemeve mebmLeebes DeefmlelJe ns
HetCe&HeCes jepemejkeejJej DeJeuebyetve nesles. leecegUs veeiejer eeemeveele vesnceere DeefmLejlee nesleer.
veeiejer eeemeveele mebHetCe& jepeYej meeleleeee DeYeeJe neslee. cee$e 74 Jee Ieveeogmleerveblej
veeiejer eeemeveeleerue mebmLee-veiejHeefj<eoe Je ceneveiejHeeefuekee DeeefCe Flej mebmLee eebvee
Ieeveelceke opee& eeHle Peeuee.
7.3.5 74 Jee Ieveeogmleeres mJeHe :
Yeejleere jepeIeveseer 73 Jeer Je 74 Jeer Ieveeogmleer ner mLeeefveke mJejepe mebmLeebeer
meyebefOele Deens. ee IeveeogmleerHetJeea mLeeefveke mJejepe mebmLeees DeefmlelJe leebvee efceUCeejer
Devegoeves Fleeoer mejkeejee cepeeaJej DeJeuebyetve nesles. Hejbleg 73 Je 74 Jee IeveeogmleercegUs ee
mebmLeebvee Ieveelceke opee& eeHle Peeuee Deens. mebmeosves ef[meWyej 1992 ceOes 73 Jeer DeeefCe 74 Jeer
Ieveeogmleer Heeme kesueer. ee IeveeogmleeRee Gse mLeeefveke eemeve mebmLeebee keejYeejele
megOeejCee Ie[Jetve DeeCetve ueeskeeener efJekeWerkejCe DeefOeke eYeeJeer kejCeeee neslee. leecegUs GYee
Ieveeogmleerleerue yengmebKe yeeyeleerle meece Dee{Utve esles. keener lejlegoer kesJeue eeceerCe eemeve
mebmLeeefJe<eeke (Hebeeele jepe JeJemLesefJe<eeke) Demeueeves leebee meceeJese 73 Jee
Ieveeogmleerle kejCeele Deeuee DeeefCe keener yeeyeer lee kesJeU veeiejer mJeHeeee Demeueeves leebee
meceeJese 74 Jee Ieveeogmleerle kejCeele Deeuee Deens. 74 Jeer Ievee ogmleer veiejHeeefuekee,
veiejHebeeele, ceneveiejHeeefuekee eemebyebOeer Deens. oesvnerner #es$eebeer mebyebefOele Demeuesueer efveeespeve
DeeefCe efJekeeme meefceleereer lejleto kesJeU 74 Jee Ieveeogmleerlee kejCeele Deeueer Deens.
ee IeveeogmleermebyebOeeree DeefOeefveece 1 petve 1993 jespeer Deceueele Deeuee DeeefCe
Yeejleere jepeIevesuee veJee 90 ee Yeeieeeer pees[ efceUeueer. ee YeeieecegUs mLeeefveke mJejepe
mebmLeees efveece kemes DemeeJesle eeefJe<eeer ceeHeob[ efveefele kejCeele Deeues.
120
ceneje<^ jepe efJeefOeceb[Ueves 73 Jee DeeefCe 74 Jee Ieveeogmleerleerue lejlegoeReer
megmebiele Deee ogmlee jepeeleerue eeceerCe DeeefCe veeiejer eemeve mebmLeeefJe<eeke keeeeebceOes
1994 meeueer kesuee.
74 Jee IeveeogmleervJees enjer Yeeieele mJeebeemeveeee mebKeeefJe<eeer lejlegoer kesuee
Deensle. leele Deej#eCe, efJee Deeeesie DeeefCe efveJe[Cetke Deeeesie eebeeyeueee lejlegoer Deensle. ee
Ieveeogmleerves veeiejer eemeve mebmLeebvee Ieveelceke mLeeve eeHle Peeues.
7.3.6 74 Jee Ieveeogmleeres cenJe :
74 Jee Ieveeogmleervegmeej enjer Yeeieele Je enjerkejCeeee efoesves eeueuesuee esee
enjeceOes leebee ueeskemebKesvegmeej ceneveiejHeeefuekee, veiejHeeefuekee Je veiej Hebeeeleereer mLeeHevee
kejCeele Deeueer. peeHeleerves 73 Jee Ieveeogmleerves eeceerCe pevelesuee meee eeHle Peeueer. leee
Heleerves 74 Jee Ieveeogmleerves enjer Yeeieeleerue ueeskeebee neleer meeseer eeJeer Deeueer. keesCeleener
enjeee efJekeeme kejCeemeeer lesLeerue veeiejerkeebvee meceeefJe< kesueeefeJeee leeee efJekeeme nesJet
ekele veener. ns lelJe ee Ieveeogmleerves ceeve kesues. eleske enjeee efveeespeveye efJekeeme JneJee,
Heejoeea keejYeej eeueeJee. eieleeruee Jesie efceUeJee F. Gse sJetve enjer Yeeieeleerue eemeve mebmLeevee
Hegjsmes DeefOekeej eeHle Peeuesues efometve essles DeeefCe leeee Gefele HeefjCeecener ceneje<êee keener
enjeceOes iesueeJej efomegve esles. Jee{leer ueeskemebKee, eeemeveeee efJeefJeOe peyeeyeoeNee,
ueeskeeeneres {erkejCe F. yeeyeermeeer keWerke=le eeemeveJeJemLee ner efvekeeceer jles. DeeeJesUer
meeses efJekeWerkejCe kejCes ner keeUeeer yeeye jles. DeeefCe 74 Jee Ieveeogmleerves keeUeeer HeeJeues
DeesUKetve meeses eesie Heleerves efJekeWerkejCe kesueees efometve esles. enjer mLeeefveke mJejepe
mebbmLesceOes efveJe[tve Deeuesues ueeskeeefleefveOeer DeeefCe mejkeejes eeemekeere DeefOekeejer eebee eesie
mecevJee Peeueees DeeHeueeuee efometve esles. 74 Jee Ieveeogmleervegmeej Deveske jepeebveer DeeHeuee
keeeeele yeoue Ie[Jetve DeeCetve ueeskeeeneree efJekeWerkejCeeee eefeesuee megJeele kesueer Deens.
7.3.7 ceefnueebes meyeueerkejCe DeeefCe mLeeefveke mJejepe mebmLee :
74 Jee IeveeogmleerceOes mLeeefveke mJejepe mebmLeeceOes 33 Deej#eCeeeer JeJemLee
kesueeves Yeejleere jepekeejCeele ceefnueebeer mebKee Jee{uesueer efometve esles. cegUele Yeejleere efm$eeebvee
eeeerve keeUeHeemegve meeJe&peefveke #es$eele cnCeeJee lemee eJese efceUeuee veener. [e@. yeeyeemeensye
Deebyes[kejebee vesle=lJeeKeeueer efueefnuesuee Ievesejs efm$eeebvee meceeve opee&, meceeve nkeke eeHle
Peeues. leodveblej efJeefJeOe #es$eeceOes efm$eeebveer Gegbie Yejejer ceejueees efometve esles. Hejbleg Jeweeqkeleke
keeceefiejer kejCes ns efm$eee neleele Demeues lejer jepekeejCeeee #es$eele yengmebKeebkeeeer ceeveefmekelee
ner SKeeee Jekeleeruee Heg{s peeCeemeeer efkebJee jesKeCeemeeer keejCeerYetle jles. Heg<eer ceeveefmekesletve
Depetvener Yeejleere meceepeJeJemLee yeensj ve He[ueecegUs ee oesve Ieveeogmleeree Deieesoj
efm$eeebeer jepekeejCeeleerue mebKee ner veieCee nesleer Demes cnCelee esF&ue. 73 Jee Je 74 Jee
Ieveeogmleerves cee$e keeeeevese efm$eeebvee jepekeejCeeleerue eJeseej Kegues kesueecegUs eeceerCe Je
enjer Deee oesvner YeeieebceOes jepekeejCeeves efm$eeebeer mebKee PeHeeeeves Jee{ueer Deens.
33 Deej#eCeecegUs pejer efm$eeebeer mebKee Jee{ueer Demeueer lejer leebvee HetCe& DeefOekeej
eeHle Peeues Deensle Deee mecepetleerle jenCes ns YeesUsHeCeees jsue. lemese efm$eeebceOeerue Devegmeteerle
peeleer Je peceeleerleerue efm$eeebvee cee$e ognsjer mebkeeletve peeJes ueeieles. Heg<eer ceeveefmekelee Je
121
peeleerJeJemLee Deee oesvner mecemeebvee leeW[ osle leebvee jepekeejCeele efkegve jneJes ueeieles. [e@.
yeeyeemeensye Deebyes[kejebveer Ievesejs efouesuee DeefOekeejebveer eebleereer peer efCeieer Yeejleere efm$eeebceOes
efvecee&Ce Peeueer efleuee eebleeree efoesves vesCeees keece 73 Jee Je 74 Jee Ieveeogmleerves kesues Deens
Demes cnCelee esF&ue. ee oesve Ieveeogmleeree Je Yeejleere jepeIeveseer eesie ekeejs
DebceueyepeeJeCeer Peeueeme Yeejleere meceepeele mecelee emLeeefHele nesCeeme JesU ueeieCeej veener.
1)
73 Jee Ieveeogmleer mJeHe Je cenJe peeCetve Iee.
2)
74 Jee Ieveeogmleeres mJeHe Je cenJe peeCetve Iee.
7.4 ceefnueebes jepekeejCeeleerue Yetefcekee DeeefCe cenlJe :

Deepe meJe&e #es$eele efm$eeebveer Heg<eebee yejesyejeres mLeeve efceUJeuesues efomeles. SkeskeeUer
kesJeU Heg<eebeer cekelesoejer mecepeCeele esCeejer Deveske #es$es Deepe efm$eeebveer mJekele=&lJeej Heeoeeeble
kesueer Deensle. cee$e eemeeer efm$eeebveer Deveske Je<ex Heg<emeeeke meceepeeeer mebIe<e& kejeJee ueeieuee.
kesJeU Yeejleele veJns lej Decesefjkee, Fbiue[bmeejKee eiele oseebceOesner efm$eeebee eoerIe& mebIe<e&
kejeJee ueeieuee. kesJeU m$eer Demeueeves veekeejCeele Deeuesuee jepekeere, DeeefLe&ke nkekeebmeeer,
meeceeefpeke opee&meeer efm$eeebvee Hejekeeseree mebIe<e& kejeJee ueeieuee. m$eer ner osKeerue ceeCetme Deens,
efleuee nkeke veekeejCes cnCepes DeOee& ceeveJelesuee Jebefele sJeCes Deens ee peeefCeJesletve m$eerJeeoeee pevce
Peeuee. ee peeefCeJesletvee peieeee efJeefJeOe Yeeieele efm$eeebee nkekeemeeer JesieJesieUee Heleerves ue{e
GYeejCeele Deeuee DeeefCe efm$eeebvee jepekeere, meeceeefpeke, DeeefLe&ke veee efceUCeeme megJeele
Peeueer. Hejbleg ner ue{eF& Depetve eeuete Deens, Depetvener ee DeeOegefveke egieele efm$eeebvee meceeve veee
nkeke efceUeuee veener.
7.4.1 Yeejleere efm$eeebee jepekeejCeeleerue eJeseeee Dee{eJee :
2009 meeueer Peeuesuee ueeskemeYee efveJe[Cetkeerleerue Deeke[sJeejervegmeej ueeskemeYesJej
efveJe[gve iesuesuee efm$eeebeer mebKee kesJeU 59 Deens. ueeskemeYesee SketCe mebKesee ner kesJeU 11
SJe{er Deens. ceefnueebvee mebmeosle 33 Deej#eCe DemeeJes Deeer ceeieCeer m$eerJeeoer eUJeU, efm$eeebee
mebIevee JeejbJeej kejleele. meJe& He#eeleerue m$eer KeemeoejebceOesner eeyeeyele Skecele efomegve esles. cee$e
ner ceeieCeer Deepeleeieeele DeHetCe&e jeefnueer Deens. ceefnuee Deej#eCe efJeOeseke JesUesJesUer mebmeosle ceeb[ues
peeJegvener mebcele Peeuesues veener. efm$eeebee jepekeere menYeeie Je nkekeemeeber efyeefekeeUeHeemetve
efJeefJeOe ekeejes eelve nesle Deeuesues efomeleele.
122
1917 meeueer Yeejleere efm$eeebee eefleefveOeerceb[Ueves uee@[& cee@vsiet eebeer Yes IesTve
efm$eeebmeeer celeeefOekeejeeer ceeieCeer kesueer. Heg{s 1920 meeueer mebHeeeroej efm$eeebvee celeeefOekeej
yeneue kesuee iesuee. cee$e leebvee efJeOeerceb[Uele eJese veJnlee. 1930 meeueer Jetcesvme Fbef[ee
DemeesefmeSeve ee eefleefveOeeRee meleleee HeeHegjeJeeves efJeOeerceb[U eJese efm$eeebvee Keguee Peeuee.
cegLeg ue#ceer jser ee Heefnuee eefleefveOeer cnCetve efJeOeerceb[UeJej keee&jle Peeuee. 1930 meeueer Fbiueb[
esLes Deeeesefpele ieesuecespe Heefj<eosle yesiece peneveDeeje eenveJeeme Je jeOeeyeeF& megyyejeeve ee m$eer
keee&keleeveer efm$eeebmeeer efJeOeerceb[UeceOes 5 Deej#eCeeeer ceeieCeer kesueer. Heg{s 1935 ee Yeejle
mejkeej keeeeeejs efm$eeebee celeeefOekeejeee Je efJeOeerceb[U eJeseeee Heeee JeeHeke kejCeele
Deeuee. ee keeeeebleie&le IesCeele Deeuesuee eebefleke efJeOeerceb[Ueee efveJe[Cetkeebletve SketCe 56
efm$eee eebefleke efJeOeerceb[U meome yeveuee. eeefeJeee 30 efm$eee keWefe efJeOeerceb[UeJej efveJe[tve
iesuee. [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kejeee vesle=lJeeKeeueer yeveefJeCeele Deeuesuee jepeIevesle meJe& peeleer,
Oecee&ee Jebeeee Yeejleere efm$eeebvee meceeve Ieveelceke DeefOekeej osCeele Deeues. Heg{s 1992 ee
73 Je74 Jee Ieveeogmleeejs mLeeefveke mJejepe mebmLeeceOes efm$eeebvee 33 Deej#eCe osCeele
Deeues. leecegUs Deveske efm$eeebveer jepekeejCeele eJese keve DeeHeuee mee GceefJeuee.
7.4.2 Yeejleere efm$eeebee jepekeere menYeeieeleerue ceee&oe :
efm$eeebee jepekeere menYeeie ne efJeefJeOe IekeebJej DeJeuebyetve Demelees. efm$eeebke[s
yeIeCeeee meceepeeee ef<keesve, HejbHeje, eeueerefjleer, peeleerJeJemLee, efuebieYeso Fleeoeree
eecegKeeves meceeJese kejlee esF&ue. Yeejleere jepeIevesvegmeej pejer efm$eeebvee jepekeejCeele meceeve
DeefOekeej eeHle Peeues Demeues lejer leeeer DebceueyepeeJeCeer cee$e eesie ekeejs kesueer peele veener.
eEkeyengvee ns DeefOekeej ceefnueebvee efceUt veesle eemeeer Heg<emeeeke ceeveefmekeleske[gve eelve kesues
peele Deensle.
7.4.3 Yeejleeleerue efm$eeebee jepekeejCeeleerue eJeseeee Dee{eJee :
2009 meeueer Peeuesuee ueeskemeYee efveJe[Cegkeerle SketCe 550 Hewkeer Hekele 59 efm$eee
Keemeoej yeveuee eeeee DeLe& Deepener ueeskemeYesceOes 89% Heg<eebeer cekelesoejer efometve esles.
GJe&jerle 59 Hewkeer efkeleer ceefnuee ee mJe-kele=&lJeeJej efveJe[tve Deeuesuee Deensle ne mebMeesOeveeee efJe<ee
Deens. keejCe Yeejleere jepekeejCeeceOes emLeeefHeleeveer DeeHeuee Iejeleerue efm$eeebvee jepekeejCeeceOes
eJesMe pejer efouee Demeuee lejer efveCe&e cee$e les mJele: Iesleele. Yeejleere jepekeejCeeceOes keener
ceespekeee efm$eeebveer Heg<emeeeke ceeveefmekelesuee efJejesOe keve DeeHeues mJele:es mLeeve efvecee&Ce kesuesues
efometve esles. eeceOes ceeeeJeleer, peeueefuelee, cecelee ye@vepeea, meg<ecee mJejepe, meesefveee ieebOeer F.
efnueebee efJeMes<e GuuesKe kejeJee ueeiesue. peeeceeCes mLeeefveke mJejepe mebmLesceOes 33% Deej#eCe
efoues Deens. leeeeceeCes efJeOeevemeYee, ueeskemeYesmeeermege Deej#eCeeeer DeeJeMekelee Deens. leje
KeNee DeLee&ves efm$e-eefleefveOeeReer mebmLee Jee{uesueer efometve esF&ue.
1)
Yeejleere efm$eeebes jepekeejCeeleerue cenJe DeeefCe Yetefcekee peeCetve Iee.
123
7.5 meejebMe :
DeMee ekeejs Yeejleeleerue yengHe#eHeleer, leeleerue ceefnueebes mLeeve, 73 Jee Je 74 Jee
Ieveeogmleeres otjieeceer HeefjCeece efometve esleele. KeNee DeLee&ves ns leervener Ieke SkeceskeebMeer
mebyebOeerle Je SkeceskeebJej DeJeuebyetve Deensle. eeeer eeerleer meeHeefjefmLeleerleerue jepekeere Ieveebee
Dee{eJee Iesleueeme ue#eele esFu& e. Deepe Yeejleeleerue yengleske ecegKe He#eebeer peyeeyeoejer ner
ceefnueebke[se Deens. eeceerCe Yeeieele ceefnuee jepekeejCeele Heg{s esle Deensle. Deveske He#eebveermege
HeejbHeeefjke efJeeejmejCeeree leeie keve peemleerle peemle ceefnueebHeele HeesneCeeee eelve kejerle
Deensle. mLeeefveke mJejepe mebmLesee efJekeWerkejCeecegUs eeceerCe Yeeieeleerue pevelesueemege jepe
nekeCeeeer mebOeer eeHle Peeueer Deens. DeMee ekeejs Yeejleere jepekeejCeeceOes Deecetueee yeoue Peeuesues
efometve esleele.
7.6 efJeeeHeereremlejere eve

1. Yeejleeleerue jepekeere He#eHeleer efJe<eeer ceeefnleer meebiee.
2. 73 Jeer 74 Jeer Ieveeogmleer Je Yeejleere jepekeejCe eee& keje.
3. Yeejleere ceefnueebes jepekeejCeeleerue Yetefcekee DeeefCe cenJe meebiee.
vvvv
124
8
Yeejleeleerue Jee{lee meeceeefpeke mecemee :
JemeveeefOevelee
(OetceHeeve, ceeHeeve Je ceeoke Jes)
Heeeeer jevee :
8.1
8.2
8.3
8.4
8.5
8.6
8.7
8.8
Gef<es
eemleeefJeke
meeceeefpeke mecemee.
OetceHeeveeeer mecemee, keejCes, HeefjCeece, Gheeeeespevee
ceeHeeveeeer mecemee, keejCes, HeefjCeece, Gheeeeespevee
ceeoke Jeebeer mecemee, keejCes, HeefjCeece, Gheeeeespevee
meejebe
8.1 Gef<es
meeceeefpeke mecemee ner mebkeuHevee mecepeeJetve IesCes.

Yeejleeleerue Jemeveebee ogHeeesie Je Jemeveeee HeleeReer ceeefnleer IesCes.
Jemeveebee Deenejer peeCeeee keejCeebee DeYeeme kejCes.
Jemeveebes Jeweeqkeleke Je meeceeefpeke HeefjCeece DeYeemeCes.
Jemeve mees[efJeCeemeeeree Gheeeeespeveebee Dee{eJee IesCes.
8.2 eemleeefJeke
ceeveJeer peerJeve ner mecemeebeer DeKeb[ ceeefuekeee Deens. keejCe ceeCetme ne iejpeJeble eeCeer
Deens. iejpee Yeeieuee lejer Hegvne GodYeJeleele. veJee iejpee efvecee&Ce nesleele. iejpeebeer Hetle&lee
kejCeemeeer DemebKe De[eCeer Demeleele DeeefCe leecegUse mecemee efvecee&Ce nesleele.
meOeeee meceepe Deveske mecemeebveer emle Deens. ojjespeee keesCeleener Jele&ceeveHe$eeJej
vepej ekeueeme mecemeebeer efJeefJeOelee DeeefCe Yeer<eCelee menpe ue#eele esles.
125
8.3 meeceeefpeke mecemee (Social Problems)

meeceeefpeke mecemee ee meceepeees Keeme Jewefe<es Deens. keener ueeskeebvee peer mecemee
Jeeles leer Flejebvee mecemee Jeele veener. Goe. meceejbYeeleerue ceeHeeve ner meeceeefpeke mecemee keener
ueeskeebmeeer Jeeles lej meceepeeleerue keener Iekeebveer leer mecemee Jeele veener. egjesefHeeve oseebceOes
meceejbYeeleerue ceeHeeve ner mecemee jle veener efkebJee Yeejleeleerue GeYetceOesner ner mecemee Jeele
veener. cnCepese keener mecemee JesUsvegmeej jleele efkebJee mebyebOeerle Demeleele. meceepeeee
DeeOegefvekeHeCeeJej JesUesJesUer ee mecemee yeouele Demeleele.
8.3.1 JeeKee :
meeceeefpeke mecemeebeer JeeKee Jee@uesme JeerJnj ee uesKekeeves Heg{erueeceeCes kesueer Deens peecegUs meceepeele leeCe, leCeeJe, mebIe<e&, JewHeue Je Demeblees<e Fleeoer efJeIeeleke YeeJe efvecee&Ce
nesleerue. leer Ievee efmLeleer, ke=leer cnCepes meeceeefpeke mecemee nese.
Deueerke[ee keeUele DeeOegefveke ceeoke Jeebee emeej Jee{le Deens. ceesee enjebceOes
egJekeJeiee&ke[tve DeeOegefveke ceeoke Jeebes mesJeve Jee{le Deens. nsje@Fve, yeeTve egiej, Sue. Sme.
[er., yeeyeeaegjsmed, ceeefHe&ve, keesef[ve, ^BeerueeePej, ceB[^skeme, ceeefjpegDeevee, ke@vee@yeerpe,
De@vee@ueefpeke, HesLesef[vee, ceB[^skeme, ees[escee&, efueefyeeme Fleeoer efJeefJeOe ekeejee ceeoke Jeebeer
efJeefJeOe ue#eCes DeeefCe HeefjCeece Deensle. ee ceeoke JeebceOes pej leebee eesie JeeHej kesuee lej keener
Deew<eOeer iegCeOece& Deensle. ceeoke Jeees Jemeve cnCepes Deevebo eeHle kejCeemeeer DeeefCe
JeemleJeeHeemetve otj peeCeemeeer ceeoke Jeeee JeejbJeej DeeefCe DeefOekeeefOeke JeeHej kejCes.
meeceeefpeke mecemee ner JemlegefmLeleer Deens. Goe. meceepeeleerue jeefJeke ueeskeebmeeer
ceeHeeve DeeefCe OetceHeeve ner ve eUlee esCeejer mecemee Deens, leecegUs leeme meeceeefpeke mecemee
cnCelee esF&ue.
8.3.2 Yeejleere meceepeeuee Yes[meeefJeCeeNee keener mecemee Heg{erueeceeCes Deensle 1)
ceeHeeve DeeefCe OetceHeeve (Alcoholism & Smoking) :

meceepeeleerue meJe&e mLejebceOes ceeHeeve Je OetceHeeveeeer mecemee ceesee eceeCeeJej
Yes[meeJele Deens. keceer GlHeVe ieeleerue ueeskeebee ceOes ceesee eceeCeeJej ner mecemee Dee{Utve esles.
ceeefmeke GlHeVeeleerue ceese efnmmee eeJeje Kee& neslees. leeeeceeCes eeuese Je ceneefJeeeueeerve
efJeeeLeeceOesner ceeHeeve Je OetceHeeveeeer meJee ceesee eceeCeeJej pe[ueer Deens. ceneefJeeeueeerve
efveJe[Cetkeerle efJepee, eer[e#es$eeleerue efJepee, meebmke=efleke#es$eeleerue efJepee, menueeree Deevebo,
mvesnmebcesueve JeJeefmLele Heej Hee[ueeee Deevebo cegues ceeHeeveevese meepeje kejerle Deens. eeceOesner
cegueereerner GHeefmLeleer ue#eCeer Demeles.
2)
Debceueer HeoeLee&es Jemeve (Drug Addiction) :

Debceueer HeoeLee&ceOes Yeebie, ejme, ieebpee F. DevegYeJe IesCeemeeer leCeer efHe{er ìeo&' ke[s
JeUleele. Deceueer HeoeLee&ee ejerjeJej neefvekeejke HeefjCeece neslees. ejerjeleerue Heseer efveef<ee
126
kejCeees keee& keece ns HeoeLe& kejleele. leeeeceeCes HegHHegmes Je Jemeve eeJejner og<HeefjCeece neslees.
eeceOes pej kegHees<eCeeeer Yej He[ueer lej vetceesefveee, yee@keeseFme F. efJekeejner nesleele. veee
kejCeeNee Jekeleer DeeHeueer peeCeerJe Je ueepe njJetve yemeleele. Lees[keeele ee meJeeer Jekeleeruee Deveske
jesie efvecee&Ce kejleele, leecegUs Jekeleeres Deeeg<e keceer nesles. yeeTve egiejes eceeCe lej efoJemeWefoJeme
Jee{lee Deens. meOee jsJn Heeee& eees eceeCe peemle Deens.
3)
ngb[e Heleer (Dowry System):

YeejleeceOes meJe& peeler-Oecee&ceOes ngb[e Heleer ceesee eceeCeeJej eeueles. Yeejleere
meceepeeuee ueeieuesueer ner Ske keer[ Deens. Deveske cegueeRee Heeuekeebvee ngb[e osCes ekee vemeles. lejerner
leeHewkeer keener Heeueke Iej, peceerve Je Flej ceeueceee ieneCe eketve efkebJee efJeketve cegueeruee ngb[e
osleele. lej peebvee Deekee Deens Deee Deveske cegueer Deelcenlee kejleevee efomele Deensle. efkebJee
mJele:uee peeUtve Iesle Deensle. ueive Peeueeveblej ngb[e osCes ceeve kesues Demesue DeeefCe efouee veener lej
iegueeceemeejKee cegueeree U kesuee peelees.
4)
peeleereJeeo (Caste System) :

peeleereJeeo ve< JneJee ns ceveeHeemetve keesCeeueee Jeele veener. meYesceOes Je keee&eceeceOes
peeleereJeeoeJej yeesueeees DeeefCe ele#eele ke=leer JesieUere kejeeeer ns jepekejCeebes OeesjCe n}er
meJe&peCee DeJeuebyeleevee efomele Deensle. ueeskemeYee-efJeOeevemeYesee efveJe[CegkeebceOes SKeeee
celeoejmebIeeceOes GcesoJeejer efveefele kejleele lee celeoejmebIeeleerue peeleereceeCes celeoejebeer ceespeCeer
kesueer peeles Je leeeceeCes GcesoJeej efveefele kesuee peelees. meeceeve ceeCemes cee$e Yej[ueer peeleele.
Ge peeleerleerue ueeske Je keefve< peeleerleerue ueeske eebeeceOes keeece keuen, Yeeb[Ces efvecee&Ce nesle
Deensle. eeceOes Deveskeebes peerJe peele Deensle. ceeCetme ner Skee peele Deens, ns mecepesHeele
peeleereJeeoeeer mecemee Je keuen Demeee eeuet jenerue.
5)
efvej#ejlee (Illiteracy) :
Deepe efJeceeveele cegueebee cegbpeer nesT ueeieuee. eeee DeLe& mee#ej ueeskee eleske #es$eelee
Heg{s efomeleele. GlHeVeeleerue efJe<ecelescegUs jeefJeke ueeske jespe efoJeeUer kejerle Deensle lej iejeryeebvee
efe#eCeemeeer Hewmesner veenerle. 1951 les 2001 ee keeueeJeOeerceOes Yeejleere mee#ejlee ner 65
Heele Heesneueer. peieeleerue Flej efJekemeveeerue oseebee leguevesle ns eceeCe Deieoere veieCe Deens.
keesefjee, efHeefueHeeF&vme Je Leeeueb[ceOes mee#ejleses eceeCe peJeUHeeme 95 Flekes Deens.
efvej#ejlescegUs efJeefJeOe meeceeefpeke Je DeeefLe&ke mecemee oseele efvecee&Ce nesleele. efvej#ej ueeskeeeer
keeece efHeUJeCetke nesles.
6)
Ye<eeej (Corruption) :
Deepe Yeejleele meJe&e #es$eeble Ye<eeejees Lewceeve ceepeues Deens. peieeceOes Deveske
oseebceOes ceesee eceeCeeJej Ye<eeej eeuelees. efJekemeveeerue oseebceOes Ye<eeejees eceeCe
efJekemeerle oseebee leguevesle peemle Deens, leecegUs ee je<êbee efJekeeme mebLeieleerves nesle Deens.
Ye<eeejecegUs oseeee DeeefLe&ke Je meeceeefpeke efJekeemeeJej ceesee eceeveeJej HeefjCeece neslees.
efe#eCe, Deejesie DeeefCe ueeskekeueeCe #es$eebceOesner Ye<eeejees HeoeHe&Ce Peeues Deens. eeceOes keener
mJeebmesJeer mebmLeener Deensle keer pee meceepeele keueeCeekeefjlee efveOeer ieesUe kejleele Je leeee
127
iewjJeeHej kejleele. efe#eCe #es$eeceOesner keeieoesHe$eer eeUe Hekele mejkeejee efveOeer efceUJeCeemeeer
oeKeefJeuee peeleele. Oece&oee keeeeeee iewjJeeHej keve ele#eele keece ogmejse kesues peeles, Hejbleg
veeWoCeer Oece&oee mebmLee cnCetve kesueer peeles. Lees[keeele Ye<eeejcegkele #es$e efceUCes ogefce&Ue Peeues
Deens.
7)
peceeleJeeo (Communalism) :
Yeejleeuee meceepeJeeoeee mecemesves eemeues Deens. jepekeejCe, meceepeJeeo Je eeosefeke ie
eebveer peceeleJeeoeuee KeleHeeCeer Ieeleues Deens. Oecee&eer HejbHeje Je mebmke=leer peleve kejCeeee eelveele
Deveske mebIe<e& nesleele. Goe. efnbot-cegefmuece obies nesleele les eecegUse. jepekeejCeer ceeCemes meeeefHeHeemet
Demeleele. meee mebHeeove kejCeemeeer les Oece& Je mebmke=leeree meeOeve cnCetve GHeeesie kejleele Je
peeleereJeeoees ieefue jepekeejCe KesUleele. eecegUs meceepeIeeleke leCeeJe efvecee&Ce neslees.
8)
ueeskemebKeseer Jee{ (Growth of Population) :

1901 Heemegve DeepeHeele Yeejleeee ueeskemebKesle melele Jee{ nesle Deens. ueeskemebKessee
yeeyeleerle peieele eerveveblej Yeejleeee vebyej ueeielees. peieeee ueeskemebKesee meeleJee efnmmee
Yeejleeeer ueeskemebKee Deens. leecegUs YeejleeceOes Deefleefjkele ueeskemebKee ner pJeueble mecemee Deens.
eiele oseebee leguevesle Yeejleere ueeskemebKeseer efvej#ejlee eeb[ Deens.
9)
m$eer-Heg<e Demeceevelee (Gender Inequalities) :

Yeejleere mebmke=leer ner Heg<eeOeeve Demeueeves efm$eeebvee ogece mLeeve efoues peeles. IejebceOes
leeeeceeCes keeceeee efkeeCeerner efm$eeebvee Uues peeles, leebeer s[ kee{ueer peeles. 21 Jee
elekeeceOes efm$eeebJejerue Deleeeejebes eceeCe eeflkebeerlener keceer Peeuesues veenerle. Yeejleere jepe
Ievesves efm$eeebvee mebj#eCe efoues Deens. efm$eeebmeeer efJeefJeOe keeeosner kejCeele Deeues Deensle. Hejbleg ns
meJe& keeieoesHe$eer efometve esles. Heg<eebee leguevesle leebvee keceer Heieej efouee peelees. Deveske
mebIeveebceOes efm$eeebvee keefjDejee mebOeere GHeueyOe veenerle.
10)
yeeue iegvnsieejer (Juvenile Delinquency) :

18 Je<ex Jeeeee Deeleerue cegueebvee keeceeJej sJeCes efkebJee keesCeleener keeeoseerj yeeyeerle
iegbleJetve sJeCes keeeeeves iegvne Deens. lejerner meceepeeleerue Deveske ueeske ee cegueebvee iegvnsieejerme eJe=e
kejerle Deensle, leecegUs ner cegues eesNee, HeeefkeceejermeejKeer keeces kejerle Deensle. DeeefLe&<ee iejerye
Je DeveeLe cegueebee meceeJese iegvnsieejerceOes ceesee eceeCeeJej Demelees. Yeejleees YeefJeleJe Ie[JeCeejer
efHe{ere pej Deeer HeesKejueer peele Demesue lej Yeejleees YeefJeleJe [UceUerle nesF&ue.
11)
eeosefekelee (Regionalism) :
jepekeejCeer ueeske mJele:ee Heeeeemeeer eeosefeke Jeeo efvecee&Ce kejleele. DeeHeCe pej
SkemebIe Yeejle jeneJee Demes cnCelees lej oseeleerue meJe& jepeebleerue ueeskeebvee efceUtve efcemeUtve jeefnues
Heeefnpes. DeveLee jepeejepeebceOes Jeeo efvecee&Ce nesleerue. jefeeemeejKee cenemeeses pemes legke[s
Peeues lemes nesCeeme JesU ueeieCeej veener.
128
12)
yesjespeieejer (Unemployment) :
meJee&le ceeser DeeefCe pJeueble mecemee cnCepes yesjespeieejer nese. ebe[ ueeskemebKesuee
meeceeJetve IesCeemeeer oseHeeleUerJej eelve Peeues veener lej yesjespeieejebee Heewpee oseele leeej
nesleerue DeeefCe ee Heewpee iegvnsieejerke[s JeUleerue.
1)
meeceeefpeke mecemee mHe< keje.
8.4 OetceHeeveeeer mecemee (Problems of Smoking) :

OetceHeeve eeceOes eecegKeeves DeeHeCe lebyeeKet (tobacco) Je lebyeeKetHeemetve yeveefJeuesuee
Jemletbes mesJeve eeee efJeeej kejCeej Deenesle. lebyeeKet efkebJee lebyeeKetHeemetve yeveuesuee Jemletbes mesJeve
kejCes ner DeeOegefveke peieeleerue He@eve efoJemeWefoJeme Jee{le Deens. YeejleeceOes ee Jemeveees eceeCe
KetHee ceess Deens.
lebyeeKetes Jemeve jesKeCeemeeer peeieefleke Deejesie mebIevesleHex (WHO) 1988
meeueeHeemetve 31 ces ne `lebyeeKetefJejesOeer efoJeme' cnCetve HeeUCeele eslees. peeieefleke Deejesie
mebIevesee FeeNeeeceeCes pej lebyeeKetes mesJeve Leebyeues veener lej 2020 les 2030 Heele peieeleerue
megceejs 100 keeser ueeske lebyeeKetHeemetve nesCeeNee jesieecegUs ce=let HeeJeleerue, leeceOes 40 leCe Jeie&
Demesue.
Yeejleele lebyeeKetes mesJeve Deveske ekeejs kesues peeles. Goe. lebyeeKet KeeCes, lebyeeKet Dees{Ces
(OetceHeeve) eeceOes efye[er, efmeieejs, ieg[ieg[er, efe, efeefuece F. JeeHej kesuee peelees, leHekeerj,
ceesjer (efceeer) Fleeoer.
OetceHeeveecegUs ceeCemeeee ejerjeJej Je ceveeJej Ske ekeejee DeeIeelee neslees. Skeoe
lebyeeKeteer meJee ueeieueer keer ceie leer metCes DeJeIe[ Demeles. OetceHeeveeeer meJee HetCe& mees[ueeme
leeeer DemJemLe JeeCes, [eskes ogKeCes, kebeUe esCes efkebJee LekeJee esCes, Skeeelee ve nesCes, efe[efe[
nesCes, keesCeleener keeceele ue#e ve ueeieCes, megCes megCes JeeCes F. ue#eCes peeCeJeleele.
129
8.4.1 OetceHeeveeeer keejCes (Causes of Smoking) :
OetceHeeveees (lebyeeKetes) Jemeve ueeieCeemeeer peer keener keejCes Demet ekeleerue leeHewkeer
keener cenJeeeer keejCes Heg{s osle Deens. leeHewkeer Ske efkebJee Deveske keejCeebveer Jemeve ueeiet ekeles.
1)
efpe%eemee :
keener ueneve cegues efpe%eemesHeeser efJe[er, efmeieejs Dees{leele. leebvee leeeer veee ceenerle
vemeles lej leeW[eves efmeieejs Dees{tve veekeeletve Oetj kee{eeee Demelees. keener cegues menueeruee efkebJee
efHejeeuee iesueeJej efce$eebee Deeeneves HeWeve cnCetve OetceHeeve kejleele. keener menpe eFceHeeme
cnCetve OetceHeeve kejleele lej keener leCe cegueebvee efmeieejs Dees{Ces eewee&es ue#eCe Jeeles.
2)
Iejeebee Deeoe& :
ueneveHeCeer cegueebmeceesj Iejeebee Deeoe& Demelees. Iejele DeeF&-Je[erue, veelesJeeF&ke efkebJee
espeejerue ceeser ceeCemes pee meF&ueves efkebJee Heleerves efmeieejs Dees{leele lemese ceess PeeueeJej
DeeHeCener Dees{eJes Deeer efJeeejebeer peesHeemevee ceveele vekeUle leeej nesles. eeceerCe Yeeieele lej
Deveskeoe efe#ekee cegueebmeceesj efmeieejs Dees{leele. ee meJe& iees<eRes yeeueceveeJej mebmkeej nesleele.
leecegUs keener cegues DeeHeuee DeeF&Jeef[ueebes, ceesee YeeJeebes, veelesJeeF&keebes, espeeNeebes DeeefCe
efe#ekeebes vekeUle DevegkejCe kejle Demeleele.
3)
eefle<e peesHeemeves :
neeHeee meesmeeeeebleerue GeYet leCeebceOes efmeieejs Dees{Ces eefle<ses ceeveues peeles. ee
Jeiee&leerue Deveske cegues Je cegueerner jepejesmeHeCes efmeieejs Dees{Ceele Oevelee ceeveleele. keener efmeieejs
GlHeeoke kebHevee ceneefJeeeueeerve egJekeebvee megJeeleeruee ceesHele iegKeeeer Heeefkes Je efmeieejs
osleele. megJeeleeruee ceesHele efceUCeeNee efmeieejs Je iegKeecegUs ner cegues Jemeveer yevetve Deepevce
eenke yeveleele.
4)
efe$eHe Je otjoe&ve :
Yeejleeleerue leCe efHe{er ner efe$eHeme=<erleerue keueeJebleebeer Je efekesHetbeer efoJeeveer Deens.
ns ceevemeeem$e peeCetve OetceHeeve GlHeeove kejCeeNee kebHevee kejes[es Hees keueeJebleeJej Je
KesUe[tbJej Kee& kejleele. efe$eHeebceOes efnjes efmeieejs Dees{tve JeejbJeej eYeeJe Hee[lees. Deveske
er.Jner. efmeefjeueceOesner Demes ekeej JeejbJeej oeKeJeues peeleele. leecegUs leCe efHe{er efe$eHeeeer
vekekeue kejCeeee eelve kejles.
otjoe&veeleerue peeefnjeleercegUs Glke=< Je eYeeJeer peeefnjeleerke[s egJee efHe{er Deekeef<e&le nesles.
peeefnjele eefme keueekeej Je DeeJe[lee KesUe[tceeHe&le kesueeme leeee efveefelee leCeebee
ceveeJej HeefjCeece neslees. Deeeekeejs peeefnjeleer kejCeemeeer GlHeeoke èfHeuceHesDej' meejKee
Peieceieeeee keee&ece Deeeesefpele kejleele efkebJee ieCeseeslmeJeeeer mebOeer meeOeleele. leeceOes
peeefnjeleer oeKeefJeuee peeleele. Deveske kebHevee DeypeeJeOeer Hees peeefnjeleeRJej Kee& kejleele.
eeUe-kee@uespeee efJeeeLeeee ceveeJej ee eYeeJeer peeefnjeleeRee JeeF& HeefjCeece neslees.
130
5)
Ye<eeej :
keener ueeske efe<eeej cnCetve mJele: efmeieejs Dees{leele Je Flejebveener efmeieejs
Dees{Ceeme eJe=e kejleele. keener ueeske eercebleeres eoe&ve kejCeemeeer Gbeer efmeieejsdme Dees{leele.
keener ueeskeebee lej mecepe Demee Demelees keer, efmeieejs ve Dees{ueeves meceepeeleerue DeeHeues (msme)
Jepeve Jee{le veener.
6)
leCeeJe otj kejCeemeeer :
keener ceeCemes melele leCeeJeemle Demeleele. keesCeleer lejer keeUpeer, Yeerleer leebvee meleeJeerle
Demeles. keener ceeCemes ceveesefJekeejemle Demeleele. keeneReele vetveieb[ Demelees. Deee efJeefJeOe
ekeejeer ceeCemes efJejbiegUe cnCetve efkebJee leCeeJe ogj kejCeemeeer OetceHeeve kejleele. ee meJeeee mecepe
Demee Demelees keer OetceHeeveecegUs leCeeJeeHeemetve cegkeleer efceUsue, efeblee-Yeerleer, og:Ke veenermes nesF&ue.
7)
eebieues efJeeej megeleele :

efkeleske ueeskeebvee Jeeles keer, efJe[er, efmeieejs Dees{ueeves, lebyeeKet efkebJee iegKee Keeueeves
eebieues efJeeej megeleele, veJeveJeerve keuHeveebee DeefJe<keej ekee neslees cnCetve efkeleske keueeJeble,
uesKeke, keJeer, meeefnefleke cet[ esCeemeeer OetceHeeve kejleele.
8)
Jemeve :
lebyeeKetee Jemeveeuee Skeoe megJeele Peeueer cnCepes leeleerue èfvekeeserve' ns efJe<eejer
jmeeeve ceppeemebmLesJej HeefjCeece kejles. eecegUs megJeeleeruee yejs Jeeles, lejlejer DeeueemeejKes
Jeeles, HeCe les leelHegjles Demeles. Skeoe Jemeveees eceeCe Jee{ues cnCepes OetceHeeveeefeJeee ceeskeUe JesU
peelee veener.
1)
OetceHeeveeeer keejCes mHe< keje.
8.4.2 OetceHeeveees og<HeefjCeece (Bad-effect of Smoking)

OetceHeeveees efJeefJeOe Ieeleke og<HeefjCeece Demetvener les megJeeleeruee efometve esle veenerle. peeeer
eke=leer cegUelee efvejesieer Deens Deeebvee og<HeefjCeeceebvee Gefeje meeceejs peeJes ueeieles. lebyeeKetceOes
Deveske efJe<eejer Ieke Demeleele. leeceOeerue keener efJe<eejer Ieke DeeefCe leebes ejerjeJej nesCeejs
og<HeefjCeece eeyeueeer ceeefnleer Yeejle mejkeejves ekeeefele kesuesuee Heef$ekesle Heg{erueeceeCes efoueer
Deens
efvekeeserve :efvekeeservees ejerjeleerue eceeCe Jee{ueeves oeees eskes Jee{leele, jkeleoeye Jee{lees
DeeefCe jkeleJeeefnvee Deekebgefele nesleele.
131
keeye&ve-ceesvee@kemeeF&[ : keeye&ve ceesvee@kemeeF&[cegUs Keeskeuee, oce ueeieCes, jkele efveUs nesCes Je [esUs
efyeIe[Ces F. HeefjCeece ejerjeJej efomegve esleele.
ej ([ebyej) : leeW[eee ke@vmej, keke&jesie F.
ceee& ie@me : ceee& ie@mecegUs peveveWnefeebJej Deefve< HeefjCeece nesleele Je vegHebmekelee esles.
Deceesefveee ie@me : eecegUs Heeekeekeleer Je jkeleeefe jemeeeefveke efmLeleer efyeIe[les.
Heejefjef[eve : Keeskeuee, Iemee megkeCes Je Heesele meejKeer Deeie nesles.
keesueesef[ve : ekekej esCes Je ceppeeHeseer efvekeeceer nesCes.
keeyeexefueke De@efme[ : efveeveee
HejefHejesue : oele efHeJeUs He[Ces Je kecepeesj nesCes.
OetceHeeve kejCes ns efveefele Oeeskeeoeeke Deens. leees ejerjeJej nesCeejs HeefjCeece Heg{erueeceeCes DeensleDe)
lelkeeefueke og<HeefjCeece :
OetceHeeveeee Oetjees uees ejerjele iesueeJej leeleerue efvekeeserve Pekeve jkeleele ees<eues
peeles. les meJe& ejerjYej efHejles, Deble:m$eeJeees eceeCe Jee{les Je efvekeeserve jkeleeJees ceWotke[s peeles.
keener keeU Glmeen peeCeJelees Hejbleg veblej efvelmeen, Deewoemeerve Je oceeke peeCeJeles.
OetceHeeveees megJeelees og<HeefjCeece cnCepes ceUceU nesCes, Hees Kejeye nesCes, jkeleeleerue
Deecuelee Jee{Ces, leecegUs eke=le, pej Fleeefobes keece yejesyej nesle veener, melele DeecueJe=ercegUs
pejeceOes Je esee Deele[eebceOes JeCe nesCes, Gueee nesCes, oeees eskes Jee{Ces F. leeejer meg
nesleele. leeeeceeCes Jemeveceeiee&leerue Deble:lJeee OetceHeeveecegUs Kejeye nesles DeeefCe Jemeveceeiee&le
jesiepebletbee eeogYee&Je Jee{tve meoea, Keeskeuee neslees.
ye)
otjieeceer og<HeefjCeece :
1)
ne& De@@ke : lebyeeKetleerue keeye&ve ceesvee@kemeeF&[cegUs jkeleJeeefnveebJej efmveOe Jeebes Hegs
e{leele Je efveuee Debo nesTve jkele JeenCeeeer efeee keceer nesle peeles. efvekeeserveeener HeefjCeece
nesTve jkeleeJeenele jkeleeee iegUee leeej nesleele. leecegUs jkeleeefYemejCeeme De[LeUe efvecee&Ce
neslees. HeefjCeeceer oeeuee jkeleHegjJee nesle veener.
2)
HegHHegmeeee keke&jesie : melele efJe[er, efmeieejs Dees{CeeNeebvee HegHHegmeeee keke&jesie neslees.
Oegjeleerue npeejes jemeeeefveke keCeebHeemetve ej-veeeêsmeeceeFve ne efJe<eejer HeoeLe& HegHHetme,
Jemeveefuekee, DeVeveefuekee, leeW[ Iemee F. ceOeerue HeseeRJej Deefve< HeefjCeece neslees.
3)
oele DeeefCe efnj[eebes Deepeej : Deveske Deefeef#ele m$eeree lebyeeKet Yeepetve leeeer ceesjer
oeleebvee eesUleele efkebJee ceeCemes lebyeeKet Keeleele ee lebyeeKetleerue efvekeeserve ns efJe<eejer Je oele
Ieemeleevee ueeUsle efcemeUles. eeee HeefjCeece cnCepes oele Je efnj[eebes Deepeej nesleele.
132
4)
iejesoj efm$eeebee ieYee&Jej : pee efm$eee iejesojHeCeele OetceHeeve kejleele efkebJee lebyeeKet
Keeleele leebee ieYe&Heele nesCeeeer ekeelee peemle Demeles efkebJee leebee pevceCeeNee DeYe&keeJej
leeee HeefjCeece neslees. Goe. pevce:leee mejemejer Jepeve keceer DemeCes efkebJee oes<eHetCe& yeeuekeeuee pevce
efouee peelees.
5)
PeesHe ve esCes : meleleee OetceHeeveecegUs PeesHe keceer nesTve efveeveeeeee efJekeej nesT
ekelees. ceve DemJemLe DeeefCe efe[efe[s nesles. leeW[euee DeeFCe ejerjeuee Ge Jeeme eslees. Yetke
ceboeJeles DeeefCe yeesueleevee leeW[eletve mHe< Geej nesle veenerle.
6)
meceepeeJej nesCeejs HeefjCeece : OetceHeeveees meceepeeJejner og<HeefjCeece nesleele. Goe.
efmeieejs HetCe&HeCes ve efJePeJelee leeere eketve efoueecegUs efkeleskeoe Deeie ueeieles, nJesle ceesee
eceeCeeJej eot<eCe nesles, OetceHeeveeee OetjecegUs meceesjerue Jekeleeruee Oetjeee $eeme efJeveekeejve menve
kejeJee ueeielees, lebyeeKetee mesJeveeves jmleeJej DeeefCe meeJe&peefveke efkeeCeer IeeCe kesueer peeles. ns meJe&
Heee&JejCeeme cnCepese meceepeeme neefvekeejke jles.
7)
keggbyeeJej nesCeejs HeefjCeece : JemeveecegUs leeeer keee&#ecelee keceer keceer nesle peeles,
JeejbJeej Deepeejer He[ueecegUs keeceeJejerue iewjnpesjeres eceeCe Jee{les. ceefnveeuee efceUCeejs GlHeVe
keceer nesles. efceUeuesuee HeweebHewkeer yejeemee Jemeveemeeer Je Gjuesuee oJeeKeeveemeeer Kee& kejeJee
ueeielees. keggbyeeeer DeeefLe&ke HeefjefmLeleer efyeIe[les, Yeeb[Ces nesleele, mebmeej efJemkeUerle neslees.
8)
jkeleJeeefnvee : efvekeeserveee HeefjCeece ejerjeleerue meJe&e jkeleJeeefnveebJej neslees.
Heeeeleerue jkeleeJeeefnvee DeekegbeCe HeeJeueecegUs Heeeeee HeesNee melele ogKeleele, Heeeeee
HeeJeueeke[erue jkeleeJeen kegbefle nesTve `yeie&me& ef[meerpe' veeJeeee Deepeej neslees. OetceHeeveecegUs
ceWotleerue jkelem$eeJe nesCeees eceeCe DeeefCe He#eIeele nesCeees eceeCener Jee{les.
9)
Dekeeueer ce=let ; OetceHeeve kejCeeNeebee ce=let OetceHeeve ve kejCeeNeebHes#ee ueJekejele ueJekej
neslees. Skee Deejesie meJex#eCeevegmeej OetceHeeve kejCeeNee Jekeleeree ce=let 8 les 1 Je<ex Deieesoj neslees.
Lees[keeele JemeveebcegUs ceeCeemeeee Deeeg<eeleerue yejere Je<ex keceer nesleele.
1)
OetceHeeveees og<HeefjCeece mHe< keje.
133
8.4.3 OetceHeeveeJej Gheeeeespevee (Remedies on Smoking) :
lebyeeKetleerue efvekeeserve ns Deefleee efJe<eejer Deens. eeJej efveeb$eCe sJeCeejs Deew<eOe Deepelejer
GHeueyOe veener. eemeeer eeJej Gheeeeespevee kejCes DeeJeeke jles. keener Gheee ns
meeceeefpekeo=<ee kejlee esleerue lej keener Gheee ns Jeweeqkeleke mJeHeees Demeleerue.
De)
meeceeefpeke Gheee :
OetceHeeveees HeefjCeece JeeqkeleHegjlese ceee&efole vemetve leebes HeefjCeece meceepeeJejner nesle
Demeleele. eemeeer meceepe Je mejkeej oesIeebveer efceUtve Ske$eerleefjlee eelve kejCes iejpeses Deens.
meeceeefpeke<ee Heg{erueeceeCes meJe&meeceeve Gheeeeespevee kejlee esF&ue
1)
ew#eefCeke keee&ece : cegueebceOes Jemeveees eceeCe KetHe Deens. eemeeer OetceHeeveeee
Jemeveebes og<HeefjCeece ueneveHeCeere cegueebee ceveeJej efyebyeJeues Heeefnpesle. eeUe-kee@uespeele Jemeveebes
og<HeefjCeece mHe< kejCeejs keee&ece JneJesle eemeeer ceeveJej Jekeleebeer JeeKeeves Peeueer Heeefnpes.
leeeeceeCes eefceke HegmlekeebceOes Jemeves DeeefCe leebes Ieeleke HeefjCeece eeefJe<eeeree DebleYee&Je
DemeeJee. meJee&le cenJeees cnCepes eeUe-kee@uespeee peJeUHeeme lebyeeKet, iegKee, efJe[er, efmeieejs
efJekeCeeme keeeeeves yeboer kejeJeer.
2)
meeJe&peefveke efkeeCeer OetceHeeve yeboer : meeJe&peefveke efkeeCeer OetceHeeve yeboere Demeles,
Hejbleg leeeer ke[ke keee&Jeener kejCes iejpeses Deens. meeJe&peefveke efkeeCeer Heeve KeeTve LegbkeCeeNeeJej
Keues Yeve leebvee mecepe yemesue Deeer efe#ee kejeJeer.
3)
ceesee eceeCeeJej kej DekeejeJesle : lebyeeKet Je lebyeeKetee Flej GlHeeoveebJej KetHe
ceesee eceeCeeJej kej ueeoeJesle. cnCepes ner GlHeeoves efJekele IesCeeje Lees[e lejer efJeeej kejerue DeeefCe
OetceHeeveees eceeCe keceer nesF&ue.
4)
peeefnjeleerJej ke[ke efveeb$eCes : lebyeeKet, iegKee, efmeieejs eebee peeefnjeleeRJej
ke[ke efveeb$eCe sJeeJes. otjoe&ve, DeekeeeJeeCeer, Jele&ceeveHe$es, efveelekeeefuekes, efYebleerHe$es eeceOes
Jemeveeee peeefnjeleer kejCeeme yeboer IeeueeJeer. Gue ee eefmeer ceeOeceebletve OetceHeeveeee
Oeeskeeeeer ceeefnleer osTve ueeskepeeie=leer kejeJeer.
5)
Oeeskeeeeer metevee : efmeieejsee, iegKeeee, lebyeeKetee Je efJe[eree HeeefkeeJej
Oeeskeeeeer metevee ceesee De#ejele Je UkeHeCes efueefnueer Heeefnpes. leemeeer SketCe Heeefkeeee Ske
elegLeee peeiee DemeeJeer. ner metevee mebyebOeerle jepeeeceeCes eeosefeke Yee<else DemeeJeer. Goe.
ceneje<êle cejeerle Je Fbepeerle efueneJes.
6)
eefleef<le ueeskeebveer eeej kejeJee : meceepeeleerue [e@kej, efe#eke, eeOeeHeke,
veeeeOeere, Jekeerue, Heesueerme, keueeJeble, KesUe[t FleeoeRveer mJele: Jemevecegkele jentve Jemeveebee
og<HeefjCeeceebyeeyele ekee nesF&ue lesJe{e eeej kejeJee, keejCe ee eefleef<le ceb[Uerbee eYeeJe
meceepeeJej yeNeeHewkeer Demelees.
134
7)
mJeebmesJeer mebIevee Je meceepemesJeke : Jemevecegkeleermeeer eelve kejCeeNee mJeebmesJeer
mebIevee DeeefCe meceepemesJekeebee mejkeejves DeeefCe meceepeeves ieewjJe kejeJee. mJeebmesJeer mebIeveebvee
leebee Keee&meeer mejkeejves YejIees<e Devegoeve eeJes.
ye)
Jeeqkeleiele Gheee :
ceveeeer Hekekee efveee keve lee<erves eelve kesues lej OetceHeeveeeer Jemeves vekekeere
mees[lee esleele. eemeeer ceveeHeemetve eelve kejeJes ueeieleele. ogmeNeeves meebietve Deee iees<er ekee
nesle veenerle. Jeeqkeleiele Gheee Heg{erueeceeCes Deensle
1. lebyeeKet mesJeveees eceeCe nUtnUt keceer keve Jemevecegkele neslee esF&ue. keener ueeske efmeieejseer
mebKee nUtnUt keceer kejle Demeleele.
2. vesnceeree JeeHejeleuee efmeieejsceOes Demeuesuee efvekeeserveee eceeCeeHes#ee keceer eceeCe
Demeuesuee efmeieejs Dees{Ces. leebes eceeCe nUtnUt keceer kejlee esles. esJeer etveeJej eslees.
3. Deveske ueeske meleleee leeCeleCeeJeecegUs DeeefCe ceeveefmeke mecemeebcegUs OetceHeeve kejleevee leebveer
ceveesefJekeejlep%eebke[tve Deew<eOeesHeeej Je ceeie&oe&ve Iesleues lej Jemeve megt ekeles.
4. Jemeves mees[Ceemeeer keener eebieuee meJeeer mJele:uee ueeJetve Iesleuee Heeefnpesle. leeeeletve
Deevebo efceUefJeCeeme efekeues Heeefnpess. eesieeem$e, OeeveOeejCee, eebieuee Hegmlekeebes Jeeeve,
meceepemesJee F. eebieuee iees<eRletve meceeOeeve efceUefJeues Heeefnpes leje Jemeve mees[ueeee efJejn
peeCeJeCeej veener.
5. OetceHeeveees Jemeve mees[Ceemeeer keesCeerner keesCeleener ègYe efoJemeeeer' Jee Heent vees. Gee
mees[Ceej Demeeue lej les DeeleeHeemetvee mees[eJes.
1)
OetceHeeveeee Gheeeeespevee mHe< keje.
8.5 ceeHeeveeeer mecemee (Problems & Alcoholism) :

Yeejleele Deieoer eeeerve keeUeHeemetve cnCepese JesokeeUeHeemetve ee Jemeveees G}sKe
Dee{Uleele. eeeerve keeUer oe, meescejme, megje F. veeJeeves DeesUKeues peele Demes. oe efHeCes ns
peieele meJe&e oseele eeueles. oecegUs Glmeen Jee{lees, leeCeleCeeJeeHeemetve cegkelelee efceUles DeeefCe
kejceCegkener nesles Demes yeesueues peeles. og:Ke efJemejCeemeeer lej keener Deevebo meepeje kejCeemeeer
oe efHeleele.
135
oe efHeCes cnCepes ceeHeeve kejCes Demes cnues peeles. oe efHeCeeje eleske ceeCetme Jemeveer
nesleese Demes veener, HeCe lees Heg{s Jemeveer nesCeeje veener nsner eleereskeHeCes meebielee esCes keerCe Deens.
oe ner Ske Deeer eerpe Deens keer, HeefjefmLeleerle Lees[emee yeoue nesleee ceeCemeeuee DeeHeuee keOeer
iegueece keve IesF&ue ns keUCeeje veener. oe efHeleevee megJeeleeruee cepee Jeeles, Hejbleg esJeer
Yeebkej mepee nesles.
8.5.1 JeeKee :
1. De@[e@uHe cesDej : ceeke& Je leees HeefjCeece eebeer melele leerJe Fe nesCes eeuee ceeHeeve Demes
cnCeleele.
2. pes. Sue. efieefueve : ceeHeeveeee ejerjeJej Je ceveeJej nesCeeNee HeefjCeeceebcegUs ceeHeeve melele
kejerle jenCeeee leerJe Fsuee `ceeHeeve' Demes cnCeleele.
3. `ceeees iewjJeeHej Je ceeHeeve je<êre mebmLee' (NIAAA) ner mebmLee ceeHeeveefJe<eeke keee&
oseHeeleUerJej kejles. ee mebmLesves ceeefJekeejeeer JeeKee Heg{erueeceeCes kesueer Deens
`pee efJekeejele melele oe efHeCeeeer leerJe Fe nesles, peesHeele keener mecemee efvecee&Ce
nesle veener leesHeele Goe. veeskejer ieceeJeCes efkebJee keeeoseerjefjlee keener $eeme nesle veener leesHeele
melele efHele jeneJes Demes Jeeles cnCepes ceeefJekeej nese'.
ee JeeKesceOes oe efHeCeeeer eyeU Fe efvecee&Ce nesles efkebJee oe efHeCes DeefveJeee&e
jles, keesCeleener emebieer efHeCeees mees[tve efoueeme ejerjeJej megJeeleeree keeUele keener HeefjCeece
nesleele. Goe. ceUceUCes, Yeerleerves Debieeuee Ieece megCes, Yeerleerves Debie LejLej keeHeCes DeeefCe Heg{s keee
nesF&ue eeeer meejKeer Yeerleer F. vesnceer peemleerle peemle oe efHeCeees Skeoce mees[vt e efoueeves
menveeeruelee jenle veener. ee ue#eCeebee meceeJese neslees.
Lees[keeele oees Jemeve kejCeeNee Jekeleeruee lees `ceeHeee' (alcoholism) ee
jesieeves Deepeejer Deens Demes ceeveues peeles. peeieefleke Deejesie mebIevesves (WHO) leeyeeyele keener
Gheee megeefJeuesues Deensle.
8.5.2 ceeHeeveeeer keejCes (Cause of Alcoholism) :
Deveske ueeske megJeeleeruee meeceeefpeke ieeleeruee Demeleele, Hejbleg meJee ueeieueeves veblej
les Deue oe[s (yesJe[s) yeveleele. oees Jemeve ueeieCeeeer keejCes Heg{erueeceeCes Demet ekeleele.
1)
efce$eebee mebieleercegUs : oe efHeCeeNee efce$eebee mebieleercegUs DeeefCe leebee DeeenecegUs
Deveske leCe oeke[s JeUleele. Deveskeebvee Gvceeoke efPebie DevegYeJeCeeeer DeeefCe veeJeerveeeerner newme
Demeles. leeeeceeCes Heg{erue keejCeebcegUsner les oeke[s Deekeef<e&ues nesleele. mJele:uee meJe&e yeeyeleerle
DeeOegefveke ceeveCeemeeer. iebcele cnCetve efkebJee èfLeue' cnCetvener Deveske cegues oe efHeleele. Deveske
leCe yeerDejuee oe ceevele veenerle, leecegUs megJeele yeerDej efHeCeeves kejleele. Deveske cegues Hegkeke
efceUles cnCetve efHeleele DeeefCe Hegkeke efHelee efHelee Jemeve ueeieles.
136
2)
Heeuekeebes DevegkejCe : Demes cnCeleele keer Heeuekeebeer eefleke=leer cnCepese cegues. cegues
DeeHeuee Jemeveer Heeuekeebes DevegkejCe kejleele. Heeueke pej jespee oe efHeTve esle Demeleerue lej
Iejeleerue leCe cegueebJej leeee HeefjCeece neslees. peJeUes vesnceer esCeejs veelesJeeF&ke Je espeejerue
Jekeleer eebeener mebieleerves cegues oees Jemeve kejleele.
3)
JeeJemeeefeke mebyebOe meebYeeUCeemeeer Heeee& : GeesieOebeele iegbleuesuee Deveske
ueeskeebvee Heeee& eeJee ueeieleele. Heeee&ceOes meJeemeesyele oe HeeJeere ueeieles. Heeee&ceOes oe
efHeCes ns eercebleeres DeeefCe eefle<ses mecepeues peeles. Deveskeoe ueeevme keueye, jesjer keueye, yees keueye
F. efkeeCeer eeueCeeNee HeeeeceOes lej ueeske mJele: oe efHeleelee; Flekese veJns lej yeeekeesueener
efHeCeeme eJe=e kejleele. eeletvee keener efm$eee Jemeveer yevet ekeleele.
4)
leeCeleCeeJe keceer kejCeemeeer : eleskeeuee peerJeveeceOes efJeefJeOe mecemee ee
Demeleelee, leecegUs leeCeleCeeJener efvecee&Ce neslees. Heg{erue keejCeebcegUs leeCeleCeeJe esT ekelees. esceYebie
Peeueeves Deeuesues vewjee, IemHees Peeueeves, veeskejer megueeves Deeuesueer yeskeejer, cenJeeeer
Hejer#ee veeHeeme Peeueeves, Flejebke[tve DeHeceeve Peeuee Demesue lej F. keejCeebcegUs efvecee&Ce nesCeeje
leeCeleCeeJe efJemejCeemeeer oe efHeCeeme megJeele kesueer peeles.
5)
vetveieb[ Demeuesuee Jekeleer : keener JekeleeReele KetHee vetveieb[ Demeleele. ueneve
ueneve mebkeebveener leeW[ osCeeeer #ecelee leebeele vemeles. cnCepese DeelceefJeJeemeeee DeYeeJe
Demelees. keeneRvee ueQefieke mecemee Demeleele. oe efHeueeves ueQefieke mecemee megleerue Demes leebvee
Jeeles. Deveskeoe ceveeceOes vekeejelceke Je efvejeeeJeeoere efJeeej esleele. meleleeer DeefveJeee& efeblee
DeeefCe Yeeieb[ Demeuesueer keener ceeCemes oe efHeTve Oeer yeveCeeee Keese eelve kejleele.
6)
eceHeefjnej : keener DeeefoJeemeer ceb[Uer efkebJee eejerefjke ece kejCeejer keeceieej ceb[Uer
efoJemeYej Leketve Yeeietve Iejer esleele. Iejer esleeveee efceUeuesuee Heweeletve oe efHeTve esleele.
Heeseuee Keeeuee keceer efceUeues lejer meJe& Heweebeer oe efHeleele. Deefueke[s efJeefJeOe keeee&ueeeceOes
keece kejCeejs keeceieejner peemle keece He[ues efkebJee keener keee&ece keve Iejer Deeues keer
eceHeefjnej cnCetve oe efHeleele.
7)
PeesHe ve esCes : keener ceeveefmeke leeCeecegUs ceeCemeeuee PeesHe esle veener. lee ceeveefmeke
leeCeeJej Fueepe kejCeeSsJepeer keesCeelejer Jekeleeree efkebJee DeOe&Je [e@kejebee meebieCeeJeve les
PeesHesHetJeea oe efHeT ueeieleele. megJeeleeruee ne Gheee ueeiet He[lees. veblej oees Jemeve ueeieles
DeeefCe ceie oe efHeueeKesjerpe PeesHee esle veener. Deee jerleerves esJeer lees Jemeveer yevelees.
8)
keueeJeble DeeefCe oe : efkeleske keueeJebleebvee oees Jemeve ueeieles. keejCe
megJeeleeree keeueeJeOeerceOes mspeeer efYeleer peeCeemeeer DeeefCe DeelceefJeJeemeemeeer yengleske
keueeJeble oeee DeeOeej Iesleele. Heg{s leees Jemeve nesles. Deveske keueekeej, uesKeke, KesUe[t
oecegUs yejyeeo Peeueeeer GoenjCes DeeHeuee [esUeebmeceesj Deensle.
137
9)
Iejiegleer mecemee : Iejiegleer mecemeebcegUsner Deveskeebvee oees Jemeve ueeieles. eeceOes
Heg{erue mecemeebee meceeJese neslees. Iejer DeeF&Jeef[ueebeer jespeeer Yeeb[Ces, keeece efvelmeener DemeCeejs
Heeueke, Je[erue oe efHeTve DeeF&uee jespe ceejleele, Iejeleerue DeeefLe&ke mecemee, ceeefmeke GlHeVeele
Ie Fleeoer.
10) DeveHesef#ele ee : JeJemeee, Oeboe efkebJee veeskejerceOes SKeeee Jekeleeruee Deeeveke ee
efceUeueeme Deevebo meepeje kejCeemeeer keener Jekeleer ceeHeeve kejleele.
11) Jee{les enjerkejCe : DeeOegefveke meceepeeceOes Jee{les DeeweesefiekejCe DeeefCe enjerkejCe
eecegUs Jekeleeruee Deleble OekeeOekeeres peerJeve peieeJes ueeieles. eecegUs ceeCetme Deleble YeeweflekeJeeoer
ceveesJe=eeree neslees. enjeleerue leUeee Jeie& DeeHeues og:Ke efJemejCeemeeer oe efHelees.
12) DeevegJebefeke Jemeve : keener JesUe oe efHeCeees Jemeve ns DeevegJebefeke Demeles. leerve-eej
efHe{eebceOes ns Jemeve Demeueees Deveskeoe Dee{Utve Deeuesues Deens. oe[ee Jekeleeree Iejeleerue
JeeleeJejCe ceeeHeeveeuee Hees<eke Demeles. DeeHeuee Je[erueebHeemetve, ceesee YeeJeeHeemetve efkebJee Iejeleerue
Flej ueeskeebke[tve ns Jemeve ueneve cegues Geueleele.
1)
ceeHeeveeeer keejCes mHe< keje.
8.5.3 ceeHeeveees HeefjCeece (Effects on Alcohol) :

De)
ye)
ke)
[)
oees HeefjCeece Heg{erueeceeCes Deensle

eejerefjke HeefjCeece
ceeveefmeke HeefjCeece
meeceeefpeke HeefjCeece
DeeefLe&ke HeefjCeece
De)
eejerefjke HeefjCeece (Physiological Effects) :
meleleee oe efHeCeecegUs efJeefJeOe eejerefjke Deepeej GodYeJeleele. Deee Deepeejebeer eeoer

Heg{erueeceeCes oslee esF&ue.
1)
eke=le (Liver): oeee meJee&le JeeF& HeefjCeece eke=leeJej neslees. eke=leeuee metpe esles.
eke=leeee Deekeej ceese neslees, eke=leoen neslees, eke=leeleerue DeeJeeke Heseer cejleele, leecegUs
èfmeNnesefmeme' ne Deepeej neslees.
138
2)
pej : efveeefcele oe efHeCeeves pejeJej Je DeVeveefuekesJej Deveske og<HeefjCeece nesleele.
De@efme[eererr Jee{t ueeieles, Hees ogKet ueeieles, eleerle DeeefCe Heesele ceUceUles. Yetke ueeiele veener.
3)
jkeleIeke : jkeleeleerue Heeb{Nee HeseeRes keece ceboeJeles. leeeeceeCes jkeleeleerue
keesue@msje@uees eceeCener Jee{les. eecegUs jesieeeflekeejke ekeleer keceer nesles. DeeeJesUer Deveske Deepeej
GodYeJeleele.
4)
oe : oecegUs ke@jesvejer jesefnCeer Debo nesT ueeieleele DeeefCe oeeuee HegjsHetj
jkeleHegjJee nesle veener. leecegUs oeefJekeej (Heart Attack) esCeeeer ekeelee peemle Demeles.
5)
ceWot Je ceppeemebmLee : megJeeleeree Lees[ee efHeCeeves Lees[smes Gesefpele Jeeles. Hejbleg
veblej peemle efHeCeeves ceWotuee yeefOejlee, cegiOeYeebleer DeeefCe esJeer efJemcejCe efvecee&Ce nesles, leecegUs
ceWoteer keeex ceboeJeleele.
6)
[esUs : peemle oe efHeCeeves [esUeebee vemeebJej JeeF& HeefjCeece neslees. kekeefele emebieer
DebOelJener esT ekeles.
7)
ueQefieke #ecelee : oecegUs ueQefieke Fe Jee{les; Hejbleg ele#eele ueQefieke #ecelee keceer
nesles. emebieer vebHegmekelJener efvecee&Ce nesCeeeer ekeelee Jee{les.
8)
DeYe&keeJej HeefjCeece : ieYe&Jeleer m$eeree pej efveeefcele oe efHele Demeleerue lej Heesele
Jee{CeeNee DeYe&keeJejner leeee JeeF& HeefjCeece neslees.
ye)
ceeveefmeke HeefjCeece (Physiological Effects):

oe[ee JekeleeRvee efJeefJeOe ceeveefmeke og<HeefjCeeceebvee leeW[ eeJes ueeieles. keener cenJeees
og<HeefjCeece Heg{erueeceeCes Deensle. keeceeleerue keee&#ecelee keceer nesles, `kebHeJeele' veeJeeeer ceveesefJeke=leer
nesles, JeJeefmLele efJeeej ke ekele veener Je efveCe&ener IesT ekele veener, ceveeee mJele:Jejerue leeyee
meglees, JeJeefmLele eeuelee esle veener, Peeskes Iesle eeueeJes ueeieles, DeLe&nerve keenerner yejUCes,
mcejCeekeleer ieceeJeCes, ceve HetCe& ogyeUs nesTve cenJeekeeb#ee ueesHe HeeJeles, efe[KeesjHeCee Je
Deeflemebeeeeer Je=eer Jee{les.
ke)
meeceeefpeke HeefjCeece (Social Effects) :

oecegUs keggbye HetCe& GodOJemle nesles. keggbyeeleerue Flej meYeemeoebJej leees HeefjCeece
nesleele. eeceOes eecegKeeves leeee yeeekeesJej Je keggbyeeJej Heg{erue HeefjCeece efometve esleele.
meceepeeletve mebyebOeerle Iejeuee JesieUs sJeues peeles, ueQefieke #ecelee veenermeer nesles, ceesee
eceeCeeJej ceeveefmeke leCeeJe eslees, Ieje efJemkeUerle nesles, Deveskeoe IemHeeseeer HeefjefmLeleer efvecee&Ce
nesles, Deelcenleses ekeej Ie[leele. Kegveer eJe=eer Jee{les. Iegvnsieejerle Jee{ nesles.
139
Fleeoer meJe& og<HeefjCeeceebcegUs meceepeeleerue mebyebOeerle keggbyeeeer Hele HetCe& veenereer nesles DeeefCe
pej Iejeleerue cegues eeUsle peele Demeleerue lej cegueebee efe#eCeeJej leeee efJeHejerle HeefjCeece neslees.
Deveskeoe cegueebvee eeUe mees[tve eeJeer ueeieles. efce$eebes Je meceepeeleerue ueeskeebes vekees-vekees les Ssketve
IeeJes ueeieles.
[)
DeeefLe&ke HeefjCeece (Economic Effects) :

oeee JemeveecegUs mebyebOeer oe[ee Jekeleereer Jeweeqkeleke DeeefLe&ke efmLeleer Deefleee
nueeKeereer nesles. meleleee oe efHeCeecegUs veeskejerner mees[eJeer ueeieles. keejCe melele veesle
Demeueeves keeceeJej ue#e vemeles. iewjnpesjeres eceeCe Jee{les Je keee&#eceleener keceer nesles. eecegUs mebHetCe&
keggbyeeeer DeeefLe&ke HeefjefmLeleer nueeKeereer nesles.
1)
ceeHeeveees HeefjCeece efJeeo keje.
8.5.4 ceeeHeeveeee GHeeej Heleer (Treatment for Alcoholism) :

oeee Jemeveeletve yeensj He[Ceemeeer keener GHeeej efkebJee Fueepe kesueeme Heeeoseerj
ekeles. oe[ee JekeleerJej Heg{erueeceeCes GHeeej kejCes DeeJeeke jsue
De)
ye)
ke)
eejerefjke GHeeej
ceeveefmeke Gheeej
meeceeefpeke GHeeej
De)
eejerefjke GHeeej :
oeee JemeveecegUs lee Jekeleeruee Deveske Deepeej Peeuesues Demeleele. DeepeejeeceeCes
Deew<eOeesHeeej kejCeemeeer eLece leeeer eejerefjke leHeemeCeer kejeJeer. eejerefjke efmLeleer Deefleee
iebYeerj Demesue lej efejsletve eJeener iuegkeespe, meueeF&ve Je efJn@efcevme osCes DeeJeeke Demeles.
leeeeceeCes ceeveefmeke leCeeJe keceer kejCeemeeer Je efJeeebleer efceUeJeer cnCetve leeme ceWot eeble kejCeejer
Deew<eOe efoueer Heeefnpesle.
oe[ee Jekeleeree ceveele oeefJe<eeer og:meeme efvecee&Ce kejCeejs `[eemeuHeerjce' efkebJee
DeBeyetme (Disulphiramor Antapuse) ns Deew<eOes efoues Heeefnpes. Deeyetmeee $eeme nesCeeNee
Jekeleermeeer èf[Heme@ve' veeJeees Deew<eOe JeeHejleele. oeefJe<eeer leerJe eflekeeje efvecee&Ce JneJee cnCetve
140
Deveskeoe Jeebleer kejCeeme Yeeie Hee[Ceejs `De@Heescee@Heerve' (Apomorphine) ns Deew<eOe JeeHejues
peeles.
Jejerue Deew<eOeeveblej eej-mene ceefnves oe efHeCes HetCe& yebo kesues lej veblej oeee Jeemener
menve nesle veener. Jejerue meJe& Deew<eOeesHeeej [e@kejebee me}eevese IeeJeerle. oe ueiese
mees[ueeveblej peer efJejn ue#eCes efvecee&Ce nesleele. leeJej ceele kejCeemeeer leeuee Oeerj efouee Heeefnpes
DeeefCe leeeeceeCes Deew<eOeesHeeejner kesues Heeefnpesle.
ye)
ceeveefmeke GHeeej :
oeee JemeveeceOes De[keuesuee ueeskeebee DeelceefJeJeeme veenermee Peeuesuee Demelees.
Hejbleg JejJej oeKeefJeleevee DeeHeueeke[s KetHe DeelceefJeJeeme Deens. DeeHeCe Geener oe mees[t ekelees
Deeer ye{eF& les ceejleele. Hejbleg leebee Gee keOeer GieJelee veener. peebvee oees Jemeve pe[ues Deens
leebee DeelceefJeJeeme ve< Peeuee Deens, leecegUs Deee JekeleeRveer ceveesefJekeejlep%e [e@kejebke[tve
cevemeesHeeej keve Iesleueeme KetHee Heeeoe neslees. leecegUs oe[ee Jekeleeruee leeee mecemee
ceeskeUsHeCeeves ceeb[lee esleerue. leebveer meebefieleuesuee mecemeeJeve ceveesefJekeejlep%e mebyebOeerle Jekeleeres
YeeJeefveke mJeHe peeCetve IesTve mecemesletve yeensj He[leele, ceeie&oe&ve kejlees. leecegUs mebyebOeerle
Jekeleeruee DeeHeuee egkee keUt ueeieleele.
ceevemeesHeeej ns keece Skee efoJemeees vemeles. lej les yejse efoJeme eeueCeejs Demeles. eemeeer
mebyebOeerle Jekeleer Je Iejeleerue Flej meYeemeoeebs HetCe& menkeee& DeHesef#ele efkebJee efJeJeeme Demeuee
Heeefnpes. ceevemeesHeeejlep%eebee pees[eruee ceeHeer iCe Jekeleerves DevegYeJeer mebceesnvelep%eebke[tve
mebceesnve GHeeej keve Iesleues lej leeee KetHe Heeeoe neslees.
ke)
meeceeefpeke GHeeej :
Jemeveer ueeskeebvee Jemevecegkele kejCeemeeer meceepeevesner eelve kejeJeeeme Heeefnpesle,
leje leebes ceve HeefjJele&ve nesF&ue. oees Jemeve mees[Ceeme Yeeie Hee[CeeNee DeeefCe leebes HegveJeme&ve
Ie[efJeCeeNee Deveske mesJeeYeeJeer mebmLee Deensle. lee meJeeceOes `Deukeesnesefuekeme De@vee@efveceme' ner
mebmLee Geceekeejs keece kejle Deens. ee mebmLesee Lees[keeele G}sKe S. S. (A-A) Demee kesuee
peelees. 1935 meeueer [e@. yeeye DeeefCe me@ke yeeskej efyeue [yuet eebveer Decesefjkesle ee mebmLeseer
mLeeHevee kesueer. ner mebmLee peeieefleke HeeleUerJej keece kejles. 114 Hes#ee peemle oseeble leebee
eeKee Deensle. 73,000 Hes#ee peemle ceeHeeRvee ieebvee leebveer oecegkele kesues Deens. ceeHeeruee
veJepeerJeve osCeejer ner Ske efve:mJeeLeea Je=eerves keece kejCeejer mebmLee Deens.
Skeceskeebvee vewleerke DeeOeej osTve leebes ceveesyeue efkeJeCes, leebeer mecegnYeeJevee peeie=le
keve leebvee veJeer efoee osCes, Oeerj osCes emebieer Skeceskeebvee ceole kejCes F. cenJeeeer keeces ner
mebmLee kejles. mebmLesle eJeseeeer Skee De Demeles, leer cnCepes oe mees[Ceeeer leeeer Deelebefleke
Fe Demeueer Heeefnpes. ner mebmLee GHeeej, ceeie&oe&ve Je Deew<eOeesHeeej ee meJeeee eesie cesU Ieeuetve
keesCeleener ekeejeer Heer ve Ieslee HetCe&HeCes efve:mJeeLeea mesJee HegjefJeles.
141
8.5.5 Gheeeeespevee (Remedies) :
oees Jemeve mees[Ceemeeer ceveeeer leeejer Heeefnpes lemese oe mees[eeeer ns efveefele
Peeues leje leeJej Gheee nesT ekelees. oeee Jemeveeletve cegkele kejCeemeeer peemle eceeCeele
efveeefcele efHeCeeNeeuee megJeeleeruee DeeJe[eeletve Skeoe, veblej ceefnveeletve Skeoe Demes keceer kejle
peeCes, oeJej DeJeuebyetve DemeCeeNee meJeeer keceer kejCes. Goe. oe efHeueemee PeesHe esles F.
oeHeemetve otj jenCes, oe efHeCeeNeebeer mebiele mees[Ces DeeefCe oe keesse efceUCeej veener Deeer
JeJemLee kejCes. oe Jemeve Je og<HeefjCeece eeefJe<eeer ew#eefCeke DeYeemeece meg kejCes, oeee
efJeeerJej peemleerle peemle kej DeekeejCes, oeee peeefnjeleeRJej efveeb$eCe ueeJeCes, jepe mejkeejee
OeesjCeeceOes leeefJe<eeer lejleto kejCes Fleeoer Gheeeeespeve Heeeoseerj ekeleele.
1)
ceeHeeveeee GHeeejHeleer efJeeo keje.
8.6. ceeoke Jeebeer (Debceueer HeoeLe&) mesJeveeeer mecemee (Problems of

Drug Addiction)
ceeoke Je cnCepese Deceueer HeoeLe& nese. 1960 Heemetve lej ee mecemesves Ge mJeHe
OeejCe kesues Deens. Yeejleeleerue leCeJeie& Debceueer HeoeLeeee Jemeveeves ceesee eceeCeeJej Peeuee Deens.
PeesHe[Heerle Deceueer HeoeLeees mesJeve KetHe kesues peeles. leeeeceeCes eercebleJeie& Je ceOeceJeiee&leerue
ueeskeebvee ee Jemeveeeer ueeieCe Peeueer Deens.
Debceueer HeoeLe& cnCepes jmeeeve nese. ee jmeeeveeee Jemeveer Jekeleeree eejerefjke Je
ceeveefmeke #ecelesJej HeefjCeece neslees, veee esles, leecegUs mJewjeeej Je efnbmeeeej eemeejKee eJe=eeRvee
eeuevee efceUles. Debceueer HeoeLeees Jemeve eeeer JeeKee Heg{erueeceeCes kejlee esF&ue
1)
vewmeefie&ke DeLeJee ke=ef$ece Debceueer HeoeLeeee meleleee Deefleefjkele mesJeveeves Jekeleeruee
esCeejer leelHegjleer DeLeJee meleleeer veee cnCepes Debceueer HeoeLeees Jemeve nese.
2)
pee HeoeLeeee efkebJee Jeeee mesJeveeves leelHegjles Gespeve efceUles DeeefCe peebee mesJeveeves
Jemeve pe[uesuee Jekeleeree eejerefjke DeeefCe ceeveefmeke #ecelesee Nneme neslees lee Je efkebJee
HeoeLeevee ceeoke efkebJee Debceueer Jes Demes cnCeleele.
142
ceeoke Jeebes mesJeve eeee DeLe& Je JeeKesJeve Heg{erue Jewefe<es meebielee esleerue
ceeoke Jeebeer meJee ueeieueeveblej keeece veesle jeneJes Demes Jeet ueeieles.
ceeoke Je ns vewmeefie&ke efkebJee leeJej jemeeeefveke eefeee keve leeej kesues peeleele.
Debceueer HeoeLee&ee veescegUs Jekeleeree eejerefjke Je ceeveefmeke leesue {emeUlees.
ceeoke Jeebee veeseer meJee Peeueeveblej menpeielee leer megle veener.
ceeoke Jeebee veesle Jekeleer efJeefJeOe ekeejeer og<ke=le kejCeeme leeej neslees.
8.6.1 ceeoke Jeebes ekeej (Types of Drugs) :
ceeoke Jeebee efkebJee Debceueer HeoeLeeee mesJeveeee HeefjCeeceeJeve leebes Heg{erue ekeej
kesues peeleele
1)
ieo& (Brown Sugar) :

nsje@F&vees Deeg mJeHe cnCepes ieo& nese. nsje@F&ve IesCes HejJe[le veener cnCetve leeceOes
YesmeU keve ieo& yeveefJeues peeles. ieo& cnCepes yeeTve egiej. He@evesyeue Je eerceble cegues eeuee mce@ke
cnCeleele. leeeeceeCes eece Je Yegjer meeKej ee veeJeevesner ns DeesUKeues peeles. ieo&ceOes Deveske Debceueer
DeeefCe efJe<eejer Jes Demeleele. ns efceeCe oUuesuee meeKejs meejKes efomeles cnCetve eeme yeeTve egiej
Demesner cnCeleele.
ieo&es mesJeve oesve ekeejs kesues peeles. Ske esefmebie Heleerves cnCepes Oetj keve Dees{Ces DeeefCe
ogmejs efmeiejsee lebyeeKetle ieo& efcemeUtve Dees{Ces. ieo&es Jemeve ueeieues keer les meglee megle veener.
ieo&cegUs [esUeebes efJeefJeOe Deepeej nesleele, ceeCetme vebHetmeke yevelees. F.
2)
nsje@F&ve (Heroin) :
Deefleee ceneYeeeveke Demes ns nsje@F&ve ceeefHe&veJej jemeeeefveke eefeee keve leeej kesues
peeles. Flej Debceueer HeoeLee&Hes#ee nsje@F&ve ns Deefleee efJe<eejer Je Ieeleke Deens. nsje@Fv& e ns Fbpeskeeveeje
esetve efkebJee leHeefkejermeejKes veekeele Dees{ues peeles. nsje@F&veee ejerjeJej lJeefjle HeefjCeece neslees.
megJeeleereer leeeer DeJemLee pejer megKeeeer Demeueer lejer veblej keener JesUeves DeeHeCe ceve He[ues
Deenesle, ejerjYej efke[s JeUJeUle Deensle Deee ekeejes Yece nesT ueeieleele. eejerefjke<ee
ogyeUs DemeCeeNee JekeleeRvee ner nsje@Fv& e ueJekej mebHeJetve ekeles.
3)
keeskesve (Cocaine) :
Deefleee ceneie Je DecesefjkesmeejKee eerceble je<êle ueeskeefee Demes ns keeskesve keeskees
veeJeeee Pee[eee megkeuesuee HeeveebHeemetve leeej kesues peeles. keeskesve ns Gespeerle kejCeejs eYeeJeer
Demes Deens. melele keeskesveee mesJeveecegUs Yetke ceboeJeles, leyesle Kejeye nesles, PeesHe esle veener, veesle
JeeJejCes, ueQefieke leekeo keceer nesTve vebHegmekelee esles, vewjeeeeer YeeJevee efvecee&Ce nesles,
jesieeeflekeejke ekeleer keceer nesles. melele keeskesveeer veee kejCeeNee Jekeleer keener Je<ee&lee ce=leggcegKeer
He[leele.
143
4)
ceeefjpegDeevee (Morijuana) :
ceeefjpegDeevee ns ieebpeeeceeCes Deens. eeceOes Yeebie, ieebpee, ceeefjpegDeevee lebyeeKet DeeefCe
neeerj F. meceeJese neslees. ceeefjpegDeevee efmeieejseceeCes Dees{leele. ns Deleble neefvekeejke Demeles.
eLece Lees[e JesU yejs Jeeles, HeCe veblej ejerjeJej leees Deveske og<HeefjCeece nesleele.
5)
PeesHeses Deew<eOe (Brown Sugar) :

efJeefJeOe ekeejeer cees Je ieesUee eebee meceeJese neslees. eevee Red Downers Demesner
cnCeleele. ns HeoeLe& ele#e efkebJee Fbpeskeeveejs Iesleues peeles Je Heesele iesueeJej efJecevemkelee, PeesHe,
efJemcejCe, Demebyeb ye[ye[, LekeJee Fleeoer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles. melele ner veee kesueeme leees
Jemeve pe[les DeeefCe Jekeleer esJeee DeJemLesle Jemeveer yevelees. Deveske ceesee eceeCeeJej mesJeve
kesueeme ce=leggner Dees{Jelees.
6)
eeblekes (Tranquilizers) :
eeblekes leeW[eves ieesUermeejKeer Iesleueer peeleele. ceeveefmeke leeCeleCeeJe keceer keve ceveeuee
eeblee kejCeemeeer efkebJee efveeveeeeee jesie pe[uesuee JekeleeRvee [e@kej Deee ekeejeer Deew<eOes
osleele. Jewekeere me}eeves ner Deew<eOes eceeCeele Iesleueeme leeee keener efJeHejerle HeefjCeece nesle veener;
Hejbleg Deew<eOeebveer yejs Jeeles cnCetve keener ueeske leer yebo ve kejlee Ieslee jenleele, leecegUs leebeer
meJee nesTve leer DeefOeke eceeCeele Iesleueer peeleele DeeefCe ceie leees Jemeve ueeieles.
7)
Yeeceke (Hallucinogans) :
YeecekeeceOes Sue.Sme.[er. (LSD) DeeefCe cesmke@efueve ns HeoeLe& ceesee eceeCeeJej Yece
efvecee&Ce kejleele, keejCe leeceOes `De@efme[' Je `meveeeF&ve' Demes Ieeleke Ieke Demeleele. eeceOes
meJee&le ekeleereeueer cnCetve Sue.Sme.[er (Lysergic Acid Diethylamide) keee& kejles.
Sue.Sme.[er. ieesUee, HeeJe[j efkebJee HeeleU mJeHeelener GHeueyOe Demeles. keCeYej Sue.Sme.[er.
peerYesJej sJeueer lejer Jekeleereer ceve:efmLeleer HetCe& yeouetve peeles. [esUeebmeceesj DebOeejer esCes, efJeefJeOe
jbie efomet ueeieleele. lemese ecelkeeefjke DevegYeJeeves Jekeleer Heej ieeWOeUtve peeleele. Deveskeoe Deee
Jekeleeree leesue meglees efkebJee Jes[eeee Yejele Deelcenlee kesueeeerner Deveske GoenjCes Deensle.
8)
ceeoke HeoeLe& (Narcotics) :

ceeoke HeoeLee&ee mebe Demelees. ee mebeeceOes nsje@F&ve, ceeefHe&ve, cesLes[e^ rve Fleeoeree
meceeJese neslees. ee HeoeLeeee mesJeveecegUs LekeJee, PeesHe, iegbieer esles Je mebJesove yeOeerj nesleele. ns HeoeLe&
ieesUeebee mJeHeele, Fbpeskeeveee mJeHeele efkebJee OetceHeeve keve Ieslee esleele. Hejbleg ejerjeJej
eees Heej Ieeleke HeefjCeece nesleele.
1)
ceeoke Jeebes ekeej meebiee.
144
8.6.1 ceeoke Jeebeer Jemeveeeer keejCes (Causes Drug Addition) :
ceeoke Jeebes eebieuesner GHeeesie Deensle DeeefCe og<HeefjCeecener Deensle. eecegUs DeveskepeCe
Demee efJeeej kejleele keer, Debceueer HeoeLeeee mesJeveeves Deevebo lejer efceUsue efkebJee og:Ke lejer keceer
nesF&ue. Flejner Deveske keejCes Debceueer HeoeLeees mesJeve kejCeeme Gegle kejleele. leer Heg{erueeceeCes
Deensle
1)
efLeue cnCetve :
keener cegues mJele:uee KetHee DeeOegefveke mecepeleele DeeefCe keener lejer ceog&cekeer oeKeefJeCes
cnCepes Jemeve kejCes ne mecepe keve Iesleele. leebvee efmeieejs, iegKee ner Jemeves megJeeleerHeemetve
Demeleele. eeceOes DeeCeKeer cepee eeJeer cnCetve `nce Yeer keg kece vener' ns oeKeefJeCeeee leeee
Gse Demelees.
2)
menpe GHeueyOelee :
ceeoke Jes GHeueyOee vemeleerue lej Deelee JemeveeOeerve DemeCeeNeebHewkeer 50 ueeskeevee ns
Jemevee ueeieues vemeles. Hejbleg Debceueer HeoeLeeee yeeyeleerle HeefjefmLeleer vescekeer Gue Deens. Debceueer
HeoeLe& menpe GHeueyOe nesleele. eeHewkeer Deveske HeoeLe& lej eeceerCe Yeeieeblener menpe GHeueyOe nesleele.
Goe. ieebpee, ejme F.
3)
Glmegkelee :
leCe cegueebvee ceeoke Jeebeer Heej Glmegkelee Demeles. leebvee leees og<HeefjCeece ceenerle
vemeleele. peieeee leebveer veer DevegYeJe Iesleuesuee vemelees. efJees<e cnCepes keener lejer veJeerve kejeJes
Deeer meejKeer leebeer Oe[He[ eeuet Demeles. ee kegletnueeHeeser efkebJee GlmegkelesHeeser Deveske leCe
efHe{er JemeveeOeerve Peeuesueer efometve esles.
4)
HejkesHeCee / SkesHeCee :
keener ueeske leeee IejeHeemetve, meceepeeHeemetve, peJeUee ueeskeebeeHeemetve mJele:uee otj
sJeleele. leecegUs Deee ueeskeebvee melele HeesjkesHeCee peeCeJelees efkebJee DeeHeCe Skese Deenesle ner
YeeJevee leebee ceveele efvecee&Ce nesles. HejkesHeCeeJej Je SkesHeCeeJej ceele kejCeemeeer Deee ekeejes
ueeske Debceueer HeoeLeeee Deenejer peeleele.
5)
JeeF& mebiele :
leCe Jeeele cegueebJej leebee efce$eHeefjJeejeee ceese eYeeJe Demelees. Jemeveer cegueebeer mebiele
ueeieueeme megJeele efmeieejsveer nesles. mebieleeree esJe Jemeveeves neslees. Deveske cegues yeesueCeele
HeeF&le Demeleele. les ceOeeU yeesueCeeves JeeF& meJeeeResner meceLe&ve kejleele. leebee ee ceOeeU
yeesueCeeuee Flej meJe&meeceeve cegues Hemeleele DeeefCe ee peerJeIesCee Jemeveele De[keleele.
6)
efvejeeeJeeoer JekeleercelJe :
keener cegueebes JekeleercelJe efvejeeeJeeoer Demeles. ceve melele vekeejelceke efJeeeje kejerle
yemeles. Deeer cegues Debceueer HeoeLeeee Jemeveebee DeOeerve ueJekej nesleele. leebee ceveele vesnceer
vewjee Demeles. vewjeeeJej Gheee cnCetve efce$e HeefjJeejeke[tve leebvee Debceueer HeoeLe& IesCeeee me}e
efceUlees.
145
7)
Je[erueOeeNeebee eYeeJe :
Iejeleerue ceeser, keleea ceeCemes DeeefCe leebes kele=lJe DeeefCe Jele&Cetke eeke[s Iejeleerue ueneve
cegueees yeejkeeF&ves ue#e Demeles. Je[erueOeeNeebeere Jele&Cetke eebieueer vemesue lej DeeHeesDeeHee Iejeleerue
leCe ceguesner leee ceeiee&uee ueeieleele. ueneve Jeeele Heeuekeebee DeeeejefJeeejebee eYeeJe He[le
Demelees. Deveske IejebceOes DeeOegefvekeleses Jeejs Jeenle Demeleele DeeefCe SKeeee Iejele Je[erue oe
efHeTve efkebJee Debceueer HeoeLeeeer veee keve DeeF&uee, cegueebvee efeJee osleele. Deee ekeejee
Iejeleerue JeeleeJejCeeuee cegues kebeUleele DeeefCe vekeUle Debceueer HeoeLeeee efJeUKee leebee ieUeele
He[lees.
8)
eejerefjke iejpe :
ceeoke Jeebes Jemeve vegkelese mees[ues Demesue lej leebvee Demee nesCeejer efJejn ue#eCes
(Withdrawal Symptons) Heeje $eemeoeeke jleele. leer cejCeeee Jesovee menve kejCes
Jemeveer ueeskeebvee pecele veener. cnCetve les Hejle Jemeveeee ceeies ueeieleele. cnCepes ceie leebee
<erves leer eejerefjke iejpe yeveles.
9)
ceevemeeem$eere iejpe :
eejerefjke iejpeseceeCes ceeveefmeke iejpener efvecee&Ce nesles. Jemeve mees[uesuee ceeCetme
ceevemeeem$eere<ee HetCe& KebietCe peelees, leecegUs Debceueer HeoeLe& Iesleues veener lej DeeHeueeuee Heej
$eeme nesF&ue efkebJee DeeHeuee ce=legner nesT ekesue Deeer leebeer ceeveefmekelee yeveuesueer Demeles, cnCetve
ceie les Hejle JemeveeOeerve nesleele.
10)
cetueYetle ceeveJeer iejpeebHeemetve megkee :

PeesHe[Heer YeeieeceOes eseeee peeiesceOes oesve efkebJee DeefOeke keggbyes jenleele. Yetke DeeefCe
ueQefieke iejpe ee cetueYetle ceeveJeer iejpee les YeeieJet ekele veenerle. ceeoke Jeebee mesJeveecegUs ee
iejpeebHeemetve keener keeU megkee nesles. ceeoke Jeebee mesJeveecegUs Yetke Heg{s {keueueer peeles.
11)
Heeeeleebes DevegkejCe :
eerceble keggbyeeleerue cegueebke[tve Heeeele mebmke=leeres DebOeevegkejCe kesues peeles. leeee
HeefjCeece iejerye keggbyeeleerue cegueebJej neslees. iejerye keggbyeeleerue cegues eerceble cegueebmeejKee ewveeree
Jemlet JeeHe ekele veenerle. HeCe leebeeleerue ceeoke Jeebes mesJeve iejerye cegueebvee HejJe[Ceejs Demeles,
leecegUs ner cegues ceeoke Jeebee Deenejer peeleele.
1)
ceeoke Jeebes Jemeve ueeieCeeeer keejCes mHe< keje.
146
8.6.2 ceeoke Jeebee mesJeveeeer ue#eCes (Symsptoms of Drug Addition) :
Debceueer HeoeLeeee efkebJee ceeoke Jeebee Deefleefjkele mesJeveeves ejerjeJej Heg{erue ue#eCes
efomet ueeieleele.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
Yeespeveeeer leerJe Fe nesCes DeLeJee Deefpeyeele Fe ve nesCes.

kebeUe esCes.
melele eejerefjke leeejer efvecee&Ce nesleele.
neleeJej, HeeeebJej megee eseueeee Yeeme neslees.
leerJe JesovescegUs efpeJeeuee efJeeeleer efceUle veener.
JeeqkeleceJeele yeoue neslees.
Deeeveke cet[ yeouelees.
efe[efe[ efvecee&Ce nesles, efe[kesHeCee eslees.
keeece Goemeerve Jeeles, og:Keer DeJemLee.
keesCeleener iees<erle DeeJe[ efvecee&Ce nesle veener.
efce$eHeefjJeej HetCe& yeouelees.
ew#eefCeke eieleerJej efkebJee keeceele keee&#ecelesJej HeefjCeece neslees.
keesCeeueener mecepeCeej veener Deeer Jele&Cetke.
efJeveekeejCe KetHe ceesee eceeCeeJej Heweeeer iejpe.
Deveskeoe Iejeletve nekeuetve efoues peeles.
keeeoseerj mecemee efvecee&Ce nesleele.
Deieesoj Debieer DemeCeeje eHeerHeHeCee HetCe& veenermee neslees.
efkeUmeJeeCes Je IeeCesj[s JeeieCes.
ceveeJej leeyee jenle veener.
menve ve kejlee esCeeNee Jesovee nesleele. F.

1)
ceeoke Jeebeer ue#eCes meebiee.
147
8.6.3 ceeoke Jeebee mesJeveebes HeefjCeece (Effects of Drug Addiction) :
Debceueer HeoeLeeee Deefleefjkele mesJeveees mebyebOeerle Jekeleeree ejerjeJej, keggbyeeJej Je
meceepeeJej Heg{erue HeefjCeece efometve esleele.
De)
Jeweeqkeleke HeefjCeece (Effects on Individual) :

ceeoke Jeebes Jemeve ueeieues keer leer Jekeleer eejerefjke<ee Je ceeveefmeke<ee HetCe&HeCes
Debceueer HeoeLeeJej DeJeuebyetve jenles DeeefCe ee HeoeLeees mesJeve mees[ueeme efJeLe[ê@ue efmeccme efomet
ueeieleele. Goe. Gueee nesCes, Debie ogKeCes, ejerj LejLej keeHeCes F. meleleee ceesee eceeCeeJej
Iesle Demeuesuee Debceueer HeoeLeecegUs ejerjeeer ceesee eceeCeeJej neveer nesles. Debceueer HeoeLeeHewkeer keener
Fbpeskeeveejs ejerjele mees[ueer peeleele. leecegUs S[dmeeer ueeieCe nesCeeeer efkebJee Flej ueQefieke
Deepeej nesCeeeer efkebJee ejerjele nsHe@eeerner ueeieCe nesT ekeles. Deveskeoe Debceueer HeoeLeeee
mesJeveeves ele#e efkebJee Deele#e ce=let eslees.
ye)
keggbyeeJej nesCeejs HeefjCeece (On the Family) :

ceeoke Jeebee mesJeveeves keggbyeeJej Deveske efJeHejerle HeefjCeece nesleele. DeeefLe&ke<ee ns
keggbye HetCe& GodOJemle nesles. meceepeeleerue lee keggbyeees mLeeve keceer nesles. keggbyeeleerue eleskeeJej
leeee HeefjCeece neslees. Jemeveer keesCe Deens leeJej ns HeefjCeece DeJeuebyetve Demeles. cegues Jemeveer
Demeleerue lej Debceueer HeoeLe& IesCeemeeer Iejeletve Hewmes efceUeues veenerlej lej Iejeleerue Jemlet efJeketve
Hewmes efceUJeleele. Deveske cegues Iejebletve Hewmes eesjleele efkebJee DeeF&es oeefieves eesve efJekeleele, eesNeener
kejleele. ner cegues Deieoere yesHeece yeveleele. Heweemeeer DeeF&-yeeHeeuee cee ueeieleele.
ke)
meceepeeJej nesCeejs HeefjCeece (On the Society) :

ceeoke Jeebes Jemeve DemeCeeNee JekeleercegUs meceepeeJejner JeeF& HeefjCeece nesleele. Goe.
Jemeveer Jekeleer pee efkeeCeer keece kejles lee efkeeCeer leeeer keee&#ecelee keceer nesles, JesUsee
DeHeJee nesCes, leeee neletve keOeer DeHeIeele nesleerue ns vescekes meebielee esle veener, leees keece kejCes
lee mebyebOeerle efkeeCeer Oeeskeeoeeke ekeles. GlHeeoveeee efkeeCeer keece kejerle Demesue lej
leeme keeceeJej sJeCese eesie nesCeej veener. Jemeveer ueeskeevee eejerefjke leeejer Deveske nesle
Demeueeves oJeeKeeveeee leebee Kee& ceese Demelees, leecegUs SJe{s Hewmes ieesUe kejCeemeeer lee
Jekeleer emebieer iegvnsieejer eJe=eerner mJeerkeejleele.
1)
ceeoke Jeebes HeefjCeece efJeeo keje.
148
8.6.4 ceeoke Jeebee Gheeeeespevee :
Jemeveeuee HewueeJe efoJemeWefoJeme ceesee eceeCeeJej nesle Deens. eeJej JesUere eefleyebOeke
Gheee eespeues veenerle lej ner mecemee DeeJeekeeeyeensj peeT ekesue. eemeeer ee mecemesJej
Heg{erueeceeCes Gheeeeespevee kejlee esleerue
1)
pevepeeie=leer DeeefCe efe#eCe :

ceeoke Jeebee DeeflemesJeveees og<HeefjCeece ns DeYeemeeceele meceeefJe< kesueeme meJee&le
ceeser Gheeeeespevee nesF&ue. Debceueer HeoeLeeee mesJeveeee og<HeefjCeeceeefJe<eeer pevepeeie=leer ceesee
eceeCeeJej nesF&ue. megefveeesefpele efe#eCe Je efJeefJeOe ceeOeceebeer eeefJe<eeereer Yetefcekee, eecegUs Debceueer
HeoeLeees mesJeveees eceeCe efveefelee keceer kejCeeme ceole nesF&ue.
2)
egJeke keWs :
mJebemesJeer mebmLee DeeefCe Deeemekeere mebmLeebveer egJekeebmeeer Debceueer HeoeLeeee mesJeveees
og<HeefjCeece eemeeer leCeebeer keWs mLeeHeve kejeJeerle. ee keWeceOes Jemeveer ueeskeebeer cegkele eee&
kejlee eeJeer, leebee mecemee Ssketve IeeJeele DeeefCe Ske$e eebieuee keee&eceeeer JeJemLee
kejCeele eeJeer. eecegUs mebyeOeerle Jemeveer JekeleeRvee DeeOeej efceUsue, leebvee leebes efJeeej Ssketve
IesCeejs leebeee Jeeeleerue Jekeleer efceUCeej Deensle. Deee efkeeCeer leebes ceveceeskeUs kejCeeeer
mebOeer, efce$ecewef$eCeer efceUleerue, leeeceeCes ceeskeUsHeCeeves nmelee-KesUlee esF&ue.
3)
ke[ke keee&Jeener :
ceeoke Jeebes mesJeve kejCeeNeebefJe ke[ke keee&Jeener kejCeele eeJeer. Debceueer HeoeLeees
Jemeve DemeCeeNeebee mebyebOe Jeseeieceve, iegvnsieejer, DeHeIeele, iewjJele&Cetke Deee mJeHeees Demeleele.
eemeeer keeeeeceOesner leeeekeejs lejleto kejCeele eeJeer. Deee ekeejs ke[ke keee&Jeener kejCeele
esCeej Demesue lej leeeceeCes Debceueer HeoeLeees mesJeve kejCeeNeebeer mebKeener DeeHeesDeeHe keceer nesF&ue.
4)
me}eieej keWs :
ew#eefCeke mebmLeebveer, Deeemekeere mebmLeebveer, mJeebmesJeer mebmLeebveer lemese meeceeefpeke
mebmLeebveer Debceueer HeoeLeeee og<HeefjCeeceebJej ceeefnleer HegjJeCeejer me}eieej keWs mLeeHeve kejeJeerle.
leeceOes Debceueer HeoeLee&b mesJeve ke vekee. Debceueer HeoeLeeee og<HeefjCeeceeeer ceeefnleer, Debceueer HeoeLe&
Iesleueeme leees ejerjeJej nesCeejs HeefjCeece F. ceeie&oe&ve kejCeele eeJes.
5)
Deeblejje<êre ceole :
ceeoke Jeeee iewjJeeHejeJej efveeb$eCe DeeefCe ceole HegjefJeCeeNee Deeblejje<êre mebIevesves
(United Nation Funds for Drug Abuse Control) mebyebOeerle mejkeejuee ceole
osCeees jJeues Deens. leeeeceeCes keener Deeblejje<êre mebmLeebveener ceole HegjefJeCeele esles. Debceueer
HeoeLee&bee mesJeveeefJe<eeer pevepeeie=leer Je efe#eCe osCeemeeer eelve kejCes, leeJejerue Gheeeeespevee Je
GHeeej Heleer efJekeefmele kejCes DeeefCe leeJej mebeesOeve keve Debceueer HeoeLee&bee JeeHejeJej efveeb$eCe
DeeCeCes F. keeex ee mebmLee Deeblejje<êre HeeleUerJej kejleele.
149
6)
Jemeveer JekeleerJej vepej sJeCes :

pej ceeoke Jeebes mesJeve kejCeeNee JekeleeRJej megJeeleerueee GHeeej ekee Peeues lej
Deeer Jekeleer ueJekej yejer nesCeeeer ekeelee efvecee&Ce nesles. megJeeleerueee Jemeveees efveoeve Peeues
lej les ueJekej LeebyeefJeCes ekee nesles.
7)
ew#eefCeke mebmLee megjef#ele kejCes :

ew#eefCeke mebmLeebee peJeUHeeme Demes ekeej yebo kejeJesle. leemeeer mejkeejves leebee
HeefjmejeceOes ee Jeebeer efJeeer kejCeeNee JekeleeRJej ke[ke vepej sJeeJeer DeeefCe ew#eefCeke
mebmLeebee Heefjmej ceeoke JeebHeemetve megjef#ele kejeJee.
1)
ceeoke Jeebes Jemeve jesKeCeemeeer Gheeeeespevee meebiee.
8.6.5 ceeoke Jeebee GHeeejHeleer :

Debceueer HeoeLeeee Deefleefjkele mesJeveecegUs efvecee&Ce nesCeeNee eejerefjke lemese ceeveefmekelesJej
Heg{erueekeejs GHeeej kejlee esleerue.
De)
[e@kejebee osKejsKeerKeeueer :
Debceueer HeoeLeees DeeflemesJeve kejCeeNee iCeeme oJeeKeeveele De@[efce kesues Heeefnpes DeeefCe
[e@kejebee osKejsKeerKeeueer GHeeej kejCeele eeJesle. megJeeleeruee Deee iCeebee pewJejemeeeefveke eeeCee kesuee Heeefnpesle. ee eeeCeerejs ejerjeleerue Debceueer HeoeLee&bee Debe efkeleer
Deens Je leeee ejerjeJej HeefjCeece efkeleer Peeuee Deens ns leHeemeues peeles. leevegmeej iCeeJej GHeeej
kesues peeleele. ns Jemeve megueeveblej les efHeve Guet vees cnCetve `veeuceHesvme'
(Nalmefence) ns Deew<eOe Deefleee GHeegkele jues Deens.
ye)
Jele&Cetke GHeeejHeleer :
Deew<eOeer GHeeejeeceeCes Deee iCeebvee Jele&Cetke GHeeej DeeefCe Deew<eOeesHeeej Deee oesvner
GHeeejebcegUs Heeeoe nesT ekelees. cnCepes Deew<eOeesHeeej DeeefCe ceevemeesHeeejlep%eebveer GHeeej meg
sJeueeme iCeeme ueJekej iegCe eslees. ceevemeesHeeejecegUs leeee cetU mecemesuee efYe[Ces ekee nesles.
leeeeceeCes ceveesefJekeejeem$eeleerue DeeOegefveke Deew<eOeebeener Heeeoe nesT ekelees. leeeeceeCes leeme
JeJeefmLele ceeie&oe&ve kejCes, peJeUee efce$eebeer mebyebOe sJeCes. eecegUsner mebyebOeerle iCeeeer Jele&Cetke
megOeejles.
150
ke)
keee&ceive sJeCes :
ee Jemeveer ueeskeebvee melele keee&ceive sJeues Heeefnpes. leebvee eesie ceeie&oe&ve keve YejerJe
keece kejCeeme leeej kejCes. megJeeleeruee leebvee ueneve-ueneve efJeveeeceeeer keeces meebiee. leebvee
Deevebo Jeesue Deee ekeejee GHeeceebceOes menYeeieer keve Iee. Goe. meebmke=efleke keee&ece F.
leecegUs leeee HejkesHeCee, SkeekeerHeCee veenermee nesF&ue.
Ke)
meeceeefpeke JeeleeJejCe :
ee ueeskeebee ceeveefmeke leeCeleCeeJe Je og:Ke keceer kejCeemeeer leebee meeceeefpeke
JeeleeJejCeele yeoue kesuee Heeefnpes. iCeeee keueeves meJe& iees<er IesCes, meceepeeleerue mHetefle&oeeke
GoenjCes melele leebeemeceesj sJeeJeer, Gece ebLe JeeeCeeeer meJee, keesCeleer vee keesCeleer keueeeer[e Deelcemeele kejCeeme meebieeJeer. FleeoercegUs leees ue#e JemeveebJej keWefle nesCeej veener.
ie)
veekeexefkeme De@vee@efveceme (Narcotics Anonymous) : veekeexefkeme
De@vee@efveceme ner mebmLeemege Deee Jemeveer ueeskeebvee Jemeveeletve cegkele kejCeemeeer ceesee eceeCeeJej
keece kejles. ee efkeeCeer iCeebvee DeeHeeHeuee DevegYeJeebeer Je efJeeejebeer osJeIesJe kejlee esles.
eleskeees DevegYeJe JesieJesieUs Demeleele. leebeener Heeeoe ceesee eceeCeeJej neslees. leeeeceeCes leebvee
ceeveefmeke Oewe& osCeees keece ner mebmLee kejles.
Ie)
ceeie&oe&ve :
ceeie&oe&veeee ejs mebyebOeerle Jekeleeruee ns mecepeles keer, ner meJee DeeHeueeuee kee ueeieueer.
JekeleerkeWefle GHeeej HeleerceOes Jekeleeruee DeeHeuee Jemeveees keejCe mecepesHeele ceeskeUsHeCeeves
yeesuet efoues peeles DeeefCe veblej les keejCee otj kejCeeee eelve kesuee peelees.
1)
ceeoke Jeebee GHeeejHeleer mHe< keje.
8.7 meejebe
Yeejleele Deveske meeceeefpeke mecemee Deensle. lee mecemee mees[efJeCeemeeer eemeve,
meeceeefpeke mebmLee keece kejerle Deensle. DeeHeCe meeceeefpeke efkebJee mJeebmesJeer mebmLeebeer Yetefcekee Je
keee& eebee Dee{eJee ee efkeeCeer Iesleuee Deens. Deveske meeceeefpeke mecemeebHewkeer DeeHeCe OetceHeeve Je
ceeHeeve ee mecemeebefJe<eeer efJeeej kesuee Deens. ee mecemee efvecee&Ce nesCeeeer keejCes, mecemeebes
og<HeefjCeece (meeceeefpeke Je Jeweeqkeleke) Je Gheeeeespeevebee efJeeej kesuee Deens. ee mecemee mebHeg<ele
151
esCeemeeer DeeHeCeeme meJe& mlejebJej keee& kejCes iejpeses Deens. keejCe nere efHe{er ee Jemeveebee
yeUer peemle He[le Deens.
YeejleeHeg{erue ner meJee&le cenJeeeer mecemee Deens. leCeJeie& ee Jemeveeee yeUer ceesee
eceeCeele efometve eslees. DeeHeCe Debceueer HeoeLeees efJeefJeOe ekeej Heeefnues. Debceueer HeoeLee&bes Jemeve
ueeieCeeeer keejCes, ee Debceueer HeoeLeeee mesJeveecegUs nesCeejs og<HeefjCeece efkeleer JeeF& Demeleele les
Heeefnues DeeefCe ee JemeveeHeemetve otj nesCeeee Gheeeebee DeYeeme kesuee Deens.

1. Yeejleere meceepeeuee Yes[meeefJeCeeNee meeceeefpeke mecemeebeer eee& keje.
2. OetceHeeveeee mecemeseer keejCes meebietve, OegceHeeveecegUs nesCeejs og<HeefjCeece meefJemlej mHe< keje.
3. OetceHeeveecegUs nesCeejs og<HeefjCeece meebietve OetceHeeveeee mecemesJej Gheee megeJee.
4. ceeHeeRee efJeefJeOe DeJemLee mHe< keve oees Jemeve ueeieCeeeer keejCes efuene.
5. oees ejerjeJej nesCeejs HeefjCeece meefJemlej mHe< keje.
6. ceeHeerbJej Gheeej Heleer keeer kejlee esF&ue.
7. ceeoke Jeebes ekeej meebietve ceeoke Jeebes Jemeve ueeieCeeeer keejCes mHe< keje.
8. ceeoke Jeebee mesJeveees HeefjCeece meefJemlej mHe< keje.
9. ceeoke Jeebee JemeveebJej Gheee megeJetve les meefJemlej mHe< keje.
10. erHee efuene.
De) oemebyebOeer iewjmecepe ye) OetceHeeve ke) ceeHeeve [) meeceeefpeke mecemee F) ceeoke
Jess F&) OetceHeeve keejCes Ye) ceeHeeveeeer keejCes He) OetceHeeveees Gheee He) ceeHeeveees Gheee
e) ceeoke Jeees ekeej F) ceeoke Jeeeer keejCes ue) ceeoke Jeees HeefjCeece Je) ceeoke
Jeees Gheee #e) ceeoke Jeebee GHeeej Heleer.
152
9
Se.Deee.Jner/S[dme peeCeerJe Je meceleesue
Heeeeer jevee :
9.1
9.2
9.3
9.4
9.5
9.6
9.7
9.8
9.9
9.10
9.11
Gefes
eemleeefJeke
S[dme cnCepes keee?
Se.Deee.Jner. cnCepes keee?
S[dmeeer keejCes
S[dmeeer ue#eCes
S[dmeJej eefleyebOeelceke Gheee
S[dmees HeefjCeece
S[dme pevepeeie=leer
meejebMe
9.1 Gefes
S[dme DeeefCe Se.Deee.Jner. ee mebkeuHevee mecepeeJetve IesCes.

S[dme keejCeebee Dee{eJee IesCes
S[dmeee mebmeie& nesCeeee meJee&efOeke Oeeskee DemeCeeNee JekeleeReer ceeefnleer IesCes.
S[dmeJejerue GHeeejeee DeeefCe eefleyebOeelceke Gheeeebee Dee{eJee IesCes.
9.2 eemleeefJeke
1983 meeueer eevmees veeceebefkele Meem$e%e uegke cee@@eerej Je Decesefjkesleerue [e@. je@ye&
ie@uees eebveer eebveer ee efJe<eeCetbee MeesOe ueeJeuee. ee oesve osMeeleerue eiele efJe%eeve Je JewekeMeem$eecegUs ne
jesie MeesOetve kee{uee Je lees S[dme (AIDS) ee veeJeeves DeesUKeuee peeT ueeieuee. ee efJe<eeCetbes veeJe
`ceeveJeer jesie eeflekeej Mekeleer keceer kejCeeje efJe<eeCet' (Human Immuno Deficiency
Virus) Demes Deens.
153
meJe&eLece Deeefekee osMeele ee jesieees iCe ceesee eceeCeeJej efceUeues. Deeefekeve osMeebveer
ee jesieeke[s ogue&#e kesues. leecegUs lee osMeeleerue eeb[ ceveg<eneveer Peeueer. YeejleeceOes meJe&eLece
Sefeue 1986 ceOes ceeme ee Menjele 10 JesMeebvee efJe<eeCetbee mebmeie& Peeueees Dee{Utve Deeues.
ceeme Menjelee S[dmeee yeUer iesuee. Deepe peieele meJee&efOeke S[dmees iCe Yeejleele Deensle.
cegbyeF&ceOes S[dme iCeebes eceeCe meJee&efOeke DemeCeeeer Mekeelee Deens. keejCe melele
yeensve esCeeNee ueeskeebes ueeW{s cegbyeF&le esle Demeleele. ceesee eceeCeeJej jkeleeee keeUeyeepeej,
Devewefleke Oebos DeeefCe efJevee HejJeevee jkele Hes{ee Fleeoer keejCeebcegUs cegbyeF&le S[dmeee HewueeJe ceesee
eceeCeeJej Peeuesuee Deens.
9.3 S[dme cnCepes keee?

S[dme ee jesieees vegmeles veeJe Iesleues lejer ceeCemeeee DebieeJej kees GYes jenleele. keejCe
ee jesieeeer onMelee SJe{er ceeser Deens. Acquired Immunity Defifiency Syndrom
ee Fbepeer Meyomecegneee De#ejeHeemetve AIDS ee efpeJeIesCee Deepeejees veeJe peieele { Peeues
Deens. eeee DeLe& Heg{erueeceeCes DeensA
I
D
S
mebHeeefole eEkeJee cetuele: ne Deepeej DebefieYetle mJeHeeee

vemetve lees Jekeleeruee pe[lees.
- Immunity - jesieeeflekeej Mekeleeree
- Defifiency - kecelejlescegUs
- Syndrome - nesCeeNee ue#eCeebee mecegn
-
Acquired
Lees[keeele, S[dme cnCepes Deveske jesieebee mecetn. S[dme ogmeNeeHeemetve neslees cnCepese lees
efceUJeuesuee jesie Demelees. keejCe Mejerjeleerue jesieeeflekeej Mekeleeree kecelejlescegUs les efJe<eeCet
Mejerjele eJesMe kejleele. ee jesieeeer Deveske ue#eCes cnCetve ue#eCeebee ie (Syndrome) Demes
cnues peeles.
9.4 Se.Deee.Jner. cnCepes keee?

pee efJe<eeCetbcegUs ne jesie neslees, leeuee Se.Deee.Jner. efJe<eeCet Demes cnCeleele. efoJemeWefoJeme
ee jesieeeer ue#eCes Jee{lee peeleele.
Human Immuno Deficiency Virus (HIV) cnCepes
H - Human - ceeveJeer
I - Immuno Deficiency jesieeeflekeej Mekeleer keceer kejCeeje
V- Virus efJe<eeCet
154
cnCepese ceeveJeer jesieeeflekeej Mekeleer keceer kejCeeje efJe<eeCet nese. ne efJe<eeCet DeeHeuee
Mejerjeleerue jesieeeflekeejke Mekeleer cnCepese Heeb{Nee HesMeer keceer kejlees DeeefCe Skeoe DeeHeueer
jesieeeflekeejke Mekeleer keceer Peeueer keer meeOee-meeOee jesieebee mebmeie&ner DeeHeueeuee ogye&ue ke
Mekelees. JekeleeRee jkeleele, Heg<eeee efJeee&le Je m$eeree eesveerm$eeJeele Se.Deee.Jner. es efJe<eeCet
ceesee eceeCeele Dee{Uleele.
Se.Deee.Jner. ne Ske ekeejee jesiepeblet Deens. ee pebletee peeleeruee efJe<eeCet cnCeleele.
DeeHeuee jkeleeceOes er-4 veeJeeee Heeb{Nee HesMeer Demeleele. Se.Deee.Jner. es DeeeceCe Peeues
Demelee Heeb{Nee HesMeeRvee leebvee leebes keece kejCes keerCe peeles DeeefCe Mejerjeeer jesieeeflekeejke
Mekeleer keceer keceer nesle peeles. leebeer eeflekeej Mekeleer keceer Peeueeves ceecegueer jesiener iebYeerj mJeHe
OeejCe kejleele DeeefCe ceeCemeeceOes vegceesefveDee (HegHeHegmeoen), Deleermeej (nieJeCe), KebieCes,
keeHeesmeeree meekeexcee (lJeee keke&jesie) F. ue#eCes efomet ueeieleele.
leeeeceeCes Se.Deee.Jner. Mejerjeleerue Flejner esleeHesMeeRes vegkemeeve kejles. leeletve
yegerYebMe eEkeJee esleeefJeke=leer cnCepese ceppeelebletes Deepeej GodYeJeleele. ner meJe& mebeceCes Skeer
eEkeJee Skeef$ele esleele DeeefCe ee DeJemLesuee HetCe& efJekeefmele S[dme Demes cnCeleele.
DeeHeueer ekeleer leHeemee.
1)
S[dme cnCepes keee?
S[dmeee DeJemLee (Stage of AIDS)

S[dmees eej DeJemLeebceOes efJeYeepeve kesues peeles. Se.Deee.Jner. mebeefcele eleske Jekeleer
eeleerue eleske DeJemLesceOetve peelese Demes veener. Hejbleg DeMee ekeejeer ue#eCes efomet ueeieCeeee
keeueeJeOeer JekeleereceeCes yeouele peelees. peeJesUer Mejerjeleerue jesieeeflekeej Mekeleer #eerCe nesles DeeefCe
keecee kejle veener leeJesUer S[dme Peeueees efveoeve nesles. Se.Deee.Jner. DeeefCe Mejerjeleerue
jesieeeflekeej Mekeleer eebeeleerue mebyebOe Heg{erue eej DeJemLeebceOes oeKeefJelee esles.
De) eLeceeJemLee - eLeceeJemLee keener ceefnveebHeemetve les yeNeee Je<ee&Heele efketve jent Mekeles. ee
DeJemLesle keenere ue#eCes peeCeJele veenerle. keener JekeleeRceOes ee DeJemLeses ue#eCe cnCepes HetCe&
MejerjeJej ueefmekeeebLeeReer nesCeejer Jee{ eeceOes eecegKeeves keeKesleuee, ceevesleuee DeeefCe peebIesleerue
ueefmekeeebLeer ceesee nesleele.
155
ye) efleereeJemLee (megJeeleeree jesie) - ueefmekeeebLeereer Je=er keeneRvee peeCeJeles lej DeveskepeCe
yejere Je<ex ue#eCejefnle jenleele. Se.Deee.Jner. mebeceCe pemepemes Heme ueeieles, lemeleMeer
Mejerjeeer jesieeeflekeej Mekeleer keceer nesles. DeveskeebceOes eeeer ue#eCes peeCeJet ueeieleele. Jepeve keceer
nesCes, nieJeCe Je kesmeeU esle es F. ue#eCes efometve esleele. mebHetCe& efvejesieer ceeCemeeceOes keejCeeefJevee
ner ue#eCes meejKeer meejKeer Dee{Utve Deeueeme Se.Deee.Jner. mebeceCeeee mebMee IeeJee. eeleerue
keesCelesner ue#eCe ce=letme keejCeerYetle jle veener.
le=leereeJemLee - ee DeJemLesceOes lJeesee ke@vmej, leeW[eleerue es Je HegHeHegme #ee F. ue#eCes efometve
esleele. melele leeHe, nieJeCe DeeefCe Mejerjeee Jepeveele SketCe 10 kekes Ie ee leeejerner eee
DeJemLesle efometve esleele.
[) elegLee&JemLee - elegLee&JemLee cnCepes Debeflece DeJemLee nese. ee DeJemLesuee Heesneseuesuee
iCeebJej Deveskeoe ce=lete Dees{eJelees. keejCe jesieeeflekeejke Mekeleere vemeueeves Se.Deee.Jner.es
efJe<eeCet Mejerjeee HetCe& leeyee Iesleele. leecegUs MejerjeJej Deveske jesieebeer DeeeceCes nesleele.
1)
S[dmeee DeJemLee mHe keje.
9.5 S[dmeeer keejCes

Heg{erue keejCeebcegUs Jekeleeruee S[dmeeer ueeieCe nesT Mekeles.
1) Demegjef#ele ueQefieke mebyebOe : S[dmeee mebmeie& Peeuesuee Jekeleeryejesyej Demegjef#ele ueQefieke mebyebOe
ns S[dme nesCeees ecegKe keejCe Deens. pegpeyeer DeesUKeerHeeUKeerleerue Jekeleer eEkeJee JesMee eebeeMeer
ueQefieke mebyebOe cnCepes S[dmeuee Deeceb$eCee nese. Hekele yeee oMe&veeJeve SKeeee Jekeleeruee S[dme
Peeuee Deens eEkeJee veener ns meebieCes DeJeIe[ Deens.
2) Se.Deee.Jner. emle jkeleebes mebeceCe : Se.Deee.Jner. mebmeie& Peeuesuee ceeCemeees jkele ve
leHeemelee SKeeee iCeeme efoueeme leeueener Se.Deee.Jner. mebmeie& neslees. eemeeer jkeleeeer iejpe
legcnebuee Yeemeueere lej jkeleeeer Se.Deee.Jner. eefleJeefJe<eeke eeeCeer kejCeele Deeueer Deens
eeeer Kee$eer keve IeeJeer.
156
3) otef<ele megee Je efmejeRpeee JeeHej : mebmeie& Peeuesuee Jekeleermeeer JeeHejCeele Deeuesuee megee Je
efmejeRpe (Syringes) Hegvne efvepelegke keve ve Ieslee leMeee ogmeNee efvejesieer ceeCemeeuee JeeHejuee
iesueeme SeDeeeJneree mebmeie& nesT Mekelees. efJeMes<ele: ceeoke Jeebes mesJeve kejCeejs pesJne Skee
efmejeRpe meJeemeeer efvepelegke ve kejlee GHeeesieele DeeCeleele lesJne mebmeie& nesCeeee Oeeskee peemle
Demelees.
4) MejerjJeeee peKecesMeer eEkeJee Mues<ceHeueeMeer mebHeke& Deeueeves : S[dme efJe<eeCeteer ueeieCe
Peeuesuee Jekeleeree MejerjJeeee ogmeNee Jekeleeree peKecesMeer eEkeJee Mues<ceHeueeMeer mebHeke&
Deeueeme ogmeNee Jekeleeruee S[dmeee mebmeie& neslees. ueeUsceOes efJe<eeCetbes eceeCe DeuHe Demeues lejer
Deesues egbyeve, ceeveJeobMe, esceeves eeJeueeves, peKece Demeuesues yees mebmeie&emle Jekeleeree leeW[ele
Deiej eesveerle Ieeleueeves, kee@v@ke uesvmeeer Deoueeyeoue, eeeCeer Iesleueeves, peKece Peeuesuee
lJeesMeer mebmeie&emle Jekeleeree ueIeJeeree mebHeke& DeeueecegUs, iegomeceeiece, efJe<eeCegJeenke, ceelesves
yeeUeuee HeepeueecegUs, esceefe[sceOes mleveHeeve kesueeves S[dmeee mebmeie& efvejesieer Jekeleeruee nesT
Mekelees.
5) ceWoteueeejs mebmeie& : Se.Deee.Jner. Hee@efPeerJn Jekeleeree ceppeemebmLesMeer efveie[erle
Deepeejees efveoeve kejCeemeeer oesve ceCekeeebeeceOes megF& esetve ceWotpeue yeensj kee{leele. lee
Jeeee peKecesMeer mebHeke& Deeueeme efJe<eeCeteer ueeieCe nesT Mekeles.
6) ceeleske[tve yeeUeuee mebmeie& nesCes : mebmeie&emle ceelee GHeeej ve kejlee iejesoj jeefnueer
Demesue lej iejesojHeCeelee ne jesie ceeleske[tve ieYee&ke[s mebeefcele neslees. pej Se.Deee.Jner. ceelesves
GHeeejeDebleer iejesojHeCe efmJekeejues Demesue lej ieYee&uee mebmeie& nesCeeeer Mekeelee keceer nesles.
1) S[dmeeer keejCes mHe keje.
Heg{erue ieeseRcegUs Se.Deee.Jner. cnCepes S[dmeee mebmeie& nesle veener ns ue#eele sJeeJes1)
SkeceskeebMeer nmleeboesueve kesueeves
2)
egbyeve Jee Deefuebieve IesCeeves
3)
Keeskeueeves Je efMebieueeves
4)
meeJe&peefveke mJeleeie=neee Ske$e JeeHej kesueecegUs
5)
Ske$e Yeespeve kesueeme
6)
SeDeeeJner mebmeie& Peeuesuee Jekeleerves KeeeHeoeLe& leeej kesueeme
7)
Ske$e HeesnesueecegUs
8)
Skeceskeebes keHe[s JeeHejueeves
9)
[eme eEkeJee efkeke eeJeueeves
157
9.6 S[dmeeer ue#eCes (Syringes)

Jekeleer yejere Je<ex ue#eCejefnle jenleele. SeDeeeJnereer ueeieCe nesTvemege Deveske
JekeleeRceOes S[dmeeer keesCeleere ue#eCes efometve esle veenerle. Deveskeoe Jekeleeruee SeDeeeJnereer
ueeieCe Peeuesueer Demeles. Hejbleg lee Jekeleer megefmLeleerle efomeleele. Hejbleg leebeer jesieeeflekeejke Mekeleer
HetCe&HeCes yeeo Peeuesueer Demeles.
keener JekeleeRceOes meggJeeleeruee S[dme GodYeJet Mekelees. leeceOes S[dmeeer ue#eCes efometve
esleele. S[dme jesieeceOes Heg{erue ue#eCeebHewkeer keesCeleerner ue#eCes efometve esleele1. oesve ceefnveele Mejerjeee Jepeveele 10 kekes Ie nesCes.
2. Ske ceefnveeYej eEkeJee peemle efkeCeeje leeHe.
3. Ske ceefnveeHes#ee peemle keeU nieJeCe (Diarrhoea) ueeieCes.
4. veeieerCe meejKes lJeeeefJekeej nesCes.
5. leeW[ esCeeee ekeej eEkeJee leeW[ele es He[Ces.
6. oerIe&keeue jenCeeje keesj[e Keeskeuee.
7. ceevesleuee, keeKesleuee DeeefCe peebIesleuee ueefmekeeebLeereer leerve ceefnveebHeemetve Jee{.
8. keceer eceevesner KetHe LekeJee esCes.
9. meJe& MejerjYej Keepe megCes.
10. je$eeree Ieece esCes.
YeejleeceOes Flej Deepeejelener eeHewkeer yejere ue#eCes Dee{Utve esleele. cnCetve SKeeee
ueneveMee ue#eCeeves Ieeyeve peeT vees. lej DeMee JesUer SeDeeeJner mebmeie& leHeemeCeer keve IesCes
DeeJeMeke Deens.
1)
S[dmeeer ue#eCes meebiee.
9.7 S[dmeJej eefleyebOeelceke Gheee (AIDS Prevention Remedies)

Heg{erue Gheeeeespeveebejs S[dme eefleyebOeerle kejlee eslees.
1) megjef#ele ueQefieke peerJeve (Safe Sex) : ueQefieke mJewjeeej ns SeDeeeJner mebmeie& nesCeees
ecegKe keejCe Deens. SeDeeeJneruee meeceesjs peeCeemeeer IeeJeeeeer o#elee DeeefCe ueQefieke DeeefJe<keej
(ekeej) cnCepese megjef#ele ueQefieke peerJeve nese. ueQefieke mebyebOe sJeleevee eleskeeves Heg{erue eewkeMeer
158
kesueevebleje mebyebOe sJeeJesle. Yeeieeroejeee ueQefieke peerJeve HetJeexefleneme, Debceueer HeoeLe& JeeHejCeeee
Je=eerefJe<eeer, HetJeea SeDeeeJneruee meeceesjs iesueeves mebYeeJe Oeeskee. ee eMveebeer meceeOeevekeejke Gejs
efceUeueer veenerle DeeefCe legceee meeLeeroej o#elee IesCeej vemesue lej legcner ueQefieke mebyebOeeuee vekeej ee.
2) efvejesOeee JeeHej (Use of Condoms) : SeDeeeJner mebmeiee&ee Oeeskee keceer kejCeeee
Kee$eeree Gheee cnCepes efvejesOeee Deetke JeeHej. eEueieHeejsef<ele jesieebee mebmeiee&eer mebYeeJelee keceer
kejCeemeeer DeeefCe vekees Demeuesueer ieYe&OeejCee eUCeemeeer Deveske Je<eeHeemetve efvejesOeee eMemJeer
JeeHej kejCeele esle Deens. Deveske Jekeleer efvejesOe JeeHejCes eUleele. keejCe efvejesOeeer eEkecele,
ueQefieke Deevebo keceer nesF&ue, JeeHejCeeee Heleereer ceeefnleer F. meOee efvejesOe keceer eEkeceleerle
menpeemenpeer GHeueyOe nesleele. HeeleU eebieuee opee&es efvejesOe ueQefieke Deeveboele keesCeleener
De[LeUe DeeCele veenerle. lemese les JeeHejCeeee Heleer mecepeCeeme DeefleMee meesHee Deensle.
3) efvepelegke megee Je efmeeEjpemed (Clean Syrings and Needles) : De@keegHebkeej,
ieeWoJeCes, keeve eseCes, megblee eEkeJee Flej keesCeleener lJeeeYesoke eefeesmeeer efvepelegke GHekejCes
JeeHejueeme lee eefeee megjef#ele jleele. legcnebuee FbpeskeMeve IesCeeeer iejpe Yeemeueer DeeefCe
leeJesUer efJeunsJee#ece (JeeHeje DeeefCe Heskee) efmejeRpe JeeHejueer peeCeej vemesue lej megF& ee
efvepelegkeerkejCeemeeer eesie Heleer DeJeuebefyeuee peeJeele Demee Deeen Oeje.
4) DeeF&Heemetve cegueeuee nesCeeNee mebmeiee&Heemetve eefleyebOe (Prevention of mother
to child transmission) : SeDeeeJner mebeceerle ceelee Heeseleuee ieYee&ke[s, emegleeree
JesUer eEkeJee DebieeJej Heepeuee peeCeeNee ogOeeletvener efJe<eeCet HeeseJet Mekeles. mebmeie& Demeuesuee
ceeleske[tve efleee veJepeele DeYe&keeuee mebmeie& nesT vees cnCetve SeDeeeJner mebmeie& Peeuesuee
ceelesHeemetve nesCeeNee DeYe&keeme meJe& eefleyebOeke uemeer [e@kejebee meuueeves eeJeele. mebyebefOele
ceelesuee ieYe&OeejCee nesT osT vees, Peeueeme eefleyebOeke kejeJee, [e@kejebee meuueeves ceeleseer Je
yeeUeeer leHeemeCeer kejeJeer. ee o#elee IeeJeele.
5) eYeeJeer jesieeeflekeej Mekeleer GHeeej Heleer (Highly Active Anti-Retrovira
Therapy) : SeDeeeJner mebmeiee&Jej iegCekeejer GHeeej Heleer cnCepes ne& (HAART) nese.
SeDeeeJner yeeOeerle JekeleeRvee ee HeleercegUs oerIe&keeU peielee esT Mekeles. ne& HeleercegUs
SeDeeeJner emeejCeeNee jkeleeleerue Jesie ceboeJelees. ne& Deew<eOe GHeeej HeleercegUs S[dmeeer
Mejerjeleerue Jee{ keceer-keceer nesle peeles. leecegUs keener SeDeeeJner yeeOeerle ueeske Deveske Je<ex
meMekeleHeCes peiet Mekeleele. Hejbleg ee GHeeej HeleercegUs ojjespe KetHe MekeleerMeeueer Deew<eOes IeeJeer
ueeieleele. leecegUs Deveskeoe MejerjeJej leees efJeHejerle HeefjCeece nesleele.
6) megJeeleereer GHeeej Heleer (Early Detection) : SeDeeeJner mebmeie& Peeueeee
mebMee Deeueeme mebMeeees Heefjceepe&ve kejCeemeeer Heg{erue oesve eeeCee keve IeeJee ueeieleele.
FueeePee (Enzyme) linked innunosorbent asary test ee Fbepeer
Meyoebeer Deee#ejs cnCepes ELSA jkeleeleerue SeDeeeJner eefleJes MeesOetve kee{Ceejer ner eeeCeer
159
Deens. FueeePee eeeCeer neskeejelceke Deeueeme Heg{erue ogmejer eeeCeer kejeJeer ueeieles. vekeejelceke
Demeueeme iejpe veener.
Jesmve& yuee@ sm (Western Bolt test) - FueeePee eeeCeer neskeejeLeea Deeueer
lej SeDeeeJner eefleJeebee GHeefmLeleereer Kee$eer keve IesCeemeeer ner eeeCeer kesueer peeles.
Jejerue oesvner eeeCee Deleble enCe#ece Demeueeves egkee neslee veenerle. keejCe
neskeejelceke eeeCeereer yeeleceer Deveskeebvee GOJemle keve ekeCeejer Mekeles.
7) Meeuese DeeOeeefjle Mew#eefCeke keee&ece (School based education
programs) S[dme efveceg&ueve keee&eceeee Ske Yeeie cnCetve keener osMeebceOes S[dme efJe<eeeee
meceeJesMe Meeuese DeYeemeeceeceOes kejCeele Deeuee Deens. eeceOes SeDeeeJner S[dme Fleeoereer
mebHetCe& ceeefnleer leebee mebmeie& efJe%eeveeee DeYeemeeceeceOes meceeefJe kejCeele Deeueer Deens.
leeeeceeCes meeceeefpeke efJe%eeve Je vewefleke efMe#eCeeceOesner S[dme keee&eceeee meceeJesMe kejCeele
Deeuee Deens. eecegUs S[dme eeefJe<eeereer ceeefnleer meJeeHeele nUgnUt Hejbleg eYeeJeerHeCes Heesneseles.
8) meceJeemkeebmeeer efMe#eCe (Peer Education)- S[dme efveceg&ueve ceesefncesleerue iesuee
oMekeeleerue keee&ece cnCepes meceJeemkeebmeeer efMe#eCe nese. leCeeRceOes ne keee&ece DeefleMee
ueeskeefee nesle Deens. leebeeMeer eesie eee& kesueeves les meJeeHeele ner HeesneseefJeleele. DeeefMeeeceOes
js[ ee@me ee mebmLesves 1994 ceOes S[dme keee&ece DeefleMee ceesee eceeCeeJej eMemJeer kesuee.
9) mejkeejeer Je peeieefleke yeBkeseer Yetefcekee (Role of Government & World
Bank)- S[dme efveceg&ueve kejCeemeeer mejkeejner ceesee eceeCeeJej eelve kejerle Deens.
S[dme/SeDeeeJner eeefJe<eeer ceeefnleer ieesUe keve leer efJeefJeOe ceeOeceebejs meceepeeHeele HeesneseJeCes
lemese SeDeeeJner yeeOeerle JekeleeRvee Oeerj osCes, leebeeJej GHeeej kejCes F. keee&ece mejkeejleHex
kesues peele Deensle. efJekemeveMeerue osMeebceOes S[dme, efveceg&ueve keee&eceebmeeer peeieefleke yeBke ceesee
eceeCeeJej DeeefLe&ke ceole kejle Deens. efJeefJeOe osMeebee ceoleerves keee&MeeUe, eee&me$es Je Mew#eefCeke
keee&eceebesner Deeeespeve peeieefleke yeBkesceeHe&le kesues peele Deens. Lees[keeele S[dme, efveceg&ueve
keee&eceeceOes peeieefleke yeBke cenJeeeer Yetefcekee yepeeJele Deens.
1)
S[dme eefleyebOeke Gheeeeespevee mHe keje.
160
9.8 S[dmees HeefjCeece (Implications of AIDS)

S[dmees HeefjCeece meeceeefpeke Je DeeefLe&ke IekeebJej nesleele. les HeefjCeece Heg{erueeceeCes Deensle.
De) meeceeefpeke HeefjCeece (Social Implications)- S[dme ne ueebveemHeo Deepeej Deens
DeMeer DeeHeueer efJeeejOeeje Deens. S[dme yeeOeerle JekeleeRceOes ueepeerjJeeCeer Je DeHejeOeerHeCeeeer YeeJevee
efvecee&Ce nesles. eeee HeefjCeece mebyebOeerle Jekeleeres leeee keggbyeeleerue Je Mespeejee JekeleeRMeer
DemeCeeNee mebyebOeebJej neslees. meJe&meeOeejCeHeCes ceOeceJeeerve JekeleeRceOes, efm$eeebceOes SeDeeeJner
mebmeie& nesCeees eceeCe peemle Deens. SeDeeeJner yeeOeerue ueeskeebeer veerefleceee efyeIe[les. eeee HeefjCeece
leebee DeenejeJej neslees. leeeeceeCes Flej Deepeejebke[sner ogue&#e nesles. HeefjCeeceer mebyebefOele
Jekeleereer ceeveefmekelee KeeueeJeles. meceepeeceOes efHejCes, JeeieCes Je efcemeUCes ee JekeleeRvee DeMekee
nesles. keejCe leebvee mJele:eere ueepe Jeet ueeieles. ee Jekeleer leebee peJeUee efce$eebvee Je
veelesJeeF&keebvee YesCeees eUleele. leecegUs SkeekeerHeCee, SkesHeCee Jee{lees.
ye) DeeefLe&ke HeefjCeece (Econmic Implications)- Iejeleerue SKeeee Jekeleeruee
eecegKeeves keceeJelee Jekeleeruee S[dmeeer ueeieCe Peeueeme Iejeleerue GlHeVe keceer nesles. mebyebefOele
Jekeleeree oJeeKeevee Je Deew<eOeesHeeej FleeoeRee yeespee He[lees. iejerye keggbye Demesue lej DeeefLe&ke
HeefjefmLeleer DeefleMee efyeke nesles. keejCe keceeJelee Jekeleeruee S[dme Peeueeves GlHeVe Ieles,
oJeeKeeveeee Je Deew<eOeebee Kee& Jee{lees, meblegefuele Deenej Ieslee esle veener, Iejeleerue cegueebeer MeeUe
yeg[les, jenCeerceeveeee opee& KeeueeJelees.
S[dmeeer ueeieCe Peeuesuee Jekeleeruee ele#e Je Deele#e Kee& ceesee eceeCeeJej Jee{lees.
ele#e Keee&ceOes Deew<eOes, [e@kejebeer Heer, oJeeKeeveeee Kee& Je eesie Deenej eebee meceeJesMe neslees.
meJe&meeceeveebvee ne Kee& kejCes Mekee nesle veener. Deele#e Keee&ceOes peerJeveeleerue eebieues efoJeme
Jeeee peeleele, DeepeejecegUs keece kejlee esle veener DeeefCe meJee&le cenJeees cnCepes ee DeepeejeceOes
Deveskeoe ce=let nesCeeeere Mekeelee peemle Demeles. Jejerue meJe& HeefjCeeceebcegUs mebyebefOele Jekeleeree
Iejeleerue cegueebes efMe#eCe yebo nesCeeeer JesU esles. keejCe leeeer DeeefLe&ke HeefjefmLeleer neueeKeereer
nesles. leenerHes#ee S[dmeeer ueeieCe Peeuesuee Iejeleerue cegues cnCetvener leebvee jespe $eeme menve kejeJee
ueeielees. eecegUs MeeUener mees[tve eeJeer ueeieles.
1)
S[dme HeefjCeece mHe keje.
161
9.9 S[dme pevepeeie=leer (AIDS Awarness) :

S[dme ne jesie DeefleMee Yeebkej Deens. meOee YeejleeceOes ceesee eceeCeeJej ueeskeebvee
SeDeeeJnereer ueeieCe Peeuesueer Deens. SeDeeeJnereer ueeieCe nesCeeee cenJeeee ecegKe ceeie& cnCepes
Demegjef#ele ueQefieke peerJeve nee Deens DeeefCe ogmeje cenJeeee ceeie& cnCepes mJe Je efvepepegke
vemeuesuee megee Je efmejeRpemed DeeefCe ceelesHeemetve pevceuesuee veJeerve DeYe&keeuee Fleeoer cenJeeee
keejCeebcegUs S[dme nesT Mekelees. nere keejCes veenerMeer kejCeemeeer leCeJeiee&ceOes eeefJe<eeer peeie=leer
kejCes DeefleMee cenJeees Deens. osMeeee DeeOeejmlebYe DemeCeejs leCee pej peeie=le Peeues,
leebeeHeele DeeHeCe eesie mebosMe HeesneseJet Mekeuees lej vekekeere DeeHeCe Heg{erue keener Je<eeceOes S[dme
ee jesieees peieeletvee Geeve ke Mekelees.
meceepeeceOes S[dme jesieeeer pevepeeie=leer Heg{erueeceeCes kejlee esF&ue.
1) S[dmeJej eoMe&ves (Publicity) : DeMeemekeere mebmLee DeeefCe Yeejle mejkeej eebveer vesnceer
S[dmeJej eoMe&ves Deeeesefpele kesueeme meceepeeceOes ceesee eceeCeeJej peeie=leer nesF&ue. ner eoMe&ves
ceeskeeeee efkeeCeer eEkeJee Menjeee ceOeJeleea efkeeCeer cnCepese cee@ue, jsuJes msMeve, Sme.er. mB[
DeMee cenJeeee efkeeCeer Deeeesefpeke kejCeele eeJeerle. DeMee eoMe&veebceOes keee&#ece DeeefCe
eefMeef#ele kece&eejer, eeceOes eYeeJeer Heesmme& ueeJeuesues DemeeJesle, S[dme eefleyebOe DeeefCe leeeer
GHeeej Heleer eebeer HetCe& ceeefnleer eeceOes efoueer peeJeer, Yes osCeeNeebvee ceesHele Hegefmlekee Je mebyebefOele
meeefnle osCeeeer JeJemLee kejCeele eeJeer.
2) eefmeer (Publicity)- GHeueyOe efJeefJeOe ceeOeceebejs ceesee eceeCeeJej S[dme pevepeeie=leerme
eefmeer efoueer Heeefnpes. Goe. Jele&ceeveHe$es, otjoMe&ve, DeekeeMeJeeCeer Je Heesmme& F. ceeOeceebejs
eefmeer kejCes iejpeses Deens. eYeeJeer Heesmme& Sme.er., jsuJes Je yemesme ee meeJe&peefveke Jeenlegkeeree
meeOeveebJej efekeefJeueeme eefmeer nesT Mekeles. otjoMe&ve HeenCeejs Je jsef[Dees SskeCeejs ueeske ee
ceeOeceebejs peeie=le nesleerue. eeceerCe YeeieeceOes Jele&ceeveHe$es Je efveelekeeefuekeebejs mebHeke& meeOelee
esF&ue.
3) ceeefuekee/keee&ece (Serials/Programmes)- S[dme pevepeeie=leer kejCeemeeer
otjoMe&veves efJeefJeOe ceeefuekee Je keee&ece leeej kejeJesle Je leebes emeejCe eleske JeeefnveerJeve
kejCeeeer mekeleer kejCeele eeJeer. otjoMe&veJej ieepeuesuee ceeefuekee ee keee&eceebcegUs ueeskeebeer
kejceCetke lej neslese Hejbleg meesyele cenJeeee mebosMener oslee eslees.
4) HeLeveee (Stree Plays)- egJeke mebIevee, DeMeemekeere mebmLee DeeefCe mJeebmesJeer mebmLee
eebveer S[dmeJej eYeeJeer HeLeveee meeoj kesueeme ceesee eceeCeeJej meceepeele pevepeeie=leer nesT
Mekeles. efvej#ej ueeskeebmeeer HeLeveee DeefleMee cenJeeeer Demeleele. ee ueeskeebvee leebee
DeeJe[eree ueeskeieerleeee ceeOeceeletve eEkeJee Flej Oeeefce&ke Je efJe%eeveefJe<eeke erves leebvee
meceepeeleerue DeMee esceU Yee<else mebosMe osCes cenJeees Deens. DeMee ekeejes keee&ece
ceneefJeeeueeeceOes mege meeoj kesueeme ceesee eceeCeeJej pevepeeie=leer nesT Mekeles.
162
5) Deejesie cesUeJes (Health Camps)- MeeUe, ceneefJeeeuees Fleeoer efkeeCeer Deejesie
cesUeJeees Deeeespeve kesueevesner S[dmeefJe<eeer pevepeeie=leer nesF&ue Je S[dmeuee eefleyebOener yemesue. DeMee
ekeejee cesUeJeebceOes Hekele Meejerefjke leHeemeCeere keve Leebyet vees lej leeyejesyeje S[dme efJe<eeer
meJe& ceeefnleer, S[dme nesCeeeer keejCes, leeJejerue Gheee Je leeJejerue GHeeejHeleer FleeoerefJe<eeer
ceeefnleer osCeele eeJeer.
6) Mew#eefCeke DeYeemeece (Curriculum)- S[dmeeer pevepeeie=leer kejCeemeeer Mew#eefCeke
DeYeemeeceeceOese leeee meceeJesMe kejeJee. ee DeYeemeeceOes S[dmeeer keejCes, leeJejerue
Gheeeeespevee Je leees HeefjCeece F. ceeefnleer efJeMes<ele: Ge ceeOeefceke efJeeeLeemeeer
DeYeemeeceeletve efoueer peeJeer. leeeeceeCes nere ceeefnleer ceneefJeeeueeerve DeYeemeeceelener meceeefJe
kejCeele eeJeer.
1)
S[dme pevepeeie=leer keMeer kejlee esF&ue?
S[dme efHe[erle ueeske efkeleer Je<ex peieleerue ns Mekeelees mebyebefOele osMeeleerue meeJe&peefveke
meeHemeHeeF&ee iegCeJeesJeje DeJeuebyetve Demesue. DeejesiemegefJeOee GHeueyOe Demeuesuee osMeebceOes ne
keeueeJeOeer Deveske Je<ee&ee Demet Mekelees. Lees[keeele SeDeeeJner mebeceCe DeeefCe S[dme Peeuesueer
ceeCemes Demebeefcele ceeCemeebFlekese eebieuee eleeres peerJeve peiet Mekeleele. leemeeer Heg{erue keener
ceeie&oMe&ke lelJeebee DeJeuebye kejeJee ueeiesueHegjsMeer efveeefcele PeesHe Iee.
veelesJeeF&keebMeer DeeefCe efce$eebMeer mebHekee&le jne.
efveeefcele Jeeeece kejCes.
ceeHeeve, Debceueer HeoeLe& Je efmeieejsHeemetve otj jne. keejCe eeflekeej MekeleerJej leeee
efJeHejerle HeefjCeece neslees.
meeJe&peefveke Deejesie Ge eleeres sJee.
YejHetj Kee Je cepee keje.
9.10 meejebMe
1983 meeueer eevmees veeceebefkele Meem$e%e uegke cee@@eerej Je Decesefjkesleerue [e@. je@ye&
ie@uees eebveer ee efJe<eeCetbee MeesOe ueeJeuee. ee efJe<eeCetbes veeJe ceeveJeer jesieeeflekeejke Mekeleer keceer
kejCeeje efJe<eeCet (Human Immuno Deficiency Virus) Demes Deens. Acquired
Immunity Defifiency Syndrom ee Fbepeer Meyomecegneee De#ejeHeemetve AIDS ee
163
efpeJeIesCee Deepeejees veeJe Deeues. Lees[keeele, S[dme cnCepes Deveske jesieebee mecetn. S[dme
ogmeNeeHeemetve neslees cnCepese lees efceUJeuesuee jesie Demelees. S[dme cnCepes keee? Se.Deee.Jner.
cnCepes keee? S[dmeeer keejCes, ue#eCes, S[dmeJej eefleyebOeelceke Gheee, S[dmees HeefjCeece, S[dme
pevepeeie=leer eebee Dee{eJee DeeHeCe Iesleuee.
9.11 efJeeeHeermlejere eMve

1) S[dme cnCepes keee? S[dmeee efJeefJeOe DeJemLee Lees[keeele meefJemlej mHe keje.
2) S[dme emeejeeer keejCes meebietve, S[dmeee ue#eCeebeer eee& keje.
3) S[dme cnCepes keee? S[dme eefleyebOeke Gheeeeespevee meefJemlej mHe keje.
4) S[dmees Heg{erue IekeebJej nesCeejs HeefjCeece efuene. De) meeceeefpeke, ye) DeeefLe&ke
5) S[dme pevepeeie=leer keMeeekeejs kejlee esF&ue eeJej eee& keje.
6) erHee efuene.
De) S[dme pevepeeie=leer.
ye) keesCelee IekeecegUs SeDeeeJner mebmeie& nesle veener?
ke) SeDeeeJner efJe<eeCet.
[) S[dme DeLe&.
164
10
Je=ebee Je yeeuecepetjebee mecemee DeeefCe m$eereebee
Devewefleke JeeHeej
Heeeeer jevee :
10.1 Gefes
10.2 eemleeefJeke
10.3 Je=ebee mecemee (eew{ veeieefjkeebee mecemee)
10.4 yeeuecepetj
10.5 cegueebes ogHeeesie / Deleeeej
10.6 m$eereebee Devewefleke JeeHeej
10.7 meejebMe
10.1 Gefes
Je=eJemLesee DeLe& mecepeeJetve IesCes Je Je=ebee mecemeebeer ceeefnleer IesCes.

Je=ebee mecemeebeer keejCes Je Gheeeeespevee mecepeeJetve IesCes.
yeeuecepetj DeLe& mecepeeJetve IesCes Je DeeefLe&ke Je meeceeefpeke mecemeebee Dee{eJee IesCes.
cegueebes ogHeeesie/Deleeeej keejCes Je HeefjCeece ceeefnleer Ieslee esF&ue.
m$eereebee Devewefleke JeeHeejeeer ceeefnleer nesF&ue.
10.2 eemleeefJeke
peerJeveceeveeleerue megOeejCee DeeefCe Deejesie meeseeRceOes Peeuesuee Jee{ercegUs ce=legojele
Peeuesueer Ie DeeefCe mejemejer Deeegcee&veeceOes Peeuesueer Jee{ ner efJemeeJee Melekeeleerue
ueeskemebKeeJee{ereer oesve ecegKe JewefMees Deensle. 1991 ee peveieCevesvegmeej Yeejleele Je=ebeer
cnCepese 60 Je<ee&Jejerue ueeskeebeer mebKee 6 keeser cnCepes SketCe ueeskemebKesee 6.4 kekes SJe{er
nesleer. 2001 ee peveieCevesvegmeej Yeejleele Je=ebes eceeCe 7.7 kekes cnCepese 7.7 keeser SJe{s
nesles. eslee 50 Je<ee&le Yeejleeeer ueeskemebKee ogHHe nesF&ue. 2015 ceOes Yeejleeee ueeskemebKesle
Je=ebes eceeCe 17 kekes lej mebKee 30.10 keeser SJe{er Demesue.
165
Jee Je<e& 60 cnCepese cneleejHeCe keejCe 60 Je<ee&veblej efJeefJeOe ceeveefmeke Je Meejerefjke
JeeOeer pe[uesuee Demeleele. DeLee&le meJeeeele yeeyeleerle Demes Ie[le veener. keejCe Deveske eew{
JekeleeReer eke=leer leCeebvee ueepeJesue DeMeer Demeles. leebeer Meejerefjke Je ceeveefmeke efmLeleer Deleble
Glke= Demeles. Yeejleeleerue JeeesJe= veeieefjkeebee mebKesle ceesee eceeCeeJej Jee{ Peeuesueer efomeles.
leeeeceeCes leebee mejemejer Deeegcee&veelener Jee{ Peeuesueer Deens. keejCe DeejesiemesJesleerue Peeuesuee
ceesee eceeCeeJejerue megOeejCee Je Deeegcee&veeleerue Jee{ eecegUs JeeesJe= veeieefjkeebee mebKesle Jee{
Peeuesueer efometve esles. Jeeesceeveevegmeej leebvee ueneve, ceesee, Meejerefjke Je ceeveefmeke JeeOeer
pe[uesuee Demeleele. Deveskeebeer keggbefyeeebke[tve DeJensuevee nesle Demeles. JeJenejJeeoer yevele
eeueuesuee meceepejevescegUs Yeejleere meceepeele pes veeieefjkeebee mecemee GodYeJele Deensle.
Je=eJemLeses efJeYeepeve :
1) eejbefieke DeJemLee : meeceevele: 60 les 70 Jeeesceee&osee keeUele ner DeJemLee Demeles. ner
DeJemLee Jekeleeres Meejerefjke DeeefCe ceeveefmeke meblegueve DemeCeejer DeJemLee Demeles. ner DeJemLee
eleske Jekeleereer eke=leer, jenCeerceeveeee opee&, osMeees nJeeceeve ee IekeebJej DeJeuebyetve Demeles.
2) HejeJeuebyeer DeJemLee : meeceeveHeCes Jeeeee 70 Je<ee&Heemetve ce=letHeele ner DeJemLee Demeles. ee
DeJemLesle Meejerefjke efeee mJeleb$eHeCes kejCeeJejerue Jekeleeres efveeb$eCe keceer nesle peeles. Meejerefjke Je
ceeveefmeke meblegueve vemeCeejer DeMeer ner DeJemLee Demeles. ee keeUele Jekeleeruee ogmeNee JekeleerJej
DeJeuebyetve jeneJes ueeieles. Jekeleeres ceeveefmeke meblegueve HetJeeaeceeCes jenele veener.
10.3 Je=ebee mecemee (eew{ veeieefjkeebee mecemee) (Problem of the

Elderly Senior Citizens)
Deeweesefieke meceepeele efveJe=eer DeU Demeles. leecegUs Jekeleeree keewgbefyeke DeeefCe
meeceeefpeke peerJeveele Deveske yeoue Ie[tve esleele. DeeefLe&ke efceUkele yebo PeeueecegUs Jekeleereer
eeflee keeece jenele veener. DeLee&pe&ve kejlee esle vemeueecegUs Je= JekeleerceOes ceeveefmeke HeeskeUer
efvecee&Ce nesles. Jekeleer DeLee&pe&ve kejerle Demeleebvee Jekeleeruee DemeCeejer meeceeefpeke eeflee DeeefCe
keggbyeeleerue opee& DeLee&pe&ve yebo Peeueeveblej keceer neslees. mesJeeefveJe=e Jekeleer DeeefLe&ke DeeefCe
Meejerefjke iejpeebmeeer FlejebJej DeJeuebyetve jenles. leecegUs ee HejeJeuebyeerlJeeee Je=ebvee ceeveefmeke
$eeme neslees. leeeyejesyej keggbyeele leeCeleCeeJej Jee{leele. JeeOe&keeecegUs Jekeleeree Jeweefkeleke
keewgbefyeke DeeefCe meeceeefpeke peerJeveele Deveske yeoue Ie[tve esleele.
1) DeejesieefJe<eeke mecemee : JeeOe&kee ner keener JeeOeer veener. HeCe JeeOe&keeeceOes Mejerjeleerue
efJeefJeOe DeJeeJeebeer keee&#ecelee keceer nesles. keener DeJeeJe leebes efveeesefpele keee& ke Mekele veenerle.
leecegUs Deveske JeeOeer efvecee&Ce nesleele. Mejerjeee jevesle Debleie&le DeeefCe yeee oesvner ekeejes yeoue
nesleele. eeceOes oele He[Ces, esnNeeJej Je MejerjeJej megjkeglee He[Ces, neleeHeeeebvee kebHe megCes
Fleeoer yeee ue#eCes efometve esleele. eeyejesyej er keceer nesCes, jkeleoeye keceer DeefOeke nessCes,
ceuecet$e efJemepe&veeJejerue efveeb$eCe keceer nesCes Fleeoer Debleie&le JeeOeer efvecee&Ce nesleele. DeMee ekeejs
JeeOe&keeeceOes MejerjeceOes Debleie&le DeeefCe yeee mJeHeees yeoue Peeueeves Deveske Meejerefjke mecemee
efvecee&Ce nesleele. Jekeleeree meceepeeleerue menYeeie keceer neslees.
166
2) ceeveefmeke mecemee Je=eJemLesle Meejerefjke mebjevesle nesCeeNee yeoueebeceeCes Jekeleeree
ceeveefmeke mebjevesceOesner yeoue neslees. Jekeleereer keener veJeerve efMekeCeeeer Fe keceer nesles. DeeHeuee
kegbgyeeuee keenerner GHeeesie veener DeMeer efvejeMeeJeeoer YeeJevee efvecee&Ce nesles. JeeOe&keeeceOes Jekeleeres
efJemcejCe Jee{les. DeeHeCe efveHeeesieer PeeueecegUs DeeHeueeke[s kegCeer ue#e osle veener, DeeHeuee meuuee
efJeeejle veener. leecegUs efvejeMesle Deveskeoe Je=ebceOes efe[KeesjHeCee Jee{erme ueeielees. Je= JekeleercegUs
keggbyeele HejmHejebceOes leeCeleCeeJe efvecee&Ce neslees.
3) keewgbefyeke mecemee : yeNeeeoe pees[eroejeee ce=let PeeueecegUs Je= Jekeleeruee SkeekeerHeCee
eslees. Flejebke[tve DeeHeuee eflejmkeej kesuee peelees Deens Demes leebvee Jeeles. keewgbefyeke efveCe&eeefeee
DeeefCe keece eeceOes leebvee menYeeieer keve Iesleues peele veener. Heeeele HeefjCeeceecegUs Deefueke[ee
keeUele Heeefnpes lesJe{e Deeoj Je mevceeveeeer JeeieCetke efceUle veener.
4) DeeefLe&ke mecemee : Je=lJeecegUs efveJe=e Jekeleer GlHeeoveeefeesle menYeeieer nesle vemeueeves lee
Jekeleeruee Jesleve efceUle veener. efveJe=eer Jesleveeeer lejleto vemesue lej Jekeleer DeeefLe&keee HejeJeuebyeer
nesles. JeeOe&keeeceOes DeepeejHeCeecegUs Jewekeere Kee& Jee{uesuee Demelees. lees YeeieefJeCes leebvee keerCe
peeles. DeeefLe&ke efceUkele vemeueecegUs Jeweefkeleke Je keewgbefyeke peerJeveeJej HeefjCeece neslees. leebvee
DeeHeues HetJeeaes jenCeerceeve efkeefJeCes keerCe peeles. ceeveefmeke leeCe Jee{lees. efveJe=eer Jesleve vemesue lej
DeJemLee Deleble oeveere nesles. efvejeOeej Je=, Je=ebeer Deelcenlee, efYe#eeJe=eer eebmeejKee mecemee
eeletve efvecee&Ce nesleele.
5) meeceeefpeke mecemee : JeeOe&keeecegUs Jekeleer Meejerefjke, ceeveefmeke DeeefCe DeeefLe&keee
HejeJeuebyeer nesles. JeeOe&keeecegUs melele Iejer DemeCeejer Je= Jekeleer keggbyeeleerue JekeleeRMeer pegUJetve IesT
Mekeueer lej HeejMee mecemee efvecee&Ce nesle veenerle. HeCe lemes Peeues veener lej keewgbefyeke mJeemLe
Oeeskeeele esles. oesve efHe{eebleerue Deblej Jee{le peeles. Je= Jekeleer DeeHeues DeefOekeej mees[eeuee leeej
vemeleele. leecegUs leCe Jeiee&Jej Heej ceesee eceeCeele ceee&oe efvecee&Ce nesleele. Yeejleele meOee
keggbyeele leerve efHe{eebceOeerue meeceeefpeke mebyebOe efpeJneeees veenerle ner cegKe meeceeefpeke mecemee
Deens. efveJeememLeeve DeHegjs Demesue lej ee mecemeebceOes DeeCeKeer Yej He[les. MenjebceOes efjkeecee JesU
kemee IeeueJeeJee ner Je=ebHeg{erue cenJeeeer mecemee Deens.
6) megj#eeefJe<eeke mecemee : Je=ebvee leebee Meejerefjke Dekeee&#ecelescegUs mJele:es mebj#eCe kejCes
Mekee vemeles. Kes[eeceOes Je= pees[Heeuee eEkeJee Skeekeer Je=euee Yegjs eesj ceejneCe keve eesjer
kejleele. Menjeleerue meoefvekee DeeefCe yebieues ee efkeeCeer Je=ebee Kegveeee DeeefCe eesjeree Ievee
Jee{le Deensle. Je=ebvee mJele:es mebj#eCe efoJemeWefoJeme DeJeIe[ nesle eeueues Deens.
7) Iejeeer mecemee : HetCe&HeCes DebLeCeeuee efKeUtve Demeuesuee Jekeleeree yeeyeleerle jenCeemeeer
Iejeeer mecemee ceesee eceeCeeJej efvecee&Ce nesles. meJe&meeOeejCeHeCes ner mecemee cegbyeF&meejKee ceesee
MenjeceOes peemle eceeCeele efometve esles. DeMee Jekeleeruee Iejeleerue ueneve KeesueerceOes sJeues peeles.
leecegUs DeMee Jekeleeree yeeyeleerle Iej cnCepes legbie yevelees.
167
8) Menjeleerue iegvnsieejer : nuueer cegbyeF&, HegCes eemeejKee ceesee MenjebceOes Deveske JeeesJe=
JekeleeRes Ketve nesle Deensle. peebeer cegues efMe#eCeemeeer eEkeJee veeskejeree efveefceeeves Flej MenjebceOes
eEkeJee HejosMeer jenleele DeMee Deveske JeeesJe= Jekeleer Skeeee Menjele jenleele. leecegUs leebvee
HetCe&HeCes veeskejebJej DeJeuebyetve jeneJes ueeieles. DeeefCe Deveskeoe veeskej HewMeemeeer Ketvener kejleele.
cnCepese Menjeleerue iegvnsieejer ner Ske veJeervee mecemee eew{ebHeg{s GYeer jeefnueer Deens.
9) cebo neueeeueer : Jeeesceeveevegmeej eHeuelesves neueeeueer kejlee esle veenerle. leecegUs MenjebceOes
yeme Heke[Ces, jsuJesves eJeeme kejCes eEkeJee mJele: efHejCeeme peeCeemeeer FlejebJej DeJeuebyetve jeneJes
ueeieles DeeefCe cnCetve DeMee JekeleeRvee Iejer eej eEYeleeRee Deele keeW[tve IesCeeefMeJeee Heee&ee Gjle
veener.
1)
Je=ebee mecemee mHe keje.
10.3.1 Je=ebvee efvecee&Ce nesCeeNee mecemeebeer keejCes(Causes

Elderly)
of Problem of
eew{ebvee eEkeJee pes veeieefjkeebvee efvecee&Ce nesCeeNee mecemee Heg{erue keejCeebcegUs efvecee&Ce nesleele.
1) cneleejHeCe (Old Age) : cneleejHeCeecegUs JekeleeRvee Meejerefjke Je ceeveefmeke oewye&ue esles.
leecegUs leebvee Ssket esle veener Je JeJeefmLele efomelener veener. leebee DeMekeleHeCeeee Heeeoe iegb[ Je
ceJeeueer ueeske ceesee eceeCeeJej Iesleele. ceesee MenjebceOes DeMee ekeejee Ievee Ie[ueees DeeHeCe
vesnceer Jele&ceeveHe$eele Jeeele Demelees. leeeeceeCes ee JeeesJe= Jekeleer Skeeee Iejele Demeleele
eeeener iewjHeeeoe Iesleuee peelees. cnCepese ee meJeeceeieerue keejCe cnCepes cneleejHeCe nese.
2) Deejesie (Health) : JeeesJe=ebvee ceesee eceeCeeJej mecemee efvecee&Ce nesCeees cenJeees
keejCe cnCepes leebee Deejesie ne Ieke nese. Jeeesceeveevegmeej eew{ebeer eeflekeej Mekeleer keceer
Peeuesueer Demeles. leecegUs leebvee Deveske JeeOeer, jesie nesleele. eeceOes eecegKeeves oejesie, emeveees
Deepeej eEkeJee ocee F. ee meceeJesMe Demelees.
3) ceevemeMeem$eere Ieke (Psychological Factor) : efveJe=eercegUs Deveske Je=ebes jespees
JesUeHe$eke yeoueles. keeecemJeHeer keeee&ueeele DemeCeejs efveJe=eerveblej Iejer yemetve jenleele. leebee
efveeespeveeee DeYeeJeecegUs SkesHeCeele Yej He[les DeeefCe ceie nUgnUt DeelceefJeeeme ieceeJetve veblej
ceeveefmekelee efyeIe[les.
168
4) keggbyeeleerue meYeemeoebveer ogue&#e kejCes (Neglect by Family Member) : mJele:ee
cegueiee, metve eEkeJee Flej keggbyeeleerue Deieoer peJeUee Jekeleer mJele:eee keeceele Jemle Je ceive
Demeleele, leecegUs les Iejeleerue JeeesJe=ebvee Hegjsmee JesU osT Mekele veenerle. Jeeesceeveevegmeej efJeefJeOe
JeeOeeRveer $emle DemeCeeNee JeeesJe=ebke[s keggbyeeleerue meYeemeoebveer ogue&#e kesueeme leebee
mecemeebceOes Jee{ nesles.
5) DeeefLe&ke Ieke (Financial Factor) : Deveskeoe cneleejHeCeeleerue meJe& mecemeebes cetU
keejCe ns DeeefLe&ke Ieke nse Demeles. Hewmee peJeU Demesue lej oJeeKeevee JeJeefmLele kejlee eslees
DeeefCe Iejeleerue meYeemeoner peJeU jenleele Je ceole kejleele. Deveske mecemeebes keejCe Hewmee nse
Deens.
6) oesve efHe{eebleerue Deblej (Generation Gap) : oesve efHe{eebleerue Deblej ns mege mecemee
efvecee&Ce kejCeejs cenJeees keejCe nesT Mekeles. JeeesJe= ceeCemeebee JesUeer efHe{er, leebes jenCeerceeve,
mebmkeej Je mebmke=leer F. leebeer veeleJeb[s Je leebes Je leebes jenCeerceeve, mebmkeej Je mebmke=leer eeceOes
KetHe Hejke Demelees. veeleJeb[s Dee%eeOeejke Demeleeruee Demes veener. ee meJeecegUs ceeveefmeke $eeme
neslees.
7) keejKeevee keWefle GlHeeove Heleer : Yeejleele efyeefMeebee DeeieceveeHetJeea Iejee HejbHejeiele
Geesieele meJeeeee menYeeie Demes. eeceOes Je=ebeeke[tve efJeefJeOe keewMeues Heg{ee efHe{eruee
efMekeefJeueer peele. Je=ner pecesue lemes Iejee keeceele ceole kejerle Demele. HeCe efJeMes<ele:
mJeeleb$eesej keeUele keejKeevee keWefle GlHeove Heleer meg Peeueeves eeceerCe keejeefiejerJej
DeeOeeefjle meJe& JeJemeee yebo He[ues. Iejiegleer Geesie yebo He[ueeves Je=ebee mecemeebceOes Yej He[ueer.
8) MenjerkejCeeceOes Jee{ : DeeweesefiekejCeecegUs pegvee Menjebee efJemleej Peeuee. veJeer Menjs
efvecee&Ce Peeueer. ceesee eceeCeele ueeske veeskejer, JeJemeee, efMe#eCe, eeceerCe oeefje, Menjebes
Deeke<e&Ce ee keejCeebcegUs Menjebke[s mLeueebleefjle nesT ueeieues. ee efmLeleerle Je= Jekeleer DeeHeuee
ieeJeere jent ueeieuee. leecegUs meyebOeebceOes ogjeJee efvecee&Ce Peeuee. leecegUs keewgbefyeke Deevebo keceer
Peeuee. Je= Jekeleer SkeekeerHeCes ieeJeelee jent ueeieuee. leecegUs leebeer nsUmeeb[ nesT ueeieueer.
9) efJeYekele keggbyeHeleer : DeeweesefiekejCe DeeefCe MenjerkejCe eecegUs mebegkele keggbyeHeleer ve
Peeueer DeeefCe Heleer, Helveer DeeefCe cegues DeMeer efJeYekele keggbyeHeleer DeefmlelJeele Deeueer. DeeF&Jeef[ueebvee
keesCeer meebYeeUeees eeJeve YeeJeeYeeJeele efJemebJeeo efvecee&Ce nesT ueeieuee. eeletve Je=ebeer HejJe[
nesles.
10) Jee{leer JekeleerJeeoer eJe=eer : MenjebceOes mJele:eer Jeweefkeleke eieleer peemleerle peemle keve
IesCeeJej ueeskeebee Yej Demelees. eemeeer les mJele:ee Fe, cenJeekeeb#ee eebvee DeefOeke cenJe
osleele. eemeboYee&le Je=ebee Febee efJeeej kesuee peele veener. keggbyeeleuee meJeeee efJeeej ve
kejlee Hekele mJele:ee mJeeLee&ee Jekeleer peemleerle peemle efJeeej kejles. eemeboYee&le Je=
DeeF&Jeef[ueebee mecemeebke[s ogue&#e nesles.
169
1)
Je=ebee mecemeebeer keejCes mHe keje.
10.3.2 eew[ebee mecemeebes HeefjCeece (Implications of Problems of

Elderly):
Je=ebee mecemeebes HeefjCeece leebvee mJele:uee Je keggbyeeleerue meomeebvee peeCeJeleele.
De) mJele:Jej nesCeejs HeefjCeece (Effects of Self) JeeesJe=ebvee Jeeesceeveevegmeej
ceevemeMeem$eere HeefjCeeceebvee meeceesjs peeJes ueeieles. ceevemeMeem$eereee les ogye&ue yeveleele. leecegUs
leebeer mcejCeMekeleer keceer nesles, PeesHe ueeiele veener, ogmeNeebJej Deesj[Ces FleeoercegUs leebee
ceeveefmeke Je Meejerefjke mecemee GodYeJeleele. HeefjCeecele: leebee mJele:ee eke=leerJej HeefjCeece
neslees. leecegUs Deveske Meejerefjke JeeOeer leebee ceeies ueeieleele. Je=ebvee efveJe=eercegUs DeeefLe&ke
De[eCeeRvee leeW[ eeJes ueeieles. DeeefLe&ke De[eCeeree mecemescegUs leebvee mJele:ee oJeeKeevee
JeJeefmLele kejlee esle veener. peJeUee efce$eebee Je veeleueieebee ieeerYeser IesCes DeJeIe[ nesles. ee
meJeeee leebee ceveeJej Je MejerjeJej HeefjCeece neslees.
ye) keggbyeeleerue meYeemeoebJej nesCeejs HeefjCeece (Effects on Family Members) :
Jeeesceeveevegmeej efvecee&Ce nesCeeNee mecemeebcegUs Iejeleerue meYeemeo Je peJeUee veeleueieebJej leeee
HeefjCeece neslees. meOeeee efJeYekele keggbye HeleercegUs IejebceOes veJeje, yeeekees Je cegueb SJe{se
Demeleele. leecegUs JeeesJe=ebeer osKeYeeue kejCeemeeer Iejeleerue JekeleeRvee Je peJeUee
veelesJeeF&keebvee $eeme menve kejeJee ueeielees. keeece DebLeCeeJej DemeCeeNee JekeleeRee yeeyeleerle lej
Iejele esCeeNee meJe& veeleueieebvee leebee HeefjCeece menve kejeJee ueeielees. keeeceee oJeeKeeveeee
Kee& eecegUs Iejeleerue DeboepeHe$eke keesuece[les, vesnceer Deepeejer Demeueeves IejeceOeerue keece
kejCeeNee meYeemeoebee keee&#ecelesJej leeee HeefjCeece neslees. IejeceOes Je keeee&ueeeceOes les
keee&#eceHeCes keece ke Mekele veenerle. Deveskeoe leebvee jpee IesTve Iejer LeebyeeJes ueeieles. leecegUs
ceeefmeke GlHeVeeJej leeee HeefjCeece neslees.
1)
eew{ebee mecemeebes HeefjCeece efJeMeo keje.
170
10.3.3 eew{ veeieefjkeebee mecemee mees[efJeCeemeeer Gheeeeespevee :
eew{ veeieefjkeebveer leebee leCe Jeeele leebee keggbyeeeer, meceepeeeer Je osMeeeer mesJee
kesuesueer Demeles. leecegUs leebee $eCeeeer HejleHes[ kejCeemeeer keggbye, meceepe Je osMeHeeleUerJej
Gheeeeespevee kejCes DeefleMee cenJeees Deens. Heeefeceele osMeebceOes Je=ebmeeer efJeMes<e lejlegoer
kejCeele esleele. YeejleeceOes Depetvelejer DeMee ekeejee keesCeleener lejletoer kejCeele esle
veenerle.
eew{ veeieefjkeebee mecemee mees[efJeCeemeeer Heg{erue oesve ekeejs Gheeeeespevee kejlee eslesDe) mebmLeelceke Gheeeeespevee / keeeosMeerj Gheeeeespevee,
ye) Jekeleeriele Gheeeeespevee
De) mebmLeelceke Gheeeeespevee (Legislative Remedies) DeeefLe&ke megjef#elelee
meJee&le cenJeeee Gheee JeeesJe=ebee yeeyeleerle nesT Mekelees DeeefCe vescekeer leere lejleto Je=ebvee
kejCes DeeJeMeke Demeles. leemeeer mebmLeelceke eEkeJee MeemeveeceeHe&le lejletoer kejCes iejpeses Demeles.
YeejleeceOes Heg{erue mebmLeelceke Gheeeeespevee kejlee esleerue.
1) meceeJesMeveeeer lejleto (Provision of Involvement) JeeesJe= JekeleeRvee
meeceeefpeke keee&eceeceOes ceesee eceeCeeJej meceeefJe keve Iesleues Heeefnpes. peebeer Meejerefjke
eke=leer Deieoer JeJeefmLele Deens. Demes JeeesJe= efveJe=eerveblejner 10 les 15 Je<ex Glmeeneves keece ke
Mekeleele. eew{ebpeJeU eeb[ DevegYeJe Je HeefjHekeJelee Demeles. leebee DevegYeJeeee leCeebvee Heeeoe
keve IesCeemeeer meceeJesMekeleseer lejleto kejCeele eeJeer.
2) eew{ebMeer G JeeieCeeNeeefJe keeeoe (Prevention of Elder abuse) :
Je=ebvee KejesKeje mevceeveeves JeeieJeeees Demesue lej GHeCes Jele&Cetke kejCeeNee Jekeleermeeer
iegvnsieejer keeeeeKeeueer Ske efveeceeJeueer leeej keve leeceOes Je=ebee keggbyeeleerue
meYeemeoebmeeerner lejleto kejCeele eeJeer leje Je=ebvee meceepeele ceeveeves Je mevceeveeves leebes peerJeve
Jeleerle kejlee esF&ue.
3) Je=eece DeeefCe mJeebmesJeer mebmLeebvee DeeefLe&ke ceole (Old age home & Home
Financial old to NGOs) : peemleerle peemle ueeskeebvee meceeefJe keve IesCeemeeer
mejkeejves ceesee mebKesves Je=eece mLeeHeve keve leeceOes Deew<eOeesHeeej Je Je=ebeer Flej osKeYeeue
kejCeeeer JeJemLee kejeJeer. pee ueeskeebeer leebee keggbyeeleerue meYeemeo osKeYeeue kejerle veenerle
eEkeJee peebvee peJeUes Demes kegCeere veelesJeeF&ke veenerle DeMee Je=ebvee eeee GHeeesie nesF&ue. Je=eece
mLeeHeve kejCeemeeer mejkeejves mebyebefOele #es$eele keece kejCeeNee mJeebmesJeer mebmLeebvee DeeefLe&ke Je
Flej ceole kesueeme Deveske mJeebmesJeer mebmLee ns keee& DeefleMee keee&#ecelesves Je lelHejlesves kejleerue.
4) Je=ebvee jespeieej HegjefJeCes : meMekele, Glmeener Je iejpet Je=ebvee leebee DeeJe[eree #es$eeceOes
Jeeef<e&ke ceeveOeveeJej vesceCetke kesueeme keee&#ece Je= eemeeer leeej nesleerue. efveJe=eerveblejner keece
171
kejCeeme Deveske JeeesJe= Jekeleer leeej Demeleele. leebvee Hekele mebOeer eeJeer ueeiesue. leecegUs leebeer
ceeveefmeke Je Meejerefjke eke=leer Gece jenles. leebee DevegYeJeeee ueeYe mebMeesOeveemeeer,
eefMe#eCeemeeer Je efJekeemeemeeer keve IesCes cenJeHetCe& Deens.
5) jeêre YeefJe<e efveJee&n efveOeer eespevee (National old age Pension
Scheme) Je=ebee keueeCeekeefjlee keW mejkeeves Je=ebmeeer jeêre YeefJe<eefveJee&n efveOeer
eespevee meg kejeJeer. pee Je=ebeer YeefJe<eemeeer keesCeleere lejleto veener DeMee Je=ebmeeer
DeMeeekeejee eespeveseer lejleto kejCeele eeJeer. ner eespevee jepeevegmeej JesieJesieUer DemeeJeer.
6) DeVeHetCee& eespevee (Annapurna Scheme) : Sefeue 2000 ceOes DeVeHetCe& eespevee
leeej kejCeele Deeueer. eeee GsMe iejpet Je=ebvee keer pes YeefJe<eefveJee&n efveOeer efceUefJeCeeme Hee$e
Deensle Hejbleg leebvee lees efceUeuesuee veener. DeMee Je=ebvee jespe 10 efke.e@. DeVe efJevee ceesyeouee oj
ceefnveeuee HegjefJeCeele esles. meve 2002-03 Heemetve ner eespevee jepe mejkeejebke[s nmleeblejerle
kejCeele Deeueer.
ye) Jeefkeleiele Gheeeeespevee (Personal Remedies) - leCe Jeeele eesie leer
keeUpeer Iesleueeme Je=eHekeeUer esCeeNee mecemeebJej Lees[eeHeej eceeCeeJej efveefelee ceele kejlee
esle. Jeefkeleiele mJeHeeee Gheeeeespevee Heg{erueeceeCes Deensle1) lebogmle jene - eleskeeves DeeHeeHeueeHeefjves Meejerefjkeee lebogmle jenCeeee eelve
kejCes. HegjsHetj JeeHeece, eesie Deenej, cee HeoeLee&es mesJeve eUCes DeeefCe lebyeeKet, efJe[er, efmeieejs
eebeeHeemetve otj jenCes, eebieuee meJeeer Je leeceOes meelele Demeueeme efveefeleHeCes
Je=HekeeUeleeueer Deveske mecemee DeeHeesDeeHe keceer nesleerue.
2) bo peesHeemeCes - SkeekeerHeCee keceer kejCeemeeer efJeefJeOe bo megJeeleerHeemetve efJekeefmele
kesueeme cneleejHeCeeree Deveske mecemee keceer nesleerue. keeecemJeHeer lee boeceOes Jemle jenlee
esF&ue. leecegUs efveefeleHeCes ceeveefmekelee megOeejsue.
3) cneleejHeCeerner meeere jenCes - Je=ebveerner mJele: efJeefJeOe keee&eceeceOes menYeeie IesTve
mJele:uee meeere sJeues Heeefnpes. Meejerefjke ece kejeJes ueeieCeej veenerle DeMee eefeesceOes mJele:uee
iegbleJetve Iesleueeme JesU peeF&ue DeeefCe leecegUs ceeveefmekeleener efyeIe[Ceej veener. meceepemesJee kejCeeNee
efJeefJeOe mJeebmesJeer mebmLee, Mew#eefCeke mebmLeebee JeJemLeeHeveele eEkeJee leerLe&#es$e Fleeoer efkeeCeer
mJele:uee iegbleJeCetke IesCes Mekee Demeles.
4) DeeefLe&ke mJeeJeuebyeve : eleskeeves megJeeleerHeemetvee cneleejHeCeemeeer DeeefLe&ke lejleto keve
sJeueer Heeefnpes. DeeefLe&ke mJeeJeuebyeveecegUs Deveske mecemee DeeHeesDeeHee megleele. eemeeer YeefJe<e
efveJee&n efveOeer eespevee, Sue.Deee.meer. Je Flej eebieuee HejleeJee efceUtve osCeeNee sJeeRceOes iegbleJeCetke
kejeJeer. Deveske mecemeebJej Hewmee ns jeceyeeCe Deew<eOe Deens.
172
5) nmle#esHe ke vees meOeees egie ns DeefleMee ieefleceeve yeveues Deens Je les jespe yeouele Deens.
ee ieefleceeve yeouelee egieeeceeCes eleske Je=eves mJele:uee yeoueues Heeefnpes. Mekeelees leCeebeeceOes
nmle#esHe eUeJee. keejCe leebvee les DeeJe[le veener DeeefCe Je=ebveener yeouelee egieeleer ieleer Heke[lee
esle veener.
1)
Je=ebee mecemeebee Gheeeeespevee mHe keje.
10.4 yeeuecepetj (Child Labour) :

yeeue cepegjereer mecemee ner eeeerve Je efJeeJeeHeer leeeeceeCes DeeefLe&ke Je meeceeefpeke
mecemee Deens. 18 Jee Melekeele Fbiueb[ceOes metle efiejCeerceOes keece kejCeeNee cegueebeer oMee oeveere
nesleer. yeeue cepegjebeer efHeUJeCetke kejCeees keece Yeejleelener ceesee eceeCeele eeuet Deens.
JeeKee keesCelesner Geesie, KeeCeer, keejKeeves FleeoerceOes ceeveefmeke Je Meejerefjke ece
kejCeeNee 14 Je<eeee Keeueerue cegueebvee yeeue cepetj cnues Deens.
Yeejleere mebefJeOeeveeee 24 Jee Devegsoele mHe efueefnues Deens keer, 14 Je<ee&Keeueerue
cegueebke[tve KeeCeer Je keejKeeveebceOetve keece keve Iesleues peeCeej veener. efJeMes<e keve peer keeces
leebee DeejesieeJej efJeHejerle HeefjCeece Ie[Jetve DeeCeleele.
Deeblejjeêre keeceieej mebIevesee (ILO) celes; yeeue cepetj cnCepes DeMeer DeuHeJeeerve
Jekeleer keer, efpeeeJej Dekeeueer eew{lJe ueeoues peeles. leeee Meejerefjke DeeefCe yeewefke #ecelesee
efJeeej ve kejlee keceer JesleveeJej keeeer keece kejCeeeer mekeleer kesueer peeles.
10.4.1 Yeejleeleerue yeeuecepegjebeer mecemee (Problems of Child Labour in
India)
Yeejleeleerue yeeue cepegjebeer meJee&le cenJeeeer DeeefCe meJe&ceeve mecemee cnCepes leebeer
nesCeejer efHeUJeCetke ner nese. peieeleerue meJee&efOeke yeeue cepetj Yeejleele Deensle. yeeuekeebes Mees<eCe
kejCeeefJe keeeoe DeefmlelJeele Demetvener DeMee ekeejeer HeefjefmLeleer YeejleeceOes Dee{Utve esles.
173
Deeiekee[er eEkeJee Heekeeebee GeesieebceOesner ceesee eceeCeeJej yeeuecepetj keece kejle
Deensle. yeeue cepegjebes keece kejCeees ogmejs ceess efkeeCe cnCepes Iejie[er ns nese. leeeceeCes ne@sue,
ke@verve Je yeebOekeeces Fleeoer efkeeCeer ueneve cegues ceesee eceeCeeJej keece kejleevee efometve esleele.
2001 ee peveieCeveseceeCes osMeeleerue SketCe keeceieejebee mebKesceOes yeeue keeceieejebes
(cnCepese Jee Je<e& 5 les 17) eceeCee peemle Deens. ee peveieCeveseceeCes 2001ceOes 4022.35
ueeKe keeceieej nesles. leeHewkeer 283.48 ueeKe yeeue keeceieej nesles. yeeue keeceieej eecegKeeves
pebieues, keejKeeves Je ceesej iee[ee ogmleereer ie@jspesme F. efkeeCeer keece kejleele. iejeryeer DeeefCe
GHeemeceej eUCeemeeer eeceerCe Yeeieeletve yeeue keeceieejebvee Menjele DeeCeues peeles. DeMeeekeejs
eeceerCe Yeeieeletve Deeuesuee cegueebHewkeer Deveske cegues MenjebceOes ueneve-ceesee eesNee kejCes,
Heekeerceej kejCes eEkeJee ne@sueceOes keece kejleevee efometve esleele.
10.4.2 yeeuecepegjebee mecemeseer JeeHleer
1) oeefje Je efJeHeVelee : oeefje Je efJeHeVelee eeeyejesyej Deleble efveke= opee&es jenCeerceeve
yeeue keeceieejebvee efJeefJeOe JeJemeeeele cepetj cnCetve keece kejeeuee Yeeie Hee[les.
2) kegHees<eCe Je Deepeej : oeefje Je efJeHeVelee eeeyejesyej yeeue keeceieejebvee Deleble efveke=
opee&ee Deenej efceUlees. Meejerefjke kegHees<eCeeyejesyej Deveske ogOe&j Deepeejebvee yeeuekeeceieej yeUer
He[lees.
3) efveke= opee&es jenCeerceeve : yeeuekeeceieej Menjer Yeeieele, DeeweesefiekejCe Peeuesuee Heefjmejele
eeLeefceke meeseeRee HetCe&HeCes DeYeeJe DemeCeeNee PeesHe[HeeebceOes jenlees. leees jenCeerceeve DeefleMee
efveke= opee&es Demeles.
4) DeefOeke leeme keece : yeeuecepegjebke[tve efoJemeYejeleerue efkeleer leeme keece keve IeeJes eeyeeyele
keesCeleener ekeejes efveece veenerle. leecegUs keener efkeeCeer yeeuekeeceieejebke[tve ojjespe 10 les 12
leeme keece keve Iesleues peeles.
5) Hegjsmes pesJeCe Je megeree DeYeeJe : Yeejleele 5 les 18 ee Jeeesieeleerue cegues Hegjsmes pesJeCe Je
megerefMeJeee 10 les 12 leeme keece kejleele.
6) DeefleMee keceer Jesleve : ne@sume, ie@jspe, KeeCeer, keeHe[ Je leeie efiejCee eebmeejKee
JeJemeeeele yeeuekeeceieejebeer Heej ceesee eceeCeele efveegkeleer kesueer peeles. eees keejCe eew{
keeceieejebHes#ee ee keeceieejebvee keceer Jesleve oslee esles.
7) efvej#ejlee : yeeuekeeceieejebee peerJeveeleerue 5 les 15 Je<e& ns Jee Deleble mebJesoveMeerue Demeles.
efMe#eCeeee ceeiee&ves Meejerefjke DeeefCe ceeveefmeke efJekeeme eee keeUele nesle Demelees. yeeuekeeceieejebvee
efMe#eCeeHeemetve Jebefele jenJes ueeieles.
174
1)
yeeuecepegjebee mecemeseer JeeHleer mHe keje.
10.4.3 Yeejleeleerue yeeuecepegjebeer keejCes (Course of Child Labour in

India) :
Yeejleele yeeue cepegjebee mebKesle Jee{ nesCeeeer keejCes Heg{erueeceeCes Deensle1) oeefje : ueneve cegueebvee keece kejeJes ueeieCeeeb cegKe keejCe cnCepes oeefje eEkeJee iejeryeer
nese. Yeejleeleerue 40 kekes pevelee Deepe osKeerue oeefjeele peerJeve peiele Deens. leecegUs oeefje
js<esKeeueerue Heeueke DeeHeuee cegueebke[s JeJeefmLele ue#e osT Mekele veenerle Je leecegUs ee cegueebvee
ueneve Jeeele keece kejCes Yeeie He[les.
2) ueeskemebKee Jee{ : ueeskemebKesee efJemHees ns oeefjeees Ske keejCe Deens. Yeejleeves efJeefJeOe
#es$eeceOes G}sKeveere eieleer kesueer Deens. Hejbleg ueeskemebKee Jee{eree eceeCeele leer keceere Deens.
leeeeceeCes Yeejleere Mesleer HeeJemeeJej DeJeuebyetve Demeueeves leerner meJeevee meeceeJetve IesT Mekele veener.
leecegUs yeeuecepetjerle Jee{ nesT ueeieles.
3) yesjespeieejer : efMe#eCe IesTvemege jespeieej efceUle veener Demes efe$e meOee Deens. Ge efMe#eCe
IesCeemeeer leebeeke[s Hewmes vemeleele DeeefCe yeeue cepegjebke[tve peemle keece keve Iesleues peeles.
Deveskeoe Iejeleerue kelee& Heg<eeueee jespeieej vemeueeves ueneve cegueebvee keeceeJej HeeefJeCeeefMeJeee
Heee&ee Gjle veener.
4) DeefMeef#eleHeCee : Deepe Yeejleele efvej#ejleses eceeCe keceer Deens. DeeF&-Je[erue De[eCeer
Demeueeves les ueneve cegueebvee meesyele IesTve jespe keeceeJej peeleele. leecegUs cegueebvee MeeUsle
HeeefJeCeeSsJepeer keeceeJej vesueeme keggbyeeeer efceUkele Jee{les DeMee egkeeree mecepetleerves leebvee
ueneve Jeeelee keeceieej yeveJeues peeles.
5) keejKeeveoejebeer ceveesJe=eer Je keeeos : keceer Heieejele peemle JesU keece kejCeeme
yeeuekeeceieej leeej nesleele. efJeMes<e cnCepes IeeCeeree efkeeCeer eEkeJee DemegefJeOeepeveke JeeleeJejCeele
osKeerue les egHeeeHe leemevedleeme keece kejleele. lemese ueneve cegueebke[s yeejerke Je keewMeueeeer keece
kejCeeeer keuee Demeles. ieeefuees efJeCeCes, keee Geesie, pejerkeece Je efnNeebvee Hee@efueMe kejCes
eebmeejKee nmle GeesieebceOes ueneve cegueebvee keeceeJej Iesleues peeles.
175
yeeuecepetj eefleyebOe Je efveeb$eCe keeeoe 1986 eemeejKes Deveske keeeos kejCeele Deeues
Deensle. Hejbleg ele#eele leeeer DebceueyepeeJeCeer nesleevee efomele veener. 14 Je<ee&Keeueerue cegueebvee
keeceeJej sJeCes ne He@kejer keeeeeves efMe#esme Hee$e iegvne Deens. lejermege ne keeeoe keeieoesHe$eere
jenlees. keejKeeveoej leeke[s ogue&#e kejleele DeeefCe mejkeejner DeMee ceeueke Jeiee&Jej keee&Jeener
kejerle veenerle. cnCetve yeeue keeceieej keeeos kecekegJele Deensle.
6) MeeUebeer kecelejlee : cegues MeeUsle peele veenerle cnCetve leebeeJej keeceeuee peeCeeeer mekeleer
kesueer peeles. MeeUebeer DeHegjer mebKee, MeeUebee DeYeeJe lemese MeeUsee Kee& HejJe[le vemeueecegUs cegues
MeeUsle peele veenerle. leecegUs leebvee keeceeuee peeJes ueeieles.
7) Heeuekeebee o=erkeesve : keener Heeuekeebvee Demes Jeeles keer kesJeU DeewHeeejerke efMe#eCe
efveHeeesieer Deens. leeSsJepeer peerveemeeereer keewMeues cegueeves ueneve Jeeelee efMeketve Iesleueer Heeefnpesle.
leemeeer cegueebvee MeeUsle HeeJeCeeSsJepeer les leebvee keeceeJej HeeJeleele.
8) meeceeefpeke DeeefLe&ke mekeleer : keggbyeeee meeceeefpeke Je DeeefLe&ke opee& DeeefLe&ke HeefjefmLeleerMeer
mebyebOeerle Deens. Deepegyeepegeer meeceeefpeke DeeefCe DeeefLe&ke HeefjefmLeleer DeMeer Demeles keer, leecegUs
cegueebJej keeceeeer mekeleer nesles.
9) eeceerCe Yeeieele Heee&eebee DeYeeJe : eeceerCe Yeeieele yeeuecepegjebes eceeCe DeefOeke Deens. eeceerCe
Yeeieele yeeuecepegjer Mesleer DeeefCe mebyebefOele GHeeceebceOes ceesee eceeCeele Dee{Ules. eeceerCe DeeefCe
Menjer DeMee oesvner YeeieebceOes DemebIeefle #es$eele yeeuecepegjebes eceeCe DeefOeke Deens.
1)
yeeuecepegjereer keejCes mHe keje.
10.4.4 yeeuecepegjeres og<HeefjCeece (Bad Effects of Child Labour) :

yeeuecepegjeres DeeefLe&ke Je meeceeefpeke HeefjCeece nesle Demeueeves yeeuecepegj mecemeses ieebYeere&
ceesee eceeCeeJej peeCeJeles. yeeuecepegjeres og<HeefjCeece Heg{erueeceeCes Deensle.
1) DeejesieeJej HeefjCeece : ke[ke Tve, Leb[er, mebleleOeej HeeTme DeMeee JeeleeJejCeele ner cegues
keece kejleele. leecegUs les Deveske jesieebes efMekeej yeveleele. eees oerIe&keeueerve og<HeefjCeece leebee
DeejesieeJej neslees. Deveskeoe leebeer Meejerefjke Je ceeveefmeke Jee{ner Kegbles.
176
2) Deceeveg<e JeeieCetke : yeeue keeceieejebke[s ceeveJeeee Je mevceeveeee erves yeefIeleues peele
veener. ceeuekeebke[tve ee yeeuekeebvee melele jeieeJeCes, efMeJee IeeueCes DeeefCe keOeer keOeer lej
ceejCeeHeele leebeer cepeue peeles. ee JeeieCegkeercegUs cegueebeer yeeueHeCeeleerue ebeuelee DeeefCe cemleer
veenerMeer nesles. eecegUs Deveske yeeuekes ceeveefmekeee efJeef#eHle nesleele.
3) efMe#eCe Je JeefkelecelJe efJekeemeeHeemetve Jebefele : ueneve Jeeelee keggbyeemeeer Hewmes keceJetve
DeeCeeJes ueeiele Demeueeves ee cegueebvee efMe#eCeeHeemetve Jebefele jeneJes ueeieles. Heeueke efvej#ej Demeueeves
leebvee efMe#eCeees cenJe keUle veener. Heeuekeebes ogue&#e DeeefCe efMe#eCeeee DeYeeJe eecegUs ueneve yeeue
keeceieejebvee leebee JeefkelecelJe efJekeemeeeer mebOeere efceUle veener. keejCe keeceeee efkeeCeer leebvee
KetHe keees keece kejeJes ueeieles.
4) oseeee eeflecesuee Oekekee : peieeceOes meJee&le peemle yeeue keeceieej Deensle ner yeeye oseeee
<erves DeeefCe oseeleerue mejkeejee <erves ceeveneveerkeejke Deens. leecegUs Deeblejje<êre
HeeleUerJej oseeeer eeflecee [eieUle Deens.
5) mebIe<e&emle yeeuekes : ueneve Jeeeleerue yeeuekeebke[tve kesuee peeCeeNee meceepeefJeIeeleke
ke=leebvee yeeueiegvnsieejer DeeefCe DeMeer ke=les kejCeeNee cegueebvee mebIe<e&emle yeeueke Demes cnCeleele.
ceeuekeebke[tve ueneve cegueebeer efHeUJeCetke nesles DeeefCe leebee Heeuekeebesner leebeeke[s ogue&#e nesles.
Jemeveees ejerjeJej keesCeles HeefjCeece nesleele eees %eeve vemeueeves esJeHeele JeeF& meJeeeRee
Deenejer peeleele. leecegUs DeMeer cegues ieeJeeletve cegbyeF&meejKee Menjele HeUtve peeleele. Menjele leebvee
ueiese jespeieej efceUle veener. leecegUs leer cegues Jeececeeiee&uee ueeieleele.
6) JemeveeefOevelee : efMe#eCeeee DeYeeJe Je ueneve Jeeele neleele Hewmee esle Demeueeves DeeefCe ueneve
Jeeelee ceesee eceeeer keeces kejeJeer ueeiele Demeueeves ner yeeuekes Jemeveeee Deenejer peeleele.
leecegUs leebee mJele:ee Je keggbyeeee efJeveeMeeme keejCeerYetle jleele.
7) osMeeee ceeveJeer mebmeeOevesle De[LeUe : ceeveJeer mebmeeOeve ner osMeeeer meJee&le ceeser mebHeeer
Deens. osMeeee efJekeemeele leeeer cenJeHetCe& keeceefiejer Demeles. Deepeeer ueneve efHe{er nere Geeeer
osMeeeer DeeOeejmlebYe efHe{er Deens. nere cegues pej ueneve Jeeele DeMekele Je JemeveeOeerve nesCeej
Demeleerue lej osMeeee YeefJeleJeeuee efveefelee Oeeskee efvecee&Ce nesF&ue.
8) efHeUJeCetke : Mekeelees eeceerCe YeeieeceOes Heeuekee cegueebvee ueneve Jeeelee keece kejCeeme
eJe=e kejleele. ceeueke Jeie&ner ueneve cegueebes Mees<eCe efJeefJeOe ekeejs kejlees. Goe. keceer Jesleve osCes,
keeceees leeme peemle sJeCes, keeceeee efkeeCeeer DemeceeOeevekeejke HeefjefmLeleer Fleeoer.
1)
yeeuecepegjeres og<HeefjCeece mHe keje.
177
10.4.5 yeeuekeeceieej mecemesJej Gheeeeespevee :
yeeuekeeceieej ner mecemee efoJemeWefoJeme DeefOeke iebYeerj nesle eeueueer Deens. cnCetvee ee
mecemeseer oKeue jeêre, Deeblejjeêre HeeleUerJej Iesleueer peele Deens. mejkeejejs eEkeJee keeeos
keve keesCeleerner mecemee mecetU ve nesle veener. leemeeer keeeos mees[tve Flej ceeiee&ves HeefjefmLeleerle
yeoue Ie[Jetve DeeCeCeeeer iejpe Deens. eemeeer Heg{erue keener Gheeeeespevee megeefJelee esleele.
1) oeefje efveceg&ueve : oeefje Je iejeryeer eecegUs ceesee eceeCeeJej yeeuecepetj leeej nesleele.
eemeeer osMeele eeceeefCekeHeCes oeefje efveceg&uevees eelve Peeues Heeefnpes. oeefje efveceg&uevees Devekes
keee&ece YeeeejecegUs keeieoeJeje jenleele. KeNee DeLee&ves ee eespevee iejeryeebHeele Heesneselee
veenerle. lee ieefjyeebHeele keMee Heesneseleerue eeeer YeefJe<eele keeUpeer Iesleueeme oeefje efveceg&ueve
nesCeeme ceole nesF&ue.
2) efMe#eCeeyejesyej jespeieej eeHleereer mebOeer : iejerye keggbyeeleerue cegueebvee keceJee Je efMekee
eebmeejKee eespevee eleske efkeeCeer jeyeefJeCeele eeJeele. MeeUsleerue efMe#eCee pej leebvee
jespeieejeefYecegKe efoues lej leebeeke[tve keece keve Ieslee esF&ue. eecegUs cegueebee mJele:ee efJekeeme
nesF&ue.
3) ceesHele efMe#eCe Je meJeueleer : iejerye Je DeveeLe cegueebvee ceesHele efMe#eCe leeeyejesyej leebeer
jenCeeeer, Yeespeveeeer Je keHe[eebeer meese kesueme yeeuecepegjebee mebKesle ceesee eceeCeeJej Ie
nesF&ue.
4) eew{ efMe#eCe : efvej#ej Heeueke nse Deveske yeeuecepegjeres keejCe Demet Mekeles. eemeeer
yeeuecepegjebee DeefMeef#ele DeeF&-Je[erueebvee eew{ efMe#eCe osCeeeer Deepe iejpe Deens. leje les DeeHeuee
Heeueeee YeefJe<eeee efJeeej kejleerue.
5) efMe#eCeeeer DeeJe[ Je peeiekelee : YeejleeceOes meJe&meeOeejCeHeCes efJeMes<ele: eeceerCe Yeeieele
eeLeefceke MeeUebceOes ieUleeres eceeCe peemle Deens. ns eceeCe keceer kejCeemeeer cegueebvee efMe#eCeeeer
DeeJe[ efvecee&Ce nesF&ue. Menjeleerue PeesHe[HeeebceOes Je eeceerCe Yeeieele meeceeefpeke keee&keleeveer
peeTve Heeueke Jeiee&ceOes peeiekelee efvecee&Ce kejCes DeeJeMeke Deens. leebvee efMe#eCeees cenJe
HeJetve osCes, cegueebee YeefJeleJeeefJe<eeer HeJetve osCes DeeefCe eeefJe<eeer leebeele efJeeeme efvecee&Ce
kejCeeeer iejpe Deens.
6) Jesefyeieejerletve cegkelelee : eeceerCe Yeeieeletve Deveske ueeske meeJekeejeke[tve Iesleuesuee kepee&eer
HejleHes[ kejCeemeeer mJele:ee ueneve cegueebvee meeJekeejeke[s HeeefJeleele. DeMeeekeejeer
Jesefyeieejer MeesOetve kee{eJeer. eeceOes peefceveoej Je meeJekeejebee meceeJesMe ceesee eceeCeeJej Deens.
eemeeer leeeebJej efveeb$eCe sJeCeemeeer ke[ke keeeos kejeJesle.
7) meJex#eCe Heleerle yeoue : yeeue cepegjebes meJex#eCe eEkeJee ieCevee nesle Deens Demes mecepeueeJej
Deveske ceeueke yeeue cepegjebvee keeceeJeve meger osleele. leecegUs yeeue cepegjebee efveefele Deeke[e
178
GHeueyOe nesle veener. eemeeer meJex#eCeeee ee Heleerle Decegueee yeoue kejCes iejpeses Deens. nse
keece jeêre mesJee eespevee eEkeJee meceepeMeem$eeleerue HeoJegej efJeeeLeeke[tve keve Iesleueeme
mele HeefjefmLeleer mecepeCeeme ceole nesF&ue.
1)
yeeuekeeceieej mecemesJej Gheeeeespevee mHe keje.
10.5 cegueebee ogjHeeesie /Deleeeej

cegueebee ogHeeesieees leerve Hekeej kejlee esleerue.
1)
Meejjerke Deleeeej
2)
ogece Deleeeej
3)
Deowvebefove Deleeeej eebes Hekeej mHe<erkejCe Heg{erue HeceeCes.
10.5.1 ogjHeeesieebes HeefjCeece
1)
Meejjerke Deleeeej
Meejjerke ogjHeeesieeceOes cegueebee Meejjerke U kejCes ceejneCe kejCes, eeee meceeJesMe
neslees. yeNeee JesUe DeeF&Je[erueebvee Demes Jeeles DeeHeuee cegueeeer nere ueeekeer Deens.
2)
ogece Deeleeeej
eeceOes keener Heeuekeebvee Jeeles DeeHeCe kejlees les eesie Deens lej keeneRvee Jeeles Deeesie
Deens.
3)
Deowveefove Deleeeej
eeceOes Heg{erue Hekeejebee meceeJesMe neslees.
De)
pJeeueecegKeer Deleeeej - eeceOes Deleeeej kejCeeNeeuee efJeefMe< Demes Oese HeeHle
kejeJeeees vemeles. Demes Heeueke DeeHeuee JeJemeeeeleerue DeHeeMeeyeoue ue#e keve leebeeJej
Deleeeej kejleele.
ye)
Deceueer HeoeLeeeecegUs nesCeejs Deleeeej Hegj<e ceeHeoeLeeee mesJeveecegUs DeeHeueer
meomeoefJeJeske yegOoer Oeeve sJetve veMesceOes DeeHeueee cegueebJej Deleeeej kejlees.
ke)
uewefiebke Deleeeej meeJe$e DeeF&, meeJe$e cegueeJej Deleeeej kejles efkebJee meeJe$e yeeHe,
meeJe$e cegueerJej Deleeeej kejlees eeueee uewefiebke Deleeeej Demes cnCeleele.
Ke) YeeJeefveke Deleeeej Meejjerke #ecelee oeKeefJeCeemeeer keener JesU Heeueke DeeHeuee
DeeHeleebJej Deveee kejleele.
179
ie)
DeeHeuee Heeueees Jele&ve yeoueCeemeeer veenerlej DeeHeCe leees Heeueke Deenesle ns
YeemeefJeCeemeeer les Deleeeej kejleele.
4)
uewefiebke Deleeeej ueQieerke Deleeeej cnCepes DeHejerHekeke cegueebes uewieeRke JeJenejele
GHeeesie keve IesCes nese. 18 Je<ee&Keeueerue cegueecegueeRvee ee JeJemeeeele iegbleJeCes cnCepes leebeeJej
Deleeeej kejCes nese.
ee JeJemeeeele cegueebHes#ee cegueeRJej DeefOeke Deleeeej nesleele.
14 Je<ee&Jejerue ceguebe-cegueeRes uewefiebke Mees<eCe peemle HeceeCeele kesues peeles.
cegueebes uewieeRke Mees<eCe SKeeoee Jekeleerke[tve kesues peeles lej cegueeRes uewieeRke Mees<eCe Deveske
JekeleeRke[tve kesues peeles.
DeeefLe&ke <ee keceketJele kegbgyeeleerue ceguee-cegueeres Mees<eCe kesues peeles.
keeceeee erkeeCeer Mees<eCe nesCeees HeceeCe peemle Deens.
5)
YeeJeefveke Deleeeej ceguebeke[s ogue&#e kejCes efkebJee leebvee JeeF& JeeieCetke osCes cnCepes
leebeeJej kesuesuee YeeJeefveke Deleeeej nese. cegueebee meeceeefpeke Meejjerke, YeeJeefveke, vewleerke
iejpeebke[s ogue&#e kejCes eeee eele meceeJesMe neslees. cegueebvee mekeme, eesie Deenej, ve osCes, keHe[s ve
osCes, lebevee mebj#eCe ve osCes cnCepese leebee Meejjerke Deleeeej nese. leebeeJej YeeJeveerke Hesce Je
kejCes cnCepes YeeJeveerke Deleeeej.
pee HejebceOes keceeF& keceer Je Kee& peeoe Je ceguesner peeoe Demeleele DeMee keggbyeeceOes
cegueebJej Deleeeej nesCeees HeceeCe peemle Demeles. lemese pes Heeueke mJeYeeJeeves leeHe Demeleele lesner
cegueebJej Deveee kejleele.
HeMve - cegueebJejerue Deleeej mHe< keje.
10.5.2 cegueebJejerue Deleeeejebeer keejCes - eeeer Deveske keejCes Deensle leeHewkeer keener
Keeueerue HeceeCes
i) Meejjerke Deleeeejeeer keejCes
cegues Heeuekeebes Sskele veener.
Heeuekeebeer melele Yeeb[Ces nesCes Je cegueebvee yeUeree yekeje yeveJeCes.
cegueeves DeYeeme ve kejCes.
Ieeletve Heej keeU yeensj jenCes.
180
ii)
iii)
Yebe[Ces kejCes.
keece keve DeeCeuesues meJe& Hewmes Heeuekeebvee ve osCes.
cegueeee Jele&veeyeodoue melele lekeejer esCes.
eesjer efkebJee iewjJele&ve kejCes.
uewieeRke Deleeeejeeer keejCes
HeeuekeebceOeerue mebIe<e&
cegueebvee Iejeletve YeeJeveerke Hesce ve efceUCes
Je[erueebes oej efHeCes
cegueebJej ogue&#e kejCes
DeeF&Je[erueebes efJeJeen yeene mebyeOe
meeJe$e yeeHe DemeCes.
Meejjerke Deleeeejeeer keejCes
iejeryeer
Heeuekeebee mJeleebJej efvee$eCe vemeCes
Heeuekeebveer mJele ueneCeer Yeesieuesues Deleeeej
Heeuekeebee veMesyeepeHeCee

HeMve - cegueebJejerue Deleeeejeeer keejCes meebiee
10.5.3 cegueebJejerue Deleeeejees HejerCeece

1) DeleeeejecegUs cegueebee DeelceefJeMJeeme keceer neslees. leecegUs leebes DeYeemeeve, keeceele ue#e
ueeiele veener. DeeHeCe FlejebHes#ee JesieUs, keceer Deenesle DeMeer YeeJevee leebeele efvecee&Ce neslees.
2) peyeeyeoejercegUs kegebyeCee nesles. cegues mJeleee iejpee YeeieefJeCeemeeer keece kejle DemeueecegUs
les HeeuekeebJej DeJeuebyetve jenle veenerle.
3) Jele&veeJejerue JeeF& HejerCeece cegueebee meeceeefpeke Jele&veeJej JeeF& HejerCeece neslees. les
meeceeefpeke yeUer peeleele. MeeUsle iewjnpej jenCes. keeceeJej ve peeCes, efmeieejs HeerCes, oeo osCes,
eesjer kejCes, DeMee Hekeejes iegvns ke Mekeleele.
4) meeceeefpeke veeleer leeej kejCeeme DeHeeMeer jleele. keggbyeelee ceeve efceUle vemeueecegUs leebvee
Demegjef#ele Jeeles Je les meceepeele efce$e cewef$eCeer leeej kej Mekele veener.
181
5) Hegvne Deleeeejeuee yeUer He[Ces Demes cegues uewieeRke Deleeeejeuee ueJekej yeUer He[leele.
leeletve lebevee yeensj kee{ues DeeefCe lejerner kegbgyeele keesCeer ue#e osle vemesue lej les Hegvne leee
Deleeeejeuee yeUer He[Ceeeer Mekeelee peemle Demeles.
HeMve - cegueebJejerue Deleeeejees HeefjCeece meebiee.
10.5.4 cegbueeJejerue Deleeeej LeebyeefJeCeees Gheee
eebieuee mHeMe& Je JeeF& nsletve kesuesuee mHeMe& eeceOeerue Hejke cegueebvee mecepeeJetve meebiee.
cegueebvee keesCeleener Hekeejs Fpee kejCes cnCepes Deleeeej ns mecepeeJetve Iee.
cegueebvee veener `Dee' cnCeeeuee efMekeJee. cnCepese leebvee DeeJe[le vemeuesuee iees<eRvee vekeej
osCeeeer efnceble esF&ue.
keener DeveDeHesef#ele Ie[ues lej Heeuekeebvee efkebJee efMe#ekeebvee meebieCeemeeer cegueebvee Hesjerle keje.
DeveesUKeer JekeleerHeemetve cegueebvee otj jenCeeme efMekeJee. keesCeer KeeoeHeoeLe& efkebJee Demese
keener efoues lej les efmJekee vees eeeer mecepe cegueebve oee.
cegueebJej kesuee peeT MekeCeeNee Deleeeejeeer leebvee keuHevee oee cnCepes leeleerue Oeeskes Je
Oeeskeeeeer Iebe leebvee mecepesue.
cegues er.Jner Je mebieCeeJej keece kejleele eeeeJej yeejkeeF&ves ue#e sJee.
cegueebee Jele&veeJej yeejkeeF&ves ue#e sJee. leebes efce$e cewef$eCeer eebeer ceeefnleer sJee.
10.6 m$eereebee Devewefleke JeeHeej

10.6.1HemleeJevee
Devewefleke JeeHeej ne Ske mebIeerle iegvne Deens. peeceOes ceeveJeer cetueebeer Heeeceuueer kesueer
peeles. meesHee Meyoeble meebieeees Peeues lej eeuee iegueeceefiejer Demesner cnCelee esF&ue. JeeJemeeefeke
uewieeRke Mees<eCe ne ee JeeHeejeee cegKe GsMe Deens. leee yejesyej ceeveJeer Mejerjes DeJeeJe efJekeCes,
efYeke ceeieeeuee ueeJeCes, peyejomleerves meke&meceOes keece kejeJeeeme ueeJeCes, ueive kejCeeme
peyejomleer kejCes ner leeeer Flej Debies Deensle. YeejleeceOes DeMee Hekeejee Devewefleke JeJenejemeeer
HejosMeeletve m$eeree Deeeele kesuee peeleele. leeeyejesyej DeeKeeleeceOes m$eerebevee HeeefJeues peeles.
YeejleeceOes ieesJee, Deemeece, Deesefjmee, GejHeosMe, efyenej DeeefCe HeefMece yebieeue ee jepebeceOes ne
JeeHeej ceesee HeceeCeele eeuelees.
182
Yeejleere jepeIevesvegmeej Demes kejCes iegvne Deens Je leemeeer efMe#eseerner lejlego Deens.
Deceueer HeoeLee&ee KeeueesKeeue ee JeeHeejeee keceebke ueeielees. eeee m$eeree Je cegues eebeeJej ceese
efJeIeeleke HeefjCeece nesle Deens. uewefieke Mees<eve kesuee veblej ner Deveske Je<e& lebeeeJej Deleeeej kesuee
peelees, ceeveJeer cetueebee Nnemeees ns efpeJeble GoenjCe Deens. eecegUs ceeveJeer cetue, ceeveJeer nkeke
eeJej ceeseeHeceeCeele yeeOee Deeueer Deens. eeletve yeensj He[Ces efHeerle Jekeleeruee menpe Mekee vemeles.
keejCe ee JeeHeejele iegbleuesuee iegvnsieejebes peeUs KetHe Yekekece Deens.
ee JeJemeeeeceeies Deveske keejCes Deensle. osMeelebie&le DeeefCe osMeeyeensjer ee JeeHeejeceOes
Deveske Jekeleer iegbleuesuee Deensle. eeeer keejCes Heg{erue HeceeCes Deens.
10.6.2keejCes
1) ieefjyeer ieefjyeer ner ee JeJemeeeeceeieerue HecegKe keejCe Deens. vesHeeU meejKee osMeeceOes
ieefjyeeres HeceeCe peemle Deens. DeeefCe leecegUs meesHee HeOoleerves Hewmes efceUefJeCeeee ee HeOoleeruee
m$eeree menpe yeUer He[leele.
2) yeskeejer efpeLes yeskeejeres HeceeCe peemle Deens DeMee efkeeCeer Hegj<eeuee keece efceUle veener.
DeeefCe keggbyeeee iejpee YeeieefJeCeemeeer m$eereebvee ee JeJemeeeeceOes keueCeele esles.
DeeefLe&ke kecekeJeleHeCeecegUs m$eerebeJej Heeb[ o[HeCe DeeCetve lebeeeke[tve ne JeJemeee
keve Iesleuee peelees.
3) yeeue efJeJeen Deepener DeeHeuee osMeeceOes yeeueefJeJeen DeeefCe ngb[e HeOoleer DeefmlelJeele Deens.
GejHeosMe DeeefCe efyenejceOes efJeJeeneee veeJeeKeeueer cegueeRvee ee JeJemeeeeceOes {keueues
peeles.
4) meeceeefpeke HeefjefmLeleer DeeHeuee meceepeeceOes m$eereebeer Heefle<e leer efJeJeenerle Demesue
leje jeKeueer peeles. Hejbleg SKeeoer m$eer efJeOeJee, Heefjlekelee Je DeefJeJeenerle jeefnueer lej efleuee
DeeHeuee meeceeefpeke opee& ieceJeeJee ueeielees DeeefCe leecegUs DeMee m$eeree ee JeeHeejeee ekeve
yeUer jleele.
5) Oeeceeake HejbHeje DeeHeuee osMeeceOes Devegmetefele peeleer ceOeerue m$eereebvee osJeeuee mees[Ces,
osJeeMeer ueive ueeJeCes Je osJeoemeer, cegjUer peesieleerCe DeMee HeLee Heeefuele Deensle. DeeefCe ee
m$eerebeveer JesMee JeJemeee kejeJee DeMeer meceepeeeer DeHes#ee Demeles. DeMee m$eeree Skelej
mLeeefveke HeeleUerJej efkebJee MenjeceOes peeTve JesMee JeJemeee kejleele.
6) m$eerYe=Ce nlee Hebpeeye DeeefCe nefjeeCee ee oesve jepeeceOes m$eerYe=Ce nleses HeceeCe Heej
ceess Deens. leecegUs m$eereebeer mebKee PeHeeeeves keceer Peeueer Deens. ner GCeerJe Yejve
kee{Ceemeeer Mespeejerue jepeeletve m$eereebvee Deeeele keve lebevee JesMee JeJemeee kejCeeme
Yeeie Hee[ues peeles.
7) Keeser Jeeves Deveske Hegj<e m$eereebvee leguee veeskejeruee ueeJelees, keece oslees legPeeMeer ueive
kejlees DeMeer Keeser Jeeves osTve leebvee peeUeele De[keJeleele Je lebevee JesMee JeJemeee
kejeJeeeme ueeJeleele.
183
8) Iejleerue Deleeeej ngb[e DeeefCe Flej keejCeebcegUs m$eereebJej IejeceOes Deleeeej kesuee
peelees. pee m$eeree ee Deleeeejeuee Jewleeiegve Iejeletve yeensj He[leele lee JesMee JeJemeee
kejCeeNee JeeHeejbeee neleele menpe He[leele Je JeJemeee kejleele.
9) DeeHeekeeueerve HeefjefmLeleer obieueer, egOos, YegkebHe, JeeoU DeMee HeefjefmLeleercegUs pej
Iejeleerue Hegj<e yeensj He[uees efkebJee ce=letcegKeer He[ues Hej m$eereebvee DeeefLe&ke De[eCeeRvee
meeceesjs peeJes ueeieles. leebvee Demegjef#ele Jeeles Iejeleerue ueeskeebee DeeOeej efceUle veener. DeMee
De[eCeerle meeHe[uesuee m$eeree Devewefleke JeeHeej kejCeeNeebee yeUer jleele.
10) mLeueeblej DeeefCe Hee&ve GeesieOeboeebee keebleercegUs Kes[eeleerue Deveske ueeske
MenjeceOes esleele. Hejbleg lebees kegbgye ieeJeere jenles. leebeer Meejerefjke iejpe YeeieefJeCeemeeer
JesMeebeer iejpe ueeieles. DeeefCe leecegUs oueeue ee JeeHeejeceOes DeMee Hegj<eebvee JesMee
HegjefJeleele. lemese keener Hee&ke Goe. ieesJee DeeefCe kesjUeceOes JesMeeeer ceeieCeer kejleele.
leecegUs DeMee JeJemeeeebvee eeuevee efceUles.
HeMve - ee JeJemeeeeeer keejCes efJeMeo keje.
10.6.3 HeefjCeece
1) meceepeeeer vekeejlceekelee DeMee JeJemeeeeceOes keece kejCeeNee m$eereebvee meceepe
veekeejlees. ner Ske ceeser Meeskeebeflekee Deens. meceepe leebvee og<eCes ueeJelees efkebJee eEveoe kejlees.
DeeefCe leecegUs ee JeJemeeeeee yeUer juesuee m$eereebes meeceeefpeke DeefmlelJe ve< nesles.
2) Demeenelee DeeHeCe meeceeefpeke HeefjefmLeleer yeouet Mekele veener eeeer peeCeerJe DemeueecegUs
leebvee Demeene Jeeles. leecegUs lee meceepeeHeemetve otjotj jent ueeieleele. leebes HegveJe&meve kesues
lejerner leebee meceepe mJeerkeej kejerle veener.
3) efJecevemkelee - ee JeJemeeeebes yeUer juesuee m$eeree leebee ket DevegYeJeeHeemetve otj
peeCeemeeer Deeceueer HeoeLe&, Deukeesnesue DeMee iees<eRvee yeUer He[leele.
4) leeCeleCeeJe HetJeeaee DevegYeJeebcegUs DeMee m$eeree leCeeJeeKeeueer peiele Demeleele. leCeeJe menve
Peeuee veener lej leebes ceeveefmeke Deejesie efyeIe[les. HetJeeaes meJe& leebvee efJemejeJeeees Demeles
Hejbleg yeNeee JesUe les Mekee nesle veener DeeefCe leecegUs leebvee yeefOejeJemLee esT Mekeles.
5) efvejeMelee - ee JeJemeeeeee yeUer juesues efvejeMelesee DevegYeJe Iesleele. DeeefCe leecegUs leeeer
efvejeMeseer YeeJevee, Deeveboeee DeemJeeo Ieslee ve esCes, ojjespeee keeceele ue#e ve ueeieCes,
YeefJe<eeyeue vekeejelceke efJeeej esCes ns HeefjCeece nesleele.
184
6) Skeeielee ve< nesCes - ee JeJemeeeeleerue yeUer juesuee m$eereebceOes Skeeielesee DeYeeJe
Demelees. leebes HeefjCeece Heg{erue HeceeCes nesleele. yesMegOo He[Ces, yeOeerjHeCee esCes, Deveske
JekeleerceJes ns HeefjCeece nesleele.
7) ceevemeMeem$eere mecemee - eeceOes Yeeme nesCes, eesie Jele&ve ve kejlee esCes, Yeejentve peeCes ee
Hekeejee mecemee GodYeJeleele.
8) KeeCeeefHeCeeee mecemee DeMee m$eeree KeeCeeefHeCeeke[s ogue&#e kejleele efkebJee vegmeles
Keelee jenleele. eeee HeefjCeece leebee DeejesieeJej neslees.
HeMve - ee JeJemeeeeJejerue HeefjCeece mHe< keje.
10.7 meejebMe
eew{ eEkeJee pes veeieefjke cnCepes peebee Jeeeuee 60 Je<ex HetCe& Peeuesueer Deensle eEkeJee
leeHes#ee peemle DeMee Jekeleer nese. Jee Je<e& 60 cnCepese cneleejHeCe. Yeejleeleerue JeeesJe=
veeieefjkeebee mebKesle ceesee, Meejerefjke Je ceeveefmeke JeeOeer pe[uesuee Demeleele. Deveskeebeer
keggbefyeeebke[tve DeJensuevee nesle Demeles. JeJenejJeeoer yevele eeueuesuee meceepejevescegUs Yeejleere
meceepeele pes veeieefjkeebee mecemee GYoJele Deensle.
eew{ veeieefjkeebveer leebee keggbyeeeer, meceepeeeer Je osMeeeer mesJee kesuesueer Demeles. leecegUs
leebee $eCeeeer HejleHes[ kejCeemeeer keggbye, meceepe Je osMeHeeleUerJej Gheeeeespevee kejCes
DeefleMee cenJeees Deens.
Yeeue keeceieej ner mecemee Flej meJe& mecemeebHes#ee DeefleMee JesieUer DeMeer mecemee Deens. ner
meeceeefpeke Je DeeefLe&ke DeMeer efceefele mecemee Deens. leemeeer ner mecemee otj kejCeemeeer mejkeej,
DeMeemekeere mebmLee, mJeebmesJeer mebmLee Je meJee&le cenJeeee Ieke cnCepes peve meneesie (). DeMee
meJe& Iekeebveer Skeef$eleHeCes meceepe peeie=leer kejCes iejpeses Deens. leje leees HeefjCeece meceepeeHeeb&le
Heesneset Mekeleerue DeeefCe meceeOeevekeejke DeHes#ee kejlee esleerue.
Kejslej yeeue keeceieejebefJe<eeer keece kejCeemeeer keesCeleener eueesYeveeeer iejpe veener.
DeeefLe&ke Je DeeefLe&kesej DeMee ekeejee keesCeleener ceesyeoueeeer iejpe veener. ueneve cegues ner
osJeeIejeer Hegues Demeleele Demes DeeHeCe vesnceere cnCepees. osMeeee efJeeej kejlee ueneve cegues ner
osMeeeer cenJeHetCe& DeeefCe cetueJeeve mebHeeer Deens. mece=er Demees eEkeJee oeefje, keesCeleener osMeeleerue
185
Jee meceepeeleerue mebmeeOeveebcegUs cegueebvee Heefnues eeOeeve Demeues Heeefnpes. leemeeer cegueebes Deejesie Je
efMe#eCe eeJejerue Kee& cnCepes YeeJeer keeUeleerue iegbleJeCetke ceeveueer Heeefnpes.

1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
10)
11)
12)
Yeejleeleerue eew{ veeieefjkeebee mecemee meefJemlej mHe keje.

eew{ veeieefjkeebvee efvecee&Ce nesCeeNee mecemeebee keejCeebJej meefJemlej eee& keje.
eew{ veeieefjkeebee mecemeses nesCeejs HeefjCeece efuene.
eew{ veeieefjkeebee mecemee keceer kejCeemeeereer Gheeeeespevee meebiee.
yeeue cepetj cnCepes keee? Yeejleeleerue yeeue cepegjebeer mecemee meefJemlej mHe keje.
Yeejleeleerue yeeue cepegjereer keejCes meefJemlej mHe keje.
yeeue cepetj cnCepes keee? yeeue cepegjeree og<HeefjCeeceebeer eee& keje.
yeeue keeceieejebee mecemesJej Gheeeeespevee meefJemlej mHe keje.
yeeue cepegjer Geeve eeJej eee& keje.
yeeue cepegjer mecemee Je DeMeemekeere mebmLee eeJej Yee<e keje.
cegueebes Deleeeejeeer keejCes meebietve, HeefjCeece mHe keje.
cegueebes ogHeeesieees ekeej meefJemlej mHe keve, Deleeeej LeebyeefJeCeees Gheee efJeMeo
keje.
13) m$eereebee Devewefleke JeeHeej cnCepes keee? Devewefleke JeeHeejeer keejCes meefJemlej mHe keje.
14) m$eereebee Devewefleke JeeHeejees HeefjCeece Je Gheeeeespevee mHe keje.
15) erHee efuene.
De) eew{ veeieefjkeebee mecemee.
ye) yeeue cepegjereer keejCes.
ke) yeeue cepegjeres og<HeefjCeece.
[) yeeue cepegjer mecemee.
le) eew{ mecemeses leebee keggbyeeJej nesCeejs HeefjCeece.
Le) yeeue cepegjeke[tve eeflemeeo.
o) cegueebes Deleeeej.
Oe) m$eereebee Devewefleke JeeHeej.
186
efJeYeeie - 2
11
GoejerkejCe, KeepeieerkejCe DeeefCe peeieeflekeerkejCe
mebkeuHevee
(Concept of Liberalisation, Privatisation
and Globalisation)
Heeeeer jevee :
11.0 Gefes
11.1 eemleeefJeke
11.2 KeepeieerkejCe
11.3 GoejerkejCe
11.4 peeieeflekeerkejCe
11.5 veJeerve Deeweesefieke OeesjCe
11.6 ceeefnleer leb$e%eeve
11.7 yeoueleer cetues DeeefCe peerJeveMewueer
11.8 meejebMe
11.0 Gefes
DeeefLe&ke GoejerkejCeeeer JeeKee DeYeemeCes.

DeeefLe&ke GoejerkejCeeee Debleie&le ecegKe yeoueebee DeYeeme kejCes.
KeepeieerkejCe mebkeuHevee mecepeeJetve IesCes Je GsMe DeeefCe Heeeos DeYeemeCes.
peeieeflekeerkejCe mebkeuHevesee DeYeeme kejCes.
ceeefnleer leb$e%eeve mebkeuHevesee DeYeeme kejlee esF&ue.
11.1 eemleeefJeke
meeefmLeleerceOes peeieeflekeerkejCeeee eefEesves mebHetCe& peieees ue#e JesOetve Iesleues Deens.
GoejerkejCeeee DeeefCe KeepeieerkejCeeee Debeflece nslet peeieeflekeerkejCe Deens. GoejerkejCe ner
187
mebkeuHevee DeeefLe&ke GoejerkejCe cnCetve efJeeejele Iesleueer peeles. GoejerkejCeeme efMeefLeueerkejCe
Demesner cnCeleele. meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eebveer yeepeejefOeerle DeLe&JeJemLesee DeeefCe mejkeejee
efven&mle#esHeeee OeesjCeeee Heej HetJeea efmJekeej kesuee neslee. leebee celes mejkeejer nmle#esHe ne
DeeefLe&ke efJekeemeeleerue ecegKe De[LeUe Demelees DeeefCe Demes ceeveCeeNee meOeeee keeUeleerue
DeLe&lep%eebveer DeeefLe&ke GoejerkejCeeee OeesjCeeee mJeerkeej kesuee Deens. 1991 Heemetve Yeejleeee
DeLe&JeJemLesle JeeHeke mJeHeeee megOeejCee Ie[tve Deeuee. ee megOeejCeebeer ef$emet$eer cnCepes
KeTpee nese.
11.2 KeepeieerkejCe (Privatization)

Yeejleere DeLe&JeJemLesle jeveelceke yeoue Ie[Jetve DeeCeCeemeeer 1991 ceOes pes veJeerve
DeeefLe&ke OeesjCe peenerj kesues lee OeesjCeeleerue Ske cenJeeeer mebkeuHevee cnCepes KeepeieerkejCe
nese. mJeeleb$e eeHleerveblej osMeeee peueo DeeefLe&ke efJekeeme meeOe kejCeemeeer Je meeceeefpeke
Gefes meeOe kejCeemeeer meeJe&peefveke #es$eeuee cenJe osCeele Deeues. Hejbleg 1947 les 1990
Heele ee #es$eeleerue Geesieebeer keeceefiejer efvejeMeepeveke Peeueer. leecegUs mejkeejuee meeJe&peefveke
#es$eeee mebkeese kejCeemeeer efJeMes<e Gheeeeespevee kejCes pejeres Peeues. (cnCepes meeJe&peefveke
#es$eees KeepeieerkejCe kejCes.) ee Gheeeeespevesueee KeepeieerkejCe Demes cnCeleele. Lees[keeele
meeJe&peefveke #es$eeceOeerue Geesieebkejerlee jeKetve sJeuesues #es$e Keepeieer #es$eeceOeerue Geesieebvee Kegues
kejCeeee eefeesuee KeepeieerkejCe cnCelee esF&ue. leeeeceeCes meeJe&peefveke #es$eeceOeerue Geesieebeer
ceeuekeer, leebes JeJemLeeHeve Je efveeb$eCe Keepeieer #es$eeleerue Geespekeebvee nmleebleefjle kejCeeeer
eefeee eeeener meceeJesMe KeepeieerkejCe ee mebkeuHevesle neslees.
11.2.1 KeepeieerkejCe cnCepes keee?
1) Heerj [^kej ee JeJemLeeHeve Meem$e%eeee celes, KeepeieerkejCe cnCepes, meeJe&peefveke #es$eeleerue
Geesieebleerue Meemekeere Yeeb[Jeue kee{tve IesCeeeer eefeee nese.
2) [er. Deej. HeW[mes : KeepeieerkejCe cnCepes jeêre DeeefLe&ke JeJenejeleerue mejkeejee menYeeie
keceer kejCes nese.
3) [sJner[ nsje@u : KeepeieerkejCe cnCepes meeOevemeeceeeree Gheeesieemeeer yeepeejefJejnerle
HeleerSsJepeer yeepeejefOeerle Heleeree mJeerkeej kejCeeeer eefeee.
4) yeeye&je ueer Je pee@ve efveefueme : KeepeieerkejCe cnCepes meeJe&peefveke #es$eeleerue GHeeceebee
ceeuekeerle eEkeJee JeJemLeeHeveele Keepeieer JekeleeRvee menYeeieer keve IesCeeeer eefeee nese. eeceOes
Keepeieer JeJemLeeHeveeee leeyeele lees GHeece osCeele eslees. leeeeceeCes ns mebHeeove JeJemLeeHeve
kejej, Yee[sHeerves eeueefJeCeeme osCes eEkeJee celeeefOekeej Heleerves eeueefJeCeeme osCes eeHeleerves nesles.
188
11.2.2 KeepeieerkejCeeee Heleer :
1) ceeuekeer nkekeemeboYee&le KeepeieerkejCe : ee HeleerceOes meeJe&peefveke Geesieeeer ceeuekeer
HetCe&le: efkebJee Keepeieer Geesieebke[s nmleeblejerle kesueer peeles. leees eej ekeej Heg{erue eceeCes Deensle.
De) mebHetCe& efvejeêrkejCe (Total de-nationalisation ): ee HeleerceOes meeJe&peefveke
#es$eeleerue Geesieebeer ceeuekeer HetCe&le: Keepeieer #es$eeke[s nmleeblejerle nesles.
ye) mebegkele ceeuekeer (Joint Venture) : ee Heleerle meeJe&peefveke #es$eeleerue Geesieele
Keepeieer #es$eeee DebMele: menYeeie Iesleuee peelees. DeLee&le Geesieeleerue Keepeieer #es$eeee Jeee efkeleer
DemeeJee ns mejkeejer OeesjCeeJej DeJeuebyetve Demeles. eeleerue cenJeeee GsMe Demee Demelees keer, keener
eceeCeele Keepeieer ceeuekeer efoueecegUs Geesie JeeJemeeefeke Heleerves eeueefJeCeele Je keee&#ecelee
Jee{efJeCes Mekee nesles.
ke) efJemepe&ve (Liquidation) : eeee DeLe& meeJe&peefveke ceeueceee Keepeieer #es$eeleerue
Jekeleeruee Deiej mebmLesuee efJekeCes pees efleee JeeHej leee GsMeemeeer eEkeJee Flej GsMeemeeer
kejCeeme HetCe&HeCes mJeleb$e Demelees.
[) mebHetCe& JeJemLeeHeve Kejsoer (Total Management Buy-out) : ee Heleerle
Geesieees YeeieYeeb[Jeue Keepeieer Jekeleeruee eEkeJee kebHeveeruee ve efJekelee leee Geesieeleerue
keeceieejebvee efJekeCeele esles. eeceOes Geesieeeer ceeuekeer JeJemLeeHeveemen keeceieejebke[s nmleebleefjle
nesles. ee Heleerle keeceieejebvee Jesleve DeeefCe ueeYeebMe Demee ognsjer ueeYe efceUlees. leecegUs keee&#ecelee
DeeefCe GlHeeokelee Jee{les.
1)
KeepeieerkejCe cnCepes keee? leeee Heleer mHe keje.
11.2.3 KeepeieerkejCeees HeefjCeece (Effects of Privatization) :

KeepeieerkejCeeee OeesjCeeeer DebceueyepeeJeCeer kejCeemeeer kejCeele Deeuesuee
efveiegleJeCetke eefeescegUs osMeeleerue GeesieebJej leeeeceeCes osMeeee DeLe&keejCeeJej les HeefjCeece Ie[tve
Deeues leeHewkeer keener mekeejelceke lej keener vekeejelceke HeefjCeece Peeues. les Heg{erueeceeCes Deensle.
1) Keepeieer #es$eeceOes Jee{ : KeepeieerkejCeecegUs ceesee eceeCeeJejerue meeJe&peefveke #es$eele Ie
Peeueer Deens. lej Keepeieer #es$eeee JeeHe Je meeceLe& eeceOes ceesee eceeCeeJej Jee{ Peeueer. leecegUs
189
yeepeejHessleerue Keepeieer #es$eeee efnmeele Jee{ Peeueer Deens. HeefjCeeceer Keepeieer GeesieHeleeRes meeceLe&
Jee{ues Deens.
2) efveOeeree iewjJeeHej : KeepeieerkejCeeee eefeesletve mejkeejuee efceUeuesuee efveOeer ne HeeeeYetle
megefJeOeebeer efveefce&leer kejCeemeeer meeJe&peefveke GeesieeHeg{erue mecemee mees[efJeCeemeeer, meceepeeleerue
ogye&ue Iekeeee /Jeiee&ee keueeCeemeeer Je osMeeee DeLe&JeJemLesuee yeUkeer DeeCeCeemeeer Kee&
Peeuee Heeefnpes Hejbleg ele#eele ee efveOeeree GHeeesie eesie keejCeemeeer kejCeele esle veener.
3) Yeeb[Jeueoejebeer cekelesoejer : KeepeieerkejCeecegUs meeJe&peefveke Geesieebee cekelesoejeres yegpe
Skeeceeietve Ske {emeUt ueeieues. leee Jesieeves Keepeieer Yeeb[Jeueoejebeer cekelesoejer efvecee&Ce nesCeeee
eefeesee Jesie Jee{t ueeieuee. leees HeefjCeece meceepe Je mejkeejuee peeCeJet ueeieues Deensle.
4) keceer GlHeVe : efveiegleJeCetkeeree keee&ece JeJemLeerleHeCes keeee&efvJele kejCeele ve kejlee
DeeueecegUs mejkeejuee DeHes#esHes#ee KetHee keceer GlHeVe efceUeues Deens. KeepeieerkejCeecegUs mejkeejves
meeJe&peefveke #es$eeJejerue leebeer ceeuekeer Je efveeb$eCe ieceeJeues Deens. Hejbleg leeee HegjsHetj ceesyeouee
efceUeuee veener. Heee&eeves meceepeees meJe&e efkeeCeer vegkemeeve Peeues Deens.
5) DeHes#eseceeCes HeefjCeece veener : KeepeieerkejCeecegUs GlHeeove Keee&le Ie nesF&ue, Geesieebee
GlHeeove#ecelesee HetCe& GHeeesie kejlee esFu& e, GlHeeoveeee opee& megOeejsue DeeefCe JeJemLeeHeveeee
keee&#ecelesle Jee{ nesF&ue DeeefCe eecegUs meJe&e Geesieebvee ceesee eceeCeeJej veHee efceUsue ee
mejkeejee DeHes#ee ele#eele Glejuee veenerle.
6) yeskeejerceOes Jee{ : pee meeJe&peefveke Geesieebes KeepeieerkejCe kejCeele Deeues, lee meJe&
GeesieebceOes keeceieejebeer mebKee keceer kejCeele Deeueer Deens. leecegUs Deeweesefieke #es$eele yeskeejeres
eceeCe Jee{ues Deens. Deveske keeceieej mebIeveebveer eeJej efve<esOe veeWoefJeuee, Deveske GeesieebceOes mebHener
Ie[tve Deeues Deensle. Hejbleg osMeHeeleUerJej efJeeej kejlee ee meJeeee HeefjCeece osMeeee DeLe&keejCeeJej
Peeuesuee efometve esle veener.
7) Yeeeejeee DeejesHe : efveiegleJeCetkejCeeee Deveske ekejCeebceOes Yeeeej Peeueees DeejesHe
kejCeele Deeues. leeeeceeCes KeepeieerkejCeeeer eefeee HeejoMe&ke veJnleer Demesner DeejesHe kejCeele
Deeues. Goe. cegbyeF&leerue pegnt meWe@j DeeefCe SDejHees& meWe@j ee oesve ne@sumeceOeerue efveiegJeCetkeeree
JeJenej.
8) Deeeemeveebeer Hetle&lee : osMeeee megjef#elelesee, efJekeemeeee erves cenJeeee Je peebeer
keeceefiejer Glke= Deens. DeMee keener efveJe[ke meeJe&peefveke Geesieebvee veJejlve Geesie ee veeJeeves
ieewjefJeCeele Deeues Deens. keesCeleener HeefjefmLeleerle veJejlve Geesieebes KeepeieerkejCe kejCeele esCeej
veener Demes jefJeCeele Deeues nesles. lejerner mejkeejves Yesue (BHEL) ee GeesieeceOes
Hegve&iegbleJeCetkeereer eefeee meg kesueer. [eJee He#eebveer eeee peesjoej efJejesOe kesuee neslee.
KeepeieerkejCeeee DeJeuebye kesueeHeemetve pes keener yeoue Ie[tve Deeues les meJe& Keepeieer
Yeeb[Jeueoejebee efnleees Je Keepeieer cekelesoejeree efJekeemeeuee meneeke jleerue Demese Deensle.
KeepeieerkejCeecegUs keeceieejees efnle, osMeefnle Je osMeeee DeLe&JeJemLesle yeUkeer lemese ogye&ue
Iekeebee efJeeej Je efJekeeme Deefpeyeele Peeuee veener.
190
1)
KeepeieerkejCe cnCepes keee? leeee Heleer mHe keje.
11.2.4 KeepeieerkejCeees GsMe / Heeeos

1) GlHeeokelee DeeefCe keee&#ecelee eeceOes megOeejCee : Keepeieer #es$e meeJe&peefveke #es$eeee
leguevesle DeefOeke keee&#ece Deens. Keepeieer #es$eele veHee Jee{efJeCeeee efoMesves efveCe&e Iesleues peeleele.
efveCe&e eefeee GlHeeokelee DeeefCe keee&#ecelee Jee{efJeCeejer Demeles. Keepeieer #es$eeleerue
JeJemLeeHeveeeer iegCeJeee eebieueer Demeles.
2) JeJemLeeHeveele megOeejCee : meeJe&peefveke #es$eeceOes Geesieeee owvebefove keejYeejele mejkeejee
nmle#esHe neslees. mejkeejer nmle#esHeecegUs iewjJeJenej, jepekeejCeeee eYeeJe Demes oes<e efvecee&Ce nesleele.
cnCepes meeJe&peefveke #es$eeleerue Geesieees meceLe&ve meoes<e nesles. JeJemeeeemeeer keeeoe efveCe&e
IesCeeeer #ecelee leeeele vemeles. KeepeieerkejCeecegUs JeJemLeeHeveeeer keee&#ecelee megOeejles.
3) mHeOee& MekeleerceOes Jee{ : mHeOee& vemeueecegUs meeJe&peefveke #es$eeleerue Geesie DeeefLe&keee
me#ece Peeues veenerle. ee Geesieeleerue GlHeeoerle Jemletbee eEkeceleer mejkeej jefJeles.
KeepeieerkejCeecegUs ee eEkeceleer jefJeleevee, GlHeeove Kee& DeeefCe veHee eebee efJeeej nesT ueeieuee
DeeefCe leecegUs KeepeieerkejCeeejs Geesieebeer mHeOee& Mekeleer Jee{ueer.
4) meeJe&peefveke Geesie veHeeele DeeCeCes : Dekeee&#ecelee, meoes<e JeJemLeeHeve DeeefCe mHeOexee
DeYeeJe ee leerve oes<eecegUs Yeejleeleerue meeJe&peefveke Geesieeleerue leese Je<ee&vegJe<ex Jee{le iesuee. ne
mebefele leese keceer kejCeemeeer DeeefCe ee Geesieebvee Heeeeele DeeCeCeemeeer KeepeieerkejCe
DeeJeMeke Deens.
5) Deeflejerkele kece&eeNeebeer mebKee keceer kejCes : Deeflejerkele keeceieej YejleercegUs GlHeeove
Jee{CeeSsJepeer les keceer Peeueees efomeles. keesCeleener Geesieeuee DeveglHeeoke kece&eeNeebee Yeej
Hesuelee esle veener. ns Deeflejerkele kece&eejer keceer kejCes KeepeieerkejCeecegUs Mekee nesles.
6) peyeeyeoejeres efveOee&jCe meesHes nesles : meeJe&peefveke Geesieeleerue kece&eejer nesCeeNee leeseeuee
peyeeyeoej vemelees. eeTue Keepeieer #es$eeceOes peyeeyeoeNee keeskeesjHeCes efveefele kesuesuee
Demeleele. leecegUs lee efveOee&efjle JesUsle HetCe& ve kesueeme mebyebefOele kece&eeNeeuee leemeeer peyeeyeoej
Oejues peeles.
7) Keepeieer Geesieebvee Yeeb[Jeue yeepeejeeer efMemle : Keepeieer Geesieebvee Yeeb[Jeueer yeepeejeeer
Ske efMemle Demeles DeeefCe leeeer eveveer efJeeere #es$eeleerue lep%eebke[tve kesueer peeles.
191
8) jepekeere nmle#esHeeuee JeeJe veener : meeJe&peefveke #es$eeleerue Geesieeuee jepekeere nmle#esHe
ceesee eceeCeele PeeueecegUs leeee GlHeeokelee DeeefCe ueeYeoeekelee eeJej HeefjCeece neslees. eeTue
Keepeieer #es$eeceOes jepekeere nmle#esHeeee HetCe& DeYeeJe Demelees.
9) keeskeesj efveeespeve : Deveske meeJe&peefveke Geesie oerIe&cegole efveeespeveeee yeeyeleerle DeHeeMeer
jleele. leecegUs efveCe&e eefeesuee GMeerj neslees. lemese veJeerve esCeejer jepekeere meee HetJeeaee
efveCe&eele meejKee yeoue kejle Demeles. DeMee ekeejeer efmLeleer Keepeieer Geesieele DeefmlelJeele vemeles.
Keepeieer Geesieele efveeespeve keeskeesj Demeles.
10) keceer eeflemeeo keeueeJeOeer : Keepeieer GeesieeceOes SKeeee OeesjCeeeer DebceueyepeeJeCeer
kesueeveblej leeee eeflemeeo leHeemeCeeee keeueeJeOeer keceer Demelees. Keepeieer #es$eeceOes efveCe&e
eefeee peueo Demeles. leeeyejesyej eeflemeeo He[leeUCeer keeueeJeOeer keceer Demelees.
11) Gheeeeespeveebeer lJeefjle DebceueyepeeJeCeer : Keepeieer #es$eeceOes efveCe&e eefeee DeeefCe
SKeeee mecemesyeeyele Gheeeeespevee keceerle keceer keeueeJeOeerle neleer Iesleueer peeles.
12) GHeYeeskeleebvee eebieueer mesJee : Keepeieer #es$e GHeYeeskeleebvee mesJee HegjefJeCeeee yeeyeleerle
DeefleMee mebJesoveMeerue Demeles. eenkeebeer oKeue, eenkeebes meceeOeeve ee ieeser Keepeieer #es$eele
cenJeeee ceeveuee peeleele. eeyeeyele meeJe&peefveke #es$e HetCe&HeCes Goemeerve Demeles.
1)
KeepeieerkejCeees Heeeos mHe keje.
11.3 GoejerkejCe (Liberalization)

1991 ee veJeerve DeeefLe&ke OeesjCeeee ef$emet$eerceOeerue GoejerkejCe eEkeJee efMeefLeueerkejCe
ner Ske cenJeeeer mebkeuHevee Deens.
GoejerkejCe cnCepes DeLe&JeJemLesceOes ueeoCeele Deeuesues efveyeOe Je efveeb$eCes keceer kejCes
eEkeJee j kejCes, mejkeejer nmle#esHe keceer kejCes, mejkeejee menYeeieees #es$e ceee&efole kejCes,
Geespekeebvee Je JeeJemeeefekeebvee meeseer Je meJeueleer HegjefJeCes, leebvee Hegjsmes mJeeleb$e osCes, osMeer
Hejkeere iegbleJeCegkeeruee eeslmeenve osCes DeeefCe Skebojerves DeLe&JeJemLee DeefOeke cegkele, HeejoMeea Je
mHeOee&lceke kejCes nese. Lees[keeele mejkeejer efveyeOe Je efveeb$eCes keceer kejCes eEkeJee j kejCeeee
OeesjCeeuee GoejerkejCe Demes cnCeleele. ee OeesjCeele keener GeesieOebeeee DeHeJeeo JeieUlee Flej
meJe& Geesieebvee HejJeevee Heleeree efveyeOeeletve cegkele kejCeele Deeues. ee OeesjCeebletve 6 Geesieebvee
JeieUCeele Deeues Deens. ee mene Geesieebvee HejJeeveeeer iejpe Deens. eeceOes mHeeskeebes GlHeeove
192
kejCeejs Geesie, mebj#eCe efJe<eeke GlHeeoves, Deukeesnesueeer GlHeeoves, efmeieejs, Oeeskeeoeeke
jmeeeves, Deew<eOes ee Geesieebee meceeJesMe Deens.
efJeosMeer iegbleJeCetkeeruee eeslmeenerle kejCeemeeer efJeosMeer iegbleJeCetke eJele&ve ceb[Ueeer mLeeHevee
kejCeele Deeueer. Ge leb$e%eeveeee GHeeesie kesuee peeCeeNee GeesieebceOes 100 kekes Hejkeere
iegbleJeCegkeeruee ceevelee osCeele Deeueer.
11.3.1 GoejerkejCe JeeKee :
GoejerkejCe ner mebkeuHevee JeeHeke Demeueeves leeeer vescekeer JeeKee kejCes DeJeIe[ Deens.
ner mebkeuHevee DeLe&JeJemLesleerue JeeHeke mJeHeeee DeeefLe&ke megOeejCeebeer eefeee Deens.
1) [e@. Jner. Sced. De$eer - DeeefLe&ke GoejerkejCe ner Ske DeMeer eefeee Deens keer efpeeecegUs
efveee&leerme DeeefCe Deeeeleerme eefleyebOe kejCeeNee Iekeebeer leerJelee keceer kejCeemeeer yeepeejeefOeerle
eEkeceleeb$eCesee mJeerkeej kesuee peelees.
2) [e@. Sme jecevepevesegue DeeefLe&ke GoejerkejCe cnCepes Deeeele, efveee&le DeeefCe GlHeeoke
iegbleJeCegkeerJejerue Deefve efveyeOe, efveeb$eCes, HejJeeves efMeefLeue kejCes nese.
DeLe&JeJemLesle efvekeesHe mHeOee& Jee{eruee ueeJeCeemeeer, yeepeejeefOeerle eEkecele eb$eCesee
mJeerkeej, ner eb$eCee cnCepes ceeieCeer-HegjJee eebee DeeOeejs GlHeeove Je GHeeesie eeyeeyelees efveCe&e
IesCeejer eb$eCee nese. leer DeefOeke megueYe Peeueer lej DeLe&JeJemLeseer ieleer Jee{les. leemeeer mejkeejves
yeepeejJeJemLesleerue DeeHeuee nmle#esHe eceeeceeves keceer kejCes DeeefCe Keguee mHeOexuee JeeJe osCes cnCepes
DeeefLe&ke GoejerkejCe nese.
vewmeefie&ke meeOevemebHeeereer efJeHeguelee, Hegjsmes leebef$eke keewMeue, mJemle eceHegjJee DeeefCe
eeb[ ceeser yeepeejHes Demetve osKeerue Yeejle mJeeleb$eesej keeUele HeejMeer eieleer ke Mekeuee
veener. eees keejCe efJekeemeeee eefeesleerue mejkeejee nmle#esHe nese. 1991 ceOes eer. Heer.Jner.
vejefmebnjeJe HebleeOeeve Peeueeveblej {emeUlee Yeejleere DeLe&JeJemLesuee Hegvne ceeiee&Jej DeeCeCeemeeer
Yeejleere DeLe&JeJemLee Kegueer kejCes, GeesieebceOes mHeOee&Mekeleer Jee{eruee ueeJeCes DeeefCe Yeejleere
DeLe&JeJemLee yeepeejeefOeerle kejCes DeeJeMeke nesles. ne ceeie& Flej jeêbveer Deeieesoj efmJekeejuee
Demeueeves Yeejleeuee DeeefLe&ke GoejerkejCeeee ceeie& mJeerkeejeJee ueeieuee.
1)
GoejerkejCe cnCepes keee les mHe keje.
11.3.2 DeeefLe&ke GoejerkejCeebleie&le ecegKe yeoue

1) Keepeieer #es$eeee Jee{eruee JeeJe osCeemeeer Deeweesefieke OeesjCeeyeeyeleee
erkeesveeceOes yeoue kejCes.
193
2) eeejs leebef$eke megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCes.
3) eemeeer JeeHeej, jepeefJeeere OeesjCe, ceewerke OeesjCe, Deeweesefieke OeesjCe eeceOes yeoue
Ie[Jetve DeeCeCes.
4) Hejkeere iegbleJeCegkeermeeer DeLe&JeJemLee Kegueer kejCes.
5) Deeeele HejJeeveecegkele DeeefCe efveee&leJee{ermeeer eelve kejCes.
11.3.3 1991 veblej GoejerkejCeemebyebOeer mejkeejves Iesleuesues efveCe&e
1) HejJeeveecegkele OeesjCe : jeêre mebj#eCe Geesie DeeefCe jeêre erves cenJeees Geesie
mees[tve Flej meJe& Geesie HejJeeveecegkele kejCeele Deeues.
2) HeeeeYetle #es$eele efJeosMeer iegbleJeCetkeeruee eJesMe : Yeejleeee cegueYetle #es$eele efJeosMeer
iegbleJeCegkeeruee cegkele eJesMe osCeele Deeuee. Goe. mesJee#es$e, Jeerpe, jmles, yebojefJekeeme.
3) efJeosMeer iegbleJeCetkeeruee cegkele eJesMe : Yeejleeleerue Deeweesefieke DeeefCe Flej #es$eeleerue
kebHeveebee meceYeeieele iegbleJeCetke kejCeele efJeosMeer iegbleJeCegkeoejebvee HejJeeveieer osCeele Deeueer.
4) cekelesoejer keeeeele efMeefLeuelee : cekelesoejer Geesieeleerue iegbleJeCegkeereer keceeue ceee&oe j
kejCeele Deeueer. leecegUs keesCeleener Deeweesefieke kebHeveeruee DeeHeuee Deekeejceeveeuee iejpesvegmeej
yeoue kejlee esT ueeieuee.
5) Deeeele-efveee&le GoejerkejCe : Yeejleeves Deeeele efveee&leeryeeyele Goej OeesjCe efmJekeejues.
efveee&leerJejerue efveyeOe GefJeCeele Deeues. leeeeceeCes DeeeeleerJejerue efveyeOener GefJeCeele Deeues.
pekeeleeree oj keceer kejCeele Deeuee.
6) Heee HeefjJele&veere kejCeele Deeuee : GoejerkejCe OeesjCeebleie&le efJeosMeer eueve JeJenej
efveeb$eCecegkele kejCeele Deeues. Heee megJeeleeruee JeeHeejer KeeleeJej DeeefCe veblej eeuet KeeleeJej
HeefjJele&veere kejCeele esCeej Deens. meOee Heeeee Flej eueveeleerue oj yeepeejeefOeerle Deens.
7) Hesje SsJepeer Hescee keeeoe : 1991 HetJeea efJeosMeer eueveeJej efveeb$eCe sJeCeemeeer Hee@jerve
SkemeeWpe jsieguesMeve De@ke DeefmlelJeele neslee. leeme Hesje Demes cnCeleele. leeceOes
GoejerkejCeevegmeej yeoue kejCeele Deeuee DeeefCe keceerle keceer efveeb$eCes DemeCeeje Hee@jerve SkemeeWpe
ce@vespeceW De@ke veJee keeeoe kejCeele Deeuee. leeuee Hescee Demes cnCeleele.
8) meeOee DeeefCe meesHee kejHeleeree DeJeuebye : GoejerkejCeebleie&le Yeejleere kejHeleerle
megOeejCee kejCeele Deeueer. kejHeleerle megOeejCee kejCeemeeer kejCeele Deeuesuee jepee esefueee
meefceleerves kesuesuee efMeHeejmeer 85 kekes Yeejle mejkeejves efmJekeejuee.
9) efJeeere #es$eele Goej OeesjCe : Yeejleeee efJeeere #es$eele GoejerkejCe kejCeemeeer
vesceCeele Deeuesuee vejefmebnced meefceleeree efMeHeejMeer Yeejle mejkeejves efmJekeejuee. leevegmeej
meeJe&peefveke #es$eeleer yeBkeebee KeepeieerkejCeeee efveCe&e, Keepeieer DeeefCe efJeosMeer yeBkeebvee eJesMe,
194
yeBkeebvee efveCe&e mJeeleb$e ns efveCe&e IesCeele Deeues. leeeeceeCes Yeejleeleerue Jeepeoj yeepeejeefOeerle
kejCeele Deeues.
10) Yeeb[Jeue yeepeejele megOeejCee : eeyeeyele Yeeb[Jeue yeepeejeejs efJeosMeer iegbleJeCetke Deekeef<e&le
kejCeemeeer Gheeeeespevee kejCeele Deeueer.
1)
GoejerkejCeemebyebOeer mejkeejves Iesleuesues efveCe&e mHe keje.
11.3.4
GoejerkejCeeee
Liberalization)
Yeejleere
GeesieeJejerue
HeefjCeece
(Impact
of
GoejerkejCeeee cetU nslet Keepeieer #es$eeleerue Geespekeebvee meJe& ekeejee meJeueleer

efceUJetve osCes, leebee mecemee mees[efJeCes Je De[eCeer otj kejCes ne Deens. meesHee Meyoele Keepeieer
GeesieebJejerue mejkeejer efveeb$eCes keceer kejCes Je leebvee ceesee eceeCeeJej mJeeleb$e osCes ne nsletvese
GoejerkejCeeee OeesjCeeee DeJeuebye mejkeejves kesuee.
Yeejleere GeesieeJej GoejerkejCeees HeefjCeece Heg{erueeceeCes efometve esleele1) Keepeieer Geesieebvee Deveske meJeueleer :
mejkeejer HeeleUerJeve GoejerkejCeees OeesjCe jeyeefJeCeees jefJeueecegUs Keepeieer
keejKeeveoejebJej meJeueleeRee Je<ee&Jee Peeuee. eecegUs mejkeejeer Keepeieer GeesieebefJe<eeereer Yetefcekee
efce$elJeeeer Peeueer. cekelesoejer eefleyebOe keeeeeceOeerue peeeke lejletoer kee{tve ekeCeele Deeuee.
HejJeevee Heleer j kejCeele Deeueer. leeeeceeCes ueIeg Geesieebleerue iegbleJeCetkeereer ceee&oe 3 keeser
. Heele Jee{efJeCeele Deeueer Deens.
2) mHeOexceOes Jee{ Je GlHeeoveele Jee{ :
GoejerkejCeeee OeesjCeecegUs Deeweesefieke #es$eele ceesee eceeCeeJej mHeOee& efvecee&Ce Peeueer.
leecegUs osMeeleerue Geesieebvee Deeblejjeêre mHeOexuee leeW[ eeJes ueeieues. leecegUs Deeweesefieke #es$eele
Lees[sHeej efebleses JeeleeJejCe efvecee&Ce Peeues. keejCe ner mHeOee& yengjeêre kebHeveebMeer nesleer.
GoejerkejCeeveblejee keener Je<ee&ceOes Deeweesefieke GlHeeoveeee Jeeef<e&ke Jee{eree mejemejer oj keceer
Peeueeves efometve esles. DeLe&JeJemLesee meJe&e #es$eeceOes DeMeeekeejs Ie efometve esles Deens. cnCepese
mejkeejke[tve GoejerkejCeees OeesjCe jeyeefJeCeemeeer kejCeele esCeejer Gheeeeespevee eesie veJnleer
Demes cnCelee esF&ue.
195
3) meeJe&peefveke Geesieebee keee&#ecelesle Jee{ :
GoejerkejCe Deeieesojeer meeJe&peefveke Geesieebeer keee&#ecelee Je GoejerkejCeeveblejeer
meeJe&peefveke Geesieebeer keee&#ecelee eeee Dee{eJee Iesleueeme GoejerkejCeeveblej meeJe&peefveke
#es$eeleerue Geesieebeer keeceefiejer efveefelee meceeOeevekeejke nesleer. leecegUs Keepeieer #es$eeleerue
Geesieebeer keeceefiejer megOeejCes DeHesef#ele nesles. Hejbleg ele#eele meeJe&peefveke Geesieebee keeceefiejerceOes
megOeejCee Peeueees efometve esle veener.
4) efJeosMeer Geesieebes Jee&mJe :
GoejerkejCeeee eefeescegUs Geesieebes Ske$eerkejCe DeeefCe Skee Geesieeves ogmeje Geesie
leeyeele IesCeees Deveske ekeej Ie[tve Deeues Deensle. leeyee IesCeeNee GeesieebceOes efJeosMeer kebHeveebee
YejCee peemle neslees Deens. KeeGpee eefeescegUs efJeosMeer iegbleJeCegkeoejebvee Je efJeosMeeleerue kebHeveebvee
pee meJeueleer efceUeuee, lee meJeueleeRee ee kebHeveebveer GHeeesie keve IesleueecegUs Yeejleeleerue
Geesieebee ceeuekeeres nmleeblej efJeosMeer kebHeveebke[s ceesee eceeCeeJej Peeues Deens.
5) yengjeêre kebHeveebes Jee&mJe :
GoejerkejCeees OeesjCe jeyeefJeCeemeeer Yeejle mejkeejves kebHeveebee meceYeeieebeer efJeeer
kejCeees jefJeues. yengjeêre kebHeveebveer Yeejleere kebHeveebee meceYeeieebeer efJeeer / Kejsoer ceesee
eceeCeeJej kesueer. HeefjCeecele: Yeejleere Geesieebvee osMeeceOese yengjeêre kebHeveebee mHeOexuee leeW[
eeJes ueeiele Deens.
6) DeeOegefveke GlHeeove leb$e :
GoejerkejCeeveblej Deeblejjeêre mHeOee& efvecee&Ce Peeueer. leecegUs ceesee eceeCeeJejerue
mHeOexuee leeW[ osCeemeeer DeeOegefveke GlHeeove leb$eeee JeeHej ceesee eceeCeeJej nesT ueeieuee.
GoejerkejCeeveblej Yeejleere GeespekeebceOes DeMeeekeeje peeiekelee efvecee&Ce Peeueer. efJeosMeeletve
DeeOegefveke leb$e%eeve efceUJetve leebee GHeeesie Yeejleele ceesee eceeCeeJej nesT ueeieuee.
7) mebMeesOeve Je efJekeemeeJej Kee& :
GoejerkejCeeveblej ceesee eceeCeeJejerue peeieefleke mHeOexee meecevee kejCeemeeer Yeejleere
kebHeveebveer mebMeesOeve Je efJekeemeeJej Hegjsmee Kee& kejCeeme megJeele kesueer. Deveske kebHeveebee
mebMeesOeve Je efJekeeme Keee&ceOes Jee{ Peeueer. leecegUs eebieuee opee&ee Je iegCeJeesee Jemlegbes
GlHeeove keve Yeejleere kebHeveebveer peeieefleke mHeOexuee leeW[ osTve GoejerkejCeeee Heeeoe keve
Iesleuee Deens.
8) ueIeg Geesieebvee Deveske mecemee :
Yeejleere DeLe&JeJemLesceOes DeeefLe&ke efJekeemeele ueIet Geesieebeer Yetefcekee Heej cenJeeeer
Deens. GoejerkejCeecegUs ceesee Je Keepeieer Geespekeebvee ceesee eceeCeeJej meeseer Je meJeueleer
efceUeuee Deensle. leeleguevesle ueIeg Geesieebvee GoejerkejCeecegUs keener meeseer Je meJeueleer efceUeuee
196
veenerle. ueIeg Geesieebes Yeeb[Jeue, meeOeves Je GlHeeove ceee&efole Demeueeves leebvee peeieefleke mHeOexuee
leeW[ osCes DeMekee nesT ueeieues. GoejerkejCeecegUs Yeejleeleerue ueIeg GeesieebJej efJeHejerle HeefjCeece
Ie[tve Deeuee.
9) keeceieej keHeele :
GoejerkejCeeee OeesjCeecegUs pes yeoue Ie[tve Deeues leecegUs keeceieejebee neueeKeerle Jee{
Peeueer. GoejerkejCeeveblej eUsyeboer, kebHevee yebo kejCes Je keeceieej keHeele eebes eceeCe Jee{ues.
Deveske kebHeveebceOes mJesee efveJe=eer (VRS) jeyeefJeCee Deeuee Deensle.
GoejerkejCeecegUs Yeejleere GeesieebJej keener mekeejelceke Je keener vekeejelceke HeefjCeece
Peeues. Skebojerle efJeeej kejlee GoejerkejCeecegUs Yeejleere Geesie mHeOee&#ece yeveues. Deeblejjeêre
HeeleUerJejerue leebee MekeleerceOes Jee{ Peeueer.
1)
GoejerkejCeees HeefjCeece mHe< keje.
11.4 peeieeflekeerkejCe (Globalization)

Yeejleeee DeeefLe&ke Goejerkejjeee DeeefCe KeepeieerkejCeeee Debeflece nslet peeieeflekeerkejCe
ne Deens. peeieeflekeerkejCe eEkeJee JewefekeerkejCe (Globalization) ne Deleble cenJeHetCe& DeeefCe
eexee efJe<ee Peeuee Deens. peeieeflekeerkejCe ns veefJeve DeeefLe&ke OeesjCeees Ske cenJeees met$e Deens.
peeieeflekeerkejCe cnCepes Jemlet, mesJee, leb$e%eeve Je Yeeb[Jeueeee neueeeueeRJejerue meJe& ekeejes efveyeOe
otj kejCes Je leebee eJeen megKekej Je ieefleceeve kejCeeeer eefeee nese. Lees[keeele JeeHeej, efJee,
jespeieej, leb$e%eeve, oUCeJeUCe, efJeosMeer mLeueeblej, Heee&JejCe, jenCeer, Meemeve meceepeJeJemLee,
mebmke=leer DeMee meJe& ekeejee #es$eeceOetve nesCeejs Heeblej cnCepes peeieeflekeerkejCe Demes cnCelee
esF&ue. peeieeflekeerkejCeeee mebkeuHevesle efJee Je Yeeb[Jeue eebeer ceeuekeer, yeepeej Je mHeOee&, mebMeesOeve
Je %eeve eebvee mebueive leb$e%eeve, jenCeerceeveees DeeOegefvekeerkejCe, mebHetCe& peieeefJe<eeer peeCeerJe,
jepekeere mebueiveee, jepekeere efveeceebeer #ecelee Je JeJemLeeHeve Fleeoer yeeyeeRee meceeJesMe neslees.
11.4.1 JeeKee (Defination) :
Deeblejjeêre cege efveOeerves peeieefkekeerkejCeeeer JeeKee Heg{erueeeCes kesueer Deens.
1) meer ceesoer : cegkele mHeOee& DeeefCe veJes leb$e%eeve eeejs GlHeeove DeeefCe GlHeeokelee Jee{efJeCes
DeeefCe mebHetCe& peieeeer meueie Skee yeepeejHes efvecee&Ce keve Jemlet Je mesJee eebeer efJeeer kejCes.
197
2) eJeCekegceejeEmeie : peeieeflekeerkejCe cnCepes meJe& osMeeeer Skee yeepeejHes efvecee&Ce kejCes
DeeefCe lee yeepeejHessle peieeleerue meeOevemeeceeeres DeeefCe Yeeb[Jeueees megueYe Heefjeeueve efvecee&Ce kejCes
nese.
3) ee. osJeW DeJemLeer : yeepeejeefOeerle DeeefLe&ke efJekeemeeee [eJeHeseeletve peeieeflekeerkejCeees
OeesjCe DeefmlelJeele Deeues. ee OeesjCeele Deeblejjeêre mHeOee&lceke JeeleeJejCeeMeer jeêre
DeLe&JeJemlesee mecevJee meeOeCeeee eelve kesuee peelees. peeieeflekeerkejCeeee eefeesle meJe&
Jemletbee DeeeeleerJejerue efveyeOe HeeHeeves j kejCes, Deeeele keceerle keceer HeeleUerJej DeeCeCes
lemese meeJe&peefveke #es$eeleerue Geesieebes KeepeieerkejCe kejCes, peeieeflekeerkejCeeceOes jeêbleie&le
eceefJeYeeieCeer DeeefCe jeêre yeepeejHes eeHes#ee Deeblejjeêre eceefJeYeeieCeer DeeefCe Deeblejje<êre
yeepeejHes eebee eYeeJe DeefOeke Demelees. leecegUs Yeeb[Jeue, Jemlet, leb$e%eeve DeeefCe ece eebee
ieefleMeeruelesuee jeêre meercee jenele veenerle. peeieeflekeerkejCeecegUs peieeleerue eleske jeêeer DeeefCe
jeêjeêleerue Geesieebeer mHeOee& Je=eer Jee{erme ueeieles. peieele eeueCeeNee mebMeesOeve Je efJekeemeeee
ueeYe meJe&e jeêbvee lelHejlesves efceUlees. leecegUs eleske jeêleerue keee&#ecelee DeeefCe GlHeeokelee
eele peueo Jee{ nesles.
11.4.2 peeieeflekeerkejCeeeer JewefMees : peeieeflekeerkejCeeeer JewefMees Heg{erueeceeCes meebielee
esleerue.
1) ceesee eceeCeele JeJenej : peeieefleke JeJemeeeele GlHeeove DeeefCe efJeHeCeve JeJenej ceesee
eceeCeele DeefmlelJeele esleele. leebvee peeieefleke iejpee HetCe& kejeJeeeee Demeleele. leecegUs Geesieebvee
yeeneyeeleeres ueeYe nesleele.
2) ceeser mHeOee& : peeieeflekeerkejCeecegUs ceesee mHeOexuee eeuevee efceUles. peeieefleke yeepeejeleerue
mHeOexes mJeHe Heej Ge Deens. JeJemeee mebmLesuee osMeebleie&le mHeOe&ke DeeefCe Deeblejjeêre mHeOe&ke
eebeeMeer SkeeeJesUer mHeOee& kejeJeer ueeieles. lemese peieeleerue meJe& efveee&leke osMeebyejesyej mHeOee&
kejeJeer ueeieles.
3) meercesHeefueke[s JeeHeej Je mLeueeblej eele Jee{ : peeieeflekeerkejCeeuee eeslmeenve osCeejs OeesjCe
DeeefCe iesuee oMekeeleerue leebef$eke efJekeeme eecegUs meercesHeefueke[s JeeHeej, iegbleJeCetke DeeefCe mLeueeblej
eele ceeser Jee{ Peeueer Deens.
4) Kegueer yeepeejeefOeerle DeLe&JeJemLee : iesuee oesve oMekeele peeieefleke HeeleUerJej Deveske
mejkeejebveer Keguee yeepeejefOeerle DeLe&JeJemLesee efmJekeej kesuee. mJele:ee GlHeeove#ecelesle
ceesee eceeCeele Jee{ keve Deeblejje<êre JeeHeej DeeefCe iegbleJeCetke eebvee ceesee eceeCeele mebOeer
efvecee&Ce kesuee. JeeHeejeJejerue efveyeOe keceer kesues. Jemlet DeeefCe mesJee eebee JeeHeej DeeefCe iegbleJeCetke
eeyeeyele Deveske Deeblejjeêre kejej DeefmlelJeele Deeues.
5) Deebleje<êre efJeeere DeeefCe JeJemeee jevesee efJekeeme : meOeees peeieeflekeerkejCe ne
Deeblejjeêre efJeeere DeeefCe JeJemeee jevesee efJekeemeeee HeefjCeece Deens.
198
6) leebef$eke efJekeeme : ceeefnleer leb$e%eeveeee #es$eeleerue eieleercegUs DeeefLe&ke peerJeveeceOes Heej ceese
yeoue Peeuee. ceeefnleer leb$e%eeveecegUs peeieefleke GHeYeeskelee, iegbleJeCegkeoej, JeJemeee, DeeefLe&ke
eJeenebes efJeMues<eCe kejCeeeer veJeer meeOeves, leeejs veJee DeeefLe&ke mebOeeree MeesOe DeeefCe leebee
HeeHegjeJee Mekee Peeuee. meeOeveebes nmleeblejCe DeeefCe peeieefleke Yeeefieoejebyejesyej meneesie Mekee
Peeuee.
7) yengje<êre kebHeveebee efJekeeme : peeieeflekeerkejCeecegUs yengjeêre kebHevee DeefmlelJeele
Deeuee. yengjeêre kebHeveer ee DeeHeuee MeeKeebeeejs Deveske osMeele JeJemeee kejleele. leecegUs
peeieefleke JeeHeejele ceesee eceeCeele Jee{ nesles.
1)
peeieeflekeerkejCeeeer JewefMees mHe keje.
11.4.3 peeieeflekeerkejCeeee DeLe&JeJemLesJej nesCeeje HeefjCeece (Impact of

Globalizaton on Economy)
Yeejleees peeieeflekeerkejCeees OeesjCe efmJekeejueecegUs peeieeflekeerkejCeeee efveeceebes Heeueve
kejeJes ueeieles. leecegUs Yeejleeee DeLe&JeJemLesJej Je DeLe&JeJemLesleerue efJeefJeOe #es$eebJej
peeieeflekeerkejCeees efJeefJeOe HeefjCeece Peeuesues efometve esleele. leeHewkeer keener cenJeees HeefjCeece Heg{erue
eceeCes meebielee esleerue.
1) Deeeele Megukeele keHeele : Yeejleeves DeeeeleerJejerue eMeguke keceer kejeJes, GHeYeesie Jemlegbee
DeeeeleerJej Ieeleuesueer efveeb$eCes nJeeJeerle, vekeejelceke efveyeOe otj kejeJesle Fleeoeryeeyele peeieefleke
JeeHeej mebIevee (W.T.O.) YeejleeJej o[HeCe DeeCele Deens. HeefjCeeceer Yeejleeves eeceeefCekeHeCes
kejejeleerue DeeRes Heeueke keve meerceeMeguHe ojJe<eea IeJele vesues. eecegUs Yeejleere Geesieebvee
efJeosMeer ceeueeMeer mHeOee& kejeJeer ueeiele Deens.
2) eerveer Jemletbee JeeHeej : meOee eerveceOes GlHeeove Peeuesuee Jemlegbee JeeHeej YeejleeceOes
keceer eEkeceleerceOes nesle Deens. Yeejleeleerue keesCeleener GlmeJeeuee Yeejleere yeepeejHese eerveer Jemlegbveer
iepeyepeuesuee efomele Deensle. leecegUs Yeejleere GeespekeebHeg{s veJeerve mecemee efvecee&Ce Peeuesueer Deens.
3) efJeosMeer Yeeb[Jeueeeer iegbleJeCetke : peeieeflekeerkejCeecegUs osMeele ceesee eceeCeeJej efJeosMeer
iegbleJeCegke nesT ueeieueer Deens. HeeeeYetle GeesieebceOesner DeMee ekeejee iegbleJeCetkeeree eYeeJe efomet
199
ueeieuesuee Deens. leecegUs osMeeleerue meeOeve meeceeeree Heee&Hle GHeeesie nesT ueeieuee Je
jespeieejeeener Deveske mebOeer GHeueyOe nesle Deensle.
4) Yeeb[Jeue yeepeejeceOes iegbleJeCetke : Hejkeere iegbleJeCegkeerJej Demeuesues efveyeOe keceer kejCeele
Deeueeves Hejkeere mebmLeelceke iegbleJeCegkeoejebveer Yeejleeleerue Yeeb[Jeue yeepeejele ceesee eceeCeeJej
iegbleJeCetke kesuesueer Deens. keeseeJeOeer Heeebeer Hejkeere iegbleJeCetke Yeejleere Yeeb[Jeue yeepeejele
Peeuesueer Deens.
5) pegvee keej Deeeeleereer HejJeeveieer : Yeejleeves efJeosMeeleerue pegvee keej Deeeeleerme HejJeeveieer
efoueeves Yeejleere Dee@esceesyeeF&ue GeesieebJej mebeele Dees{eJeueer Deens. Yeejle mejkeejee ee
efveCe&eeme eefme GeesieHeleer eer. jengue yepeepe eebeer jeêfJejesOeer keee& Demes mebyeesOeues Deens.
6) Yeejleeleerue Geesieebeer efHesne : peeieeflekeerkejCeeveblej DeeHeuee osMeeleerue Geesieebvee
peeieefleke mHeOexuee leeW[ eeJes ueeiele Demeueeves osMeeleerue Deveske eefleerle Geesieebvee megJeeleeruee
DeefmlelJe efkeJetve sJeCes DeMekee Peeues. cnCetve Yeejleere kebHeveebveer leebee efveeb$eCeeKeeueer
Demeuesuee Geesieeeer efJeeer kesueer. osMeeleerue yeepeejHesebceOes efvecee&Ce Peeuesuee leerJe& mHeOexcegUs Deveske
Geesieebeer efHesne Peeueer.
7) yengjeêre kebHeveebes Jee&mJe : peeieeflekeerkejCeecegUs yengjeêre kebHeveebvee Yeejleele eJesMe
kejCeeeer cegkele mebOeer efceUeueer. leecegUs yengjeêre kebHeveebveer ceesee eceeCeeJej osMeele efMejkeeJe
kesuee. Yeejleeleerue yengjeêre kebHeveebeer mebKee ceesee eceeCeeJej Jee{ueer Deens. leecegUs efJeosMeer
Yeeb[Jeue iegbleJeCegkeerceOes Jee{ nesTve Deeweesefieke #es$eeee efJemleej Ie[tve Deeuee Deens.
8) efkeeT GHeYeesie Jemletbee GlHeeoveele Jee{ : efJeosMeer iegbleJeCegkeeree DeesIe Yeejleele Deeuee
Je ceesee eceeCeeJej yengjeêre kebHeveebveer leebes GlHeeove Yeejleele meg kesueeves ceesee eceeCeeJej
mHeOee& meg Peeueer Deens. leecegUs efkeeT Je GHeYeesie DeMee Jemletbee GlHeeoveele Jee{ Peeueer.
peeieeflekeerkejCeeHetJeea pee Geesieebeer osMeele cekelesoejer nesleer leer mebHegele Deeueer.
9) yeskeejerceOes Jee{ : peeieeflekeerkejCeecegUs osMeele DeeOegveerke leb$e%eeve Deeues, mebieCeke Deeues.
leecegUs GlHeeoveeee HeejbHeeefjke Heleer keeueyeee juee Je leebee HeefjCeece jespeieejeJej ceesee
eceeCeele Peeuee. Deveske ueeskeebvee leebee jespeieej ieceJeeJee ueeieuee Je yeskeejerle Jee{ Peeueer.
10) osMeeleerue Geesie Deepeejer Je yebo He[ues : peeieefleke mHeOee& Je yengjeêre kebHevee
eebeeyejesyej efketve jenCes Deveske Geesieebvee Mekee ve Peeueeves les Geesie yebo He[ues. Deveske Geesie
Deepeejer He[ues. ee meJe& Geesieeleerue kece&eeNeebJej yeskeejereer mecemee efvecee&Ce Peeueer Deens.
200
1)
peeieeflekeerkejCeeee DeLe&JeJemLesJejerue HeefjCeece mHe< keje.
11.5 veJeerve Deeweesefieke OeesjCe (NIP) 1991

24 peguew 1991 jespeer keW mejkeejves veJeerve Deeweesefieke OeesjCeeeer Iees<eCee kesueer.
leeJesUer Yeejleees HebleeOeeve eer. vejefmebnjeJe ns nesles. lej DeLe&ceb$eer eer. ceveceesnve efmebie ns nesles. ee
OeesjCeees cegKe Oese Yeejleere Geesie #es$eees GoejerkejCe kejCes ns nesles. ee OeesjCeeeer cenJeeeer
Geres Deeblejjeêre mHeOexuee leeW[ osCes, DeeefLe&kee ceeieeme efJeYeeieeee efJekeeme kejCes,
Yeejleere Geesieebvee Heeeele osMeeleerue GeesieebMeer mHeOee& ke Mekeleerue DeMee ekeejs me#ece kejCes,
GlHeeoveeee meeOeve-meecegeeree Heee&Hle JeeHej kejCes, GlHeeoke jespeieejeceOes Jee{ kejCes,
Deeweesefieke efJekeemeeee Jesie Jee{efJeCes Je Deeweesefieke mebjevesceOeerue Deefve eJe=eeres efveceg&ueve kejCes ner
meebielee esleerue.
11.5.1 veJeerve Deeweesefieke OeesjCeeeer JewefMe<es (Features of NIP) :
veJeerve Deeweesefieke OeesjCe JeeHeke Deens. Deeweesefieke DeLe&JeJemLesceOeerue keener #es$eebceOes
pegveer HeeeJee mees[vt e, mejkeejee JeJenejebvee HetCe&HeCes JesieUer efoMee osCeeee eelve ee OeesjCeeee
ceeOeceeletve kejCeele Deeuee Deens. ee OeesjCeeeer cegKe JewefMees Heg{erueeceeCes Deensle.
1) meeJe&peefveke #es$eebee mebkeese : 1991 es Deeweesefieke OeesjCe meeJe&peefveke #es$eees keee&#es$e
keceer kejCeeJej Yej osCeejs nesles. ee OeesjCeevegmeej Hekele Dee Geesiee meeJe&peefveke #es$eemeeer
jeKetve sJeCeele Deeues. meeJe&peefveke #es$eemeeer jeKeerJe Demeuesuee Geesieebee mebKesceOes Gejesej
Ie kejCeele Deeueer. meOee Hekele leervee #es$es meeJe&peefveke #es$eemeeer jeKeerJe Deensle. leer
DeCegMekeleer, DeCegMekeleeree DevegmeteerceOes efveefo& Keefvepes Je jsuJes Jeenletke ner Deensle.
2) HejJeevee Heleerle Decegueee yeoue : Geespekeebvee DeefOeke mJeeleb$e osCeekeefjlee Je leebvee
iegbleJeCegkeeres efveCe&e lelHejlesves IesCeemeeer 1991 ee OeesjCeele meOee Hekele mene Geesieebkeefjleee
HejJeeves IesCes DeefveJeee& (Compulsory) jefJeCeele Deeues Deens. Deukeesnesue, efmeieejs,
neefvekeejke jmeeeves, mebj#eCeefJe<eeke GHekejCes, Deeweesefieke mHeeskes, [îpe Je Heece&megefkeume ee
mene Geesieebvee HejJeevee IesCes DeeJeMeke Deens. Flej meJe& Geesieebee yeeyeleerle HejJeevee Heleer
mebHetCe&HeCes j kejCeele Deeuee Deens.
3) efJeosMeer Yeeb[Jeueeeer iegbleJeCetke : 1991 ee Deeieesoj efJeosMeer iegbleJeCetkeermeeer mejkeejeer
HejJeeveieer IeeJeer ueeiele nesleer. leeceUs leeceOes eeb[ efJeuebye nesle neslee. lemese mejkeejer
nmle#esHener ceesee eceeCeeJej nesle Demes. Hejbleg veJeerve OeesjCeevegmeej 34 Geesieebeer Ske eeoere
201
kejCeele Deeueer. ee Geesieebvee mejkeejke[tve keesCeleerner efJeMes<e Devegceleer ve efceUJelee ee Geesieebee
Yeeie Yeeb[Jeueeee 51 kekes Yeeb[Jeue efJeosMeeletve DeeCelee esF&ue. lej Deelee keener Geesieebkeefjlee
ner ceee&oe 100 kekes Heele Jee{efJeCeele Deeuesueer Deens.
4) efJeosMeer leb$e%eeve : leb$e%eeveeee DeYeeJeecegUs Yeejleere Deeweesefieke efJekeemeeee ceeie&le De[LeUs
efvecee&Ce nesle Deensle. leecegUs veJeerve Deeweesefieke OeesjCeevegmeej mejkeej GeesieHeleeRvee Hejkeere
leb$e%eeveeeer Deeeele kejCeekeefjlee DeeJeMeke les kejej kejCeemeeer Devegceleer osFu& e. leeeeceeCes
Hejkeere leb$e Je leb$e%eeveeee mesJee eebee GHeeesie keve IesCeemeeer GeesieHeleeRvee cegkele HejJeeveieer
efoueer peeF&ue.
5) meeJe&peefveke #es$eees efveiegleJeCegkeerkejCe : meeJe&peefveke efnleeee erkeesveeletve peebvee
cenJe veener, peeefkeeCeer DeeOegefveke leb$e%eeveeee JeeHej kesuee peele veener Je peeefkeeCeer
DeuHeeceeCeeJej GlHeeoveees keee& kesues peeles DeMee Geesieebes efveiegleJeCegkeerkejCe kejCeees OeesjCe
1991 ee OeesjCeele jefJeCeele Deeues. leecegues meeJe&peefveke #es$eeleerue Deveske Geesieebes
KeepeieerkejCe kejCeele Deeues Deens.
6) cekelesoejer efveeceve keeeeeceOes megOeejCee : 1991 HetJeea 100 keeser . Hes#ee peemle
iegbleJeCetke Demeuesuee meJe& Geesieebvee cekelesoejer efveeceve keeeoe (M.R.T.P. Act) ueeiet neslee.
eecegUs ee GeesieebceOes GlHeeoveele Jee{ kejCes, efJemleej kejCes, veJeerve GlHeeove kejCes F. yeeyeeRJej
ke[ke efveeb$eCe nesles. veJeerve Deeweesefieke OeesjCeevegmeej ner meJe& efveeb$eCes keceer kejCeele Deeueer
Deensle.
7) veJeerve Geesieebmeeer HejJeevee : veJeerve Deeweesefieke OeesjCeevegmeej pee Geesieebvee HejJeevee IesCes
DeeJeMeke Deens. efveJe[ke Geesie mees[ueeme, Flej Geesie 1 efceefueeve ueeskeemebKesHes#ee peemle
ueeskemebKee vemeuesuee MenjeceOes meg kejCeemeeer mejkeejee HejJeeveeeer iejpe veener. 1
efceefueeveHes#ee peemle ueeskemebKee Demeuesuee MenjeceOes 25 efke.ceer. DeblejeHeefueke[s veJeerve Geesie
meg kejCeemeeer mejkeejee HejJeeveeeer iejpe vemeles.
8) kepe& YeeieYeeb[JeueeceOes HeefjJeefle&le kejCeeeer lejleto j : yeBkee Je efJeeere mebmLee
Geesieebvee pees kepe&HegjJee kejleele leeceOes kepee&ee keener kekes Yeeie Yeeb[JeueeceOes HeefjJeleeale
kejCeeeer lejleto veJeerve Deeweesefieke OeesjCeeceOes kejCeele Deeueer. yeBkee Je efJeeere mebmLeebvee ee
ekeejee lejlegoeree GHeeesie keve Geesieebee ele#e leeyee IesCes eEkeJee Geesieebe JemLeeHeveeJej
o[HeCe DeeCeCes Mekee nesles. cnCetve DeMee ekeejeer lejletoe ee OeesjCeeletve j kejCeele Deeueer
Deens.
9) GlHeeove eefeee : FbefpeefveDejeRie Je Fueskeê@efvekeme Geesieebvee GlHeeoveemeeer ueeieCeeje
keee ceeue osMeeletvee Kejsoer kejeJee ueeiele Demes. Hejbleg veJeerve OeesjCeeceOes ner lejleto keceer
kejCeele Deeueer Deens. Deelee DeMee ekeejee Geesieebvee Goej Deeeele OeesjCeeeer lejleto kejCeele
Deeueer Deens.
202
1)
veJeerve Deeweesefieke OeesjCeeeer JewefMees mHe keje.
11.6 ceeefnleer leb$e%eeve (Information Technology)

11.6.1 HeemleeefJeke
ceeefnleer leb$e%eeve ee oesve Meyoebes cenJe Hegvne JesieUee HeOoleerves meebieCeeeer iejpe veener.
21 Jes Meleke ns ceeefnleer leb$e%eeveees Meleke cnCetve DeesUKeues peeles. Deeblejpeeue (Fbjves) Jej
ceeefnleeree Heeb[ meee Deens efkebJee ceeefnleeree cenemeeiej Deens. efMe#eCe #es$eeHeemetve les meJe&
GeeWieeHeeleeer ceeefnleer lemese meJe& #es$eeceOeerue ceeefnleer FbjvesJej GHeueyOe Deens. veJeerve Geesie
megj kejCeemeeer ee ceeefnleeree vekekeere GHeeesie keve Ieslee eslees.
leb$e%eeveeee JeeHej keve Deveske mesJee Je megefJeOee GHeueyOe Peeuee Deensle. meceepeees
DeeefLe&ke, Mew#eefCeke HeefjJele&ve nesle Deens. meceepe peemle ieefleceeve yevele Demeleevee leeee megKeeee
keuHevee ee HetJeeaee efHe{erHes#ee JesieUee Deensle. Gece mesJee Je megefJeOeebmeeer meceepeeeer Hewmes Kee&
kejCeeeer #ecelee Je Je=eer yeouele Deens. efMe#eCe, JeJemeee DeLeJee veeskejeres efkeeCe Je jenCeeeer
peeiee ns eeleerue Deblej Jeele Deens. leecegUs ojjespe HeJeemeele JesU yejee ueeiele Deens. DeMee
yeouelee peieeceOes JesieJesieUee mesJee Je megefJeOee HegjefJeCeeeer iejpe Deens. DeMee mesJee Je megefJeOeebmeeer
veJeerve Geesieebvee YejHetj mebOeer Deens.
11.6.2 veJeerve Geesie
veJeerve Geesie megj kejCeemeeer Deveske iees<eRee yeejkeeF&ves efJeeej kejeJee ueeielees. veJeerve
GeesieeceOeerue mebYeeJe Oeeskes Je leemeeer Gheeeeespevee eeeer DeeKeCeer DeeOeere keve sJeeJeer ueeieles.
veJeerve GeesieeceOes cesnvele, efekeeer Je iegCeJeee jeKeueeme vekekeere eMe efceUsue. DeeefLe&ke yeepet
cnCepes Yeeie Yeeb[Jeue GYeejCeer eemeeer Deveske mebmLeees meenee efceUt Mekeles. DeeHeuee osMeeceOes
mejkeejee HeeleUerJejner veJeerve Geespekeebvee meenee Je Heeslmeenve osCeemeeer JesieJesieUee eespevee
GHeueyOe kesuee Deensle. Fbjvesuee ceeefnleeree ceneceeie& cnCeleele. Fbjvesuee JeeHej keve veefJeve
Geesieebvee ueeieCeejer meJe& ceeefnleer efceUt Mekeles. lemese veJeerve Geesie megj kejCeemeeerner mesJee Je
megefJeOee efceUt Mekeleele.
HeleskepeCe melele DeeHeuee keeceeceOes Jeie efkebJee Jemle Demelees. eebieuee Je veefJeCeHetCe&
keeceemeeer JeeHejuesuee JesU ceveeuee Deevebo oslees. veJeveJeerve efveefce&leer Je leeHeemetve meceepeeuee GHeegkele
mesJee GHeueyOe kejCes ns keee&ceive ueeskeebceOes efJeMes<eeves efometve esles. DeMee Geespeke ceveele
203
JesieJesieUee keuHevee esleele. lee keuHevee JeJenejeceOes GlejefJeCeemeeer leebeer Oe[He[ eeueles.
keuHeveebvee cetle& He osleevee Geespeke JeJenee&lee leHeemetve Heenleele. DeMee HeOoleerves veJeerve Geesieebvee
eeuevee efceUles. lee Geesieebes eMe DeHeeMe Deveske iees<eRJej DeJeuebyetve Demeles.
meOeeee mHeOee&lceke peieeceOes Deee. Sme. Dees. meejKes iegCeJeee efmeOo kejCeejs
HeeceCeHe$e Geespekeebvee IeeJes ueeieles Je GlHeeoveeee HegjJeener JesUsle kejeJee ueeielees. DeMee JesUer
ceeieCeer peemle Demeueeme efkebJee keceer Keee&le GlHeeove kejCeemeeer keener kebHevee Flejebvee keener
Yeeieebee HegjJee kejleele. eeletvener veJeerve Geesieeuee megjJeele kejlee esles. Fb[efm^Deue [sJnueHeceW
kee@HeexjsMeve mebmLee Debleie&le Fb[efm^Deue peeiee lemese Jeerpe, HeeCeer, jmles ee megefJeOee GHeueyOe keve
efoueeves veefJeve Geesie JesieJesieUee Keb[eceOes megj Peeues. meve 1965 ceOes DeeefMeee Kbe[eceOes
Yeejle Heefnuee osMe neslee keer peeves keeb[uee esLes F&.Heer. Pes[ efvecee&Ce kesuee. SefHeue 2000 ceOes
Sme. F&. Pes[ OeesjCe peenerj kesues. ces 2005 ceOes Sme. F&. Pes[ S@ke ueeskemeYesves mebcele kesuee. 10
HesyegJeejer 2006 jespeer Sme. F&. Pes[ S@ke 2005 leemeeeres SEZ efveece kesueeJej Deceueele
Deeuee. GeesieOeboeemeeer Hejkeere iegbleJeCetkeoejebvee Deekeef<e&le kejCeemeeer ne keeeoe kejCeele
Deeuee.
SEZ eer cetU Gef<s
1)
2)
3)
4)
5)
Fkee@vee@efceue S@efkeJnerereer Jee{ JneJeer.

efveee&leerceOes Jee{ JneJeer.
HejsoMeeletve Je osMeeceOetve FvJnsmceW Jee{eJeer.
ScHuee@eceWee mebOeer efceUeJee.
HeeeeYetle megefJeOeebeer (FvHeemkeejeer ) Jee{ JneJeer.
SEZ Demes 585 HekeuHe YeejleeceOes megj Peeues Deensle. HegCeepeJeUerues n[Hemej esLes
ceiejHee eTveefMeHe ne SEZ HekeuHe 12 nskej peeiesceOes GYeejuee Demetve esLes Deveske
kebHeveebveer leebes keece megj kesues Deens. DeMee ceesee HekeuHeebHeemetve les Iejer yemetve HejosMeeceOeerue
kebHeveebes keece Iejee mebievekeeJej Fbvjvesee ceeOeceeletve keve osCeemeejKee Deveske veJeerve
Geesieeeer mebOeer GHeueyOe Deensle.
HeMve - veJeerve Geesieebes megj kejCeemeeer keee kejeue les mHe< keje?
11.6.3 ceeefnleer leb$e%eeveeejs ceeefnleer

Fbjves Je mebieCeke eebee meeneeeves Deveske Gece veefJeve Geesie megj kejlee esleele.
eeceOes Meeuese efMe#eCeeletve les ye@efkebie #es$eeHeemetve Deveske Geesie megj kejlee esleele. Hejbleg leemeeer
Heesie@efcebie, ceuerefce[eree, Jesye [sJnueHeceW eebes %eeve mebHeeove kejCes pejjeres Deens. FbjvesJej
204
Deveske sêfvebie meWjee JesyemeeF GHeueyOe Deensle. keener JesyemeeF&Jej F& -uesKeve GHeueyOe Deens.
Iejer yemetve megOoe FbjvesJej Demes keesme& kejlee esleele. GeesieebceeHe&le HegjefJeuee peeCeeNee mesJee
megefJeOeebeer ceeefnleer Je peeefnjeleer FbjvesJej GHeueyOe Deensle. ns mee& Fbefpeveee JeeHej keve
DeeHeCeeme nJee Demeuesuee Geesieebeer ceeefnleer #eCeele GHeueyOe nesles.
Fbjvesee ceeOeceeletve HejosMeeceOeerue mebmLeebmeeer [ee Svêree Geesie Iejer yemetve
kejlee eslees. eemeeer FbjvesJej DeMee Hekeejee iejpeebeer ceeefnleer Jesye meeF&Jejve efceUles.
ces[erkeue êvmeefkeHMevemeejKee Geesieebeer ceeefnleerner FbjvesJej efceUles. eemeeer cesef[keueceOeerue
Meyoebeer veer ceeefnleer Je HejosMeer [e@kejebee yeesueerYee<esee mejeJe kejeJee ueeielees. DeMee GeesieebceOes
[e@kej HesMebeer ceeefnleer Je leeuee efouesues Deew<eOe eebeer ceeefnleer Dee@ef[Dees HeeF&ueceOetve HeeefJeleele.
ee HeeF&ue Ssketve eeeer [ee Svêr keve IeeJeeeeer Demeles. JeOet Jej meteke ceb[UemeejKes Geesie
Fbjves ceeOeceeletve kejlee esleele.
Geesie megj kejleevee Depe& kegs kejeJeeeee, Depee&ee vecegvee, Deveecele jkekece YejCes
eeeerner ceeefnleer FbjvesJej efceUles. meOee HesHejceOes peeefnjeleer osCeeHes#ee FbjvesJej veJeerve
keeceeee efveefJeoe JesyemeeF&Jej osCes. Heeje meesHes Peeues Deens. HesHejceOes lee Heefjmejemeeere
peeefnjele oslee esles Hejbleg FbjvesJejeer peeefnjele ner peieYej yeIelee esles.
11.6.4 ceeefnleer, leb$e%eeve Je mebHesMeve eebeer Jee{ DeeefCe leebee ojjespeee peerJeveeJejerue
HeefjCeeceHemleeJevee ceeveJeeee ojjespeee efpeJeveeJej ceeefnleer Je leb$e%eeveeves KetHe ceese HeYeeJe ekeuesuee
Deens. Fbjves, Jesye, efjcees meWmeerie, peerDeeeSme, peerHeerSme, otjOJeveer, otjYeceCeOJeveer eb$e, He@keme
ee meeOeveebee efJekeemeecegUs Skee efkeeCeeer ceeefnleer keener meWkeoelee ogmeNeeHeele HeesneJelee esles.
leecegUs, ceeefnleer leb$e%eeve Je oUCeJeUCeeeer Heefkeeeves meJe& efmecee Heej kesuee Deensle. leecegUs
JeJemeee, JeJemLeeHeve Deejesie, DeeHelleer JeJemLeeHeve ee #es$eeble keebleer Peeueer Deens. eeee DeeHeCe
Lees[keeele DeYeeme ke.
11.6.5 ceeefnleer leb$e%eeveeee HeYeeJe
1) Jesye (WWW) - eeJej efJeefJeOe efJe<eeebJej ceeefnleer GHeueyOe DemeueecegUs DeveskepeCe eeee
JeeHej kejleele. Goe. Heee&JejCe, ceb$eeuee, Yeejle mejkeej eebee Jesye meeF[e Deensle. leeJej
Deveske Hekeejeer ceeefnleer GHeueyOe Deens.
2) peerDeeeSme He=LJeerleueebJejerue efJeefJeOe efkeebCeeeer ceeefnleer eeJej GHeueyOe Deens. efJeefJeOe
keejCeebmeeer, GHeeesieebmeeer ee ceeefnleeree GHeeesie neslees. eeeyejesyej HeeCeeee eesle keess
Deens. ceeleeree Hekeej, pebieueer Yeeie, Heerkes, kegjCes eebeerner ceenerleer efceUefJeCeemeeer ee leb$eeee
Heej ceesee HeceeCeele GHeeesie neslees /
DeeweesefiekeerkejCeeceOes, keejKeeves keess ekeeJesle eeeer ceeefnleer efceUefJeCeemeeer ee leb$eeee
JeeHej ceesee eceeCeele kesuee peele Deens.
205
3) efjcees meWmeerie DeJekeeMeeletve He=LJeerleueeeer osKejsKe kejCes eeueee efjcees meWmeeRie Demes
cnCeleele. eemeeer JeeHejuesuee peeCeeNee GHeieneuee jercees meWmeerie GHeien cnCeleele. ns
leb$e%eeve DeefleMee GHeegkele Deens. DeeHeuee owvebefove peerJeveele DeeJeMeke DemeCeejer Deleble
cenJeeeer ceeefnleer ee leb$e%eeveecegUs GHeueyOe nesles. ee leb$eecegUs efceUCeejer ceeefnleer Keeueerue
HeceeCes
peuemeeeebeer ceeefnleer DeefleMee peueo ieleerves efceUles. HeeCeer keess veener, meee efkeleer Deens ns
peeCetve Ieslee esles.
Yet-meJex#eCe : Gheieneee ceoleerves je<êre HeeleUerJej Yet- meJex#eCe kejlee esles.
je<êre Hesepeue ceesnerce : Yet ieYee&leerue HeeCeeee meeeeee Deboepe eecegUs yeebOelee eslees.
ner ceesnerce je<êre Hesepeue ceesnercesleebie&le jeyeefJeCeele esles.
og<keeUiemle Yeeieebee Dee{eJee : HeosMeevegmeej og<keeUiemle YeeieebJej osKejsKe kejlee esles.
eemeeer ne GHeien Deleble GHeegkele juee Deens. lemese efHekeebes meJex#eCe kejCeelener eeee
GHeYeesie neslees.
pebieue Yeeieees ceeHeve : HeosMeevegmeej pebieueees HeceeCe ceenerle keve IesCeemeeer ee le$eebee
GHeeesie neslees.
Hegjebyeue meJex#eCe :- ee leb$eeee meeneeves Hegjiemle Yeeieeeer ceeefnleer leelkeeU GHeueyOe nesles
lemese keece Gheee eespevee kesuee Heeefnpesle eeeer keuHevee esles.
ceemesceejer : ceemesceejermeeer DeeJeMeke DemeCeejer ceeefnleer Goe. ceeMeebeer GHeueyOelee,
nJeeceeve, HeJeen eebeer ceenerleer efceUle DemeueecegUs ceemesceejermeeer ee leb$eeee GHeeesie kejve
Iesleuee peelees.
HeMve - ceeefnleer leb$e%eeveeee HeYeeJe mHe< keje.
11.6.6 oUCeJeUCe (mebHesMeve) Communications DeeHeuee YeeJevee, efJeeej,

keuHevee, celes eebeer osJeeCe IesJeeCe kejCeeueee mebHesMeve Demes cnCeleele. eecegUs Jekeleer
SkeceskeebMeer mebYee<eCe kejleele Je meeceeefpeke JeJenej HemLeeefHele kejleele. mebHesMeve kejCeeee
HeOoleerceOes efJeefJeOe meeOeveebee JeeHej kejCeele esle Deens. ns ceeefnleer leb$e%eeveees egie Deens. iesuee
oesve oMekeele oUCeJeUCeeee leb$eeceOes Decegueeie yeoue Peeuee Deens. Heej ceeser keebleer Peeueer Deens.
keceer JesUele Je keceer Keee&le Deetke HeOoleerves mebHesMeve kejCeees leb$e efJekemeerle Peeues Deens.
206
11.6.7 mebHesMeveeee efJeefJeOe HeOoleer
1) otjOJeveer JeJemeee, Iej, JeJemLeeHeveeceOes otjOJeveer ne cenlJeeee Ieke yeveuee Deens.
meJe&meeceeve ceevemeeeener lees GHeegkele Ieke Deens. JeJemeeeeceOes ceeieCeer Je HegjJee
kejCeemeeer eeee JeeHej kesuee peelees. veelesJeeF&keebeer eewkeMeer kejCes, KegMeeueer efJeeejCes
eemeeer meJe&meeceeve ceeCetme eeee GHeeesie kejlees. Hewmee Je JesU ceesee HeceeCeele Jeeetve PeHe
oUCeJeUees cenlJeHetCe& meeOeve cnCetve otjOJeveerke[s yeIelee esF&ue.
2) YeceCeOJeveer otjOJeveer Skeee erkeeCeer ueeJeuesues Demeleele lej YeceCeOJeveer meesyele keessner
IesJetve Heerjlee esleele. leecegUs Jekeleer keessner iesueer lejer efleeeMeer mebHeke& meeOelee eslees.
mebYee<eCe yejesyeje cessmespe HeeefJeCes, kejceCetke kejCes, KesU KesUCes eemeeerner eebee JeeHej
neslees.
3) He@keme keeieoHe$eebee peMeeee leMee Heleer Skee efkeeCeentve ogmeNee efkeeCeer
HeeefJeCeemeeer ee eb$eeee GHeeesie neslees. otjOJeveer peeUeebee JeeHej eemeeer kesuee peelees
leecegUs eeee Kee& HejJe[Cee SJe{ee Demelees.
4) mebieCeke Deepe mebieCeke cnCepes ceeefnleeres Deeieej yeveues Deens. mebHesMeveeee #es$eeble leebveer
keebleer DeeCeueer Deens. F-cesue, Fbjves, Jner[erDees Je meYeWmeeer eebee JeeHej ceesee HeceeCeele
kesuee peelees.
F& cesue : ns Deblele peueo ieleerves mebHesMeve kejles. lemese leele Deetkelee Demeles. Deepe
ojjespe ueeKees F-cesue kesues peeleele eeJeve leees cenlJe ue#eele esles.
Fbjves : mebHesMeve #es$eeleerue DeefleMee cenlJeeee MeesOe cnCepes Fbjves. mebieCeejs F-cesue
HeeJeeruee peelees. peieele GHeueyOe Demeuesueer ceenerleer mebieCeeJej ekelee esles. lemese leer
efceUJeleener esles. ner ceenerleer mebieCekeeJej Fbjvesejs efceUefJelee esles. eecegUs mebHetCe& efJeJe Ske
Kes[is eeJe yeveues Deens. SkeeefkeeCeeer yeeleceer ueiesee ogmeNee erkeeCeer HeeefJelee esles.
efJn[erDees meYee : efJn[erDees meYee ne Ske otj efe$eJeeCeer meejKeee Hekeej Demelees. Skeee
JesUer oesve JesieJesieUee efkeeCeer jenCeeNee, DemeCeeNee Jeefkeleeer meYee ee leb$eeejs Deeeesefpele
kejlee esles. oesvnerner Jekeleer meceesjemeceesj vemeueeee DeeYeeme efvecee&Ce neslees. peecegUs meYeebes
Deeeespeve ueJekej nesles. JesUsee ogHeg&eesie eUlee eslees DeeefCe leeeyejesyej HeJeeme eUlee eslees.
DeeHeue Heieleer leHeemee
HeMve - 1)
2)
mebHesMeve cnCepes keee?

mebHesMeveeee efJeefJeOe HeOoleer meebiee.
207
11.7 yeoueleer cetues DeeefCe peerJeveMewueer cetues cnCepes meeceeefpeke leJes, Oees efkebJee Jekeleerves mJeerkeejuesueer ceevekes, efJeefMe< Jeiee&ves
efkebJee meceepeeves mJeerkeejuesueer ceevekes nese. peerJeveHeOoleer cnCepes peieCeeeer HeOoleer nese. Jekeleerves
peieCeemeeer efveJe[uesue ceeie&, peieCeeeer JewefMe<es, <erkeesve, GsMe, mLeeve DeeefCe cetues Fleeoer
cnCepes peerJeveHeOoleer nese.
meOeeee peeieeflekeerjCeeee ee egieeceOes efJeMes<ele leCeebee peieCeeee HeOoleerceOes
Heeb[ ceese yeoue Peeuesuee Deens. lemese leJeebceOesner yeoue Peeuesuee Deens. ceeveJeer cetues cnCepes
mele, HeeceeefCekeHeCee, menkeee&, meefn<Ceglelee, Jeef[ueOeeNeebee ceeve mevceeve DeeefCe osMeYekeleer
Fleeoer cetues Debieer DemeCes nese. Hejbleg meOee ueeske JeemleJeJeeoer DeeefCe mJeeb keWere efometve esleele.
Deepeeer lejCe efHe{er HeefMeceele mebmke=leer Je peerJeveHeOoleeres DevegkejCe kejerle Demeueees efomeles.
Hejbleg DeeHeCe DevegkejCe kejleevee leebee vekeejelceke mebmke=leeres kejlees. Yeejleemen Deveske osMeele
mebmke=leeruee vekeejelceke Je mekeejelceke DeMee oesve yeepet Demeleele. HeCe DeeHeCe keMeeee mJeerkeej
kejeJeeees ns lejCe efHe{erves mJele jJeeJeeees Demeles. Hejbleg peeieeflekeerkejCeeee egieeceOes DeeHeCe
ceeveJeer cetueebes DeOe Heeleve kejerle Deenesle DeeefCe DeeHeueer peerJeveHeOoleer JeemleJeJeeoer Je keeuHeefveke
kejerle Deenesle.
11.7.1 yeoueleer cetues (Changing Values)
peeieeflekeerkejCeecegUs DeeHeueer yeoueleer cetues Heg{erueHeceeCes Deensle.
1) DeHeeceeefCekeHeCee (Dishonest)
mJeleeer Gef<es meeOe kejCeemeeer JeeF& ceeieeee DeJeuebye meceepeeleerue Deveske ueeske kejerle
Deensle. efoJemeWefoJeme meceepe DeHeceeefCekeHeCeeke[s Yejkele eeueuee Deens. mele DeeefCe
HeeceeefCekeHeCeeeer efkebcelee efMeuuekee jeefnueer veener. keesCeleener #es$eeee efJeeej kesuee lejer
yengmebKe nere HeefjefmLeleer Dee{Utve esles. veeskejer, JeJemeee, GeesieOeboe meJe&e efkeeCeer
DeeHeuee OeseeHeele HeesneseCeemeeer egkeeree ceeiee&ee DeJeuebye nesle Deens. efMe#eCe, JeJemeee
[e@kej, Jekeerue efkebJee Flej HeMeemekeere DeefOekeejer meJe&e #es$eeceOes peJeUHeeme nere
HeefjefmLeleer efometve esles.
2) Deewoeee&ee DeYeeJe (Lack of Generosity)
meOeees ueeske mJeebYet Je DeeuekeWerle nesle eeueues Deensle. meceepeeleerue mecemeebke[s les peeCetve
yegpetve ogue&#e kejleele. Flejebee De[eCeerle leebvee ceole kejCes, HeeeEyee osCes, menkeee& kejCes,
leebes ceveesyeue Jee{efJeCes ee iees<er efoJemeW efoJeme keceer keceer nesle eeueuee Deensle. keejCe
mJele Hegjleee efJeeej kejCes, ceneie[ee Jemlet Kejsoer kejCes, ceewpeceppee kejCes DeeefCe ewveerle
jneCes efkebJee peieCes DeeefCe leeHeceeCese Jeeiele Deensle. leecegUs Deewoee& mebHeuesues Deens.
3) veeeeee DeYeeJe (Lack of Justice) meOee ueeske keMeeueee veee osle veenerle. peerJeveele #eCees#eCeer He#eHeeleer OeesjCe DeeHeCeeme efometve
esles. keeceeee efkeeCeer, jepekeejCeele, kegbgyeele meceepeele efkebJee Flej$e keessner peemleerle
peemle Deveeee efometve eslees. keeceeee efkeeCeeee efJeeej kesueeme ceeueke keeceieejebvee veee
208
osle veener. HeecegKeeves les peerJe Deesletve Je HeeceeefCekeHeCes keece kejerle Demeleele. lejer megOoe
leebee yeeyeleerle lebevee keOeere veee efceUle veener. meceevelee DeeefCe meeceeefpeke veeeees leJe
keOeere JeeHejues peele veener. Deveskeoe kece&eejer, keeceieej HeeceeefCekeHeCes Je efekeeerves keece
kejerle veenerle. Lees[keeele meJe&e efkeeCeer veeeeee DeYeeJe keesCelee vee keesCelee mJejHeele
efometve eslees.
4) Demeefn<Ceglee (Intolerance)
ceeveJeer peerJeveele megKeeyejesyej ogKener Demeles. ner ogKes menve kejCeeeer #ecelee DeeefCe ogKeele
Meeble ceveeves ceeie& kee{Ceejer Jekeleere peerJeveele eMemJeer nesT Mekeles. ogKeele Flejebvee ceole
kejCes, leebee ogKeele menYeeieer nesCes, leebvee menevegYetleer oeKeefJeCes ns meOeeee ueeskeebvee
ceeveJele veener. meJe&e efkeeCeer Demeefn<Ceglee efvecee&Ce Peeueer Deens. Oeeefce&ke DeeefCe jepekeere ueeske
lej Demeefn<Ceglee keMeer efvecee&Ce nesF&ue eemeeere Heelve kejleevee efomele Deensle.
5) osMeYekeleeree DeYeeJe (Patrotism)
ceeveJeer ceveeuee Guneme, Deevebo Je HesjCee osCeejs pes mlegle efJeeej Deensle leeceOes osMeHesce,
mJeosMeefYeceeve ns Deensle. osMeYekeleer cnCepes osMeeeer efmLeleer meJe& <erves Gece jeefnue DeMee
megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCes cnCepese osMeeee efJekeeme kejCes. ogmeNee osMeeee, eflejmkeej kejCes
cnCepes osMeYekeleer veJns. Keje osMeYekele lees Demelees keer pees mJeleee osMeeee efJekeeme Je efnle
peesHeemeCeemeeer Heelve kejsue. Hejbleg leee yejesyej ceeCegmekeer cnCetve meJe& peieeee efJeeej
kejsue. peeieeflekeerkejCeeee ee egieeceOes Demes osMeYekele Deensle kee? mJeleee osMeemeeer
PeCeejs Deveske Deensle. Hejbleg ceeveJelee cnCetve Flej osMeebee efJeeej kejCeejs Lees[se
meeHe[leerue.
6) Glke=<HeCeeee DeYeeJe (Excellence)
ueeske Glke=<lesee ieHHee ceejleevee efomeleele. Hejbleg leemeeer ueeieCeejs Heelve kejerle veenerle.
pees Glke=< Deens leeee efJe<eeer celmejeeer, s<eeeer YeeJevee ceveele sJeleele. keesCelesner Heelve
ve kejlee keceer JesUele ueeskeebvee eMe nJes Demeles. eebieuee iees<eRee ceessHeCee IesCeeme ueeske
leeej Demeleele. lee iees<eRMeer mebyebOe vemeleeveener leees ese mJele Iesle Demeleele, pej
peerJeveele eMemJeer JneJeeees Demesue lej eeueeame Sce. Mesu[e@ve eebee celeeHeceeCes Heelve kejeJes
ueeieleerue.
mJeleuee Glke=< yeveefJeCeeee vesnceer Heelve keje. Heleske efoJeMeer mJeleuee mHeOexle sJee.
ojjespe mekeeUer legcner keeue kesuesuee keeceeee Dee{eJee Iee DeeefCe Fefle Oese efceUefJeCeemeeer
Heelve keje.
HeMve - yeoueleer cetues mHe< keje.
209
11.7.2 yeoueleer peerJeveMewueer (Changing Lifestyles)
peeieeflekeerkejCeecegUs DeeHeueer yeoueleer peerJeveMewueer Heg{erueHeceeCes Deensle.
1)
Ss<eesjeceeeer neJe (Cruze for materialism)
meOeeee peeieeflekeerkejCeeee egieele ueeskeebvee mebHeeer, Oeve ieesUe keve Ss<eesjeceele

jenCeeeer Fe efvecee&Ce nesle Deens. mJeleke[s Hewmes vemeleevee efkebceleer Je ewveeree Jemlet Kejsoer
kejCeeeer Fe efvecee&Ce nesles. Deepe Jemlet Kejsoer kejeJeeeeer Je Gee Hewmes eeJeeees efkebJee kepe&
Heeves lee Jemlet IeeJeeeee. ee mebkeuHevesJej lebeee efJeMJeeme Demelees. efJeefJeOe Jemletbeer Kejsoer nHlee
HeOoleerJej kesueer peeles. Hejbleg mJeleeer Hewmes Hes[Ceeeer SwHele Demesue lej, #ecelee Demesue lej JeeJeies
efkebJee iewj keenere veener. Deveske HekejCeele nHlee JesUsJej ve efoueeves efJekeslee Jemlet Hejle IesTve
peeleele efkebJee Kejsoeroejeuee MespeeNeeke[tve efkebJee efce$eeke[tve Hewmes ceeieeJes ueeieleele. leecegUs DeMee
ueeskeebes mebyebOe efyeIe[leele.
2)
iegvnsieejer Jee{ (Increase in Crimes) -
peeieeflekeerkejCeeee egieele ceeefnleer leb$e%eeveecegUs jespeieejele Jee{ nesCee SsJepeer Ie nesle

Deens. Deveske lejCe yesjespeieej nesle Deensle. PeHe eeRcele nesCeemeeer ns megefMeef#ele leCe
iegvnsieejer HeJe=eerke[s JeUleele. eesNee kejCes, mceieefuebie, efke[ve@efHebie, [îpe JeJemeee, Deeceueer
HeoeLe&, Fleeoer iegvns kejCeeme HeJe=e nesleele. lemese Flejner yeskeeeosMeerj JeJemeee efkebJee Oebos
kejleele. leecegUs osMeeleerue keeeoeJeJemLee efJemkeUerle nesle Deens.
3)
HemeejceeOeces (Media)
peeieeflekeerkejCeecegUs HemeejceeOeces lespeerle Deeueer Deensle. lebevee YejYejeeres efoJeme Deeues
Deensle. leecegUs lebeeele ceesee HeceeCeeJej mHeOee& efvecee&Ce nesle Deens. ee mHeOexle efketve
jenCeemeeer Je HeefmeOoer efceUefJeCeemeeer er. Jner. (otjoMe&ve) meejKeer HemeejceeOeces Ye[ke
ceeefuekee DeeefCe keee&kece oeKeJet ueeieues Deensle. Hemeej ceeOeceebee opee& eecegUs Iemejle eeueuee
Deens. leeee HeefjCeece leCe Jeiee&Jej nesT ueeieuee. leCe Jeie& GHeeJe meeceeefpeke keee&keceele,
uewefiekelee Je efnbmeeeej FleeoeRceOes meeceerue nesT ueeieues Deens.
4)
keewbgefyeke peerJeveeeer efeblee keceer (Low concern for family life)

Hewmee Je mebHeeer Jee{efJeCeeNeeeer mebKee efoJemeWefoJeme Jee{le Deens. Ssefnke megKeeeer eke
ueeieuesuee ee ueeskeebvee iee[er, yebieuee Flej ewveeree Jemlet lej Heeefnpese Demeleele. Hejbleg leeyejesyej
keesCeleerner efeblee vekees Demeles. DeeF& -Je[erue HeCe vekees Demeleele. efJeMes<ele MenjeceOes Deveske
pees[Heer `[eRke' ee mebkeuHevesee DeJeuebye kejleele. ef[bke cnCepes [yeue GlHevve efkebJee ogHHe
GlHevve, cetue vekees DeMeer efmLeleer Deens.
5)
jsJe Heeee& (Rave Parties) meOeeee lejCe Jeiee&uee leeleuee leele HeecegKeeves Fbiepeer yeesueCeeje leCe Jeie& kee@ue
meWme& Je yeer. Heer. Dees. ceOes keceer Jeeele KetHe Hewmee efceUJeerlees. leecegUs Demes leCe Je lejCeer jsJe
Heeee&es Deeeespeve kejleele. ee Heeee&ceOes DemeYe, Demebmke=le Demes Jele&ve kesues peeles. cee
HeMeeve, mceesefkebie, Deceueer HeoeLeees mesJeve ceesee HeceeCeele ee HeeeeceOes kesues peeles. eecegUs
210
leebee DeejesieeJej JeeF& HeefjCeece nesleele Je leebee keefjDejueener Oeeskee Heesneset Mekelees. Deefle
eercebleeeer Je keener Heefle<erleebeer efyeIe[uesueer cegues, cegueer DeMee Heeeees Deeeespeve kejleele.
HeMve - peeieeflekeerkejCeecegUs yeoueuesueer peerJeveMewueer mHe< keje.
11.8 meejebMe
peeieeflekeerkejCeeee eefeesves mebHetCe& peieees ue#e JesOetve Iesleues Deens. GoejerkejCeeee
DeeefCe KeepeieerkejCeeee Debeflece nslet peeieeflekeerkejCe Deens. GoejerkejCe ner mebkeuHevee DeeefLe&ke
GoejerkejCe cnCetve efJeeejele Iesleueer peeles. GoejerkejCeeme efMeefLeueerkejCe Demesner cnCeleele.
1991 Heemetve Yeejleeee DeLe&JeJemLesle JeeHeke mJeHeeee megOeejCee Ie[tve Deeuee. ee
megOeejCeebeer ef$emet$eer cnCepes KeGpee nese.
KeepeieerkejCe cnCepes meeOevemeeceeeree GHeeesieemeeer yeepeejefJejnerle HeleerSsJepeer
yeepeejeefOeerle Heleeree mJeerkeej kejCeeeer eefeee. meeJe&peefveke #es$eeceOeerue Geesieebkeefjlee
jeKetve sJeuesues #es$e Keepeieer #es$eeceOeerue Geesieebvee Kegues kejCeeee eefeesuee KeepeieerkejCe
cnCelee esF&ue. leeeeceeCes meeJe&peefveke #es$eeceOeerue Geesieebeer ceeuekeer, leebes JeJemLeeHeve Je
efveeb$eCe Keepeieer #es$eeleerue Geespekeebvee nmleebleefjle kejCeeeer eefeee eeeener meceeJesMe
KeepeieerkejCe ee mebkeuHevesle neslees.
DeLe&JeJemLesle efvekeesHe mHeOee& Jee{eruee ueeJeCeemeeer, yeepeejeefOeerle eEkecele eb$eCesee
mJeerkeej, ner eb$eCee cnCepes ceeieCeer-HegjJee eebee DeeOeejs GlHeeove Je GHeeesie eeyeeyelees efveCe&e
IesCeejer eb$eCee nese. mejkeejves yeepeejJeJemLesleerue DeeHeuee nmle#esHe eceeeceeves keceer kejCes DeeefCe
Keguee mHeOexuee JeeJe osCes cnCepes DeeefLe&ke GoejerkejCe nese. Yeejleere DeLe&JeJemLee Kegueer kejCes,
efveyeOe Je efveeb$eCes efveeb$eCes keceer kejCes eEkeJee j kejCes, mejkeejer nmle#esHe keceer kejCes,
GeesieebceOes mHeOee&Mekeleer Jee{eruee ueeJeCes DeeefCe Yeejleere DeLe&JeJemLee yeepeejeefOeerle kejCes
DeeJeMeke nesles. ne ceeie& Flej jeêbveer Deieesoj efmJekeejuee Demeueeves Yeejleeuee DeeefLe&ke
GoejerkejCeeee ceeie& mJeerkeejeJee ueeieuee.
peeieeflekeerkejCe ns veefJeve DeeefLe&ke OeesjCeees Ske cenJeees met$e Deens. peeieeflekeerkejCe
cnCepes Jemlet, mesJee, leb$e%eeve Je Yeeb[Jeueeee neueeeueeRJejerue meJe& ekeejes efveyeOe otj kejCes Je
leebee eJeen megKekej Je ieefleceeve kejCeeeer eefeee nese. cegkele mHeOee& DeeefCe veJes leb$e%eeve eeejs
GlHeeove DeeefCe GlHeeokelee Jee{efJeCes DeeefCe mebHetCe& peieeeer meueie Skee yeepeejHes efvecee&Ce keve
Jemlet Je mesJee eebeer efJeeer kejCes. peeieeflekeerkejCeecegUs peieeleerue eleske je<êeer DeeefCe
211
jeêjeêleerue Geesieebeer mHeOee& Je=eer Jee{erme ueeieles. peieele eeueCeeNee mebMeesOeve Je efJekeemeeee
ueeYe meJe&e jeêbvee lelHejlesves efceUlees. leecegUs eleske jeêleerue keee&#ecelee DeeefCe GlHeeokelee
eele peueo Jee{ nesles.

1) KeeGpee ner mebkeuHevee Lees[keeele mHe keje.
2) KeepeieerkejCe cnCepes keee? KeepeieerkejCeees HeefjCeece meefJemlej mHe keje.
3) KeepeieerkejCeeee Heleer meebietve, KeepeieerkejCeees Heeeos meefJemlej mHe keje.
4) GoejkejCeeeer JeeKee meebietve, GoejerkejCeemebyebOeer mejkeejves Iesleuesues efveCe&e mHe keje.
5) GoejerkejCeeee Yeejleere GeesieeJejerue HeefjCeece meefJemlej mHe keje.
6) peeieeflekeerkejCe JeeKee meebietve, peeieeflekeerkejCeeeer JewefMees mHe keje.
7) peeieeflekeerkejCe JeeKee meebietve, peeieeflekeerkejCeeee DeLe&JeJemLesJejerue HeefjCeece mHe keje.
8) veJeerve Deeweesefieke OeesjCe cnCepes kee? veJeerve Deeweesefieke OeesjCeeeer JewefMees mHe keje.
9) ceeefnleer leb$e%eeve cnCepes keee? veefJeve Geesie meefJemlej mHe keje.
10) ceeefnleer leb$e%eeveeee eYeeJe Je mebesMeveee (oUJeUCe) efJeefJeOe Heleer efJeMeo keje.
11) yeoueleer cetues DeeefCe peerJeveMewueer eeJej meefJemlej eee& keje.
12) efHee efuene.
De) KeepeieerkejCe
ye) GoejerkejCe
ke) peeieeflekeerkejCe
[) KeepeieerkejCeees Heeeos
F) peeieeflekeerkejCeeeer JewefMees
ie) ceeefnleer leb$e%eeve
Ie) yeoueleer cetues
He) peerJeveMewueer
212
12
peeieeflekeerkejCe : jespeieej Je Mesleer
(Globalisation : Employment & Agriculture)
Heeeeer jevee :
12.0 Gefes
12.1 eemleeefJeke
12.2 peeieeflekeerkejCe Je keeceieej
12.3 keeceieejebes mLeueeblej
12.4 peeieeflekeerkejCe Je Mesleer
12.5 meejebMe
12.0 Gefes
jespeieej cnCepes keee les mecepeCes meesHes peeF&ue.

jespeieejeJej peeieeflekeerkejCeeee HeefjCeece mecepesue.
mLeueeblej cnCepes keee? mLeueeblejees efJeefJeOe ekeej mecepeCes meesHes peeF&ue.
peeieeflekeerkejCeeee MesleerJejerue HeefjCeece mecepetve Ieslee esF&ue.
12.1 eemleeefJeke
peeieeflekeerkejCe DeeefCe KeepeieerkejCeecegUs osMeele ceesee eceeCeeJej ceefnuee keeceieejebeer
mebKee Jee{ueer Deens. Yeejleere DeLe&JeJemLesle peeieeflekeerkejCe DeeefCe KeepeieerkejCeecegUs ceesee
eceeCeeJej jespeieej efvecee&Ce Peeuee Deens. peeieeflekeerkejCe, DeeefLe&ke Jee{ Je jespeieej ee leerve
mebkeuHeveeceOeerue menmebyebOeeHes#ee meJee&le ceese efJe<ee peieeleerue keesCeleener osMeele vemesue. jespeieej
DeeefCe veeskejer ieceeJeCes ns meJe&meeceeveHeCes peeieeflekeerkejCeeMeer pees[ues peeleele.
mLeueeblej cnCepes Skee peeiesJeve ogmeNee peeiesle Je ogmeNee peeiesJeve Flej keesCeleener
efkeeCeer ueeskeebes peeCes nese. peieeee Skee Yeeieeletve ueeskeebes ogmeNee Yeeieele peeCes cnCepes
mLeueeblej nese. mLeueeblej ns Skee efkeeCeentve, Menjeletve, ieeJeeletve, eosMeeletve, jepeeletve,
osMeeletve ogmeNee efkeeCeer Menj, ieeJeele, eosMeele, jepeele eEkeJee osMeele nesles. peeieeflekeerkejCeecegUs
mLeueeblej peeieefleke HeeleUerJej nesles.
213
Yeejle ne cetuele: MesleereOeeve osMe Deens. SketCe ueeskemebKesee 65 kekes ueeskemebKee
Mesleer JeJemeeeeJej DeJeuebyetve Deens. Mesleer DeeefCe MesleerHetjke JeJemeee ne Yeejleeleerue DeeefLe&ke
GHeeceeee Ske ceese Yeeie Deens. Yeejleele yengleebMe Meslekejer efveJee&n Mesleer kejleele. pejer efJeefJeOe
ekeejeer efHekes Ieslee esle Demeueer lejer yengleebMe Meslekejer DeVeOeeveeeer efHekes Iesleele. Mesleer ceeueeee
eEkeceleerleerue e{Gleejeee meeceeve eEkecele HeeleUerJej HeefjCeece neslees. peeieeflekejCeeee MesleerJej
ceesee eceeCeele HeefjCeece Peeuesuee Deens.
12.2 peeieeflekeerkejCe Je keeceieej

peeieeflekeerkejCeecegUs keeceieej Jeie& mebIeerle #es$eeke[tve DemebIeerle #es$eeke[s {keueuee
iesuee. mebIeerle #es$eele eebieues Heieej, Flej meJeueleer ceesee eceeCeele Je veeskejereer megjef#eleleener,
DemebIeerle #es$eeHes#ee eebieueer Demeles. peeieeflekeerkejCeecegUs mebIeerle #es$eeceOes jespeieejeee mebOeereer
ceesee eceeCeeJej GHeueyOelelee nesle Deensle. peeieeflekeerkejCe DeeefCe KeepeieerkejCeecegUs osMeele
ceesee eceeCeeJej ceefnuee keeceieejebeer mebKee Jee{ueer Deens. Yeejleere DeLe&JeJemLesle peeieeflekeerkejCe
DeeefCe KeepeieerkejCeecegUs ceesee eceeCeeJej jespeieej efvecee&Ce Peeuee Deens. leeHewkeer keener
jespeieejeee mebOeereer eee& Heg{erueeceeCes kejlee esF&ue.
12.2.1 efJeefJeOe #es$eele GHeueyOe DemeCeeNee jespeieejeee mebOeer
1) peeefnjele : peeieeflekeerkejCe DeeefCe KeepeieerkejCeecegUs peeefnjeleerleerue KetHe ceesee eceeCeeJej
cenJe eeHle Peeues. jeêre Je Deeblejjeêre HeeleUerJej GlHeeoveeeer peeefnjele kejCeemeeer Je
kebHeveeres veeJeueewefkeke kejCeemeeer kebHeveebvee eYeeJeer peeefnjeleereer iejpe Yeemeles. leecegUs ee
#es$eeceOes peeefnjele kejCeeNee mebmLee Je peeefnjele mebmLesle ef[Peeevej, kee@HeerjeF&j, Deeef&m F.
peeiesmeeer jespeieejeee mebOeer GHeueyOe nesleele.
2) ceeefnleer leb$e%eeve : peeieeflekeerkejCeeee mebieCekeeee ee egieeceOes JeJemeeeebeer eefeee
JeJemLeerle Je lJeefjle nesCeemeeer F&-cesue, Fbjvesee GHeeesie, F&-kee@ceme& F. GHeeesie ceesee
eceeCeeJej kesuee peele Deens. osMeeleerue yengleske leCe Jeie& ee ceeefnleer-leb$e%eeveeke[s Deekeef<e&le nesle
Deens. ueneve Jeeele ceeser-ceeser He@kespeme leCeebvee YetueJele Deensle. kee@ue meWj eEkeJee ceeefnleer
leb$e%eeveeDebleie&le esCeeNee yeBkee, efJecee kebHevee Je Deejesie mesJee F. Deveske #es$eeceOes ceesee
eceeCeeJej jespeieej GHeueyOe nesle Deens.
3) otjmebeej/otjOJeveer : osMeeee DeLe&JeJemLesle peeieeflekeerkejCeees Jeejs IegmeueeHeemetve
otjmebeej efJeYeeieeuee eeb[ cenJe eeHle Peeues Deens. ceesyeeF&ue, ue@v[ueeF&ve DeeefCe Flej kebHevee
HegjefJele Demeuesuee meJe& otjmebeej mesJeebceOes jespeee jespe eeb[ Jee{ nesle Deens. leebef$eke DevegYeJe,
JeJemleeHekeere keewMeue Je efJeHeCeveeeer ceeefnleer F. #es$eeleerue le%e JekeleeRvee ceesee eceeCeeJej
otjmebeej efJeYeeieele jespeieejeee mebOeer GHeueyOe Deensle.
214
4) yeBkee : Yeejleere yeBkee DeeefCe Hejkeere yeBkee ceesee eceeCeeJej Yejleer kejerle Deens. 2008-09
Jee Je<ee&le ms yeBke Dee@He Fbef[eeves meJee&le ceeser kece&eeNeebeer Yejleer kesueer Deens.
peeieeflekeerkejCeecegUs yeBkeebee efJemleej ceesee eceeCeeJej nesle Deens. yeBke ce@vespej, Dee@efHememe&,
yeBkesleerue kece&eejer cnCetve Je Flej peeiesJej yeBkesle veeskejer efceUt Mekeles.
5) efJecee kebHevee : Keepeieer #es$eemeeer efJecee #es$e Kegues kejCeele Deeueees efJeefJeOe Keepeieer
kebHevee Je Hejkeere kebHeveebveer Yeejleere efJecee #es$eele eJesMe kesuee Deens. efJecee kebHeveeceOes efJecee
Speb, [sJnueHeceW Dee@Heermeme&, meJnxJej, eMeemekeere DeefOe#eke, ee ekeejee mebOeer eeHle keve
Ieslee esleerue.
6) pewJeleb$e%eeve : peeieeflekeerkejCeecegUs pewJeleb$e%eeveeuee DeefleMee cenJe eeHle Peeues Deens.
DeeweesefiekeerkejCe Je Heee&JejCe ee pJeueble efJe<eeebJej mecevJee efvecee&Ce kejCeemeeer pewJeleb$e%eeveeeer
iejpe Deens. eeceOes Deejesieoeeer, DeVeHeoeLe&, ke=<eer mebMeesOeve, Heee&JejCe cew$ese leb$e%eeve F.
Heoemeeer jespeieej efceUt Mekelees.
1) efJeefJeOe #es$eele GHeueyOe DemeCeeNee jespeieejebee mebOeer meebiee.
12.2.2 peeieeflekekejCeeee jespeieejeJej nesCeeje HeefjCeece (Impact of

Globalisation on Employment) :
peeieeflekeerkejCe, DeeefLe&ke Jee{ Je jespeieej ee leerve mebkeuHeveeceOeerue menmebyebOeeHes#ee
meJee&le ceese efJe<ee peieeleerue keesCeleener osMeele vemesue Demes Jeeles. jespeieej DeeefCe veeskejer ieceeJeCes
ns meJe&meeceeveHeCes peeieeflekeerkejCeeMeer pees[uesues veeles Deens. eeceerCe YeeieeceOes peeieeflekeerkejCeecegUs
yesjespeieejer Jee{le Deens, Demes cele keener DeLe&le%eebveer Jekele kesues Deens. Hejbleg peeieefleke yeBkesves
efJeefJeOe osMeeleerue ceeefnleer Ske$e keve pees DenJeeue eefme kesuee leevegmeej ns mHe nesles keer,
ueeskemebKee DeeefCe yesjespeieejer eebee Dee{eJee Iesleuee Demelee yesjespeieejeres eceeCe ueeskemebKesee
Jee{eree leguevesle YeejleeceOes peemle veener. meJe&meeOeejCeHeCes 1990 Heemetve les 1999 Heele
yesjespeieejeres eceeCe efmLej jeefnuesues efometve esles.
peeieeflekeerkejCeeefJe<eeer Deveske ueeske vekeejelceke cele Jekele kejleele.
1. yengjeêre kebHevee ceeue efJekemeerle osMeele leeej kejleele DeeefCe leeeer efveee&le efJekemeveMeerue
osMeele kejleele. leecegUs efJekemeveMeerue osMeeceOes jespeieej efveefce&leere nesle veener. yengmebKe
yengjeêre kebHevee efJekemeerle jeêbeee Deensle.
215
2. JeeHeejees GoejerkejCe Peeueeves mLeeveerke kebHevee yebo kejeJee ueeieleele leecegUs Deveske
keeceieej yesjespeieej nesleele.
3. DeeOegefveke leb$e%eeveeee efJekeemeecegUs GlHeeoveemeeer keeceieejebJej DeJeuebyetve jeneJes ueeiele veener.
pee osMeeves peeieeflekeerkejCeeee mJeerkeej kesuee Deens. lee osMeeeer peeieefleke Jee{ ceesee
eceeCeeJej nesles. cnCepese Deeweesefieke Jee{ nesles DeeefCe Deeweesefieke Jee{ ne jespeieejeee ceeie& Deens.
yengjeêre kebHevee pee osMeele esleele. leee osMeele GlHeeove kejerle Demeueeves lee osMeeleerue
ueeskeebvee jesspeieejeee mebOeer ceesee eceeCeeJej GHeueyOe nesleele. leeeeceeCes mebyebOeerle osMeeuee kej
Heeves ceesee eceeCeeJej GlHeVe efceUles.
12.2.3 jespeieejeee meboYee&le veJeeves efvecee&Ce Peeuesues cegs (Emerging issues of
employment):
peeieeflekeerkejCeeee keeUele Yeejleeleerue jespeieejeefJe<eeke efmLeleer Deleble JeeF& Peeueer.
1983-994 ee keeUele jespeieejJee{eree oj eefleJe<e& 2.04% neslee, lees 1994-2000 ee
keeUele 0.98% Heele keceer Peeuee. Mesleer#es$eeke[s ee keeUele kesuesuee ogue&#eecegUs DeeefCe
meeJe&peefveke #es$eeleerue keeceieej Yejleer LeebyeefJeueecegUs ner efmLeleer efvecee&Ce Peeueer. meeJe&peefveke
#es$eeleerue efveJe=eercegUs efjkeecee Peeuesuee peeieemege ee keeUele Yejuee veenerle.
peeieeflekeerkejCeeee HeefjCeeceecegUs iesuee oMekeele ecegKe #es$eele Heej ceesee eceeCeele jespeieejeeer
IemejCe Peeueer.
12.2.4 keeceeee keener Yeeie yeensve keve IesCes (Outsourcing):
peeieeflekeerkejCeeee jespeieejeJej efJeefJeOe ekeejs HeefjCeece Peeuesuee Deens. leeHewkeer Ske
cnCepes kebHevee DeeHeuee keeceees Yeeie Hee[tve eleske Yeeie DeemLeeHeves yeensjerue ogmeNee kebHeveerke[tve
skesoejer Heleerves kejJetve Iesleele. eeee DeLe& Outsourcing ner DeMeer eefeee Deens ner kebHeveer
DeeHeuee keeceeee keener Yeeie ogmeNee kebHeveerke[tve kejJetve Iesles. eeceOes Outsourcing es
keb$ee efceUCeejer kebHeveer Outsourcing es keb$ee osCeeNee kebHeveeree DeejeKe[eevegmeej DeeefCe
ceeie&oMe&veevegmeej keeceHetCe& keve osles. ogmeNee Meyoele Outsourcing kejCeejer kebHeveer DeeHeuee
DeejeKe[eevegmeej GlHeeove leeej keve osCeeee keb$ee IesCeeNee kebHeveeruee DeeosMe osles.
1980 veblejee Outsourcing ne JeeJemeeefeke efJeeeee DeefJeYeepe Yeeie Peeuee.
ecegKe GlHeeoveeMeer mebyebefOele meJe& keceer cenJeeeer keeces lee lee keeceebee yeeyeleerle efve<Ceeble
DemeCeeNee kebHeveebke[tve keve IesCeeeer Heleer { Peeueer. Outsourcing ceOes
JeJemLeeHekeere keeceees nmleeblejCe, oesvner ceeieeveer ceeefnleeres Deeoeve-eoeve, keece osCeeNee DeeefCe
keeceees keb$ee IesCeeNee kebHeveeceOeuee mecevJee DeeefCe efJeeeme eebee meceeJesMe neslees. oesve
kebHeveeceOeerue DeMee ekeejee mebyebOe iegCeJeesee erves HejbHejeiele mebyebOeeHes#ee JesieUe Deens.
Outsourcing mebyebOeeceOes mecevJee emLeeefHele neslees DeeefCe keeceieejeJejerue efveeb$eCe ne
JeJemLeeHeveeee Yeeie efJeYeeieuee peelees.
216
meOee kebHevee Heg{erue keeces yeensve keve IesT ueeieuee Deensle. eeceOes ceeefnleer
leb$e%eeve, ceeveJeer mebmeeOeve, meeseer HegjefJeCes, ceeueceee JeJemLeeHeve, uesKeebkeve ee keeceebee meceeJesMe
neslees. pesJne Demes keece ogmeNee osMeeleerue kebHeveerke[tve keve Iesleues peeles lesJne leeuee
Outsourcing Demes cnues peeles. Outsourcing cnCepes mebIeveelceke efveeb$eCeele ogmeNee
mebIeveeuee menYeeieer keve IesCes. Outsourcing cnCepes mebIeveelceke keeceees ogmeNee osMeele
Hegve:Je&meve kejCes. mebIeveelceke efveeb$eCe cee$e Deens lee efkeeCeere sJeCes. Outsourcing ne
mege Outsourcing ee Ske Yeeie Deens. Offshore outsourcing kesues peeles. keejCe
efJekemeveMeerue osMeele ece mJemle Deensle. eceKee& keceer kejCeeyejesyeje, veJeerve yeepeejele eJesMe
efceUefJeCes, osMeeleerue efJelesee ueeYe GefJeCes, lemese efJeefMe GHeece osMeele neleer IesCeeJejerue
efveyeOeeJej ceele kejCes ns Offshore outsourcing ceeieerue ecegKe GsMe Demeleele. Yeejle ne
meOeeeer keeces keve Software osCeeje cenJeeee osMe Deens.
Outsourcing Meer mebyebOeerle ogmeNee oesve mebkeuHevee cnCepes JeJemeee eefeee keeces
yeensj osCes (BSP- Business Process Outsourcing) DeeefCe JeeJemeeefeke mesJee
HegjJeeoej (BSP- Business Service Provider) JeeJemeeefeke mesJee HegjJeeoej
Fbjvesejs JeJemeee eefeee keeces eEkeJee mesJee HegjefJelees. meOee Decesefjkee ne peieeleerue meJee&le ceese
yeensve keeces kejJetve IesCeeje (Outsourcing) osMe Deens. lee HeeesHee Fbiueb[ee eceebke
ueeielees. Yeejleeee yeeyeleerle ee oesve osMee HeeesHee Flej egjesefHee osMeeee eceebke ueeielees. yeensjerue
osMeebeer keeces keve osCeeee yeeyeleerle Yeejleeee meOee Heefnuee eceebke ueeielees Deens. eeyeeyeleeer
HegjsMeer HeefjHekeJelee Yeejleeves eeHle kesueer Deens. Yeejleeleerue veJeer efouueer, yebieueesj, nweyeeo, cegbyeF&,
HegCes, esVeF& DeeefCe keuekeee peeieefleke HeeleUerJejerue Outsourcing keWs cnCetve Goeeuee Deeueer
Deensle.
1)
keeceeee keener Yeeie yeensve keve IesCes cnCepes keee? (Outsourcing)
12.2.5 keeces yeensj osCeees (Outsourcing) Heeeos :

1) eecegUs SKeeos GlHeeove IesCeeee JeJemeee mebmLesee GlHeeove Kee& efkeceeve jenlees.
Outsourcing cegUs GlHeeoveeeer iegCeJeee eebieueer efceUles. keceer GlHeeove Keee&le DeefOeke
GlHeeove eeHle nesles. leeee DeLe&JeJemLesuee Heeeoe neslees.
2) Outsourcing ee keeceebee efJekemeveMeerue osMeebvee Heeeoe neslees. Yeejle, eerve, jefMeee
ee osMeebeceeCes keeceees Outsourcing kejCeeNee egjesefHeeve osMeebveener leeee Heeeoe
neslees. Jee{les Jesleveceeve, keeceeeer eeflee, efMe#eCe, peerJeveeeer iegCeJeee ee mJeHeeee lees
Heeeoe Demelees.
217
3) Outsourcing kejCeeNee kebHeveebeer DeHes#ee DeMeer Deens keer Outsourcing es keece
IesCeeNeebeer yeewefke Yeeb[Jeue Kejsoer kejCeeeer #ecelee DemeeJeer; SketCe keeceeee yeeyeleerle
Ge #ecelee DemeeJeer. GlHeeoveKee& keceer kejlee Deeuee Heeefnpes. peeejs Jemlet Je mesJee eebee
efJekeemeeee Ske meJe&es DeeefLe&ke ceeie& leeej Peeuee Heeefnpes.
4) efJeefMe JeJemeeeeee yeeyeleerle eYetlJe eeHle kejCeemeeer meJe& leekeo keWefle kesueer peeles.
5) Outsourcing cegUs peieeleerue eceMekeleer, Yeeb[Jeue, leb$e%eeve DeeefCe meeOeves eebee
DeefOeke keee&#ece JeeHejeuee eeuevee efceUles.
6) ogmeNee osMeele Outsourcing eer keeces osCeecegUs efJekemeveMeerue osMeeleerue
DeuHeceesyeoueeleerue eceMekeleeree ueeYe GefJeCeeeer mebOeer eeHle Peeueer.
Outsourcing Jejerue efkee :
1) Outsourcing ceOes keece kejCeeNee keeceieejebceOes keeceeeer Demegjef#elelee ceesee

eceeCeele Jee{eruee ueeieles.
2) Outsourcing ceOes mesJee HegjefJeCeeNee mebmLeske[tve HegjefJeuee peeCeeNee mesJeseer iegCeJeee
keceer jenles.
3) Outsourcing kejCeeNee kebHeveebke[tve yeensjee osMeeletve keeces kejJetve IesleueecegUs
mJele:ee osMeele yesjespeieejer Jee{les.
4) eenkeebMeer mebyebefOele mebJesoveMeerue ceeefnleer yeensj peele DemeueecegUs megj#esee eMve efvecee&Ce
neslees.
1) keeces yeensj osCeees (Outsourcing) Heeeos meebiee.
12.2.6 keb$eeer keeceieejebee mebKesle Jee{ :

peeieeflekeerkejCeecegUs keb$eeer keeceieej Heleeruee eeuevee efceUles. leecegUs Jesefyeieejer
DeeefCe iegueeceer ee efoMesves keeceieej Jeiee&eer Jeeeeue nesles. kegMeue DeeefCe DeOe&kegMeue keeceeee
yeeyeleerle Deveske Geesieele keb$eeer keeceieej Heleer DeefmlelJeele Deens. mesJee#es$eeceOesner keb$eeer
keeceieejHeleer DeefmlelJeele Deens. kebHeveeres SKeeos keece HetCe& keve osCeemeeer keb$eeoej keb$eeer
keeceieejeeer efveegkeleer kejlees. leecegUs keb$eeer keeceieej ne Deele#e keeceieej jlees. ee
keeceieejeee Heieej, leees Hee&Jes#eve ner keb$eeoejeeer peyeeyeoejer jles. ne keeceieej efJeefMe
218
keeceemeeer DeeefCe efJeefMe keeUemeeer keeceeJej Iesleuee peelees. keeceieej cnCetve keefve opee&,
jespeieejees Deleble leoLe& mJeHe, keeceeee Kee$eeree DeYeeJe, iejeryeereer DeeefLe&ke HeefjefmLeleer ner
keb$eeer keeceieejeeer JewefMees Deensle. DeeefLe&ke erves GlHeeoveKee& keceer kejCeejer ner Hele Deens.
Hejbleg meeceeefpeke veeeeee erves ner Heleer Deeesie Deens.
12.3 keeceieejebes mLeueeblej

peeieeflekeerkejCeecegUs eeceerCe Yeeieeletve Menjeke[s DeeefCe Skee osMeeletve ogmeNee osMeeke[s
keeceieejebes mLeueeblej ceesee eceeCeele eeuet Peeues. peeieeflekeerkejCeeves osMeeee meercesHeefueke[erue
mLeueeblejeuee eeuevee efceUeueer. keeceieejebes Skee osMeeletve ogmeNee osMeele ceesee eceeCeele mLeueeblej
nesT ueeieues. Skee meJex#eCeevegmeej 175 o.ue. keeceieej ogmeNee osMeele keece kejleele.
mLeueeblejeee meeceeefpeke peerJeveeJej, ceeveefmeke DeeefCe Meejerefjke DeejesieeJej Heej ceese HeefjCeece
neslees. mLeueeblejebee mLeueeblejerleeee DeeefCe Heeerceeies jeefnuesuee keggbyeeee meeceeefpeke peerJeveeJej
ceese HeefjCeece neslees. cegues Skeekeer nesleele. efoIe&keeU SkeceskeebHeemetve otj jeefnueecegUs Heleer Helveer
ceOeerue mebyebOeele ogjeJee efvecee&Ce neslees. leecegUs DeJewJeeefnke Devewefleke mebyebOeeuee eeuevee efceUles.
efJeosMeeceOes Yee<esee De[eCeercegUs SkeekeerHeCee menve kejeJee ueeielees. leebvee mekeleerves efJeosMeer
mebmke=leeryejesyej pegUJetve IeeJes ueeieles. ee efmLeleerle Mees<eCeeeer Mekeelee DeefOeke jenles. Demeceeve
mebOeer, YesoYeeJeeeer JeeieCetke DeeefCe HetJe&en eebee mLeueeblejerleebvee HeoesHeoer meecevee kejeJee ueeielees.
mLeueeblejerleebvee yeNeeeoe JebMeefJes<eeee meecevee kejeJee ueeielees. ogue&ef#eleHeCeeee meecevee kejeJee
ueeielees. mLeueeblejerleebes meerceebleerkejCe kesues peeles. leebvee HeoesHeoer [eJeueues peeles. leecegUs leebvee
DekegMeue keece DeeefCe keceer GlHeVe eeHle nesles. mLeueeblejerleebeeke[s HeenCeeee erkeesve iegvnsieejer
DeeefCe mebMeeemHeo mJeHeeee Demelees. mLeueeblejerle cepetjebvee yeNeeeoe Heeje keceer cepegjer efoueer
peeles. yeNeeeoe mLeueeblejerle cepetjebvee Iejkeece DeeefCe Meslecepegjeres keece efoues peeles. Iejkeece
kejCeeNee keeceieejebvee DeefleMee keceer Jesleve, DeefOeke leeme keece, ceOeuee megeree DeYeeJe,
SkeebleJeeme, JeeF& JeeieCetke, ieCeJesMe IeeueCeeeer mekeleer, veeskej cnCetve JeeieCetke, keewgbefyeke
peerJeveeuee vekeej, JebMes<e, ueQefieke Mees<eCe eebee meecevee kejeJee ueeielees.
mLeueeblejerleebceOes Meslecepegjebes eceeCener ceess Deens. Meslecepegjebvee keceer Jesleveele efoIe&keeU
jeyeJetve Iesleues peeles. Deejesieeyeeyeleee Deveske mecemeebee meecevee kejeJee ueeielees. leebvee efJeosMeer
mebmke=leer DeeefCe efYeVe Yee<ee eebee meecevee kejeJee ueeielees. lemese ee keeceieejebvee efvejeMee,
SkeekeerHeCee, ceeHeeve, S[med DeeefCe ueQefieke Deepeejebvee yeUer He[eJes ueeieles. leebeer jenCeeeer
JeJemLee Deleble JeeF& Demeles.
12.3.1 mLeueeblejees ekeej Heg{erueeceeCes Deensle :
1) mLeeefveke mLeueeblej : mLeeefveke mLeueeblej cnCepes mLeeveerke HeeleUerJej nesCeejs mLeueeblej
nese.
2) eeceerCe les Menjer mLeueeblej : meJe&meeOeejCeHeCes DeeweesefiekeerkejCeecegUs efJekemeveMeerue osMeele
eeceerCe Yeeieeletve ueeskeebes ceesee eceeCeeJej MenjeceOes GHeueyOe Demeueeves ueeskeebes ueeW{s Menjeke[s
esleele. Goe. Yeejleeee keeveekeesHeNeeletve ceesceesee MenjebceOes eeceerCe ueeske esle Demeleele.
219
3) Skee eosMeeletve ogmeNee eosMeele mLeueeblej : eeceOes Skee eosMeeletve ogmeNee eosMeeceOes
ueeske peele Demeleele. Goe. Gej Yeejleeletve cegbyeF&ke[s esCeeNee ueeskeebeer mebKee KetHe Deens.
4) veeiejer Yeeieeletve eeceerCe Yeeieele peeCes : YeejleemeejKee efJekemeveMeerue osMeeceOes DeMee
ekeejes mLeueeblej Mekeelees nesle veener. efJekemeerle osMeebceOes MenjeceOeerue jenCeerceeve DeefleMee
Keeeake Demeueeves Menjer ueeske eeceerCe Yeeieele esTve JeemleJe kejleele. efJekemeerle osMeebceOes
HeeeeYetle megefJeOee eeceerCe Yeeieelener Demeleele.
5) meecegnerke mLeueeblej : ceesee eceeCeeJej ueeske Ske$e esTve ogmeNee efkeeCeer peeleere cnCepes
meecegnerke mLeueeblej kejleele. Goe. veoerJejerue ceess OejCe, leueeJe F. keejCeebmeeer mebyebOeerle
Yeewieesefueke #es$eeleerue ueeskeebes mLeueeblej kejeJes ueeieles.
6) mekeleeres mLeueeblej : jeJeerke GHeece jeyeefJeCeemeeer Deveskeoe Meemeveeke[tve ueeskeebes
mekeleerves mLeueeblej kesues peeles.
1) mLeueeblejees ekeej meebiee.
12.3.2 mLeueeblejCeeeer keejCes :

mLeueeblej kejCeemeeer Keeueerue Ieke keejCeerYetle jleele.
1) DeeefLe&ke Ieke : yesjespeieejer DeeefCe oeefje ueeskeebvee Skee efkeeCeentve ogmeNee efkeeCeer
peeCeeme eJe=e kejleele. meJe&meeceeveHeCes eeceerCe Yeeieeleerue ueeske veeskejeree MeesOeele Menjer Yeeieele
peeleele. peeieeflekeerkejCeecegUs ceesceesee MenjeceOes ceesee eceeCeeJej jespeieejeee mebOeer GHeueyOe
Peeuee Deensle. ceesee eceeCeeJejerue Heieej Je Jeslevesej megefJeOee GHeueyOe Demeueeves jenCeerceeveeee
opee& megOeejlees eemeeer ceesee eceeCeeJej mLeueeblej nesles.
2) meeceeefpeke Ieke : keggbye, efJeJeen Je cegueees keefjDej F. meeceeefpeke keejCeebmeeerner
mLeueeblej kesues peeles. DeeHeuee Yeejleere meceepeele cegueeRes ueive Peeues keer efleuee efleee meemejer
peeJes ueeieles. cnCepese efJeJeenecegUs Skee efkeeCeentve ogmeNee efkeeCeer mLeueeblej nesles. leeeeceeCes
cegueebes Ge efMe#eCe, eEkeJee keefjDejee eebieuee mebOeer efceUCeemeeer mebHetCe& keggbyeeuee cegueeyejesyej
Flej efkeeCeer peeJes ueeieles.
220
3) Heee&JejCeelceke Ieke : ceneHetj, og<keeU, YetkebHe Je DeeefLe&ke Deefj Fleeoer Heee&JejCeelceke
cnCepese vewmeefie&ke IekeebcegUs mLeueeblej kejeJes ueeieles. Goe. Yeejleeee oef#eCe Yeeieele lmegveeceer
ueee Deeueeves Deveske ueeske yesIej Peeues. leebvee osMeeee Flej Yeeieele mLeueeblejerle kejeJes ueeieues.
4) DeejesieefJe<eeke Ieke : DeejesieefJe<eeke eebieuee megefJeOee Je keeUpeer peeefkeeCeer Iesleueer
peeles DeMee efkeeCeer ueeske mLeueeblej kejleele. Deveske MenjebceOes ceesee eceeCeeJej eog<eCe Deens.
pee JekeleeReer eke=leer pescelesce Demeles Demes ueeske eebieuee nJeeceeveemeeer ner mLeueeblej kejleele.
5) jepekeere Ieke : jepekeere keejCeebmeeer peeJesUer ogmeNee efkeeCeer peeJes ueeieles leeme
jepekeere erves kesuesues mLeueeblej Demes cnCeleele. jepekeere mLeueeblej Heg{erue keejCeebmeeer kejeJes
ueeieles. jepekeere DemLeerjlee, peeceeleJeeo, eosMeJeeo, Yee<eerkeJeeo, Deblejpeeleerelee, onMeleJeeo,
obies OeeHes F. keejCeebee efYeleercegUs Deveske ueeske mLeueeblej kejerle Demeleele.
1) mLeueeblejCeeeer keejCes meebiee.
12.3.3 mLeueeblejCeees HeefjCeece (Effect of Migration)

mLeueeblejCeees Heg{erueeceeCes HeefjCeece efometve esleele.
1) yegefcebleebes osMeeve (Brain Drain) : yegefceeve leb$e%e, Meem$e%e, FbefpeefveDeme& DeeefCe
Mew#eefCeke ceb[Uer DeeHeuee osMe mees[tve Flej osMeele cnCepes Decesefjkee, ke@ve[e, Fbiue[ Fleeoer osMeele
peeleele cnCepese yegefceleebes osMeeve nese. ngMeejer, %eeve DeeefCe keewMeue Demeuesueer ner yegefceeve
ceb[Uer pee osMeele peeleele lee osMeeee DeeefLe&ke efJekeeme kejCeemeeer eelve kejleele. ee meJe&
eefeesuee yesve [^sve Demes cnCeleele. DeeHeues osMeeves eYeeJeer megefveeespeerle eelve kesueeme yegefcebleees
osMeeve nesCeej veener DeeefCe leebee yegefceesee osMeeueee Heeeoe nesF&ue.
2) Hejkeere eueve efveOeer (Foreign Exchange Reserve) : Skee osMeeletve ueeske
veeskejermeeer ogmeNee osMeele peeleele. ogmeNee osMeele leebee Heieej leee osMeeee eeuevee efceUlees.
mebyebOeerle Jekeleer leebee keggbyeemeeer DeeHeuee osMeele Hewmes HeeJetve osles. leecegUs osMeeee eflepeesjerle
efJeefJeOe osMeebes eueve pecee nesles cnCepes Hejkeere eueve efveOeerceOes Jee{ nesles.
3) efJeefJeOe mebmke=leeRee efceueeHe (Fusion of cultures) : mLeueeblejerle ueeske efJeefJeOe
osMeeletve Deeuesues Demeleele. efJeefJeOe eosMeeletve, efJeefJeOe jepeeletve, efJeefJeOe Menjeletve Ske$e Deeuesues
221
Demeleele. leecegUs meJe& mebmke=leeree Skee efkeeCeer efceueeHe neslees. mLeueeblejecegUs mebmke=leereer
osJeeCeIesJeeCe nesles. efJeefJeOe mebmke=leercegUs KeeCeees HeoeLe& Je meJeeer, keHe[s Je HesnjeJe, efJeefJeOe Yee<ee
FleeoeReer osJeeCe-IesJeeCe nesles. leecegUs peieCeeeer Mewueere yeoueles. JekeleercelJeeceOesner yeoue Ie[tve
esleele.
4) meeceeefpeke mecemee (Social Problems) : SKeeee MenjeceOes, eosMeele, jepeele
eEkeJee osMeele melele ueeske esle Demeleerue lej mebyebOeerle efJeefJeOe meeceeefpeke DeeefLe&ke mecemee efvecee&Ce
nesleele. ueeskemebKesle Jee{ nesTve oe ueeskeJemleer leeej nesles, PeesHe[Heeeble Jee{ nesles,
iegvnsieejeres eceeCe Jee{les. Deepeej Hemejleele, ceeHeeve Je Debceueer HeoeLee&es mesJeve Jee{les. meeJe&peefveke
mesJeebJej leeCe He[lees. Goe. meeJe&peefveke Jeenlegke, Jeerpe, jmles F. mecemee Deensle.
5) ceevemeMeem$eere mecemee (Psychological Problems) : DeeHeuee peJeUee
ueeskeebvee, keggbyeereebvee, veelesJeeF&keebvee, efce$eebvee mees[tve ueeske mLeueeblej kejerle Demeleele. leecegUs
DeMee ueeskeebvee Skes Skes JeeCes, keggbefyeeebee meejKee DeeJeCeer esCes Je ve kejceCes F. mecemee
efvecee&Ce nesTve leebeer ceeveefmekelee efyeIe[les. veJeerve JeeleeJejCeele leebvee Demegj#eerle Jeet ueeieles.
keener ueeskeebvee lej veJeerve veeskejer, jenCeeeer peeiee, veJeerve efce$e eecegUs ceveeJej o[HeCe esles.
6) mLeueeblejerle ueeskeebefJe<eeer Me$eglJe (Hostilities towards Migrants) :
Deveskeoe mLeueeblejerle ueeske DeeefCe mLeeefveke ueeske eebeele efJeefJeOe keejCeebcegUs Jeeo nesleele.
mLeeveerke ueeske mLeueeblejerle ueeskeebyejesyej JeJemLeerle Jele&Cetke kejerle veenerle. Deieoer osMeebleie&le
mege DeMee ekeejee mecemeebvee mLeueeblejerle ueeskeebvee leeW[ eeJes ueeieles.
1) mLeueeblejees HeefjCeece meebiee.
12.4 peeieeflekeerkejCe Je Mesleer

12.4.1 eemleeefJeke :
peeieeflekeerkejCeeee MesleerJejerue Ske cenJeeee HeefjCeece cnCepes yengjeêre kebHevee
keb$eeer Mesleer (Contract agriculture) mLeeHeve kejCeeee eelveele Deensle. ee veJeerve
JeJemLesle MeslekeNeebveer DeeHeCe meebiet lee efHekeees meebefieleuesuee Heleerves Je jefJeuesuee ojeves
GlHeeove kejeJes. cnCepes ee kebHevee Skee yeepetves yeer-yeereeCes, Keles, peblegveeMekes eebee HegjJeeeJej
lej ogmeNee yeepetves peeieefleke Mesleer GlHeeoveeJej efveeb$eCe sJeCeeee eelveele Deensle. ee veJeerve
JeJemLesle YeejleemeejKee 80 kekes ueneve Meslekejer DemeCeeNee osMeele leebes DeefmlelJe Oeeskeeele
222
esF&ue. veHee esefjle GlHeeoveeee efoMesves Mesleereer Jeeeeue meg Peeueeme DeVeOeeve GlHeeoveeleerue
DeeHeuee osMeeeer mJeebHetCe&lee ve nesF&ue. DeVeOeeveeee yeeyeleerleerue HejeJeuebyeerlJe Deleble
Oeeskeeoeeke jsue, Tleer mebJeOe&ve Mesleeree DeJeuebye meg Peeueeves Mesleer eeesieMeeUsle yebefomle nesF&ue
keer keee? DeMeer efYeleer Jeeles.
12.4.2 Mesleeres cenJe (Importance of Agriculture) :
Yeejle ne ke=ef<eeOeeve osMe Deens. Yeejleere ueeskemebKesee 50 kekes ueeske Goj-efveJee&nees
meeOeve cnCetve Mesleer Je mebyebOeerle Geesie kejle Deensle. MesleerceOeerue jespeieej ne eecegKeeves Mesleeree
nbieece, MesleerGlHeeoveees keeU eebvee DevegmejCeeje Demee Demelees. Yeejleere DeLe&JeJemLesleerue ke=<eer
#es$eeeer Yetefcekee DeefleMee cenJeeeer Deens. Mesleeres cenJe Heg{erueeceeCes mHe nesles.
1) jespeieej : Yeejleeleerue ceesee eceeCeeJej jespeieej HegjefJeCeees keece ke=<eer #es$e kejles. 1951
ceOes 70 kekes ueeskemebKee MesleerJej DeJeuebyetve nesleer. meOee cnCepese 2011-12 ceOes MesleerJej
GHeefpeefJekeses meeOeve cnCetve HeenCeeNeebeer mebKee 52 kekes Flekeer nesleer. MesleerHeemetve ele#e
jespeieej Je Deele#e jespeieej efceuet Mekelees.
ele#e jespeieejeceOes Mesleereer cesnvele kejCes, ueeieJe[ kejCes, keeHeCeer kejCes DeeefCe
efJeHeCeve F. meceeJesMe neslees. Deele#e jespeieejeceOes Mesleeruee menee kejCeejer eb$eCee cnCepese
Jeenlegke, meeJeCetke Je yeBkee FleeoeRee meceeJesMe neslees.
efJekemeerle osMeebceOes MesleerJej DeJeuebyetve DemeCeeNee ueeskeebeer mebKee DeefleMee keceer Deens.
Decesefjkesle, eevme DeeefCe peHeeveceOes Hekele 2 kekes les 3 kekes SJe{s Deens.
2) Hejkeere eueve : ke=<eer ceeueeeer efveee&le keve osMeeuee Hejkeere eueve efceUles. Hejkeere
eueveeleerue ke=<eer #es$eeee efnmmee keceer-keceer nesle eeueuee Deens. 1990-91 ceOes 19.4 kekes
SJe{se Hejkeere eueve Mesleceeueeee efveee&leerHeemetve efceUeues. meOee leebotU, HeUs DeeefCe YeepeerHeeuee,
meeiejer GlHeeoves, ene, Dee@F&ue keske (Oil Cake) ee ekeejee Mesleceeueeeer efveee&le Yeejleeletve
nesle Deens.
3) Yeeb[Jeue efveefce&leer : Yeeb[Jeue efveefce&leer ner yeele DeeefCe iegbleJeCegkeerejs nesle Demeles. MesleerceOes
Deefleefjkele GlHeeove Peeues keer yeele Jee{les. yeele Peeueer keer Mesleer HeeCeerHegjJee eespeveeceOes ceesee
eceeCeeJej iegbleJeCetke nesles.
DeeefLe&ke meJnxMeve 1990 Devegmeej osMeeleerue mLetue GlHeVeele (GDP) Mesleer #es$eeee
Yeeb[Jeue efveefce&leerleerue efnmmee 2.2 kekes Flekee neslee. Yeeb[Jeue efveefce&leerleerue Mesleer #es$eeee efnmmee
keceer nesCeemeeer oesve cenJeeeer keejCes Deensle. Ske Mesleer #es$eeke[s Peeuesues ogue&#e DeeefCe oesve
Mesleeree HeeCeerHegjJee eeceOes mejkeejer iegbleJeCegke 1990 ee leguevesle eesie Peeueer veener. Mesleeres
Deefleefjkele GlHeeove (Surplus) nesCeemeeer Mesleereer GlHeeove#ecelee Jee{les. GlHeeove#ecelee
Jee{ueer keer Deefleefjkele GlHeeove nesles. leecegUs MeslekeNeebvee ceesee eceeCeeJej GlHeVe efceUles DeeefCe
yeeleeres eceeCener Jee{les.
223
4) osMeeee mLetue GlHeVeele eesieoeve : osMeeee mLetue GlHeVeele Mesleer #es$eeee GlHeVeeesner
eesieoeve keener eceeCeele Deens. mLetue GlHeVeeleerue Mesleer #es$eeee eesieoeveees eceeCe Deueerke[s keceer
Peeuesues efometve esles. eeLeefceke #es$eeceOes 59 kekes Mesleer, pebieue, mebHeeer, ceemes, KeeCe F. meceeJesMe
neslees. 59 kekes ceOes Mesleer #es$eeee efnmmee 56 kekes Flekee neslees. lej Deelee 20 kekes Mesleer
#es$eeee efnmmee neslees.
5) Keee HeoeLeeeer lejleto : Jee{lee ueeskemebKesuee KeeeHeoeLe& HegjefJeCeees keece Mesleer kejles.
YeejleemeejKee efJekemeveMeerue osMeeceOes Jee{lee ueeskemebKescegUs Keee HeoeLee&eer ceeieCeer ceesee
eceeCeeJej nesle Deens. Yeejleele Mesleereer GlHeeove #ecelee keceer Demeueeves MesleerHeemetve efceUCeejs
GlHeVener keceer nesle Deens. leecegUs pevelesuee DeVe-Oeeve HegjefJeCeemeeer mejkeejuee DeVeOeeveeeer
Deeeele kejeJeer ueeieles. leecegUs leeee Hejkeere eueveeee meeeeJej HeefjCeece neslees. Mesleer peerefJele
ceeueceesueener cnCepese ieeF&, cnwmeer, Mesee, ceW{ee, Iees[s F. ee eeje (JewjCe) HegjefJeCeees keece
kejles. peerefJele ceeueceesJeje ceeveJeees peerJeve DeJeuebyetve Demeles. keejCe eeHeemetve ceeveJeeuee otOe,
ceebme DeeefCe Mesleer kejCeemeeerner leebee GHeeesie neslees.
6) keee ceeueeee HegjJee : efJeefJeOe Geesieebvee ueeieCeeNee keee ceeueeee HegjJee Mesleer
#es$eeHeemetve kesuee peelees. meeKej Geesie, pet Geesie, Jem$e Geesie, DeVeHeoeLe& efveefce&leer kejCeejs
Geesie Fleeoer Je eemeejKee efJeefJeOe Geesieebvee keee ceeue MesleerHeemetvee efceUlees. Mesleeree
JeJeefmLele efJekeeme Peeuee veener lej leeee JeeF& HeefjCeece ee meJe& GeesieeJej neslees.
7) GlHeeefole ceeueeuee yeepeejHes : keejKeeveeceOes GlHeeefole kejCeele Deeuesuee ceeueeee
ceesee eceeCeeJej yeepeejHes ner eeceerCe Yeeieelee Demeles. MesleerHeemetve Deefleefjkele Peeuesuee ceeueeeer
Meslekejer efJeeer kejleele. leecegUs leebeeke[s Hewmes esleele. ee HewMeeletve leebvee ueeieCeeNee
peerJeveeJeMeke Jemletbeer Kejsoer les kejerle Demeleele. keener kebHevee lej leebee ceeueeeer efJeeer Hekele
eeceerCe Yeeieelee kejleele.
8) eeceerCe efJekeeme : Mesleeruee HeeCeerHegjJee, Jeerpe efveefce&leer, eesie jmles, Mew#eefCeke mebmLee
FleeoerJeje eeceerCe efJekeeme DeJeuebyetve Demelees. eeceerCe efJekeemeekejerlee jmles yeebOeCeer, Mesleeruee
HeeCeerHegjJeeebee eespevee (Irrigation) Je Jeerpe Fleeoer eespeveebmeeer Meemeveeke[tvener ceesee
eceeCeele ceole nesles. leecegUs eeceerCe Yeeieeletve Menjer Yeeieeke[s mLeueeblejerle nesCeeNeebes eceeCe keceer
nesles Deens. MenjebJejerue Deefleefjkele ueeskemebKesee leeCe keceer nesCeeme ceole nesles.
9) meceepe JeJemLee : Mesleer #es$eeke[tve GHeueyOe jespeieejeJeje meceepe JeJemLee jle Demeles.
Mesleer JeJemeeeele iegbleuesues ueeske Mekeelees meceepe-efJeIeeleke keee& kejCeeme eJe=e nesle veenerle. Mesleer
#es$eeke[tve jespeieej efceUeuee veener lej osMeele yesjespeieejebeer Heewpee leeej nesF&ue. leecegUs
keeeeeuee cenJe jenCeej veener DeeefCe meceepe JeJemLee efyeIe[tve peeF&ue.
10) eEkecele efmLejlesme ceole : osMeele eEkeceleer efmLej sJeCeeme Mesleer #es$eeeer ceole nesles. keejCe
eleskeeueee DeVeOeeveeeer iejpe Demeles. DeVeOeeveeee eesie meeeecegUs osMeele DeVeOeeveeee
eEkeceleer efmLej jenleele. DeVeOeeveeee osMeele legJe[e efvecee&Ce Peeuee lej eueveHegieJeeeeer
224
HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles. eecegUs Hekele Mesleerceeueeeee eEkeceleer Jee{le veenerle lej leeyejesyeje
Deeweesefieke GlHeeefole Jemletbeener eEkeceleer Jee{leele.
11) mesJe#es$eeee efJekeeme : Mesleeree efJekeemeecegUs mesJee#es$eeeener YejYejeerme ceole nesles. Goe.
Jeenletke #es$e, JeeHeej DeeefCe yeBeEkeie F. mesJee #es$eeceOes ceesee eceeCeeJej Jee{ nesles. Mesleerceeueeeer
yeepeejHessHeele Jeenletke kejCeemeeer JeenlegkeerceOes Jee{ nesles. lej leebes efJelejCe kejCeemeeer
JeeHeejeceOes Jee{ nesles. lej DeeefLe&ke JeJenejemeeer yeBkeebeer iejpe Yeemeles.
12) oeefje keceer nesles : oeefje efveceg&ueveeceOes Mesleeree cenJeeee menYeeie Deens. Deefleefjkele
Mesleceeueeeer efJeeer keve MeslekeNeebvee GlHeVe efceUles. leecegUs Meslekejer Mesle cepegjebvee cepegjer osT
Mekeleele. eeceerCe Yeeieeleerue Deveske ueeskeebvee Mesle cepegjeree mJeHeele jespeieej efceUle Demelees.
meJeevee jespeieej efceUeueeves oeefjeees eceeCe keceer nesCeeme ceole nesles. leeeeceeCes mejkeej
meJe&meeceeveebvee mJemle ojeves DeVeOeeveeee HegjJee kejles.
1) Mesleeres cenJe mHe keje.
12.4.3 peeieeflekeerkejCeeee Mesleer JeJemeeeeJejerue HeefjCeece (Impact of

Globalisation on Agriculture) :
peeieefleke efveee&leerceOes Yeejleeee SketCe efveee&leHewkeer 70 kekes efveee&le ner
keejKeeveeletve leeej Peeuesuee ceeueeeer kesueer peeles. Yeejleeee SketCe efveee&leerle Mesleeree efnmmee
efoJemeWefoJeme keceer nesle Deens. 2010-11 ceOes 11 kekes efnmmee Mesleer#es$eeee neslee. cnCepese
YeejleeceOes Mesleerceeueeee efveee&leerke[s ogue&#e kesues peeles.
Yeejle ne peeieefleke JeeHeej mebIevesee (WTO) mebmLeeHeke meYeemeo Deens. peeieefleke
mHeOexuee leeW[ osCeemeeer Yeejleevesner JeeHeejer De[LeUs keceer kesues. Hesb keeeeele megOeejCee kesueer.
Hejbleg Mesleer ne efJe<ee peeieefleke JeeHeej mebIevesleerue Jeeoeoerle efJe<ee Deens. keejCe Mesleeruee osCeele
esCeeNee meJeueleer Jeve eeceOes efJeefJeOe mecemee efvecee&Ce nesle Deensle.
peeieefleke JeeHeej mebIevesle ve megCeejer mecemee cnCepes Mesleereer mecemee Deens. Decesefjkee
leebee Mesleermeeer ceesee eceeCeeJej Mesleeruee DeeefLe&ke meJeuele osles. 19 efyeefueeve [e@uej SJe{er
ceeser meJeuele Decesefjkee MesleNeebvee osles. SJe{er ceeser meJeuele peieeleerue keesCeleener osMe osle veener
DeeefCe Yeejleeves Mesleeree DeeeeleerJejerue kej keceer kejCeemeeer YeejleeJej oyeeJe DeeCeles. Yeejleere
MeslekeNeebvee DecesefjkesmeejKeer meJeuele efceUle vemeueeves Yeejleere Meslekejer, Decesefjkee Je egjesHe ee
osMeeleerue MesleceeueeMeer mHeOee& ke Mekele veenerle. eemeeer mejkeejves MeslekeNeebvee ceole kejCes
iejpeses Deens.
225
1) peeieeflekeerkejCeeee Mesleer JeJemeeeeJejerue HeefjCeece mHe keje.
12.4.4 Mesleereer o#elee / keeUpeer :

Yeejleere Mesleer Je Yeejleere Meslekejer eebvee mebj#eCe osCeemeeer Yeejle mejkeejves Heg{erue
o#elee Iesleueer Heeefnpes.
1) cetueeJeHeeleer : cetueeJeHeeleeree cnCepes SKeeoer Jemlet DeLeJee mesJee efvecee&Ce kejCeemeeer pesJe{e
Kee& eslees lee Keee&Hes#eener keceer yeepeejYeeJeeves leer Jemlet Jee mesJee efJekeCes eeuee cetueeJeHeeleer Demes
cnCeleele. GHeeesie kesuee lej leemeeer osMeebleie&le Jemletee eEkeceleer ueJeefeke Demeuee Heeefnpesle.
leecegUs Yeejleere MeslekeNeebvee Hejkeere MesleerceeueeHeemetve mebj#eCe efceUsue. pee Mesleceeueeeer ceesee
eceeCeeJej Deeeele kejeJeer ueeieles. leeyeeyeleerlee keeUpeer IeeJeer ueeiesue.
2) mejkeejer iegbleJeCetke : Deveske Je<ee&Heemetve mejkeejeer DeeefCe meeJe&peefveke iegbleJeCetkeeres ke=<eer
#es$eeleerue eceeCe keceer-keceer nesle Deens. peeieeflekeerkejCeeee efJeeej kejlee mejkeejves eEkeJee
meeJe&peefveke iegbleJeCetkeoejebveer MesleerceOes Mesleermeeer HeeCeerHegjJee eespevee, ke=<eer mebMeesOeve, efJeHeCeve
HeeeeYetle megefJeOee, ke=<eer-ceeue meeJeCetke JeJemLee, megOeeefjle efye-efyeeeCes F. keejCeebmeeer iegbleJeCetke
kesueer Heeefnpes.
3) megjef#eleleses peeUs : peeieeflekeerkejCeecegUs jeefJekee efHekeebvee efveee&leermeeer cenJeees mLeeve
Demeles. pee efJeYeeieele DeMee ekeejeer efHekes Iesleueer peeleele lees efJeYeeie efveee&leerle Heg{s peelees Je Flej
efJeYeeie ceeies He[leele. eemeeer meJe& efJeYeeieele meceepe peeie=leer efvecee&Ce keve efveee&le kesuee peeCeeNee
ceeueeese Mesleele GlHeeove Iesleueeme eleske efJeYeeieeee meceeve efJekeeme nesF&ue. DeMee ekeejs
mejkeejves megjef#eleleses peeUs osMeele leeej kesueeme meJe& MeslekeNeebvee leeee Heeeoe nesF&ue.
4) ceee&efole Mesleer JeeHeej : YeejleeceOes ceesee eceeCeeJej Mesleer GlHeeove nesles. Hejbleg
Yeejleereebeer Kejsoereer #ecelee DeefleMee keceer Deens. osMeeceOese ee Mesleerceeueeeer DeefleMee keceer
eEkecele esles. cnCetve Deefleefjkele Mesleerceeueeeer efveee&le kesueer peeles. osMeele keceer eEkeceleeruee ceeueeeer
efJeeer kejCeeHes#ee peemle eEkeceleeruee efveee&le kejCes Meslekejer Hemeble kejleele. leecegUs osMeebleie&le
DeVeOeeveeee legJe[e efvecee&Ce neslees. leecegUs Yeejle mejkeejves Mesleer ceeueeeer efveee&le ceee&efole
kejCeeeer lejleto kesueer Deens.
5) efJekemeerle je^ Mesleeruee osle Demeuesues Meemekeere Devegoeve : YeepeerHeeuee, HeUs, leebotU,
cemeeueees HeoeLe& F. efJeefJeOe ekeejee ke=<eer ceeueees GlHeeove Yeejle ceesee eceeCeeJej kejlees.
Hejbleg efJekemeerle osMeebHes#ee Yeejleeeer GlHeeove #ecelee KetHe keceer Deens. keejCe Deeblejjeêre
226
yeepeejHessle Yeejleere Meslekejer leebee DeelceefJeMeeme ieceeJetve yemeuesuee Deens. YeejleemeejKes
efJekemeveMeerue osMe Ske$e esTve peeieefleke JeeHeej mebIevesJej (WTO) Mesleeres Meemekeere Devegoeve
keceer kejCeemeeer eelve kejerle Deensle. Demes Peeues leje efJekemeerle osMe Je efJekemeveMeerue osMe ns
Skeee HeeleUerJej esleerue.
6) SkemJe (HesW) : SKeeoe veJeerve MeesOe yeveefJeCeeeer eEkeJee efJekeCeeeer DeefOeke=le
efJeMes<eeefOekeejHeef$ekee cnCepes SkemJe (Patent) nese eEkeJee Lees[keeele keeeosMeerj DeefOekeej He$e
nese. JeeHeejefJe<eeke yeewefke ceeueceee nkeke (TRIPs) ne kejej Mesleer #es$eeueener ueeiet kesuee
Deens. JevemHeleeRee efJeefJeOe peeleer, megOeejerle yeer efyeeeCes F. meceeJesMe Deens. eecegUs YeejleemeejKee
efJekemeveMeerue osMeeJej neveerkeejke HeefjCeece nesleerue. efJekemeerle jeêbke[s cegyeueke Hewmee, megeesie
eeesieMeeUe Je lep%e Jekeleer ceesee eceeCeeJej GHeueyOe Demeueeves meJe& DeefOekeejHe$es leeeee
leeyeele peeleerue. eemeeer Yeejle mejkeejves DeefOekeejHe$e efceUefJeCeemeeer osMeeceOes megmeppe
eeesieMeeUe, leemeeer ueeieCeeje Yeeb[Jeue HegjJee Je le%e ueeske eeefJe<eeer Ske ke=leer DeejeKe[e
DeeKeuee leje DeeHeCe lee OeeskeeeHeemetve meeJeOe nesTve Heeeoe keve IesT Mekelees. keejCe
Yeejleeves Deieesoje TRIPs ee kejejeJej mener kesueer Deens.
1) Mesleereer o#elee mHe keje.
12.4.5 peeieefleefkekejCe Je Meslekejer :

iesuee Melekeeleerue veJJeoeree oMekeele Yeejleele peeieefleefkekejCeees Jeejs meg Peeues.
ele#e DebceueyepeeJeCeer Je HeefjCeece efomeCee DeeOeere eleske JeemeHeereJej ee efJe<eeeJej Devegketue
eEkeJee eefleketue Yetefcekee IesTve Jeeo jbieg ueeieues.
peeieefleefkekejCeeves Meslekejer mebIevee Je Meslekejer mecegoeeeme Hee[uesueer YegjU egkeereer
nesleer Demes veener. DeepeHeeleee jepekeleeveer Jee{lee eceeves Meslekejer efJejesOeer OeesjCes jeyeJetve Mesleer
GlHeeoveeee Jee{lee uegerletve mebHeVe Jeie& DeefOeke mebHeVe kejCeeje efJekeeme meeOeuee neslee. mejkeej
ns Meslekejer Jeiee&ee uegeres nleej yeveues nesles. peeieefleefkekejCeeves ns nleeje yeesLe yeveCeej nesles.
peeieefleefkekejCeeves mejkeejeer DeeefLe&ke #es$eeleerue ueg[yeg[ keceer nesCeej nesleer. Peesve yeboer, efpeune
yeboer, eeble yeboer DeeefCe efveee&le yeboer ner Mesleer ceeueees YeeJe Hee[Ceemeeer JeeHejueer peeCeejs ngkegceer Skekes
mejkeejee neleeletve peeCeej nesleer. Meslekejer mecegoeeeee Yeueemeeer mejkeejves keenere
kejCeeeer iejpe veener. Hekele mejkeejves Meslekejer mecegoeeees Yeues nesT vees eemeeeree Gheee
eespevee mees[eJeele ner Meslekejer mebIeveseer eejbYeerHeemetveeer ceeieCeer peeieefleefkekejCeeves HetCe& nesCeej
nesleer ! leermege JewOeeefveke mJeHeele, peieeleuee 200 Hes#ee DeefOeke jeêle kejej nesTve
meleleee mejkeejer OeesjCeeves DeeefCe nmle#esHeeves eleske Je<eeaee Jee{lee leese menve kevener Mesleer
227
JeJemeee JeeeefJeCeeje Meslekejer mJele:ee DevegYeJeeee efekeeeree Je Heefjeceeee peesjeJej Mesleer
JeJemeee HeeeosMeerj ke Mekelees ne nesje keener egkeeree cnCelee esCeej veener. efMeJeee
peeieefleefkekejCeeves leeuee peeieefleke yeepeejHes Kegueer nesCeej nesleer. ee yeepeejHessle meyemeer[eree
peesjeJej leie Oeve Demeuesuee mebHeVe jeêleerue Meslekejer Je GCes meyeefmeef[le Mesleer kejCeeje Yeejleere
Meslekejer Demee YesoYeeJe jenCeej vemeueeves Yeejleere Meslekejer mHeOexle eEpekeCeej ne DeeMeeJeeo
efvejeOeej veJnleee. Meslekejer mebIevee Je mebIeveses vesles Mejo peesMeer eebveer peeieeflekeerkejCeeeer
kesuesueer YeueeJeve egkeereer vemeueer lejerner iesuee Jeerme Je<ee&le peeieefleefkekejCeeves Mesleer Je Meslekejer eebes
kee[eresner Yeues Peeues veener ns mele kemes veekeejlee esF&ue?
mejkeejves Deveskeoe peeieeflekeerkejjeee efoMesves Ske HeeTue Heg{s eketve oesve HeeTues ceeies
Iesleueer Deensle. efMeJeee peer keener HeeTues Heg{s He[ueer leer Deeweesefieke mecetn Je leebeeMeer efveieef[le
leb$e%eeveeee yeeyeleerle Mesleeree peeieeflekeerkejCeeMeer keener meceye Deens ns mejkeejee ieeJeer veener
eEkeJee peeieeflekeerkejCeeee ueeYe Mesleeruee efceUt vees ns kee#eeves Heeefnues peele DemeeJes nse mejkeejer
OeesjCe oMe&efJeles. peieYejeee mejkeejebes Demese OeesjCe Deens. cnCetvee Mesleer ceeueeee JeeHeej
Depetvener eexee HesjerJej Hesjerle De[ketve He[uee Deens. Mesleer #es$eele peeieeflekeerkejCeeee efoMesves
SKeeos HeeTue He[ueees keesCeleener DeYeemekeeme mees[ee HeCe omlegjKeg ceveceesnve efmebn
eebesHeemetve Mejo peesMeerHeele keesCeeueener meebielee Je oeKeefJelee esCeej veener. efJeHejerle efveCe&e cee$e
cegyeuekelesves oeKeefJelee esleerue. HejosMeele DeJewOe efjlee Hewmee vesCeejer veeJes GIe[ ve kejCeeee kejej
mejkeej Deeblejjeêre kejejees HeeefJe$e efkeefJeCeeee veeJeeJej Heg{s jsveej, HeCe Mesleerceeueeee
JeeHeeje meyebOeeres Meslekejer efnleees kejej keesCeleerner HetJe& metevee ve oslee #eCeeOee&le ceesef[le kee{Ceej
ns Mesleceeueeee Deeeveke efveee&le yebefoves Deveskeoe efometve Deeues Deens eeee DeLe& mHe Deens.
peeieefleefkekejCeeee keeueKeb[ele FLeuee JeJemLeseer Je mejkeejeer Yetefcekee Mesleer Je Meslekejer eebee
yeeyeleerle ogHHeer Je pegueceere jeefnueer Deens ns Mejo peesMeereener SJnevee ue#eele Deeues Demesue. SJe{se
veener lej Deepeeer HeefjefmLeleer Heentve Mejo peesMeeRvee megjsMe Yeebee ee DeesUer vekekeere DeeJele
Demeleerue G<e:keeue neslee neslee keeUje$e Peeueer, Dejs Hegvne Deeeg<eeee HesJee ceMeeueer.
Deekeueveele Peeuesueer egke keyegue keve Mejo peesMeeRveer Jee Devegceleer osle vemeues lejer ceveeleerue ee
DeesUer DeeseJej DeeCeeJeele Demese eleske Meslekejer YeeJee-yeefnCeeruee Jeele DemeCeej.
1) peeieeflekeerkejCe Je Meslekejer eebee mebyebOe mHe keje.
12.4.6 Meslekejer Deelcenleseer keejCes :

KejesKejere Meslekejer kee Deelcenlee kejlees, eeeer Kejer keejCes MeesOeueer Heeefnpesle kepe&
ceeHeer eEkeJee Devegoeves ne lee Jejee Gheee veJns DeHeee Deens? Deelcenleseer keener keejCes
KeeueerueeceeCes Deensle.
228
1) MeslekeNeebee keesCeleee efHekeeuee nceer YeeJe efouee peele veener, leecegUs oueeue MeslekeNeeke[tve
Mesleerceeue keceer YeeJeeves efJekele IesTve Menjeee efkeeCeer efkeleerlejer DeefOeke YeeJeeves efJekeleele.
2) Mesleceeueeeer yeepeejHes MeslekeNeeee neleele veener efleLes ceejJee[er eEkeJee Flej ueeske Demeleele.
3) pemes Yeejleele keesCeleener Jemlegeer efHekeme eEkecele Deens lej ceie Mesleerceeueeeere kee veener?
Goe. keebos 10 Hees efkeuees Deensle lej mebHetCe& Yeejleele 10 Hees efkeueesves efJekeueer iesueer Heeefnpesle
Deepe kemes nesles MeslekeNeeke[tve 3 Hees efkeueesves keebos IesTve les 15 Hees efkeueesves efJekeues peelele
cnCepes Heeeoe keesCeeee?
ieeJeeke[s Jeebieer, keebos, YeW[er, esce@es, Flej YeepeerHeeuee KetHe Peeuee lej 5 Hees efkeuees
efceUlees keOeer keOeer lej 2 eEkeJee 3 Hees efkeueesves efceUlees ceie Menjeee efkeeCeere kee 15 les 50
Hees efkeueesves efceUlees cnCepes Heeeoe keesCeeee, DeMeer KetHe keejCes Deensle HeCe Ske cee$e Kejs,
MeslekeNeeves ke keve Mesleerle ceeue efHekeJeuee lejer lees lee Mesleceeueeeer Je leeee keeeer eEkecele
jJet Mekele veener ns ogowJe cnCeeJes ueeiesue, leer eEkecele mejkeejer DeefOekeejer, oueeue eEkeJee legcner
Deecner jJelees.
4) meejKe keejKeeves ner Tmeees jepekeejCe kejleele. Ske keejKeevee Tmeeuee 1500 Hees YeeJe
oslees lej ogmeje keejKeevee Tmeeuee 600 eEkeJee 700 Hees YeeJe oslees, ceie eMve He[lees keer
1500 Hees YeeJe osCeeNee keejKeeveebeer meeKej Heeb{jer Demeles DeeefCe 600 eEkeJee 700 Hees
YeeJe osCeeNee keejKeeveeeer meeKej keeUer Demeles kee?
5) cenejeêleerue meeKej keejKeeves, ke=<eer GlHeVe yeepeej meefceleer, Yeg efJekeeme yeBke, efpeune
menkeejer yeBke, ee mebmLeebMeer MeslekeNeeee peemle mebyebOe eslees HeCe ee mebmLee keesCelee jepekeere
Heg{eNeebee leeyeele Demeleele, ceOeJeleea yeBke, keejKeevee leeseele eeuelees Deens Demes oeKeJetve
leeJej mejkeejer He@kespe efceUJeeees, les He@kespe mJele:ke[se sJeeees MeslekeNeees keee lees leeee
keener kejsue.
Deelceneseer keener keejCes KeeueerueHewkeer :
1)
HeeCeeeer (efmebeveeeer) meese veener.
2)
Heefece ceneje<êre ceeCemeeee leguevesle efJeoYeeae ceeCegme peje DeeUMeer Je GOeee

mJeYeeJeeee Deens.
3)
Mesleele efJeefnj Keesogve HeeCeer HegjefJeCes Jeiewjs efleke[s lesJe{s eeefuele veener.
4)
oesve efHeke IesCes HeCe Heejmeb efomele veener.
5)
peemleerle peemle MeslekejerJeie& DeefMe#eerle Deens.
6)
DeeOegefveke Mesleereer Depetve megJeele Jneeeer Deens.
7)
efMekeuesues leCe Mesleer keve ceeueke yeveCeeHes#ee veeskejer kejCeele Oevelee ceeveleele ner
Ske ceeser Meeskeebeflekee Deens.
8)
efJeoYee&leerue Meslekejer cegueeree ueiveemeeer pemes Mesleer efJekelees, lemese MeeUsle yeeyeg
(keejkegve) les eeOeeHeke DeMee 10-15 npeej Heieejeee veeskeNee efceUefJeCeemeeer
MesleerefJeketve 8 les 16 ueeKe Hees [esvesMeve osCeele Oevelee ceevelees.
229
9)
megefMe#eerle leCe Mesleerke[s Goeefmevelesves yeIeleele ner Deens Kejer Meeskeebeflekee.
10) efJeoYee&leerue jepekeejCeer MeslekeNeebee efJekeemeemebyebOeer HeeTue Geueleevee keceer He[leele.

efJeoYee&leerue leCe Jeie& Mesleer kejCeeHes#ee HegCee cegbyeF&le esTve veeskejer kejCeeuee eeOeeve
oslees.
1) Meslekejer Deelcenleseer keejCes mHe keje.
12.4.7 mebIevee Je Deeboesueveeeer iejpe :

peeieeflekeerkejCeeves Mesleerceeueeuee eebieues YeeJe efceUt Mekeleele, HeCe mebIeve Je Deeboesueve
cepeyetle vemesue lej neleeleeW[eMeer Deeuesuee Ieeme efnjeJeuee peelees ne ceese Oe[e Deueerke[ee
Ieveeveer Meslekejer Je Meslekejer keee&keleevee efceUeuee Deens. veemegkeuee keebeeves Deepeeer JeJemLee
Meslekejer efJejesOeer Je DemebJesoveMeerue Demeueees eeceeefCeke kesues Deens. Meslekejer mecegoeeeee neleele
DeeefLe&ke leekeo Demeleer lej ne efJejesOe cees[tve kee{Ces keoeefele Mekee Peeues Demeles. ner leekeo
leeeeke[s vemeueeves mebIevee Je Deeboesueve eeefMeJeee leeeeke[s ogmeje Heee&e GHeueyOe veener.
meee neleeer peeJet vees cnCetve Mesleer ceeueees YeeJe Hee[Ceeme lelHej Demeuesuee mejkeejuee Mesleer
ceeueees YeeJe He[ues Je Hee[ues lej meee neleeer peeF&ue DeMeer pejye yemeCeeeer iejpe Deens. ns
mebIeve Je Deeboesueve eevese mebYeJe Deens. veJes leb$e%eeve, efyeeeCes eeueener cegkeCeeeer JesU mebIeve Je
Deeboesueve cepeyetle vemesue lej esles ns yeerer Jeeveieeves oeKeJetve efoues Deens. mebIeve Je Deeboesueve
cepeyetle vemesue lej efveJJeU DeeHeuee veeJe ueewkeerkeeee peesjeJej 10-20 ueeske OeeveeHeemetve
ceeefveefce&leeruee efJejesOe kejCeeeer Deleeefke&ke Yetefcekeener jst Mekeleele ne Fefleneme ner leepeee Deens.
leepee HeefjefmLeleerves meJee&le ceese Oe[e Mejo peesMeer Je meJe& Meslekejer mecegoeeeuee efceUeuee Deens.
peeieefleefkekejCeeee ueeYe MeefkeleMeeueer Meslekejer DeevoesueveeefMeJeee eeHle nesCes DeMekee keeserleerue
iees Deens. Jee egkeuesuee Meslekejer Deeboesueveeleerue keee&keleemeeerner ceese Oe[e Deens.
peeieeflekeerkejCee efJe mebIe<ee&le Meefkele Jeeee IeeueefJeCeeSsJepeer peeieeflekeerkejCeeee ueeYe Meslekejer
mecegoee efceUeJee eemeeer eelveebeer Hejekeee kejCeeeer iejpe Deens. peebveer Meslekejer mecegoeeeuee
Oe[s efoues leebveee Oe[s osCeeeer JesU Meslekejer mecegoeeeJej esCeej veener DeMeer DeeMee ke ee.
12.5 meejebMe
peeieeflekejCeeee jespeieejeJej ceesee eceeCeeJej HeefjCeece Peeuesuee DeeHeCeeme HeeneJeeeme
efceUeuee Deens. KeepeieerkejCeecegUs Je peeieeflekeerkejCeecegUs jespeieej GHeueyOe nesleesle HeCe les keeece
mJeHeees Demele veenerle. leb$e%eeve Je efJe%eeveeveeves kesuesueer eieleer lemese peeieefleke JeeHeejer OeesjCe
230
eecegUs veeskejeree/jespeieejeee mebOeer efvecee&Ce nesle Deensle. HeCe peebeeke[s keewMeue Deens, %eeve
Deens. leeeemeeere lee Deensle.
peeieeflekeerkejCe Je KeepeieerkejCe eebeecegUs Deepe eeb[ eceeCeele mLeueeblej nesle Deens.
jepekeere, DeeefLe&ke, meeceeefpeke, Heee&JejCe, Deeeesie Fleeoer Ieke keejCeerYetle Deensle. eecegUs
MenjerkejCeele Je PeesHe[Heerle Jee{ nesle Deens. iegvnsieejeres eceeCe Je Deepeejees eceeCe Jee{le eeueues
Deens. Lees[keeele meeJe&peefveke mesJeebJej leeCe Jee{le eeueuesuee DeeHeCeeme efomele Deens.
Yeejleeleerue Mesleer ner HeeJemeeJej DeJeuebyetve DemeueecegUs MenjerkejCeele Yej He[le Deens.
Mesleer JeJemeee nesle veener. ueeske ceesee mebKesves mLeueebleefjle nesle Demeuesues efomeleele.
YeejleemeejKee efJekemeveMeerue osMeeceOes Jee{lee ueeskemebKescegUs Mesleer JeJemeee kejCes DeJeIe[ nesle
Deens. Yeejleele Mesleereer GlHeeove #ecelee keceer DemeueecegUs MesleerHeemetve efceUCeejs GlHeVe ner keceer
Deens. Meslekejer DeeOegefveke leb$e%eeveeee JeeHej kejerle veenerle. leecegUs mejkeejuee DeVe-Oeeveeeer
Deeeele kejeJeer ueeiele Deens.

1) peeieeflekejCeeee jespeieejeJej nesCeeje HeefjCeece meefJemlej mHe keje.
2) efJeefJeOe #es$eeleerue GHeueyOe DemeCeeNee jespeieejeee mebOeer meebietve, keeceeee keener Yeeie
yeensve keve IesCes cnCepes keee?
3) mLeueeblej cnCepes keee? mLeueeblejees efJeefJeOe ekeej mHe keje.
4) mLeueeblejeee efJeefJeOe HeefjCeeceeeer meefJemlej eee& keje.
5) peeieeflekeerkejCe Je Meslekejer eebee mebyebOe meebietve, Meslekejer Deelcenleseer keejCes mHe keje.
6) Mesleeres cenJe meebietve, peeieeflekeerkejCeeee Mesleer JeJemeeeeJejerue HeefjCeece mHe keje.
7) erHee efuene.
De) keb$eeer keeceieej.
ye) peeieeflekeerkejCe DeeefCe keeceieej.
ke) mLeueeblej.
[) Meslekejer Deelcenlee.
F) peeieefleefkekejCe Je Meslekejer.
G) mebIevee Je Deeboesueveeeer iejpe.
231
13
ceeveJeer nkeke
Heeeeer jevee :
13.0
13.1
13.2
13.3
13.4
13.5
13.6
Gef<es
emleeJevee
ceeveJeer nkeke mebkeuHevee
meeJe&ef$eke ceeveJeer nkekeebee peeefnjveecee (UDHR)
Yeejleere veeieefjkeebes cetueYetle nkeke DeeefCe ceeveJeer nkeke eebee mebyebOe
meceejesHe
13.0 Gef<es
ceeveJeer nkeke mebkeuHevee mecepetve IesCes.
meeJe&ef$eke ceeveJeer nkekeebee peeefnjveeceeee DeYeeme kejCes.
SketCe ceeveJeer nkeke DeeefCe leebee Yeejleere Ievesleerue cetueYetle nkekeebeer mebyebOe leHeemetve
HeenCes.
13.1 emleeJevee
ceeveJeer nkeke cnCepes ceeveJe DemeueecegUs ceeveJeeuee leees efceUCeejs nkeke nese. leevegmeej
peieeleerue eleske ceeveJeeuee ns nkeke eeHle nesleele cnCetve ner mebkeuHevee meeJe&ef$eke Je meJe& ceeveJe
meceeve Deensle ns ceeveCeejer Deens. Deeblejje<êre mlejeJej ceeveJeer nkeke ner Ske eUJeU Peeuesueer
Deens. ceeveJeer nkekeebee DeYeeme Deveske Hewuetbveer kesuee peelees. Goe. veeiejer nkeke, jepekeere nkeke,
DeeefLe&ke nkeke, meeceeefpeke nkeke, meebmke=efleke nkeke F. keener efkeeCeer leebvee `cetueYetle nkeke'
Demesner cnues peeles. ceeveJeer Jebe DemeueecegUs pevceeHeemetvee eleskeeuee DeeHeues nkeke efceUeues
Heeefnpesle Je cnCetve leebvee `pevceefme nkeke' mege cnCelee esles. leebvee keesCeleener peele, Oece&,
HebLe, efuebie, eose, JeCe&, JeJemeee F. ee YesoYeeJe ve yeeUielee yeneue nesCeejs `mJeeleb$eees DeefOekeej'
Demesner cnCelee esles.
232
13.2 ceeveJeer nkeke mebkeuHevee

ceeveJeer nkeke ner 20 Jee elekeeleerue mebkeuHevee Demetve leebvee `vewmeefie&ke nkeke' efkebyentvee
meJee&le meceHe&ke eyo `ceeveJeees nkeke' Demes cnCeleele. ceeveJeees nkeke efkebJee leemebyebefOele Flej
meb%ee nee ceeveJe eeCeer pevceeuee DeeueeHeemetvee DeefmlelJeele Deensle. nee mebkeuHevee peieeleerue
yengleske mebmke=leerceOes DeefmlelJeele nesleee Hejbleg leebvee Skeoce `ceeveJeer nkeke' ee meboYee&le JeeHejele
DeeCeues peele veJnles. leecegUs `ceeveJeer nkeke' ner mebkeuHevee leguevesves Deieoere Deefueke[eer Demeueer
lejerner leer ceeveJeer nkeke cnCetve JesieUee mJeHeele ceeveJeer mebmke=leerHeemetvee JeeHejele nesleer. ceeveJeer
nkekeeeer keuHevee ceeveJeer Feflenemeele meeHe[les. ceeveJeer mebmke=leeruee DeeHeuee nkekeebmeeer vesnceere
mebIe<e& kejeJee ueeieuesuee Deens. ceie lees DeveeeeefJe, ees<eCeeefJe efkebJee leglee eebefJe
Demesue.
efJemleeefjle Heele Heeefnueeme, ceeveJeer nkeke cnCepes Jeeqkeleuee keesCeleener peele, Oece&,
HebLe, efuebie ee YesoebefeJeee peerJeve, mJeeble$e, meceevelee DeeefCe eefle<e eeHle nesCes nese. meeJe&ef$eke
ceeveJeer nkekeebee peeefnjveeceegmeej, ceeveJeer nkeke cnCepes eleske Jeeqkeleuee efceUCeejs
meceeceeCeeleerue nkeke nesle. leebee ieefYeleeLe& cnCepes eleske ceeveJe eeCeer pevceeHeemetvee cegkele Deens
DeeefCe leeeer eefle<e DeeefCe nkeke DevegmejCeeme lees mJeleb$e Deens.
eeOeeHeke nsje@u[ ueemkeer eebee celes, nkeke cnCepes meeceeefpeke peerJeveeeer Deeer
DeJemLee keer efpeeeefeJeee ceeveJe DeeHeueeleerue keeweueebee megHle iegCeebee efJekeeme ke ekele
veener.
[e@. yeeyeemeesnye Deebyes[kej eebee celes, cetueYetle nkeke cnCepes keeeeeeer osCeieer Deens.
ceeveJeeeCeeuee les DeefveJeee& Deensle. les eemeve yeneue kejles DeeefCe leemeeer eemeve keeeoe Debceueele
DeeCet ekeles. leebee cetueYetle ceeveJeer nkekeebee efmeeble ne jepekeere ueeskeeenereer mebyebefOele Demetve
lees eej mleYeebJej GYee Demeuesuee Deens. [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kejebee jepekeere ueeskeeeneres eej
mlebYe Heg{erueeceeCes Deensle.
1)
Jeeqkele ner mJele: mJele:es meeOe Deens. (The individual is an end
in himself) :
keesCeleerner meeceeefpeke DeLeJee jepekeere mebmLee Demesue lej leebes JeeqkeleefJekeeme nse
meeOe Demeles Jeeqkele ner keener jepeemeeer vemeles lej Jeeqkelevese DeeHeueemeeer jepeeeer efveefce&leer
kesuesueer Demeles DeeefCe keesCeleener Deeoe& veeieefjkeees DeeHeuee jepeeeer (ose) mesJee kejCes ns
kele&Je Demeles. Jeeqkele DeeHeues keueeCe meeOet Fefle Demesue lej leeceOes leees eejerefjke,
ceeveefmeke DeeefCe Yeewefleke keeweueebee efJekeeme nesCes cenlJeees Deens pesCeskeve leeuee peerJeveele
meceeOeeve eeHle nesF&ue.
2)
eleske Jeeqkeleuee efleeeHeemetve DeefJeYekele Demes yeneue Peeuesues DeefOekeej
Demeleele Je leebeer nceer ner efueefKele mebefJeOeeveejs efceUCes iejpeses Deens. (The
individual has certain in alienable rights which must be
guaranteed to him by the constitution.)
233
eeee DeLe& keesCeleener Jeeqkelees DeefOekeej keesCeleerner ogmejer Jekeleer efkebJee mebmLee
Deefleeefcele, meb#esefHele efkebJee ve< ke ekele veener. leemeeer cee$e mebefJeOeeveeefeJeee ogmejer
keesCeleerner eespevee leeeer nceer osT ekele veener.
3)
keesCeleener Jeeqkeleves keesCeleener eueesYeveemeeer DeeHeueeuee efceUeuesues
meebefJeOeeefveke nkeke leeie kejCeeeer DeeJeekelee veener. (The individual shall
not be required to relinquish any of his constitutional rights as
condition precdent to the receipt of a preivilage.)
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[kejebee celes, eleske Jeeqkelees DeefOekeej ns JesieUs kejlee

esCeemeejKes vemetve les mebefJeOeeefveke Deensle. cnCetvee leebveer les keesCeleener ceesneHeeeer mees[tve osCes
egkeeres Deens. Demes Demeues lejer les efmeefcele kejleevee efkebJee ve< kejleevee keeeeeee eesie
eeereses Heeueve kejCes DeeJeeke Deens.
4)
jepe (ose efkebJee mejkeej) keesCeleener $eemLe Jeeqkeleuee FlejebJej eemeve
eeueefJeCeeee HejJeevee osT ekele veener. (The state shall not delegate to
private persons to govern others)
leebee celes, jepe ns Debeflece Deens DeeefCe Jeeqkeleme meJe& megefJeOee osCeeme me#ece Deens.
cnCetvee keesCeleerner ceOemLe Jeeqkele efkebJee keesCeleener jepeees efkebJee jepeHeg$eees jepeeJej efveeb$eCe
vemeues Heeefnpes. meJe& Jeeqkele ns keeeeeHeg{s meceeve Deensle DeeefCe meceeve JeeieCetke efceUCeeme Hee$e
Deensle Je les mejkeejes (jepeees) kele&Jee Deens.
13.2.1 ceeveJeer nkekeebee Fefleneme :
ceeveJeer nkekeebes cetU DeeHeCeeme ye@efyeueesefveeve keeeeebceOes meeHe[les. ye@efyeueesefveeve jepee
ncegjeyeer eeves DeeHeuee epesmeeer keeeeees mebe efvecee&Ce kesues les `ncegjeyeer mebefnlee' cnCetve DeesUKeues
peeleele. leeceOes eesie Jesleve, mebHeeeres j#eCe DeeefCe DeHejeOeer JeeqkeleJejerue DeejesHe ns Keuee
eeueJetve efkebJee megveeJeCeer nesTvee efme Peeues Heeefnpesle DeeefCe ceiee leeme efe#ee Peeueer Heeefnpes
Deee cegeebee meceeJese neslee. eerke lelJeJeses Hueses, De@efjme@ue, DeeefCe jesceve lelJeJeses efmemesjes,
eebveer vewmeefie&ke keeeoe, vewmeefie&ke nkeke DeeefCe ceeveJeer nkeke eebee vesnceere Hegjmkeej kesuee.
meebmke=efleke eyokeeseevegmeej ceeveJeer nkekeebeer JeeKee `mejkeejee SkeleHeea nmle#esHe
DeeefCe yebOeves eebHeemetve mJeeleb$e' Deeer kesuesueer Dee{Ules. ner meb%ee efJemle=le DeLee&ves veeiejer nkeke
efkebJee veeiejer mJeeleb$es eebee DeLee&eer mebyebOe emLeeefHele kejles. Hejbleg leevegmeej Demes DeefOekeej
metefele kejles keer, peebvee Jemlegefve< ceevelee osCes keerCe nesTve yemeles.
DeeOegefveke keeUeee megJeeleeruee, eyeesOeve keeUeleerue ceeveJeleeJeeoecegUs KeNee DeLee&ves
ceeveJeer nkeke mebkeuHevesee Giece Peeueeeer ekeelee Deens. leeeener Deieesoj `nsefyeDeme kee@He&me'
cnCepes DeejesHeeruee ele#e veeeeueeemeceesj npej kejCeeeer Dee%ee eebee meceeJese F.me. 1215
ee `ce@ivee keee&&' ceOes DeeHeCeeme Dee{Utve eslees. egjesefHee Oece&egs DeeefCe 17 Jee elekeeleerue
234
Fbiueb[ceOeerue eeoJeer egs eebveer GoejceleJeeoer lelJe%eeve DeeefCe ceeveJeer nkekeebJejerue efJeJeeme eebvee
pevce efouee. leeveblej 18 Jee elekeeleerue %eeve egieeee Je egjesHeeleerue yegefeeceeCeJeeoer mebmke=leeree
ceeveJeer nkeke Je GoejceleJeeo Ske ecegKe Yeeie yeveues. ceeveJeer nkekeeeer keuHevee DeeHeCeebme Decesefjkeve
jepeeebleer (1776) DeeefCe eWe jepeeebleer (1789) keer peebveer meeJe&ef$eke eew{ celeoeveeeer
mebkeuHevee ceeb[ueer leebceOes meeHe[les. 20 Jee elekeeleerue peeieefleke ceneegebveer lej `meeJe&ef$eke
ceeveJeer nkekeebee peeefnjveecee' (UDHR) eefme kejCeeme neleYeej ueeJeuee.
Yeejleere lelJe%eeveeee Je ceeveJeer nkekeebee mebyebOe DeeHeueeuee leLeeiele yegebes lelJe%eeve
DeeefCe mecee Deeeske ceewee&eer Oeeefce&ke meefn<Ceglee eeceOes Dee{Ulees. mecee Deeeskeeves pes
eerueeuesKe keesjues leeceOes leeves jepeeves vesnceere ueeskekeueeCe DeeefCe Oeeefce&ke meefn<Ceglee eebvee
Gespeve osTve leebes Heeueve kesues Heeefnpes Demes efueefnues. lemese egyebeevee Heke[tve leebeer keeue
kejCes neeee mege leeves efve<esOe kesuesuee Deens. leecegUse ceeveJeer nkekeebee Giece Deeeskeeee
jepeele pees yeew lelJe%eeveeeer ele#eele DebceueyepeeJeCeer kejerle neslee, DeeHeCeeme Dee{Utve eslees.
Feflenemekeej pee@ve SmHeesefmees eebee celeevegmeej, ceesncceo Hewiebyejeves m$eer yeeuenlee,
iejeryeees ees<eCe, meeJekeejeener, Ketve, Keess kejejceoej, DeeefCe eesjer eebvee efveef<e ceeveues. leeves
DeeHeuee Oeeefce&ke lelJe%eeveele Dejyeer DeeefCe ceesPesmees keeeos Je eeefuele eLeebee meceeJese kesuee.
ceefoveeeer jepeIevee leeves leeej kesueer Je leecegUs mecegoeeeeer megj#ee Jee{ueer, leebvee Oeeefce&ke
mJeeleb$e efceUeues DeeefCe efm$eeebvee mebj#eCe efceUeues.
DeeOegefveke ceeveJeer nkeke mebkeuHevee DeeHeCeeme eyeesOeve Je megOeejCee keeU (egjesHe) eeceOes
Demeuesueer Dee{Ules. keejCe leeeJesUer meecebleeeneres (mebjbpeeceeener) Jee&mJe DeeefCe Oeeefce&ke
kejlee peebveer lelkeeueerve JeeqkelepeerJeveeJej eYeeJe ekeuee eebes DeefmlelJe ve< Peeueees efomele
nesles. pe@ke [e@vesueer eebee celes, eeeerve peieele eejbHeeefjke meceepeeceOes keener Uke kele&Jess HeeUueer
peeeeer.... pemes veeeeeer mebkeuHevee, jepekeere Jeejmee, DeeefCe ceeveJeer YejYeje. leecegUs ceeveJeer
eefle<e efkebJee leebeer YejYeje Je leebes keueeCe ee mebkeuHevee ceeveJeer nkeke cnCetve vemeuee lejer
DeefmlelJeele neslee. F.me. 1215 eer `ce@ivee keee&' ner meJe&meeceeve ceeveJeer nkekeebeer mebyebefOele
Deens. Heesueb[ee jepeOeeveerle Demeuesuee `ke@efuePe' eeee HegleUe (1264) lesLeerue pet
DeuHemebKeekeevee megefJeOee Je nkeke yeneue kejlees. F.me. 1525 ceOes pece&veerle pece&ve eslekejeregeceOes lee eslekeNeebveer DeeHeuee `mJeeefyeeve mebIee' ee ceeieCee `yeeje uesKe' cnCetve meeoj
kesuee. efyeveceOes F.me. 1683 ceOes, èfyeue Dee@He jeF&dme' efkebJee `nkekeebeer meveo' meeoj kesueer
iesueer. leeueee epeses DeefOekeej DeeefCe mJeeleb$es Je jepeeee Jeejmeenkekeebee eve eeyeeyele peeefnj
kesuesuee keeeoe Demes cnues peeles. lemese mkee@ere nkeke oeJeebveer mejkeejee o[Heeeneree
ke=leeree efve<esOe kesuee.
leeveblej ceeveJeer nkekeebee efJekeeme DeeHeCeeme Decesefjkeve jepeeebleer (1776), eWe
jepeeebleer (1789) eebee ceeveJeer nkeke efkebJee jepekeere veeiejer nkekeebee meveosceOetve Peeuesuee
Dee{Ulees. leelee F.me. 1776 ee Jnefpe&efveee nkekeebee peeefnjveeceeves Deveske cetueYetle
nkekeebvee Je veeiejer mJeeleb$eeee lejletoeRvee keeeeeceOes HejeJeleeale kesues. leeveblej lelJeJeseeveer
ceeveJeer nkeke lelJe%eeve efJekeemeeme eeuevee efoueer. leeceOes Lee@ceme Hesve es `jeF&dme Dee@He ce@ve'
DeeefCe efJeuece uee@F&[ ie@efjmeve eebes F.me. 1831 es ò efueyejsj' ceOeerue uesKeve peeceOes leebveer
DeeHeuee Jeeekeebvee ceneve ceeveJeer nkekeebeer peeCeerJe keve efouesueer Dee{Ules.
235
iegueeceeree peeeke efJe<eeeJej 19 Jee elekeele ceeveJeer nkeke ne Ske ceOeJeleea efJe<ee
cnCetve eexuee Deeuee. efyeveceOes iegueeceer efJejesOeele efJeuece efJeuyejHeesme& eebveer keece kesues DeeefCe
leeee HeefjCeecemJeHe F.me. 1807 ceOes efyeveceOes iegueeceer JeeHeej keeeoe DeeefCe F.me. 1833
ceOes ìegueeceer eLee efvecet&ueve keeeoe' Heeefjle kesuee. Gej Decesefjkesleerue jepeebveer Deieesoje iegueeceer
eLee ve< kesuesueer nesleer Hejbleg oef#eCe Decesefjkesleerue jepeebveer leer veblej kesueer. 20 Jee elekeeceOes
ee vee lee mJeHeele DeeHeCeeme Deveske ceeveJeer nkeke eUJeUer meg Peeueees Dee{Ules. Goe.
keeceieej mebIevee DeeefCe keeceieejebes DeefOekeej, m$eer nkeke eUJeUer, Yeejleeleerue ce.ieebOeer Je
je<êre keeBesme eCeerle je<êre eUJeU, [e@. yeeyeemeesnye Deebyes[kejebveer meg kesuesueer oefuele cegkeleer
eUJeU F.
Deeblejje<êre js[ ee@me meefceleereer mLeeHevee, F.me. 1864 es ùeeeyej mebefnlee' DeeefCe
F.me. 1864 eer Heefnueer efpeefveJne Heefj<eo eebveer Deeblejje<êre ceeveJeer keeeeeee mLeeHevesme
neleYeej ueeJeuee. oesve peeieefleke ceneegeleerue ceeveJeer mebnej DeeefCe ceeveJeer nkekeebeer SketCee
Heeece}er eebveer DeeOegefveke ceeveJeer nkeke keeeeebvee megJeele kesueer. F.me. 1919 ceOes je<^mebIeeeer
(League of Nations) mLeeHevee kejCeele Deeueer DeeefCe leele efve:em$eerkejCe, egemle
je<êbleerue lebs meeceesHeeejeves efceefJeCes Je lemes kejCeeme meeJe&ef$eke oyeeJe ekeCes Je SketCe peeieefleke
keueeCeeeer Yetefcekee IesCes eebee meceeJese kejCeele Deeuee. leeleerue meveosceOes meceeefJe< Demeuesuee
keeeeebvee veblejee keeUele F.me. 1948 ceOes mLeeHeve Peeuesuee `meeJe&ef$eke ceeveJeer nkeke
peeefnjveeceele' (UDHR) mLeeve efceUeues.
F.me. 1945 meeueer èeue Heefj<eosceOes' oesmle je<êbveer Ske veJeerve Deeblejje<êre
mebIevee mLeeHeve kejCeeme ceevelee efoueer Je `mebegkele je<^mebIeveseer' (UNO) mLeeHevee Peeueer.
Deepeefceleerme ceeveJeer nkeke Je leemebyeOeer keeeos mebefnlee yeveefJeCes efleeer DebceueyepeeJeCeer kejCes Je
efveeb$eCe kejCeeeer peyeeyeoejer mebegkele je<êbme Heej Hee[eJeer ueeieles.
DeeHeueer Heeleer leHeemee :
1)
2)
ee. nsje@u[ ueemkeer eebee celes nkeke cnCepes keee?

`n cegjeyeer mebefnlee' cnCepes keee?
13.2.2 ceeveJeer nkeke lelJe%eeve :

ceeveJeer nkekeebbes lelJe%eeve ns ceeveJeer nkekeebee mebkeuHevesee Heeee Je efJekeeme eebes Hejer#eCe
kejles DeeefCe (DeeHeCe GHeIeke e. 2.2 ceOes Heeefnues Deens) leeke[s meefce#eelceke mJeHeele Heentve
leebee ceee&oebee Dee{eJee Iesleuee peelees. ceeveJeer nkekeebee DeHes#ee meceepeeke[tve kesuee peeleele
DeeefCe leemeeer Deveske mewebefleke kemeeseebJej eee& kesueer peeles.
236
Skee Heeefeceele lelJe%eeveevegmeej ceeveJeer nkeke cnCepes JesieJesieUs lelJe%eeve DeeefCe Oeeefce&ke
Deeeeeletve efveIeeuesues vewmeefie&ke veeeees Heefuele nese. keener efmeebleevegmeej, ceeveJeer nkeke ns vewefleke
Jele&veeuee mebefnlesee mJeHeele DeeCeles. [sefJn[ negce eebee celes, ceeveJeer nkeke ns pewefJeke,
meeceeefpeke eeeresee efJekeemeeletve efvecee&Ce Peeuesues GlHeeove Deens. ce@keme Jesyej Demes cnCeleele,
ceeveJeer nkeke cnCepes jepe eeueJeCeeeer meeceeefpeke eeeree Deens. pee@ve je@ume eebee celes,
Jeeqkele DeeHeueeJejerue efveece Je yebOeves SKeeee keeeoseerj DeefOekeeNeeke[tvee efmJekee ekelees
DeeefCe leebee yeoueele DeeHeCeebme megj#ee DeeefCe DeeefLe&ke ueeYe efceUJetve Ieslees. eeuee `meeceeefpeke
kejej' Demes cnCeleele.
peieele ceeveJeer nkekeebeer peer eee& eeuet Deens leeJej cegKe Deee oesve efmeebleeee eYeeJe
DeeHeCeebme Dee{Utve eslees Je les efmeeble cnCepes (i) mJeejme efmeeble DeeefCe (ii) Fe efmeeble.
mJeejme efmeebleevegmeej, ceeveJeer nkekeebes cegKe keee& cnCepes ceeveJeeee DeeJeeke mJeejmeees
mebj#eCe DeeefCe leeuee Gespeve osCes nese. lej Fe efmeebleevegmeej, mJeeleb$e GHeYeesielee eeJes
eemeeer efJeefe< ceeveJeer #ecelesJej DeeOeeefjle ceeveJeer nkekeebeer JewOelee emLeeefHele kejCes nese.
13.2.3 ceeveJeer nkekeebes JeieeakejCe :
ceeveJeer nkekeebes JeieeakejCe DeeefCe mebIeve efJeefJeOe ekeejebveer kejlee esles. Deeblejje<êre
HeeleUerJej ceeveJeer nkekeebes efJeYeepeve veeiejer Je jepekeere nkeke DeeefCe DeeefLe&ke, meeceeefpeke Je
meebmke=efleke nkeke ee ekeejeble kesues peeles.
veeiejer DeeefCe jepekeere nkeke ns meeJe&ef$eke ceeveJeer nkekeebee peeefnjveeceeleerue keuece 3
les 21 ceOes Demetve Deeblejje<êre veeiejer DeeefCe jepekeere nkeke kejejveecee (ICCPR) eebceOes
mege meceeefJe< Deensle. DeeefLe&ke, meeceeefpeke DeeefCe meebmke=efleke nkeke ns meeJe&ef$eke ceeveJeer
nkekeebee peeefnjveeceeleerue (UDHR) keuece 22 les 28 ceOes Je Deeblejje<êre DeeefLe&ke,
meeceeefpeke DeeefCe meebmke=efleke kejejveeceeceOes mege DebleYetle Deensle.
keejsue Jeemeke ee lelJe%eeves ceeveJeer nkekeebvee leerve efHe{eebceOes Jeieeake=le kesues Deens. les
Heg{erueeceeCes
i) Heefnuee efHe{erleerue veeiejer DeeefCe jepekeere nkeke (peieCeeee Je jepekeere menYeeieeyeeyelees
nkeke)
ii) ogmeNee efHe{erleerue DeeefLe&ke, meeceeefpeke DeeefCe meebmke=efleke nkeke (eeceOes GojefveJee&neee
nkeke) eebee meceeJese Deens.
iii) eflemeNee efHe{erleerue Sskeeees nkeke (peeceOes eebleer, mJe Heee&JejCe) eebee meceeJese Deens.
Jejerue leerve efHe{eebleerue nkekeebHewkeer eflemeNee efHe{erleerue nkekeebJej Deepeee egieele DeefOeke
efJeeejcebLeve Je eee& eeuet Deens Hejblet leebvee keeeoseerj Je jepekeere ceevelee efceUle veener.
13.2.4 ceeveJeer nkekeebee efJekeeme :
meeJe&ef$eke ceeveJeer nkekeebee peeefnjveecee (UDHR) DeYeemeCee Deieesoj DeeHeCeebme keener
Flej ceeveJeer nkekeebyeeyeleee meveoe, peeefnjveeces, kejejveeces, mebefnlee eebee Dee{eJee IesCes DeeJeeke
237
Deens. Goe. ce@ivee keee&, yeerue Dee@He jeF&me (nkekeebeer meveo), Decesefjkeve mJeeleb$eeee
peeefnjveecee, eevmeee ceeveJeer Je veeieefjkeebee nkekeebee peeefnjveecee.
De) ce@ivee keee&, 1215 :
15 petve 1215 jespeer Fbiueb[ves ce@ivee keee& ner nkekeebeer mebefnlee peeefnj kesueer. leeme
`ce@ivee keee& efueyej@ce' efkebJee ès ee&j Dee@He o efueyeeape Dee@He Fbiueb[' (Fbiueb[ee
mJeeleb$eebeer ceneve meveo) Demes cnues peeles. les cetU mJeHeele ue@efve Yee<esle Demetve veblej
eWeceOes Yee<eebleefjle kejCeele esTve F.me. 1219 Heele Deveske mLeeefveke Yee<eebceOes Yee<eebleefjle
kesues iesues. lee veblejner leeeele Deveske Hesjyeoue kesues iesues. F.me. 1215 jespeer Fbiueb[es jepes
pee@ve eebveer ueeskeebmeeer keener DeefOekeej ee meveosejs peeefnj kesues DeeefCe leeeer Fe efkebJee
keejYeej ne SkeleHeea veener ns oeKeJetve efoues. Goe. Fbiueb[ceOeerue keesCeleener cegkele veeieefjkeeme
oseeee eesie keeeoseerj eeeresefeJeee efe#ee oslee esCeej veener ns leeuee efmJekeejeJes ueeieues. ne
DeefOekeej ueeskeebmeeer Deepener Fbiueb[ceOes eeefuele Deens.
ye) nkekeebeer meveo (efyeue Dee@He jeF&dme) 1689 :
F.me. 1688 eer nkekeebeer meveo efkebJee èfyeue Dee@He jeF&dme' 1688 ne efyeere mebmeosves
16 ef[meWyej 1689 jespeer Heeefjle kesuesuee keeeoe nese. ee keeeeeves jepeeee meesJej Debkege
sJeCeele Deeuee, mebmeoses efveece leeej kejCeele Deeues, lemese mebmeosceOes Yee<eCe mJeeleb$eees
efveece leeej kesues iesues. mebmeosee efveeefceleHeCes efveJe[Cegkee IesCes, keesCeleener Jeeqkeleiele
keee&Jeeneree efYeleer efeJeee jepeeee efveCe&eebvee DeeJneve osCes eebmeejKee lejletoeRee meceeJese
kejCeele Deeuee. ee meveosves ee@smb HebLeeee Devegeebeebvee keeeeeee eewkeerle jentve
mJej#eCeemeeer em$e yeeUieCeees mJeeleb$e yeneue kejCeele Deeues. keejCe leLeekeefLele ke@Lee@efueke
HebLeere (HeesHees Devegeeeer) ns mejkeejceOes menYeeieer Demetve em$es yeeUieerlee nesles.
ke) Decesefjkeve mJeeleb$eeee peeefnjveecee, 1776 :
4 peguew 1776 jespeer keeBervesvue keeBesmeves Decesefjkeve mJeeleb$eeee peeefnjveeceeee
efmJekeej kesuee. leeejs Demes Ieesef<ele kejCeele Deeues keer, pee 13 Decesefjkeve Jemeenleer es
efyevemeesyele eg kejerle neslee lee Deelee mJeleb$e Deensle DeeefCe efyeere meeceepeeeer leebee
keesCeleener mebyebOe veener. lee peeefnjveeceevegmeej efvecee&leeves efveefce&ueeeceeCes meJe& ceeveJe meceeve Demetve
leebvee pevcepeele keener nkeke Je DeefOekeej efceUeues Deensle. Goe. peieCes, mJeeleb$e DeeefCe DeeHeues
peerJeve megKeer yeveJeCes ee nkekeebee leele meceeJese neslee. Kejs Heenlee ee peeefnjveeceeee Hegjmkeej
Deyeence efuebkeveves kesuesuee neslee Je leeee jepekeere lelJe%eeveeee lees Heeee neslee. leecegUse leeves
Demee leke& ceeb[uee keer, Decesefjkeve jepeIevesee DevJeeeLe& ee peeefnjveeceeleerue lelJe%eeveevegmeeje
ueeJeuee peeJee. ee peeefnjveeceeee GHeeesie peieeleerue Deveske ogue&ef#ele Iekeebvee DeeHeuee
Gejemeeer Peeuee.
[) ceeveJeer Je veeiejer nkekeebee peeefnjveecee, 1793 :
ne peeefnjveecee cnCepes eWe jepeeebleeree Ske cenJeeee omleSsJepe Deens. eeejs eWe
meceepeeleerue leervener mlejeleerue (Three Estate) ueeskeebes Jeeqkeleiele Je meecegoeefeke DeefOekeej
238
ns meJe&ceeve Demeleerue Demes jefJeCeele Deeues. leevegmeej `vewmeefie&ke nkeke', èfmeeble' Je `ceeveJeer
nkeke efmeeble' ns meeJe&ef$eke Demeues Heeefnpesle Deeer lejleto kejCeele Deeueer. F.me. 1789 ee
eWe jepeeebleerceOes leeee efmJekeej kejCeele Deeuee. Hejbleg leeceOes Heg{erue keeUele Deveske yeoue
kejCeele esTve F.me. 1793 ceOes leeeer ele#eele DebceueyepeeJeCeer kejCeele Deeueer. ne
peeefnjveecee keesCeleener Oeeefce&ke efmeeble efkebJee DeefOekeejeJej DeJeuebyetve veener lej HetCe&HeCes vewmeefie&ke
veeeeee lelJeeJej DeeOeeefjle Deens. ee peeefnjveeceeleerue Deeeeevegmeej ceeveJe eeCeer pevcele:e
cegkele Deens Je Heg{sner cegkele jenerue Je leeuee keeece meceeve nkeke yeneue nesleerue. cnCetvee mejkeejes
ecegKe keee& ee nkekeebvee ceevelee osTve les lee Jeeqkeleme yeneue kesues Heeefnpesle ns Deens. lee
DeefOekeejebceOes mJeeleb$e, mebHeeer, megj#ee DeeefCe DeveeeeefJe eeflekeej ee DeefOekeejebee meceeJese
Deens.
1)
2)
13.3
ceeveJeer nkekeebee peeieefleke eexJej keesCelee oesve efmeebleebee eYeeJe DeeHeCeebme Dee{Utve
eslees?
ce@ivee keee& keee Deens?
meeJe&ef$eke
ceeveJeer
nkekeebee
peeefnjveecee
(Universal
Declaration of Human Rights UDHR)

10 ef[meWyej 1948 jespeer He@efjmeceOes mebegkele cenemeYesceOes meeJe&ef$eke ceeveJeer nkekeeee
peeefnjveecee (UDHR) efmJekeejCeele Deeuee. ne peeefnjveecee cnCepes ogmeNee ceneegeleerue
Ieveebee HeefjHeeke Demetve peieeleerue meJe& ueeskeebmeeer ceeveJeer nkekeebeer DeefYeJekeleer nese. ee
peeefnjveeceeleerue lejletoeRee efmJekeej peieeleerue Deveske oseebee jepeIevee DeeefCe keeeos mebefnlee
eebceOes kejCeele Deeuee. Deeblejje<êre nkekeebee meveosceOes meeJe&ef$eke ceeveJeer nkeke peeefnjveecee,
Deeblejje<êre DeeefLe&ke, meeceeefpeke Je meebmke=efleke nkekeebee kejejveecee, Deeblejje<êre veeiejer
DeeefCe jepekeere nkekeebee kejejveecee DeeefCe Flej oesve Ssefke efe<eeejveeces eebee meceeJese Deens.
F.me. 1960 ceOes mebegkele je<êbee cenemeYesves Deeblejje<êre ceeveJeer nkekeebee meveoseer Hetle&lee
kejCeejs oesve meefJemlej lejletoeRes kejejveeces efmJekeejues DeeefCe F.me. 1976 ceOes keener meome
je<êbveer leeceOes eesie Demes yeoue megeefJeueeveblej ee meveosuee Deeblejje<êre keeeeees mJeHe
eeHle Peeues.
ne peeefnjveecee efueefnCeees ese pee@ve efHeme& nces (ke@ve[e), jsves ke@efmeve (eevme),
efmHesve nsmesue (eevme), Heer.meer. eebie (eerve), eeume& ceefueke (uesye@vee@ve), Sefuevee@j PeJesu
(Decesefjkee) DeeefCe Flej eebvee peeles.
239
13.3.1 meeJe&ef$eke ceeveJeer nkeke peeefnjveecee (UDHR), 1948 HeeJe&Yetceer :
ogmeNee ceneegeee JesUere oesmle je<êbveer Yee<eCe, meYee, (Ske$e peceCes), Yeecegkelelee,
Fe mJeeleb$e ee mJeeleb$eebee efmJekeej kesuee neslee. mebegkele je<êbee ee&jceOes cetueYetle ceeveJeer
nkekeebJejerue efJeJeemeeee Hegveeej kesuee neslee. lemese ceeveJeer eefle<e Je leebeer eesielee eebee
meceeJese keve meJe& meome je<êbvee ceeveJeer nkekeebee Deeoj DeeefCe leeme Gespeve osCes Je
keesCeleener Oece&, peele, efuebie, Yee<ee, eose eebee YesoYeeJeeefeJeee cetueYetle mJeeleb$eebee nkekeebes
Heeueve kejCeees DeefveJeee& kejCeele Deeues.
ogmeNee ceneegeveblej veePeer pece&veerves pet ueeskeebee kesuesuee U meeJe&ef$eke Peeuee leeJesUer
peieeleerue peJeU peJeU meJe&e je<êbes Skecele Peeues keer, mebegkele je<êbee meveosceOes ceeveJeer
nkekeebeer mHe<lee DemeCeeNee meeJe&ef$eke ceeveJeer nkekeebee peeefnjveeceeee mebegkele je<êbee ceeveJeer
nkekeebee lejletoeRceOes meceeJese kejCes DeeJeeke Deens.
13.3.2 meeJe&ef$eke ceeveJeer nkekeebee peeefnjveeceeeer efveefce&leer (UDHR) :
meeJe&ef$eke ceeveJeer nkekeebee peeefnjveeceeee efveefce&leeres ese ke@ve[ees meebefJeOeeefveke lep%e
pee@ve efHeme& nces eebvee peeles. leemeeer mebegkele je<êbee meefeJeeueeeleerue ceeveJeer nkeke efJeYeeieees
mebeeueke cnCetve leebvee vesceCeele Deeues. mebegkele je<êbeer mLeeeer meefceleer cnCepese ceeveJeer nkeke
Deeeesieeeer mLeeHevee megJeeleeree keeUeleerue Deeblejje<êre nkekeebeer meveo leeej kejCeemeeer
kesueer nesleer. ee Deeeesieees meomelJe meJe& meceeJeseke nesles Je peieeleerue yeNeee je<êbvee eeefleefveOeerke
mJeHeele les yeneue kejCeele Deeues nesles. leeceOes Dee@m^sefueee, yesefupeece, yesueeme meesefJnSle
mebIe, efeueer, eerve, FefpeHle, eevme, Yeejle, FjeCe, uesye@vee@ve, Heveecee, efHeueerHeeF&vme, Fbiueb[,
Decesefjkee, jefeeve meesefJnSle mebIe, GiJes DeeefCe egieesmueeefJnee ee oseebee meceeJese neslee. ee
oseebleerue uesKekeebHewkeer ke@ve[eee pee@ve efHeme& nces eebveer leeej kesuesuee cemegoe ceeveJeer nkeke
Deeeesieeee ecegKe omleSsJepe yeveuee.
13.3.3 meeJe&ef$eke ceeveJeer nkeke peeefnjveeceeme celeoeve kejCeejs meome ose :
mebegkele je<êbee cenemeYesves 10 ef[meWyej 1948 jespeer `meeJe&ef$eke ceeveJeer nkekeebee
peeefnjveecee' (UDHR) efmJekeejuee. leemeeer 49 oseebveer yeepetves celeoeve kesues lej efJejesOeele
etve celes iesueer. lej 8 ose iewjnpej jeefnues. leeceOes jefeeve meesefJnSle mebIe, egesve meesefJnSle
mebIe, yesueeme meesefJnSle mebIe, egieesmueeefJnee, Heesueb[, oef#eCe Deeefekee, eskeesmueesJneefkeee DeeefCe
meewoer Dejsefyeee eebee meceeJese neslee. pee je<êbveer jeJeeee yeepetves celeoeve kesues leebeer eeoer
Heg{erueeceeCes Deens.
240
1
4
7
10
13
16
19
22
25
28
31
34
37
40
43
46
49
DeHeieeefCemleeve
yesefupeece
yeeose
eerveer epeemeeeke
keegyee
F&keJee[esj
FefLeeesefHeee
nwleer
Fjeke
Heeefkemleeve
DeeF&meueB[
vesojueB[
vee@Jex
Hes
efmeefjee
Fbiueb[
JnsvesPegSuee
2
5
8
11
14
17
20
23
26
29
32
35
38
41
44
47
DepeXefvee
yeesefueefJnee
ke@ve[e
keesuebefyeee
[svceeke&
meeuJee[esj
eevme
Yeejle
uesyee@vee@ve
jesceeefveee
uekePescyeie&
vetPeerueb[
Heveecee
efHeueerHeeF&vme
Leeeueb[
Decesefjkee
3
6
9
12
15
18
21
24
27
30
33
36
39
42
45
48
Dee@m^sefueee
yeeefPeue
efeueer
keesme efjkee
[e@efceveerkeve efjHeefyueke
FefpeHle
iJeesceeuee
FjeCe
ueeeyesefjee
eerme
ceseqkemekees
efvekeejeiJee
He@jeiJes
efmJe[ve
legke&mLeeve
GiJes
ke@ve[ees lep%e pee@ve nces ns ee peeefnjveeceees ecegKe Demeueeveblej mege megJeeleeruee

ke@ve[e mejkeejves cemegeeee celeoeveeee efoJeeer iewjnpej jenCes Hebmele kesues. Hejbleg veblej
cenemeYesleerue celeoeveeJesUer jeJeeee yeepetves celeoeve kesues.
13.3.4 meeJe&ef$eke ceeveJeer nkeke peeefnjveeceeee (UDHR) lejletoer :
ee peeefnjveeceeceOes SketCe 30 keueces Demetve megJeeleerme eemleeefJeke kejCeele Deeues
Deens. Goe. Yeejleere mebefJeOeeveees eemleeefJeke.
13.3.4.1 eemleeefJeke (Preamble) :
mJeeleb$e, veee DeeefCe peeieefleke eeblelee eebee Heeee cnCepes ceeveJeer mecegoeeeee
meomeebeer pevcepeele eefle<e, meceeve DeefOekeej, DeeefCe ceeveJeer nkeke yeneueer nese.
ceeveJeer nkekeebyeeyeleee Deveeoj DeeefCe G}bIeve eebveer og<ke=leeble Yej ekeueer DeeefCe
ceeveJeer meodmeoefJeJeske yegeree Nneme kesuee. leecegUs meOeeee peieele meJe& meeceeve ceeveJe Yee<eCe Je
ee mJeeleb$e, Yeecegkelelee, cegkele Fe eebeemeeeree GodIees<e ee peeefnjveeceele kejerle Deensle.
pemes DeeJeeke Deens leeeceeCes, je<êje<êbceOes cew$eeres mebyebOe efJekeefmele nesCeeme
Gespeve osCes iejpeses Deens.
pemes DeeJeeke Deens leeeceeCes, mebegkele je<êbee meome oseebveer ceeveJeer nkekeebJejerue
efJeJeeme, ceeveJeeeer eefle<e DeeefCe eesielee DeeefCe m$eer Je Heg<e eebvee meceeve DeefOekeej eeJejerue
efJeJeemeeee Hegveeej kesuesuee Demetve meeceeefpeke eieleer Je efJemle=le mJeeleb$eemen Ge jenCeerceeve
eebvee eeslmeenve osCeees efveefele kesues Deens.
241
pemes DeeJeeke Deens leeeceeCes, meome je<êbveer ceeveJeer nkeke DeeefCe cetueYetle mJeeleb$es
eebes mebegkele je<êbee menkeeee&ves mebHeeove keve leebvee meeJe&ef$eke Deeoj Je leebes keeskeesj
Heeueve kejCeeme Gespeve osCeeeer eefle%ee kesueer Deens.
pemes DeeJeeke Deens leeeceeCes ee eefle%eseer Hetle&lee kejCeemeeer ee nkeke Je mJeeleb$es
eebeer peeCeerJe ns KetHe cenJeees Deens.
Deelee, mebegkele je<êbeer cenemeYee meJe& pevelee DeeefCe meJe& je<^s eebeemeeer Ske meeceeve
mebHeeoCetke HeeleUer cnCetve `meeJe&ef$eke ceeveJeer nkekeebee peeefnjveeceeee' (UDHR) GodIees<e kejerle
Deensle. lemese meceepeeleerue eleske Iekeeves nee peeefnjveeceeee meboYee&le DeOeeHeve Je efe#eCe
eeejs ee nkekeebyeue Je mJeeleb$eebyeue Deeoj DeeefCe eieleereerue Gheeeebejs, je<êre Je
Deeblejj<êre mlejeJej leebvee meeJe&ef$eke Je HeefjCeecekeejke ceevelee efceUJeCes Je leebes DevegHeeueve
kejCes eemeeer meome je<êbleerue pevelee DeeefCe leebee keee&#es$eeleerue pevelee eebes eyeesOeve kejCes
DeeJeeke Deens.
eeyejesyej eemleeefJekeeee Yeeie mebHeefJeCeele Deeuee.
13.3.4.2 meeJe&ef$eke ceeveJeer nkekeeee peeefnjveeceeleerue keueces :
keuece e. 1 : eefle<e Je nkeke eebyeeyele meJe& ceeveJe ns pevceeHeemetvee cegkele DeeefCe meceeve
Deensle. lemese leebvee leke&ekeleer Je meodmeodefJeJeske yeger Demetve Skeceskeebeer
leebveer yebOeglesee YeeJevesves JeeieCes iejpeses Deens.
keuece e. 2 : keesCeleener Oece&, JeCe&, efuebie, Yee<ee, HebLe, jepekeere efkebJee Flej meboYe&, je<êre
efkebJee meeceeefpeke cetU, mebHeeer, pevce efkebJee Flej opee& ee yeeyeleerle kegueener
YesoYeeJe ve yeeUielee ee peeefnjveeceele lejleto kesueeeceeCes eleske ceeveJeeuee
nkeke Je mJeeleb$es efceUeueere Heeefnpesle. keesCeerner Jekeleer nee efkebJee lee oseeee
efkebJee eoseeee, jepekeere, keee&#es$eere efkebJee Deeblejj<êre opee& ceese Deens ee
DeeOeejeJej keesCeleener ogpeeYeeJe oeKeJelee esCeej veener. lemese lees ose mJeleb$e
Deens, efJeJemle Deens, mJejepe mebmLee vemeleerue efkebJee keesCeleener meeJe&Yeewce
ceee&oe Demeleerue lejerner leebeemeesyele YesoYeeJe kesuee peeCeej veener.
keuece e. 3 : eleske ceeveJeeme DeeHeuee efpeefJeleeee, mJeeleb$eeee DeeefCe megj#esee DeefOekeej
Deens.
keuece e. 4 : keesCeeueener iegueece cnCetve JeeieJelee esCeej veener DeeefCe meJe& ekeejee iegueeceeree
JeeHeejeJej yeboer Ieeleuesueer Deens.
keuece e. 5 : keesCeeeener U kesuee peeCeej veener efkebJee keesCeeueener og<, DeceeveJeer efkebJee
DeHeceeve keejke JeeieCetke efoueer peeCeej veener efkebJee efe#ee kesueer peeCeej veener.
keuece e. 6 : eleskeeuee, eleske efkeeCeer DeeHeueer Ske Jeeqkele cnCetve DeesUKe efceUCeeme
keeeoseerj DeefOekeej Deens.
242
keuece e. 7 : meJe&peCe keeeeemeceesj meceeve Deensle DeeefCe keesCeleener YesoYeeJeeefeJeee
keeeeeves meceeve mebj#eCe efceUCeeme Hee$e Deensle.
keuece e. 8 : eleskeeuee mebefJeOeeveeves efkebJee keeeeeves cebpetj kesuesuee cetueYetle DeefOekeejebes
G}bIeve Peeueeme me#ece je<êre ueJeeoemeceesj DeeHeues ieeNneCes ceeb[tve veee
efceUefJeCeeee DeefOekeej Deens.
keuece e. 9 : keesCeeueener iegvne vemeleevee SkeleHeea Deke, leeyeele IesCes efkebJee nHeej kejCes
iewj Deens.
keuece e. 10 : keesCeeueener DeeHeueeefJeee DeejesHe efkebJee Keese DeejesHe efme kejCeemeeer
mJeleb$e Je efve<He#e ueJeeoemeceesj peeCeeee DeefOekeej Deens.
keuece e. 11 : 1) keesCeeueener ob[elceke iegvne efme nesF&Heele DeHejeOeer ve ceevelee leeeer yeepet
ceeb[Ceeeer ceie leer pevelesmeceesj efkebJee ueJeeoemeceesj Demesue, meJe& ekeejeer nceer
Je mebOeer efceUCes ne leeee nkeke Deens.
2) keesCeleener je<êre efkebJee Deeblejje<êre keeeeeceOes meceeJese vemeuesuee
iegvneyeeyele keesCeeueener leeJesUer leeves kesuesuee iegvneemeeer DeHejeOeer efkebJee
ob[elceke keejJeeF&meeer Hee$e ceevelee esCeej veener. lemese lejleto DemeueeHes#eener
DeefOeke ob[elceke keejJeeF& kejlee esCeej veener efkebJee lejletoer Hes#ee DeefOeke ob[
eseJelee esCeej veener.
keuece e. 12 : keesCeeeener Keepeieer yeeye, keewgbefyeke peerJeve, ie=n efkebJee Keepeieer osJeeCeIesJeeCe
eebceOes keesCeerner SkeleHeea nmle#esHe kejCeej veener. lemese leeee ceeve Je
eefle<e eeJej n}e kejCeej veener. leecegUs ee nmle#esHe efkebJee n}ee efJejesOeele
keeeoseerj oeo ceeieCeeee eleskeeme DeefOekeej Deens.
keuece e. 13 : 1) eleskeeuee DeeHeuee jepeeee (Nation) mejnerceOes cegkele mebeej Je
jefnJeemeeee DeefOekeej Deens.
2) eleskeeuee mJele:ee oseemen keesCeleener ose mees[vt e Flej$e peeCeeeer cegYee
Deens Je kesJnener HejleCeeee nkeke Deens.
keuece e. 14 : 1) keesCeleener Jeeqkeleuee U nesle Demesue lej keesCeleener oseele Deeee
IesTve lesLeerue peerJeve GHeYeesieCeeee DeefOekeej Deens.
2) nee nkekeebee JeeHej mebegkele je<êbee lelJes Je Gse eebee efJejesOeele efkebJee
Dejepekeere iegvneeyeeyele Keuee eeuet Demeueeme kejlee esCeej veener.
keuece e. 15 : 1) eleskeeuee je<êrelJeeee nkeke Deens.
2) keesCeeueener je<êrelJeeee nkekeeHeemetve Jebefele sJelee esCeej veener. lemese
DeeHeues je<êrelJe yeoueCeeme vekeej oslee esCeej veener.
keuece e. 16 : 1) keesCeleener eew{ m$eer efkebJee Heg<eeuee keesCeleener Jebe, je<êrelJe efkebJee Oece&
eebee YesoYeeJeeefeJeee efJeJeen kejCeeee Je DeeHeues keggbye mLeeHeve kejCeeee
243
nkeke Deens. leebvee DeeHeuee efJeJeenemeceeer, efJeJeenkeeueerve DeeefCe efJeYekele
Peeueeveblej mege meceeve nkeke jenerue.
2) efJeJeensgke pees[Heebeer cegkele Je HetCe& mebceleer Demeueemee les oesIes efJeJeenye
nesT ekeleele.
3) keggbye ne meceepeeee vewmeefie&ke DeeefCe cetueYetle Ieke Deens DeeefCe jepe Je
meceepeeke[tve mebj#eCe efceUCes eceeeHle Deens.
keuece e. 17: 1) eleskeeme Jeeqkeleiele mebHeeer yeeUieCeeee Je Flejebeer menkeee& keve
ieeves mebHeeer yeeUieCeeee DeefOekeej Deens.
2) keesCeeueener SkeleHeea DeeHeuee mebHeeer yeeyele Jebefele sJelee esCeej veener.
keuece e. 18 : eleskeeuee efJeeej, efJeJeske Je Oece& eebes mJeeleb$eeee nkeke Deens. leele ee Je
Oece& yeoueees mJeeleb$e DeeefCe Jeeqkeleiele efkebJee meecegoeefeke, Keepeieer DeLeJee
meeJe&peefveke efkebJee DeeHeuee Oece&, efkebJee ee eebes DeOeeHeve, DeeejCe, eeLe&vee
efkebJee DevegHeeueve eeejs Jekele kejlee esCeeee nkeke Deens.
keuece e. 19 : eleskeeuee DeeHeues cele Jekele kejCeeee mJeeleb$eebee nkeke Demetve leele
nmle#esHeeefeJeee les cele yeeUieCeeee DeeefCe ceeefnleer Je keuHevee nee keesCeleener
Yeewieesefueke efmecee ve yeeUielee emeejceeOeceebejs efceUCeeee DeeefCe leer Flejebvee
osCeeee nkeke Deens.
keuece e. 20 : 1) eleskeeuee eebleerHetCe& efjlee Ske$e peceCeeee Je DeeHeueer mebIevee
mLeeHeCeeee nkeke Deens.
2) keesCeeJejner mebIevesle meeefceue nesCeeeer mekeleer kesueer peeCeej veener.
keuece e. 21 : 1) eleskeeuee ueeskeeefleefveOeerlJeeejs efkebJee ele#eHeCes DeeHeuee oseeleerue
mejkeejceOes menYeeieer nesCeeee nkeke Deens.
2) DeeHeuee oseeleerue meeJe&peefveke mesJee efceUCeeee eleskeeuee DeefOekeej Deens.
3) ueeskeebeer Fe ner eleske mejkeejee jepemeesee Heeee Demesue, lemese
leeeer DeefYeJekeleer ner keeueyelesvegmeej Je JeemleefJeke efveJe[Cegke Heleerves
meeJe&ef$eke Je meceeve celeoeve Je iegHle celeoeve efkebJee lelmece celeoeve Heleerves
kesueer peeF&ue.
keuece e. 22 : meceepeeee Ieke cnCetve eleske Jeeqkeleuee meeceeefpeke megj#esee nkeke Deens. lees
efceUefJeCeemeeer je<êre eelve DeeefCe Deeblejje<êre menkeee& lemese jepeeee
efJeefJeOe mebIevee Je m$eesle efkebJee Godiece eebee GHeYeesie leeuee Ieslee Deeuee
Heeefnpes. leeeer eefle<e DeeefCe JeeqkelecelJeeee cegkele efJekeeme nesCeemeeer
DeeefLe&ke, meeceeefpeke Je meebmke=efleke DeefOekeej eeHle Peeues Heeefnpesle.
keuece e. 23 : 1) eleskeeuee keece efceUCeeee, jespeieej efveJe[Ceeee, keeceeee efkeeCeer
veeeHetJe&ke Je Devegketue JeeleeJejCe efceUCeeee lemese yeskeejer efJe mebj#eCe
efceUCeeee DeefOekeej Deens.
244
2) eleskeeuee keesCeleener YesoYeeJe ve yeeUielee meceeve keeceemeeer meceeve Jesleve
efceUCeeee DeefOekeej Deens.
3) pees keesCeer keece kejlees leeme DeeHeCe Je DeeHeues keggbye eefleef<le peerJeve peiet
ekesue Demes eesie Je Devegketue Jesleve-Yees efceUCeeee nkeke Demetve iejpe
He[ueeme meeceeefpeke mebj#eCe efceUCeeee nkeke Deens.
4) eleskeeuee DeeHeuee efnleemeeer keesCeleerner keeceieej mebIevee mLeeHeve
kejCeeee DeLeJee eflees meomelJe HelkejCeeee nkeke Deens.
keuece e. 24 : eleskeeme efJeeebleer Je ceveesjbpeveeee nkeke Deens. leemeeer keeceeee leemeebeer
ceee&oe DeeefCe eemebefieke keeceeleerue megee YejHeieejer efceUCes ne nkeke Deens.
keuece e. 25 : 1) eleskeeuee DeeHeues Je DeeHeuee keggbyeees Deejesie eesie jneJes Je jenCeerceeve
meceeOeevekeejke jeneJes eeee DeefOekeej Deens. leeceOes DeVe, Jem$e, efveJeeje,
Jewekeere megefJeOee, meeceeefpeke mesJee, DeeefCe yesjespeieejer, Deepeej, DeHebielJe,
efJeOeJesHeCee, Je=lJe lemese DeeHeuee efveeb$eCee yeensjeer HeefjefmLeleer efvecee&Ce
Peeueeme meeceeefpeke megj#ee efceUCeeee meceeJese Deens.
2) ceele=lJe Je yeeueHeCe ee DeJemLeebceOes efJees<e keeUpeer IesCes Je meenee efceUCes
eceeeHle Deens. efJeJeeneejs efkebJee efJeJeenyeene mebyebOeeletve pevceeuee Deeuesuee
eleske yeeuekeeuee meejKese meeceeefpeke mebj#eCe efceUeues Heeefnpes.
keuece e. 26 : 1) eleskeeuee efe#eCeeee DeefOekeej Deens. eeLeefceke Je cetueYetle DeJemLesleerue
efe#eCe ns ceesHele DeeefCe DeefveJeee& Demeues Heeefnpes. eleskeeuee DeeHeuee
kegJeleervegmeej leebef$eke Je JeJemeeefeke efe#eCe meeceeveHeCes GHeueyOe Peeues Heeefnpes
lej Ge efe#eCe menpe meeOe Peeues Heeefnpes.
2) efe#eCeeee Gse ceeveJeer JeeqkelecelJeeee HetCe& efJekeeme DeeefCe ceeveJeer nkeke
DeeefCe cetueYetle mJeeleb$es eeyeueee DeeojYeeJe Yekekece kejCes ne Demeuee
Heeefnpes. efe#eCeeves mecePeoejer, meefn<Ceglee, DeeefCe cew$eer eebvee Gespeve efoues
Heeefnpes DeeefCe eeblelee emLeeefHele keve eflees {erkejCe kejCeemeeer mebegkele
je<êbvee Oeeefce&ke Je DeOeeefce&ke lebs mees[efJeCeeme ceole kesueer Heeefnpes.
3) cegueebee Heeuekeebvee keesCelesner efe#eCe efveJe[Ceeee DeefOekeej Deens.
keuece e. 27: 1) eleskeeuee DeeHeuee Oecee&ee meebmke=efleke keeee&le menYeeieer nesCeeee
leeleerue keuesee DeemJeeo IesCeeee DeeefCe Jew%eeefveke eieleeree HeUebee ueeYe
IesCeeee nkeke Deens.
2) eleskeeuee leeves efvecee&Ce kesuesuee efkebJee lees uesKeke Demeuesuee keesCeleener
Jew%eeefveke, meeefnefleke efkebJee keueelceke eesieoeveeyeeyele vewefleke Je Yeewefleke
DeemJeeo IesTve mebj#eCe efceUCeeee nkeke Deens.
keuece e. 28 : meoj peeefnjveecee peeejs ceeveJeees nkeke Je mJeeleb$es yeneue kesuesueer Deensle
leeyeeyele meeceeefpeke Je Deeblejje<êre DeefOekeej efceUeues Heeefnpesle.
245
keuece e. 29 : 1) pee meceepeeceOes DeeHeuee JeeqkelelJeeee cegkele Je HetCe& efJekeeme kejCes ekee
Deens lee meceepeeeleer eleskeees kele&Je Deens.
2) eleskeeuee DeeHeues DeefOekeej Je mJeeleb$es eebeer DebceueyepeeJeCeer kejleevee
keener ceee&oener ue#eele Iesleuee Heeefnpesle. Goe. keeeoe Je leeeer eeeree
DeeHeueeyejesyej Flejebesner nkeke Je mJeeleb$es, leemeeer ueeskeeener meceepeeceOes
veweflekelee, meeJe&peefveke JeJemLee DeeefCe meJe&meeceeveebes keueeCe eebeer peeCeerJe
DemeCes pejeres Deens.
keuece e. 30 : ee peeefnjveeceeleerue lejletoeRee DevJeeeLe& ueeJeleevee keesCelesner je<^, ie
DeLeJee Jekeleer ner eeleerue ceeveJeer nkeke Je cetueYetle mJeeleb$es ve< kejCeeee
keeceer GHeeesie kejCeej veenerle.
10 ef[meWyej ne peieele `ceeveJeer nkeke efove' efkebJee `Deeblejje<êre ceeveJeer nkeke efove'
cnCetve HeeUuee peelees.
efeefvepe yegkeeceOes meeJe&ef$eke ceeveJeer nkeke peeefnjveeceeeer veeWo peieeleerue `meJee&le DeefOeke
Yee<eebceOes Yee<eeblejerle omleSsJepe' Deeer kejCeele Deeueer Deens.
1)
2)
3)
meeJe&ef$eke ceeveJeer nkekeebee peeefnjveeceees ecegKe uesKeke keesCe?

meeJe&ef$eke ceeveJeer nkekeebee peeefnjveeceeJej menee kejCeeNee keesCeleener one oseebeer
veeJes efuene.
peeieefleke ceeveJeer nkeke efove kesJne HeeUuee peelees?
13.4 ceeveJeer nkekeebee Ieke cnCetve Yeejleere veeieefjkeees cetueYetle nkeke :

DeeHeCe cetueYetle nkekeebee DeYeeme kesueeme DeeHeCeebme leebJej meeJe&ef$eke ceeveJeer nkeke
peeefnjveeceeee eYeeJe Demeueees Dee{Ules. Yeejleere mebefJeOeeveeee eflemeNee YeeieeceOes keuece 12
les 35 ee ojceeve cetueYetle nkekeebeer lejleto Deens. ee nkekeebJej eecegKeeves Heg{erue ceeveJeer
nkekeebee meveo efkebJee Ieveebee eYeeJe He[uesuee efomelees.
1. efyeue Dee@He jeF&dme, efyeere Heeue&ceW, 1688.
2. Decesefjkeve jepeeebleer, 1776.
3. ceeveJeer nkekeebee peeefnjveecee, eWe jepeeebleer, 1789 DeeefCe 1793.
246
4. Decesefjkeve mebefJeOeeveeleerue ceeveJeer nkeke peeefnjveecee, 1791.
5. ceesefleueeue vesn efjHees&, 1928 DeeefCe
6. meeJe&ef$eke ceeveJeer nkekeebee peeefnjveecee (UDHR), mebegkele je<^, 1948.
DeeHeuee Yeejleere mebefJeOeeveeee efeuHekeejebveer ([e@. yeeyeemeesnye Deebyes[kej) DeeHeues
mebefJeOeeve leeej kejCeeHetJeea peieeleerue Deveske mebefJeOeeveeee Je leeleerue ceeveJeer nkekeebee DeYeeme
kesuee cnCetve ee cetueYetle DeefOekeejebJej leLeekeefLele ceeveJeer nkeke, vewmeefie&ke nkeke, pevceefme
nkeke, vewmeefie&ke veee eebee eYeeJe efomelees.
F.me. 1950 jespeer mebefJeOeeve efveefce&leeree JesUer SketCe meele cetueYetle DeefOekeej Yeejleere
veeieefjkeeme yeneue kesues nesles. Goe.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
meceevelesee DeefOekeej
mJeeleb$eeee DeefOekeej
ees<eCeeefJeee DeefOekeej
Oece& mJeeleb$eeee DeefOekeej
meebmke=efleke Je ew#eefCeke DeefOekeej
mebHeeeree DeefOekeej DeeefCe
Ieveelceke Gheeeebee DeefOekeej
44 Jee mebefJeOeeve ogmleer keeeoe, 1978 DevJees mebHeeeree DeefOekeej JeieUCeele Deeuee Je GHekeueces sJeCeele Deeueer. nee DeefOekeejebeer ceeveJeer nkekeebee meboYee&le eee& Heg{erueeceeCes.
13.4.1 meceevelesee DeefOekeej (keuece 14-18) :
keuece e. 14 : jepe keesCeeueener keeeeemeceesj meceevelee veekee ekele veener DeeefCe eleske
Yeejleere Jeeqkeleuee keeeeemeceesj meceeve mebj#eCe osF&ue.
keuece e. 15 : jepe Oece&, Jebe, peele, efuebie, ketU, pevcemLeU, efveJeeme ee efkebJee ee
Jeefleefjkele keesCeleener DeeOeejeJej Yeejleere veeieefjkeebceOes YesoYeeJe kejCeej
veener.
keuece e. 16 : ee keueceevegmeej eleskeeuee meeJe&peefveke mesJeebceOes meceeve mebOeer efceUsue Je Oece&,
Jebe, peele, efuebie, ketU, pevcemLeU, efveJeeme ee efkebJee ee Jeefleefjkele
keesCeleener DeeOeejeJej YesoYeeJe kejCeej veener. eeleerue GHekeuece (4) vegmeej
Demes cnues Deens keer, ceeieeme Jeiee&meeer efkebJee ceeieeme peeleermeeer jeKeerJe
vesceCegkee kejCeeHeemetve ee keueceeleerue keesCeleerner lejleto jepeeme jesKet
ekeCeej veener.
keuece e. 17: ee keueceeves DemHe=elee ve< kejCeele Deeueer Deens eflees Heeueve kejCes ne
oKeueHee$e iegvne Deens.
keuece e. 18 : ee keueceeves Yeejleere Jeeqkeleuee keesCeleener Hejkeere oseeke[tve keesCelesner
ueeYe, Heo DeLeJee peeeke Heo efmJekeejlee esCeej veener.
247
13.4.2 mJeeleb$eeee DeefOekeej (keuece 19-22) :
keuece e. 19 : ee keueceeves Yeejleere veeieefjkeeme cetueYetle mene ekeejeer mJeeleb$es yeneue
kesuesueer Deensle. Goe.
1.
2.
3.
4.
5.
Yee<eCe Je DeefYeJekeleer mJeeleb$e

eeblelesves Je efJeveeem$e Ske$e peceCeees mJeeleb$e
keesCeleerner mebIevee mLeeHeve keve mebIeefle nesCeees mJeeleb$e
Yeejleeee keesCeleener Yeeieele cegkeleHeCes mebeej kejCeees mJeeleb$e
Yeejleere epeemeeekeeee keesCeleener Yeewieesefueke eoseele efveJeeme kejCeees Je lesLes mLeeefeke
nesCeees mJeeleb$e DeeefCe
6. Yeejleere keesCeleener eoseele keesCeleener JeJemeee, JeeefCepe Je JeeHeej kejCeees mJeeleb$e.
DeeHeuee cetueYetle DeefOekeejebee meceeJese ne egjesHe DeeefCe Gej Decesefjkesleerue Deveske
ueeskeeener oseebveer DeeHeuee veeieefjkeebvee kesueevegmeeje Deens. lejerner Yeejleere cetueYetle DeefOekeej ns
efvejbkege veenerle Je leeJej meebefJeOeeefveke efveeb$eCe Deens. efkebyengvee, keesCelesner je<^ mJewj DeefOekeej ve
oslee leeJej ceeHeke eceeCeele yebOeves Ieeuelese Je les eesiener Deens. leemeeer jepeeuee keener
keejCeemeeer Je keener eceeCeele ns DeefOekeej efmeefcele kejlee esleele Je meeceeefpeke meewneo&, Debleie&le
eeblelee, je<êre megj#ee DeeefCe keeeoe-megJeJemLee emLeeefHele kesueer peeles.
keuece e. 20 : ee keueceeves eleske Jeeqkeleuee DeejesHeer JekeleerJejerue DeejesHe Flejebvee efme
kejCeeeer efkebJee leebes Keb[ve kejCeeeer veee mebOeer efceUeueer Heeefnpes Je lee
DeejesHeemeeer Demeuesueer lejleto Je leevegmeeje efe#ee Peeueer Heeefnpes. leeHes#ee
keceer efkebJee peemle neslee keecee vees.
keuece e. 21 : keeeeeee eesie HeleerefeJeee keesCeeueener DeeHeues peerJeve peieCeeHeemetve efkebJee
Jeeqkeleiele mJeeleb$eeHeemetve Jebefele sJelee esCeej veener.
keuece e. 21De F.me. 2002 ee 80 Jee mebefJeOeeve ogmleer keeeeevJees ee keueceeee
meceeJese kejCeele Deeuee. leevegmeej Jee Je<ex 6-14 Jeeesieeleerue cegueebvee
ceesHele Je mekeleeres efe#eCe osCes ner jepeeeer peyeeyeoejer Deens.
keuece e. 22 : keesCeleener efvejHejeOe Jeeqkeleuee Deke kejlee esCeej veener DeeefCe iegvne
Demeueeme leeuee Deke kejCeees keejCe meebieCes iejpeses Deens.
13.4.3 ees<eCee efJeee DeefOekeej (keuece 23-24) :
keuece e. 23 : keesCeleener Jeeqkeleuee Jesefyeieej efkebJee iegueece cnCetve peyejomleerves jeyeefJelee
esCeej veener. lemes Peeueeme Jesefyeieej jeyeefJeCeeNee Jeeqkeleme oKeueHee$e
iegvneeKeeueer efe#ee kejlee esles.
keuece e. 24 : ee keueceeves keesCeleener 14 Je<ee&Keeueerue yeeuekeeme yeeuecepetj cnCetve
keejKeevee, KeeCe efkebJee Flej Ieeleke efkeeCeer keece kejCeeme ueeJeCes iegvne
Deens Je lemes kejCeeme Yeeie Hee[ueeme ceveeF& kejCeele Deeueer Deens.
248
13.4.4 Oece& mJeeleb$eeee DeefOekeej (keuece 25-28) :
keuece e. 25 : eeejs eleskeeuee meodmeodefJeJeskeyeger mJeeleb$e efoues Deens DeeefCe eleskeeme
DeeHeuee Oecee&es DeeejCe kejCes Je eeej kejCeees mJeeleb$e Deens.
keuece e. 26 : Oeeefce&ke mebIeve kejCeees Je Oeeefce&ke mebmLee mLeeHeCeees mJeeleb$e.
keuece e. 27: keesCeener Jeeqkeleuee DeeHeuee Oece& mees[Ceeeer Je ogmeje Oece& efmJekeejCeeeer mekeleer
kesueer peeCeej veener DeeefCe Oece&, peele, HebLe ee DeeOeejeJej keesCeleener ob[ efkebJee
Oeeefce&ke kej Jemetue kejlee esCeej veener.
keuece e. 28 : mejkeejer efveOeerJej eeuele Demeuesuee ew#eefCeke mebmLeebceOes keesCeleener ekeejes
Oeeefce&ke efe#eCe oslee esCeej veener.
13.4.5 meebmke=efleke Je ew#eefCeke nkeke (keuece 29-30) :
keuece e. 29 : eleske Jeeqkeleuee DeeHeueer Yee<ee, efueHeer, meeefnle DeeefCe mebmke=leer eebee eeej Je
mebJeOe&ve kejCeeee nkeke Deens. meJe& Oeeefce&ke Je Yeeef<eke DeuHemebKeebkeevee
DeeHeuee ew#eefCeke mebmLee mLeeHeve kejCeees Je leebes eeemeve osKeYeeue Je
JeJemLeeHeve kejCeees DeeefCe mejkeejer Devegoeve efceUCeees nkeke Deensle.
keesCeleener veeieefjkeeuee Oece&, Jebe, peele, Yee<ee eebee DeeOeejeJej mejkeejer
Devegoeve efceUCeeNee mebmLeeceOes eJese veekeejlee esCeej veener.
keuece e. 30 : eeejs jepeees Oece&efvejHes#e mJeHe mHe< kejCeele Deeues Deens. lemese eeejs
DeuHemebKeekeebvee DeeHeues mJeejme Je mebmke=leer eebes j#eCe kejCeemeeer Hegjseer
lejleto kejCeele Deeueer Deens.
13.4.6 mebHeeeree DeefOekeej (keuece 31) :
keuece e. 31 : mebHeeeree DeefOekeejeee j#eCeemeeer mebefJeOeeveeves eflensjer lejleto kesueer nesleer.
leemeeer Keepeieer mebHeeereer nceer osCeele Deeueer nesleer. Hejbleg leemeesyele
mebHeeeree GHeYeesie IesTve efleeer efJeunsJee ueeJeCeeee nkeke mege efouee neslee.
1. eleske Jeeqkeleuee vewefleke ceeieeveer mebHeeer efceUefJeCeeeer nceer osCeele Deeueer.
2. eleske Jeeqkeleuee DeeHeueer Keepeieer mebHeeer yeele kejCeeHeemetve Jebefele sJelee esCeej veener.
3. eeceOes Deeer lejleto kesueer Deens keer, jepeeuee peeJesUer DeeJeeke Jeesue lesJne Keepeieer
ceeueceee mebHeeefole kejCeeee efkebJee keeeeeves keypee kejCeeee DeefOekeej jenerue. lees
DeefOekeej oesve DeeRee DeOeerve jentve Demesue
De) ns mebHeeove efkebJee DeeJeekelee meeJe&peefveke Gseekejerlee Demesue DeeefCe
ye) pesJne ns mebHeeove kejCeeyeeyele efkebJee keypee kejCeeyeeyele keeeoe Heeefjle kesuee peeF&ue
leeJesUer meoj ceeueceee Demeuesuee ceeuekeeuee leeyeoueele DeeefLe&ke efkebJee lelmece YejHeeF&
efoueer Heeefnpes.
249
SJe{s Demeues lejer keueeCekeejer jepeees Gef< DeeefCe Skeefpevemeer meceepe efveefce&leeres
Oese ieeCeemeeer 44 Jee mebefJeOeeve ogmleer keeeoe 1978 DevJees Keepeieer ceeueceesee
DeefOekeej ve< kejCeele Deeuee Deens.
13.4.7 Ieveelceke Gheeeebee DeefOekeej (keuece 32-35) :
keuece e. 32 : Yeejleere mebefJeOeeve Yeejleere veeiejerkeeuee cetueYetle nkeke kesJeU yeneue kejerle
veener lej lee nkekeebee j#eCeemeeer Je cnCetvee leebee cegkeleHeCes GHeYeesie Ieslee
eeJee eemeeer Gheeeeespevee mege kejerle Deens. keeeeees jepe emLeeefHele
kejleevee pej ee cetueYetle nkekeebee keeeeevese Yebie Peeuee lej meJeexe
veeeeuee Je Ge veeeeuees Deeuesuee eeefekeebejs ee cetueYetle DeefOekeejebes
HegveJe&meve kejCeees Deeose osleele. veeiejerkeeuee DeeHeuee cetueYetle DeefOekeejebes
HegveJe&meve nesCeemeeer Heg{erue ekeejee eeefekee veeeeueeele meeoj kejlee
esleele.
1) nsefyeDeme kee@He&med : veeeeuees keeeeeee j#ekeebvee SKeeee Jeeqkeleuee yeskeeeoe leeyeele
Iesleueeme efleuee veeeeueeele meeoj kejCeees Deeose osles leeuee nsefyeDeme kee@Heme& cnCeleele.
2) ce@v[@ceme : eeejs Jeefj< veeeeuee, keefve< veeeeuee efkebJee eemekeere DeefOekeejer eebvee
DeeHeues kele&Je efveeceevegmeej yepeeJeCeeee Deeose osles.
3) eesefnefyeeve : vewmeefie&ke veeeeee Gue efkebJee DeeHeuee meceesj Demeuesuee Keueebee yeeyele
pej keefve< veeeeuee DeeHeuee keee&#es$eeyeensj peeJetve keener efveCe&e osle Demesue efkebJee Keues
eeueefJele Demesue lej Jeefj< veeeeuee les LeebyeefJeCeees Deeose kee{les.
4) meef&Deesjejer : ee ekeejee eeefekesceOes Jeefj< veeeeuee HegveefJe&ueeskeveemeeer Keeueee
veeeeueeeme, ueJeeoeme efkebJee mejkeejer DeefOekeeNeeme meceesj Deeuesuee Keueeyeeyelees meJe&
omleSsJepe veeefeke HegveefJe&ueeskeveemeeer HeeefJeCeees Deeose osles.
5) kees-Jee@jbes : ner Ske efJees<e nkeke Yebie eeefekee Demetve eeejs Jeefj< veeeeuee keee&Jeener
kejCeeNee DeefOekeeNeeuee leebee DeefOekeejeyeeyele keeeoseerj efJeeejCee kejles.
1)
2)
3)
Yeejleere cetueYetle nkekeebJej keesCelee Iekeebee eYeeJe Deens?

Yeejleere veeiejerkeeme keesCeleer mJeeleb$es yeneue kesueer Deensle?
nsefyeDeme kee@He&med cnCepes keee?
250
13.5 meejebe
Jejerue ceeveJeer nkekeebee eexceOes DeeHeCe ceeveJeer nkekeebeer mebkeuHevee, DeLe& Je leebes
vewmeefie&ke veeeees mJeHe Heeefnues. ns nkeke Deepeefceleeruee peieeleerue meJe&e oseebceOes lesLeerue
pevelesuee yeneue kesues Deensle. Hejbleg lee Jeefleefjkele Fbiueb[ceOeerue ceeveJeer nkeke meveo (1688),
Decesefjkeve mJeeleb$eeee peeefnjveecee (1776), eWe ceeveJeer nkeke peeefnjveecee (1789) eebee
meceeJese cenJeeee Deens. meJee&le cenlJeees cnCepes meeJe&ef$eke ceeveJeer nkeke peeefnjveecee (1948)
cnCepese Universal Declaration of Human Rights ne peieeleerue meJe& ceeveJe
eeCeebmeeer leebee nkeke j#eCeemeeer kesuesueer lejleto Deens. meOee peieeleerue 200 Hes#ee peemle
ose mebegkele je<êbes (UN) meome Demetve leebvee ee peeefnjveeceeleerue lejletoeRes Heeueve kejCes
yebOevekeejke Deens. Yeejleere mebefJeOeeveeves cetueYetle nkekeebee meceeJese keve ceeveJeer nkeke mebkeuHevee
ele#eele jeyeefJeueer Deens. Hejbleg ee DeefOekeejebJej keeeoseerj efveeb$eCe Deens Je les DemeCes DeeJeeke
mege Deens. DeveLee cetueYetle nkeke, vewmeefie&ke nkeke, ceeveJeer nkeke eebee Dee[ mJewjeeej
ceepeCeeeer ekeelee Deens.

1. ceeveJeer nkeke mebkeuHevee mHe< keje.
2. meeJe&ef$eke ceeveJeer nkeke peeefnjveecee, 1948 eees cenJeeJej eee& keje.
3. `Yeejleere mebefJeOeeveeleerue cetueYetle nkeke ns ceeveJeer nkekeebee Ske Yeeie Deensle' eeJej Yee<e
keje.
4. Lees[keeele erHee efuene.
De) jepekeere ueeskeeeneres eej mlebYe
ye) ceeveJeer nkekeebes leJe%eeve
ke) mJeeleb$eeee DeefOekeej
[) Ieveelceke Gheeeebee DeefOekeej
Jeeeke meboYe& eeoer :
1. efJekeerefHe[eree %eevekeese (www.wikipedia)
2. ieeekeJee[ kes. Sme. Social Awareness and Personality Development,
IDOL, 2009
3. jeJele yeer. Sme. Indian Political System, Chetana Prakashan,

Mumbai, 1988
4. #eerjmeeiej Deej. kes., Politial Thoughts of Dr. Babasaheb Ambedkar,

Intellecctual Publishing House, New Delhi, 1992.
5. ieeekeJee[ eoerHe, Yeejleees mebefJeOeeve, efeuHekeej [e@. yeeyeemeensye Deebyes[kej, mecelee

ekeeeve, veeieHetj, 2004
251
14
HeefjefmLeeflekeere Meem$e (Ecology)
Heeeeer jevee :
14.0 Gefes
14.1 eemleeefJeke
14.2 Heee&JejCe
14.3 HeefjefmLeeflekeere Meem$e
14.3.1 HeefjmebmLeses mebjevee
14.3.2 HeefjmebmLeses keee&
14.3.3 HeefjmebmLeses ekeej
14.4 pewefJeke efJeefJeOelee
14.4.1 pewefJeke efJeefJeOelee cnCepes keee?
14.4.2 pewJe efJeefJeOeleses cenJe
14.4.3 ceeveJeeee DeefmlelJeemeeer pewJe efJeefJeOeleses cenJe
14.4.4 pewJe efJeefJeOeleses mebJeOe&ve Je Gheee
14.5 meejebMe
14.0 Gefes
HeefjefmLeeflekeere eEkeJee HeefjmebmLee cnCepes keee? eeee DeYeeme kejlee esF&ue.
pewefJeke Iekeebeer ceeefnleer mHe kejlee esF&ue.
pewJe efJeefJeOeles yeue meefJemlej ceeefnleer Ieslee esF&ue. Goe. cenJe, mebJeOe&ve, Nneme Fleeoer.
14.1 eemleeefJeke
Heee&JejCe Meem$eeee DeYeemeele HeefjefmLeleerkeer efJeOeeveeuee cenJeees mLeeve Deens.
HeefjefmLeleerkeer ns meJe& mepeerJeebes DeeHeeHemeeleerue mebyebOe DeeefCe mepeerJe Je leebes Heee&JejCe eebes
HejmHejmebyebOe eebee MeesOe IesCeejs efJe%eeve Deens. meefpeJeebee HejmHej mebyebOeeJej meJe& me=erece
DeJeuebyetve Deens.
252
efPeccejce@veee celes meeOevemebHeeer ee Meyoeee DeLe& SKeeoer Jemlet eEkeJee SKeeoe HeoeLe&
veJns lej Demes keee& eEkeJee efeee keer pes HeoeLeecegUs eEkeJee JemlegcegUs Ie[le Demeles. JemlegcegUs Ie[Ceejs
keee& eEkeJee efeesletve ceeveJeer iejpeebes meceeOeevekeejke Hetle&lee kejCes ns Debeflece Oese Demeles.
DeeHeuee YeesJeleeueer Hemejuesuee me=eree DeHee HemeeNeele oesve Ieke eecegKeeves
Dee{Uleele. pewefJeke Ieke DeeefCe DepewefJeke Ieke. peerJeme=eree JeJenejele ee oesve ecegKe
Iekeebee pees HeefjCeece neslees leeuee Heee&JejCe Demes cnCeleele.
Heee&JejCeeeer ner mebkeuHevee mecepeCeekeefjlee DeeHeCe veoeree eJeeneleerue ceeMeees peerJeve
efvejKetve Heent Mekelees. veoeree eJeen ns Heee&JejCe. ee Heee&JejCeeleerue pewefJeke, DepewefJeke Ieke
keesCeles? pee eJeenele lees jenlees, lee eJeeneleerue HeeCeees leHeceeve ne cenJeeee DepewefJeke Ieke,
les leHeceeve veoerkeeer DemeCeejer Je=#ejepeer efveebef$ele kejleele. mekeeU, mebOeekeeU mete&ekeeMe
De[efJeuee peeTve HeeCeer keceer leeHeles. Je=#ejepeer ne lemee pewefJeke Ieke Deens. lemeee HeeCeeleerue
Deveske ekeejee ueneve ueneve eeCeeJej ceemee DeeHeueer GHeefpeefJekee kejlees ns mege pewefJeke Deensle.
eJeeneee leUeMeer Demeuesues oie[ ceeleer, HeeCeele efJejIeUuesuee eeCeJeeeg ner DepewefJeke Iekeebeer
GoenjCes Deensle. DeMee ekeejs mepeerJeebee YeesJeleeuees Heee&JejCeees mJeHe KetHee iegbleeiegbleeres Demetve
leeleerue JesieJesieee Iekeebes HejmHejmebyebOe emLeeefHele Peeuesues Demeleele.
eeJeve HeefjefmLeleerMeem$e ee peerJeMeem$eeee MeeKesceOes mepeerJeebee DeefOeJeemeeee,
leebee jenCeeree DeYeeme lej kesuee peeleese, HeCe leeeyejesyej DeefOeJeemeeee, leebee
DeeHeeHemeeleeleerue Je Heee&JejCeeleerue HeejmHeeefjke mebyebOeeeener DeYeeme kesuee peelees.
14.2 Heee&JejCe
mJeHe Je JeeHleer : Heee&JejCeeleerue keener Ieke ceeveJeeuee Devegketue Demeleele lej keener eefleketue
Demeleele. Devegketue IekeebeecegUs ceeveJeeee eieleerme eeuevee efceUles lej eefleketue IekeebcegUs
ceeveJeer peerJeveeee efJekeeme Kegblees. leemeeer Heee&JejCeees HetCe&HeCes Deekeueve keve IesCes cenJeees
jles. eefleketue Ieke eEkeJee De[eCeer keener vewmeefie&ke Demeleele lej ceeveJeeefveefce&le Demeleele. DeMee
De[eCeer eEkeJee mebkeebvee ceeveJeeuee meeceesjs peeJes ueeieles. Jeerpe He[Ces, YetkebHe, pJeeueecegKeer, ceneHetj
esCes Je JeeoUs esCes ner Heee&JejCeeleerue vewmeefie&ke mebkes Deensle. nJeses Je HeeCeees eot<eCe,
efkekeveeMekes, peblegveeMekes, Yetceeree iewjefveeespeveees og<HeefjCeece ner ceeveJe efveefce&le mebkes Deensle.
DeMee Deveske ekeejee Iekeebes Deekeueve keve cetueceeHeve kejCes cenJeees Deens. meeOeve
mebHeeeree Dee{eJee IesTve mebHegele esCeeNee meeOeve mebHeeermeeer Heee&e MeesOeCesner DeeJeMeke Deens.
Heee&JejCeeHeemetve peemle GlHeeove nJes Demeueeme leees Heefj#eCe kejCeeeer iejpe Deens.
Heee&JejCeele efJeefJeOelee Demeles. ee efJeefJeOe Iekeebee ceeveJeer peerJeveeJej HeefjCeece nesle
Demelees. lemese ceeveJeeee eiele leb$e%eeveeee Je efJe%eeveeee Heee&JejCeele eYeeJe He[le Demelees. efJeefJeOe
Heee&JejCeeleerue JevemHeleer Je eeCeerpeerJeve eeleerue pewefJeke Iekeele Hejke Demelees. Yetjevee,
mecegmeHeeerHeemetve Gbeer, Yet-GeJe, ce=oe Je nJeeceeve FleeoeRee JesieUe efJeeueve ie Deens. ee
ieeleerue Iekeele mLeuekeeUevegmeej Hejke He[le Demelees. ner mJeeYeeefJeke efJeeefuelelee Demeles.
253
DeMee meJe&meeceeve efJeeueerle Iekeebeer keejCeefceceebmee kejCes Deieleees Demeles. Goe. JesieJesieee
eosMeele JesieJesieUs nJeeceeve Demeueees Dee{Ules. lemese Je<ee&leerue efJeefJeOe keeUelemege nJeeceeveele
Hejke He[le Demeueees peeCeJeles. DeMee ekeejee DeYeeme keve mLeUevegmeej Heee&JejCeeleerue
Iekeele yeoue kee nesleele eeee keejCeebeer HeleMeerj ceeb[Ceer kesueeme Heee&JejCe DeYeemeeme
Jew%eeefveke er efJekeefmele nesT Mekeles. Heee&JejCeeleerue Ieke ns HeefjJele&veere Deensle. ne
HeefjJele&veeee keecelkeej efvejer#eCeeejs legueveelcekejerlee mecepeeJetve Iesleuee Heeefnpes.
mLeUevegmeej nJeeceeve yeoueles. nJeeceeveevegmeej JevemHeleer. JevemHeleerJej eeCeer peerJeve
DeJeuebyetve Demeles. JevemHeleer Je eeCeer peerJeveeJej ceeveJeer peerJeve DeJeuebyetve Demeles. Heee&JejCeeleerue
HeefjJele&ve keecelkeej Heee&JejCeeleerue Deveske IekeebJej DeOeejeHeerle Peeuesuee Demelees. DeMee
IekeebJej DeOeejeHeerle Peeuesuee Demelees. DeMee Iekeebes HejmHej DeOeejesHeCeeee mebkeuHeveses
ceeie&oMe&ve DeYeemekeeuee Peeueeme leebvee mJeeYeeefJekeHeCes Jew%eeefveke eefeeebes Deekeueve nesF&ue, Je
efJe%eeve Je leb$e%eeveeee GHeeesie ceeveJeer peerJeveeee GVeleermeeer kesuee peele Deens. leeecegUs
Heee&JejCeele HeefjJele&ve DeefOeke eceeCeele Ie[tve esleDeensle. keejKeeves, Jeenlegkeereer meeOeves
FleeoeRcegUs nJee, HeeCeer Je DeVe otef<ele nesle Deens. OejCes, keeueJes, DeCeteeeCee, peblegveeMekes,
efkekeveeMekes eebee JeeHej FleeoeRcegUs Devekes meeceeefpeke, DeeefLe&ke, ceeveefmeke mecemee efvecee&Ce
Peeuee Deensle. Heee&JejCe HeefjJele&veees mebHetCe& Deekeueve Peeueeme Demeceeve meceepemebmLee, DeeefLe&ke
efJe<ecelee, eeosefMeke Demeceleesuelee Fleeoeryeeyeleeer JeemleJelee eie kejCes meesF& es peeF&ue.
meeOeve mebHeoebes cegKe oesve ekeej Heg{erueeceeCes :
1) DeHetveve&JeerkejCe mebHeoe : peer meeOeve mebHeeer Skeoe JeeHejueeveblej keeeceeer ve nesles eEkeJee
pee mebHeoees Hegveefve&JeerkejCe kejCes keerCe Demeles leebvee DeHegveve&JeerkejCe mebHeoe cnCeleele. oie[er
keessUmee, ueesn, leebyes, Keefvepe lesue ee mebHeoe Hegve&eeerkejCeeme Deeesie jleele.
2) Hegveve&JeerkejCeere mebHeoe : pee mebHeoebes Hegve&JeerkejCe vewmeefie&ke eeeejs eEkeJee ceeveJeeejs
DeuHe keeUele nesT Mekeles leeuee Hegveve&JeerkejCeere mebHeoe Demes cnCeleele. Goe. peueeeeee
ceeOeceeletve HeeCeeeer efveefce&leer eEkeJee JevemHeleeree Hegve&ueeieJe[erletve JevemHeleeReer efveefce&leer eEkeJee
keeye&veeeeletve eeCe Jeeeteer efveefce&leer nesle Demeles. DeLee&le DeMeer vewmeefie&ke ees efvemeiee&le efvele
DeeefCe peueo ieleerves meg Demeleele.
ele#eele Deepe cee$e ceeveJe DeeHeuee Heeeeemeeer Hegve&JeerkejCeere meeOeve mebHeeeree peueo
ieleerves veeMe kejle Deens. pebieueeeer lees[ nesle Demeleeveee Je=#eeeer ueeieJe[ kesueeme pebieue mebHeeer
ner Hegveefvee|ce&le mebHeeer nesT Mekesue. Deepe peieeee yengleske Yeeieele Pee[ebeer Hegvne ueeieJe[ ve
kejleee pebieuelees[ nesle Deens. YetefceJej HeeCeee meee, megHeerke ce=oe Je mepeerJe ner Hegvee|veefcele meeOeve
mebHeeereer GoenjCes Deensle.
254
1) Heee&JejCeeeer mJeHe Je JeeHleer mHe keje.
14.3 HeefjefmLeeflekeere Meem$e

HeefjefmLeleerleerue pes Ieke mepeerJe me=eree efnleeJej efveeb$eCe sJetve emeejees, efveefce&leeres Je
Gleebleeres efveeceve kejleele. DeMee Iekeebee DeYeeme cnCepes HeefjefmLeleerkeer efJe%eeve nese.
ee efJe%eeveele He=LJeerJejerue meJe& mepeerJe, meg#ce peerJe Je Heee&JejCe eebee Deeblejefeee peeCetve
IesCeeee eelve kesuee peelees. peieeleerue meJe& HeefjmebmLeebee DeYeeme HeefjefmLeleerkeerceOes kesuee peelees.
He=LJeeree efJeMeeue Yeeie ne peerJemebnerlesves JeeHeuesuee Deens, Hejbleg eleske peerJemebefnlee ner ueneve-ueneve
ieeceOes efJeYeeieuesueer Deens DeeefCe ee GHe#es$eeme HeefjefmLeleerkeer JeJemLee eEkeJee HeefjmebmLee Demes
cnCeleele.
HeefjefmLeleerkeerceOes DeYeemeeer Heee&JejCeeee ceee&efole eJesMe DeHes#eerle Demelees. Goe.
SKeeee leueeJeeleerue eeCeerpeerJeve, esee JevejeF&leerue He#eer peerJeve F. HeefjefmLeleerkeerceOes
meJe&ekeejes mepeerJe Je vewmeefie&ke Heee&JejCeees Ieke eebee mebyebOe eebee DeYeeme kesuee peelees.
Lees[keeele peerJe, peerJe mecegn Je leebes JemleermLeeve eebee DeYeeme ne HeefjefmLeleerkeeree cegKe ieeYee
Deens. HeefjefmLeleerkeerceOes mepeerJeebee peerJeveeeeee mJeleb$eHeCes DeYeeme kesuee peelees.
HeefjefmLeleerkesee mHesveceOes, efJekeemeeceOes pewJe efJeefJeOelesee eYeeJe peemle eceeCeele Dee{Ulees. keejCe
efJeefJeOe pewJeIekeebee HeefjefmLeleerkesJej HeefjCeece nesle Demelees. HeefjefmLeleerkesceOes SKeeee IekeeceOes
pejer efJeke=leer efvecee&Ce Peeueer eEkeJee Demeblegueve efvecee&Ce Peeues lej HeefjefmLeleeres DeefmlelJe Oeeskeeele esles.
HeefjefmLeleerefkee jevee DeefOeke iegbleeiegbleereerJe efkeue Demeles leele pewJe Iekeebes DemleerlJe
ceesueees Demeles. HeefjefmLeleerkeer iejpeevegmeej vesnceere cegU efvemeiee&leerue efyeIe[Ceeje meceleesue ne
mepeerJeebleerue meceeeespeve #ecelescegUs Hegvne HetJe&Jele kesuee peelees. Hegvne meblegueve jeKeues peeles.
HeefjefmLeleerkeer MeeKeevegmeej ce=oseer megHeerkelee JevemHeleereer Jee{, HejeieJenve, HejeieeEmeeve Je
HeUOeejCee, Hegveefveefce&leer, ekeeT kegpeuesuee HeoeLee&es efJeIeve, nJeeceeveeeer efleJelee keceer kejCes,
nJee Je HeeCeer Meg jeKeCes F. keeex HejermebmLesle kesueer peeleele. HeefjmebmLee ns Ske mebefkeCe& peeUs Deens.
leele mepeerJe Je Heee&JejCe Je leebeeleerue Deeblejefeeeleerue meceeJesMe neslees. HeefjmebmLee efJe<eeer
efJeefJeOe Meem$e%eebveer DeeHeeHeueer celes Je JeeKee mHe kesueer Deensle. lee Heg{erueeceeCes mHe kejlee
esleerue.
255
1) [@efveeve efejeme : pewefJeke, eeke=efleke Je jemeeeefveke Ieke eeleerue HejmHejeJeueblJe Je
ieleerMeeruelee eebes leb$e cnCepes HeefjmebmLee nese.
2) JevemHeleer eeCeer Je eeke=efleke Ieke lemese leebee Deeblejefeee eebee meceeJesMe Demeuesuee
JeJemLesme HeefjefmLeleerkeere JeJemLee efkebJee HeefjmebmLee Demes cnCeleele.
3) HeefjmebmLee cnCepes He=LJeerJejerue efJeefJeOe Jeieeae peerJeebee HejmHej Deeblejefeee Je leebes Heee&JejCe
nese.
4) peerJe mecegn Je leebes Heee&JejCe eeueee HeefjmebmLee Demes cnCelee esF&ue.
1) HeefjmebmLee cnCepes keee?
14.3.1 HeefjmebmLeses mebjevee :

Heefjmebmlesleerue efvejefvejeUs Ieke Je lee Iekeeee Skeef$ele jenCeemeeer Hee$e jCeee
ceeie& cnCepes HeefjmebmLesleerue mebjevee nese. Heefjmebmlesleerue efJeefJeOe Iekeebes oesve cegKe ie He[leele les
Heg{erueeceeCes :
1) DepewefJeke Ieke :
2) pewefJeke Ieke :
1) DepewefJeke Ieke : DepewefJeke Iekeees oesve GHeie He[leele. les cnCepes 1) eeke=efleke Ieke
Je 2) jemeeeefveke Ieke nese.
eeke=efleke IekeeceOes Hepe&ve, leeHeceeve, mege&ekeeMe, Dee&lee, ce=oeekeej, YegHe=jevee
F. ee meceeJesMe neslees. lej, jemeeeefveke IekeebceOes Dee@efkemepeve, veeeêspeve, nee[êspeve, keeye&ve[ee-Dee@kemeeF&[, ce@ivesefMeDece, Hee@mHejme F. ee meceeJesMe neslees.
Heee&JejCeeleerue eeke=efleke Je jemeeeefveke Iekeebee ceeb[Ceerme DepewefJeke mebjevee Demes
cnCeleele. HeefjmebmLesle DepewefJeke eEkeJee efvepeeaJe Ieke Je Hees<eke HeoeLe& eceeves efHejle Demeleele DeeefCe
leeeyejesyej Tpexee eJeen osKeerue meg Demelees. leele mepeerJeebeener DebleYee&Je neslees. Hees<eCeee Je
Gpee&eJeen, meeOe nesCeemeeer HeefjmebmLesle Deveske mebjeveelceke HejmHejmebyebOe DeeJeMeke Demeleele.
256
De) nJeeceeve : DepewefJeke Iekeele leeHeceeve Je Hepe&ve ns ecegKe Ieke Deensle. peieele nJeeceeve
meJe&$e meejKes veener. Hepe&ve Je leeHeceeve ee Iekeebee efJelejCeele Je eceeCeele KetHee efJeefJeOelee
Dee{Ules. He=LJeerJej Jeeef<e&ke mejemejer 0 les 250 meW.ceer. ojceeve HeeTme He[lees. keener Yeeieele
DeefleJe=er lej keener Yeeieele DeJe<e&Ce Demeles. peieele mejemejer Jeeef<e&ke leeHeceeveosKeerue 0 kekes mes.
les 38 kekes mesb. Dee{Ules. keener DeefleG<Ce lej keener Leb[ eJesMe Dee{Uleele. leeHeceeve Je Hepe&ve
eebee Ske$e HeefjCeecener efYeVe-efYeVe eosMeele efYeVe-efYeVe Deens. nJeeceeveeee efYeVelescegUs peieele
efvejefvejeUer peerJemebnleer Jee{uesueer efometve esles. HeeCeer ee IekeecegUs Jeves, ieJeleeU eosMe Je JeeUJebs
DeMeer JesieJesieUer peerJemebnleerefvecee&Ce Peeueer Deens. Je=#eeeer Jee{ nesCeemeeer megceejs 100 meWs.ceer.
Jeeef<e&ke Hepe&ve DemeCes DenJeees Deens. 25 meW.ceer. Hepe&ve Demeueeme ieJele Jee{t Mekeles. lej
JeeUJeber eosMeele 5 les 10 meW.ceer. Jeeef<e&ke Hepe&ve DemeCes cenJeees Deens. 25 meW.ceer. Hepe&ve
Demeueeme ieJele Jee{t Mekeles. lej JeeUJeber eosMeele 5 les 10 meW.ceer. Hepe&ve Demeueeme lesLes
keesjer Jeve Jee{leele.
SKeeee eosMeeleerue meJe&meeOeejCe nJeeceeve efmLeleerHes#ee mLeeefveke HeeleUerJej leeHeceeve Je
Dee&lee eebes iegCeOece& keenermes JesieUs Demeleerue lej lee nJeeceeve efmLeleerme meg#ce nJeeceeve Demes
cnCeleele. meg#ce nJeeceeveecegUs efJeMeeue peerJemebnleerle efJeefJeOelee efvecee&Ce Peeuesueer Dee{Ules. Goe.
ceneyeUsej, ceeLesjeve, efYeceeMebkej, Deebyeesueer ee Yeeieele meoenjerle Jeves lej keeskeCeele efvecemeoe
njerle Jeves Dee{leele.
ye) ce=oe : peeee JevemHeleerme DeeOeej efceUlees, peecegUs JevemHeleeRes Hees<eCe nesles Je lee Jee{t
Mekeleele. DeMee YetkeJeeeee Peerpeuesuee Lej cnCepes ce=oe nese. ce=osle cetU Ke[ke, Keefvepes,
pewefJeke mebegies, nJee Je HeeCeer eebes peefue efceeCe Demeles. JevemHeleeRvee Hees<eke Jes ce=osletve efceUle
Demeleele lej JevemHeleerleerue Keefvepe Jes ce=osle efcemeUle Demeleele. He=LJeerJejerue efvejefvejeee
peerJemebnleerle efvejefvejeee ce=oe Dee{Uleele. Goe. meteerHeCeea Je HeeCePe[er JeveeosMeele leHeefkejer ce=oe
lej G<Ce Je Dee& nJeeceeveele leebyetme Je keeUer ce=e Dee{Ules.
ke) eeke=efleke De[LeUs : eeke=efleke jevesme HeefjmebmLesee mebjevesJej efveefMeleHeCes HeefjCeece neslees.
eeke=efleke jevesee HeefjCeeceecegUs Skee HeefjmebmLesletve mepeerJeebee emeej nesT Mekele veener. Goe.
SKeeee HeJe&leecegUs Skee HeefjmebmLeses oesve efJeYeeieele efJeYeepeve nesles. oesve HeefjmebmLeebee ojceeve
cenemeeiej DeLeJee JeeUJeb Demeueeme mepeerJeebee emeej Je mLeueeblej nesT Mekele veener.
1) DepewefJeke Ieke meebiee.
257
2) pewefJeke Ieke :
eeCeer, JevemHeleer Je meg#ce peerJe ns ecegKe pewefJeke Ieke Deensle. JevemHeleer, HeMet Je meg#cepeerJe
ns mepeerJe mecegn pee Heleerves HeefjmebmLesle Hee$e juesueer Deensle lee Heleerme pewefJeke mebjevee
Demess cnCeleele. efvejefvejeee HeefjmebmLesle pewefJeke mebjevee meceeve Demeles. cnCepese meJe& HeefjmebmLesle
cetueYetle mepeerJe ie Demetve leebeeleerue Deeblejefeee meceeve Heleerves nesle Demeleele. mepeerJeebes
ecegKe ie cnCepes GlHeeoke, eenke/Ye#ece, DeHeIeke Je DeHeceepe&ke ns Deensle.
De) GlHeeoke : HeefjmebmLesleerue meJe& efnjJee JevemHeleer ee GlHeeoke Deensle. JevemHeleer DemeWefe
HeoeLee&Heemetve mete&ekeeMeeejs meWefe HeoeLe& leeej kejleele. ns meWefe HeoeLe& JevemHeleeres DeVe
Demeles. efnjJee JevemHeleer ekeeMe Gpexee JeeHej keve leees keeye&ve-[eeDee@kemeeF&[ceOes
HeeCeees Meke&jsceOes HeefjJele&ve kejleele Je Dee@efkemepeve JeeleeJejCe mees[leele. ee eefeesme ekeeMe
mebMues<eCe Demes cnCeleele. JevemHeleer mJeebHees<eer (Autotrops) Demeleele. ee JevemHeleeRee
DeVeeJeje HeefjmebmLesleerue meJe& mepeerJeebeer GHepeerJeerkee nesles.
ye) eenke/Ye#eke : pee mepeerJeebvee Tpee& Je Hees<eke Jeebmeeer meWefe JeeJej DeJeuebyetve jneJes
ueeieles. les peerJe JevemHeleeres Ye#eCe /enCe kejleele. cnCetve leebvee eenke/Ye#eke cnCeleele. ns
peerJe HejHeesMeer Demeleele. eenke / Ye#eke ee meb%esle meg#ce peerJeeCetHeemetve les cenekeee eeCeeHeele
meJeeee meceeJesMe neslees. ee eeCeebee DeVemeJeeer Je peerJeveefeeevegmeej Heg{erue ie Hee[ues peeleele.
1) eeLeefceke eenke : pes eeCeer ele#eHeCes Pee[-Heeuee, ieJele, HeUs F. KeeTve peieleele leebvee
eeLeefceke eenke cnCeleele. Goe. iegjs, ceW{ee, memes, Gbefoj, njerCe F.
2) efleereke eenke : Meekeenejer eeCeebvee KeeTve peieCeejs Iegye[, meeHe, JeeIe, eEmen, efeee F.
eEnm$e eeCeer ns efleere eenke Deensle.
3) le=leereke eenke : eeCeebee ce=le DeJeMes<eeJej GHeefpeJeerkee eeueles. leebvee le=leere eenke
Demes cnCeleele. Goe. keeJeUe, efieOee[, Ieej F.
ke) DeHeIeke Je DeHeceepe&ke : keesCeleener JevemHeleer Je eeCeer eebee ce=le DeJeMes<eebJej Heej MesJeer
peebeer GHeefpeefJekee eeueles. les MeJeeWHepeerJeer meg#cepeerJe leebee Mejerjees DeHeIeve kejleele. cnCetve
leebvee DeHeIeke Demes cnCeleele. Goe. meg#cepeblet, Yegbiesjs, ieeb[U
t s F. Yetefceiele eeCeer JevemHeleer Je
eeCeer eebes ueneve-ueneve legke[s kejleele leebvee DeHeceepe&ke cnCeleele.
258
1) pewefJeke Ieke mHe keje.
14.3.2 HeefjmebmLeses keee& :

De) DeVeMe=bKeuebe eEkeJee peeUer : mepeerJeebee DeefmlelJeeuee DeeJeMeke Demeuesueer Tpee& ner
eecegKeeves megee&Heemetve efceUles. He=LJeerJej HeesneCeeNee SketCe mete&ekeeMeeHewkeer 3kekes ekeeMe
JevemHeleeRJej He[lees Je leees ekeeMe mebMues<eCe nesTve Heg{s leeHeemetve DeVe-efveefce&leer nesles. mete&
ekeeecegUs JevemHeleer Jee{leele, lee JevemHeleeRJej Meekeenejer eeCeer peieleele. Meekeenejer eeCeebvee
ceemeebnejer eeCeer Keeleele. JevemHeleer, Meekeenejer eeCeer Je ceebmeenejer eeCeer DeVeemeeer SkeceskeebJej
DeJeuebyetve Demeleele. HeefjmebmLesle eleske eeCeer Je JevemHeleer keOeer-ve-keOeer kegCeees lejer Keee jles.
meJe& eeCeer DeVeemeeer ele#e Je Deele#eefjlee JevemHeleeRJej DeJeuebyetve Demeleele.
le=CeYe#eke JevemHeleeres Ye#eCe keve Tpee& efceUJeleele Je nse le=CeYe#eke Flej ceebmeYe#ekeebes DeVe
yeveleele Je DeMee ekeejs leCeYe#ekeebke[s ceebmeYe#ekeebke[s Tpexes mebeceCe nesles. keOeer keOeer ueneve
ceebmeYe#eke ceesee ceebmeYe#ekeebes DeVe nesleele Je Tpexes mebeceCe nesles. DeVeeee Je leeletve nesCeeNee
efMemleye mebeceCeeuee DeVemeeKeUer (Food Chain) Demes cnCeleele.
SKeeee DeVeMe=bKeuesle oesve, leerve eEkeJee DeefOeke eeCeebes eEkeJee JevemHeleeRes ie Demet
Mekeleele. JevemHeleer efkebJee eeCeer eebee ieevegmeej DeVeMe=bKeuee ueIeg eEkeJee efoIe& cnCetve DeesUKeueer
peeles. Goe. ieJeleeJej neer peielees, ieJele Je neer ner ueIeg Me=bKeuee Deens lej HeeCeeleerue JevemHeleerleeJej peieCeejs meg#ce peerJe-meg#ce peerJeebvee KeeCeejs ceemes-ueneve ceeMeebvee KeeCeejs ceess ceemes Je ceemes
KeeCeejer ceeCemes ner efoIe& Me=bKeuee Deens. DeVe Me=bKeuee ner HeefjmebmLesleerue Gpee&eJeen Je Hees<ekeJes
eebee eJeen meg sJeCeejer meeKeUer Deens. Hees<eke Jeebes eefekejCe kejCes ns DeVeMe=bKeueses ecegKe
keee& Deens. Hejbleg ceeveJeer nmle#esHeecegUs Hees<eke Jeebes vewmeefie&ke ee efyeIe[le Deens. DeVemeeKeUerle
eleske mebeceCeeeeJesUer keener Tpee& JeeHejueer iesueeves #ee HeeJeles Je cnCetve HeefjmebmLee keee&efvJele Je
efejmLeeeer jenCeemeeer yeene Tpexee (meewj Tpexee) kejCes DeeJeMeke Demelees.
DeVepeeUer (Food Web): Deieoer mejU Je menpe ekeejs DeVemeeKeUerletve nesCeeje Tpexee
efJeefvecee yeIeerleuee. Hejbleg Tpexes ns mebeceCe meeOes Je mejU vemeles. DeeHeCe Heeefnues keer le=CeYe#eke
DeVemeeKeUer efnjJee JevemHeleeRHeemetve meg nesTve ceebmeYe#eke eeCeeveblej Leebyeles. ele#eele
DeeHeuee YeesJeleer le=Cej#eke Je ceebmeYe#eke DemeCeeNee DeVemeeKeee legjUkee Dee{Uleele. Demes
kee? lej leees cegKe keejCe Demes keer keesCeleener Ye#eke efJeefJeOe ceeiee&ves DeeHeues DeVe efceUJet Mekelees.
lemese Ske peerJe Flej Deveske eeCeebes Ye#e Demet Mekelees. eecegUs mebHetCe& HeefjmebmLesle Ske ekeejes
259
HejmHejmebyebOe emLeeefHele nesleele. ns mebyebOe vegkelese HejmHejeJeuebyeer vemeleele lej DeeblejYesokener
Demeleele. cnCetvee Deveske DeVemeeKeeebee DevegyebOeeves HeefjmebmLesle Ske DeefleMee efkeue DeMeer
DeVepeeUer emLeeefHele nesles.
keesCeleener DeVepeeUerle GHeueyOe Demeuesueer Tpee& mepeerJeebvee HetCe&le: GHeeesieer He[le veener.
enCe kesuesuee Tpes&Hewkeer keener Tpexes Glmepe&ve nesles. keener Tpee& HejeJeefle&le nesles. keener Tpee&
Mees<eueer peeles Je keener Tpee& efJeefJeOe keeee&meeer Keeea He[les. lemese DeVemeeKeUerlener Tpexes eceeCe
eeLeefceke GlHeeokeebke[tve (JevemHeleer) Heg{ee mebeefcele nesleevee keceer nesle peeleele. keejCe ee
mebeceCeelener Tpexee #ee neslees.
ye) Tpee&eJeen : metee&Heemetve efceUeuesueer ekeeMe Tpee& DeeefCe eeLeefceke GlHeeoke Iesleele Je
GlHeeokeebveer kesuesuee DeVeeletve leer Tpee& Flej HeeleeebJejee eenkeebejs MesJeee HeeleUerHeele
peeles. SketCe Tpexee yengleske Yeeie GlHeeokeebee Je eenkeebee eleske HeeleUerJej Kee& neslees. keener
Tpee& MJemeveefeesle G<Celee Heeves ceeskeUer nesles Je leer Heee&JejCeele efcemeUles Je ee Heleerves Tpexee
Ske eJeen eeuet Demelees. GlHeeokeeHeemetve pemepemes Jejee HeeleUerleerue eenkeeke[s Tpexee
GHeegkele Yeeie keceer-keceer efceUle peelees. eeee HeefjCeece cnCetve eleske HeeleUerle eenke-Hees<eke
Heeleeebee eceele GlHeeove#ecelee Heeejer-Heeejerves keceer nesles.
Tpee& mebeceCe JeJemLesle pewefJeke keWefkejCe eMve cenJeeee jlees. pewefJeke keWerkejCeele
eot<ekes eleske pewefJeke efmLejeJej mebeefcele nesle Demelees. keWerkejCe nesle DemeueecegUs peme pemes
DeeHeCe DeVemeeKeUerle Ge mlejeJej Heesnelees leme lemes ner eot<ekes DeefOeke keWefle nesle efJe<eejer
nesT Mekeleele.
pemepeMeer Tee& DeVemeeKeUer Skee mlejeletve ogmeNee mlejeke[s mebeefcele nesle Demeles
leeeceeCe peerJeebee mebKesle eleske esCeeryejesyej Ie nesle Demeles. cnCepese eleske mlejeleerue
GHeYeesielee leeee Keeueee mlejeJejerue mepeerJeebee ceesee eceeCeeJej GHeYeesie Ieslees. keejCe
eleske mlejeJej kesJeU 10 kekes Tpexes mebeceCe nesle Demeles.
mecepee, DeMee HeefjefmLeleerle pej ee DeVemeeKeUeree megJeeleerme cnCepese JevemHeleeRee
mlejeJej SKeeoe eog<eke eEkeJee efJe<e pej Demesue lej les efJe<e eEkeJee eog<eke eleske JesUer leeee
Jejee mlejebceOes nUtnUt keWefle nesT ueeielees. Goe. [er.[er.er. (DDT) meejKee efkeke
veeekeebee yeeyeleerle DeefOeke efyeke neslees. eees cegKe keejCe cnCepes [er.[er.er. ejyeerceOes efcemeUt
Mekeles Je ns ceebme Ye#eCe kesueeves [er.[er.er. Ye#ekeeee Mejerjele menpe efMe Mekeles.
[er.[er.er.cegUs [eme cesues Hejbleg keener eceeCeele leer DeVemeeKeUerle efMeve He#eebHeele Heesneueer.
eecegUs He#eebeer Deb[er Je lee Deb[eees keJee menpe Hegt ueeieueeves He#eebee epeeslHeeoveele Hejke
He[t ueeieuee. ner Ievee jseue keeme&ve eebee meeeues efmebie ee Hegmlekeeletve ueeskeebmeceesj
Deeueer Je leecegUs [er.[er.er.Jej yeboer IeeueCeele Deeueer.
260
14.3.3 HeefjmebmLeses ekeej
efvemeiee&ceOes efJeefJeOe ekeejee HeefjmebmLee efometve esleele. cee$e eeleerue keener cenJeeee
HeefjmebmLee cnCetve Heg{erue HeefjmebmLeebee efJeeej kejlee esF&ue.
1) pebieue HeefjmebmLee : pebieue HeefjmebmLee eeee DeLe& pebieueeleerue Je=#e, ce=oe, HeeCeer eebee ee
HeefjmebmLesle meceeJesMe neslees. pebieue HeefjmebmLee pebieueebee efJeefJeOe ekeejevegmeej yeouele peeles.
2) ieJeleeU HeefjmebmLee : meeOeejCeHeCes 10 kekes les 20 kekes Gej Je oef#eCe De#eJe=ee
ojceeve ner HeefjmebmLee Dee{Ules. ee HeefjmebmLesle Je=#eebeer mebKee keceer lej ieJeleebeer Gbeer Je #es$e
DeefOeke Demeles. ee HeefjmebmLesle js[e, MesUer, neer, efpejeHe, njerCe, keebiee Fleeoer. le=CeYe#eke
eeCeer Dee{Uleele.
3) JeeUJeber HeefjmebmLee : ner HeefjmebmLee efvemeiee&le Deleble eefleketue HeefjefmLeleerMeer meecevee kejerle
GYeer Demeles. leeHeceeve Je Hepe&ve eeyeeyeleerle Deleble eefleketue HeefjefmLeleer Demeueer lejer ee efkeeCeer
efJeefJeOe ekeejes eeCeer Dee{Uleele. Goe. meeHe, efJebet, Iees[,iee{Je, Gb, mej[s, Heeueer, IetMeer F.
4) peefuee HeefjmebmLee : ee ekeejee HeefjmebmLee He=LJeerJej meJee&le ceesee Je yengmebKesves Deensle.
keejCe He=LJeerJejerue 71 kekes Yeeie ne HeeCeeves JeeHeuesuee Deens. ee ekeejee HeefjmebmLeeceOes Dees{,s
veeues, Kee[ee, leUs, meceg FleeoeRee meceeJesMe neslees.
14.4 pewefJeke efJeefJeOelee

He=LJeerleueeJeeJejerue efJeefJeOe peerJe ceeveJeeee Deveske iejpeebee HegjJee iesueer Deveske Melekes
kejle Deensle. pewefJeke efJeefJeOelescegUs Deepe Deveske efJeOe mebmke=leeree Goe Je Nneme Peeuesuee Dee{Ulees.
lee mebmke=leeRveer efvemeiee&ves yeneue kesuesuee efJeefJeOe mebmeeOeveeee JeeHej kesuesuee Deens. pee mebmke=leerveer
mebbmeeOeveeee Deeesie Je meceee&oe JeeHej kesuesuee Deens. lee mebmke=leer Deepe ve Peeuesuee Deensle.
eee Deveg<ebieeves pewefJeke Meem$eeves pewefJeke efJeefJeOeleses JeieeakejCe kejCeeee eelve
eeueJeuesuee Deens. eeletvee JevemHeleer Meem$e Je eeCeer Meem$eeee Goe Peeuee. ee pewefJeke ceeefnleercegUs
ceeveJeeme GHeegkele Deveske JevemHeleer, Deew<eOes F. JeeHej kejCes Mekee Peeues.
SKeeee eosMeeleerue pewefJeke efJeefJeOelee lee eosMeeleerue Ske Decetue vewmeefie&ke mebmeeOeve
Demeless. ee pewefJeke efJeefJeOeleebletvee pevekeebee mebee Peeuesuee Demelees Je ee mebeeeletvee Deepeeer
peerJeve JevemHeleer Goeeme Deeueer. cnCetvee pesJe{er DeefOeke pewefJeke efJeefJeOelee lesJe{ere DeefOeke efmLej
HeefjefmLeleer pewefJeke efJeefJeOeleses j#eCe eecegUs cenJeHetCe& jles.
Deepe Deboepes He=LJeerJej 1.5 les 20 Deype eeCeer Je JevemHeleeRee peeleer Deensle. Deepeee
efveJee&CeerkejCeeee Jesieeves 2050 Jee oMekeeHeele megceejs 10 oMeue#e peerJeebee veeMe nesCeeeer
Mekeelee Deens. Gejsleerue efJekeefmele meceepe, leebee Deceee&o mebmeeOeveebee JeeHej oef#eCe jeêleerue
yesmegceej Jee{Ceejer ueeskemebKee ee Je Flej Deveske keejCeecegUs peerJepeeleer ve nesle Deensle.
261
peieeleerue 20 kekes JevemHeleeree peeleer kesJeU 18 efkeeCeer Dee{Uleele. ner efkeeCes
Heee&JejCe Je pewefJeke efJeefJeOelesee erves cenJeHetCe& jleele. pewefJeke efJeefJeOelesves HeefjHetCe& osMe
oef#eCeHetJe& DeefMeeele Deensle.
14.4.1 pewefJeke efJeefJeOelee cnCepes keee?
peerJeeJejCeeleerue pewefJeke efJeefJeOelesee DeYeeme cnCepese pewefJeke JewefJeOelee ee DeYeemeele
1) o#eke efJeefJeOelee (Genetic Diversity)
2) HeefjefmLeleerkeer efJeefJeOelee (Ecosystem Diversity)
3) peeleer efJeefJeOelee (Species Diversity) eebee meceeJesMe neslees.
1) o#eke efJeefJeOelee (Genetic Diversity)
SKeeee pewefJeke Iekeeleerue Jekeleeruee efJeefJeOelee cnCepes pewefJeke efJeefJeOelee : Goe. eleske
ceeveJe leebee efJeefJeOe peeleerleerue Hejke ne Ieke Deveske pevetke Je leebee mebeesieeletve Goeeme
eslees. ne Hejke epeeslHeveeee <erves cenJeeee jlees keejCe ne Hejke Je JewefJeOelee kegueener
ekeejee pevegkeere yeoueebmeeer cenJeeeer jles. ne Hejke Je JewefJeOelee ceee&efole Demesue lej SKeeoer
peeleer ve nesT Mekeles.
2) HeefjefmLeleerkeer efJeefJeOelee (Ecosystem Diversity)
He=LJeerJej efJeefJeOe HeefjefmLeleerkeer Dee{Uleele. eleske HeefjefmLekeerleerle peerJe Je leebeeleerue
DeeblejmebyebOe efJekemeerle Demeleele. eleske HeefjefmLeleerkeer ner jeveelceke Je keeee&lceke erves
JewefMeHetCe& Demeles. vewmeefie&ke HeefjefmLeleerkeerle Jeve, ieJeleeU eosMe, JeeUJeb, efkeveejHeer FleeoeRee
meceeJesMe neslees. Hejbleg eele cenJeeee cege Demee keer, ee vewmeefie&ke HeefjefmLeleerle ceeveJeeee nmle#esHe
Peeuesuee vemelees. pej ee HeefjefmLeleeRee iewjJeeHej eEkeJee Deceee&o JeeHej Peeuee lej leeeer GlHeeokelee
{emeUles.
3) peeleer efJeefJeOelee (Species Diversity)
SKeeee eosMeele Dee{UCeeNee eeCeer Je JevemHeleeReer mebKee cnCepes peeleer JewefJeOelee. ner
JewefJeOelee G<Ce keeryebOeere Jeveele ceesee eceeCeeJej Dee{Ules. lemese DeMeer JewefJeOelee HeejbHeeefjke Mesleer
nesle Demeuesuee eosMeelener efomeles. ee efJe JeJemeeefeke leJeeJej kesuesuee Mesleerle yengleebMeer
Skee Heerke Iesleues peeles. DeMee JesUer mebHetCe& Heerke Skee keerkeecegUs ve nesT Mekeles, Demes
HeejbHeeefjke Mesleerle nesCes menpe Mekee vemeles.
1) pewefJeke efJeefJeOelee cnCepes keee?
262
14.4.2 pewefJeke efJeefJeOeleses cenJe
pewefJeke efJeefJeOelee ns Skee HeefjHetCe&, me#ece meg{ Heee&JejCeeeer ue#eCes Deensle. pesJe{er
efJeefJeOelee DeefOeke lesJe{s Heee&JejCe me#ece. leees cenJe kesJeU He=LJeerJejerue peerJeeme veJns lej
ceeveJeemener cenJeHetCe& jles. ee efJeefJeOelesletvee Deepener peerJe me=er Je Heee&eeves eeletvee ceeveJeeme
DeeJeMeke DeVe-HegjJee nesle Deens. ceeveJeeee efJeefJeOe JeJemeeeecegUs Heee&JejCeeme Oeeskee GlHeVe
Peeuesuee Deenss. pewefJeke efJeefJeOelescegUs ne Oeeskee ceesee eceeCeeJej eUCes Mekee Deens. pewefJeke
efJeefJeOelesee DeYeemeeletve Mesleer Je efHekes, ogYeleer peveeJejs Fleeoer eebee DeefOeke HeefjCeecekeejke
GHeeesie nesT Mekelees. veJeerve Deew<eOes Je DeepeejebJej Gheee Je Heee&e GHeueyOe nesT Mekeleele. DeMee
ekeejs pewefJeke efJeefJeOelee cenJeeeer jles.
pewefJeke efJeefJeOelesee veeMeeeer keejCes :
1) cetuemLeeveeee veeMe eEkeJee efJeYeepeve : Jee{leer ceeveJeer ueeskemebKee Je lee Deveg<ebieeves efleee
efJemleej eecegUs He=LJeerJejerue Heej Lees[s eosMe ceeveJe Je leeee JeJemeeeebee HeefjCeece efJejnerle
jeefnues Deensle. Jee{lee ceeieCeercegUs Mesleer, OejCes, Geesie, ceeveJeerJemlee eemeeer peefceveereer iejpe
DeefOeke eceeCeele Yeemet ueeieueer Je efveJe&CeerkejCeees eceeCes Jee{ues. Deveskeoe ns efJekeeme ekeuHe ns
vewmeefie&ke HeefjefmLekeeRvee Yesotve peeleele eEkeJee leele ceesee eceeCeeJej yeoue eEkeJee vegkemeeve
HeesneJeleele. eecegUs keener peerJe-peeleer ve nesT ueeieuee Deensle.
2) veJeerve peerJepeeleeRee DebleYee&Je : DeHeIeeleees eEkeJee cegece SKeeee peerJepeeleeree ogmeNee
HeefjefmLeleerle DebleYee&Je Peeuee lejerner pewefJeke efJeefJeOelesee Nneme mebYeJe Deens. Deveskeoe Demes Ie[les keer
ne Hejkeere peerJe lee HeefjefmLeleerkeerleerue Flej peerJeebHes#ee DeefOeke eyeU Demelees Je mJele:es mLeeve
efkeefJeCeeee eelveele lee HeefjefmLeleerkeerleerue Flej peerJeeee veeMe kejlees. eees Gece Goe.
cnCepes cee@jsefMeDeme yeseJejerue [esies He#eer. ne He#eer peefceveerJej Deb[er Ieeueeeee Je ceeveJeeuee Ieeyejle
vemes. Hejbleg Jemeenlekeejebveer ee yeseJej [gkekej DeeCeueer Je leer ee He#eebeer Deb[er KeeT ueeieueer eeee
HeefjCeece 1681 ceOes [esies He#eebeer mebHetCe& peele He=LJeerJeve veenerMeer Peeueer.
3) Deefleefjkele eceeCeele JeeHej kejCes : eees Gece GoenjCe cnCepes Decesefjkesleerue He@meWpej
peeleeres keyeglej. ns He#eer eeb[ eceeCeele SkeskeeUer Decesjerkesle Dee{Ule nesles. Ske He#eebee LeJee
400 efkeceer SJe{e ceese Demetve leele megceejs 2 Deype He#eer Demeueeee Deboepe Deens. 5 efke.ceer. bo
Je 97 efke.ceer. ueebyeeree Jeveele 90 kekes Iejer ee He#eebeer Demele. ee He#eebes ceebme ceesee
eceeCeeJej ceeieCeerle nesles Je leecegUs leebeer efMekeej ceesee eceeCeele nesle Demele. HeefjCeeceer lee
He#eebes DeefmlelJe Oeeskeeele Deeues Je MesJeee He#eer 1914 meeueer eeCeermebeneueeele cejCe HeeJeuee.
DeMee ekeejs neer Je JeeIeeeer iele Peeueer. Hejbleg Deeblejjeêre eelveebcegUs Deepe ns eeCeer mebHetCe&
veeMeeHeemetve Jeeeues Deensle.
4) eot<eCe : efJeefJeOe ekeejeer eog<ekes pemes Keefvepes, Mesleeleerue jmeeeves, Oegj F.cegUs JevemHeleeRee
veeMe nesle Demelees. ner eog<ekes DeVemeeKeUerletve emeeefjle nesle, leebes keWefkejCe nesles Je mepeerJeebvee
Oeeskee GlHeVe neslees. Deecue Hepe&veecegUs Jeveebee veeMe Peeuee Deens.
263
1) pewefJeke efJeefJeOelesee Nnemeeeer keejCes meebiee.
14.4.3 ceeveJeeee DeefmlelJeemeeer pewJe efJeefJeOeleses cenJe

ceeveJeeee DeefmlelJeemeeer meJe& Flej mepeerJeebesner DeefmlelJe DeeJeMeke Deens. HeUeHegueebeer, JevemHeleer Deew<eOes Je Flej GHeegkele HeoeLe& ceeveJeeuee JevemHeleeRke[tve efceUleele. lee
JevemHeleer peieCes ceesueees Deens. eeCeJeeet Je keeye&ve[ee Dee@kemeeF&[ Jeeetes meblegueve JevemHeleer efkeJetve
sJeleele. cnCetve JevemHeleeres peieCes ceeveJeeee erves efnlekeejke Deens. DeVeOeeves Je Flej Oeeves
ceeveJeeuee peieCeeme DeeJeMeke Deensle. DeVeOeeveebes GlHeeove Jee{efJeCes, leebee keme efkeefJeCes,
eeCeer GlHeeoveeletve ceebme, otOe, Deb[er F. GlHeeoves efceUefJeCes cnCepes ceeveJeeeer DeVe Yetke
YeeieefJeCeemeeer pewJe efJeefJeOelesee GHeeesie nesle Demelees. meJe&e peueej, Yetej HejmHejeJeuebyeer
Deensle. efvemeie&eeele Heee&JejCe HeefjefmLeleerceOes mebIe<e& keve DeeHeues DeefmlelJe efkeJeCes ne eleske
mepeerJeeee cetU iegCeOece& Deens. eleskeeeer Oe[He[ner DeefmlelJeemeeer eeueuesueer Demeles. meJe& peerJe
Iekeebee meceleesue jeneJee. GHeueyOe Ieke Je leebee JeeHej kejCeejs peerJe eebeele meblegueve jeneJes
eemeeer ceeveJeer eelve DeeJeMeke Deensle. ceeveJeeee eefjleeLee&es Je peerJeveees meJe& DeeOeej ns keeece
efkeeJes ueeieleele. leebes ceeveJeeke[tve Mees<eCe nesT vees. DeefleJeeHej nesT vees eemeeer eelve kesues
Heeefnpesle. ceeveJeeee efejbleve DeefmlelJeemeeer peiee efve peieJee ne mebosMe DeefleMee ceesueeee Deens.
pebieueeleerue ieJele KeeCeejs meJe& eeCeer ceeve ekeues. lej JeeIe, efmebn F. efnbm$e eeCeebvee
leebes DeVe efceUCeej veener. ceie les ceeveJeer JemleerJej Je HeeUerJe eeCeebJej nuuee ke ueeieleerue.
eeGue pej DeVemeeKeUerle JeeIe, efmebn eemeejKes ceemeebnejer eeCeer keceer Peeues lej leebes Ye#e
DemeCeejs ieJele KeeCeejs eeCeer KetHe Jee{leerue. le=Ce Ye#ekeebeer mebKee Jee{ueer lej les Mesleeres Je efHekeebes
Deenej cnCetve Ye#eCe kejleerue. Mesleeres vegkemeeve kejleerue Je ceeveJeemeeer DeVe GjCeej veener. efvemeie&
meceleesue {emeUtve peeF&ue. efJe<e Je keele[ermeeer meeHe ceejues peeleele. leecegUs Gbojebee megUmegUe
nesF&ue. GbojebHeemetve DeVeOeeves Je efHekeebes vegkemeeve nesF&ue. efMeJeee meeHeees efJe<e ns Deew<eOeer Deens.
Lees[keeele cnCepes meJe& peerJe peieCes DeeJeMeke Deens. ceeveJeeee meJe& ekeejee iejpee HetCe&
kejCeeme ns peerJe GHeeesieer Deensle. efvejesieer, keee&#ece, yegerceeve, efvemeie&-Heee&JejCeees mebj#eCe
kejCeeje ceeveJeer meceepe ne efejbpeerJe jenlees. Gue jesiejeF&, DeVe-HeeCeer, eot<eCe F. mecemeebcegUs
ceeveJe ogyeUe Je DeMekele neslees. leees DeefmlelJe efejbpeerJe jenele veener. efJeefJeOe mepeerJeebee meWere
mebegieebHeemetve veeeêsmed, Hee@mHesmed F. HeoeLe& efvecee&Ce kesues peeleele. keueesjesceeemeserve,
Heefveefmeueerve, m^sHJesceeemeerve F. Deew<eOes ner yegjMeerHeemetve efvecee&Ce kesueer peeleele. meeiejeleerue
eeCeebHeemetve DeVe HeoeLee&yejesyej kee@[eefueJnj DeeF&ue Je Flej Deew<eOeer Je efceUJeueer peeleele.
264
njerle eebleer, MJesleeebleer, veerue (peue) eebleer, Deeweesefieke eebleer, mebieCeke eebleer
eebeeeceeCes Deepeee egieele ceeveJeeee DeefmlelJeemeeer pewJeeebleerke[s efJe%eeve leb$e%eeveeves
Jeeeeue meg kesueer Deens. pewJe leb$e%eeveeceeHe&le veJeerve pewJe-iegCemeg$eebes Ske$eerkejCe keve veJee
epeeleer efvecee&Ce kesuee peeleele. iegCemet$eere Gleebleer HesMeeReer (Genetically Modified
organs) efvecee&Ce kesueer peeles. nJee lee iegCeOecee&eer, JewefMeeebeer pewJeefveefce&leer leeletve kesueer
peeles. DeVeeOeeveeeer iejpe HetCe& kejCeeme ns leb$e GHeegkele jsue. veJeerve efyeeeCeebee MeesOe kesuee
peeF&ue.
ueb[ve mketue Dee@He Fkee@vee@efcekemeee [eefJe&ve mebMeesOeve keWeleerue [e@. Dee@efueJnjkejer eebveer
pewJe leb$e%eeveeee DeeOeejs mebMeesOeve keve F.me. 3000 ceOeerue ceeveJe kemee Demesue eeJej efve<ke<e&
kee{uesues Deensle. leebee celeevegmeej F.me. 3000 Heele ceeveJeer Mejerjele DeefOeke Gleebleer nesTve
Hees<eCe Jes, Deew<eOes Je mLeueeblejecegUs peieeleerue ceeveJeeleerue JeCe&Yeso ve nesF&ue pewJe leb$e%eeveeee
eieleercegUs ceeveJeeee Meejerefjke, meeceeefpeke#ecelee, mebJeeo#ecelee keceer nesleerue. lee ceeveJeeeer
mejemejer Gbeer 2 efceme& Heele jenerue. meJe&e ceeveJepeeleeree Skee ientJeCe& Demesue Je ceeveJeees
Deeeg<e 120 Je<ee&Heele Jee{uesues Demesue. leb$e%eeveecegUs ceeveJeees Deeeg<e megKekej Demeues lejer
leele pevegefkee oes<e Jee{leerue. F.me. 3000 veblejee keeU ceeveJeeme JeeF& Demesue.F.me. 12000
Heele ceeveJeeee peJeUerue Deveske YeeJeveebee Nneme nesF&ue. esce, efpeJneUe, Deeoj ns iegCe Je ee
#ecelee Gbe, me[HeeleU, efJeveeMeerue Demee Ske ie Demesue lej yegkee, jesie, keceer yegerceeve
Demee ogmeje ie Demesue.
He=LJeerJej pemes nJeeceeve lemes ceeveJeer peerJeve Dee{Ules ceeveJe eeCeebveer pee lee nJeeceeveele
efketve jenCeeee eelve kesuesuee Deens. lee erves DeeHeueeke[erue leb$e%eeveeee GHeeesie ceeveJeer
efJekeemeemeeer meJe&$e kesuee iesuee. efJeMes<ele: eefleketue Leb[ nJeeceeveees Je G<Ce JeeUJeber eosMe
JeieUlee Flej$e ceeveJeslej mepeerJeebee JeeHej ceeveJeeves DeeHeuee megKeemeeer Je iejpeHetleeameeer keve
Iesleuee Deens. peieele meceMeerlees<Ce keeryebOeere (ceOe keeryebOeere) nJeeceeve meJeexe mepeerJeebee
mece=eRuee Hees<eke juesues Deens. pesLes meeiejmebHeoe Deens lesLeerue celmeeslHeeove, pesLes ieJeleeU eosMe
Deensle lesLes HeMegHeeueve, pesLes megHeerke peuemece=er Yeeie Deens lesLes Mesleer Je GeesieOebos Demes efJeefJeOe
JeJemeee ceeveJeeuee kejlee Deeues. ns JeJemeee kejleevee Flej ceewueJeeve eeCeer, He#eer, mepeerJeebee
mebj#eCeemeeer ceeveJeeves keessner Keeme eelve kesues veenerle. otOe, ceeme efceUles cnCetve eeCeer Heesmeues.
HeCe leebee mebKeeJe=ermeeer, leebee megjef#ele Jeve efveJeeNeemeeer eelve kesues veenerle. ceeveJeeuee
DeeJeMeke GHeegkele DemeCeejer vewmeefie&ke mebHeeer, pewJe efJeefJeOelesyejesyej veeMe HeeJele Deens. leecegUs
meJeemeeer ns Heee&JejCe Deens ee Yetefcekesletve pewJe mebJeOe&ve iejpeses jues Deens. ceeveJeeee
DeefmlelJeemeeer DeeweesefiekeerkejCeeceOetve efvecee&Ce nesCeejs eog<eCe efveeb$eCe kesues Heeefnpes. Keefvepeebee
JeeHej peHetve kesuee Heeefnpes. Jeve#es$eele Jee{ kesueer Heeefnpes. cnCepes meg#ce Je Flej GHeegkele peerJe ve
nesCeej veenerle. Mesleer #es$eele jemeeeveerke Keles Je efkekeveeMekes JeeHejeJej yeboer Ieeleueer Heeefnpes.
meOee ceeveJe meceepe ne megceejs 1/3 Hes#ee DeefOeke He=LJeerJej pewefJeke GlHeeoveebee JeeHej
kejlees Deens. HeCe lee GlHeeoveebeer Hegveefve&ceerleer Je mebj#eCe kejerle veener. Heee&JejCeees pewefJeke
Yeeb[Jeue Deceee&o JeeHe vees. lemes Peeues lej ceeveJeeuee DeVe-HeeCeer Hegjsmes efceUCeej veener.
265
SKeeee JevemHeleerleerue ceeveJeeuee GHeegkele Demes iegCeOece& iegCe met$eeletve JesieUs kejeJeeees Je
les meg#ce efpeJeeCetbee iegCemet$eele eseeJeeees Deensle. DeMee GHeegkele meg#ce efpeJeeCetbeer Jee{
DeeHeueeuee DeeJeMeke Demeuesuee JevemHeleerle kesueer lej lee JevemHeleeRceOes GHeegkele iegCeOece& efvecee&Ce
nesleele. keJeke (Fungi) Meem$e%eebveer yegjMeer Je met#ce efpeJeeCetbeer ke=ef$ecejerlee Jee{ keve
ceeCemeeuee GHeegkele DeMee Deew<eOeebeer HeeekeJeebeer Je De@efkeyeeeesefkemeeer efveefce&leer kesuesueer Deens.
met#ce efpeJeeCetbHeemetve efvecee&Ce Peeuesueer HeeekeJes Deeweesefieke #es$eele yeoue Ie[Jeleerue Je ner Jes
Heee&JejCeees efce$e yeveleerue.
pewJe leb$e%eeve ns Mesleer efJekeemeeeer iegefkeuueer jCeej Deens. DeeflemebJeOe&veecegUs eefleketue
IekeebceOesner efketve jenleerue DeMee efHekeebee peemleer GlHeeove osCeeNee peeleer efvecee&Ce nesleerue. Ske
peeleere, Deeblej peeleere pevegkejesHeCe kesues peeF&ue Je leecegUs efHekeeuee keer[ eEkeJee jesieeMeer meecevee
kejeJee ueeiesue. lesJne keesCelesner keerkeveeMeke ve JeeHejlee mJele: efHekeeke[se jesieeuee meecevee
kejCeees meeceLe& esF&ue. Heerkee mJele:es mebj#eCe kejCeemeeer ueeieCeejer keerkeveeMekes mJele:e
leeej kejerue. mJele:uee ueeieCeejer Hees<ekeJes efHekes mJele:e efvecee&Ce kejleele lesJne leebvee Jesieee
Keleebeer iejpe YeemeCeej veener. GHeegkele jmeeeves efvecee&Ce kejCeejer pevegkes efHekeebke[tve efvecee&Ce kesueer
peeleerue. eslee Melekeele pewJe DeefYeeebef$ekeer Deew<eOeer GHeeej efvecee&Ce nesleerue. pevegkeebee DeLe&
ueeJeCeele Meem$e%eebvee eMe DeeueecegUs eebieueer pevegkes JeeHeve eebieuee ceeveJe, eebieues eeCeer efvecee&Ce
nesleerue. ceeveJeeke[s jesieeeflekeejke Mekeleer Jee{tve GHeegkele eeCeebes Deeegcee&vener Jee{efJelee esF&ue.
1) ceeveJeemeeer pewJeleb$e%eeveees cenJe mHe keje.
14.4.4 pewJe efJeefJeOeleses mebJeOe&ve Je leeJejerue Gheee

Heee&JejCe Meglesmeeer, Heee&JejCe mebj#eCeemeeer pewJe efJeefJeOelesves mebJeOe&ve kejCes DeeJeMeke
Deens. vewmeefie&ke meeOevemebHeeeree JeeHej, GHeeesie DeMee Heleerves kejeJee keer, peecegUs leer mebHeoe veeMe
HeeJeCeej veener. DeMeer MeeMJele mebJeOe&ve eefeee meJe&$e DeJeuebyeCes DeeJeMeke Deens. pewJe efJeefJeOelee
ceewueJeeve Deens. efleee mebj#eCeeLe& Meemekeere Je meeceeefpeke mlejebceOetve efJeefJeOe mebmLee keee& kejerle
Deensle. pewJe efJeefJeOelesee mebHeoses meJex#eCe kejCes, mebJeOe&ve Je mebj#eCe kejCes ceeveJeeee
DeefmlelJeeee erves iejpeses Deens.
peieele pewJe efJeefJeOeleses Deefle mebJesoveMeerue cenJeees Demes SketCe 25 YetYeeie Demetve leele
Yeejleeleerue Heefece Ieeeee meceeJesMe kesuee peelees.
266
Yeejleele F.me. 1972 ceOes Je 1992 ceOes Jeve eeCeebee mebj#eCeemeeer JevepeerJe
mebj#eCe keeeoe kesuee Je efMekeejerJej efveyeOe IeeueCeele Deeues. 1980 ceOes pebieue mebj#eCe keeeoe
kejCeele Deeuee Je pebieueeKesjerpe Flej keejCeebmeeer pebieue peceerve JeeHejCeeme eefleyebOe kejCeele
Deeuee. 1987 ee ceemesceejer keeeeeves mHeeske Je efJe<eejer Jes JeeHejCeeJej efveyeOe Ieeleues.
Heee&JejCe mebj#eCeeee Gheeeeespevesyeeyele keeeoe 1986 ceOes kesuee iesuee Je leeejs nJee, HeeCeees
eog<eCe, ekeeT keeje, efJe<eejer HeoeLe& eebeeyeeyele efveece kesues. Yeejleele JevemHeleer Je eeCeebeer
mebJeOe&ve Je mebj#eCeemeeer 23 JeeIe ekeuHe 92 je<êre Geeves, 497 DeYeeejCes Je 15 jeKeerJe
pebieues leeej kesuesueer Deensle.
pewJe mebJeOe&veemeeer mLeeefveke pebieueer peeleeree veJeerve peeleer ee mebkeefjle Heleerves efvecee&Ce
kesuee peeleele. DevegJebMe efkeJetve sJeCes Je leebes mebj#eCe kejCes eemeeer peerve efkebJee pevegkee yeBkee
mLeeHeve Peeuee Deensle. vewmeefie&ke peveve eefeeeSsJepeer mepeerJeebee eeesieMeeUsle keueesefvebie Heleerves
mepeerJeebeer eeesie MeeUsle efveefce&leer kesueer peeles. Yeejleele ICAR (Indian Cancil of
Agricultural Resources) mebmLee pevegke mebJeOe&veees GBC (Gene Bank
Conservation) es keee& kejerle Deensle. eeefMeJeee Yeejleele ve@Meveue yetjes Dee@He Hue@v
pesveserke efjmeesme& (NBPGR) veJeer efouueer ner mebmLee Yeele, ieepej, keebos, cegUe, esce@es, efcejeer,
HeHeF&, yees, ient, yeepejer ke[Oeeves F. epeeleeRes peleve kejle Deens. ve@Meveue yetjes Dee@He De@efveceue
pesvesefke efjmeesme& (NBAGR) nefjeeCee ner mebmLee kevee&ue esLes Demetve leer HeeUerJe eeCeebee
HegvelHeeoveemeeer HesMeer Jeees peleve kejles. efouueeruee NBPGR esLese Gleer mebJeOe&ve Je pewve
leb$e%eeveeejs kejCeejer ve@Meveue He@efmeefueer Hee@j Hue@ efMet keuej efjHee@efPejer (NFPTCR)ner
mebmLee Deens.
peieele meJee&le peemle mepeerJeebee veeMe ne leebee JeefmlemLeeveelee Ie[tve Deeuee. peieele
yeePeerueceOeerue efjDees[er peeveerjes esLes JemebgOeje efMeKej Heefj<eosle mebegkele je^ mebIevesceeHe&le pewJe
efJeefJeOelee kejej kesuee iesuee. Deeblejje<êre JeeHeejecegUs mebkeele Deeuesuee Jeve JevemHeleer Je
eeCeebee mebj#eCeemeeer Deeblejje<êre JeeHeej kejej (Cites) kesuee Je lees 1975 Heemetve
Deceueele DeeCeuee. F.me. 1971 ceOes FjeCe esLeerue jecemej esLes Deeblejje<êre peuecee
YetceerefJe<eeer kejej kesuee Je leebeer DecebueyepeeJeCeer 1975 Heemetve kejCeele Deeueer. peuecee
Yetceerleerue mejesJejs, leueeJe FleeoerceOeerue eeCeer Je JevemHeleeRes mebJeOe&ve kejCeemeeer ee kejejeejs
Deeeejmebefnlee jefJeCeele Deeueer.
1) pewJe efJeefJeOeleses mebJeOe&ve Je leeJejerue Gheee meebiee.
267
14.5 meejebMe
Heee&JejCe Meem$eeee DeYeemeele HeefjefmLeleer keer efJeOeeveeuee cenJeees mLeeve Deens.
HeefjefmLeleerleerue pes Ieke mepeerJe me=eree efnleeJej efveeb$eCe sJetve emeejees efveefce&leeres Je
Gleebleeres efveeceve kejleele. HeefjmebmLee ns Ske mebefkeCe& peeUs Deens. leele mepeerJe Je Heee&JejCe Je
leebeeleerue Deeblejefeeeleerue meceeJesMe neslees. HeefjmebmLeses oesve ie He[leele. 1) DepewefJeke Ieke,
2) pewefJeke Ieke, DepewefJeke Iekeees 1) eeke=efleke Ieke Je 2) jemeeeefveke Ieke Demes oesve
GHeie He[leele. 1) nJeeceeve, 2) ce=oe, 3) eeke=efleke De[LeUs, pewefJeke Ieke 1) GlHeeoke, 2)
eenke/Ye#eke, 1) eeLeefceke Ye#eke, 2) efleereke Ye#eke, 3) le=leereke Ye#eke, HeefjmebmLesee
keee&mebyebOeer 1) DeVe Meb=Keuee, 2) Tpee&eJeen eebee GuuesKe kejlee eslees.
efvemeiee&ceOes efJeefJeOe ekeejee HeefjmebmLee efometve esleele. 1) pebieue HeefjmebmLee, 2)
ieJeleeU HeefjmebmLee, 3) JeeUJeber HeefjmebmLee, 4) peueere HeefjmebmLee pewefJeke efJeefJeOelee ns Skee
HeefjHetCe& me#ece meg{ Heee&JejCeeeer ue#eCes Deensle. pewefJeke efJeefJeOelesee veeMe nesle Deens. 1)
ceguemLeeveeee veeMe, 2) veJeerve peerJepeeleeRee Deble&YeeJe, 3) Deefleefjkele eceeCeele Jeemej kejCes, 4)
eot<eCe ceeveJeeee DeefmlelJeemeeer meJe& Flej mepeerJeebes DeefmlelJe DeeJeMeke Deens. HeUe-Hegueebeer
JevemHeleer Deew<eOes Je Flej GHeegkele HeoeLe& ceeveJeeuee JevemHeleeRke[tve efceUleele. lee JevemHeleer peieCes
ceesueees Deens. pewJe efJeefJeOeleses mebJeOe&ve kejCeemeeer leeJej keener Gheee eespevee kejCes DeeJeMeke
Deens. peecegUs leer mebHeoe veeMe HeeJeCeej veener. DeMeer Meeele mebJeOeve eefeee meJe&$e DeJeuebyeCes
DeeJeMeke Deens.

1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
HeefjmebmLee cnCepes keee? HeefjmebmLeseer mebjevee mHe keje.

HeefjmebmLeses keee& Je ekeej efJeMeo keje.
pewefJeke efJeefJeOelee cnCepes keee? meefJemlej mHe keje.
pewefJeke efJeefJeOelesee veeMeeeer keejCes efJeMeo keje.
ceeveJeeee DeefmlelJeemeeer pewJe efJeefJeOeleses cenJe keee Deens?
pewJe efJeefJeOeleses mebJeOe&ve kee kejeJes les meebietve leeJejerue Gheee meebiee.
efHee efuene.
1) HeefjefmLeerkeere, 2) pewefJeke Ieke, 3) DepewefJeke Ieke, 4) HeefjmebmLeses keee&, 5) pewJe
efJeefJeOeleses mebj#eCe, 6) HeefjmebmLeses ekeej, 7) pewefJeke efJeefJeOeleses cenJe.
268
15
Heee&JejCeeee Nneme Je mebJeOe&ve
(Enviromental Degradation & Sustainble)
Heeeeer jevee :
15.0 Gefes
15.1 eemleeefJeke
15.2 Heee&JejCeeee Nneme
15.3 meeOevemebHeeeres mebJeOe&ve
15.4 Yeejleeleerue Heee&JejCe mebj#eCe Je mebJeOe&ve
15.5 meejebMe
15.0 Gefes
Heee&JejCeees mJeHe Je JeeHleer mHe kejlee esF&ue.

Heee&JejCeeee Nnemeees keejCes DeYeemelee esleerue.
ceeveJeeee veeiejerkejCeecegUs Heee&JejCeeee Nneme kemee neslees les mHe nesF&ue.
meeOevemebHeeeres mebJeOe&ve kee kejeJes les DeYeemelee esleerue.
Yeejleeleerue Heee&JejCe mebj#eCe Je mebJeOe&ve Heenlee esF&ue.
15.1 eemleeefJeke
He=LJeer ner ceeveJe Je ceeveJesej eeCeees efveJeememLeeve Deens. lemese JevemHeleeres mege efveJeeme
mLeeve Deens. ceeveJe, ceeveJesej eeCeer Je JevemHeleer eebee HejmHej mebyebOe DeHeefjnee& Deens. Hejbleg ceeveJe
ne eeCeer yegefeOeeve DemeueecegUs lees ceve ceevesue lemee Jeeielees. ee efleIeeleerue DemeceleesueecegUs ceesee
eceeCeeJej Heee&JejCe ve nesle eeueues Deens. He=LJeerleueeJej mepeerJeme=erle ceeveJeeeCeer ne meJee&le
lejyespe Je yegerceeve Demetve leeves DeeHeuee meYeesJeleeueee Heee&JejCeeee ceesee keuHekelesves GHeeesie
keve Iesleuee Deens. efvemeiee&le GHeueyOe nesCeeNee efJeefJeOe Jemlegbee JeeHej keve ceeveJeeves DeeHeuee
DeVe, Jemle, efveJeeje ee cetueYetle iejpee YeeieefJeuee Deensle. Heee&JejCeele ceeveJeeee meYeesJeleerner
Demeuesuee meJe& yeeyeeRee Goe. pebieues, veee, peceerve, HeJe&le, HeeCeer, meceg, Fceejleer, jmles, Jemlee
FleeoeRee meceeJesMe neslees. cetueYetle iejpee meJe&$e meejKee Demeueelejer Heee&JejCeeleerue Ieke meeOeves
cee$e meJe&$e meejKes veenerle. eeke=leerke Iekee Flekese meebmke=leerke Ieke efJeHegue eceeCeele
269
Dee{Uleele. Deeefo ceeveJeeHeemetve eb$e egieeee ceeveJeeHeele iejpee Je ceeieCeebee Hetle&lesmeeer ceeveJeer
Heee&JejCeele DeJeenle Oe[He[ meg Deens. Heee&JejCeeleerue pee HeoeLeeee DeLeJee Jemletbee JeeHej
ceeveJeeejs kesuee peelees leeme meeOevemebHeoe Demes cnCeleele.
DeeweesefiekejCe keeUeeer iejpe Deens. HeCe DeeweesefiekejCeeee Jee{lee HemeeNeecegUs vewmeefie&ke
pebieuemebHeeeres Deleesveele vegkemeeve nesle Deens. leecegUs ojJe<eea osMeeleerue mejemejer 10 ueeKe 50
npeej nskej #es$eHeUeJejerue pebieue veenermes nesle Deens. Fbef[eve meesMeue Fefvmetee mebMeesOeve
efJeYeeieeleerue [e@. Jeeuj Heveeef[me eebveer DeeHeuee efveyebOeele ee efvejer#eCeeJej Yej efouee Deens.
leebee celes pebieue ns Geespekeebvee Yejcemee veHee efceUJetve osCeejs eebieues meeOeve Deens.
pebieuelees[ercegUs peceerve JevemHeleernerve nesTve efvelHeeoke yeveles, leeme JeeUJeberkejCe Demes
cnCeleele.
15.2 Heee&JejCeeee Nneme

Deesefjmeeleerue keeieo efiejCeele oj veeme 1982-83 ceOes HeeeMes Hees Flekeee keceer
eEkeceleerle yeebyet efouee iesuee lej ceOe eosMeeleerue keeieo efiejCeele 1983-84 ceOes 450 ntve
keceer ojeves efouee iesuee. lemese Deesefjmeeleerue Deeweesefieke keejKeeveele Skee Je<eea 12 ueeKe 952
ve peUeT ueeket[ JeeHejues iesues. keee ceeue cnCetve eebieuee eleeres ueeket[ JeeHejues iesues Demes
GoenjCeeoeKeue cnues Deens. eecegUs pebieueebJejerue DeeeceCe Jee{le Deens lemese JeveerkejCeeueener
Heejmes Gespeve efoues peele vemeueecegUs Yeejleeleerue pebieueebvee Keje Oeeskee DeeweesefiekejCeeHeemetvee
efvecee&Ce Peeuee Deens.
Yeejleeleerue Gej eosMeeleerue ie{Jeeue #es$eele SketCe 22 ekeuHeebHewkeer 1) snjerYeieerjLeer, 2) Gefeeemet Deuekeveboe, 3) keesjueer Yesue iebiee ns leerve ekeuHe cnCepes Heee&JejCeere
mecemeebvee Deeceb$eCee Deens. OejCes Yeewieesefueke ee 40 Je<ee&Hes#ee peemle keeU efkeCeej veenerle.
OejCes YejueeJej cewoeveer eosMe leeej nesF&ue Je Hegjees eceeCe Jee{sue. esLeerue JevemHeleer Je eeCeer
Demlebiele nesleerue Je ne Ske efveceMeguke eosMe leeej nesF&ue Je esleerue efJemleej Jee{tve 30-40 Je<ee&le
leees JeeUJeberkejCe nesF&ue. 1000 les 2000 ceerme& GbeerJejerue HeeCeees Pejs pebieuelees[ercegUs
Deeleee veenermes Peeues Deensle. Menjele lemese eeceerCe Yeeieele ceveg<eefveefce&le leepe HeoeLe&, IeeCe,
cewuee, meeb[HeeCeer lemese GeesieOebos, keejeKeeveebceOetve efvejefvejeee eefeeebHeeser efvecee&Ce nesCeejs
Yeewefleke Je jemeeeefveke leepe HeoeLe& efkejCeeslmeejer HeoeLee&es keCe eebes GlmeejCe nesles. ns HeoeLe&
MesJeer meeseermkejjerlee veee eEkeJee mecegeceOes mees[vt e efoues peeleele. DeHeJeebveer egkele Demes HeeCeer
ceeveJeer JeeHejeme yeeOeke lej jlese HeCe leecegUs ceeveJesej mepeerJeebee DeefmlelJeeuee Oeeskee efvecee&Ce
neslees. MesleerJeJemeeeele efHekeemeeer JeeHejuesueer pebletveeMekes, keerkeveeMekes, jemeeeefveke efceeCes
efJeefJeOe ceeieeveer mejles MesJeer mecegeuee esTve efceUleele Je HeeCeees eot<eCe nesles.
DeeOegefveke keeUele Peeuesuee HeenCeervegmeej peieeleerue mecegeceOes 5000 ve DeHeJeebee
eJesMe neslees. HeeJemeecegUs peefceveerJejerue ceeveJeefveefce&leer DeHeJes, efJe<eejer, jemeeeefveke HeoeLe&,
efkejCeeslmeieea HeoeLe& MesJeer veeeceOes, mejesJejele Je mecegeceOes efcemeUues peeleele; leecegUs
peuepeerJeebee HeefjmebmLee [UceUerle nesleele. keener JevemHeleer eot<eCeecegUs ve nesleele lemese
eeCeerosKeerue ve nesleele. Heee&JejCeeee Nneme Keeueerue keejCeebcegUs neslees.
270
15.2.1 Heee&JejCeeee Nnemeeeer keejCes :
1) DeecueHepe&ve Je yeeUJeberkejCe : keejKeeveele DeeefCe Deewef<Ceke Jeerpe-efveefce&leer-keWele FbOeve
peeUueeJej pemee keeye&ve-[ee-Dee@kemeeF[ Jeeet yeensj He[lees, leeeyejesyej iebOeke Jeeet DeeefCe
ve$eJeeetner yeensj He[leele. HeeJemeeee HeeCeele les efcemeUleele DeeefCe leeHeemetve iebOekeecue DeeefCe
ve$eeU leeej neslees Je Deecueegkele HeeTme He[lees. HeeJemeeee HeeCeeyejesyej ner Deecues Keeueer esleele.
ee Deecueebeer peefceveerleuee Hees<eke JeeMeer jemeeeefveke efeee nesles DeeefCe ee Jeees efveHeeesieer
Jeele Heeblej nesles.
Deecueegkele HeeJemeecegUs Pee[ebeer Heeves ceesee eceeCeeJej ieUleele DeeefCe leebeer Jee{
Kegbles. ceOe egjesHeeleerue Deveske pebieues ee Deecueegkele HeeJemeeves ve Peeueer. keener JevemHeleer cee$e
Deecueegkele HeeJemeeves HeesHeeJeleele. leecegUs meblegueve efyeIe[les. DeMee ee Deecueegkele HeeJemeeeer
HejosMeelener efveee&le nesles. Goe. efyeveceOes keesUmeees GlHeeove KetHe Demeueeves lesLes keesUmeeJej
eeueCeejer Deewef<Ceke Jeerpe-efveefce&leer-keWsner yejere Deensle. ee keWeceOetve yeensj He[Ceeje keeye&ve[ee-Dee@kemeeF[ Je iebOeke ee ve$eJeeetbeer efveee&le JeeNeeee eJeenecegUs nesTve vee@Jex, mJeer[ve ee
osMeele DeecueHepe&ve He[lees.
Deecueegkele HeeJemeecegUs mebyebOe peieYejee pebieueebJej efJeHejerle HeefjCeece neslees. leecegUs
nesCeejs Fceejleer ueeke[ees vegkemeeve ns DeypeeJeOeer [e@ueme&ee Iejele peeF&ue. Jeu[& Jee@e
Fefvmet ee peeieefleke mlejeee mebmLesves kesuesuee DeYeemeele ne Oeeskeeeee FMeeje osCeele
Deeuee Demetve pebieueees j#eCe kejCeemeeer eot<eCeeee keesCeleener Skee Ske keejCeeJej efveeb$eCe
sJetve YeeieCeej veener Demes DeYeemeele cnues Deens. egjesHe DeeefCe Decesefjkesee HetJexke[erue ceesee
Yeeieele peJeUpeJeU 90 ueeKe Skej pebieueees nJesleerue eot<eCeecegUs Je DeecueHepe&veecegUs vegkemeeve
nesle Deens. (pebieueees nesCeejs vegkemeeve 8 kekeeebJejetve 38 kekeeebJej iesues Deens.) Deecue
Hepe&veecegUs pebieues veenerMeer nesle Demeueeves JeeUJeberkejCe Jee{Ceeme ceole nesles Deens.
2) mejesJejeeer Meg<kelee Je JeeUJeberkejCe : peueeot<eCeeee HeefjCeece YetieYe&peueeJej Je
mejesJejebJej osKeerue neslees. efJekemeveMeerue je<êble JevemHeleeree eceeCeeyeensj nesCeeNee Jee{ercegUs eEkeJee
DeveeflejskeecegUs mejesJejs ve nesCeeee ceeiee&Jej Deensle. efJekeefmele jeêble mejesJejs ve nesCeees
DeecueHepe&ve ns osKeerue Ske cenJeees keejCe Deens. DeeleeHeele peieeleerue 50 npeej ueneve ceeser
mejesJejs ve Peeueer Deensle eEkeJee keener ve nesCeeee ceeiee&Jej Deensle. Yeejleele mejesJejebveer megceejs
2 ueeKe nskej #es$e JeeHeues Deens. Yeejleele efveueefiejer ske[eebee Heefjmejeleerue kees[eF& ke@vee@ue
DeeefCe Yegkesea ner mejseJejs JeieUlee mecegmeHeeerHeemetve 2000 ceerme&Hes#ee peemle GbeerJejerue
mejesJejebvee DeefmlelJeeee Oeeskee efvecee&Ce Peeuee Deens.
3) pebieuelees[ : FbOeve, GlHeeoves, Jevemebkeueve, Jeemletefveefce&leer DeMee efJeefJeOe keejCeebmeeer peieYej
pebieuelees[ nesle Demeles. ner pebieuelees[ peieeee yeNeee Yeeieele, efJeMes<ele: DeefJekeefmele Je
efJekemeveMeerue osMeeble DeefveyeOeHeCes Je Deefveeesefpele mJeHeele eeuet Deens. pebieuekeeF& kesueeves ce=osves
keCe megs nesleele. pebieues cnCepes ce=oses Deeeove Demeles Je lese kee{tve ekeueeme HeeCeer peefceveerle
ceg Mekele veener. peueJeenveees eceeCe Jee{les. Heee&eeves peefceveereer OetHe Jesieeves nesles. pebieue lees[ercegUs
Hegjees eceeCe Jee{les. Hegjeee HeeCeeuee eefleyebOe nesle veener Je yesHeece peueeJeenecegUs ce=oeOegHeseener Jesie
Jee{lees.
271
meOee He=LJeerJej megceejs 33 kekes Yet#es$e pebieueebveer JeeHeues Deens. leLeeefHe pebieueebes
He=LJeerJejerue efJelejCe DeefleMee efJe<ece mJeHeees Deens. Yeejleele Deieoer Deueerke[ee
Deeke[sJeejervegmeej DeJeIes 7 kekes #es$e pebieueeKeeueer Deens. JevemHeleeRcegUs JeeleeJejCeeleerue keeye&ve[eeDee@kemeeF[ Je Dee@efkemepeve eebes eesie eceeCe jeKeues peeles. keejCe ceeveJeeves GJeemeeJees
yeensj mees[uesuee keeye&ve-[ee-Dee@kemeeF[ Jeeet JevemHeleer DeeHeuee HeeveeJees Mees<etve Iesles Je eeCeJeeet
yeensj mees[les. ne eeCeJeeet mepeerJe eeCeer MJeemeeJees Deele Ieslees Je keeye&ve-[ee-Dee@kemeeF[ Jeeet
yeensj mees[lees DeeefCe ner efeee melele eeuet jenles. cee$e ceeveJe ee JevemHeleeReer ceesee eceeCeele lees[
kejerle Deens. leecegUs JeeleeJejCeeleerue eeCeJeeetes eceeCe Ietve keeye&ve-[ee-Dee@kemeeF[es eceeCe
Jee{le Deens. efMeJeee ee pebieuelees[erme ueeskemebKee Jee{ner eflelekeere peyeeyeoej Deens. keejCe ceeveJe
mJele:meeer pebieuelees[ keve lesLes DeeHeuee GojefveJee&nemeeer Mesleer kejle Deens. Jee{lee
ueeskemebKee iejpesmeeer pebieuelees[ keve pebieueeKeeueeer peceerve MesleerKeeueer DeeCeerle Deens. Jee{leer
ueeskemebKee cnCepes, Jee{leer Iejs, Jee{les ueeke[ebes FbOeve, Jee{les Heefve&ej, DeVe, Oeeiee, Deew<eOes Je
Flej keee ceeueeeer GHeueyOelee lemese pebieue GlHeeoveeJej DeeOeeefjle Deveske Geesie efJekeefmele
Peeues Demetve leees eecegKeeves Heefve&ej Geesie, penepeyeebOeCeer Je yeebOekeece JeJemeeeeceOes ceesee
eceeCeeJej ueeke[eme ceeieCeer Demeuesueer Dee{Ules. eemeeer Jee{leer pebieuelees[ DeHeefjnee& yeveles.
1) pebieuelees[eres HeefjCeece mHe keje.
4) ke=ef<e efeeecegUs Heee&JejCeeee Nneme : Mesleer ne ceeveJeeee DeefleMee ceesee JeeHleeree DeeefCe
pegvee JeJemeee Deens. Mesleeree MeesOe 10000 Je<ee&HetJeea ueeieuee Je Deepeleeieeele ceeveJeeves Mesleereer
Hele Je leb$eele Deecetueee yeouener Ie[Jetve DeeCeues Deensle. pemepemeer ueeskemebKee Jee{le iesueer
lemelemeer pebieueebeer lees[ keve ceeveJeeves pebieuemebHeoebvee ke=ef<eHeee&JejCeees keeece mJeHe eeHle
keve efoues. efJeefJeOe ekeejeer efHekes, HeueeslHeeove, keee ceeueeme GHeeesieer He[Ceejer GlHeeoves
Mesleeree efJekeemeele esjke jueer. eeletvee ke=ef<eHeefjmebmLee efvecee&Ce Peeuee. Yeewieesefueke ee
MesleerGlHeeoveeleuee eleske efHekeees leeHeceeve, Deelee, HeeCeerHegjJee, ce=oe eebee meboYee&leerue iejpe
JewefMeeHetCe& Demeles. ceeveJeeves yegefceesee meeceLeeJej vewmeefie&ke Heee&JejCeeee cetueYetle Meebee
efJeeejeuee Heej cenJe ve oslee GlHeeove Jee{ermeeer jemeeeefveke Keles, pebletveeMekes, efkekeveeMekes,
peueeEmeeve eebee cegkeleHeCes JeeHej meg kesuee. ner meJe& GlHeeove eJele&ke meeOeves JeeHejleevee
Meem$eere ceevekeebee ceee&oe (Scientific Permissible Limit) cee$e Deesueeb[uee iesuee.
eeuee De%eeve, ueesYe, HejbHeje, mJeeLe& eebleerue keesCeleerner keejCes Demeleerue. MesleerefJe<eeke HeleeRveer
DeeOegefveke keeUele Heee&JejCeeleerue ce=oe, peue, nJee ee ceeOeceebleerue eot<eCeeuee Ske ekeejs
neleYeeje ueeieuee Deens. nJeeceeveeleerue DeefveefelelescegUs ke=ef<eHeefjmebmLeebceOes Jelee efvecee&Ce nesleele.
Goe. Deesuee eEkeJee keesj[e og<keeU efHekeebee Mejerj Jew%eeefveke efeeebvee yeeOee efvecee&Ce kejlees.
nJeeceeve Je ce=osyejesyeje ke=ef<eHeefjmebmLesle Flej JevemHeleer. leCe, efHekes Je eeCeer eebee mHeOexee eYeeJe
272
Demelees. mebHeoebee DeYeemeeeceeCese Mesleermeeer nesCeeje Yet JeeHej Je leees Heee&JejCeeleerue eYeeJe
meJe&otj ue#eele esT ueeieuesues Deensle. peieeee efJeefJeOe Yeeieeleerue Mesleer Keeuees #es$e Gejesej
Jee{le Demeueeves YetmebHeosee Demeblegefuele JeeHej ner Heee&JejCeere mecemee Jee{le Deens.
MesleercegUs YetefceGHeeespeveele PeHeeeeves nesCeejs yeoue Heee&JejCeeme Je HeefjmebmLeebvee Ieeleke
jle Deensle. Goe. vewmeefie&ke JevemHeleer eEkeJee DejCeebKeeueer DemeCeejs #es$e Meem$eereee keceerle
keceer 33 kekes (eEkeJee 1/3) Demeeeuee nJes. Deepe peieeee Heeje Lees[ee Yeeieele ns eceeCe
Dee{Ules. Yeejleele lej Hekele 7 kekese peceerve DejCeeKeeueer jeefnueer Deens. pebieueebeer lees[
keve lesLes Mesleeree efJemleej Jee{le Deens. Mesleeree efJeUKeeves ieJeleeU eosMe, DejCes DeMe Peeueer
Deensle. Mesleerle Keleebee JeeHej meblegefuele ve kesueecegUs peefceveeree iegCeJeesJej efJeHejerle HeefjCeece Peeues
leecegUs Keleebee Deeflejskeer JeeHej ce=osee Lejele meeetve jemeeeefveke Je Yeewefleke mebIeve efyeIe[les.
HeeCeer Je Hees<eke Jeebes eeerkejCe ce=osee ceeOeceeletve nesle Demeueeves GlHeeoveJee{ermeeer ceeveJeeves
HeeCeer JeJemLeeHeveele Je Hees<eke Jeebee ke=ef$ece HegjJeeele DeJeepeJeer eceeCe Debieerke=le kesueeves
ce=osee eke=leerle ogOe&j efyeIee[ nesleele. ceeleeree 1 meWerceerj pee[eree Lej mLeeefHele Jneeuee
Meske[es Je<ex ueeieleele; Gpee[ peefceveerJej HeeJemeeee peesjoej enejeves lesJe{er ce=oeOetHe Skee efoJemeele
osKeerue nesT Mekeles. Mesleeryejesyej jeveele Demeuesues HeMegOeve ejeF&meeer keeUpeerHetJe&ke veer ve
mees[ueeme DeefleejeF&cegUs ce=oeOetHesuee JeeJe efceUlees.
5) DeeflepeueeEmeeve : Mesleerleerue efHekeebvee HeeCeeeer iejpe YeeieJeCeemeeber He=ere Je YetieefYe&e
peueeee JeeHej kesuee peelees. leLeeefHe efHekeeee iejpesHes#ee yeNeeeJesUe Deefleefjkele HeeCeer efoues iesueeme
leeuee DeeflepeueeEmeeve cnCeleele. DeeflepeueeEmeeveecegUs ce=oseer peueOeejCeeMekeleer mebHe=kele nesles.
HeefjCeeceer eEmeele HeeCeees yee<HeerYeJeve nesleevee ce=osee Keeueee Lejeleerue #eej Jej Dees{ues peeleele Je
peefceveerleerue #eejebes eceeCe Jee{tve #eejkejCe ner efeee Ie[les. DeeefLe&ke ee DeeOeere kecekegJele
DemeCeeNee MeslekeNeeuee ne DeefOeYeej HejJe[le veener. ee mecemeses cetU keejCe ceeveJeer nueiepeeaHeCee
nse Deens. eemeeer eleske efHekeebeer HeeCeeeer HeefjefmLeleerke iejpe DeesUKetvee iejpeseceeCes eesie
eceeCeele HeeCeer HegjJeues Heeefnpes. YeejleemeejKee ke=ef<eeOeeve osMeele meeceeve MeslekeNeebHeele meJe&
mlejeJej Mesleermeeer HeeCeeee megefveeesefpele JeeHej ns lelJe eme=le keve leeeer DebceueyepeeJeCeer nesCes
iejpeses Deens.
6) jemeeeefveke Keleebee JeeHej : nefjleeebleerleerue eYeeJeecegUs GlHeeoveJee{ermeeer jemeeeefveke
Keleebee JeeHej ceesee eceeCeeJej kesuee peelees. eeceOes Hees@Me, Deceesefveece meuHes eEkeJee egefjee,
veeeêspeveegkele Keleebee meceeJesMe neslees. DeMee Keleebee Deefleefjkele JeeHejeesner og<HeefjCeece
ke=ef<eMeele Jee{uesues Deensle. Deefleefjkele cee$eebee jemeeeefveke KeleebcegUs efHekeebes GlHeeove leelHegjles
Jee{le Demeues lejer leees otjieeceer HeefjCeece ke=ef<eHeefjmebmLesle ce=oe Je peuee eebee mebjevesJej nesleele.
veblej ner jemeeeefveke Jes GlHeeoke ve jlee Mesleeruee efJeIeelekee jleele. efHekes vegmeleere Heesmeueer
peeleele. HeCe leebes oj Skejer GlHeeove Gejesej Iele peeles. DeeefMeeeF& jeêle 1975-77 ee
ojceeve jemeeeefveke Keleebee Jeeef<e&ke JeeHej 42 efke. e@ce neslee nse eceeCe 1986-87 ceOes 93
e@ce Peeues. ner mecemee mees[efJeCeemeeer meWere Keleebee JeeHej ne YejerJe Gheee Deens. MesCeKele,
ceuecet$e eecegUs MesleerJej efJeHeefjle HeefjCeece nesle veener. keejCe ner vewmeefie&ke Keles JeJeefmLele enCe
kejCeeeer efHekeebeer #ecelee vewmeefie&ke lelJeeJej DeeOeejuesueer Demeles.
273
7) peblegveeMekes Je keerkeveeMekeebee JeeHej : MesleerGlHeeoves Jee{JeCeemeeer DeeOegefveke Mesleerle
peblegveeMekes Je keerkeveeMekeebee eceeCeeyeensj JeeHej kesuee peelees. ner efJe<eejer Je ceeleerletve ueJekej
efJeIeerle DeLeJee efJe<eefJejnerle ve nesle JevemHeleerejs eeCeebee Mejerjele DeVemeeKeUerletve eJesMe
kejleele. eiele jeêble eecegUs DTT ee JeeHejeJej keeeosMeerj yeboer kejCeele Deeueer Deens.
YeejleemeejKee osMeele cee$e jemeeeefveke Keleebyejesyeje peblegveeMekes Je keerkeveeMekes eebee Jee{lee
KeHe ue#eele Ieslee ke=ef<eHeee&JejCeeleerue ns jemeeeefveke eot<eCeefkeleer iebYeerj Deens. eeeer keuHevee esles.
1) ke=ef<e efeeecegUs Heee&JejCeeee Nneme kemee neslees, mHe keje.
8) DeeweesefiekeerkejCeecegUs Heee&JejCeeee Nneme : Oetj, OegU, keeye&ve ceesveesDee@kemeeF&[ meejKes

efyeveJeemeees Jeeeg, veeeêspeve / Dee@kemeeF&[, nee[êskeeye&ve, meuHej[e@e Dee@kemeeF[, efMemes F.
Ieeleke Jes JesieJesieUs GeesieOebos, Tpee&GlHeeoke keWs, jemeeeefveke keejKeeves, jmleeJejerue
Jeenlegke, DeeefCJeke keWs Fleeoereje nJesle mees[ueer peeleele Je leecegUs nJee eogef<ele nesles.
peieeee meJe& Yeeieele DeeefLe&ke efJekeemeeee efveoxMeebke cnCetve keejKeeveebeer mebKee Jesieeves
Jee{ueecegUs peerJeeMce FbOeveeee JeeHej Jee{uee DeeefCe eog<eCeeee eMve Yeer<eCe Peeuee Deens. He=LJeeree
Heee&JejCeele Ieve, Je, JeeegHe HeoeLeecegUs pes eot<eCe nesle Deens. leebes cegKe keejCe
keejKeeveoejer DeeefCe peerJeMce FbOeveebee JeeHej ns Deens. keejKeeveeejs yeensj mees[ues peeCeejs CO,
Co2 NO, NO2, SO2 ns efJe<eejer Jeeeg leeeyejesyej keueesjesHeuegjeskeeye&ve eebmeejKes Jeeet
eot<eCeeme keejCeerYetle jues Deens. keejKeeveoejercegUs JeeegHe DeHeJeebyejesyej De@efceveer, Demexefveke,
keesyeeu, efvekesue, Heeje, efMemes eebmeejKeer efJe<eejer DeHeJes JeeleeJejCeele efJeKegjueer peele Deensle.
met#ceJeeet keefuekeebceOes keeye&vees keCe, efmeueerkes [ebyejer HeoeLeees keCe Je efJeefJeOe ekeejes
Dee@kemeeF[me JeeleeJejCeele eJesMe kejleele. ner ogef<elekes ceeveJe Je eeCeer lemese JevemHeleeRee efJeefJeOe
MejerjJew%eeefveke efeeebvee Ieeleke efme nesle Deensle. keejKeeveeletve Glmee|pele nesCeeNee Ieve keCeele
efJe<eejer keCeeble efJe<eejer ekeejee jemeeeefveke keCeebcegUs meefpeJeeyejesyej Fceejleer, JeemlegefMeuHes
eebeeJejner iebpe e{Ces, Peerpe nesCes Demes HeefjCeece nesle Deensle. efJe<eejer OegueerkeCe, Jeeet JevemHeleeree
MJemeveeejs Mejerjele eefJe nesleele leecegUs MJemeve, yee<Heeslmepe&ve eebmeejKee efeeebvee De[LeUs
efvecee&Ce nesleele. JevemHeleereer Jee{ Kegbles. ceeveJeeuee yeeBkeeeerme, keke&jesie, #ee, DeJeeJeebeer
ogye&uelee eebmeejKes ogOe&j Deepeej nesT Mekeleele, ns peieeleuee GeesieeOeeve MenjeceOeuee
meJex#eCeevegmeej efme Peeues Deens. keejKeeveebee eefeeebceOes iebOeke Je leeeer mebegies ceesee
eceeCeeJej yeensj mees[ueer peeleele. ee efJe<eejer HeoeLeeee ceeveJeeJej lemese efvemeiee&leuee HeefjmebmLeebJej
DeefleMee JeeF& HeefjCeece neslees.
274
keejKeeveebee eog<eCeecegUs Yeejleeleerue ceesee MenjebceOes keeye&ve ceesvee@kemeeF[es eceeCe
peemle Peeuesues Deens. leecegUs jkeleoeye, oeefJekeej, HegHeHegmeees Deepeej Je Deveejesieele Jee{
Peeueer. keejKeeveebee Jee{eryejesyeje Menjebeer DeefveyeOe Jee{ nesles. HeefjCeeceer Jeenveebee JeeHej
DeeJeMeke jlees. mJeebeefuele Jeenveebee Jee{lee mebKescegUs nJesee eog<eCeeyejesyej OJeefveeot<eCe ner
mecemeeosKeerue (efJeMes<ele: efJekemeveMeerue je<êle) ceeser mecemee Peeuesueer Deens. efmeceW,
HesêskesefcekeuHe, Keles Je jmeeeves eebee efveefce&leer GeesieecegUs efJe<eejer eot<eCe leerJeelesves Jee{les.
keejKeeveele keece kejleevee eb$eeee DeeJeepeecegUs pes OJeveer eot<eCe nesles leeee HeefjCeece ceeveJeer
peerJeveeJej Deleble JeeF& Heleerves neslees.
GoenjCeeLe&, Yeejleele cegbyeF&, efouueer, keuekeee, HegCes, yebieueesj, ceeme ee Deeweesefieke
HeeleUer Jesieeves Jee{le Deens. Enviortech 1984 ee HeenCeervegmeej cegbyeF& ns Yeejleeleerue meJee&le
peemle eotef<ele Menj efme Peeues Deens. Skeee cegbyeF& Menjelee jespe Deboepes 2000 veeHes#ee
peemle eot<eke nJesle mees[ueer peeleele. eeHewkeer 65 kekes eot<ekes jmleeJejerue Jeenveebee OegjecegUs
efvecee&Ce nesleele. 1973 meeueer nJesle mees[uee peeCeeNee eot<ekeebes eceeCe ogHHeerves Jee{ues. ner iees
efebleepeveke Deens. ner HeefjefmLeleer DeMeere jeefnueer lej eslee Heee Je<ee&le cegbyeF&le jenCes DeMekee
nesF&ue. yeNeee mebmLeebveer kesuesuee DeYeeme HeenCeervegmeej Demes Dee{Uues keer, #eeeJeefleefjkele Flej
MJemeveeee jesieebcegUs 1980 meeueer oj ueeKe ueeskemebKesleerue 110 Jekeleer ce=legcegKeer He[uee,HeCe
1986 meeueeHeele nse eceeCe 122 JekeleerHeele Jee{ues. Jee{lee eot<eCeecegUs cegbyeF&le ce=letes eceeCe
Jee{les Deens.
cegbyeF&le eWyegj peJeUerue efnbogmLeeve Je Yeejle Hesêsefueece ee oesve lesue egerkejCe
keejKeeveebcegUs nJee ceesee eceeCeeJej ogef<ele nesles. efnbogmLeeve Hesêsefueece keejKeeveeletve jespe 36
ve meuHej [eeDee@kemeeF&[ Je 76 ve keeye&ve ceesvee@Dee@kemeeF&[ nJesle mees[uee peelees. eWyegjee
nJesleerue vewef^ke Dee@kemeeF&[ Hewkeer 70 ee Fueseqke^ke kebHeveerletve mees[ues peeles. leee eceeCes
eWyegjeee Kele kebHeveecegUsner eot<eCe nesles.
keejKeeveeee GlHeeoveeyejesyej leebeer osKeYeeue veer ve Peeueeme keener JesUe DeHeIeele
nesleele Je DeHeIeeleeee JesUerner efJe<eejer Jeeetbeer ceesee eceeCeeJej ieUleer nesles. Yeejleele 3 ef[meWyej
1984 ceOes YeesHeeU esLeerue egefveeve keeyee&F[ keejKeeveebceOes peeieefleke mlejeJej veeWo nesF&ue
Demee jemeeeefveke Geesieeleerue ceese DeHeIeele Peeuee. megceejs 80,000 HeeQ[ SJe{s efceefLeue Deeemees
meeeves (MIC) ns DeefleMee efJe<eejer Je 2 leeme keejKeeveeletve yeensj He[ues. ee Jeeee ve
Yeve esCeeje HeefjCeece YeesHeeUee Heefjmejeleerue ueeskeebJej Peeuee. eele HegHeHegmeees keee&
LeebyeueecegUs ce=leg, DebOelJe, DeHebielJe lemese HegHeHegmeeee keeee&uee yeeOee efvecee&Ce kejCeejs Deefj
YeesieeJes ueeieues. lemese ceOeJeleea esleemebmLee ee efJe<eejer DeHeJeecegUs keeeceeer efyeIe[tve yejse ueeske
veblejee Ske oesve Je<ee&le cejCe HeeJeues. eeefMeJeee JeeleeJejCeele pesJne Demes Jeeet ceesee eceeCeeJej
efcemeUues peeleele. lesJne ee Jeeetbes nJesee eJeeneyejesyej otjJej emejCe kesues peeles Je Heee&JejCe
otef<ele nesles.
efJekeefmele jeêle efJeefMe jemeeeefveke keejKeeveeceOetve keueesjesHeuegjes-keeye&ve ee
Jeeetbee emejCeecegUs Deueerke[ee keeUele Gej OegJeeJej DeesPeesve Jeeegee GHeegkele Lejeuee ceess
ef He[ues Deens. lemese JeeleeJejCeeleerue keeye&ve-[ee-Dee@kemeeF[es eceeCe Jee{efJeCeees
275
keejKeeveoejer ns cenJeees keejCe Deens. leecegUs He=LJeerJej esCeejer meewjTpee& keeye&ve keCeebceOes
meeJeueer peeles Je nefjleie=n lelJeevegmeej eflees Tlmepe&ve ve PeeueecegUs He=LJeeres leeHeceeve Jee{Ceeeer
eefeee Jesieeves nesle Demeles. Lees[keeele peieeleerue DeeweesefiekejCeeee Jee{lee keuee ne Heee&JejCeeee
SketCe eJe=eerme Deleble DeHeeekeejke Deens.
1) DeeweesefiekejCeecegUs Heee&JejCeeee Nneme kemee neslees, mHe keje.
15.2.2 veeiejerkejCeecegUs Heee&JejCeeee Nneme

veeiejerkejCe keesCeleener #es$eeleues Demees, leeee HeefjCeece Heee&JejCeeJej iegCeJeesee #ee
kejCeele efveefeleHeCes neslees. eemeeer veeiejerkejCeeee Heg{erue mecemee ue#eele Ieslee esleerue.
1) efveJeeme mecemee : DeHegjs GlHeVe DemeueecegUs ee ieeleerue Jekeleer DeeJeMeke lees Hewmee Kee&
keve Yee[eeeer Jee mJele:eer peeiee IesT Mekele veenerle, leecegUs ner ceb[Uer yeskeeeosMeerj Jemlee
efvecee&Ce kejleele. keesCeleener ekeejeer meese vemeuesueer keee ekeejeer Iejs yeebOeleele. meb[eme,
vneCeerIej, yebo ieejs Je DeleeJeMeke megKemeeseeRHeemetve les otj jenleele Je leecegUs ieefue Jemleer Je
yeskeeeosMeerj Iejebee eMve efvecee&Ce neslees.
2) HeeCeer mecemee : Yeejleeee jepeOeeveerleerue 200 oMeue#e efueme&d SJe{er IeeCe jespe ecegvee
veoerle efJeveeeefeee mees[ueer peeles. meOee ecegvee ner peieeleerue Deefleotef<ele veeebHewkeer Ske cnCetve ieCeer
peeles. ecegvesee HeeCeele DeeOeere oj 100 efce.ueer. HeeCeele 7500 kee@ueerHee@ce& veeJeees peerJeeCet
DeefmlelJeele Demeleele Je leele ner IeeCeereer Yej He[les. WHO ee efMeHeejmeervegmeej efHeCeees HeeCeer
ee peerJeeCetbHeemetve HetCe&le: cegkele Demeues Heeefnpes. efouueer Menj mees[leevee ecegvesee HeeCeele eleer 100
efceueeruee 24 oMeue#e kee@ueerHee@ce& peerJeeCet efcemeUuesues Demeleele. eecegUs keeJeerU, ef[mebsêr meejKes
iebYeerj Deepeej nesT Mekeleele. Yeejleeleuee 3000 MenjebHewkeer kesJeU 7 kekes Menjelee Iejiegleer
meeb[HeeCeer eefeee keve veeeble mees[ues peeles. Gjuesuee 93 kekes Menjebleues meeb[HeeCeer Skelej
veee eEkeJee Les mecegele mees[ues peeles. iebieses HeeCeer GHemeCeeNee 132 Deeweesefieke ekeuHeeHewkeer
kesJeU 12 ekeuHeeejs eotef<ele HeeCeeJej eefeee kesueer peeles. Heee&JejCe jepeceb$eebee celeevegmeej
ne eMve mees[efJeCeemeeer 60 kekes keejKeeves yebo kejeJes ueeieleerue. eemeeer 1991 veblej oesve
Je<ex cegole osCeele Deeueer nesleer. kesefveeeleerue 140 efke.ceer. ueebyeeree ceeWyeemee efkeveeje ne Hee&veecegUs
Demeee eotef<ele Peeueees ue#eele Deeues Deens. ee efkeveeNeeJejerue eJeeU Ke[ke ve nesCeeee
ceeiee&Jej Deensle.
276
3) keeje mecemee : Menjeleerue keeNeebes eot<eCe ner ceeser Heee&JejCeere mecemee Deens.
keeNeeyeue pevecele peeie=le vemeueeves peeiees peeieer keeNeees {erie Hemejleele, kegpeleele Je
jesiekeejke peerJepeblegbee Jee{ereer Deeiejs yeveleele. HeefjCeeceer MenjJeeefmeeebes SketCe Deejesieee
Oeeskeeele esles. Jee{lee ueeskemebKeseer Tpee& iejpener Jee{leer Demeles. Jeenves, Iejiegleer meeOeves,
keejKeeves, efoJeeyeeer eebmeeer Tpexee eeb[ JeeHej neslees. Tpee& cnCetve HeejbHeefjke Tpee&meeOeveebee
JeeHej Jee{ueeves eot<eCeeee eMve efyeke neslees.
4) Tpee& mecemee : egveesee 1980 ceOeerue veeiejerkejCe HeenCeer DenJeeueevegmeej eflemeNee
peieeleerue veeiejer Heee&JejCe iebYeerjHeCes otef<ele Peeuesues Deens. Deeweesefieke, ceeveJeer DeeefCe Ieve
DeHeJeebeer efJeunsJee efveeesefpeleHeCes ve ueeJeueecegUs nJee, HeeCeer Je ce=oe eebes eot<eCe leerJe yeveues
Deens. Menjeleerue ueeskemebKesee ceese Yeeie keeWo JeeleeJejCe peerJeve keble Deens. meeb[HeeCeer,
cewueeHeeCeer eebe efJeunsJee veer ve ueeieueeves nJeses Je HeeCeees otef<eleerkejCe, Deveejesie F. mecemee
Yes[meeJeleele. veee, Kee[ee, mecegefkeveejs eebes Iejiegleer Je keejKeeveeleerue leepe HeoeLeecegUs
ceesee eceeCeeJej eot<eCe Jee{les Deens. veeebeer DeJemLee iejcee Peeueer Deens, lej mecegeee
HeeCeele keejKeeveeleerue vekees Demeuesueer Jes mees[ueeves lesLeerue peerJepeeleer Jesieeves ve nesle
Deensle. efHeCeeee HeeCeeee iejpee YeeieefJeCes Meemekeere mlejeJej keerCe Peeues Deens, lej pes HeeCeer
efceUles les ner mJe Demesue HeCe Meg cee$e vemeles.
5) Jeenletke mecemee : ieeJeeke[tve Menjeke[s esCeeNee ueeskeebee Deefveebef$ele eJeenecegUs
JeenlegkeerJej KetHe leeCe He[lees. yeskeeeosMeerj PeesHe[ee Deveske erkeeCeer yeebOeuee peeleele, leecegUs
Jeenlegkeeruee De[LeUe eslees. Jeenveebee mebKesle yesmegceej Jee{ nesle Deens.
6) eot<eCe mecemee : Menjeleerue Jee{lee JeenlegkeercegUs Je Jee{CeeNee keejKeeveebcegUs eog<eCeeee
Ske Yeebkej eMve efvecee&Ce Peeuesuee Deens. eog<eCeecegUs Menjeleerue nJee Je HeeCeer eotef<ele nesle Deens.
efvemeiee&ee meceleesue {Ule Deens. eees efpeJeble GoenjCe cnCepes DeJesUer He[Ceeje HeeTme, leeHeceeveele
Deeeveke nesCeejs e{-Gleej, ocee Je De@uepeea ee iCeebee mebKesle ue#eCeere Jee{.
7) Deejesie mecemee : pee yeskeeeosMeerj Jemlee efvecee&Ce nesleele, lesLes cetueYetle meeseeRee DeYeeJe
Demelees. leecegUs meeb[HeeCeer, cewuee Je Flej otef<eleerkejCe eecegUs Deveske meeLeeres jesie HewueeJeleele.
mejkeejer oJeeKeeves Je Jewekeere ceoleeree DeYeeJe eecegUs ns jesie Jee{erme ueeieleele. keeJeerU, efnJeleeHe,
ueQefieke jesie, cenejesie, #ee F. jesieebes Hecee&Ce Jee{les; keener jesie mebmeie&peve Demeleele, leecegUs
Menjeleerue ueeskeebes Deejesie Oeeskeeele esles.
1) veeiejerkejCeecegUs Heee&JejCeeee Nneme kemee neslees, mHe keje.
277
15.2.3 Heee&JejCe Nnemeees HeefjCeece :
Heee&JejCeeee Nneme vewmeefie&ke efkebJee ceeveJeer keejCeebcegUs neslees. Heee&JejCe Nnemeeee
Heee&JejCeeJej Heee&eeves ueeskeebJej ceesee eceeCeeJej neveerkeejke HeefjCeece nesleele. les HeefjCeece
Heg{erueeceeCes Deensle.
1) peeieefleke leeHeceeve Jee{ : 20Jee MelekeeHeemetve He=LJeeree leeHeceeveele meeleleeves Jee{ nesle
Deens. keeye&ve-[ee-Dee@kemeeF[, veees^me, efceLesve, keueesjesHeuegjeskeeye&vme, DeesPeesve DeeefCe nJesleerue
HeeCeees yee<He eebvee nefjle Jeeet Demes cnCeleele. eecegUs He=LJeerJejerue mejemejer leeHeceeve jles.
He=LJeerJejerue mepeerJeebvee DeeHeues DeefmlelJe efkeefJeCeemeeer jeefJeke leeHeceeveeeer iejpe Demeles. Hejbleg
ee leeHeceeveele Jee{ PeeueecegUs Deveske mebkeebvee DeeHeCeeme leeW[ eeJes ueeieCeej Deens. eot<eCeecegUs ns
leeHeceeve melele Jee{le Deens.
2) Deecue Hepe&ve : nJesle ceesee eceeCeeJej keeye&ve, Dee@kemeeF[, iebOeke, keueesjerve Jeeet Je
veeeêspeve efcemeUleele. HeeCeele efcemeUtve leebeer Deecues leeej nesleele Je leecegUs pees HeeTme He[lees
leeme Deecue Hepe&ve cnCeleele. eeee HeefjCeece JevemHeleer, eeCeer Je JemlegefMeuHeeJej neslees. Deecueegkele
HeeJemeecegUs JevemHeleeReer Heeves ieUleele Je Jee{ Kegbles. lemese DeecueHepe&veecegUs pebieues ve nesTve
JeeUJeberkejCe ceesee eceeCeeJej nesles. leueeJe Je mejesJejeleerue celmepeerJeve Oeeskeeele esles.
DeecueHepe&veecegUs Fceejleereer yeebOekeeces eebes efJeoejCe nesCeeme ceole nesles. efHeCeees HeeCeer
Deecueegkele Peeueeme MJemeveees Je Heesees efJekeej nesleele. lemese mJeer[ve Meem$e%eebee celes
jkeleeee keke&jesiener eecegUs neslees.
3) DeesPeesveee #ee : DeesPeesve ne Dee@efkemepeveHeemetve efvecee&Ce nesCeeje Jeeet JeeleeJejCeeee efmLeleebJej
Lejele Dee{Ulees. ne Jeeet metee&Heemetve YetHe=eke[s esCeejs DeuêJne@eues meejKes DeMe efkejCe
De[Jelees. ns efveueefkejCe KetHe efJeOJebmeke Demeleele. eecegUs He=LJeerJejerue peerJeme=er leemeeYejele
veenerMeer nesF&ue. cnCetve DeesPeesveee Lejeme He=LJeeres mebj#eCe keJee cnCeleele. ee Jeeetee Lej
mecegmeHeeerJej 12 les 35 efke.ceer. ojceeve Dee{Ulees. Jee{lee eot<eCeecegUs ee DeesPeesveee #ee
nesle Deens. eiele osMeebveer meer.SHe.Sme.ee GlHeeoveeJej yeboer Ieeleueer Deens. Heee&JejCeeJej meJee&le
ceeseeekeejes mebke ee IekeecegUs esT Mekeles.
4) JeeUJeberkejCe : Deefle ueeieJe[, pebieuelees[, Deefle ejeF&, Geesieebvee peeiee GHeueyOe keve
osCes Je Mesleeruee eceeCeeHes#ee peemle HeeCeer osCes Fleeoer keejCeebcegUs JeeUJeberkejCe nesles.
JeeUJeberkejCeecegUs peceerve veeefHeke efkebJee efvelHeeoke yeveles, HeeJemeees eceeCe keceer nesles, peefceveereer
OetHe ceeseeeceeCeeJej nesles, eeCeebee efveJeeje ve neslees. leecegUs eeCeebee epeeleer ve nesleele.
5) meeiejerpeerJeve : meeiejer peerJeve ve nesles. peieeJej Deefj Deeues keer leeee HeefjCeece meeiejer
peerJeveeJej ceesee eceeCeeJej neslees. meeiejer eot<eCeecegUs meeiejer eeCeebJej Je JevemHeleeRJej leeee
HeefjCeece neslees. meeiejer eot<eCeecegUs HeeCeeleerue HegvelHeeoveeeer eeeree Leb[eJeles. lesue Je
keeye&veegkele HeoeLee&ee leJebieecegUs ekeeMemebMues<eCe eefeee HetCe&HeCes Leb[eJeles Je eeCeJeeetee legJe[e
efvecee&Ce neslees.
6) peefceveereer OetHe : efvemeiee&uee ce=oe leeej kejCeeme npeejes Je<ex ueeieleele Je leer ce=oe ceeveJeer
nmle#esHeecegUs keener efoJemeele ve nesles. peefceveereer OetHe Peeueeves ns nesles. DeefleHepe&ve, JeeoUerJeejs
278
Je peefceveereer OetHe ee keejCeevesner peefceveeree Nneme neslees. peefceveereer Mesleeree erves GlHeeoke
#ecelee Jee{efJeCes, veJeerve leb$e%eeve efJekemeerle kejCes Fleeoer ieeserke[s ue#e efoueeme YetmebHeoses eesie
JeJemLeeHeve DeeefCe mebJeOe&ve kejCes HeeeosMeerj jsue.
7) nJee eot<eCe : nJesee eot<eCeecegUsner Heee&JejCeeeer DeJeveleer nesles. nJesleerue Oetj, Oegjekes eecegUs
ekeeMe efkejCe Flemlele: Hemejleele Je efomeCeeceOes De[LeUs efvecee&Ce nesleele. nJesleerue eot<eCeecegUs
Mesleer Je JevemHeleeRes ceesee eceeCeeJej vegkemeeve nesles lemese DepewefJeke HeoeLee&Jejner leeee HeefjCeece
neslees. jbie peeCes, jbie keeUe He[Ces, Peerpe nesCes Je legke[s He[Ces Fleeoer leeeeceeCes nJee eot<eCeeee
meJee&le peemle HeefjCeece ceeveJeeJej neslees.
1) Heee&JejCe Nnemeees HeefjCeece meebiee.
15.3 meeOevemebHeeeres mebJeOe&ve

ueeskemebKeseer Jee{ DeeefCe Deeweesefieke keebleeree Hemeej eecegUs vewmeefie&ke meeOeve mebHeeere
JeeHej yesmegceej Jee{uee. peceerve, HeeCeer, Jeves, Keefvepes Flekese keee nJeseerner ceeieCeer Heeb[ HeceeCeeJej
Jee{ueer. leecegUs vewmeefie&ke meblegueve keesuece[tve He[Ceeee Oeeskee efvecee&Ce Peeuee. ns Oeeskeeoeeke Deens
Je leees HeefjCeece meJeeveee efJeveeMekeejer Deensle. vewmeefie&ke meeOeve-mebHeeeree Deefleefjkele JeeHej
kesueecegUs HeefjmebmLesee GlHeeokelesle Ie Peeueer Deens Je pewJe-efJeefJeOeleener keceer nesle eeueueer Deens.
15.3.1 vewmeefie&ke meeOeve-mebHeeeree Deefleefjkele JeeHejeme Heg{erue Ieke peyeeyeoej
Deensle.
1)
Jesieeves Jee{Ceejer ueeskemebKee meOeeeer peieeeer ueeskemebKee 7 efyeefueeveHes#ee peemle

Deens Je leer ueeskemebKee 1.6% ojeves Jee{le Deens. ne Jee{eree oj ue#eele Ieslee
ueeskemebKee 40 Je<ee&le ogHHe nesF&ue Je leeee leeCe meeOeve mebHeeeree JeeHejeJej nesF&ue.
2)
leb$e%eeveeee efJekeeme leb$e%eeveeee efJekeemeecegUs ceeveJeer peerJeve Deejeceoeeer Peeues

Deens. HeCe leb$e%eeveeee efJekeemeecegUs meeOevemebHeeeree JeeHejeee Jesie Jee{lees, keejCe
ceeveJeer MekeleerHes#ee eb$eeeer leekeo Je keece kejCeeeer #ecelee Deveske HeeRveer peemle Deens.
3)
Jee{lee ebieUJeeo jneCeerceeveeee opee& Jee{ueecegUs peieYej ebieUJeeo Jee{lees Deens.

mJeleeer ceewpecepee, ebieU eeHeg{s ceeveJeeuee vewmeefie&ke Iekeebee nesCeeje veeMe efomesveemee
Peeuee Deens.
279
4)
HeefMeceele mebmke=leeres DeekeceCe er. Jner Je HemeejceeOeceebcegUs HeefMeceele

mebmke=leeres DevegmejCe kejCeeeer HeJe=eer peieYej Jee{le Deens. `JeeHeje Je Hesketve ee' ee
ceveesJe=eercegUs meeOevemebHeeer Jejee leeCe Jee{leese leecegUs keeNeees {erie peceleele Je
Heee&JejCeeeer DeJeveleer nesles.
5)
mejkeejer efveeb$eCeeee DeYeeJe peieerleerue meJe& osMeeceOes Ske Jeekeelee vemeueecegUs

peieYejeleerue meeOevemebHeeeree JeeHejeJej mejkeejer efveeb$eCe veener. Jekeleeriele Je je<êre
HeeleUerJej Heee&JejCeefJe<eeke keeeeebeer DebceueyepeeJeCeer nesle veener. keener osMeele
mejkeeje DeeefLe&ke Heieleeree veeJeeKeeueer ebieUJeeoeuee Gespeve osles.
15.3.2 mebJeOe&veeeer JeeKee

mebJeOe&ve cnCepes meeOevemebHeeeres mebj#eCe, JeeHejees JeJemLeeHeve Je eesie JeeHej mebJeOe&veele
Deveske Iekeebee meceeJesMe neslees. mebJeOe&veeee HeeHegjeJee kejCeeNee ueeskeebcegUs Mesleerleerue GlHeeokelee
eebieueer jneles. Jeveebes mebj#eCe nesles. Jeve HeeCeebveener mebj#eCe efceUles. ueeskeebvee Hee&ve mLeUebvee
Deevebo GHeYeesielee eslees.
meJebOe&ve (conservation) ne Meyo oesve ue@erve Meyoebee Ske$eerkejCeeletve leeej
Peeuee Deens. `can' ee DeLe& Ske$e DeeefCe `serve' cnCepes mebj#eCe kejCes cnCepese
`conservation' cnCepes Ske$e sJeCes. ne Meyo HeLece eer. efieHees[& efHeveeesj eebveer 1908 ceOes
JeeHejuee. mebJeOe&veeee keener cenlJeeee JeeKee Heg{erueHeceeCes Deensle.
1)
pee@ve kesves[er eebee celeevegmeej mebJeOe&ve cnCepes DeeHeuee vewmeefie&ke meeOevemebHeeeree

eesie JeeHej, efleee DeHeJee eUCes Je DeeHeuee meeOeve mebHeeereer iegCeJeee Je GHeegkelelee
Jee{JeCes.
2)
Heerj n@ies eebee celeevegmeej mebJeOe&ve cnCepes eesie JesUer eesie HeceeCeele
meeOevemebHeeeree JeeHej, leecegUs peemleerle peemle GlHeeove DeefOeke ueeskeebvee peemle
keeU efceUle jenerue.
3)
Se. je@efyevemeve eebee celeevegmeej mbeJeOe&ve cnCepes meeOevemebHeeeree keeUpeerHetJe&ke Je

eesie JeeHej Je yespeyeeyeoej JeeHej Je veeMe eeHeemetve meeOevemebHeeeres mebj#eCe .

HeMve - mebJeOe&ve cnCepes keee les meebietve meefJemlej mHe< keje.
280
15.3.3 mebJeOe&ve kee kejeJes?
Deepeee keeUele HeefjmebmLeses meblegueve keeece jeKeCeemeeer mebJeOe&veeeer efveleeble iejpe
Deens. keejCe DeeHeuee DeeefLe&ke efJekeeme Je DeeHeuee YeefJe<ekeeU leeJeje DeJeuebyetve Deens. DeeefLe&ke
efJekeemeemeeer meeOevemebHeeeres mebJeOe&ve DeeJeMeke Deens DeeefCe keejCes Heg{erueHeceeCes
1)
Heg{ee efHe{eebvee meeOevemebHeeeree meee efkeJetve sJeCeemeeer.
2)
DeeefLe&ke efJekeemeeee Jesie keeece jeKeCeemeeer.
3)
keener cenJeeee meeOevemebHeeereer beeF& eUCeemeeer.
4)
Heee&JejCeere meblegueve jeKeCes Je Heee&JejCeere mecemeebJej efveeb$eCe efceUefJeCeemeeer
5)
meeOevemebHeeeres eesie HeceeCeele ueeskeebeele JeeHe nesCeemeeer.
15.3.4 mebJeOe&veemeeer peeieefleke Gheeeeespevee
18 Jee MelekeeHeemetve 20 Jee MelekeeHeele DeeefMeee, DeeefHekee Je oef#eCe Decesefjkee ee
osMeeleerue meeOevemebHeeeres Mees<eCe efJekeefmele osMeebveer JemeenleerkejCeeee keeUele Heeb[ HeceeCeeJej
kesues. keeueeblejeves ee osMeebvee mJeeleb$e efceUeues HeCe leeveblej DeeefLe&ke iejpesHeeser efkebJee jepekeere
oyeeJeecegUs ee osMeeleerue meeOeve mebHeeeree JeeHej / iewjJeeHej ceeseeHeceeCeeJej Peeuee leecegUs
meeOevemebHeeerle Ie Peeueer Je Deveske Heee&JejCeere mecemee efvecee&Ce Peeuee.
meOeeeer mebJeOe&veeeer eUJeU mebegkele mebmLeeveele 1908 meeueer meg Peeueer. 1930veblej
mebegkele mebmLeeveele Jeves, cege, Jeve peerJeve Je vewmeefie&ke meeOevemebHeeeree mebj#eCeemeeer Deveske
mebmLee mLeeHeve Peeuee Je keeeos kesues iesues. mebegkele mebmLeeveeveblej egjesHeeleerue osMe Je jefMeee lemese
peieeleerue Flej osMeebvee mebJeOe&veees cenJe Heues DeeefCe leecegUs mebegkele je<^ mebIevesves mebJeOe&veeee
keeee&le Heg{ekeej Iesleuee. ee mebIeveses JesieJesieUs efJeYeeie peieYej meeOevemebHeeeree meJebOe&veemeeer
YejerJe keee& kejerle Deensle.
1) 1960 ceOes/IUCN ee mebmLesves DeeefLe&ke efJekeemeeyejesyeje mebJeOe&veeee efJeeej ceeb[uee. veJeer
efouueer esLes 1969 meeueer eeyeeyele Heefj<eo Peeueer. me@kenesce esLes 1972 meeueer Peeuesuee
ceeveJeer Heee&JejCe efJe<eeke Heefj<eosle meJebOe&ve DeeefCe efJekeeme eebee efJeeej Peeuee. eee Heefj<eosle
mebegkele je<^ mebIevesee ee efJe<eeeleerue jespeieej keee&kece juee.
2) 1975 ceOes IUCN ee mebmLesyejesyej / UNED, UNESCO Je FAO ee mebegkele
je<^ mebIevesee Flej mebmLeeveer Ske$e esTve `HeefjmebmLee mebJeOe&ve ie' mLeeHeve kesuee Je
nUtnUt `peeieefleke mebJeOe&veees OeesjCe' mHe< nesT ueeieuees.
3) 1977 ceOes UNEP ee ceeie&oMe&veevegmeej IUCN ves peeieefleke mebJeOe&veeee mecemee Je
leeJejerue HeefjCeecekeejke Gheee eespevee leeej kesuee. eeceOes JeveHeeCeebes kejCeeJej Yej
osCeele Deeuee.
4) mebJeOe&veees peeieefleke OeesjCe / ns 1980 ceOes cees[Ceele Deeues Je leeJej me@kenesce Heefj<eoses
pevejue meskesjer eer. cee@efjme mêBie eebveer MeesOeuesuee Eco development ee
mebkeuHevesee HeYeeJe neslee. DeeefLe&ke efJekeeme kejleevee Heee&JejCeees Yeeve jeKeeJes ne eeleerue cetU
nslet IUCN, UNEP Je WWF eebveer Ske$e esTve `HeefjmebmLee mebJeOe&ve ie' mLeeHeve
kesuee Je mebJeOe&veees peeieefleke OeesjCe efJekeefmele kesues.
281
HeMve mebJeOe&veeeer JeeKee meebietve peeieefleke Gheeeeespevee meebiee.
15.3.5 mebJeOe&veeee peeieefleke OeesjCeeeer JewefMe<s

De)
ceeveJeees DeefmlelJe Je efJekeeme peeJej DeJeuebyetve Deens lee DeleeJeMeke Heee&JejCeere
Heefkeee Je peerJeve j#eke HeCeeueeres mebj#eCe kejCes. Goe. ce=oses mebJeOe&ve, Hees<eke,
Jeebee Hegve&JeeHej, HeeCeeeer mJelee Fleeoer.
ye)
pewefJeke efJeefJeOelee efkeJeCes keejCe leeJej Deveske Heefkeee DeJeuebyetve Deensle. Goe.
Pee[ebeer Jee{ Je mebJeOe&ve, HeeUerJe HeeCeer, met#ce peerJeebJej mebMeesOeve Je mebJeOe&ve, Meem$eere Je
Jewekeere Heieleer Je pewefJeke meeOeve mebHeeer JeeHejCeeNee Deveske Geesieebeer leHeemeCeer Je leeJej
efveeb$eCe Fleeoer Hetjke Gheee DeJeuebefJeCes.
ke)
ceemes, JeveHeeCeer, Jeves Je Flej pewefJeke Iekeebee efejblej JeeHej kejCeeee <erves
kesuesuee Gheeeeespevee.
peeieefleke mebJeOe&ve OeesjCeeee HeeLeefceke iejpee

De)
1)
2)
3)
4)
5)
Heee&JejCe Heefkeee Je peerJeve j#eke HeCeeueer eebee HeeLeefceke iejpee

Mesleermeeer eebieueer peceerve jeKetve sJeCes.
Meslepeefceveeres efveeespeve eebieuee Hekeejs kejCes.
Jeves Je kegjCes eemeeer peuemebOeejCe kejCes.
efkeveeNeeJejerue HeosMeele ceemesceejer mebyebOeer Heefkeeses JeJemLeeHeve Je efveeespeve kejCes.
Heot<eCeeJej efveeb$eCe sJeCes.
ye)
pewefJeke efJeefJeOeleseer HeeLeefceke iejpe
1) efJeefJeOe HepeeleeRes efJeveeMeeHeemetve mebj#eCe kejCes.
2) Mekee Demesue efleLes efHekes, Pee[s, Je=#e, peveeJejs, peueej, met#ce peerJe HeeUerJe Je Jeve HeeCeebes
mebj#eCe Je mebJeOe&ve kejCes.
3) GHeegkele Pee[s Je HeeCeer eebee Jeveeleerue cetUee JebMepeebes mebj#eCe Je mebJeOe&ve Hele#e
peeiesJejerue mebj#eCe keee&kece Heg{erue Iekeebmeeer jeyeefJeCes.
De) Jeveeleerue GHeegkele Pee[s Je HeeCeer eebee Jeveeleerue cegUee JebMepeebes mebj#eCe Je
mebJeOe&ve kejCes.
ye) ve< nesCeeNee peeleeRee yeeeJe kejCes.
282
ke) HeefjmebmLee jeyeJeCes.
[) HeefjmebmLeses efJeefJeOe Hekeej.
4) HeefjmebmLeseer iejpe Je leeleerue HeeCeer, JevemHeleer ue#eele IesTve mebjef#ele #es$eeeer JeeHleer jefJeCes
Je leees JeJemLeeHeve kejCes.
5) je<êre Je Deeblejje<êre mlejeJejerue keee&keceeeer meebie[ IeeueCes.
ke)
efebjlej JeeHejeeer HeeLeefceke iejpe
1) JeeHejele esCeeNee HepeeleeReer Je HeefjmebmLeseer GlHeeokelee ue#eele IesTve leebee JeeHej GlHeeove
#ecelesHes#ee peemle nesCeej veener eeeer keeUpeer IesCes.
2) HepeeleeRee Je HeefjmebmLesee JeeHej kejCeemeeer mebJeOe&ve JeJemLeeHeveees OeesjCe jefJeCes.
3) meeOeve mebHeeeree #ecelesHes#ee efleee JeeHej Jee{Ceej veener eeeer keeUpeer IesCes.
4) efHekeebes GlHeeove Deefleefjkele ve Ieslee les efejbleve efJekeemeeee HeeleUerHeele IesCes.
5) Goj efveJee&neee HeeleUerJej peieCeeNee meceepeeuee meeOevemebHeeeree JeeHejees eesie %eeve osCes
6) HepeeleeRes Heee&JejCe efkeJeCes.
7) Jeve HeeCeer Je JevemHeleeRee Deeblejje<êre JeeHeejeJej efveeb$eCe sJeCes.
8) ueeke[eee JeeHeejeJej efveeb$eCe sJeCes.
9) peUeJet ueeke[eee JeeHejeJej efveeb$eCe sJeCes.
10) JevemHeleer Je HeeCeebeer GlHeekelee DeefOeke keeU efkeefJeCeemeeer kegjCeebJej efveeb$eCe sJeCes.
11) HeeUerJe HeeCeebyejesyej Jeve HeeCeebeener JeeHej Je mebJeOe&ve kejCes.
DeeHeueer Heieleer leHeemee .
HeMve - mebJeOe&ve OeesjCeeee peeieefleke HeeLeefceke iejpee meebiee.
15.3.6 yebueB[ DenJeeue (Brundtiand Report)

1987 ceOes mebegkele je<^ mebIevesee meJe&meeOeejCe meYesle `DeeHeues meJeees meceeve YeefJe<e'
ee veeJeeee DenJeeue meeoj kejCeele Deeuee. ne DenJeeue yebueB[ DenJeeue cnCetve DeesUKeuee peelees.
Heee&JejCe Je eefje ee peeieefleke cenJeeee mecemee ceeveuee iesuee. Deveske keejCeebcegUs ye@ueB[
keefceMevees keee& cenJeees Deens.
De) 1972 ceOes Heee&JejCeJeeeebveer me@kenesce esLes YejefJeuesuee Heefj<eosleerue cenJeees cegs
efJeeejele Iesleues.
ye) Flej meefleleebee keeee&ee ceeveeves yeBueB[ keefceMeveuee DeefOeke eMe efceUeues keejCe eeee
mebyeObe Hele#e mebegkele je<êbee meJe& meeOeejCe meYesMeer neslee.
283
ke)
[)
Deeblejje<êre efJekemeeee meboYee&le ee DenJeeueeeer eee& DeeefLe&ke Je jepekeere #es$eele

Peeueer Je leeletve efejbleve efJekeemeeeer peeCeerJe efvecee&Ce Peeueer.
ee DenJeeueecegUs HeLecee Heee&JejCeere mecemee Deeblejje<êre jepekeere HeueebJej Deeuee.
efejbleve efJekeemeeee mebkeuHevesletve efvecee&Ce Peeuesueer Heee&JejCe Je efJekeeme OeesjCeeeer Gef<s

1) Jee{eres HegvejppeerJeve.
2) Jee{eree iegCeJeesle yeoue
3) jespeieej, Devve, Tpee&, HeeCeer Je Flej cetueYetle megefJeOeebeer Hetle&lee.
4) ueeskemebKeseer efejbleve HeeleUer keeece jeKeCes.
5) meeOevemebHeeeres mebJeOe&ve Je Jee{ kejCes.
6) leb$e%eeveele yeoue.
7) efveCe&e Heefkeesle Heee&JejCe Je DeLe&keejCe eebeer meebie[ IeeueCes.
15.3.7 efjDees Heefj<eo (Rio- Conference)
1989 ceOes mebegkele je<êbee meJe&meeOeejCe meYesves Heee&JejCe DeeefCe efJekeeme eeJej petve
1992 ceOes yeePeerueceOeerue efjDees [er peevesjes esLes Deeblejje<êre Heefj<eo IesCeees jefJeues ee
Heefj<eosle Heg{erue cegebJej efJeeej Peeuee.
1) ee Melekeeee MesJeHeeleeer (F.me. 2000) HecegKe Heee&JejCeere Je efJekeemeeeer DeeJneves
Je mebOeer.
2) efJekemeveMeerue osMeebceOeerue oeefje.
3) meeOevemebHeeeree Oeeskeeoeeke JeeHej.
4) peeieefleke ueeskemebKee Jee{.
ee Heefj<eosle 21 Jee Melekeeleerue efejbleve efJekeemeemeeer ke=leer DeejeKe[e leeej kejCeele
Deeuee Je Jeveebee mejb#eCeeJej Yej osCeele Deeuee. eee Heefj<eosle nJeeceeve yeoue Je pewefJeefJeOelee ee
mebyebOeeree kejejeJej 154 osMeebveer meee kesuee. efjDeesee peenerjveecee 27 lelJeebJej DeeOeeefjle
Deens. leeHewkeer ogmejs leJe ns vewmeefie&ke meeOevemebHeeeree mebJeOe&veeMeer efveie[erle Deens. leevegmeej
Heleske jepeeves DeeHeuee jepeeleerue meeOevemebHeeer mebJeOe&veeMeer efveie[erle Deens. leevegmeej Heleske
jepeeves DeeHeuee jepeeleerue meeOevemebHeeeree JeeHej kejleevee leeee efJeHejerle HeefjCeece Flej
jepebeee Heee&JejCeeJej nesCeej veener. eeeer keeUpeer IesCes DeeJeMeke Deens.
15.3.8 keeees peenerjveecee ef[meWyej 1998 ceOes keeeses esLes United Framework
Convention on climatic/chagne (UFCCC) eer yewke Peeueer. ee Heefj<eosee Yej
peieeleerue nJeeceeveeuee Oeeskeeoeeke DemeCeeNee Jeeet (GHG) es Jee{les HeceeCe keceer kejCeeJej
neslee. keejCe leecegUs nJeeceeve Je Heee&eeves Heee&JejCeeuee Oeeskee efvecee&Ce neslees.
284
15.4 Yeejleeleerue Heee&JejCe mebj#eCe Je mebJeOe&ve

1970 veblej Yeejleeleerue Heee&JejCe mebj#eCe Je mebJeOe&veeme Jesie Deeuee. ee mebyebOeeleerue
Deeblejje<êre HeeleUerJejerue Ie[ecees[eRee Heeflemeeo Yeejleele Gceuee. DeeHeuee jepeIevesleerue 42
Jee keueceelener Heee&JejCe mebj#eCeeee <erves yeoue kejCeele Deeuee. keuece 48 De vegmeej Jeves Je
Jeve HeeCeebes mebj#eCe kejCes Je Heee&JejCeeeer iegCeJeee Jee{efJeCes ner jepeeeer peyeeyeoejer Deens. lej
keuece 51 De vegmeej Heleske Yeejleere veeieefjkeebes ns kele&Je Deens keer leeves vewmeefie&ke
Heee&JejCeeleerue JeCes, leUer, veee Je JevepeerJeveees mebj#eCe kejeJes Je leebee iegCeJeesle Jee{ kejeJeer
lemese mepeerJeebyeue menevegYetleer DemeeJeer.
Heee&JejCeeeer iegCeJeee Jee{eJeer Je leees mebj#eCe kejeJes eemeeer efveeespeve Deeeesieeee
GHeDeOe#eebee DeOe#elesKeeueer 1980 ceOes Ske Ge mlejeremeefceleer mLeeHeve kejCeele Deeueer.
ee meefceleerves Heee&JejCeemeeer JesieUe efJeYeeie mLeeHeCeeeer metevee kesueer ne efJeYeeie 1 veesJnWyej1980
meeueer mLeeHeve kejCeele Deeuee. leeeer keeex Heg{erueHeceeCes Deensle.
De) Heee&JejCe mebj#eCe Je DeeefLe&ke efJekeeme eebleerue keWere mebmLee cnCetve keee& kejCes.
ye) efJekeeme HekeuHeees Heee&JejCeere HeefjCeece leHeemeCes.
ke) Heot<eCe efveeb$eCeemeeer Gheeeeespevee kejCes.
[) efJeefMe< HeefjmebmLeses mebJeOe&ve kejCes.
F) meeiejer HeefjmebmLeses mebJeOe&ve kejCes.
He) kegjCeebes mebj#eCe kejCes.
ie) Ieeleke HeoeLeeJej efveeb$eCeeee keeeoe.
Heee&JejCe j#eCe Je HeefjmebmLeses meblegueve keeece jeKeCeemeeer Yeejle mejkeejves Deveske
keeeos kesues Deensle. leeleerue keener keeeos Heg{erueHeceeCes De)
ye)
ke)
[)
F)
He)
JevepeerJeve mebj#eCe keeeoe 1972

HeeCeees Heot<eCe efveeb$eCe 1974
nJeses Heot<eCe veeb$eCe 1981
JevemebJeOe&ve keeeoe 1980
JevepeerJeve mebj#eCe keeeoe 1972
Heee&JejCe mebj#eCe keeeoe 1986
ee keeeeeDebleie&le Heot<eCe efveeb$eCeeJej Yej efouee Deens. lemese Oeeskeeoeeke HeoeLe&

neleeUCeemeeer ner efveece kesues Deensle. leebes GuuebIeve kejCeeNeebmeeer ke[ke efMe#eseer lejleto
Deens.
Ye)
Heee&JejCeere Dee@ef[eer megjJeele -1992
n)
jepeHeeleUerJejerue Heot<eCe efveeb$eCe meefceleeeer mLeeHevee.
Yeejleeleerue mebJeOe&ve OeesjCe cee$e Heejmes ke[ke veener. Keefvepeebes mebJeOe&ve DeeefCe Tpexes
mebJeOe&ve eeyeeyele DeefleMee keceer efveece Je efveyeOe Deensle.
285
15.4.1 mebJeOe&veeee meJe&meeOeejCe HeOoleer
MeeOevemebHeeeree mebJeOe&veeeer Deelebefleke iejpe efvecee&Ce Peeueer Deens. leelener Hegve efvecee&Ce
ve nesCeeNee Keefvepe mebHeeer Oeelet Je Keefvepe lesue, keesUmee eebee mebJeOe&veeeer leele[erves iejpe
Deens. peieele JeeHejuee peeCeeNee SketCe TpewHewkeer 70 Tpee& Keefvepe lesueeee JeeHejeletve efceUles Je
les ns HeceeCe Jee{lee Deens. meOeeee lesue JeeHejCeeee oj ue#eele Ieslee GHeueyOe lesueees mees eslee
30 Je<ee&lee mebHeleerue. eemeeere Keefvepe lesueees mebJeOe&ve kejCes leeuee Heee&e MeesOeCes Deleble
cenJeees Deens.
mebJeOe&veees OeesjCe jefJeleevee leele Heg{erue Iekeebee efJeeej IesCes DeeJeMeke Deens.
De)
De)
Heee&eer Ieke (Substitution)
ye)
Hetve&JeeHej (Recyling)
ke)
[)
veJeerve MeesOe ( veJeerve keuHevee - Innovation)

DeHeJee eUCes - (Miaimisation of Loaiste)
F)
He)
ie)
meceepeeuee HeefMe#eCe (Mass Education)

JeeHejeJej efveeb$eCe - (Stationary Control)
meeeeee Deboepe -(Resource Estimation)
Ie)
YeefJe<ekeeUeleerue iewjpesee Dee{eJee (Assessment of future

needs)
Heee&eer Ieke
Keefvepe lesue Skeoe JeeHejues keer mebHetve peeles Je leecegUs YeefJe<eele iebYeerj mecemee efvecee&Ce
nesT vees. eemeeer lee meebOeve-mebHeeeruee Heee&eer Ieke MeesOeCes cenJeees jles. Goe. Deewef<Ceke
Tpee& keesUmee peeUtve efceUefJeueer peeles lej peueefJeegle HeeCeeee JeeHejeletve efvecee&Ce nesles. eecegUs
Deewef<Ceke TpexHes#ee peueefJeegle JeeHejCeeme HeeOeeve Je Heeslmeenve efoues Heeefnpes. ogos&Jeeves DeeHeuee
osMeele YejHetj peuem$eesle Demetvener peueefJeegle efvecee&Ce kejCeeHes#ee Deewef<Ceke Tpexke[s HeeOeeve efoues
peeles. leeeHeceeCes Yeejleele iegjebeer mebKee meJee&efOeke Deens. eecegUs MeslekeNeebveer jemeeeefveke
KeleebSsJepeer MesCeeee JeeHej kejCes Heee&JejCeeee <erves DeefOeke GHekeejke Deens.
ye)
Hegve&JeeHej
ueesKeb[er Jemletbes Yebieej efJeleUJetve Hegvne ueeskeebvee efceUles. Gmeeee efeHee[eHeemetve Tpee&
efceUt Mekeles lemese Deuneskeesue leeej kejCeelener leeee JeeHej neslees.
ke)
veJeerve MeesOe / keuHevee

veJeerve keuHevee Je melele mebMeesOeve kesueecegUs meeOevemebHeeeree DeefOeke eebieuee JeeHej
kejlee eslees. HeeefMeceele Deeweesefieke osMe Hegve&veJeerkejCeere Je ve mebHeCeeje Tpexee m$eesle MeesOetve
kee{Ceemeeer keeseeJeOeer [e@ueme& Kee& kejerle Deensle.
286
[)
DeHeJeJe eUCes
peieeeer ueeskemebKee Jee{lee Deens. leecegUs meeOevemebHeeereer ceeieCeer Jee{lee Deens.
Demeuesueer meeOevemebHeeer DeefOeke keeU JeeHejCeemeeer efleee DeHeJeJe eUCes Deleble DeeJeMeke
Deens. Pesje@kemeeer meese GHeueyOe PeeueecegUs DeeHeCe keeieoHe$eeee Gieeee Pesje@keme kee{Ces.
leecegUs efkeleer Pee[ebee yeUer keeieo efveefce&leermeeer kesuee iesuee Demesue eeee efJeeej DeeHeCe kejerle
veener. leeeHeceeCes HeeCeer Je Keefvepe lesueeeener DeHeJee eUCes DeeJeMeke Deens.
F)
meceepeeuee HeefMe#eCe
meeOevemebHeeer mebJeOe&veeeer peeCeerJe meceepeeleerue meJe& Ieekeebvee PeeueeefMeJeee leeeer eesie

DebceueyepeeJeCeer nesCeej veener eemeeer meceepeeleerue meJe& Iekeebvee eesie Hekeejs HeefMe#eCe osCes Je
DebceueyepeeJeCeermeeer ke[ke keeeos kejCes DeeJeMeke Deens.
He)
JeeHejeJej efveeb$eCe
eerceble osMe Je eerceble ceeCemes meeOevemebHeeeree Deefleefjkele JeeHej kejleele. lemese cees[ee
Deeweesefieke kebHeveener Yejcemee JeeHej kejleele, Heot<eCe kejleele. eemeeer ke[ke keeeeebejs
meeOeve-mebHeeeree JeeHejeJej efveeb$eCe DeeCeCes DeleeJeMeke Deens. efJeMes<ele KeeCekeece, Je=#elees[,
efkeveeNeeJejerue Je veoerleerue JeeUtee JeeHej eeJej efveeb$eCeeeer leele[ereer iejpe Deens.
ie)
meeeeee Deboepe
mebJeOe&ve keee&keceeeer DeeKeCeer kejCeeHetJeer& osMeeleerue efJeefJeOe Hekeejee meeOevemebHeeereer

GHeueyOelee Je Skeboj meeeees HeceeCe eeee Deboepe esCes DeeJeMeke Deens. leecegUs efveeespeve OeesjCes
jefJeleevee ceole nesles. peHeeveceOes peueefJeegle efveefce&leerme JeeJe Deens. lej Keefvepe lesue Deeeele kejeJes
ueeieles. lej meewoer Dejsefyeeele Keefvepe lesue YejHetj Demetve JeeUJeber HeosMeecegUs peueefJeegle efveefce&leerme
eebieuee JeeJe veener. leeeHeceeCes Flej meeOevemebHeeeree meeeeee Deboepe IesCes DeeJeMeke Deens.
Ie)
YeefJe<ekeeUeleerue iejpesee Dee{eJee
YeefJe<ekeeUeleerue Jee{Ceejer ueeskemebKee Deeweesefieke efJekeeme, yeepeejHese Fleeoer ue#eele

IesTvee mebJeOe&veees OeesjCe DeeKeCes pejjeres Deens. Jekeleeriele HeeeeeHes#ee meceepeeee Heeeoe
ue#eele IesTve mebJeOe&ve keee&keceeeer DeeKeCeer kesueer Je leeuee mejkeejves Heeefbyee efouee leje ns
keee&kece eMemJeer nesleerue Je ceeveJeer meceepeees Yeues nesF&ue.
HeMve - mebJeOe&veeee meJe&meeOeejCe HeOoleer mHe< keje.
287
15.4.2 mebJeOe&veemeeer HeeOeeve ke=leer 1)
ueeskemebKee Je meeOevemebHeeeree JeeHejeJej efveeb$eCe MeeUe, meceepemesJeer mebmLee,
mejkeejer mebmLee eebee ceeOeceeletve meceepeeleerue meJe& Iekeebvee Jee{lee ueeskemebKes efJe<eeer lemese
yespeyeeyeoej meeOevemebHeeeree JeeHejeefJe<eeer peeCeerJe keve osCes Deleble DeeJeMeke Deens.
De)
ye)
ke)
[)
2)
De)
ye)
ke)
He=LJeerJejerue meeOevemebHeeer ceee&efole Deens.

ueeskemebKesJej efveeb$eCe DeleeJeMeke Deens.
vewmeefie&ke meeOevemebHeeeree Deefleefjkele Je DeveeJeMeke JeeHej eUuee Heeefnpes.
eerceble ueeskeebveer lemese efJekeefmele je<êleerue ueeskeevebe leebee Ge jenCeerceeveeee opee&
keeece jeKetvener meeOevemebHeeeree DeveeJeMeke DeHeJee eUCes Mekee Deens.
je<êre efveeespeveele ueeskemebKee Je meeOevemebHeeeree JeeHej eeeer meebie[ IeeueCes
ueeskemebKesleerue Jee{ efmLejeJeCeemeeer mejkeejer OeejsCeele yeoue DeHesef#ele Deens.
Tpexee JeeHej Je Flej meeOeve mebHeeeree JeeHej eeJej mejkeejer efveeb$eCe DemeeJes.
Keepeieer #es$eeuee lemese DeMeemekeere mebmLeevee kegbgye efveeespeve lemese meeOevemebHeeeree
eesie JeeHejemebyeObeer keee&kece Je meceepeele peeie=leer kejCeeme mejkeejves Gespeve osCes
DeeJeMeke Deens.
meeOevemebHeeeree eesie JeeHej kejCeemeeer DeeOegefveke leb$e%eeveeee JeeHej

Hegve&veJeerkejCeere Je DeHegve&veJeerkejCeere meeOevemebHeeeree JeeHej DeefOeke keee&#ecelesves kesueeme
HewMeeeer yeele nesF&ue Je DeeOegefveke leb$e%eeveecegUs meeOevemebHeeeree HegjsHegj JeeHej kejlee esF&ue Je
Heot<eCener keceer nesCeeme ceole nesF&ue.
3)
De)
ye)
ke)
meeOevemebHeeeree eesie JeeHej JneJee, DeHeJee eUeJee eemeeer GeesiemebmLeebveer megeesie

leb$e%eeveeee JeeHej kejeJee cnCetve eesie efveyeOe Debceueele DeeCeeJesle Je menkeee& kejCeeNee
Geesieebvee DeeefLe&ke ueeYe eeJesle.
Heee&JejCeeee <erves Devegketue GlHeeoves Je Heefkeeebvee Hegjmkeej eeJesle.
iejerye osMeebveer megOeeefjle leb$e%eeveeee JeeHej kejeJee Je leemeeer ceole IeeJeer.
4)
Tpexee Je meeOevemebHeeeree Deefleefjkele JeeHejeJej efveye&bOe
Tpee& meeOevemebHeeeree JeeHejeuee mejkeejves Deefpeyeele meJeueleer osT veesle. Gpee&

meeOevemebHeeeree Deefleefjkele Je yesleeue JeeHejeJej peyejomle kej DeekeejCeele eeJee.
5)
Heee&JejCe Hesceer ieenke Jne osMeeleerue lemese Iejeleerue efJeefJeOe Hekeejee
meeOeevemebHeeeree Mekee Demesue lesLes Hegve&JeeHej JneJee. eerceble osMeeleerue veeieefjkeebveer Heee&JejCeeeer
keceerle keceer neveer kejCeejer GlHeeoves Kejsoer kejCeeJej Yej eeJee. Heee&JejCeeme Devegketue GlHeeoves
Je mesJeebeere ceeieCeer kejeJeer Je mLeeefveke Je je<êre HeeleUerJejerue Hemeej ceeOeceeletve pevepeeie=leer
kejeJeer. lemese veelesJeeF&ke, efce$e, menkeejer Je keggbyeeleerue JekeleeRveener Heee&JejCe Hesceer ieenke
nesCeeme Heeslmeenve eeJes.
288
HeMve - mebJeOe&veemeeer HeeOeeve ke=leer keesCelee Deensle.
15.4.3 Heee&JejCeeuee Devegketue Iekeebee JeeHej (Hesceer ieenke) (Green

Consumption)
pee Iekeebee JeeHejecegUs ceeveJeeee Deejesieeuee DeHeee nesle veener lemese vewmeefie&ke
Deejesieeuee DeHeee nesle veener. lemese vewmeefie&ke HeefjmebmLeses keee& Je efJeefJeOelee DeyeeefOele jneles DeMee
Iekeebvee Heee&JejCeere Devegketue Ieke Demes cnues peeles.
yeNeee Iekeebes GlHeeove kejleevee Heee&JejCeeee efJeeej kesuee peele veener Je leecegUs
peceerve, HeeCeer, Je nJeses Heot<eCe nesles Je Heee&JejCeeeer DeHeefjefcele neveer nesles. eecegUs Heee&JejCeeme
Devegketue DeMeee efveefce&leer Heefkeee Je Iekeebee JeeHej kejCeeeer ceeieCeer meJe&$e nesle Deens. keejCe
leecegUs Deveske Heeeos nesleerue Je osMeebee efejbleve efJekeeme meeOeCes Mekee nesF&ue.
eeyeeyeleerle efJekeefmele osMeebveer Heg{ekeej Iesleuesuee Demeuee lejerner efJekemeveMeerue osMeebveerner
lebeeer peyeeyeoejer DeesUKetve ieenke, Jemlet, JeeHeej Je meceepe ee yeeyeleerle peeCeerJe peeie=leer kejCes
DeeJeMeke Deens.
Heee&JejCeeuee
Devegketue Iekeebes cenJe (Importance of Green

Consumption)
1) HetJeea kesJeU Heee&JejCeefJe<eeke efveeceebceOes Heot<eCe efveeb$eCeeeee efJeeej kesuee neslee HeCe
Heee&JejCeeuee DeeJeMeke DeHeeekeejke Iekeebes GlHeeove Je mesJee HeefleyebOeeee efJeeej cee$e
Heejmee Peeuee veJnlee.
2) iesuee keener Je<ee&le Heot<eCe JeJemLeeHeve OeesjCeeee Yeeie cnCetve mJe (Heee&JejCeeee <erves )
GlHeeove Heefkeeebvee HeeOeeve efceUeues.
3) DeMee Hekeejee mJe GlHeeoveebcegUs Heot<eCeele Ie nesles. peele HeoeLee&es HeceeCe keceer nesles.
lemese Heee&JejCeeee <erves DeHeeekeejke GlHeeoves Je mesJeebvee DeeUe yemelees.
4) mJe GlHeeove Heefkeeebee efJeeej kejleevee keee ceeue, GlHeeove Heefkeee, Jemletbes efJelejCe,
JeeHej, Hegve&JeeHej Fleeoer meJe& DeJemLeebceOes Heee&JejCeeeee efJeeej HeeOeeveeves neslees.
5) DeeefLe&ke efJekeeme Je ueeskemebKeseer Jee{ eecegUs Jemletbes GlHeeove, Tpee& Je vewmeefie&ke
meeOevemebHeeeree JeeHej Jee{le Deens.
6) Heee&JejCeeuee Devegketue Iekeebee JeeHej DeefOeke HeceeCeele nesCeemeeer ieenke, meceepe ebeeer
peeCeerJe, peeie=leer mLeeefveke HeeosefMeke, je<êre Je peeieefleke HeeleUerJej nesCes DeeJeMeke Deens.
289
7) efejbleve efJekeemeeee <erves Heee&JejCeeuee Devegketue Iekeebee JeeHej DeefOeke HeceeCeele nesCes
DeeJeMeke Deens.
15.4.4 Heee&JejCeeuee Devegketue Iekeebee JeeHej kemee megj kejlee esF&ue ?
meceepeeleerue meJe&Iekeebee ceoleerves eeyeeyeleeer ceeefnleer meJe& meceepeeuee osCes Je
Heee&JejCeeuee Devegketue Iekeebee DeefOeke HeceeCeele Jee{efJeCes Mekee Deens. eeyeeyeleerleerue
HecegKe cegs KeeueerueHeceeCes Deensle.
1)
mejkeejes keee& - efJeefJeOe OeesjCes Je efveeb$eCe eebeeceeHe&le mejkeejves GlHeeove

HeefkeeebJej efvebe$eCe sJetve Heee&JejCeeme Devegketue GlHeeoveeme HeeOeeve eeJes.
2)
Geesie Je JeeHeej eebes keee& - Heee&JejCeeme Devegketue Iekeebee JeeHej kejCeemeeer

Heg{erue Ieke DeeJeMeke Deensle.
De)
meeOevemebHeeer Je Tpexee DeefOeke keee&#ece JeeHej.
ye)
mJe GlHeeoves Je leb$e%eeveeee JeeHej.
ke)
DeefOeke keee&#ece GlHeeove Heefkeee.
[)
megOeeefjle Hegve&JeeHej.
F)
megjef#ele meeJeCetke, Jeenletke Je ceeueeeer neleeUCeer.
3)
DeMeemekeere mebmLeees keee& - mejkeej Je meceepe eebee menkeeee&ves ee efJe<eeeeer
ceeefnleer pecee keve efleee Hemeej kejCes, ieenkeebvee ceeie&oMe&ve keve mejkeejJej DebkegMe sJeCes,
pevepeeie=leerle Heg{ekeej IesCes.
4)
meJe&meeceeve ieenkeebes keee& - ieenke nee jepee ceeveuee peelees. leecegUs meJe&meeceeve
ieenkeebveer keeUeeer iejpe DeesUKetve Heee&JejCeeme Devegketue Iekeebee, Jemletbee JeeHej kejCes
DeeJeMeke Deens.
De)
leemeeer Heeefuele peerJeveHeOoleer Je meJeeerbceOes yeoue kejCes Je DeefOeke HeceeCeele
Heee&JejCeeme Devegketue Iekeebeer Kejsoer kejCes DeeJeMeke Deens.
ye)
meeOevemebHeeer Je Tpes&ee ceee&efole JeeHej Je Iejer lemese keeceeee efkeeCeer leepe HeoeLee&es
HeceeCeeJej efveeb$eCe sJeCes.
15.5 meejebMe
ceeveJeeee meYeesJeleeueer Demeuesuee JeeleeJejCeeme Heee&JejCe Demes cnCeues peeles. ceeveJe ne
osKeerue ee Heee&JejCeeeee Ske Yeeie Deens Demes cnuedeme JeeJeies vees. ceeveJeeyejesyeje Flej HeMet,
He#eer, eeCeer, peerJe, peblet, JevemHeleer, veee, HeJe&le, nJeeceeve F. meJeeee meceeJesMe Heee&JejCe ee
mebkeuHevesceOes neslees. Lees[keeele He=LJeerJejerue mepeerJe Je efvepeeaJe Iekeebee mecegeeeme Heee&JejCe
Demes cnCeleele.
290
ee Heee&JejCeeee ceeOeceeletve eleske mepeerJe mJele:ee iejpee YeeieJetve Iesle Demelees.
ceeveJe ne yegerMeerue eeMeer DemeueecegUs leeves DeeHeuee meesFv& egmeej Heee&JejCeeleerue Iekeebee JeeHej
kejCeeme megjJeele kesueer. eleske mepeerJeeme eeLeefceke iejpee Demeleelee Hejbleg ceeveJeeves cee$e
eeLeefceke iejpeebyejesyeje ogece iejpee HetCe& kejCeemeeer Heee&JejCeeee DeefOeke eceeCeele JeeHej
kejCeeme megJeele kesueer. Ske ekeejs ceeveJeeves mJeeLee&meeer Heee&JejCeeJej DeeeceCe kesues Je esLetvee
Heee&JejCeeee Nnemeeuee megJeele Peeueer. Jee{lee ueeskemebKescegUs veeiejerkejCeeeer eefeee Ie[tve
Deeueer Je leeletve Heg{s DeeweesefiekeerkejCeeme eeuevee efceUeueer Deeefj eeletvee Heee&JejCeeee Nnemeeuee
keejCeerYetle Demeuesueer HeefjefmLeleer efvecee&Ce Peeueer.
Pebieuelees[, meeb[HeeCeer, megkee Je Deesuee keeje, keejKeeveeleerue ogef<ele Je jmeeeveegkele
HeoeLe&, JeenveebceOetve efveIeCeeje Oetj ee meJe& yeeyeer Heee&JejCeeee Nnemeeuee keejCeerYetle juee.

1)
2)
3)
4)
5)
6)
Heee&JejCe cnCepes keee? Heee&JejCeeeer JeeHleer efJeMeo keje.

Heee&JejCeeee Nneme keesCelee keejCeebcegUs neslees les mHe keje.
ke=ef<e efeeebcegUs Je DeeweesefiekejCeecegUs Heee&JejCeeee Nneme kemee neslees, mHe keje.
veeiejerkeCeecegUs Heee&JejCeeee Nneme keesCelee mecemeebcegUs neslees meefJemlej mHe keje.
Heee&JejCe Nnemeees HeefjCeece mHe meefJemlej keje.
meeOevemebHeeeres mebJeOe&ve cnCepes keee les meebietve, mebJeOe&veemeeer peeieefleke Gheeeeespevee
m keje.
7) mebJeOe&ve kee kejeJes? mebJeOe&veeee Heleer Je mebJeOe&veeee eeOeeve ke=leer efJeMeo keje.
8) Heee&JejCe cnCepes keee? Heee&JejCe Nnemeees HeefjCeece mHe keje.
9) efHee efuene.
1) Heee&JejCe.
2) Heee&JejCe Nnemeees HeefjCeece.
3) JeeUJeberkejCe.
4) pebieuelees[.
5) DeecueHepe&ve Je mejesJejeeer Meg<kelee.
291
16
leCeeJe DeeefCe mebIe<ee&es Deekeueve
Heeeeer jevee :
16.0 Heeeeer Gefes
16.1 eemleeefJeke
16.2 mebIe<e&
16.2.1 mebIe<ee&eer keejCes
16.3 leCeeJe
16.3.1 leCeeJeeeer keejCes
16.3.2 leCeeJeees HeefjCeece
16.4 veerleerlelJes, cetues, eekeesjerye efJeeejmejCeer, HetJe&en eebeer Jeweefkeleke efJekeemeeleerue
Yetefcekee.
16.4.1 veerleerlelJeebes JeieeakejCe
16.4.2 cetueYegle ceeveJeer cetues
16.4.3 meeesyebo keuHevee / eekeesjerye efJeeejmejCeer
16.4.4 HetJe&en DeeefCe leebeer Jeweefkeleke efJekeemeeleerue Yetefcekee
16.5 leCeeJe DeeefCe mebIe<e& eebeer meeJe&peefveke DeefYeJekeleer cnCepes Deeeceke Je=eer DeeefCe eEnmeeeej
16.6 meejebMe
16.0 Gefes
mebIe<e& ner mebkeuHevee mecepeeJetve IesTve leeee keejCeebee DeYeeme kejCes.

leCeeJe ner mebkeuHevee mecepeeJetve IesTve efleee keejCeebee Je HeefjCeeceebee DeYeeme kejCes.
veerleerlelJes mecepeeJetve IesCes.
cegueYetle ceeveJeer cetues mecepeeJetve IesCes.
eekeesjerye efJeeej eEkeJee meeesyebo keuHevee mecepeeJetve IesCes.
HetJe&en ner mebkeuHevee mecepeeJetve IesCes.
Deeeceke Je=eer DeeefCe eEnmeeeej ee mebkeuHevee mecepeeJetve IesCes.
292
16.1 eemleeefJeke
peieeleerue eleske Jeefkeleuee meOeeee keeUele leeCe, leCeeJe, JewHeue DeeefCe mebIe<e& eebee
meecevee kejeJee ueeielees. mebIe<e& ns JewHeueees, efvejeMeses keejCe DeeefCe HeefjCeece Deens. JewHeue DeeefCe
mebIe<e& efveeb$eCeele sJeCeemeeer Jekeleer leCeeJeeJej efveeb$eCe efceUefJeues Heeefnpes.
16.2 mebIe<e&
pesJne SkeeeJesUer oesve Gefes HetCe& nesT Mekele veenerle, Skeeyeeyele meceeOeeve lej
ogmeNee Gefeeyeeyele efvejeMee esles. peees efnlemebyebOe Skeceskeebee efJejesOeele Deensle DeeefCe les
HejmHejebvee Men keeMen osleele DeMee IekeebceOes mebIe<e& Demelees. pesJne SKeeee Jekeleeree
Deekeeb#ee ogmeNee JekeleercegUs efJeHeue nesleele lesJne leer mebIe<ee&uee eJe=e nesles. mebIe<ee&ceOes Skeceskeebee
veeMe kejCeeee eEkeJee Skeceskeebes Meejerefjke Je ceeveefmeke vegkemeeve kejCeeee eelve kesuee peelees.
pemee mebIe<e& ogmeNee Jekeleeryejesyej Demet Mekelees lemee lees Jekeleeree efkeeCeer Debleie&le mJeHeeee
Demet Mekelees. Jekeleeree oesve eEkeJee DeefOeke Deekeeb#ee, esjCee eeleerue HejmHejefJejesOeecegUs peer
Meejerefjke Je ceeveefmeke leCeeJeeeer efmLeleer DevegYeJeeme esles efleuee Jekeleeree Debleie&le mebIe<e& Demes
cnCeleele. ee efkeeCeer oesve Jekeleer DeeefCe Jekeleermecetn eebee ojceeveee mebIe<ee&ee efJeeej
kejeJeeeee Deens. ee mebIe<ee&es mJeHe keggbye, Mespeejer eeHeemetve les Deeblejjeêre Ie[ecees[erHeele
Demet Mekeles. efveboeveeuemleerHeemetve egeHeele mebIe<ee&es efJeefJeOe ekeej Dee{Uleele.
mebIe<ee&ee meveeleveJeeoer erkeesveevegmeej keesCeleener mebIe<e& oesvner Iekeebvee neefvekeejke
Demelees. leecegUs mebIe<e& efveJeejCeeee erkeesveeJej meveeleveJeeoer Yej osleele. mebIe<ee&ee Jele&veJeeoer
erkeesveevegmeej HejmHejefJejesOeer efnlemebyebOeecegUs mebIe<e& HetCe&HeCes eUlee esle veener. leeeer efleJelee
keceer kejCes SJe{se Mekee Demeles. mebIe<e& DeHeefjnee& DeeefCe DeeJeMekener Deens. mebIe<e& ne eieleeree
Heeee Deens. leecegUs mecemeseer efeefkelmee nesles DeeefCe leecegUs ogmleer Mekee nesles.
16.2.1 mebIe<ee&eer keejCes
1) DeeeceCe :
Jeefkeleuee DeeHeuee esjCeebee Dee[ esCeeNeeyeue jeie eslees. leelegve DeeeceCe Ie[les.
mebIe<ee&ves nslet meeOe nesleele Demee DevegYeJe Deeuee keer Jekeleer DeeeceCeeves les meeOe kejeeuee efMekeles.
eg ne leeeee ekeej Deens. nslet meeOe neslees ns ue#eele Deeueeveblej DeeeceCeees DevegkejCe nesles.
2) Meejerefjke DemJemLelee :
ieoea, keke&Me DeeJeepe, ke[ke G<Celee, mHeOee&, oceCetke eecegUs ueeske Jewleeieleele. leebeele
meeOee meeOee keejCeeJeve Yeeb[Ces ueeieleele. Meejerefjke DemJemLelee ns mege mebIe<ee&es ecegKe keejCe
Deens.
293
3) mHeOee& :
Deeflejskeer mHeOee& DeeefCe leelegve njCeeeer efYeleer eecegUs Jeefkele mebIe<ee&uee eJe=e nesles.
meee, Hewmee DeeefCe m$eer eebee meboYee&leerue mHeOee& mebIe<ee&uee keejCeerYetle jles. ogefce&U iees
efceUefJeCeemeeer mHeOee& DeeefCe leeletve s<e Je mebIe<e& efvecee&Ce neslees.
4) meeesye eeflecee DeeefCe HetJe&en :
SKeeee mecegneyeeyele DeHetNee ceeefnleerJej DeeOeeefjle eefleketue cele cnCepes HetJe&eneletve s<e,
celmej, jeie, mebMee efvecee&Ce neslees. leeeer HeefjCeleer mebIe<ee&le nesles. ogmeNee mecegneleerue ueeskeebee
mJeYeeJeeyeue DeeHeuee ceveele pee keeeceee eeflecee leeej nesleele leebvee meeesye eeflecee
cnCeleele. leeletve efvecee&Ce nesCeeNee s<eecegUs mebIe<e& GodYeJeleele.
5) Deveeeeeer YeeJevee :
DeeHeueeJej SKeeee Jeefkeleves Deiej meceepeeves Deveee kesuee Deens ner YeeJevee mebIe<ee&es
keejCe jles DeeHeuee ceeiee&le Deveske De[LeUs Deensle DeeefCe ogmeNeeuee menpe Heeeoe efceUlees Deens
DeMeeJesUer DeeHeueeJej nesle Demeuesuee Deveeeeeer eer[ mebIe<ee&le HejeJeleeale nesles.
6) YetefcekeebceOeerue DeeblejefJejesOe :
yeNeeeoe Skeee Jekeleeruee HejmHejefJejesOeer Yetefcekee yepeeJeeJee ueeieleele. YetefcekeebceOes
efvecee&Ce Peeuesuee DeeblejefJejesOe mebIe<ee&es keejCe jles. lej keener JesUe oesve JekeleeRee Yetefcekee
HejmHejefJejesOeer Demeleele. Goe. eesj DeeefCe Heesefueme.
7) mebJeeoeee DeYeeJe :
oesve Jekeleer eEkeJee oesve mecegn eebeeceOes mebJeeoeee DeYeeJe Demesue lej HejmHejebee
Yetefcekee Skeceskeebvee mecepele veenerle. Skeceskeebyeue mebMee Jee{le peelees. mebJeeo meeOeCeeceOes
eeflee Dee[ esles. ogmeNeeee eleske ke=leeree egkeeree DeLe& ueeJeuee peelees. leecegUs mebIe<e& Ie[tve
esleele.
1) mebIe<e& cnCepes keee? mebIe<ee&eer keejCes meebiee.
294
16.3 leCeeJe (Stress)

leCeeJe ne meOeeee owvebefove peerJeveeee DeefJeYeepe Yeeie Deens. DeeOegefveke Deeweesefieke
DeeefCe leebef$eke meceepeJeJemLesle eUlee ve esCeejer yeeye cnCepes leCeeJe nese. leCeeJeees mJeHe
JesieJesieUs Demet Mekeles. Hejbleg leCeeJeeletve keesCeeeerner megkee veener. meOeeee efmLeleerle leeCe leCeeJe ns
Deveske Deepeejebes keejCe Deens. keener keewgbefyeke, JeeJemeeefeke eEkeJee owvebefove peerJeveeleerue keener
emebie Demes Demeleele keer, peecegUs ceeCemeees mJeemLe efyeIe[tve peeles. pesJne ner HeefjefmLeleer Jekeleeree
#ecelesee yeensj peeles lesJne Jekeleer eejerefjke DeeefCe ceeveefmeke <ee Deepeejer He[les. leeee efvele
mebHekee&le esCeeNee meJeeJej lee Deepeejees JeeF& HeefjCeece nesleele. DeMee Jekeleeruee leeee
meeceeefpeke peerJeveele meceeespeve meeOeCes DeJeIe[ nesles.
leCeeJe mebkeuHevee :
SKeeee HeefjefmLeleercegUs efvecee&Ce nesCeeje oyeeJe Jekeleeree menveMekeleeree Heueerke[s
iesueecegUs Jekeleeree YeeJevee, efJeeejeefeee DeeefCe eejerefjke efmLeleer eeyeeyeleerle meowJe leeCe
peeCeJeCes cnCepes leCeeJe nese.
peesmesHe ce@keeeLe :
Jekeleeree Meejerefjke DeeefCe ceeveefmeke #ecelee DeeefCe leeeeke[s GHeueyOe DemeCeejer
meeOevemeecegeer eeeeHes#ee SKeeoer HeefjefmLeleer ceess DeeJneve efvecee&Ce kejles keer pes leeuee HesueCeejs
vemeles. leeJesUer leeeer peer ceeveefmeke efmLeleer efvecee&Ce nesles efleuee leCeeJe Demes cnCeleele.
cee@ie&ve :
leCeeJe cnCepes DeMeer ceeveefmeke efmLeleer keer peer Deepegyeepeteer HeefjefmLeleer DeeefCe meeceeefpeke
efmLeleer eebveer efvecee&Ce kesuesueer Demeles. ner HeefjefmLeleer neveerkeejke, efveeb$eCeeyeensj DeeefCe DeeHeuee
mebmeeOeve #ecelesee yeensj Demeles.
Jejerue JeeKesJeve leCeeJeeeer keener JewefMees mHe kejlee esleele.
leCeeJeeeer JewefMees
leCeeJe DeeefCe meJe&meeOeejCe meceeespeve ue#eCes :
mesumes eebee celes leCeeJeeee meecevee kejCeemeeer Mejerj DeeHeueer meJe& meeOeves ieesUe keve
meppe nesles. eeceOes jkeleoeye Jee{Ces, peesjeee eeme, mveeeg meppelee eebee meceeJesMe neslees. eeuee
leeves eceJeej meJe&meeOeejCe meceeespeve ue#eCes Demes cnues. leeleerue leerve HHes eeeceeCes1)
Oeeskeeeeer metevee osCeejer eefleefeee
eeee Oekekee DeJemLee DeeefCe eefleOekekee DeJemLee DeMee oesve DeJemLee Demeleele. Oekekee
DeJemLesle Mejerj DeeHeesDeeHe mJele:es j#eCe kejeeuee meppe nesles. jkeleoeye, oeees eskes Jee{Ces,
mveeeg meppe nesCes ns eejerefjke yeoue Ie[tve esleele. lej eefleOekekee DeJemLesle Mejerj leelHegjlee
mJeHeele ee ue#eCeeletve Hetvne HetJe&-efmLeleeruee esles.
295
2)
eeflekeej DeJemLee :
pej leCeeJe efvecee&Ce kejCeejer efmLeleer leMeere Heg{s eeuet jenele Demesue lej Jekeleer lee
efmLeleerMeer meceeesefpele nesles. Mejerj cetUee meceleesue efmLeleeruee DeeCeCeees eelve nesleele. Jekeleeruee
meeceeve mJeemLe efceUJegve osCeeee eelve Mejerj kejles.
3)
LekeJee :
eeflekeej DeJemLee ieetve leCeeJe lemeee Heg{s jeefnuee lej Mejerjeleerue leekeo keceer nesle
peeles. LekeJee peeCeJet ueeielees. De@[^vesue ebLeer ceesee nesleele. ceg$eeEHe[ebvee neveer Heesneseles.
DeepeejHeCeeeer ue#eCes efomet ueeieleele.
4)
leCeeJe DeeefCe ceeveefmeke yeoue :
mesumes eeveer leCeeJe emebieeree Meejerefjke DeeefCe ceeveefmeke ue#eCeebJej Yej efouee. ecegKe
ceeveefmeke ue#eCeebceOes Demeeneeleseer YeeJevee, mJele:ee opee&ceOes IemejCe, keece HetCe& kejCeeeer
De#ecelee eebee meceeJesMe neslees. Yeerleer, eEelee, keeUpeer, jeie ee vekeejelceke YeeJeveebee DevegYeJe
eslees.
5)
meceeespeveelceke Jele&ve :
leCeeJeeee efmLeleerlener lee efmLeleeryeue DeefOeke ceeefnleer efceUJetve HetJee&vegYeJeeee DeeOeejs

keener ceeie& efveIelees kee? eeee efJeeej Jekeleer kejles. keener ceeie& JeemleJe lej keener kesJeU Oeerj
osCeejs Demeleele.
6)
JekeleermeeHes#e Ievee :
leCeeJe ner Jekeleer meeHes#e Ievee Deens. keejCe leCeeJe menve kejCeeeer eleske Jekeleereer
#ecelee JesieJesieUer Demeles. JekeleercelJeees De DeeefCe ye Demes oesve ekeej He[leele. `De' ekeejee
Jekeleer leCeeJeeKeeueer JeeJejleele Je Meejerefjke Je ceeveefmeke Deepeejeeer efMekeej nesleele lej `ye'
ekeejee Jekeleer leCeeJeeHes#ee HeefjefmLeleereer le[pees[ Hemeble kejleele.
16.3.1 leCeeJeeeer keejCes :
leCeeJeebee keejCeebes Deveske ekeejs JeieeakejCe kejlee esles pemes keer Meejerefjke DeeefCe
ceeveefmeke, DeuHeeJeOeer leCeeJe DeeefCe efoIeefJeOeer leCeeJe, DeeHeuee kegJeleerleerue DeeefCe kegJeleer yeensjerue
leCeeJe F. DeeHeCe leebes ecegKe leerve ekeejele JeieeakejCe ke Mekelees.
1)
owvebefove leeCeleCeeJe :
DeeHeuee owvebefove peerJeveele DeeHeueeuee Deveske leeCeleCeeJe DevegYeJeeuee esleele. ns

leeCeleCeeJe Hegve:Hegvne DevegYeJeeuee esleele. eele keeceeleerue efe[efe[, cegueebke[tve DeJeebefle Jele&ve,
Helveeree ceesuekejCeeryeeyeleee leeejer eebee meceeJesMe neslees. owvebefove Oekekee Oekeeree peerJeveeee
Jeefkeleee Meejerefjke DeeefCe ceeveefmeke DeejesieeJej JeeF& HeefjCeece neslees.
296
2)
Jeweefkeleke leCeeJe Ieke :
Jeweefkeleke peerJeveele keener leCeeJe Ieke DeHeefjnee& lej keener leCeeJe Ieke DeHeIeeleeves,
ogow&Jeeves Jekeleeree peerJeveele esleele.
3)
efJejn (Seperation)
DeeF&ee esceees cenJe ueneve cegueebee yeeyeleerle efJeMes<e Demeles. ueneve cegueebee yeeyeleerle
DeuHekeeUemeeer mege DeeF&Jeef[ueebee efJejn leCeeJe efvecee&Ce kejlees. mekeeUer Gueeveblej Heefnueeboe
les DeeHeueer DeeF& keess Deens ns les efJeeejles.
4)
mebeceCe leCeeJe (Transition Stress) :
DeeHeCe DeYe&ke les ueneve cegue, ueneve cegue les efkeMeesjeJemLee, efkeMeesjeJemLee les eew{lJe ee
mebeceCeeletve peelees. Jekeleeree eleske HHeeJejerue ceeieCee yeoueleele. cenJeees mebeceCe Meeuese
DeJemLee HetCe& nesTve eew{eJemLesceOes HeoeHe&Ce nesles ee keeueele nesles. Iej mees[tve ceneefJeeeuee,
ueiveeveblej otmejs Iej eEkeJee mesJeeefveJe=eer ee keeUele ceeveefmeke leCeeJe efvecee&Ce neslees.
5)
yesjespeieejer :
yesjespeieejereer DeJemLee Jekeleeree peerJeveele leCeeJe efvecee&Ce kejles. YeejleemeejKee osMeele

lej yesjespeieejereer DeJemLee DeeCeKeer leCeeJeHetCe& Demeles. yeskeejer ne Ieke Jekeleeree peerJeveele
keceeueeree leCeeJe efvecee&Ce kejlees.
6)
IemHees :
Heeefeceele osMeele IemHees ns leCeeJeees ecegKe keejCe Deens. IemHeeseee cegueebee

peerJeveeJej nesCeeje HeefjCeece Heej iebYeerj Deens. IemHeeserle m$eer DeeefCe Heg<e eebveener KetHe $eeme
neslees. leebee yeeyeleerle Meejerefjke JeeOeer DeeefCe iebYeerj ceeveefmeke Deepeej efvecee&Ce nesleele. les
ceeHeeveeee Deenejer peeCeeeer Mekeelee Demeles. DeMeebee yeeyeleerle IemHees DeeefCe Deelcenlee
eebes eceeCe DeefOeke Demeles.
7)
efee Jekeleeree efJeeesie :
peerJeveeleerue pees[eroejeee ce=let ne Heej ceese leCeeJe Ieke Demelees. Heleeree ce=let ee
yeeyeleerle DeeefLe&ke DeeefCe meeceeefpeke DeeOeej ve kejCeeje Demelees. meesyeleer, Iej DeeefCe keeceesjCee
ee meJeeee Skee Jekeleeree peeCeeves veeMe neslees. Heg<eeHes#ee efJeOeJee efm$eeebes og:Ke Heej ceess
Demeles. leecegUs Heeerceeies jenCeeje Heej keeU efkele veener.
8)
mebIe<e& :
Jeweefkeleke peerJeveele Gefebyeeyele DemeCeeje mebIe<e& ne Heej ceese leCeeJe efvecee&Ce kejCeeje
Ieke Deens.
297
9)
mHeOee&lceke keee&peerJeve :
mHeOee&lceke keee&peerJeve ne Deveske Ge HeomLeebee yeeyeleerle leCeeJe efvecee&Ce kejCeeje
Ieke Deens. DeefOeke leeme keece, ceeuekeebee ceesee DeHes#ee, keeue efveyeOeerle Gefes eecegUs ne
leCeeJe efvecee&Ce neslees.
10)
cenemebkeees emebie :
cenemebkeecetUs ceesee eceeCeele neveer nesles. leeeer leerJelee DeefOeke Demeles. pesJne DeeHeuee
meeceeve peerJeveele Demes emebie esleele lesJne leeee oerIe&keeueerve HeefjCeece neslees. DeeHeeer Deeeveke
GoYedJeles. leeee HetJe&Deboepe kejlee esle veener. leecegUs leeletve megkee vemeles. ceneHetj, JeeoUs,
YetkebHe eeee eeceOes meceeJesMe neslees. DeeHeeeree Jekeleeree peerJeveeJej Heej ceese HeefjCeece neslees.
16.3.2 leCeeJeees HeefjCeece :
leCeeJeees DeuHekeeueerve lemese oerIe&keeueerve HeefjCeece nesleele. leCeeJeees keener eebieues
HeefjCeece nesleele lemese keener JeeF& HeefjCeece nesleele. leeCe-leCeeJeees JeeF& HeefjCeecee DeefOeke
Deensle. les eeeceeCesowvebefove keeceeJej JeeF& HeefjCeece :
leCeeJeeee owvebefove keecekeepeeJej JeeF& HeefjCeece neslees. efveef<ee Je=eer, JeefjebJej melele
erkee kejCes, peyeeyeoeNee eUCes, melele ceeIeej IesCeees OeesjCe, DeLe&Metve ke=leer, nJeeoerHeCee Demes
keener JeeF& HeefjCeece nesleele. leCeeJe pemepemee Jee{sue. lemelemes jpesJej peeCeeeer DeeefCe keece
eUCeeeer eJe=eer Jee{le peeles.
leke&Meg efJeeejHeleeree Yebie :
leCeeJeecetUs Jekeleereer leke&Meg efJeeej kejCeeeer #ecelee Yebie HeeJeles. keesCeleener
efJe<eeeee meJe& Debieebee leke&Meg efJeeej ve kejlee Jekeleer Skeoce efve<ke<ee&Jej esles. SKeeee
efJe<eeeeer ceeb[Ceer Deleble kecekegJele Demeles.
Meejerefjke HeefjCeece :
leCeeJeecegUs Mejerjees meblegueve efyeIe[les. leCeeJeecegUs ceesee eceeCeele Mekeleer Kee&
PeeueecegUs ceeCetme Lekele peelees. ceeCemeeuee Meejerefjke JeeOeer pe[leele. eeceOes oeefJekeej,
jkeleoeye, Heserke Deumej, DeHeeve, efveeveeMe, [eskesogKeer DeMee Deveske leeejer efvecee&Ce nesleele.
ceeveefmeke HeefjCeece :
ceeveefmeke HeefjCeeceebceOes keeUpeer, efeblee, efvejeMee, LekeJee, $eeefmekeHeCee, efe[efe[sHeCee,
ner ue#eCes Dee{Uleele. Jekeleeree Deelcemevceeve keceer neslees. mJele:uee keuesMe keve IesCeeeer,
Deelceot<eCeeeer eJe=eer Jee{les. keeceeceOes DeHeeMe Deeueeves keee&esjCee keceer nesles. Jekeleeruee JewHeue
esles. peerJeveeJejerue ee keceer nesles.
298
Jele&veeJejerue HeefjCeece :
leCeeJeecetUs Jekeleer Deeeceke nesles. ceeHeeve Je ceeoke Jeebee Deenejer peeJet Mekeles.
YeeJeefveke Gske nesT Mekelees. Jekeleerke[tve YeeJeveeJeMe Jele&ve nesT Mekeles. Jekeleer DemJemLe nesles.
LejLej keeHet ueeieles. Demebye ye[ye[ kejles.
1) leCeeJeees HeefjCeece mHe keje.
16.4 veerleerlelJes, cetues, eekeesjerye efJeeejmejCeer, HetJe&en eebeer Jeweefkeleke

efJekeemeeleerue Yetefcekee.
veerleerlelJeeeer Jeweefkeleke efJekeemeeleerue Yetefcekee :
veerleer cnCepes ceeveJeeeer ke=leer etke keer yejesyej ns pee efveke<eebee DeeOeejs jefJeues peeles les
efveke<e nese. veerleeree mebyebOe keee yejesyej DeeefCe keee etke eeeeMeer Demelees. veerleerlelJes ner
lelJe%eeveeeer MeeKee Deens. HeCe leeee JeeHej Deueerke[s meceepeMeem$e, Jele&veMeem$e DeeefCe
JeJemLeeHeveMeem$e eeceOes kesuee peelees. Deveske Jekeleer DeeefCe JeJemeeefeke eebee efJeefJeOe vewefleke
cegeebMeer mebyebOe eslees. Deveske JeJemeeefeke mebIeveebveer Jeweefkeleke Jele&veees efveeceve DeeefCe Deeblejeeree
eemeeer Deeeejmebefnlee efJekeefmele kesueer Deens. veerleer efveke<e DeeHeues DeeejCe, Jele&ve DeeefCe DeeHeueer
ogmeNeebMeer nesCeejer Deeblejefeee eeJej HeefjCeece kejleele. veerleer efveke<eebee cegueYetle ceeveJeer cetues,
kele&Jes, vewefleke peyeeyeoeNee DeeefCe keeeoe eebeeMeer mebyebOe eslees. ceeveJeer Jele&veees cetueceeHeve
kejCeemeeer Jekeleerke[tve DeHesef#ele Jele&veeeer efmLeleer cnCepes cetue nese. cetueeuee oesve yeepet
Deensle. Ske keee yejesyej DeeefCe keee etke lej otmejer, DeeHeuee owvebefove Jele&veees efveeceve kejCeees
efveece. veerleerlelJes cetueebMeer DeefleMee Ieefve mebyebOeerle Deensle.
16.4.1 veerleerlelJeebes JeieeakejCe
1) eceeCeke/ceeHeveob[ (Norms) :
eceeCeke cnCepes meceepeieeke[tve ceeveleeeeHle Deeeejmebefnlee nese. ee Deeeejmebefnles
Jeve keee kesues Heeefnpes eeeer ceeefnleer efceUles. keee kejCes DeHesef#ele Deens ns oMe&efJeCeeje efveke<e
cnCepes eceeCeke nese.
299
2) cetues (Values) :
Jekeleerves Deiej ieeves Debefiekeejuesuee ee DeeefCe DeeoMe& cnCepes cetues nese. eeJeve
keuHevee, Gef eEkeJee ke=leer eeyeeyeleerle keee eebieues Deens, keee yejesyej Deens, DeHesef#ele Deens
eeyeeyele eJe=e kejleele.
3) keeeos (Laws):
mejkeejke[tve efkebJee SKeeee DeefOeceevelee eeHle mebIeveske[tve meeceeefpeke efveeceebeer
mekeleereer kesuesueer JeJemLee nese. ee efveeceebes GuuebIeve cnCepes iegvne jlees; Demes efveece cnCepes
keeeoe nese.
4) Meem$e (Science):
Meem$eere Heleeree JeeHej keve HeleMeerj, Skeerke=le DeeefCe mJeogmleer eefeesejs
GefeefYecegKe ceeefnleer leeej kesueer peeles. DeMeer %eeveMeeKee (Body of Knowledge) nese.
16.4.2 cetueYegle ceeveJeer cetues (Basic Human Values) :
cetueYetle ceeveJeer cetues cnCepes DeMeer cetues keer peer DeeHeueeuee eesieleeHetCe& peerJeve peieeeuee
ceole kejleele. ner cetues megJeJemLee, mLewe&, Jeweefkeleke DeeefCe meeceeefpeke keueeCe efvecee&Ce kejleele.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
mele (Truth)
meodJele&ve (Right Conduct)
Meevleer (Peace)
menkeee& (Co-operation)
mecelee (Equality)
veee (Justice)
je^Yekeleer (Patriotism)
Glke=<lee (Excellence)
Oecee|vejHes#elee (Secularism)
Jeweefkeleke efJekeemeeleerue ceeveJeer cetueebes cenJe

ceeveJeer JeefkelecelJeeuee eesie Deekeej osCeele cetues cenJeeeer Yetefcekee Heej He[leele. cetues
DeeHeuee erkeesveeJej HeefjCeece kejleele. DeefOeke leke&Meg DeeefCe meteesie efveCe&e Ieeeuee ceole
kejleele.
1) Jekeleeree DeefYeJe=eeree Heeee : SKeeee Ievesyeeyele SKeeee Jeweefkeleke erkeesveeyeeyele
leeee cetueeee Heej ceese HeefjCeece neslees. leeee cetueeee lee meeceeefpeke meebmke=efleke
HeefjefmLeleerMeer Ieefve mebyebOe Demelees.
300
2) mebIe<ee&es keejCe mecepeCeeme GHeeesieer : cetueebmeeer DemeCeejer efYeVelee mebIe<ee&es keejCe
Demeles. SKeeee ieeeer cetues mecepetve IesCes DeeefCe cetues mecepeeJetve IesCes eecetUs leke&Meg ceeiee&ves
DeeefCe eebieuee ceeiee&ves mebIe<e& efceefJeCes Mekee nesles.
3) meeHes#e Deboepe : cetues ner JeefkelemeeHes#e Deboepe Demeleele. les leke&Meg efveCe&eeJej eEkeJee
efvejHes#e DeboepeeJej HeefjCeece ke Mekeleele.
4) DeeHeueer mecepe Je Jele&veeJej HeefjCeece : cetueeJej Jekeleeres Jele&ve jles. SKeeeeee Jele&veele
yeoue kejCes DeeJeMeke Demeles. cetues DeeHeuee DeekeueveeJej HeefjCeece kejleele. DeeHeCe Deveske Ievee
Heenlees HeCe DeeHeCe DeeHeuee cetueebvegmeej ke=leer kejlees.
1)
Jeweeqkeleke efJekeemeeleerue ceeveJeer cetues Je veerleerleJeees cenJe mHe< keje.
16.4.3 meeesyebo keuHevee / eekeesjerye efJeeejmejCeer :

SKeeee efJeefMe meeceeefpeke mecegneyeue JewefMeeHetCe& DeMee ee, mecepegleer eEkeJee %eeve
cnCepes meeesyebo keuHevee nese. SKeeee Jekeleer eEkeJee yeNeeeoe mecegneee meboYee&le Demeuesueer
eekeesjerye efJeeejmejCeer (Congnitive Frame Work) cnCepes meeesyebo keuHevee nese.
eeuee efmLej eeflecee Demesner cnCeleele. efueHeceve (1922) eebveer eLece ner meb%ee JeeHejueer. meeesyebo
keuHevee cnCepes SKeeee efJeefMe mecegneleerue ueeskeebee JewefMeeebyeue eEkeJee iegCeoes<eebyeue efmLej
Peeuesuee keuHevee Demeleele. Goe. ceejJee[er efekeket Demeleele, osMemLe DeJeJeefmLele Demeleele,
cejee ue{Jewes Demeleele, kesjUer ke=leerMeerue Demeleele, DeeefoJeemeer eEkeJee Kes[eeleerue ueeske
DebOeeeUt Demeleele Jeiewjs. DeMee meeesyebo keuHevee efJeefMe peeleerefJe<eeer, Oecee&efJe<eeer, meeceeefpeke
mebIeveebefJe<eeer (egefvemesHe, jkeleHes{er, Fleeoer) JeJemeeeebefJe<eeer, m$eer-Heg<eebefJe<eeer, lemese
efJeefMe Jeeeee JeefkeleefJe<eeerner Demeleele. Goe. Je= Jekeleeryeue les efJemejeUt, efveef<ee, DeMekele,
Deepeejer, Demeeceeefpeke Demeleele Demes meeesyebo efJeeej { Peeuesues Demeleele. DeeHeCe efkeleerlejer Je=
efeeeMeerue, KesUkej Je=eeres, meeceeefpeke Je jepekeere keee& kejCeejs, eHeU Demes Heenlees. Hejbleg
meeesyebo keuHevesHes#ee JesieUe DevegYeJe Deeuee lej lees DeHeJeeo mecepeuee peelees Je leer keuHevee leere
jenles. leCeeF&leerue Jele&veeyeuener DeeHeueer meeesyebo keuHevee Demeles. Flekese veJns lej efJeefMe
efoJeme, emebie, eeyeueee ner meeesyebo keuHevee leeej Peeuesuee Demeleele. DeceeJemee, mete& Je eb
enCekeeU eele kemes Jeeieeees, eeefJe<eeeree ner meeesyebo keuHevee Demeleele.
Jekeleer yeNeeeoe DeeHeuee YeesJeleeueee mebkeerCe& meeceeefpeke JeeleejCeeee DeLe&
ueeJeCeemeeer DeMee meeesyebo keuHeveebee GHeeesie kejerle Demeles. leecegUs SKeeoer Jekeleer efJeefMe
meceepeeeer Deens. ns peeCetve lee meceepeeefJe<eeeree meeesyebo keuHevesee DeHes#esletve DeeHeCe lee
301
Jekeleereer mebyebOe meeOelees. Goe. SKeeoer Jekeleer Hebpeeyeer eEkeJee MeerKe Deens ns mecepeueeme DeeHeCe
efnboerle Je efJeefMe< efJe<eeebJeje mebYee<eCe kejlees.
eEkeyeue ebie eeee celes Hemebleer-veeHemebleer eEkeJee ceevelee-Deceevelee eemeejKee
YeeJeYeeJeveebveer jbefpele Peeuesueer JeieeakejCeelceke Je YesoYeeJeelceke mebkeuHevee cnCepes meeesyebo keuHevee,
meeesyebo keuHeveecetUsner HetJe&enebeceeCese meeceeefpeke ogjeJee efvecee&Ce neslees. leecetUs eflener Ske
meeceeefpeke mecemeee Deens.
yeesiee[&me eebveer DeefYeJe=eer Je meeesyebo keuHeveebJej mebMeesOeve kesues. leele meeesyebo
keuHeveebcegUs meeceeefpeke Deblej Je ogjeJee efvecee&Ce neslees, Demes leebvee Dee{Uues. 1923 meeueer kee&Pe
Je yesueer eebveer Skee DeYeemeeceOes jeêre meceepeeeer efJeMes<e ue#eCes meebieCeeme ceneefJeeeueeerve
efJeeeLeevee meebefieleues. Decesefjkeve cegueebveer efveeesbee yeeyeleerle DebOeeeUt, DeeUMeer, De[eCeer
DeMeer efJeMes<eCes JeeHejueer lej Decesefjkeve ns Geesieefee Deensle Demee mJekeere mecetneyeue Oeveelceke
meeesyebo efJeeej Jekele kesuee. lemese efveees cegueeveer efveeeWee yeeyeleerle mebieerleesceer, Deeveboer yeokes,
DeMeer efJeMes<eCes JeeHejueer. DeMee meeesyebOe keuHeveebes cetU eleske mecegneee mJekeere keWeflelesceOes
(Ethnocentrism) meeHe[t Mekeles.
meeesyebo keuHeveebeer ue#eCes :
meeesyebo keuHeveebceOes Heg{erue meeceeve ue#eCes efometve esleele.
1)
meeesyebo keuHeveebee meeneeeves Jekeleer eEkeJee mecegnebes megefveefele Je { Demes lJeefjle

JeieeakejCe kesues peeles. les yejesyej eEkeJee egkeeresner Demet Mekeles.
2)
meeesyebo keuHeveebee mJeerkeej lee meceepeeleerue Jekeleer DebOeesvese kejleele. les efJeeej
eceeCe ceevetve leeeer leeefke&ke efeefkelmee Heejmes keesCeer kejerle veener.
3)
meeesyebo efJeeej ns YeeJevee, DeefYeeer Je HetJe&enebveer eYeeefJele Peeuesueer Demeles Je HetJe&enebveer

eYeeefJele Peeuesueer Demeles. les Deeener mJeHeees, ece Demeleele. cnCetve meeesyebo keuHeveele
yeoue kejCes HetJe&enebHes#eener DeJeIe[ Demeles.
4)
meeesyebo keuHevee HeejbHeefjke Heleerves Skee efHe{erke[tve ogmeNee efHe{erke[s mebeefcele nesleele.
leecetUs veJeerve efHe{eruee Ske leeej erkeesve/Jeweeefjke eewke efceUles.
5)
meeesyebo efJeeejele JeemleJelee keceer Demetve les Deuebkeejerke Meyoele, efJeMes<eCeele Jekele kesues
peeles.
6)
meeesyebo efJeeej ogmeNeebee DevegYeJeeJej DeeOeejuesues Demeleele. meeesyebo keuHevee yeouet

Mekeleele. JeeHeke DevegYeJeebcegUs meeesyebo keuHevee LeeseeHeej yeoueuee lejer leebee
meeesyeboHeCee efmLej Je efkeeT Demeee Demelees. 20-25 DeceeJemeebvee eJeeme kevener
keener $eeme Peeuee vemeuee lejer Jekeleereer DeceeJemesee je$eer DeHeIeele peemle nesleele ner
meeesyebo keuHevee keeece Demeles. Deveske Goej ceejJee[eeeer GoenjCes Ssketvener Jekeleer
yeesueleevee ceejJee[er efekeket Demeleele Demese cnCeles. keener meeesyebo keuHeveebee lej
Jekeleeree JewefMeeebJej eYeeJe He[lees Demes Decesefjkesleerue Skee HeenCeerle Dee{Uues. Je=
efJemejeUt Demeleele ee efJemle=le meeesyebo keuHevesee eYeeJe Je=ebee mJele:ee Jele&veeee
302
mHeerkejCeele efometve eslees. Je=lJeeke[s Pegkeuesuee Jekeleer ceeefnleer, Ievee, leejKee,
emebie Jeiewjs ieeser ue#eele sJeCeeee Hegjsmee eelve kejerlee veenerle. peCet efJemejCeeee
leebvee HejJeevee efceUeuesuee Demelees. (leebee efJe<eeeree meeesyebo keuHevescegUs)
meeesyebo keuHeveebes HeefjCeece Je efveceg&ueve :
meeesyebo keuHevee ee HetJe&enemeejKeee meeceeefpeke otjeJee efvecee&Ce kejCeeNee Demeleele
keener meeesyebo keuHeveebcegUs SKeeee mecegnees Deefle meeceeveerkejCe kesues peeles. leecegUs lee
mecegneleerue Jekeleeres eLeeleLe mebJesove nesT Mekele veenerle. lemese Keguee ceveeves lee ieeleerue
JekeleeRee mJeerkeej kesuee peele veener. Goe. kegjesie, ceeveefmeke efJeke=leer yejs PeeueeJejner meceepeele
leebee ceeskeUsHeCeeves mJeerkeej kesuee peele veener. leebvee meceeve JeeieCetke efoueer peele veener.
meeesyebo keuHeveebes HeefjCeece HetJe&enebFlekese meeceeefpeke erves neveerkeejke Demeleele.
lesmee ee { efJeeejebee efveceg&ueveemeeer HetJe&enebee efveceg&ueveees ceeie&e GHeegkele Demeleele. DeMee ee
meeceeefpeke DemJeemLeoMe&ke meeesyebo keuHevee meceepeeleerue efJeeveebveer, yegefJeeeebveer otj kejCeees
eelve kesues Heeefnpesle. lemese emeej ceeOeceebeener leemeeer ceesee eceeCeeJej GHeeesie kejeJee.
1)
meeesyebo keuHevee cnCepes keee?
16.4.4 HetJe&en DeeefCe leebeer Jeweefkeleke efJekeemeeleerue Yetefcekee :

HetJe&en ner Yeejleeleerue Jee{leer mecemee Deens. HetJe&en ner DeeHeueer cegues Je DeeHeueer DeefYeJe=eer
eebeeMeer mebyebOeerle Demeleele. HetJe&en DeeHeuee Jele&veeJej DeeefCe DeeblejefeeebJej HeefjCeece kejleele.
HetJe&enees mJeHe DeeefCe eceeCe DeeHeuee Jeweefkeleke efJekeemeeJej HeefjCeece kejleele. DeeHeuee
JeefkeleceJe efJekeemeele HetJe&eneeer Yetefcekee cenJeeeer Deens. Jekeleeree meeceeefpeke meceeeepeveele
HetJe&en HeefjCeece kejleele. HetJe&en ner Yeejleeleerue ceeser mecemee Deens. keejCe yengmebKe meeceepeerke
ie JesieJesieUee HeefjefmLeleerletve Deeuesuee Demelees. leebes efnlemebyebOe HejmHejefJejesOeer Demeleele.
HetJe&eneJej DeeOeeefjle YesoYeeJe ner Jee{leer mecemee Deens. Oecee&yeeyele Deveske HetJe&en Deensle.
YesoYeeJeeee JeeieCegkeeree elee JeejbJeej eslees. peeleerYeso, Oece&Yeso, efuebieYeso DeeefCe leevegmeej
DemeCeejs HegJe&en ner meeceeve yeeye Deens. Menjer YeeieeceOesner DeMee ekeejee YesoYeeJe DeefmlelJeele
Demeuesuee efometve eslees.
303
otmeNee JebMeeee, Oecee&ee DeeefCe efuebieeee Jekeleeryeeyele DemeCeeje vekeejelceke erkeesve
cnCepes HetJe&en Deens. HetJe&en mekeejelcekemege Demet Mekeleele. Jekeleeree efJeefMe meceepeeefJe<eeer,
Oecee&efJe<eeer, JeCee&efJe<eeer, JebMeeefJe<eeer, eEueieYesoeJej DeeOeeefjle ieeefJe<eeer DemeCeeje erkeesve cnCepes
HetJe&en Deens. ee DeeOeejs lees ogmeNee ieees cegueceeHeve kejlees. pesJne Jekeleer meceepeeee efJeefMe
ieeefJe<eeer HetJe&enotef<ele erkeesve sTve Demelees, SKeeee Jekeleeree HetJe&eneyeeyeleeer ceeefnleer
megmebiele Demet Mekeles. HeCe DeMeer ceeefnleer DeOe&mele Demeles. HetJe&en Ske erkeesve cnCetve
erkeesveeee meJe& JewefMeeebJej HeefjCeece kejlees. leeceOes peeCeerJe, YeeJevee DeeefCe Jele&ve Iekeebee
meceeJesMe neslees. efJeefMe ieeefJe<eeer DemeCeeje HetJe&en efJeeeme DeeHeCe DeHeJeeo eeYeesJeleer keWerle
Peeuesuee Demelees. leees mJeHe meeesye Demeles. les Skeoe leeej Peeues keer Hejle yeouele veener.
pejer les JeeF& vemeues lejer leevegmeej Jekeleer peerJeve Jekeleerle kejleele. HetJe&eneceOes meceepeeleerue
efJeefMe ieeyeeyeleeer Jekeleeree ceveeceOes vekeejelceke YeeJevee leeej nesles. pee ieeyeeyele
Jekeleeree vekeejelceke erkeesve leeej Peeuesuee Demelees. lee ieeleerue Jekeleer DeeefCe ieeyeeyele
Jekeleer vekeejelceke Jele&ve kejles. leeletve YesoYeeJe efvecee&Ce neslees.
Jekeleereer YeeJevee DeeefCe peeCeerJe eeceOes cenJeeee mebyebOe Demelees. efJeefMe ieeyeeyele
Jekeleereer vekeejelceke YeeJevee leeej Peeuesueer Demeles. lee ieeee lee Jekeleeree mebyebOe Deeuee keer
leeeeMeer leees Jele&ve vekeejelceke YeeJevesletve nesles. DeMee Jekeleeree yeeyeleerle Demes Jele&ve
DeeHeesDeeHee nesles. meeceeefpeke peeCeerJesee efJeefMe Debieeyeeyele HetJe&en mege Demet Mekelees. ceeefnleerJej
eefeee nesCeeeer efeee ceeveJeeeer #ecelee ceee&oerle Demeueeves efJeeejebee eelveeves lees peJeUes ceeie&
efmJekeejlees. meeceeefpeke peeefCeJesyeeyele lees eee ceeiee&ee DeJeuebye kejlees. DeeHeueer ogmeNee yeeyeleerle
eJe=eer meeesye Demeles. ee OeesjCeecegUs Jekeleer leeyeeyele meKeesue efJeeej ve kejlee erkeesve leeej
kejles.
HetJe&en ne Ske erkeesve Demelees. Jekeleer eEkeJee efJeefMe meceepeeyeue leeceOes
vekeejelceke YeeJevee Demeles. HetJe&eneceOes ee, efJeeeme eebee pemee meceeJesMe Demelees, lemee efJeefJeOe
ieeyeue DeHeJeeoner Demelees. HetJe&eneceOes efJeefMe meceepeieeyeue vekeejelceke Je=eeree meceeJesMe
neslees.
HegJe&enees ekeej :
1) Oeeefce&ke HetJe&en :
Yeejleele Deveske peeleerOecee&es ueeske jenleele. mejkeej ueeskeebee Oeeefce&ke yeeyeerceOes menmee
nmle#esHe kejerle veenerle, leeceOes Yeejle efvejHes#e Deens. lejerner Skee Oecee&ee ueeskeebee ogmeNee
Oecee&ee ueeskeebyeeyele DemeCeeje HetJe&en mebIe<ee&es keejCe jlees. ee HetJe&enebceOes efJeefMe Oecee&es ueeske
osMeefnleJeeoer Deensle. les efJeeemeen& veenerle. les Deeeceke DeeefCe iegvnsieejer eJe=eeres Demeleele. les
efveyeg& DeeefCe keeceegkeej Demeleele. DeMee HegJe&enebee meceeJesMe neslees.
2) peeleeryeeyele HetJe&en :
Yeejleere meceepe efJeefJeOe peeleer Oecee&ee ueeskeebceOes efJeYeeieuee peelees. ee peeleer Hegvne
Deveske GHepeeleerceOes efJeYeeieuee peeleele. pevceevegmeej Jekeleereer peele jles. Jekeleereer peele
kesJnee yeouele veener. peeleereer Ge peeleerke[tve keefve peeleerke[s DeMeer HeomeesHeeve jevee Deens.
peeleeryeeyeleee HegJe&enebee meecevee keefve< peeleerleerue kejeJee ueeielees. Yeejleere jepekeejCe DeeefCe
304
meceepekeejCeele peele cenJeeeer Yetefcekee Heej Hee[les. peeleeryeeyele HetJe&en peeleerYesoeletve Jekele
nesleele.
3) eEueieYesoeJej DeeOeeefjle HetJe&ie=n :
eEueieYesoeJej DeeOeeefjle HetJe&ie=n m$eer DeeefCe Heg<e ee oesvner ieeceOes DemleerlJeele Demeles.
HeCe efm$eeebee keeceeee efkeeCeer YesoYeeJeeeer JeeieCetke efoueer peeles. nerve JeeieCetke, efm$eeebvee meceeve
ceesyeouee efouee peele veener, keeceeee efkeeCeer ye{leereer mebOeer ve osCes Demes Yesoees mJeHe Demeles.
4) Jeie& HetJe&en :
Yeejleeleerue eeceerCe DeeefCe Menjer meceepe Jeie&JeJemLesJej DeeOeeefjle Deens. efJeefMe meceepe
ieeuee ogmeNee meceepeieeHes#ee Ge eEkeJee keefve opee& meceepeieeleerue me<eebke[tve efouee
peelees. DeeefLe&ke efmLeleer, DeefOekeej, meYee, mebHeeer, efMe#eCe ee DeeOeejeJej meceepeeceOes Ge Jeie&,
ceOece Jeie&, DeeefCe keefve Jeie& DeMeer efJeYeeieCeer kesueer peeles. eleske ogmeNee Jeiee&le HetJe&en Demeleele.
leecegUs mebIe<e& efvecee&Ce neslees.
5) JeeeJej DeeOeeefjle HegJe&en :
DeemLeeHevesceOes JeeeJej DeeOeeefjle Jejer (efmeveerej), keefve(pegefveej) Demee YesoYeeJe
kesuee peelees. Je=ebeer mce=leer kecekegJele Demeles. ueneve cegueebvee mecepe keceer Demeles. ee HetJe&enebee
meceeJesMe nesCes.
6) eosMeeJej DeeOeefjle HetJe&en :
efJeefMe eosMe ceeieemeuesuee Deens. lee eosMeeletve Menjele esCeejs ueeske Demebmke=le DeeefCe
iegvnsieejer eJe=eeres Demeleele. DeMee meJe& HetJe&enebee eele meceeJesMe neslees.
HetJe&enebeer keejCes :
1) emeejceeOeces : otjoMe&veJejerue efJeefJeOe Jeeefnvee efe$eHe ee ceeOeceeletve cegueebceOes Deveske
HetJe&en efvecee&Ce nesleele. efJeefMe JeCee&es DeeefCe JebMeees ueeske otjoMe&ve DeeefCe efe$eHeebceOes JeejbJeej
efometve esleele. leecetUs HetJe&en efvecee&Ce neslees.
2) meeceeefpeke ceeHeob[ : meeceeefpeke ceeHeob[evegmeej keesCeleer ke=leer eesie, keesCeleer DeefYeJe=eer
eesie Deens ns efMekeefJeues peeles. eleske meceepeele pes ceeHeob[ Demeleele leevegmeej HetJe&en efvecee&Ce
nesleele.
3) Deeblejefeesee DeYeeJe : Jekeleeree meceepeeleerue Flej ueeskeebyejesyej DeeefCe meceepeeyejesyej
DeefleMee ceee&efole mebHeke& Demesue lej leeletvener lee meceepe Iekeeyeeyele Jekeleeree ceveele HetJe&en
efvecee&Ce neslees. DeeHeuee efJeefMe peele, Oece&, Jeie& DeMee meceepe Iekeeyeeyele ceee&efole mebHeke&
DemeueecetUse leeyeeyele DeeHeuee ceveele Deveske HegJe&en efvecee&Ce nesleele.
4) efMekeJeCe : DeeHeCe ueneveHeCeeceOes DeeF&-Je[erue, efMe#eke, meceJeemke eebeeke[tve Deveske
ieeser efMekelees DeeefCe leevegmeej DeeHeues cele leeej nesles. DeMee Jekeleerbee Jele&veeletve Jekeleer Deveske
HetJe&en efMekeles. efJeefMe meceepeieeyeeyele vekeejelceke HetJe&en ee ueeskeebke[tvee JekeleerceOes efvecee&Ce
kesues peeleele.
305
5) JekeleerHeg{erue DeeoMe& : ueneve cegueees DeeHeues DeeF&Je[erue, efMe#eke, meceepeeleerue Jeefj
Jekeleer DeeoMe&mLeeveer Demeleele. ee ueeskeebee Jele&veeletve JekeleerceOes Deveske HetJe&en efvecee&Ce nesleele.
6) mHeOee& : oesve ieeleerue mebIe<e& ne mege HetJe&enees GiecemLeeve Demeles. oesve meceepeieeleerue
mHeOexletve Deveske HetJe&en efvecee&Ce nesleele. SKeeee meceepeieeuee iegCeJeee vemeleebvee efMe#eCe, veeskejer
DeeefCe Flej efkeeCeer mebOeer efoueer peele Demesue lej ogmeNee meceepeieeJej Deveee neslees leecegUs
ogmeNee meceepeieeee JekeleerceOes Deveske HetJe&en efvecee&Ce nesleele.
7) He#eHeeleer %eeveeefeee : He#eHeeleer %eeveeefeesceOes DeeHeueeke[s ieesUe nesCeeNee ceeefnleeree
menmebyebOe ueeJeleevee pej He#eHeeleer eefeesee DeJeuebye kesuee lej efve<ke<e&ner He#eHeeleer esleele. leecegUs
keener meceepeieeyeeye HetJe&enogef<ele erkeesve emeeefjle neslees. meeesye efJeeeme DeeefCe erkeesve ee
HetJe&enebvee cepeyegleer DeeCeleele.
8) meeceeefpeke esCeerkejCe : meceepeeleerue ueeske meceepeeeer efJeefJeOe ieele efJeYeeieCeer kejleele.
DeeHeuee ieele ueeskeebvee les Deeceee otmeNee ieeleerue ueeskeebvee leebee Demes les mebyeesOeleele. JebMe,
Oece&, efuebie, Jee, JeCe& eEkeJee JeJemeee Demes keesCelesner keejCe ee esCeer kejCeeme Hegjsmes Demeles.
DeeHeuee ueeskeebyeeyele vekeejelceke YeeJevee leebeeceOes efvecee&Ce nesles.
9) JeefkelecelJe efYeVelee : DeefOekeejer eJe=eeres JeefkelecelJe DeeeceCe Jele&veees DeeefCe mJele:yeue
lemee HetJe&en DemeCeejs Demeles. keener JeefkelecelJe ner Deleble leej Demeleele. ns eEkeJee les eeHewkeer
Skeee ceeiee&ee les DeJeuebye kejleele. ceOeceeie& leebvee ceeve vemelees. keener Jeefkele He#eHeeleer efJeeej
kejCeeNee Demeleele.
10) meceJeemke : keener HetJe&en meceJeemke Jeefkeleke[tve JekeleerceOes esle Demeleele. efJeefMe
meceepe ieeyeeyeleee erkeesve ns eees GoenjCe Deens. efJeefMe peele, peceele, Oece& DeMee
ieeyeeyelees emebie DeeefCe DevegYeJe eebes Deeoeve eoeve DeeHeCe DeeHeuee meceJeemke Jekeleeryejesyej
kejerle Demelees. leeletve Deveske HetJe&en Jee{eruee ueeieleele.
HetJe&eneJej ceele kejCeemeeer Gheeeeespevee :
1) eesie efMekeJeCe : meJe&Oece& meceYeeJe, meefn<Ceglee, ceeveJeleeJeeo eeejs ogmeNee
meceepeieeyeeyelees HetJe&en DeeHeCe veeefnmes ke Mekelees. cegueebvee Meeuese HeeleUerJej leMeer efMekeJeCe
osTve DeeHeCe HetJe&en veenermes ke Mekelees. Heeuekeebes eyeesOeve Jeie& IesTve cegueebceOes HetJe&en efvecee&Ce
kejCeejs Deeeej-efJeeej peeCeerJeHetJe&ke otj sJeCeeyeeyele DeeHeCe leebes eyeesOeve ke Mekelees.
leeeeceeCes HetJe&enecegUs oesIeebesner vegkemeeve nesles eeeer peeCeerJe Heeuekeebvee keve efoueer Heeefnpes.
HetJe&en JekeleerceOes Glmegkelee, efYeleer DeeefCe s<e YeeJevee efvecee&Ce kejleele eeeer peeCeerJe Heeuekeebvee
keve efoueer Heeefnpes.
2) meceepeieeceOes megmebJeeo Jee{efJeCes : oesve meceepe ieeleerue megmebJeeo Skeceskeebyeuees HetJe&en
otj kejCeeme ceole kejlees. eemeeer oesve ieebceOes efJeOeeeke mebyebOe efJekeefmele Peeues Heeefnpes. oesve
ieeleerue megmebJeeo DeeefCe menkeee& eecegUs vekeejelceke YeeJevee keceer nesles. oesve meceepeeleerue meece
Skeceskeebvee mecepeles. Skeceskeebleerue meceepe DeeefCe HejmHejebyeue Deeke<e&Ce Jee{eruee ueeieles. meeesye
306
HetJe&eneceOes DeLe& veener. ns veJeerve ceeefnleeree DeeOeejs Jekeleeruee mecepeles. Hegve: Hegvne esCeeNee
meyebOeebcetUs vekeejelceke YeeJevee keceer nesle peeles.
3) emeej ceeOeces : otjoMe&ve, efe$eHe, Jele&ceeveHe$es ee ceeOeceebveer Oece&efvejHes#e efkeesve
mJeerkeeve keee&ece emeeefjle kejeJesle. efe$eHeebee yeeyeleerle mesvmee@j yees[& cenJeeeer Yetefcekee Heej
Hee[t Mekeles. HetJe&en ogef<ele efe$eCe kee{tve ekeeeuee Yeeie Hee[t Mekeles. mebHetCe& emeej ceeOeceebee
yeeyele DeMee Deeeejmebefnleseer iejpe Deens.
4) DeeoMe& : meceepeeleerue DeeoMe& JeefkelecelJe Jekeleeree Jele&veeJej HeefjCeece kejleele. DeeF&-Je[erue
DeeefCe efMe#eke ns DeeHeues DeeoMe& Demeleele. eeefMeJeee meceepeeleerue Ge HeoeJej DemeCeeNee Jekeleer
Goe. jepekeere Jekeleer, meceepemegOeejke DeeefCe Oeeefce&ke #es$eeleerue Jekeleerner DeeoMe& Demet Mekeleele.
ee Jekeleerke[tve HetJe&enotef<ele Jele&ve nesJet vees. keejCe ee DeeoMe& Jekeleerke[tvee DeeHeCe yeNeeeoe
DevegkejCeecegUs HetJe&en ogef<ele Jele&ve kejlees.
5) YesoYeeJe : meceepeeeer efJeYeeieCeer kejleevee DeeHeuee DeeefCe ogmeNeeee DeMeer efJeYeeieCeer efkebJee DeMee
ekeejee mecepe efvecee&Ce kejCes ns HetJe&enees ecegKe keejCe Deens. pej DeeHeCe ne mecepe otj kesuee lej
HetJe&en DeefmlelJeele jenCeej veener. meceepeeceOes DeeHeuee Deiej Hejkee Demes Jeieer&kejCe ve kejlee
meJe&e DeeHeues Deensle DeMeer YeeJelee efvecee&Ce kejlee Deeueer Heeefnpes.
6) efJeeejHetJe&ke yeoue : HetJe&enotef<ele Jele&veees cetU DeeHeuee efJeeejebceOes Demeles. DeeHeCe
DeeHeuee efJeeejebee leke&Meg HegveefJeeej kesuee Heeefnpes. meceesjee Jekeleeruee leeee Yetefcekesletve
mecepetve Iesleueeme DeeHeues HetJe&en otj nesT Mekeleele.
1) HetJe&en cnCepes keee les meebiegve HetJe&enees ekeej mHe< keje.
2) HetJe&eneeer keejCes meebietve HetJe&en efveJeejCeemeeer Gheee eespevee meteJee.
16.5 leCeeJe DeeefCe mebIe<e& eebeer meeJe&peefveke DeefYeJekeleer cnCepes

DeeecekeJe=eer DeeefCe eEnmeeeej
eemleeefJeke :
Deeecekelee DeeefCe efnbmeeeej ner ceeveJeer meceepeeeer DeU JewefMees Deensle. Ssefleneefmeke
IeveebJeve Demes ue#eele esles keer DeeecekelescegUs Deveske egs Ie[tve Deeueer, ceeveJeer DeefmlelJe
Oeeskeeele Deeues. oesve ceneegs, Jee{lee onMeleJeeo, peele DeeefCe Jeie& mebIe<e&, DeCegegeeer efYeleer F. ns
307
meJe& ceeveJeeee Deeecekeleses efveoMe&ke Deensle. leCeeJe DeeefCe mebIe<e& ner kesJeU Jeweefkeleke yeeye veener.
keOeer keOeer leeee meeJe&peefveke mJeHeele Gske nesT Mekelees. keener JesUe SketCe ie eEkeJee peeleere
ieeuee meecegoeefeke mebIe<ee&ee DevegYeJe eslees. Demee ie DeeHeueeJejerue leCeeJeees peenerj eoMe&ve
kejleebvee Deeecekelee Je efnbmeeeej Ie[Jetve DeeCelees. eeee DeLe& meeJe&peefveke leCeeJe DeeefCe mebIe<ee&es
meeJe&peefveke eoMe&ve cnCepes Deeecekelee DeeefCe efnbmeeeej nese. Deeecekelee DeeefCe efnbmee ee
meOeeee keeUeleerue meeceeve Ievee nese.
[esuee[& eebeeceles Deeecekelee cnCepes Demes Jele&ve keer peeee GsMe efveoxefMele Jekeleerme
Fpee HeesneefJeCes ne Demelees. eeceOes Meejerefjke DeeefCe ceewefKeke DeMee oesvner Deeecekelesee meceeJesMe
neslees. Deeecekelee ele#e DeeefCe Deele#e Demet Mekeles.
keejCes :
1) efeLeeJeCeer : meeceeefpeke vesle=lJe kejCeeNee Jekeleerke[tve efoueer peeCejer ele#e efeLeeJeCeer ns
meeJe&peefveke Deeecekeleses ecegKe keejCe Demeles. Flejebvee meeleleeves ceejuesues meewce esceCesmege
Deeecekelesuee keejCe jleele. Flejebke[tve efoueer peeCeejer efeLeeJeCeer ns DeeecekelesceOes cenJeeeer
Yetefcekee Heej Hee[les. pesJne Flejebke[tve Deeecekelesee DevegYeJe eslees lesJne DeeHeCe leeHes#ee DeefOeke
eceeCeele Deeeceke neslees. jeieeuee efeLeeJeCeer osCeeNee IekeebceOes Meejerefjke Deeecekelee, ceewefKeke
Deeecekelee, DeeflemebJesoveefMeuelee, leglee, DeeeceeefCekeHeCee, Dekeee&#ecelee eebee meceeJesMe neslees.
m$eer DeeefCe Heg<eebceOes Meejerefjke DeeefCe ceewefKeke Deeecekelee jeieeuee eecegKeeves efeLeeJeCeer osles.
leg uesKeueecegUs Heg<eeHes#ee efm$eeebvee DeefOeke jeie eslees. eleske peCe efeLeeJeCeeruee yeUer He[leese
Demes veener. pej DeeHeCe efeLeeJeCeer eefeee cnCetve Deeeceke Peeuees lej leees DeeHeueeJej Deveske
JeeF& HeefjCeece nesleele.
2) JewHeue : efJeHeuelee, efvejeMee ner vesnceer Deeecekelesuee eeuevee osCeejer Demeles. Deeecekelesee
Goe vesnceer JewHeueeletve neslees. JewHeueeves eemeuesuee Jekeleer vesnceer Deeecekelesuee keejCe MeesOele
Demeleele.
3) efJemLeeefHele Deeecelee : pesJne SKeeee meyeU Jekeleer eEkeJee ieeefJe Deeeceke nesCes
DeeHeueeuee HesueCeejs vemeles lesJne leeee jeie DeeHeCe DeeHeueeHes#ee otye&ue Jekeleer eEkeJee ieebJej
kee{lees. leeuee efJemLeeefHele Deeecekelee Demes cnCeleele. DeeHeCe peeeeJej ne jeie kee{lees lees
DeeHeuee keefve, DeeHeueer Helveer, cegues eeHewkeer Demet Mekelees, keer pees peMeeme lemes elegej osT
Mekele veener.
4) ceeOeceeletve oeKeefJeuee peeCeeje efnbmeeeej : otjoMe&ve DeeefCe efe$eHeeletve oeKeefJeuee
peeCeeNee efbnbmeeeejeee Jekeleeree erkeesveeJej, YeeJeveebJej DeeefCe Jele&veeJej HeefjCeece neslees. leMeee
ekeejes Jele&ve oMe&keeke[tve nesles. mebMeesOeve DeYeemeeJeve Demes efometve Deeues Deens keer,
ceeOeceebceOetve oeKeefJeuee peeCeeNee efnbmeeeejecetUs oMe&keebceOes eEnmeeeejeeer YeeJevee Jee{les.
5) Gespeke Jele&ve : Gespeke ceeveefmeke Jele&veecetUs ceese DeeefCe keke&Me DeeJeepe, mHeOee&lceke
neJeYeeJe, Mekeleer eoMe&ve eecegUs Deeecekelesuee eeuevee efceUles.
308
6) ueQefieke celmej : ueQefieke celmej ns Ske Deeecekeleses cenJeees keejCe Deens. eeceOes Jekeleeruee
Demes Jeeles keer leeeer efee Jekeleer ogmeNee Jekeleeryejesyej Devewefleke mebyebOe emLeeefHele kejles Deens.
ee efmLeleerle leeuee efee Jekeleeree Yeebkej jeie eslees DeeefCe efee Jekeleer eEkeJee eeflemHeOeea eEkeJee
oesIeebvee efMe#ee kejCeeeer eespevee DeeKelees.
7) efyeYelme efe$eCe : eEnmeke mJeHeeee efyeYelme efe$eHeebcetUs Heg<eebeer efm$eeebvee Fpee
HeesneseJeCeeeer Deeecekelee Jee{les. efyeYelme efe$eHe Heeefnueeveblej Jekeleer leMee ekeejes efe$eHe
peemleerle peemle Heent ueeieles. yeueelkeejemeejKee iegvneees leebvee Heejmes ieebefYee& Jeele veener.
yeueelkeejeuee yeUer He[uesuee Jekeleeryeue leebvee HeejMeer menevegYetleer Jeele veener.
8) ceeHeeve : ceeveme Meem$e%eebee celes ceeHeeve DeeefCe Deeecekelee eeceOes efvekeee mebyebOe Deens.
efyeDej yeej, ne@sume, Hejefce ce DeMee efkeeCeer ueeske ceeHeeHe kejleele DeeefCe Deeeceke eJe=eer
efvecee&Ce nesles.
9) eeosefMeke Demeceleesue : Yeejleeleerue keener Yeeie efJekeefmele lej keener Yeeie DeefJekeefmele Deensle.
DeMeeJesUer ceeieeme jepeeletve DeeHeuee jepeele esTve DeeHeueeMeer ueeske mHeOee& ke ueeieues keer
leebee DeeHeueeuee jeie eslees. leeletve YetefceHet$e ner mebkeuHevee Heg{s esles. veeskeNee DeeefCe Flej
mebOeerceOes yeensjee ueeskeebvee [eJeueues peeles. leecegUs mebIe<e& meg neslees.
10) jepekeere Ieke : Deveske jepekeere He#e DeeefCe ie meceepeeleerue efJeefMe iejpee efkebJee
SKeeoe cege Geuetve Oejleele leeuee peeleere mJeHe efoues peeles. mebyebOeerle cege DeefOeke mebJesoveMeerue
keve leees peeefnj eoMe&ve kesues peeles. leecegUs Deeecekelesuee eeuevee efceUles.
11) Oeeefce&ke Je peeleere Ieke : Deveske Oeeefce&ke Je peeleere Ieke Deeecekelesuee eeuevee osleele.
Oeeefce&ke YesoYeeJe peceeleJeeoeuee eeuevee oslees. mJele:ee Oece& DeeefCe peele eeyeueee DeJeemleJe
keuHevee Deeecekelesuee eeuevee osleele.
12) efe[Keesj Je=eer, met[YeeJevee : Lees[eeMee efeLeeJeCeervesmege Heej ceeser Gespeke ke=leer
kejCes. YeeJeefveke eefleefeeses Deeflejskeer eoMe&ve DeeefCe met[ YeeJevesves efeLeeJeCeer osCes eecegUs
Deeecekelee Jee{les.
13) Me$etlJeeeer YeeJevee : otmeNeeyeue Deblece&veeceOes DemeCeejer Me$etlJeeeer YeeJevee mege Deeeceke
eJe=eeruee eeuevee osles. HegjsMee ceeefnleerefMeJeee otmeNeeJej kesuesuee DeejesHeecetUsmege Deeecekelee
efvecee&Ce nesles.
14) DeelceHetpee DeeefCe Denbieb[ : keener Jekeleer Heej ceesee eceeCeele mJeebkeWefle Je DeelceHetpeke
Demeleele. mJele:ee efkeesveeJej leebeer Deeflejskeer ee Demeles. ee eJe=eeree Deeflejske
Deeecekelesuee keejCeerYetle jlees.
309
1) leCeeJe DeeefCe mebIe<e& eecegUs Deeecekelee DeeefCe eEnmeeeej keMee ekeejs neslees? mHe keje.
16.6 meejebMe
Deepeee egieeceOes eleskeeuee leCeeJe DeeefCe mebIe<ee&uee meeceesjs peeJes ueeieles. Deepeee
mHeOee&lceke egieeceOes eleske Jekeleer eMemJeer nesCeemeeer melele Oe[He[le Demeles. leeeyejesyej
DeeHeues Jee&mJener mLeeefHele kejCemeeer eelveMeerue Demeles. leCeeJe ner eleske Jekeleeree
peerJeveeleerue JeemleefJekelee Deens. eleskeeuee keceer-DeefOeke eceeCeele leCeeJeeuee meeceesjs peeJes ueeieles.
efJeefJeOe keejCeemleJe pesJne leeCe efvecee&Ce nesleele lesJne HeefjefmLeleeruee meeceesjs peeCes nee Ske Heee&e
Demelees. leCeeJe Je mebIe<e& ee kesJeU Jeweefkeleke yeeyeer vemetve leeee keOeer-keOeer meeJe&peefveke
mJeHeelener Gske nesT Mekelees. keener JesUe SketCe ie eEkeJee peeleere ieeuee meecegoeefeke
mebIe<ee&ee DevegYeJe eslees. Demee ie leCeeJeebes peenerj eoMe&ve kejleevee Deeecekelee DeeefCe efnbmeeeej
Ie[Jet Mekelees. Deeecekelee DeeefCe eEnmee ee meOeeee keeUeleerue meeceeve Ievee Demeuee lejer
leeJej Gheeeeespevee kejCes iejpeses Demeles. DeeHeCe leCeeJe DeeefCe mebIe<ee&eer keejCes efJeeejele
Iesleueeme ceesee eceeCeeJej DeeHeueeuee efJeefJeOe mecemeebeer mees[JeCegke kejlee esT Mekeles. lemese
HetJe&en Je eekeesjerye efJeeejmejCeercetUs GodYeJeCeeNee mecemeebes Deekeueve keve lee mecemee
mees[efJeCeemeeer Jekeleer eelve ke Mekeles.

1)
2)
3)
4)
5)
6)
mebIe<e& cnCepes keee? mebIe<ee&eer keejCes efuene.

leCeeJe ner mebkeuHevee mHe keve efleeer keejCes Je HeefjCeece meefJemlej efuene.
meeesyebo keuHevee cnCepes keee?
HetJe&en DeeefCe leebeer Jeweefkeleke efJekeemeeleerue Yetefcekee mHe keje.
DeeecekeJe=eer DeeefCe eEnmeeeej cnCepes keee?
efHee efuene.
1) veerleerlelJes
2) cegueYetle ceeveJeer cetues
3) meeesyebo keuHevee
4) Deeeceke Je=eer
5) eEnmeeeej
310
17
mecekeeueerve meceepeeleerue leCeeJe DeeefCe
mebIe<ee&es JeJemLeeHeve
Heeeeer jevee :
17.0
17.1
17.2
17.3
17.4
17.5
17.6
17.7
17.8
Heeeeer Gefes
eemleeefJeke
mebIe<ee&es ekeej
leCeeJeeuee eMemJeerHeCes leeW[ osCeeee Gheee-eespevee
cee@mueesee DeelceHetleea efmeeble
mebIe<e& efveeb$eCeeee Gheee-eespevee
meeceeefpeke Sskee DeeefCe Meeblelesee erves mebIe<e& efveJeejCeees eelve.
meejebMe
efJeeeHeermlejere eMve.
17.0 Heeeeer Gefes
mebIe<ee&es efJeefJeOe ekeej mecepeeJetve IesCes.

leCeeJeeuee eMemJeerHeCes leeW[ osCeeee Gheee-eespevee mecepeeJetve IesCes.
ceemueesee DeelceHetleea efmeeble mecepeeJetve IesCes.
mebIe<e& efveeb$eCeeee Gheeeeespevee mecepeeJetve IesCes.
meeceeefpeke Sskee Je Meeblelesee erves mebIe<e& efveJeejCeees Gheee eEkeJee eelve mecepeeJetve IesCes.
17.1 eemleeefJeke
mebIe<e& DeeefCe leCeeJe ee yeeyeer JeemleJe cnCetve mJeerkeejueeme Jekeleer leebvee meeceesjs peeT
Mekeles. leeeeceeCes leeJej efveeb$eCener efceUJet Mekeles. pee Jekeleer leCeeJeeKeeueer oyetve peeleele eEkeJee
mebIe<ee&Heemetve Heueeeve kejeleele lee Jekeleer DeeHeuee peerJeveele HejeYetle nesleele. DeMee JekeleeRee
JekeleercelJe efJekeeme JeJeefmLele nesle veener. cnCetve leCeeJe Je mebIe<e& efveeb$eCe ee ceevemeMeem$eere
yeeyeeRee DeYeeme kejCes DeefleMee iejpeses Deens.
311
17.2 mebIe<ee&es ekeej

HejmHeefJe DeMeer oesve eEkeJee leentve DeefOeke Gefes, Je=eer, Oeses ner pesJne Skeee
JesUer ceveele peeie=le nesleele leeJesUer mebIe<e& efvecee&Ce neslees. lees SKeeee Jekeleeree ceveele pemee efvecee&Ce
neslees, lemeee meceepeeleerue oesve Jeiee&le, ieele lemese Skeee mebIevesle JeeJejCeeNee JekeleeRceOesner
GodYeJet Mekelees. Decesefjkeve ceevemeMeem$e%e keg& uetFve eebee celes peJeUHeeme meceeve leekeo
Demeuesuee Mekeleer pesJne HejmHej efJe efoMeebveer Heg{s esT ueeieleele, lesJne mebIe<ee&eer HeefjefmLeleer
efvecee&Ce nesles.
mebIe<ee&es JesieJesieUs ekeej Heg{erueeceeCes Deensle.
1) DeefYeiece DeefYeiece mebIe<e& :
Jekeleeruee Deeke<et&ve IesCeeeer meceeve Mekeleer Demeuesues oesve Heee&e efleee meceesj Demeleele.
leeletve Skeeeer efveJe[ kejeeeer Demeles. Goe. SKeeee Jekeleeruee meJe&e eRveer meejKeee
Deeke<e&ke DeMee oesve JeJemeeeebHewkeer keesCelee JeJemeee mJeerkeejeJee, Demee eMve pesJne He[lees, lesJne
leeee ceveele mebIe<ee&lceke Deeboesueves meg nesleele. leecegUs keesCelee Heee&e mJeerkeejeJee eeyeue
leeee ceveele Deefveefelelee efvecee&Ce nesles. Demes Demeues lejer ee e{Gleejebee eefeesle SKeeoe
Heee&e ekeve mJeerkeejuee peeT Mekelees.
2) Jepe&ve-Jepe&ve mebIe<e& :
ne mebIe<e& Jekeleeree ceveele yejse leeCe efvecee&Ce kejCeeje Demelees. keejCe meceesj Demeuesues
oesvner Heee&e leeeemeeer Deefee Demeleele. Goe. SKeeee efJeeeLee&uee DeYeemener kejeeee
vemelees, HeCe DevegeerCe& Peeueeyeue Iejeebeer yeesueCeerner Keeeeer vemeleele. peerJeveele Demes Deveske
emebie esleele keer pesJne DeMee ekeejs oesve Deefee ieeseRHewkeer Skeereer efveJe[ kejCes Yeeie He[les.
3) DeefYeiece-Jepe&ve mebIe<e& :
ee ekeejee mebIe<ee&le SKeeoer ieeser Skeee JesUer nJeerMeer Jeeles DeeefCe eUeJeerMeerner
Jeeles. Pee[eJej eebieuee efebee ueeieuesuee Heentve cegueeuee Pee[eJej e{tve lee lees[Ceeee ceesn
neslees. Hejbleg ueiese Demeener efJeeej leeee ceveele eslees keer DeeHeCe Pee[eJeve He[uees lej keee
nesF&ue? HeCe efJeeej kesueeveblej pee efJeeejMekeleeree eYeeJe leeeeJej He[lees, leeeceeCes
leeeeke[tve efveCe&e IesCeele eslees.
4) ognsjer DeefYeiece mebIe<e& :
meceeve Deeke<e&Ceegkele, HeCe HejmHej DeHeJeefpe&le DeMeer oesve Gefes meceesj Demeleerue lej
Jekeleeres ceve efOee ceve:efmLeleerle meeHe[les DeeefCe leeletve yeensj He[Ceeee ceeie meeHe[le veener. Goe.
SKeeee Jekeleeruee Iejere yemetve ceveesjbpeveemeeer jsef[Dees SskeeJeemee Jeelees, HeCe Gkee[e Heej nesle
DemeueecegUs Iejele yemeJele veener, yeensj He[tve Jeeleevegkegefuele efLeSjceOes yemetve efmevescee HeneJee Demes
cnues lej efKeMeele lee #eCeer Hewmes vemeleele. eeletve Jekeleer JewHeueemle nesCeeeer Mekeelee Demeles.
312
5) ognsjer Jepe&ve mebIe<e& :
ee ekeejee mebIe<ee&le meceesj Demeuesues oesvner Heee&e Deveeke<e&ke Demeleele. leeletve
keesCeleener Heee&e mJeerkeejuee lejer JewHeue DeUe Demeles. SKeeoer Jekeleer yeskeejeruee kebeUuesueer
Demeles. HeCe efleuee efceUt MekeCeejer veeskejerner kebeUJeeCeer DeeefCe keeeer Demeles.
1) mebIe<ee&es JesieJesieUs ekeej meebiee.
17.3 leCeeJeeuee eMemJeerHeCes leeW[ osCeeee Gheee-eespevee

leCeeJeeee eMemJeerHeCes meecevee kesueeme leCeeJe keceer nesT Mekelees. peerJeveeleerue leCeeJeebeer
DeHeefjnee&lee ue#eele Ieslee leebeeMeer pegUJetve IesCeemeeer eEkeJee leCeeJeeuee eMemJeerHeCes leeW[
osCeemeeer efJeefJeOe ekeejee Gheeeeespevee kejlee esT Mekeleele. ee Gheee-eespevee Heg{erueeceeCes
DeensleDe) Jeweefkeleke Gheee :
Jekeleerves mJele:eer Jeweefkeleke HeeleUerJej keeUpeer Iesleueeme leCeeJe keceer kejCeeme ceole
nesles eEkeJee leCeeJe efvecee&Cee nesle veener.
1) Meejerefjke Deejesie : Meejerefjke <ee kecepeesj Jekeleer leCeeJe menve ke Mekele veener.
leemeeer Jekeleeres Meejerefjke Deejesie megOeejCes ne SkecesJe Gheee Deens. eesie ekeejs Jeeeece
kesueeme Je mekeme Deenej Iesleueeme leCeeJe menve kejCeeeer Mejerjeeer #ecelee Jee{les. Meejerefjke
#ecelee eebieueer jeefnueeme leCeeJeebes Meejerefjke HeefjCeece efveeb$eCeele sJelee esleele.
2) meeceeefpeke mebyebOe : efvekeesHe meeceeefpeke mebyebOeecegUs Jekeleer Flejebyejesyej cew$eeres mebyebOe jeKetve
Demeles. leecegUs leeuee Flejebee ceoleereer nceer Jeeles. FlejebHeemetve $eeme nesCeej veener, eeeer
leeuee Kee$eer Jeeles leecegUs leeee ceveele Ske DeeMeeJeeoer erkeesve leeej neslees. leecegUs leCeeJe
keceer nesCeeme ceole nesles.
3) keeue JeJemLeeHeve : Deefleefjkele keeceeee leeCe keceer kejCeemeeer keeue JeJemLeeHeve DeefleMee
cenJeees Deens. eeOeeve eceeves HetCe& #ecelesves keeces kesueeme Je efoJemeYejeleerue keeceees JesUeHe$eke
leeej kesueeme leCeeJeeee meecevee kejeJee ueeieCeej veener.
313
4) mJeeb efveeb$eCee : leCeeJeHetCe& HeefjefmLeleerle mJele:Jej efveeb$eCe sJeCes, ceveeJej efveeb$eCe sJeCes Je
JeeieCegkeerJej efveeb$eCe sJeCes ns HetCe&HeCes Jekeleeree neleele Demeles. leecegUs mJeeb efveeb$eCeecegUs ner
leCeeJe eUlee esT Mekelees.
5) ceveeeer HetJe&leeejer : YeefJe<eeleerue leCeeJe Iekeebee Deieesoj Deboepe IesTve keesCekeesCelee
De[eCeer GodYeJet Mekeleele, leeJej keMeer ceele kejlee esF&ue, eeyeeyele Deieesoj ceveeeer HetJe&leeejer
keve sJeueer lej leCeeJeeeer efleJelee keceer nesles.
6) leCeeJecegkeleeres eefMe#eCe : eesie, eeCeeeece DeeefCe OeeveOeejCee eeejs MejerjeJejerue leeCe keceer
kejlee eslees. OeeveOeejCescegUs Skeeelee Jee{les, leecegUs ceveeJejerue leeCe keceer neslees. Meeble yemetve
mebieerle Sskeueeme leCeeJeeHeemetve cegkeleer efceUt Mekeles.
7) Jeweefkeleke o#elee : Jeweefkeleke HeeleUerJej o#elee Iesleueeme leCeeJeebeer leerJelee keceer nesles.
meblegefuele Deenej, mekeejelceke efJeeej, bo, efce$e F. cegUs leCeeJe keceer kejCeeme ceole nesles.
ye) mebIeveelceke Gheeeeespevee :
keeceieejebvee leCeeJeeeer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesCeees keejCe cnCepes leebee veeskejermebyebOeerle mecemee nese. leecegUs mebIevesves DeeHeuee keeceieejebee leCeeJe keceer kejCeemeeer keener
Gheeeeespevee kejCes DeeJeMeke Deens. ee Gheeeeespevee Heg{erue eceeCes kejlee esleerue.
1) keeceeee mJeHeele Devegketue yeoue : mebIeveelceke GheeeeespeveebceOes keeceeee mJeHeele
Devegketue yeoue Ie[Jetve DeeCeues peeleele. keeceeee mJeHeele yeoue kesueeme keeceieejeee
keeceeleerue eekeesjeryeHeCee keceer nesTve leeuee veJeerve keeceele veeefJeCeeee DevegYeJe oslee eslees. DeMee
ekeejs keee&yeoue kesueeme leCeeJe keceer nesT Mekelees.
2) efveCe&e eefeesle meceeJesMe : keeceieejebvee JeJemLeeHeve Je efveCe&e eefeesle menYeeieer keve
Iesleueeme leebvee mJeeleb$eeee ueeYe efceUsue. keeceieejebvee DeeJe[eres Je eesie efkeeCeer keece efoueeme
leCeeJe keceer neslees. keeceeee efkeeCeer JeJemLeeHeveees oUCeJeUCe, ceeefnleeree KeguesHeCee sJeueeme
keeceieej Je JeJemLeeHeve eele Deblej jneCeej veener. iewjmecepe keceer nesTve leCeeJe keceer nesFu& e.
3) keeceeee DeeoMe& Heleeree DeJeuebye : keeceeee jevesee Deveske Debieebveer efJeeej keve
keeceeeer DeeoMe& Heleer MeesOetve kee{eJeer keer peer DeefOeke GlHeeoke DeeefCe keeceieejebvee Deevebo osCeejer
Demesue. leecegUsner leebes ceeveefmeke Deejesie eebieues jenerue.
4) meuueecemeuele : leCeeJeemle keeceieejebee yeeyeleerle ceevemeesHeeej le%eebke[tve meuuee GHeueyOe
keve IeeJee. eEkeyengvee DemLeeHevesceOes DeMee ekeejes ceevemeesHeeejees efMe#eCe Iesleuesueer Jekeleer
efveegkele kejeJeer keer peer keeceieejebee ceeveefmeke Deejesieeeer keeUpeer IesF&ue. leecegUs keeceieejebee
DeelceefJeeeme Jee{sue Je les peerJeveeke[s mekeejelceke erves Heenleerue.
314
1) leCeeJe keceer kejCeeee Gheeeeespevee meteJee.
17.4 cee@mueesee DeelceHetleea efmeeble

esjCeebeer Jee&mJeesCeer eEkeJee HeomeesHeevejevee :
Jekeleeree Jele&vekeeueerve Jele&veeceeies esjCee Demeles. esjCee cnCepes Jekeleeruee efJeefMe efoMesves
keee&jle kejeeuee ueeJeCeejer Je Gef eeHle nesF&Heele keeee&uee Mekeleer HegjJeCeejer Ske ceeveefmeke
efmLeleer Deens. ceeCemeeee Jele&veeee efJekeeme mecepeeJetve Ieeeee Demesue lej leeee peerJeveeleerue
esjCee, leebes legueveelceke cenlJe DeeefCe ece mecepetve IeeJee ueeielees. esjCee ner Jekeleereer Deble:esjCee
Demeles. leer Jele&veeejs yeeneHe OeejCe kejles. esjCee-Jele&ve-Gef eebvee esjCee ee cnCeleele.
peesHeele Gef meeOe nesle veener leesHeele ns ee eeuet jenles.
eefme ceevemeMeem$e%e Deyeence Se ceemuees eebveer esjCeebeer Jee&mJeesCeer eEkeJee
HeomeesHeevejevee ne (Hierarchy of Motives)efmeevle ceeb[uee. leebee celes ceeveJeer
iejpeebceOes cetueYetle (basic) iejpeebke[tve Ge eefleee iejpeebke[s peeCeeee HeomeesHeevejevee
Deeke=leeryebOe Demelees. ceemueesves Heee ekeejee iejpeebee ece eeeceeCes meebefieleuee Deens.
1) Meejerefjke iejpee : peerJeble jenCeemeeeree iejpee- Yetke, leneve, efJeeebleer, keeceYeeJevee,
efveJeeje F.
2) megjef#elelesee iejpee : GHeemeceej, nuuee, yeskeejer, DeHeIeele, DemLewe& F.
3) meeceeefpeke iejpee : esce, cew$eer, menJeeme, mJeerke=leer F.
4) mJelJe peHeCeemeeeree iejpee : eeflee iejpee mJeebDeeoj, DeelceieewjJe, eeflee,
ceevelee F. (Estem needs)
5) DeelceHetleeaeer /mJeebHetCe& nesCeeeer iejpe : iegCeebee Ge opee&eer, eslJeeeer,
keee&#eceleseer DeefYeceeveegkele peeCeerJe, mepe&vemJeeleb$e. (Need for self
actuaisation).
ceemueesee celes efvecve opee&ee iejpee HetCe& Peeueeveblej ceeCetme Jejee opee&ee iejpeebee
efJeeej kejlees. Ske iejpe HetCe& PeeueeJej leeeeHeg{erue iejpe ceeveJeer Jele&veeeer esjke jles.
Jekeleereer Meejerefjke megjef#eleleseer, meeceeefpeke Je eefleeefJe<eeke iejpeebeer pee eceeCeele Hetle&lee
nesle peeles. lee eceeCeele DeelceHetleeaeer esjCee Jekeleeree peerJeveele eyeU nesT ueeieleele. ceemueesee
celes HetCe& Peeuesueer iejpe ner esjke vemeles.
315
ceeveJeer iejpeebeer esCeerjevee eEkeJee meesHeeve jevee :
iejpeebeer meeHes#e leerJelee
Ge HeeleUereer
iejpe
DeelceHetleeaee iejpee
eeflee iejpee
meeceeefpeke iejpee
megjef#elelesee iejpee
Meejerefjke iejpee
efvecve
iejpeebee Hetle&leseer esCeer
iejpeebeer
esCeerjevee
Ge
pesJne efvecve opee&eer iejpe yeNeeHewkeer HetCe& nesles lesJne eleske Ge iejpe keee&jle nesles
DeeefCe HetCe& kejCeeeer ceeieCeer kejles. ceeCemeeee Meejerefjke, megj#ee DeeefCe meeceeefpeke iejpee Skee
HeeesHee Ske HetCe& nesleele. eeflee iejpeener HetCe& kejlee esleele HeCe DeelceHetleeaee iejpee pemes keer
%eeveeeHleer, mepe&ve mJeeleb$e, mJeebDeeoj nee megHle #eceleeejse HetCe& kejeJee ueeieleele.
DeelceHetleea cnCepes Jekeleerves DeeHeuee megHle iegCeebee DeefJe<keej kejCes Je melele
DeelceefJekeeme meeOele jenCes. Hejbleg eeHetJeeaee iejpee YeeieefJeCeeee o[HeCeeKeeueer megHle meeceLe&
He[tve jenleele. eleske Jekeleeree efkeeCeer mepe&veMeeruelee Demeles. veJeefveefce&leeree #ecelee peeiee
nesCes cnCepes DeelceHetleeaeer DeeJeMekelee JeeCes Ske ekeejs Jekeleeree efJekeemeees Debeflece Gef
cnCepes DeelceHetleea nese. meceepeele ee HHeeHeele HeesneseCeeNee ueeskeebes eceeCe 2 les 3 kekes
SJe{se Demeles. eleske #es$eele DeelceHetleeaeer esjCee eyeU DemeCeejer ceespekeere ceeCemes veJeefveefce&leer
kejerle Demeleele. pemepemes DeelceHetleeaee esjCesme JeeJe efceUsue lemelemes ceeCemeeuee meceeOeeve,
meeHeue peeCeJet ueeieles. DeelceHetleeaee esjCee pee eceeCeele HetCe& nesle peeleerue lee eceeCeele
Jekeleeruee Ske mece= Deebleefjke meceeOeeve efceUle peeles lee eceeCeele leer esjCee Jeefkeleee peerJeveele
DeefOekeeefOeke cenJe efceUJele peeles. DeelceHetleea cnCepes veJeefveefce&leereer eEkeJee mepe&veMeerueleseer esjCee
nese.
kele&yeieej ceeCemes meeceeve ceeCemeeHes#ee keesCelee yeeyeleerle JesieUer Demeleele.
ceemuees DeeefCe menkeeNeebveer Deuye& DeeF&ve meF&ve, pee@pe& Jee@efMebive, keeJe&j DeMee Deveske
kele&JeesjCee eyeU DemeCeeNee JekeleeRee meKeesue DeYeeme kesuee. keener Jele&ceeve kele&yeieej
JekeleeRee cegueeKeleer Iesleuee. leebvee ee ceeOeceeletve kele&yeieej ceeCemes meeceeve ceeCemeeHes#ee
keesCelee yeeyeleerle JesieUer Demeleele ns MeesOetve kee{eees nesles. efvejer#eCeeletve eeyeeyele efceUeuesueer
Gejs DeMeer.
1) mJele:efJe<eeer JeemleJe peeCeerJe : DeelceHetleea ueeYeuesuee Jekeleer mJele: efJe<eeer JeemleJe peeCeerJe
DemeCeeNee Demeleele. lee keceer eeflekeej kejCeeNee DeeefCe efkesee mJeerkeej kejCeeNee Demeleele.
316
kele&Je esjCee eyeue DemeCeeNee Jekeleerbvee JeemleJeees eebieues %eeve Demeles. SketCe peie pemes Deens lemes
HelkejCeeeer leebeer leeejer Demeles. leebvee De%eeveeeer efYeleer vemeles. Gue efpe%eemee Demeles.
2) mJeebmHegle&lee Je mJeeYeeefJekeHeCee : Deelceesjerle Jekeleer leebee ke=leerceOes mJeebmHetle&
Demeleele. les DeeHeuee YeeJevee oeyetve ekeerle veenerle. kele&yeieej Jekeleeree Jele&veele mJeYeeefJekelee
Demeles. keesCeleerner ke=ef$ecelee efkebJee leCeeJe vemelees.
3) Ge veweflekelee : Deelceesjerle Jekeleerbee Ge vewefleke efJekeeme Peeuesuee Demelees. efce$e DeeefCe
efee Jekeleerbee keueeCeeee les efJeeej kejleele. leebeeyeue les menevegYetleer oeKeefJele veenerle.
4) efve<e : Deelceesefjle Jekeleer DeeHeuee keeee&eefle efveeJeble Demeleele les HewMeemeeer eEkeJee
eefmeermeeer keee& kejerle veenerle.
5) mecemesJej keWefYetle : kele&yeieej Jekeleer mJele:eee mecemeeble iegbletve He[le veenerle.
mecemesJej ue#e keWefle kejleele, peieeke[s lemLeHeCes Heenleele.
6) mJeeee Je mJeeJeuebyeer : kele&yeieej Jekeleer mJeeee Je mJeeJeuebyeer Demeleele. keesCeeesner iegueece
yeveCes leebvee DeeJe[le veener.
7) Glmegkelee : kele&yeieej Jekeleer meeOee efJe<eeelener meeQoe& efHet Mekeleele. leebvee peieeyeue
keglegnue Demeles. mJele:yeue DeeefCe peieeyeue Deveeener HeCe cetueieeceer ceeefnleer keve IesCeeme les
Glmegke Demeleele.
8) GoejHeCee : jeie, GleeJeUsHeCee ee ceeveJeer efJekeejebee leebveener DevegYeJe eslees. lejerner mecepetve
IesTve les FlejebMeer GoejHeCes Jeeieleele. leebvee SketCe ceeveJepeeleeryeue meKeesue menevegYetleer Demeles.
kele&yeieej JekeleerceOes Jejerue iegCe Dee{Ule Demeues lejer ee Jekeleer keesCeer meblemeeOet
vemeleele. leebee efkeeCeerner keener oes<e Demeleele. ceemueesves efvekeesHe JeefkelecelJeeee efoMesves
Jeeeeue kejCeemeeer DeelceHetleeaee esjCeske[s Heeefnues Deens.
1) ceemueesee DeelceHetleea efmeeble mHe< keje.
17.5 mebIe<e& efveeb$eCeeee Gheee-eespevee

mebIe<e& efveJeejCe cnCepes JemlegefmLeleeres lemLe efJeMues<eCe keve efveHe#eHeeleerHeCes meeceeefpeke
peyeeyeoejeree peeCeerJesves, keuHekelesves HeefjefmLeleerle meceeOeevekeejke ceeie& kee{Ces nese. mebIe<ee&eer
leerJelee keceer kejCes eEkeJee mebIe<e& nesCeeje veener eemeeer mebIe<e& efveeb$ejeeer Gheeeeespevee kejCes
317
iejpeses Deens. mebIe<ee&eer leerJelee keceer kejCeemeeer Jekeleeriele Je meeceeefpeke HeeleUerJej
Gheeeeespevee kejCes iejpeses Deens. eeleerue keener Gheee Heg{erue eceeCes Deensle.
1) JeeeIeeer :
oesvner HejmHej efJejesOeer ieebes mebIe<ee&cegUs nesCeejs vegkemeeve efJeeejele IesTve oesvner He#e
JeeeIeeermeeer Ske$e esleele. eexlegve Je JeeeIeeeree ceeiee&ves eMveebeer mees[JeCetke kejCeeee
eelve kesuee peelees.
2) meee, DeefOekeejeves mebIe<e& o[HeCes : yeNeeeoe meesee DeeefCe DeefOekeejeee JeeHej keve
mebIe<e& o[Hetve ekeuee peelees. eerveceOes ueeskeMeener mJeeleb$eemeeer meg Demeuesues efJeeeLeees
Deeboesueve o[HeMeeneree ceeiee&ves efej[tve ekeCeele Deeues. Hejbleg Demeblees<e oeyetve ekeCes cnCepes
mebIe<e& mees[efJeCes veJns.
3) mebIe<ee&eer leerJelee keceer kejCes : SKeeee mebIe<ee&le keener DeLe& veener, lees efkejkeesU mJeHeeee
Deens Demes JeeleeJejCe efvecee&Ce kesueeme mebIe<ee&eer leerJelee keceer nesT Mekeles. peeleere obieue,
yee@cyemHees, meecegoeefeke Deleeeejeee emebieer mebIe<ee&eer leerJelee keceer kejCeemeeer mejkeejke[tve
ueiese eewkeMeer meefceleer vesceueer peeles. leecegUs ueeskeebee jeie keceer neslees. meefceleer Je<ee&vegJe<ex eewkeMeer Je
DeYeeme kejle eMveebes IeeWie[s efYepele sJeles. mebIe<ee&ee eMve ueeskeebee efJemce=leerle peelees.
4) mebIe<ee&letve ceeIeej IesCes : keener mebIe<ee&ceOes DeeHeuee yeepetes egkeleerJeeo Heesue Deensle. ns
ue#eele DeeueeJej mebIe<ee&letve ceeIeej Iesleueer peeles.
5) le[pees[ : mebIe<ee&ceOes pesJne oesvner He#e legueyeU Demeleele lesJne oesIeebveener le[pees[ meeseereer
Jeeles. le[pees[erceOes keener ceeieCee ceeve nesleele, lej keener ceeieCeebee Deneme mees[vt e eeJee
ueeielees. DeMeer Yetefcekee sJeueeefMeJeee le[pees[ nesle veener. le[pees[erceOes pemee kegCeere efpebkele
veener lemeee HetCe&HeCes keesCeer njle ner veener. le[pees[ercegUs mebIe<e& leelHegjlee kee Demesvee HeCe Leebyelees.
6) mebIe<ee&ee meecevee : ee GheeeeceOes mebIe<ee&es keejCe oeyetve ve ekelee eEkeJee le[pees[ eEkeJee
keejCe ve eUlee les efveYe&eHeCes Heg{s ceeb[ues peeles. eeefkeeCeer mebIe<ee&es ecegKe keejCe MeesOegve kee{tve
leeJej JeJenee& Gheee kee{uee peelees. keesCe yejesyej Deens eeHes#ee keee yejesyej Deens ns efveefele kesues
peeles. leecegUs oesvner yeepetbvee meejKese meceeOeeve efceUles.
1) mebIe<e& efveJeejCeeee Gheeeeespevee meebiee.
318
17.6 meeceeefpeke Sskee DeeefCe Meeblelesee erves mebIe<e& efveJeejCeees eelve

meceepeeleerue oesve eEkeJee DeefOeke Jekeleer DeLeJee oesve eEkeJee DeefOeke ie eele Peeuesuee
eke Peie[e cnCepes mebIe<e& nese. ogmeNeebee Febvee efJejesOe keve eEkeJee eeflekeej keve
DeeHeuee Fe yeueHetJe&ke ceeiee&ves meeOe kejCes cnCepese mebIe<e& nese.
ne mebIe<e& pesJne efJeOeeeke keeee&meeer kesuee peelees. leeJesUer meceepe eieleer meeOe kejlees.
cee$e nee mebIe<e& mJeeLe& meeOe kejCeemeeer eEkeJee DeeHeuee Denbkeejeeer Hetleea kejCeemeeer nesle
Demesue lej leeves meceepeees Deleesveele vegkemeeve nesles. mebIe<e& efJekeesHeeuee iesueeme Deeeceke Je=eer
Jee{tve eEnmeeeejeme eeuevee efceUles. ne eEnmeeeej Jekeleer-JekeleerceOeerue Demet Mekelees eEkeJee oesve
ieebceOeerue Demet Mekelees. leecegUs meceepeele DeMeeblelee DeeefCe peeleere s<e efvecee&Ce neslees. ner DeMeeblelee
DeeefCe s<e keceer kejCeemeeer Heg{erue Gheee kejlee esleerue.
1) keeeoe DeeefCe megJeJemLee : keeeoe Je megJeJemLee meebYeeUCeeNee eb$eCesves peeleerJeeo,
peceeleJeeo, eosMeJeeo ue#eele ve Ieslee eEnmee, obieueer Deeeskeeele DeeCeCeeme Je DeHejeOeebvee keesj
efMe#ee kesueeme Hegvne eEnmeeeej kejCeeeer efnccele keesCeer kejCeej veener. leecegUs Meeblelee emLeeefHele
nesF&ue.
2) efMe#eCe : osMeele Meeblelee Je peeleere meueesKee emLeeefHele kejCeele efMe#eCe cenJeeeer Yetefcekee
yepeeT Mekesue. ueeskeebceOes menkeeee&eer Je efJeeemeeeer efveefce&leer Peeueeme eEnmeeeejees eceeCe keceer
nesTve Meeblelee emLeeefHele nesF&ue.
3) emeejceeOeceebeer Yetefcekee : meceepeeee meJe& peeleer-Oecee&le efce$elJeeeer YeeJevee efvecee&Ce
kejCeees keece emeej ceeOeces ke Mekeleele. efce$elJeeeer YeeJevee efvecee&Ce nesCeemeeer emeej
ceeOeceebveer meceepeeJej eYeeJe He[sue DeMee ekeejee keee&eceebes Deeeespeve kesues Heeefnpes.
4) pevepeeie=leer : mejkeej, mJeebmesJeer mebIevee Je emeej ceeOeces eebveer Skeef$eleHeCes pevepeeie=leer
kesueeme leeee ceesee eceeCeeJej eYeeJe efometve esF&ue. ueeskeebvee Meebleleses, mLewee&es cenJe HeJetve
efoueeme meceepeele Meeblelee emLeeefHele nesF&ue.
5) peeleere meueesKee DeeefCe eeblelee : oesve ieeleerue Skeceskeebyeuees HegJe&en otj keve peeleere
meueesKee DeeefCe Meeblelee eebvee eeuevee efoueer Heeefnpes.
6) efveKeU DeeefCe efvejesieer mHeOee& : meceepeeleerue oesve eEkeJee Deveske ieele DemeCeejer mHeOee&
efveKeU DeeefCe efvejesieer DemeeJeer.
7) Oece&efvejHes#e DeeefCe leke&eg meeefnleefveefce&leer : efvejesieer Oece&efvejHes#e DeeefCe leke&Meg
meeefnleefveefce&leerejs Deeecekelee DeeefCe eEnmee efveebef$ele kejlee esF&ue.
8) meeceeefpeke mebmLeebeer Yetefcekee : meeceeefpeke Deblej keceer kejCeele DeeefCe efvejesieer meeceeefpeke
JeeleeJejCe efvecee&Ce kejCeele mJeebmesJeer mebmLee cenJeeeer Yetefcekee Heej Hee[t Mekeleele.
319
9) mejkeejeer peyeeyeoejer : mejkeej, mJeebmesJeer mebmLee DeeefCe efMe#eCele%e eebveer meceepeeleerue
keesCeleener Iekeeuee yeepetuee ekeues peele veener eeeer keeUpeer Iesleueer Heeefnpes.
1) peeleere meueesKee DeeefCe Meeblelee emLeeefHele kejCeees Gheee meteJee.
17.7 meejebMe
peieeleerue eleske Jekeleeruee meOeeee keeUele leCeeJe, JewHeue, mebIe<e& eeee meecevee
kejeJee ueeielees. Jekeleeree peerJeveele Deveske Ievee Ie[le Demeleele keer peecegUs efleee peerJeveele
leCeeJe DeeefCe mebIe<e& efvecee&Ce nesle Demeleele. cee$e DeMee leCeeJeebvee eEkeJee mebIe<ee&uee yeUer ve He[lee,
leeJej JesUere efveeb$eCe efceUefJeCes iejpeses Demeles. lemes ve Peeueeme Jekeleeruee Deveske ekeejee
Meejerefjke Je ceeveefmeke Deepeejebvee meeceesjs peeJes ueeieles. leCeeJeees JeJeefmLele efvejmeve kesueeme Je
leemeeer Gheee eespevee DeeKeueeme Deveske mecemeebHeemetve Jekeleereer cegkelelee nesT Mekeles.
meeceeefpeke mebyebOe, mJeefveeb$eCe, Meejerefjke Deejesie F. ejs DeeHeCe leCeeJeeJej efveeb$eCe sJet Mekelees.
leeeyejesyej le[pees[erves eEkeJee JeeeIeeer keve, mebIe<ee&ee eeflekeej keve Jekeleer mebIe<ee&Jej
efveeb$eCe efceUJet Mekeles.
17.8 efJeeeHeermlejere eMve.

1)
2)
3)
4)
5)
6)
mebIe<ee&es efJeefJeOe ekeej meebiee.

leCeeJeeHeemetve cegkeleer efceUefJeCeemeeer Gheee megeJee.
cee@mueesee DeelceHetleea efmeeble mHe keje.
mebIe<e& efveeb$eCeeee GHeee-eespevee meebiee.
meeceeefpeke Sskee DeeefCe Meeblelesee erves keesCeles eelve kejlee esleerue?
efHee efuene.
1) mebIe<ee&es ekeej
2) ceemueesee DeelceHetleea efmeeble
3) mebIe<e& efveeb$eCeeee Gheeeeespevee
320
18
mecekeeueerve meeceeefpeke DeeJneves : Yeeie 1
(Contemporary Societal Challenges)
(veeiejerkejCe, ie=nmecemee, Deejesie Je yeoueCeejer

peerJeve Heleer DeeefCe mebmke=leer)
Heeeeer jevee :
18.0 Gef<s
18.1 HemleeJevee
18.2 Jee{les veeiejerkejCe
18.2.1 Menjer Yeeieeleerue Deejesieeee mecemee
18.2.2 Deejesie DeeefCe IejyeebOeCeerJej peeieeflekeerkejCe DeeefCe Menjer kejCeeee HeefjCeece.
18.2.3 jenCeerceeveeee HeOoleeRceOes megOeejCee kejCeejer JewefMJeke eespevee.
18.3 yeoueCeejer peerJeve HeOoleer DeeefCe mebmke=leerJej nesCeeje HeefjCeece
18.3.1 mebmke=leer cnCepes keee?
18.3.2 Yeejleere mebmke=leer
18.3.3 Yeejleere mebmke=leereer JewefMe<s
18.3.4 JewefMJekejCeeceOes yeoueCeejer peerJeve HeOoleer
18.3.5 ceeOeceebee Gskeebee Yeejleere mebmke=leerJej HeefjCeece
18.3.5 ceeOeceebee Gskeebee Yeejleere mebmke=leerJej HeefjCeece
18.3.6 JewefMJeke ceeOece HeOole.
18.3.7 JewefMJekeerkejCe DeeefCe Yeejleere ceeOece.
18.3.8 meJe&meeceeve ueeskeebvee ceeefnleer HegjJeCeejer (Je=eHe$es, jsef[Dees,er. Jner. F.)
(Mass Media) ceeOeceeee Yeejleere mebmke=leerJej HeefjCeece
18.4 meejebMe
321
18.0 Gef<s
Jee{lee veeiejerkejCeeee HeefjCeece IejyeebOeCeer Je DeejesieeJej keesCelee Hekeejs neslees. ns

mecepeeJetve Ieslee esF&ue.
yeouelee peerJeve HeOoleeree mebmke=leerJej nesCeeje HeefjCeece peeCetve Ieslee esF&ue.
ceeOeceebee Gskeebee Yeejleere mebmke=leerJej nesCeeje HeefjCeece peeCetve Ieslee esF&ue.
JewefMJekejCe Je Yeejleere ceeOece eebee mebyebOe mecepeeJetve Ieslee esF&ue.
meJe& meeceeve ueeskeebvee ceeefnleer HegjJeCeejer meeOeveebee (Mass Media) Yeejleere
mebmke=leerJej nesCeeje HeefjCeece peeCetve Ieslee esF&ue.
18.1 HemleeJevee
Kejs Heenlee Yeejle osMe ne Kes[eebee osMe Deens. MesleerHeOeeve osMe Demeueeves 70% ueeske
Kes[eele jenleele. Hejbleg ns HeceeCe nUtnUt keceer nesTve ueeske Menjele jenCeemeeer esle Deensle.
eeuee cenllJeees keejCe cnCepes DeeweesieerkejCe (Industrilisation) DeeefCe Menjeleerue peerJeve
HeOoleerke[s Kes[deeleerue ueeske Deekeef<e&le nesle Deensle. Jee{lee veeiejerkejCeecegUs ie=nyeebOeCeer,
DeejesieeJej HeefjCeece nesle Deensle.
18.2 Jee{les veeiejerkejCe

mee- HeefjefmLeleerceOes osMeebee meceepejevesceOes DeeefLe&ke ef<keesveebee efJeeej kesueeme
Menjs cenllJeeeer Yetefcekee yepeeJeleele. meJe&meeOeejCeHeCes Menjs efMe#eCe, jespeieej, mesJee, meebmke=efleke
mece=efOo DeeefCe eebieues Deejesie Fleeoer mebOeer ceeveJeeuee HegjefJeleele. Hejbleg JeemleJeele MenjeceOes ee
meJe& mebOeer DeHes#ee HeceeCes MenjeceOes meJeevee meceeve HeceeCeele efceUle veenerle.
Skee yeepetves efJeeej kejlee je<êre efceUkele DeeefCe ceeveJeer Yeewefleke efJekeemeeeer HeeleUer
mekeejelceke <erves MenjerkejCeeMeer Ieefve< Hekeejs mebyebefOele Deensle. meJe&meeOeejCeHeCes Heleske
osMeebleerue Menjer YeeieecegUs SketCe je<êre GlHeeove (Gross National Product) ns
efJepees[lesves (Disproportionately) efJeYeeieues iesues Deens.
mebHetCe& efJekeefmele peieele meJe& MenjecetUs 50% les 80% SketCe je<êre GlHeeove
(GNP) Deens. Menjeleerue DeefOeke Deejesie keWecegUs cegueebes peleve nesCeeee oj Kes[deeHes#ee
MenjeceOes DeefOeke Deens.
ogmeNee yeepetves eesie efveeespeveeefMeJeee Menjs Heeb[ HeceeCeele Jee{le Deensle. Mesleermeeer
GHeegkele Demeuesueer peceerve MenjerkejCeebmeeer ceesdee HeceeCeele JeeHejueer peele Deens. JeeleeJejCeeee
meceleesue efyeIe[le eeueuee Deens. Menjeleerue Jee{lee ueeskemebKescegUs efHeCeees HeeCeer, Deejesie,
keeNeeeer efJeunsJee ueeJeCes Fleeoer Deveske Hekeejee mecemee GoYeJele Deensle. Heeb[ ueeskemebKee
322
Jee{ercegUs cepetjer mecemeener meJe&meeOeejCeHeCes MenjeceOes efvecee&Ce nesle Deens. Heeb[ HeceeCeebleerue
Jee{lee MenjerkejCeebcegUs Menjeleerue oeefjener Jee{le Deens. efo egveeF&s[ vesMevmed FvJnejceW Heesiece@
(UNEP) ves Heg{erue HeceeCes veceto kesuesues Deens. Managing the urban environment
sustainable will therefore become one of the major challenges for
future leLeeefHe je<êre DeeefCe JewefMJeke DeLe&Meem$eeceOes Menjebes cenllJe ogue&ef#ele kejlee esT
Mekele veener.
veeiejer efkebJee Menjer #es$eeeer JeeKee efvejefvejeUee Hekeejs kejCeele Deeueer Deens.
efkeeeefMeuelesee ef<keesveebletve GHeegkele JeeKee Heg{erue Hekeejs kesueer peeles. veeiejerkejCe efkebJee
MenjerkejCe cnCepes DeMeer Heefkeee keer peeceOes MesleerkejCeemeeer GHeegkele Demeuesuee peceerveeres
IejyeebOeCeer efkebJee Deeweesefiekeer kejCeebmeeer JeeHej kejCes DeeefCe Mesleer kejCeeee JeJemeee kejCeejs
ueeske efyeiej Mesleer JeJemeee kejeeuee ueeieleele. ner Hekeeree DeeweesefiekeerkejCeebMeer Ieefve< Hekeejs
mebyebefOele Deens. cnCetve meceepeeleerue Heeb[ HeceeCeele Jee{Ceejs veeiejerkejCe efkebJee MenjerkejCe ns
DeeefLe&ke efJekeemeeee oMe&ke mecepeCeele esle Deens.
2001 ee Keevesmegceejer (census) vegmeej veeiejer keWeeer JeeKee Heg{erue HeceeCes kesueer.
Heg{erue Deer HetCe& kejCeejer efkeeCes veeiejer kebs cnCetve DeesUKeueer peeleele.
keceerle keceer 5000
keceerle keceer 75% Hegj<e efyeIej Mesleer JeJemeeeeceOes ietbleuesues Deensle.
ueeskemebKeseer Ievelee keceerle keceer 400 Deens.
2001 ee Keevesmegceejer (census) vegmeej Menjeleerue ueeskemebKee SketCe ueeske
mebKesee 27.78% nesleer. Menjeleerue ueeskemebKee SketCe ueeske mebKesee 1901 ceOes
10.8%, 1951 ceOes 17.3% DeeefCe 2001 ceOes 27.28% eeHekeejs Jee{uesueer Deens.
cenej<^ (42.4%) iegpejele (37.55%) leeefceUvee[t (43.38%) DeeefCe kevee&ke
(33.98%) ee jepeeceOes Menjer ueeske mebKee 30% Hes#ee Deens.
1980 veblej DeeHeuee osMeebceOes DeeweesefiekejCe, KeepeieerkejCe DeeefCe JewefMJekeerkejCe
eecegUs ueeskemebKee PeHeeeeves Jee{ueer Deens. peemleerle peemle ueeske Kes[eeletve veiejeke[s, ueneve
veiejebke[tve ceesee veiejeke[s DeeefCe ceesdee Menjeke[tve cegbyeF&, efouueer, keesuekeee, esvveF&,
nweyeeo, yebieueesj Fleeoer jepeOeeveeree Menjeke[s ueeske mLeueeblejerle nesle Deensle.
pejer MenjerkejCe ns DeeefLe&ke Jee{eree oMe&ke Demeuee lejer osMeebceOes MenjerkejCeeee Heeb[
Jee{ercegUs osMeeble Deveske Hekeejee mecemee efvecee&Ce nesle Deensle. peeiesDeYeeJeer keceerle keceer peeiesceOes
peemleerle peemle ueeske jenle Demeueeves ueeskemebKeseer Ievelee Jee{le Deens. Deveske Menjer YeeieebceOes
peerJeveceeve KeeueeJeuesues Deens. Heeb[ Jee{JeeNee ueeskemebKescegUs efHeCeees HeeCeer, meeb[HeeCeer
JeJemLeeHeCe, keeje JeJemLeeHeCe efJeegle HegjJee, Jeenletke JeJemLee, efMe#eCe DeeefCe Deejesie ee
veeiejer megefJeOee Jejleer Heeb[ HeceeCeele leeCe efvecee&Ce nesle Deens.
323
(1)
MenjerkejCe efkebJee veeiejerkejCeeer JeeKee meebietve MenjerkejCe efkebJee veeiejerkejCeees leess

DeeefCe Heeeos meebiee.
18.2.1Menjer Yeeieeleerue Deejesieeee mecemee

peeieefleke Deejesie mebIevee (WHO) vegmeej Deejesieeeer JeeKee Heg{erue HeceeCes kesueer
Deens. Health is a state of complete physical, mental and social- well
being and merely ann absence of disease or infirmity. (Deejesie cnCepes
Meeefjjerke, ceeveefmeke DeeefCe meeceeefpeke <ee HetCe&lJeeeer DeJemLee Je jesieebee DeYeeJe ee Hekeejee
efmLeleeruee Deejesie Demes cnues peeles.)
MenjerkejCeebcegUs Yeewefleke DeeefCe meeceeefpeke DeejesieeJej HeefjCeece nesTve efvejefvejeUee
Hekeejes jesie GoYeJeleele. YeejleemeejKee efJekemeveefMeue osMeebceOes Menjer Yeeieeleerue Jee{lee
DeeweesefiejerkejCeecegUs DeeefCe Jee{lee ueeske mebKescegUs Heot<eCe meejKee Yeebkej mecemee efvecee&Ce nesle
Deensle. Deejesie efJe<eeke Oeeskeeoeeke mecemee GodYeJele Deensle.
18.2.2Deejesie DeeefCe IejyeebOeCeerJej peeieeflekeerkejCe DeeefCe MenjerkejCeeee HeefjCeece
(1) nJeses Heot<eCe - MenjerYeeieeceOes ceeCemeeee DeejesieeJej HeefjCeece kejCeejs nJeses Heot<eCe
ns DeefleMee Oeeskeejoeeke Deens. ocee, HegHegmeemeboYee&leerue pegvee jesie, ues[ DeeefCe yesefjefueece
efJe<eyeeOee ns Jee{lee nJesee Heot<eCeecegUs Jee{le Deensle.
nJeses Heot<eCe ns Iejele DeeefCe Iejeyeensj ee oesvner efkeeCeer nesles. Iejeyeensjerue Heot<eCeeceOes
efJeMes<e keve meJe&Hekeejee JeenveeceOetve DeeefCe keejKeeveeletve yeensj He[CeeNee OegjecegUs nesles.
ceggbyeF&ceOes DeeefCe Flej cegKe MenjebceOes nJesee Heog<eCeees cegKe keejCe cnCepes Jeenveebletve yeensj
He[Ceeje Oetj Deens. ues[ efJe<eyeeOee ner keener MenjebceOes HecegKe mecemee Deens.
Iejeleerue nJeses Heog<eCe cegKele efJekemeveMeerue osMeebceOes ceesee HeceeCeele Dee{Utve esles.
Iejeleerue nJeseer Heot<eCeeeer mecemee ner keesUmee, ueeket[, ieesJeNee, je@kesue ee FbOeveeee JeeHejecegUs
efvecee&Ce nesles. ns Heot<eCe HeecegKeeves ueeskemebKesves keceer Demeuesuee MenjebceOes Dee{Utve esles. Iejeleerue
DeeefCe Iejeyeensjerue nJesee Heog<eCeeee m$eesleecegUs MJemeveeee meboYee&leerue mebmebie& oes<eees jesie
nesleele. efJekemeveMeerue osMeebleerue 1les 5 Je<e& Jeeesieeleerue cegueebee ce=letes keejCe ns nJesee
Heog<eCeecegUs MJemeveeee meboYee&leerue mebmeie& oes<e ns Deensle.
324
(2) HeeCeer Heot<eCe Jee{lee MenjerkejCeecegUs HeeCeeeer ceeieCeer ceesee HeceeCeele Jee{les DeeefCe
veiejHeeefuekee ceneveiejHeeefuekee eebee HeeCeerHegjJeeeleerue HeeCeer ceesee HeceeCeele JeeHejues peeles.
JeeHejuesuee IeeCeHeeCeeeer JeJemLee veer ve kesueeme Deveske Hekeejes pebleg leeej nesleele, meeeuesuee
meeb[HeeCeecegUs [eme leeej nesleele DeeefCe JesieJesieUee Hekeejes jesie HewueeJeleele. keener JesUsme
veiejHeeefuekee Je ceneveiejHeeefuekee eebee HeeCeerHegjJee JeJemLesleerue HeeCeer Jeentve DeeCeCeeNee veefuekee
Heguee peeleele leeceOes meeb[HeeCeer efcemeUues peeles. leecegUs pejeee meboYee&leerue
(Gastrointenstinal Disease) jesie nesleele. yeNeee JesUe eecegUs, jesieer oieeJeueener peeT
Mekelees. veiejHeeefuekee efkebJee ceneveiej Heeefuekesee HeeCeer MegOoerkejCe keWeceOes HeeCeer JeJeefmLele
MegOo ve kesueeme DeMegOo HeeCeer efHeues peeles. leecegUs pegueeye (Deeflemeej) Fleeoer jes[e GoYeJeleele.
Heesees efvejefvejeUee Hekeejes efJekeej efvecee&Ce nesleele.
(3) Ievekeeje efJekemeveMeerue osMeebceOes Ieve keeNeeeer efJeunsJee ner cegKe mecemee Deens.
Ieve keeNeeeer efJeunsJee ner cegKe mecemee Deens. Ieve keeje ieesUe kejCeeee DeHegNee JeJemLescegUs
pee efkeeCeer keeje ekeuesuee Demelees, lees Flemlele efJeKegjuee peelees Je JeeleeJejCe Heotef<ele nesles.
yeNeee JesUe ueeskeebee efve<keeUpeerHeCeecegUs, DeeUMeerHeCeecegUs Je o#elesee DeYeeJeecegUs ueeske
keejekegb[erceOes keeje ve ekelee kegsner keeje ekeuee peelees. lees JeeleeJejCeebceOes meieUerke[s
Hemejuee peelees, leecegUsner JeeleeJejCe Heotef<ele nesles. Ieve keeNeeeer efJeunsJee eesie HeOoleerves ve
Peeueeme nJesleerue Heot<eCe ceesee HeceeCeele Jee{les.
Demeblegefuele Ieve keeje ne meeb[HeeCeees veU lemese [^svespeee HeeF&HeueeFveceOes De[keuee
peelees. leecegUs meeb[HeeCeer meeeues peeles, les HeeCeer peefceveeree He=<YeeieeJej Hemejles leecegUs Deveske
Hekeejee [emeebeer efveefce&leer nesTve efvejefvejeUee Hekeejes jesie nesleele. De[me DeuyeesefHekeme
(Aedes Albopictus) ne [eme Jejerue Hekeejee meeb[HeeCeecegUs leeej neslees Je ee [emeebcegUs
YeejleebceOes [Wiet (Dengue) meejKes jesie nesle Deensle.
(4) DeeJeepeees Heot<eCe peieeleerue efJekeefmele DeeefCe efJekemeveMeerue ee oesvnerHekeejee
osMeebceOes Jeenveebee Heeb[ Jee{lee mebKescegUs DeeJeepeees Heot<eCe DeeefCe nJeses Heot<eCe ceesdee
HeceeCeele nesle Deens. efJekeefmele osMeebceOes ner mecemee ceesdee HeceeCeebJej efvecee&Ce nesle Deens.
DeeweeefiekeerkejCeebcegUs efvejefvejeUee keejKeeveebeer GYeejCeer Menjeee peJeUHeemee Mekeelees
Demeles. leecegUs keejKeeveebleerue efvejefvejeUee eb$eeee keke&Me DeeJeepeecegUsner DeeJeepeees
Heot<eCe nessles.
(5) efnbmeke ke=leer ieeceerCe Yeeieebleerue ueeske veeskejer, efMe#eCe, cepetjer keejKeeveeleerue keece
Fleeoer efceUJeCeemeeer Menjer YeeieebceOes mLeueeblejere nesleele. leecegUs Menjeleerue ueeskemebKee
Heeb[ HeceeCeeble Jee{les. Heleskeer efkeeCeer ieoea Jee{les. meJe& Hekeejee veeiejer metefJeOesJejleer leeCe
He[lees. veeiejer metefJeOee DeHegNee He[leele. leecegUs ner meJe& Hekeejee veeiejer megefJeOee efceUJeCeeee
mHeOexceOes ceeCemeebceeCemeebceOes Deveske Hekeejee efnbmeke Ievee Ie[leele. keener efkeeCeer MenjebceOes
veeiejer megefJeOeebee iewjJeeHejner kesuee peelees. eeeHeceeCes ceeCetme HeceeefCekeHeCes keece kejle veener.
DeeUMeerHeCee Jee{le Deens. leecegUs keeceegkeejHeCee Jee{le Deens. Hegke efceUJeCeeeer Je=eerner Jee{le
Deens. eecegUs MenjeceOes yeskeejer Je iejeryeer Jee{le Deens. leecegUs Ketve, ceejeceejer, obieue, ojes[sKeesjer,
325
eesjer Fleeoer efnbmeke Ievee MenjeceOes Jee{le Deensle. leecegUs Menjeleerue ceeCetme vesnceer ceeveefmeke
leCeeJeeKeeueer JeeJejle Demelees.
(1) ueHeCee DeeefCe ceOegcesn MenjerYeeieeceOes ieeceerCeYeeieeHes#ee yeNeee ceesee
ceeseeHeceeCeele Skee efkeeCeer yemetve (yewmes keece) kejeJes ueeieles. Meeefjjerke neueeeueer KetHe keceer
HeceeCeele nesleele. cenllJeees cnCepes keece kejCeejs DeeefCe ve kejCeesner HeeJe Yeepeer, Je[eHeeJe,
efHePPee, eeeveerpe Het[ eeHekeejes leUuesues, keceer peerJevemeJe Demeuesues Devve Keele DemeueecegUs
uedHeCee DeeefCe ceOegcesn ns efJekeej HeceeCeele Dee{Utve esle Deens.
(2) mebmeie& oes<eegkele jesieebee HewueeJe MenjebceOes PeesHe[Heeree Jee{leeHeceeCes Iejebeer
ieoea nesle Deens. leeefkeeCeer meeb[HeeCeer, keeje eebee efJeunsJeeereer JeJemLee eebieuee Hekeejs
vemeles. leecegUs leeefkeeCeer mebmeie&oes<e egkele jesie (Infections Diseases) ceesee HeceeCeele
Hemejleele. vetceesefveDee (Pneumonia) etyejkeeguee@efmeme (Tuberculosis) [eF&Nneree
(Diarrhea) Fleeoer mebmeie&oes<eegkele jesie Hemejleele.
(3) YeeJeefveke leeCe Menjer peerJeveebceOes YeeJeefveke leeCe efvecee&Ce neslees. keewgbefyeke JeJemLee
efyeIe[les. Jeenletkeereer ieoea, DeeJeepeees Heot<eCe, JeeleeJejCeere Heot<eCe Fleeoer iees<eree HeefjCeece
ceeCemebeee meJe& Hekeejee efceUkeleerJej neslees. MenjJeeefmeeebvee efHeCeeee HeeCeemeeer, Iejemeeer,
keeje JeJemLeeHeve, Jeenletke Deejesieeeer keeUpeer eemeejKee cetueYetle meeJe&peefveke mesJesmeeer Hewmes
eeJes ueeieleele. iejeryeebveener ee meJe& cetueYetle meeJe&peefveke mesJesmeeer Hewmes oeeJes ueeieleele. ee meJe&
iees<ercegUs YeeJeefveke leeCeeeer efveefce&leer nesles.
(4) ieefue Jemleereer Jee{ - JewefMJekeer kejCeeee efJemleejeyejesyej peeieefleke DeLe&JeJemLee
DeefleMee Jesieeves yeouele Deens. ieeceerCe Yeeieeletve Menjer Yeeieeke[s efkebJee DeefJekeefmele Yeeieeke[tve
efJekeefmele Yeeieeke[s mLeueeblejerle nesCeeNee ueeskeebeer mebKee Jee{le Deens. ee mLeueeblejecegUs
Menjeleerue ueeskemebKee PeHeedeeves Jee{le Deens. eecegUs Yeejleeleerue MenjebceOes jenCeemeeer Iejeeer
ceeieCeer ceesee HeceeCeele Jee{le Deens. ogoxJeeves jenCeemeeer Iejeeer ceeieCeer DeeefCe Jee{Ceejer ueeske
mebKee eebceOes KetHe ceesee HeceeCeele leHeeJele Deens. eecegUs ieefue JemleeReer (PeesHe[Heer ) efveefce&leer
nesle Deens. megceejs Ske efyeueve (Billion) ueeske MenjebceOes ieefue JemleerceOes jenleele. 2006
ceOes ye=nvcegbyeF&ceOes PeesHe[HeerceOes jenCeeNee ueeskeebeer mebKee meJee&efOeke nesleer. leer mebKee Deboepes
64,75,000 nesleer. keesuekeee, esvveF& DeeefCe nweyeeo ee MenjebceOesner PeesHe[HeerceOes
jenCeeNee ueeskeebeer mebKee ceesee HeceeCeele Deens. peieeceOes Demes Skener Menj veener keer
peeefkeeCeer PeesHe[Heer (ieefue Jemleer )veener.
(5) Iejebee efkebceleerle Jee{ - Menjeleerue Jee{lee ueeske mebKescegUs IejyeebOeCeemeeer
ueeieCeeNee peceerve keceer He[le Deens. lemese ceneieeF& Jee{le DemeueecegUs Iej yeebOeCeemeeer
ueeieCeeNee meeefnleebeer ner efkebcele Jee{le Deens. SkebHejerle IejyeebOeCeemeeer ueeieCeejer efkebcelener
ceesee HeceeCeele Jee{le Deens. 206 2007 ceOes jenCeemeeer ueeieCeeNee Iejebee efkebceleer
ceOece Jeie& DeeefCe ceeOece Jeiee&ee Keeueerue Jeie& eebee Iej efJekele IesCeeee #ecelesHes#ee cegKe
MenjebceOes KetHee Jee{uesuee neslee. mee HejefmLeleerceOesner Depetve Jee{lee Deensle.
326
(6) Keepeieer ne@efmHeue DeeefCe efkeueefveke eebee efJekeeme peeieeflekeerkejCeecegUs Menjeble
DeejesieeefJe<eeereer peeCeerJe, o#elee efvecee&Ce nesle Deens. ueeske peemleerle peemle HeceeCeeble Deejesieeke[s
ue#e oslee Deensle. eeee HeefjCeece cnCetve Keepeieer ne@efmHeue DeeefCe efkeueefveke Menjer YeeieebceOes
ceesee mebKesves efJekeefmele nesle Deensle. cegbyeF&ceOes De@HeesueesJeke&ne[&, ee, ce@keme Fleeoer ceeser
ne@efmHeue Deensle. eeefMeJeee efOeYeeF& DebyeeCeer ne@efmHeue, ieesojspe cesceesefjDeue ne@efmHeue, yee@cyes
ne@efmHeue, DeeefCe Deveke cegbyeF& ceneveiej Heeefuekee DeeefCe ceneje<^ mejkeej eebee ceeuekeeReer Deveske
DeeOegefveke meeseeRveer egkele DeMeer ne@efmHeue cegbyeF&ceOes Deensle. DeMee Hekeejee ne@efmHeuecegUs veJeerve
veeskejer, lemese [@ekej,vemexme, leebef$eke keece kejCeejs DekeeBGb, JeJemLeeHeke eebveener
JesieJesieUee Hekeejeer mebOeer efceUles.
(7) Jewekeere Hee&veees JeJemLeeHeve (Medical Tourism) JewefMJekeerkejCeecegUs
Jewekeere Hee&ve JeJemLeeHeveeuee eeuevee efceUle Deens. Yeejleeleerue cegKe MenjebceOes Jewekeere
GHeeej HeOoleer DeeefCe Mem$eefkeee eebee meeseer DeefleMee efJekeefmele DeeefCe mJemle ee oesvener
Iekeebee efJeeej keve GHeueyOe Deensle. eecegUs, DeeHeerkee ceOe DeeefMeee, lemese efJekeefmele
Demeuesues egveeF&s[d ms, ke@ve[e, egveeF&s[ efkebie[ced, Fleeoer osMeebleerue jiCe Yeejleeke[s
Deekeef<e&le nesle Deensle. JesieJesieUee oble, [esUs, Flej Deveke Mem$e efkeesmeeer DeeefCe GHeeejemeeer
HejosMeebleerue ueeske Yeejleele esle Deensle. Deepe cegbyeF& DeeefCe HegCes Deveske HeeefMeceele DeeefCe DeeefHekeve
osMeebmeeer ee Hekeejee GHeeejemeeer HeefmeOo Deensle. HegCes esLeerue HeefmeOo mebesleer ne@efmHeue ceOes
HejosMeer jiCeebee Fueepeemeeer JesieUe efJeYeeie Deens. ee efJeYeeieeleHex Hekele jiCeebeere veJns lej
leebee keggbefyeeebeerner keeUpeer Iesleueer peeles. meebOes yeoueermeeer (Joint Replacement) ns
ne@efmHeue Deeblejje<êre meJeexke=< Deens. YeejleebceOes cegKe MenjebceOes Demeuesuee Glke=<
Jewekeere Hee&ve JeJemLeeHeveeuee (Medical Tourism) eeuevee efceUle Deens.
HeMve - Deejesie DeeefCe IejyeebOeCeerJej peeieeflekeerkejCe DeeefCe Menjer kejCeeee HeefjCeece meebiee.
18.2.3jenCeerceeveeee HeOoleeRceOes megOeejCee kejCeejer JewefMJeke eespevee

JeeleeJejCe DeeefCe efJekeeme ee efJe<eeeJej meve 1992 ceOes egveeF&s[d vesMemed kee@vHejvmed
(Earth summit in Rio de Janeiro Brazil) eeceOes 21 efJe<eeebJej 40 HekejCes
DeMee ke=efleMeerue DeejeKe[e kejCeele Deeuee neslee, leeceOeerue meJe& HekejCes ner ceeveJeeee
eesieHekeejee efJekeemeemeeere Deensle.
327
petve 1996 ceOes Fmleeveyegue (Istanbul) esLes ceeveJeer mLewe&meeer (Human
settlement) Je o meskeb[ egveeF&s[ vesMevmed kee@vHejvmed ceOes JewefMJeke DeejeKe[e mJeerkeejve
Menjeleerue jenCeerceeveeee DeerceOes megOeejCee kejCeemeeer Ske efveJesove HeefmeOe kesues DeeefCe
jenCeemeeer HegjsMeer Iejs yeebOeCeeee efoMesves Jeeeeue kejCeeee efveCe&e Iesleuee iesuee. 1996 ceOes
peeieefleke Deejesie efoveeee efveefceeeves peeieefleke Deejesie mebIevesee (WHO) mebeeuekeebveer
`DeefOeke eebieuee peerJeeveemeeer efvejesieer Menjs (Healthy cities for better life) ee
mebkeuHevesJej ue#e keWefle keve les DeeHeuee mebosMeele cnCeleele. The health of urban
populations deserves our urgent attention. If we are continue to let
our cities grow
without proper planning, local government
authorities will be overwhelmed and unable to provide ever the
most basic amenitions for health, such as housing, employment
and safe environment.
mebHsyej 2000 ceOes efceuesefveece meceer ef[keuesjsMeve ves (millennium summit

Declaration) ieefue Jemleer efMeJeee Menjs (Cities without slums) ee eespeveebeer
DeeKeCeer keve peieYej keceerle keceer 100 efceefueeve ieefue Jemleerle jenCeejees peerJeveceeve
megOeejCeemeeer Heelve kejCeeee efveOee&j kesuee.
Dee@iem -meHWyej 2002 ceOes ò pee@nvemeve yeie& Hue@ve Dee@He FefcHueceWsMeve (The
Johannesburg plan of Implementation) ves veeieefjkejCeeee meboYee&leerue
mecemeseer eee& kesueer. leeceOes 10 HekejCeebHewkeer mene HekejCeeceOes Deejesieeeer eee& kesueer Deens.
peeieefleke Deejesie mebIevee (WHO) ves efvejefvejeUee mebIevesMeer Yeeieeroejer ceOes
keece kevener Deejesie oeeke Menj yeveefJeCeemeeer Heelve kejerle Deensle.
meeHejefmLeleerceOes peieYej DemeCeeNee MenjerkejCeeceOes cenllJeeeer DeeJneves DeeefCe Deveske
Hekeejee mebOeerner Deensle. Menjeleerue oeefjoe Heee&JejCeeee Nneme, meeceeefpeke DeOeHeleve Fleeoer
Deveske Hekeejeer DeeJneves Deensle. eeee yejesyej keener eebieuee Menjer eespeveseener meceeJesMe Deens.
eecegUs keener HeceeCeele Menjeleerue efvejefvejeUee Hekeejee mecemee mees[JeCeemeeer eMe esle Deens.
HeMve - jenCeerceeveeee HeOoleeRceOes megOeejCee kejCeeNee JewefMJeke eespevee mHe< keje.
328
18.3 yeoueCeejer peerJeve HeOoleer DeeefCe mebmke=leerJej nesCeeje HeefjCeece.

18.3.1mebmke=leer cnCepes keee ?
mebmke=leer ne Meyo JesieJesieUee Hekeejee keuee, mebieerle Fleeoermeeer JeeHejuee peelees, Hejbleg ne
ceee&efole DeLe& Deens. meeceeefpeke ef<keesveebletve mebmke=leer ee Meyoeee JeeHeke DeLe& Deens. meceepe
Meem$e%e Heg{erue HeceeCes mebmke=leeree DeLe& kejleele.
mebmke=leer cnCepes ueeskeebee jenCeeee HeOoleerleerue Heleske iees<. efvejefvejeUee
Hekeejee HeesMeeKe HeefjOeeve kejCeeeer jerle, Devve efveefce&leer kejCeeee DeLeJee Devve efceUJeCeeee
ceeie&, efJeJeeneuee ceevelee Deens efkebJee veener? efJeJeeneuee ceevele Demesue lej keesCelee Hekeejee
efJeJeen HeOoleeruee ceevelee Deens? (Goe. Ske Helveer, yengHelveer Fleeoer) efJeJeen kejCeeeer HeOoleer
Deemeje efceUJeCeemeeer keesCelee Hekeejeer Iejs yeebOeleele? keesCelee Hekeejeer Yee<ee yeesueleele?
peerJeveebceOes keesCelee Oecee&es Heeueve kejleele?peerJeve peiele Demeleebvee keener HeeUerJe HeeCeer HeeUleele
kee? ee meJe& IekeebJejve meceepeeleerue ceeveJeebeer mebmke=leer efveefMele nesles.
Jejerue meJe& Ieekeebee efJeeej kesueeme JesieJesieUee meceepeeleerue ceeveJeer mebmke=leer efYevve
efYevve Hekeejeer Demeles. ceeveJeebee JeeieCetkeeres meJe& Hekeejes ceeie& DeeefCe leebee Jekeleeriele eOoe
efYevve efYevve Demeleele. meceepe Meem$e%e efJeefMe< Iekeebee efJeeej keve mebmke=leereer JeeKee
kejleele leer Heg{erue HeceeCes ceeveJeer JeeieCetkeeree efvejefvejeUee iegCeOecee&ee DeeefCe eOosee mecetn
cnCepes mebmke=leer nese.
HeMve mebmke=leer cnCepes keee? les mHe< keje.
18.3.2Yeejleere mebmke=leer
keesCeleener je<^yeooue yeesueleebvee lee je<êee YetlekeeUeefJe<eeer yeesueCeb, ner
DeleeJeMeke iees< jles. Yeejleeee YetlekeeU ne YeejeJetve ekeCeeje DeeefCe ceveesjbpeke Deens. Yeejle
ne peieeleerue meJee&le ceeser ueeskeMeener Demeuesuee osMe Deens. lemese peieeleerue meneJee keceebkeeee
ceese osMe Deens. Yeejle ne 10,000 Je<ee&HetJeeaee Heeeerve osMe Deens.
npeejes Je<ee&ee Feflenemeeee efJeeej kesueeme Yeejleeee MeesOe ne ceOeHetJe&, keseRe DeeefMeee
DeeefCe HeeMeele eeHeemetve ueeieuesuee efometve eslees ee meJeeee HeefjCeece Yeejleere Jebie DeeefCe
mebmke=leerJej efometve eslees. ee meJeees Ske$eerkejCe Yeejle osMeebceOes efometve esles. Deepe YeejleebceOes
meeceeefpeke DeeefCe jepekeere ef<keesveebletve efvejefvejeUs Oece&, peeleer DeeefCe Yee<ee ns Ieke peemleerle
329
peemle cenllJeees Deensle. Yeejle mejkeejves 22 Yee<esuee ceevelee efoueer Demetve keeee&ueeerve Yee<ee
cnCetve meJe&$e efnboer peemle HeceeCeele yeesueueer peeles. peieebceOes Fbiepeer Yee<ee yeesueCeeje cnCetve Yeejleeee
efleere keceebke ueeielees. Yeejleele megceejs 150 efceueDeved ueeske Fbiepeer Yee<ee yeesueleele.
DeeefLe&ke DeeOegefvekeerkejCe DeeefCe efvejefvejeUee Hekeejes Heeeos Demeleebvee ner YeejleebceOes
peeleermebKee DeeefCe peeleerYeso Deensle. efnbot DeeefCe efnbot vemeuesuee meceepeeceOesner meeceeefpeke DeesUKe
ner peeleerJevee jefJeueer peeles.
Yeejleere keesCeleener iees<erceOes Heeerceeies veJnles. Deveske Hekeejee Ssefleneefmeke DeeefCe
meebmke=efleke IevebeceOes les meJeeee DeiemLeeveer nesles. 6000 Je<ee&HetJeer& efmebOet veoerceOes peueHee&ve
ee keuHesee pevce Peeuesuee neslee. Yeejleere ieefCele DeeefCe KeieesueMeem$eeceOes meJeeee Heg{s nesles.
HeMve - Yeejleere mebmke=leer eer ceeefnleer oee.
18.3.3Yeejleere mebmke=leeres JewefMe<es

Yeejleere mebmke=leeruee mJeleeer SkecesJe JewefMe<s Deensle. leeHewkeer keener cenllJeeeer JewefMe<s
Yeejleere mebmke=leer peieeleerue meJee&le Heeeerve mebmke=leer Hewkeer Ske Deens. meJe&meeceevesHeCes 10
npeej Je<ee&HetJeeaeer ner mebmke=leer Deens.
Yeejleere mebmke=leeruee Deveske Hekeejeer meebmke=efleke HejbHeje Deens. Yeejleereebes efvejefvejeUs
GlmeJe, Yee<ee, HeesMeeKe, Devve, ieeCeer, ve=le Fleeoer yeeyeleerle efvejefvejeUee Hekeejee
meebmke=efleke HejbHeje Deensle. ee meboYee&ceOes ceesee HeceeCeele Yeejleere mebmke=leer ner peerJeble
mebmke=leer Deens.
Yeejleere mebmke=leer ner veefJeveHetCe& DeeefCe mepe&veelceke Deens. GoenjCeeLe& jeceeeCe DeeefCe
ceneYeejle leebee Deebleefjke cetueebmeeer (Intrinsic Values) peeieeeflekeHeeleUerJej
leebee mJeerkeej keve HeMebmee kesueer Deens.
Yeejleere mebmke=leer ner JewefMJeke meefn<Ceglee cnCetve DeesUKeueer peeles. keejCe Yeejleere mebmke=leer
ceOes peieebleerue meJe& eebieuee iees<ereer mJeerkeej GoejHeCes kesuee peelees. $eieJesoeeer Heg{erue
HeceeCes iepe&veee Deens. Let nobble thoughts come to us from every
side.
Yeejleere mebmke=leeres lelJe%eeve `meeOeer jenCeer DeeefCe Ge efJeeejmejCeer' eemeeer HeefmeOo Deens.
330
HeMve - Yeejleere mebmke=leereer JewefMe<s meebiee.
18.3.4 JewefMJekeerkejCeeceOes yeoueCeejer peerJeve HeOoleer

Deepe efJeMJeeleerue meJe& ceeCemes Skeceskeebvee pees[uesuee DeJemLesle Deensle. Deepeee
DeeOegefveke keeUeleerue oUCeJeUCeeee meeOeveebcegUs #eCeeOee&le peieele kegsner mebHeke& meeOelee eslees.
ceeveJeeee FeflenemeeceOes peieeleerue meJe& ceeCemes Deepeee Flekeer pees[uesuee DeJemLesceOes kesJnener
veJnleer. Deepe keesCeleener mJejHeeeer ceeefnleer DeeefCe Hewmes Skee efkeeCeentve ogmeNee efkeeCeer DeefleMee
peueoieleerves (keener #eCeeOeerlee ) HeeJeueer peeles. HetJeea Flekeee peueo ieleerves ceeefnleer Je Hewmes Skee
efkeeCeentve ogmeNee efkeeCeer HeeJeues peele veJnles. JesieJesieUee Hekeejee ceeue DeeefCe JesieJesieUee
Hekeejee mesJee eebeer peieeleerue keesCeleener Yeeieele efveefce&leer Peeueer Demelee, peieeleerue Flej
keesCeleener ogmeNee Yeeieele les ceesee HeceeCeele GHeueyOe nesleele. peeieefleke HeJeeme ne JeejbJeej Je
efveleeee Peeuee Deens. Deeblejje<êre oUCeJeUCe ns Deieoer meesHes Peeues Deen. DeeHeCe mJeleb$eHeCes DeMee
peieele jenle Deenesle keer peeceOes He=LJeerJejerue Deleble efYevve efYevve mebmke=leeres ueeske jenleele DeeefCe
Heleskeeee Ssefleneefmeke DevegYeJe Ske$e keve Lees[deeeJesUele peeieefleke oUCeJeUCeeee
ceeOeceeletve Skeceskeebvee mecepelees. ee ef<keesveebletve peieeleerue meJe&peCe Skeceskeebee KetHee peJeU
Deeues Deensle. ee ueeskeesej, DeHetJe& Heefkeesuee (process) JewefMJekejCe efkebJee peeieeflekeerkejCe
(Globalisation) Demes cnues peeles.
JewefMJekejCeeee meeneeves Deepe jepekeere, DeeefLe&ke DeeefCe meebmke=efleke JeeleeJejCeees JeCe&ve
kesues peeles. HeeLeefceke mJeHeeceOes keener ueeske JewefMJekejCe efkebJee peeieeflekejCe cnCepes `peeieefleke
JeJemeee' (Global Business) mecepeele, Hejbleg peeieeflekeerkejCeeee DeLe& eeeentve KetHee
JeeHeke Deens. Deepe JeJemeee peCetkeener je<êuee meercee veenerlee ee mebkeuHevesves eeuelees. lemese
Deepe JesieJesieUee meeceeefpeke ke=leer, cepetj mebIevee, Jele&ceeveHe$e yeewefOoke osJeeCe IesJeeCe
FleeoeRvee HejJeeveieerner peCetkeener je<êuee meercee veener. Demes mecepetvee HejJeeveieer efoueer peeles
eeueee cnCeleele. mebHetCe& peie ns Ske Kes[s Peeues Deens.
HeMve - JewefMJekeerkejCeeceOes efkebJee peeieeflekeerkejCeebceOes yeoueCeejer peerJeveHeOoleer mHe< keje.
331
18.3.5ceeOeceebee Gskeebee Yeejleere mebmke=leerJej HeefjCeece
Hemeej ceeOeces DeeefCe peeieeflekeerkejCe ee oesve iees<er meOeeee keeUele meJee&le ieleerceeve
DeMee mebkeuHevee Deensle. DeeOegefveke meceepeeceOes ee oesvner iees<er DeU Deensle ceeCetme yebefomle
peerJeve peiet Mekele veener. lees vesnceer JesUses DeeefCe efkeeCeees De[LeUs Deesueeb[Ceeee efJeeej kejerle
Demelees. HetJeea keOeerner JesieJeeve Peeues veener. Flekes peeieeflekeerkejCe Deepe JesieJeeve Peeues Deenss. eecegUs
meeJe&peefveke DeeefCe Keepeieer peerJeve yeouele eeueues Deens.
peeieeflekeerkejCe ner Ievee vemetve Ske Heefkeee Deens. DeeefLe&ke HeefkeesHes#ee
peeieefleefkekejCeeeer Heefkeee peemle JeeHeke Deens. peeieefleefkekejCeeceOes ceeveJeebee meJe& Debieeee
(All Dimessions of Human Life) meceeJesMe neslees. meOeeee HejefmLeleerceOes ceeveJe
peeuee meeceesjs peele Deens. Demes meJee&le cenllJeees DeeJneve Deens. Hemeej ceeOeceebee veJeerve leb$eecegUs
ns Deepe DeefOekee DeeJneveelceke yevele Deens. Deepe peeieeflekeer kejCeeee DevegYeJe Hemeej
ceeOeceebcegUsner DeeHeCeebme esle Deens. Demes ceeveCes Ske leke&mebiele keejCe Deens. Deele jsef[DeesJejleer Hee@He
mebieerle Ssketve efkebJee Jne@efueJet[ee efe$eHe Heentve efkebJee U.S. efkebJee U.K. ceOeerue DeeHeuee efce$eeuee
F&-cesue HeeJetve DeeHeCe peeieeflekeerkejCe DevegYeJele Demelees ee DeLee&ves DeeHeCe peeieeflekeerkejCe
DevegYeJele Demelees ee DeLee&ves DeeHeCe peeieeflekeerkejCeeeer mebmke=leer Hemeej ceeOeceebee eje JeeHejle
Demelees. ner Hemeej ceeOeceebeer Heke Je DeHeke (Potential)Mekeleer Deens. eeke[s DeeHeCeebme
ogue&#e kejCes efkebJee keceer cenllJe osCes. ns HejJe[Ceejs veener. ee Ievesee DeeHeCeebme efJeeej kejeJee
ueeiesue, lemese JesieJesieUee Hekeejee HeefjCeeceeuee meeceesjs peeCeemeeer DeeHeCee mJeleuee leeej
kejneJes ueeiesue.
18.3.6JewefMJeke ceeOece HeOole
peeieeflekeerkejCeeceOes Hemeej ceeOeces mecepeeJetve IesCes KetHe cenllJeees Deens, keejCe ceeefnleer
DeeefCe Heefleceebeer efveefce&leer DeeefCe mebHetCe& peieYej leebes efJelejCe kejCeeceOes ceeOeceebeer DeefleMee
cenllJeeeer cegKe Yetefcekee Deens. peeieeflekeerjCeebceOes Hemeej ceeOeceebes Heeeos lemese leessner Deensle.
eeeer Heeeoeeeer yeepet cnCepes ner Hemeej ceeOeces ceeveJeebme Deceee&efole efveJe[ Je mJeeleb$e osle
Deensle. Deieesoje DeeHeCe efveJe[eres mJeeleb$e DevegYeJele Deenesle.
meOee JewefMJeke Hemeej ceeOeceebJejleer efJekeefmele osMeebee HeYeeJe efometve esle Deens. les
peeieefleke yeepeejHessJej mJelees Jee&mJe sJeCeeee Heelve kejerle Deensle. DeLee&le keener efJekeefmele
osMeebee neleeceOes ner Mekeleer Demesue lej efJeMes<e kejve efJekemeveMeerue osMeeuee ner Ievee
Oeeskeeoeeke Deens.
18.3.7 peeieeflekeerkejCe DeeefCe Yeejleere Hemeej ceeOeces
DeeHeCe peeuee mee#e Deenesle DeMeer ner Hemeej ceeOeces ner Deefueke[ee efJekeeme Deens.
1980 Heele jsef[Dees, Je=eHe$es otjoMe&ve, efe$eHe me=<er Yeejleebleerue ee Hemeej ceeOeceebee JeeHej
Hekele Iejiegleer neslee DeeefCe eebes efveeb$eCe mejkeejke[tve nesle nesles. leLeeefHe 1990 ee
megjJeeleeruee Yeejleere Hemeej ceeOeceebceOes ceesee HeceeCeele yeoue Peeues. ee yeoueeceOes HeLecele
U.S. , DeeefCe peeieefleke yeBkeske[tve DeeefLe&ke #es$eeceOes KeepeieerkejCeebmeeer oyeeJe DeeCeuee iesuee
332
DeeefCe Hemeej ceeOeceebee leb$e%eeveeee efJekeeme nese. ee efJekeemeeee HeefjCeece Yeejleere Hemeej
ceeOece. Yeejleere meceepe DeeefCe mebmke=leerJej iebYeerj HeefjCeece Peeuesuee efometve eslees.
Yeejleemeeer peeieeflekeerkejCe ns mebOeer lemese Oeeskeeeeer HetJe& metevee Deens. meOeeee
HejefmLeleerceOes peeieeflekeerkejCeebee Deieoer Lees[dee peCeebvee mebOeer lej KetHe peCeebvee Oeeskeeeeer
HetJe&metevee Deens.
HeMve - (1) ceeOeceebee Yeejleere mebmke=leerJejerue HeefjCeece mHe< keve peeieeflekeerkejCe
DeeefCe Yeejleere Hemeej ceeOeces eebleerue mebyebOe mHe< keje.
18.3.8meJe&meeceeve ueeskeebvee ceeefnleer HegjJeCeejer (Je=eHe$es, jsef[Dees, er. Jner. F.

(mass media) ceeOeceebee Yeejleere mebmke=leerJej HeefjCeece
meceepeeleerue meJe& ceeCemeebvee HeYeeefJele kejCeejer meJe& meeceeve ueeskeebvee ceeefnleer HegjJeCeejer
ceeOeces (mass media) ner DeefleMee MekeleerMeeueer meeOeves Deensle YeejleeceOes iesuee Jeerme
Je<ee&ceOes meJe& meeceeve ueeskeebvee ceeefnleer HegjJeCeejer ceeOeceebceOes ceesee HeceeCeeble Jee{ Peeueer Deens.
Yeejleere HejbHejeiele mebmke=leerJej eHe Hee[CeeceOes Je=eHe$es, jsef[Dees, otjoMe&ve, Fbjves eebeer
cenllJeeeer Yetefcekee Deens. Yeejleere mebmke=leerJej Jejerue Hemeej ceeOeceebee Peeuesuee HeefjCeeceeyeeyele
celeYeso Deensle. keener le%eebee celes Jejerue Hemeej ceeOeceebee Yeejleere mebmke=leerJej mekeejelceke
ef<keesveebletve HeefjCeece Peeuee Deens. lej keener le%eebee celes Jejerue Hemeej ceeOeceebee (mass
media) Yeejleere mebmke=leerJej vekeejelceke ef<keesveebletve HeefjCeece Peeuee Deens.
(De)
Jejerue Hemeej ceeOeceebee (mass media) mekeejelceke HeefjCeece
Yeejleere mebmke=leerJej Jejerue ceeOeceebee (mass media) mekeejelceke HeefjCeece

Peeuesueer Heg{erue keener GoenjCes Deensle.
je<êre Skeelcelee (National Integration) - otjoMe&ve, efe$eHe Fleeoer
Hekeejee ceeme jssef[Dee (mass media) cetUs je<êre Skeelcelesuee eeuevee efceUles. ner
ceeOeces efvejefvejeUee peeleerleerue, Oecee&leerue, mebmke=leerleerue ueeskeebvee Ske$e DeeCeleele DeeefCe
meceepeeceOes Meeblelee Je SkeesHee (peace and Harmony) DeeCeleele. GoenjCeeLe& PeeMeer
keer jeCeer, jeceeeCe Fleeoer otjoMe&ve Jejerue keee&kece, lemese efnboer efe$eHe ìebeOeerpeer,' efpeme
osMe ces iebiee yenles nw,' GHekeej, `Hetjye HeefMece' FleeoercegUs osMeYekeleer peeie=le nesTve Meeblelee
Je SkeesHee meceepeeceOes efvecee&Ce neslees.
333
keewgbefyeke veeleeceOes yeUkeer esles - otjoMe&veJejerue keener keee&keceecegUs keewgbefyeke
veeleecegUs yeUkeer esles. ee keee&keceecegUs Deeveboeves Ske$e jenCes, keewgbefyeke keee&kece, lemese
meCe, GlmeJe Skeef$ele Deeveboeves meepejs kejCes, eees efoioMe&ve nesles. GoenjCeeLe&, `meeme Yeer
keYeer yeng Leer', `nce ueesie,' `keneCeer Iej Iej keer' Fleeoer.
m$eereebeer mekeejelceke Je ke=efleMeerue Yetefcekee - keener otjoMe&veeee keener keee&keceeceOetve
Je efe$eHeebletve m$eereebeer mekeejelceke Je ke=efleMeerue Yetefcekee meceepeebmeceesj ceeb[ueer peeles.
GoenjCeeLe& efnboer efe$eHe `ceoj Fbef[ee'.
DeeefLe&ke efJekeeme Jele&ceeveHe$es, jsef[Dees DeeefCe otjoMe&veJejerue peeefnjeleecegUs Hele#e Je
DeHele#eHeCes veeskejer JeJemeee GHeueyOe Peeueeme efJekeereer Mekeleerner ueeskeebeer Jee{les. eecegUs
jenCeerceeveeee opee&, DeeefLe&ke lemese Mew#eefCeke Je meebmke=efleke o=ef<keesveeletve GbeeJelees.
peeCeerJesle Jee{ - otjoMe&ve Je jsef[DeesJejerue Deveske keee&keceebcegUs DeeefCe Jele&ceeveHe$eeleerue
uesKeebcegUs Ieveelceke DeefOekeej, meeceeefpeke DeeefCe vewefleke cetues, eebeer peeCeerJe nesTve
DeefOekeej DeeefCe kele&Jes keUleele.
Devewefleke meeceeefpeke Ievee jesKeuee peeleele yeeuecepetjer, ngb[eHeOoleer, Je=OoeJemLesleerue
mecemee, S[med, (AIDS) mJeeF&ve Huet Fleeoer Ievee jesKeCeemeeer jsef[Dees, otjoMe&ve
efe$eHe Fleeoer ejs peeie=leer efvecee&Ce kesueer peeles.
keener Keeme Ieveebee DenJeeueebes meeojerkejCe - jesef[Dees DeeefCe otjoMe&veJejerue Deveske
keee&keceebletve lemese Je=eHe$eebletve Deveske Keeme keee&keceebes efJeMes<e keve efJeMes<e efove meepejs
kesuesuee keee&keceebes DenJeeue meeoj kesues peeleele. GoenjCeeLe& yeeueke efove, ceele=efove ns efove
meepejs keve cegueebes DeeefCe DeeF&es cenllJe eebJej HekeeMe ekeuee peelees. Hepeemeeeke efove,
lemese mJeeleb$e mewefveke DeeefCe ceneve Jekeleeres peebleer efkebJee HegCeefleLeer meepejs kejve leees
DenJeeue otjoMe&ve, jsef[Dees, Je=eHe$eebletve HeefmeOo kesueeme Flejebvee lebeletve keener eebieues
kejCeemeeer HesjCee efceUles.
(ye) jsef[ees, otjoMe&ve, Je=eHe$e Fleeoer Hemeej ceeOeceebee (mass media)
vekeejelceke HeefjCeece
1991 ceOes veeiejer ueeske mebKesee 10% ueeskeebeeke[s otjoMe&ve nesles. 1999 ceOes ns
HeceeCe 75% Heele Jee{ues. mee HejerefmLeleerceOes kesyeue jsefueefJnpeve, Fbjves megefJeOee Deieoer
mJemle ojebceOes Menjeyejesyej ieeceerCe YeeieebceOes menpe GHeueyOe nesle Deensle. ee meJeeejs
DeefMueue, efe$eHe, ceeefnleer meceepeebleerue meJe& IekeebHeele ieeceerCe Je Menjer YeeieeceOes Heesnele
Demeueeves Yeejleere mebmke=leer ve< nesle Deens.
ee Hemeej ceeOeceebee leb$ee%eeveecegUs meeceeve ueeskeebeer mJeHves Je ef<keesve ner efJeOJemebke yevele
Deensle. DeefJeJeeefnle cegues DeeefCe cegueer eebeeleerue Devewefleke Jele&ve Jee{le Deens.
efnbmeke Ievee peemleerle peemle Ie[le Deensle. efJeMes<e kejve m$eereebee efJeOo efnbmeke Ievee
peemleer Ie[le Deensle.
334
efvejefvejeUee Hekeejee kesJeue, [er.er. Sed (DTH) otjoMe&vecegUs Deveske Hekeejes HeW[efMeHe
[s, Jn@uesve eF&ve [s (Valen tine Day) meepejs kesues peeleele. eeletvee Devewefleke
Meeefjjerke mebyebOe Jee{leele DeeefCe Deveske Hekeejes ueQefieke jesie efveceeCe nesleele.
Skebojerle meceepeebleerue m$eeree DeeefCe Je=Oo ueeske eebee yeooue Deeoj ve< nesTve
YeesieJe=lleer, s<eJe=eer Jee{tve meeceeefpeke cetueebee neme nesTve meceepe DeOe Heeflele nesle Deens.
HeMve - meJe&meeceeve Hemeej ceeOeceebee (mass media) mekeejelceke Je vekeejelceke HeefjCeece
mHe< keje.
18.4 meejebMe
Yeejle ne ke=<eerHeOeeve osMe Demeueeves ieeceerCe YeeieeceOes peemleerle peemle ueeske jenle
Demele. Kes[eebee meJeeieerCe ef<keesveebletve efJekeeme cnCepes KeNee DeLee&es Yeejleeee efJekeeme nese.
cnCetve ieebOeerpeeRveer ` Kes[eeke[s euee' ner iepe&vee kesueer. Hejbleg Menjeee Deeke<e&CeecegUs ueeske
Menjebke[s peeT ueeieueeves Menjebleerue ueeskemebKee PeHeeeeves Jee{ueer. leecegUs efHeCeees HeeCeer,
Deejesie, meeb[HeeCeeeer JeJemLee DeMee Deveske Hekeejee mecemee GodYeJeuee Deensle. eecegUs nJeses
Heot<eCe, HeeCeees Heot<eCe keeNeecegUs Heot<eCe, DeeJeepeees Heot<eCe, efnbmeke Je=eer, ueHeCee, ceOegcesn
eemeejKes jesie,mebmeie&peve jesieebee HewueeJe, ieefue Jemleerleerue Jee{, Iejeee efkebceleerleerue Jee{
Fleeoer mecemee MenjerkejCeebcegUs efvecee&Ce Peeuee Deensle. DeeefCe ceeCemeees jenCeerceeve KeeueeJele
Deens. cnCetve ceeCemeebes jenCeerceeve GbeeJeCeeemeeer Deveske JewefMJeke eespevee Deceueele Deeuee.
yeoueCeeNee peerJeve HeOoleeree mebmke=leerJej HeefjCeece Ie[tve eslees. Yeejleere mebmke=leer
DeefleMee Heeeerve Demetve ceeveJeebee meJeeieerCe efJekeeme ee mebmke=leerceUs Mekee Deens. Deepe Yeejleere
mebmke=leeres HecegKe JewefMe< cnCepes èfJeefJeOelesle Skelee' ns Deens. lemese Yeejleere mebmke=leerke[s
JewefMJeke meeefn<Ceglee Deens.
peeieeflekeerkejCeecegUs ceeveJeebeer peerJeveHeOoleer yeoueueer Deens.peeieeflekeer kejCeebcegUs peie ns
KetHe peJeU Deeues Deens.
JesieJesieUee ceeOeceebee Yeejleere mebmke=leerJej efJeOeeeke lemese efJeOJebmeke HeefjCeece Peeuesuee
efometve eslees. efJeOeeeke HeefjCeeceeHes#ee efJeOJemebke HeefjCeece ceesee HeceeCeele Peeuesuee efometve eslees.
335

(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)
MenjerkejCe efkebJee veeiejerkejCeebeer JeeKee meebietve MenjerkejCe efkebJee veeiejerkejCeebes

Heeeos Je leess meebiee.
Deejesie DeeefCe IejyeebOeerJej (Health Housing) peeieeflekeerkejCe Je MenjerkejCeebee
HeefjCeece meebiee.
jenCeerceeveeee opee& GbeeJeCeeNee JesieJesieUee JewefMJeke eespevee mHe< keje.
mebmke=leer cnCepes keee? ns mHe< keve Yeejleere mebmke=leereer ceeefnleer oee Je Yeejleere
mebmke=leeres JewefMe<s meebiee.
JewefMekeerkejCeebcegUs efkebJee peeieeflekeerkejCeebcegUs yeoueCeejer peerJeveHeOoleer mHe< keje.
Hemeej ceeOeceebee Yeejleere mebmke=leer Jejerue HeefjCeece ceeOeceebee Yeejleere mebmke=leer Jejerue
HeefjCeece mHe< kejve peeieeflekeerkejCe DeeefCe Yeejleere Hemeej ceeOeces eeleerue mebyebOe mHe<
keje.
meJe&meeceeve Hemeej ceeOeceebee (mass media) mekeejelceke Je vekeejelceke
HeefjCeece mHe< keje.
336
19
mecekeeueerve meeceeefpeke DeeJneves : Yeeie - 2
(eslekejer Deelcenlee, pegvekeere efHekes, efJekeeme
ekeuHe, ceeveJeer nkekeeeer Heeece}er DeeefCe
leCeebceOeerue Jee{leer iegvnsieejer)
Heeeeer jevee :
19.0 Gef<es
19.1 emleeJevee
19.2 eslekeNeebee Deelcenlee
19.3 pevegkeere<ee GVele efHekes
19.4 efJekeeme ekeuHe Je ceeveJeer nkekeebeer Heeece}er
19.5 leCeebceOeerue Jee{leer iegvnsieejer
19.6 meejebe
19.0 Gef<es
eslekejer Deelcenlee kee kejleele? ns mecepeeJetve Ieslee esF&ue.

pevegkeere efHekeebee DeYeeme kejlee esF&ue.
ceeveJeer nkekeebeer Heeece}er keeer kesueer peeles les mecepeeJetve Ieslee esFu& e.
leCeebceOeerue Jee{leer iegvnsieejer mecepeeJetve Ieslee esF&ue.
19.1 emleeJevee
Yeejle ne ke=ef<eeOeeve osMe Deens. Yeejleere ueeskemebKesee 54 kekes ueeske Goj-efveJee&nees
meeOeve cnCetve Mesleer Je mebyebefOele Geesie kejle Deensle. MesleerceOeerue jespeieej ne eecegKeeves Mesleeree
nbieece, Mesleer GlHeeoveees ee eebvee DevegmejCeeje Demee Demelees. Yeejleere DeLe&JeJemLesleerue ke=<eer
#es$eeeer Yetefcekee DeefleMee cenJeeeer Deens. Demes Demetvener Deepe Mesleer kejCeeNee MeslekeNeebvee KetHe
337
ceesee eceeCeele DeHeeMe esle Deens. Deepe MesleerefJe<eeke mejkeejes OeesjCener egkeeres Deens. eeceOes
meJee&le cenJeeeer iees cnCepes MesleerceOeerue ceeue leeej kejCeemeeer Meslekejer keeyee[ke
kejleele. Hejbleg ceeueeeer eEkecele cee$e les mJele: jJet Mekele veenerle. Mesleceeueeeer eEkecele JeeHeejer Jeie&
jJelees. JeemleefJeke Heenlee MesleerceOes keeyee[ke keve MeslekeNeebveer GlHeeove kejeJes DeeefCe leeer
eEkecele ogmeNeebveer jJeCes. ner KetHe ceeser Meeskeebeflekee Deens. leecegUs MeskeNeebeer efHeUJeCetke nesles.
MeslekeNeebeer DeeefLe&ke HeefjefmLeleer kecekegJele yeveles. lees DeefOekee iejerye yevele peelees. lees kepe&yeepeejer
neslees. eeletvee lees DeelcenlesmeejKee eJe=eeruee yeUer He[lees. DeLee&le MeslekeNeebee Deelcenlesuee
Flejner Deveske keejCes Deensle.
yeeueHeCe DeeefCe leeCe eebceOeerue keeU Lejeve mees[CeeNee yeoueebee keeU Demelees.
ueneve yeeuekeebHeemetve eew{ yevesHeeleee keeU ne mebefcee (Complex) Je DeeJneveelceke
(Challenging) Deens. eee keeUeceOes ceeveJeer peerJeveeuee efoee efceUCeeee ef<keesveebletve
me=peveelceke keeU Demetve ceeveJeer peerJeve Ie[Ceeee (Becoming) keeU Demelees. vescekes peerJeveeble
keesCelee ceeie& efveJe[eeee ee meboYee&le ceveeceOes efOee DeJemLee Demeles. leecegUs nee keeUele ceesee
eceeCeele ieeWOeU DeeefCe vewjee Demeles. meeceeefpeke ef<keesveebletve eesie yeveCes, eesie efe#eCe
efceUJeCes, DeeefCe peyeeyeoejerves JeeieCes ee meJe& iees<eRee oyeeJe Demelees. eee Jeeele ueQefieke peeCeerJeseer
efveefce&leer nesle Demeles. mJe-eeflecee, mJele:eer DeesUKeeeeer YeeJevee, mJeeeeleseer iejpe ee meJe&
yeeyeeRcegUs Flejebke[tve meebefieleuesues efveece DeeefCe Flejebee DeHes#ee eebceOes vesnceer mebIe<e& nesle Demelees.
Hejbleg eeeJesUer leCeebvee keesCeleener ekeejee DevegYeJe vemelees, leecegUs SKeeoer DeJeIe[ HeefjefmLeleer
leebvee JeJeefmLele neleeUlee esle veener. Deee JesUer leCeebes peerJeve vewjeeeves efJeHeue nesles.
19.2 MeslekeNeebee Deelcenlee DeeefCe MeslepeceerveefJe<eeke efJeHeeer

19.2.1 MeslekeNeebee Deelcenlee (Famers suicides)
1971 meeueeHeemetve 2,00,000 (oesve ueeKe) MeslekeNeebveer DeeHeuee peerJeveebee Deble kesuesuee
Deens.
MeslekeNeebee Deelcenleses cetU keejCe cnCepes leebeeJejerue DeefleMee Jesieeves Jee{Ceejs kepe&
Deens. Mesleereer mekeejelceke DeeefLe&ke HeefjefmLeleer (Positive Economy) efvecee&Ce nesCeees
Heg{erue oesve ecegKe Ieke Deensle.
MesleerceOes GlHeeove kee{leebvee Yejcemee Jee{Ceejer eEkecele
Mesleceeue efJekeueeveblej efceUCeejer keceer eEkecele. Deepeee cegkele JeeHeej DeeefCe meecegoeefeke
peeieeflekeerkejCe ee OeesjCeebee cegUeMeer Jejerue oesve Ieke Deensle.
meve 1998 ceOes peeieefleke yeBkesee jeveelceke le[pees[ OeesjCe (structural
adjustment policy) ejs yeereeCeebes #es$e keeieerue (cargill), cee@vmeBes (Monsanto),
efmebieWe (Syngenta) eemeejKee peeieefleke ceneceb[Uemeeer Kegues kesues iesues. eecegUs MesleerceOeerue
efyeeeCeebee JeeHejeeer peeiee ceneceb[Ueee efyeeeCeebveer Iesleueer. ner efyeeeCes ceneie Demetve leebvee YejHetj
eceeCeele jemeeeefveke Keles, efkekeveeMekes eebeer iejpe Demeles. eecegUs MeslekeNeebee Kee& Jee{tve
leebeer iejeryeer Jee{le iesueer DeeefCe Deepener ne Kee& eeb[ eceeCeele Jee{le Deens. ceneceb[Us SkemJe
(Patents) ee ceeOeceeletve keee& kejleele. SKeeoe veJeerve MeesOe yeveefJeCeeeer eEkeJee efJekeCeeeer
338
DeefOeke=le efJeMes<eeefOekeej Heef$ekee cnCepes SkemJe (Patents) nese eEkeJee Lees[keeele keeeosMeerj
DeefOekeej He$e nese. JeeHeejefJe<eeke yeewefOoke ceeueceee nkeke (TRIPs) ne kejej peeieefleke
JeeHeej mebIevesves (WTO) Mesleer #es$eeueener ueeiet kesuee Deens. eeceOes JevemHeleeRee efJeefJeOe peeleer,
megOeejer yeer-yeereeCes F. meceeJesMe Deens. eecegUs YeejleemeejKee efJekemeveMeerue osMeeJej neveerkeejke
HeefjCeece nesle Deensle. efJekeefmele jeêbke[s cegyeueke Hewmee, megeesie eeesie MeeUe Je le%e Jekeleer
ceesee eceeCeeJej GHeueyOe Demeueeves DeefOekeejHe$es leebeee leeyeele Demeueeves leeHeemetve Oeeskee
efvecee&Ce Peeueeves MeslekeNeebvee peemleerle peemle ceneie[s efyeeeCes efJekele IeeJeer ueeiele Deensle. leebletve
MesleNeebee Kee& Jee{le Deens, leeletve iejeryeer Jee{tve MeslekeNeebJejerue kepe& Jee{le Deens.
Mesleerleerue efyeeeCeebee JeeHej kejCeeSsJepeer ceneceb[Uebee efyeeeCeebee JeeHej kesueeme
ceneceb[Ueeer efyeeeCeebJej cekelesoejer Demeles. les peemleerle peemle Heeeeemeeer ceesee eceeCeele
GlHeeove kejleele. leecegUs MeslekeNeebveer leebeer MesleerceOes Deveske efHekes IesCeeSsJepeer
(Biodiversity) Skee Heerke IesCeemeeer (Monoculture) Yeeie Hee[leele. ceneceb[Us pee
efyeeeCeebeer efJeeer kejleele, lese Ske Heerke IesCeemeeer MeslekeNeebvee eJe=e kejleele. leecegUs
MeslekeNeebes KetHe vegkemeeve nesles. GoenjCeeLe&, DeebOeeosMeeleerue Jeejebieue efpeuneeceOes efnjJee ueebye
MeWiee Demeuesueer efoue efHekes, pJeejer, yeepejer, YegF&cetie eemeejKeer efvejefvejeUer efHekes Iesle Demele.
meeHeefjefmLeleerceOes leebvee keeHetme ns Skee efHeke IesCeemeeer oyeeJe DeeCetve Yeeie Hee[ues. leecegUs
lesLeerue MeslekeNeebes KetHe vegkemeeve Peeues Deens. Skee efHeke Iesle jeefnueeves peefceveereer megefHekelee
keceer nesTve peceerve veeHeerke yeveles. Skee Heerke JeejbJeej Iesleueeves efHeke ve esCeeeer peesKeerce Jee{les.
efHeke IesCeeceOes efJeefJeOelee Demeueeme ner peesKeerce jenle veener.
yeepeejHessle keOeer keOeer eeeCeer ve Iesleuesues (untested) efyeeeCes esleele. ceeBvemeBes
(Monsanto) es eLece efHeke ve Deeueeves Ske efyeuegDeve (one billion) vegkemeeve Peeues.
ceeBveme@es (Monsanto) kebHeveerves Kee$eer efoueer nesleer keer Skee SkejceOes 1500 efke.e@.
keeHemeees GlHeeove nesF&ue, Hejbleg ele#eele DeefleMee keceer cnCepes Skee SkejceOes 200 efke.e@.
Peeues. Skee SkejHeeerceeies 10,000 Hees efceUeeuee Heeefnpes nesles, lesJne Skee SkejHeeerceeies
6400 Hees efceUeues efyenej jepeeceOes pesJne ceeBvemeBes (Monsanto) kebHeveerves mebkeefjle
cekeeees efyeeeCes leeej kesues, lesJne MeslekeNeebes eej efyeueDeved (four billion) vegkemeeve Peeues.
lesJne iejerye MeslekeNeebeer iejerye Jee{lee iesueer. DeMee ekeejs efyeeeCeebJejerue kebHeveeree cekelesoejercegUs
keener JesUe DeMee ekeejes vegkemeeve ceesee eceeCeele nesles, lesJne Meslekejer Deelcenlee kejleele.
peeieefleke JeeHeejer mebIevesee (WTO) JeeHeeNeeee OeesjCeebcegUs MeslekeNeebee ceeueeuee
KetHe keceer eEkecele efceUles. peeieefleke JeeHeejer mebIevee (WTO) ner [cHeeRie ue (Dumping
Rule) ee GHeeesie kejles. [cHeeRie ue (Dumping Rule) cnCepes mJele:ee osMeebceOes
ceeueeuee ceeieCeer vemeueeme ogmeNee osMeeceOes leese ceeue mJemle ojele efJekeuee peelees. peeieefleke
JeeHeejer mebIevee eerceble osMeebveee Mesleer JeJemeee Jee{JeCeemeeer DeeefLe&ke ceole osles, leeeJesUer
Flej osMeebvee mJemle ojele GlHeeove efvecee&Ce kejCeeme eefleyebOe kejles. eeee HeefjCeece cnCetve
peeieefleke HeeleUerJej Meslekejer pesJne ceeue efJekelees lesJne eEkeceleer keceer nesleele. Goe. 1995 ceOes
Ske ve ieJneuee $216 efceUles nesles. les 2001 ceOes Ske ve ieJneuee $133 efceUues. 1995
Ske ve keeHemeeuee $98.2 lej 2001 ceOes Ske ve keeHemeeuee $49.1 efceUeues. ner IemejCe
GlHeeoveeee iegCeJeesle Hejke He[uee cnCetve veener, lej ceneceb[Ueee eerceble osMeebvee efouesuee
339
DeeefLe&ke ceoleercegUs (Economic subsidies) DeeefCe keener cetYej ceneceb[Uebeer
yeepeejHessleerue cekelesoejer (Monopolies) cegUs Demes Ie[le.
YeejleeceOes cenejeêleerue efJeoYe& Yeeieele Meslekejer peemle Deelcenlee kejleele. eleske
Je<ee&uee 4000, lej eleske efoJemeeuee 10 Meslekejer Deelcenlee kejleele. eee efJeYeeieele ceeBvemeBes
(Monsanto) kebHeveerves leeej kesuesues ee efyeeeCeebee peemleerle peemle JeeHej kesuesuee efometve eslees.
ns efyeeeCes JeeHejueeves MeslekeNeebvee Heerke IesCeeceOes DeHeeMe Deeueeves MeslekeNeebes DeefleMee ceesee
eceeCeebJej vegkemeeve Peeueeves Meslekejer kepe&yeepeejer nesTve Meslekejer Deelcenlee kejerle Deensle.
kebHeveeres efyeeeCes KetHe ceneie Demeleele. cetUee keeHemeees efyeeeCes Skee efkeueese@ceuee .
7, lej leee JesUer Bt cotton Skee efkeueese@ce . 1700 efJekeues iesues. eee yejesyej cetUes
keeHemeees efHeke ns Deeuetve Heeuetve Iesleues peele Demes, leecegUs peceerveereer megefHekelee efkele Demes.
Hejbleg Bt cotton ns Skee efHeke Iesleues peele DemeueecegUs (Monocuture) peceerve veeHeerkener
yeveles. keeHemeees cetUes efyeeeCes (Indigenous cotton) JeeHejueeme Heerke HeeJemeeee
HeeCeeJejner esles. Hejbleg Bt cotton ns efyeeeCes JeeHejueeme leeuee HeeCeer osCeeeer iejpe Demeles.
keeHemeees cetUes efyeeeCes (Indigenous cotton) ns efkeke jesOeke (Pest-resistant)
Demeles. Bt cotton ns efyeeeCes JeeHejueeme les keeHemeeee yeeW[eJejerue efkekeebmeeer jesOeke Demeles.
Hejbleg leeletve ogmejs efkeke leeej nesleele, les ve kejCeemeeer Bt cotton ee JeeHejeHetJeea
pesJe{er efkekeveeMeke Deew<eOes ueeiele leeHes#ee 13 Heerves peemle efkekeveeMeke Deew<eOeb ueeiele eecegUs
efHeke IesCeemeeeree Kee& KetHe Jee{lees Je efJeeer eEkecele DeefleMee keceer esles. eecegUs ner Meslekejer
kepe&yeejer nesTve Deelcenlesee peeeele De[kelees.
Yeejleeleerue iejerye MeslekeNeebke[tve leebee JeeHeejer ceeue peeieefleke JeeHeejer OeesjCeebvegmeej
mJeeLeeaHeCeeves Flekeee keceer eEkeceleerle efJekele Iesleele, keer peCet iejerye MeslekeNeebee ceeue peCet les
eesjleelee. Research Foundation for science, Technology and Ecology
(RFSTE) ee mebmLesee DeYeemeevegmeej Yeejleere MeslekeNeebee ceeue keceer eEkeceleerle efJekele Iesle
DemeueecegUs eleske Je<ee&uee MeslekeNeebee $26 efyeueDeve (billion) Flekes vegkemeeve nesles. leecegUs
cetUelee iejerye Demeuesuee Meslekejer iejeryee nesle peelees. leeuee ner iejeryeer menve nesle veener. leees
kepe& Jee{lee peeles. les Flekes Jee{les keer lees les kepe& Hes[te Mekele veener. leecegUs MeslekeNeeuee
mJele:eer efke[veer Jeiewjs efJekeeJeer ueeieles eEkeJee Deelcenlee kejeJeer ueeieles.
Mesleeree DeeweesefiekeerkejCe DeeefCe peeieeflekeerkejCeeves osMeeee efJeveeMe Dees{JeCeejs DeMee
DeeefLe&ke OeesjCeebcegUs (economic sucicide) DeelceveeMeeme keejCeerYetle Ievee leerve
HeeleeeJej nesle Deens.
mJele: Meslekejer Deelcenlee kejerle Deensle.

ee MeslekeNeebee DeVeOeeveeJej DeJeuebyetve Demeuesues iejerye ceeCemes
vewmeefie&ke yeer-efyeeeCes ve JeeHejueecegUs, efHeke IesCeele efJeefJeOelee vemeueecegUs eeefkeeCeer
DemeCeeNee HeefjmebmLesleerue peerJeebeener veeMe nesle Deens.
340
MeslekeNeebveer Deelcenlee ke vees eemeeeres keener Gheee
ceneie[ee kebHeveeres efyeeeCes JeeHe vees.
GMO DeeefCe Non-renewable efyeeeCeebeener JeeHej ke vees.
jemeeeefveke Mesleer (Chemical Farming) ve kejlee meWefe Mesleer (Organic
Farming) kejCes iejpeses Deens.
Keesee DeeefCe HemeJee eEkeceleerJej DeeOeejuesuee JeeHeeejHes#ee KeNee Je JeemleJe eEkeceleerJej
DeeOeejuesuee JeeHeejeeee Deeee IesCes.
MeslekeNeebeer Skepetner nesCes DeeJeMeke Deens.
MeslekeNeebmeeer Demeuesuee mejkeejer eespevesee mebHetCe& Heeeoe MeslekeNeebveee JneJee, DeMeer
JeJemLee GYeer kejCes eemeeer mejkeejer eespevee jeyeJeCeejs DeefOekeejer DeeefCe jepekeere Heg{ejer
eebee Yeeeej LeebyeJeCeeeer eespevee Deleble DeeJeMeke Deens.
eMve 1 MeslekeNeebee Deelcenleseer keejCes meebietve leeJejerue Gheee meteJee.
19.2.2 MeslepeceerveefJe<eeke efJeHeeer (Agrarian distress)

1960 veblej cnCepese nefjle eebleerveblej (Green Revolution) esleeree
GlHeeoveele ceesee eceeCeele Jee{ Peeueer. Gece megOeeefjle yeer-yeereeCes, efmebeveeee eceeCeele Jee{,
efkekeveeekes Je Keleebee JeeHej DeeefCe DeeOegefveke leb$e%eeve eecegUs GlHeeoveele Jee{ Peeueer Deens.
lejermege keener Ieke esleer GlHeeoveele De[LeUe jle Deensle keer peecegUs esleereer eieleer eesie
eceeCeele nesle veener. Yeejleere esleer efJekeemeele Deveske ekeejee Keeueerue eceeCes ceee&oe efkebJee
mecemee Deensle.
Yeejleere esleer ner HeeJemeeJej DeJeuebyetve Deens. HeeTme JesUsJej He[le veener.
meeJe&peefveke #es$eeke[tve ke=<eer #es$eemeeer nesCeejer iegbleJeCetke Deefleee keceer Deens.
peceerveoejebke[tve peceerve kemeCeeNee kegUebeer ceesee eceeCeeJej efHeUJeCetke nesle Demeles.
esleer efJekeemeeleerue DemeceleesueHeCeecegUs esleeree meceeOeevekeejke efJekeeme Peeuesuee veener.
Jejerue mecemeebee efJeeej kesueeme meOee eslepeceerve efJeHeeeree keeUele Demeueees efometve
esles, cnCepese eslepeceerveeruee Deefleee keerCe mecee Deeuee Deens.
keerCe mecee cnCepes esle peceerveerle Hekele esleerJej DeJeuebyetve jenCes Deefleee Oeeskeeoeeke
Deens. eeceOes eecegKeeves Heg{erue yeeyeer esleele.
peceerveer meboYee&le ceeuekeer DeeefCe eslepeceerveeres efJeYeepeve
efJees<ele: esleer DeeefCe eslekejer
eslepeceerveereer megOeejCee Je eslekeNeebeer DeeJe[ Fleeoer
341
keerCe mecee efkebJee efJeHeeer cnCepes $eemeoeeke HeefjefmLeleer nese. Yeejleere eslepeceerveeree efJeHeeer
meceeebme keejCeerYetle jCeejs Ieke Heg{erue eceeCes Deensle.
1)
esleer GlHeeoveele Ie : veJeJee HebeJeeef<e&ke eespevesle (1997-2002) DeeefCe oneJee
HebeJeeef<e&ke eespevesee (2002-07) keeUele esleer GlHeeoveele ceesee eceeCeele Ie Peeueer Deens.
veJeJee HebeJeeef<e&ke eespevesle esleer Je mebyebefOele #es$eeee efJekeeme oj 2.1 Flekee neslee lej oneJee
eespevesle 2.3 Flekee neslee. Yeejleeuee keceerle keceer esleer GlHeeoveeeer Jee{ 4 Flekeer nesCes
DeeJeeke Deens. esleer GlHeeoveeleerue ner Jee{ meceeOeeve keejke vemeueeves Yeejleeuee 2004-05
ceOes ceesee eceeCeele ieJneeer Deeeele kejeJeer ueeieueer.
2)
efJeeere mebkekeeU : 50 Hes#ee peemle ueneve Je DeuHeYetOeejke eslekejer kepee&ee
DeesPeeKeeueer Deensle. leebvee yeBkeeke[tve jerlemej kepe& efceUle veener. Deveske yeBkee esleermeeer
kepe&HegjJee 5 les 7 Jeepeeee ojeves kejleele. Hejbleg eeee Heeeoe eerceble Je ceesee
eslekeNeebveee nesle Deens. DeuHeYetOeejke Je ueneve eslekejer eeceerCe meeJekeejebke[tve 38 les 50
Flekeee Jeepeojeves kepe& Iesleele. ee kepee&ee DeesPeecegUs Deveske eslekejer Deelcenlee kejerle
Deensle. ceneje<êleerue efJeoYee&le lejer Deveske eslekeNeebveer Deelcenlee kesuee Deensle. 2 petuew,
2007 jespeer ceneje<^ mejkeejves Heg{erue Iees<eCee kesueer. pee eslekeNeebveer pegves kepe& Hes[ues vemesue
leebvee veJeerve kepe& efceUCeej veener. DeeefCe pej ee eslekeNeebvee efJeeere mebmLeeke[tve kepe& efceUeues
veener lej leebvee Hegvne meeJekeejeke[tve kepe& IeeJes ueeiesue. DeeefCe leebeer HeefjefmLeleer efyekee nesle
peeF&ue.
3)
yeUpeyejerves peceerveeree leeyee : peefceve efJekemeerle kejCeeee veeJeeKeeueer mejkeej
ceesee eceeCeeJej eslekeNeebke[tve peceerveer Iesle Deens DeeefCe lee efyeu[me&vee ceesceess DeHee&ceW
yeebOeCeemeeer osle Deens. leecegUs Deveske efnbmeeeej Ie[le Deensle.
4)
eeceerCe oeefje : eeceerCe Yeeieeee efJekeeme ne esleerJej DeJeuebyetve Demelees. esleereer
GlHeeove #ecelee keceer Peeueeves GlHeeoveelener Ie nesle Deens. leecegUs eeceerCe YeeieeceOes ceesee
eceeCeeJej oeefje Deens. lej ogmeNee yeepetuee Deeweesefieke Je mesJee #es$e lespeerle Deens. Hejbleg esleer
#es$eeceOes meJe&$e Deveee, peguegce efometve esle Deens. enjer ueeske Je eeceerCe ueeske eebeele GlHeVe Je
jenCeerceeve ceOes ceesee eceeCeele leHeeJele efometve esles. meJe&meeceeve yebieues Je DeHee&ceW ceOes jenle
Deens.
5)
esleerceeueeuee eesie YeeJe veener : esleerkejCeemeeer ueeieCeejs efyeeeCes, Deew<eOes, Keles Je
Flej meeOeves eebee efkebceleerceOes ceneieeF&ee eceeCeele melele Jee{le Deensle. Hebjleg esleerle leeej
Peeuesuee ceeueeee efkebceleer lee eceeCeele Jee{ efometve esle veener. cnCetve iesuee 25 Je<ee&le mejemejer
esleer GlHeeoveeleerue Jee{ keceer Peeuesueer efometve esles. leecegUs esleerleerue oj[esF& efceUCeejs GlHeVe
Deefleee keceer Deens. 11 Jee HebeJeeef<e&ke eespevesle esleer GlHeVeeleerue Jee{ 47 ojJe<eea nesF&ue Demes
keeieoesHe$eer veceto kesues Demeues lejer ele#eele SJe{er Jee{ nesle veener.
342
eecegUs oseeleerue Deveske jepeele eslekejer Deelcenlee kejerle Deensle. Skeerke[s
esleceeueeuee efkebcele efceUle veener lej ogmejerke[s eslekeNeeuee esleer kejCeemeeer ceesee efkebceleerves
meeOeveebeer Kejsoer kejeJeer ueeiele Deens. mejkeejke[tve eslekeNeebvee efJeefJeOe meeseer Je meJeueleer peenerj
nesle Deensle. Hejbleg leebeer keee&Jeener JeJeefmLeleHeCes nesle veener. mejkeejves peenerj kesuesues Devegoeve
eslekeNeeHeele Heesneselee veener. ee Devegoeveeee mejkeejer DeefOekeejer Je jepekeere vesles ogHeeesie Je
iewjJeeHej kejerle Deensle.
6)
ceeHeeree : ceeHeeree ns jepekeejCeer ueeskeebeer mebyebefOele Deensle. Deveske peceerveer
yeUkeeJeCeeee les eelve kejleele. YeejleeceOes yeskeeeoseerj jerlee peceerveer leeyeele IesCeeee
Deveske leeejer vesnceer veeWoefJeuee peeleele. ekeelees DeeefoJeemeer ueeske ee ceeHeereeefJe ue{ener osT
ekele veenerle. leecegUs peceerveeree Kejsoer mebyebOeele ke[ke keeeos kejCeeeer iejpe Deens. ekeelees
DeeefoJeemeer Je ceeieeme Jeiee&leerue ueeskeebee peceerveerefJe<eeer eebieuee keeeeeeer iejpe Deens.
7)
HeeCeeee iewjJeeHej : oseeee efJeefJeOe jepeele yengje<êre kebHevee (MNCs) ceesee
eceeCeeJej HeeCeeee iewjJeeHej kejle Deensle. kebHeveeee GlHeeoveemeeer eeb[ eceeCeeJej HeeCeeee
iewjJeeHej nesle Deens. Goe. kesjU jepeele keeskee-keesuee kebHeveerves ceesee eceeCeeJej espeejerue
ieeJeeletve HeeCeer ieesUe kesues Deens Je ns mebHetCe& HeeCeer les GlHeeove eefeesmeeer Je Flej keeceemeeer
JeeHejleele. leecegUs DeemeHeemeee ieeJeele efHeCeeee HeeCeeeer mecemee efvecee&Ce Peeuee Deensle.
1)
eslepeceerve efJe<eeke mebHeeer efkebJee keerCe mecee efvecee&Ce nesCeemeeer keejCeerYetle DemeCeeNee
Iekeebeer leHeeerueJeej eee& keje.
19.3 pevekeere<ee GVele efHekes (Genetically Modified)

yeensjee pevegkeeuee SKeeee efHekeeee pevegkeere meeeeceOes ekegve efceUefJeCeele
Deeuesuee Fefle iegCeOecee&ee efHekeebvee pevegkeere<ee GVele efHekes Demes cnCeleele. ee Heleerves
efHekeebee peemle GlHeeove osCeeNee, jesie eeflekeejke, #eejlee eeflekeejke, leCeveeeke eeflekeejke,
og<keeUer HeefjefmLeleerlener leie Oeve jenCeeNee, ke[ke Leb[erlener efkeeJe Oe ekeCeeNee, veeefHeke
peefceveerlener esCeeNee peeleer efvecee&Ce kejlee esleele.
eees Gece GoenjCe cnCepes yeer.er. (B.T. Cotton) ye@efmeueme egjWefpeveefmeme veeJeeee
peerJeevetceOetve Ske efJeefe< peCetke kee{tve lees keeHemeeee efyeeeveeceOes ekeuee Demelee
leeHeemetve leeej Peeuesuee keeHemeeee Pee[eJejerue yeeW[ DeUerves (ballwarm) keeHemeeeer
Heeves Kee}er lej ns pevegke efleee ejerjeleerue DeVeveefuekee GOJemle keve ekelees Je DeUer
cejles.
343
Yeejleere ke=<eer mebeesOeve mebmLesves (IARI) Hegmee peeefkemeeve DeeefCe Hegmeemeesvee ee ceesnjeree
oesve peeleer pewJeleb$emeeveeee meeneeeves efJekemeerle kesuee Deensle. leecegUs efyepe GlHeeoveele
20 lej lesue GlHeeoveele 40 Jee{ Peeueees efveoe&veeme Deeues Deens.
ee veJeerve OeeveeefJe<eeer meebieleevee, jesie eeflekeejke Deens. eeee n}e kejCeejs keerkee
cejleele, peemle GlHeeove osCeejs Deens. Kele keceer ueeieles, HeeCeer keceer ueeieles, og<keeUeme leeW[ osves
Jeiewjs, iegCeebee G}sKe kesuee peelees. pee Heleerves ee efHekeebcegUs Heeeoe neslees leee Heleerves eees
keener leess mege Demeueees keener leb%eees cele Deens. efn efHekes eekeenejer efke ceebmeenejer eeHeemetve ee
Jeeoeuee megjJeele nesles. keejCe ner efHekes Ie[efJeCeemeeer pevegkeele yeoue kesuee peelees. ns kejle
Demeleevee keener eem$e%e keesCeleerner pevegkes kegsner ekeleensle. Demee DeejesHe [@efveSue yesve ee
uesKekeeves kesuee Deens. leebee celes keener efkeeCeer meceger ceeueebeer pevegkes Oeeveele efkebJee Yeepeerle
Ieeuegve ceeskeUs nesleele. Deee Yeepeereer ieCevee eekeenejele kejeeeer keer ceebmeenejele? jeveer
efJe<eejer Pee[ebeer pevegkes Yeepeerle, HeU Pee[ele Ieeueleele. Deeer Yeepeer, HeUs Keeeeer keer veener?
jesHes KeeTve peveeJejs oieeJeueerle. Yeepeer HeUs KeeTve ueeskeebvee De@uepeea Deeueer Deensle. Deeer ceeefnleer
[@efveSue yesue osleele. leecegUs peer.Sce GlHeeoveeJej ebkee Iesleueer peeles.
Hejbleg YeejleeceOes pewJeleb$e%eeveeee JeeHej Deleble eYeeJeer jueees yeer.er. keeHemeeves efme
kesues Deens. Demee eesie JeeHej Flej efHekeebceOes ekee Deens. eemeeer yeer.er. leb$e%eeveeJeefleefjkele
pewJeleb$e%e Goe. efevnebefkele pevegkeebee JeeHej ne ke Deefleee Gece Heee&e Jeelees.
pewJeleb$e%eeveeee Heee&JejCeeJej efJeHeefjle HeefjCeece nesle Demeueees efme nesle Demeueeves
Heee&JejCe mebj#eCeemeeer eesie leer keeUpeer IesCeees DeeJneve pewJeleb$e%eeve eem$e%eebJej esJetve sHeueer
Deens. leeeyejesyej Jee{lee ueeskemebKeseer Jee{lee eceeCeeJejerue DeVeOeeveeeer iejpe HetCe&
kejCeemeeer DeVeOeeveees GlHeeove ceesee eceeCeeJej Jee{efJeCeeeer iejpe Deepe efvecee&Ce Peeueer Deens.
DeVeOeeveees GlHeeove Jee{efJeCeemeeer jemeeeefveke Keleebee pees ceesee eceeCeeJej JeeHej kesuee
peelees. leeesner og<HeefjCeece Deepe KeejJeuesuee peefceveer Je peefceveeRee efyeIe[uesuee Heesle ee Heeves
efomegve esT ueeieues Deensle. efHekeebJej He[CeeNee efJeefJeOe efke[eRee Je jesieebee veeevee kejCeemeeer
JeeHejCeele esCeeNee keerkeveeekeebesner jemeeeefveke og<HeefjCeece Deelee UkeHeCes peeCeJet ueeieues
Deensle. Lees[keeele meebieeees lej, jemeeeefveke Keles Je keerkeveeekes eebee JeeHejecegUs Deepe
veJeee mecemee DeeHeueeHeg{s GYee jeefnuee Deensle. Hejbleg DeVeOeeveees GlHeeove Jee{efJeCes lej
iejpeses Deens DeeefCe efke[eRee yeboesyemle kejCes ner DeeJeeke Deens. ee $egeebJej Skee Heee&e Heg{s
eslees, lees cnCepes pewefJeke leb$e%eeve nese.
pewefJeke leb$e%eeveebleie&le pevegkeere leb$e%eeveeee JeeHej keve efHekeebeer iegCeJeee Jee{efJelee
esles. keener efHekes iegCeJeesee <erves eebieueer Demeleele. HeCe leebeele jesieeeflekeej ekeleer keceer
Demeles. leecegUs Deeer efHekes efke[eRee Je jesieebee eeflekeej ke ekele veenerle. leecegUs Deeer efHekes
jesieeuee yeUer He[leele. eeGue keener efHekeebee peeleer GlHeeoveeee <erves keceer eleeree
Demeleele. HeCe leebeele jesieeeflekeejke #ecelee DeefOeke Demeles. Deee JesUer ee oesvneR peeleeRee
mebkej Ie[Jetve DeeCetve jesieeeflekeej#ecelee keceer efoJemeeble leeej nesCeeNee Je melJeegkele DeeefCe DeefOeke
GlHeeove osCeeNee Deee efHekeebee peeleer leeej kesuee peeleele. Gece eleereer DeeefCe peemle efoJeme
efkeCeejer HeUs-Hegues eebee GlHeeoveele ee Heleerves eebleer Ie[Jetve DeeCeueer Deens. ceneje<êle
344
keeskeCe ke=<eer efJeeeHeereves leeej kesuesuee efyevekeeseeree Deebyee, meer[uesme e#es, efyeveefyeeebeer HeHeF& ner
meejer pewefJeke leb$e%eeveebleie&le pevegkeere leb$e%eeveeeere kejecele nese.
1)
2)
pevegkeere<ee GVele efHekes cnCepes keee peeCetve Iee.

pewJeleb$e%eeve efHekeebes Heeeos-leess peeCetve Iee.
19.4 efJekeeme ekeuHe DeeefCe ceeveJeer nkekeeeer Heeece}er

ceeCetme ne meceepeeerue eeCeer Deens. Deeer JeeKee De@efjme@ueves kesueer Deens. ceeveJeeke[s
Decetle& mebkeuHeeveebee efJeeej kejCeeeer, efJeues<eCe kejCeeeer DeeefCe lee DeeOeejeJej efveCe&e IesCeeeer
efJees<e #ecelee Deens. ceeveJe ne YetlekeeU, YeefJe<ekeeU DeeefCe Jele&ceevekeeUeee efJeeej ke ekelees.
YetlekeeUeleerue De[eCeeRJej ceele keve DeefOeke eebieuee YeefJe<ekeeU Ie[efJeCeeee les eelve
kejleele. ns meJe& eelve cnCepese efJekeeme kejCeemeeer kesuesueer Oe[He[.
efJekeeme keesCeemeeer :
ceeveJe efJekeeme keesCeemeeer kejlees ne cenJeeee eve efvecee&Ce Peeuee Deens. ceeveJeemeeer
efJekeeme efke efJekeemeemeeer ceeveJe ee eveees Gej eesOeCes KetHe keerCe Peeues Deens. efJekeemeeee
veeJeeKeeueer ceeveJeeee peieCeeee nkeke efnjeJetve Iesleuee peele Demesue lej lee efJekeemeeuee DeLe& Deens
keee? efJekeemeeee eefeesceOes Heee&JejCeeeer neveer nesCes DeHeefjnee& Deens. DeeefCe lee Heee&JejCeees
yejs-JeeF& HeefjCeece ceeveJeeuee YeesieeJes ueeieCeej DemeueecegUs efJekeemeeeer mebkeuHevee ceeveJeer nkekeeeer
Heeece}er kejCeejer vemeeJeer. ner ceeHeke DeHes#ee meeceeveebke[tve kesueer peeles.
ceeveJeer nkeke :
eske[es Je<ee&ntve DeefOeke keeU Deveske ekeejes yeoue nesTve Deepeeer `ceeveJeer DeefOekeej'
mebkeuHevee leeej Peeueer Deens. Flej mebkeuHeveeeceeCese `ceeveJeeefOekeej' mebkeuHevesuee Deekeej osCeele
Deveske efJeeejJebleebee Jeee Deens. ceeveJeer nkekeeeer mebkeuHevee ceeveJepeeleeree FeflenemeeceOes
DeKeb[efjlee melele efJekeefmele nesle Deeueer Deens. egieevegegies keeeos, jerefleefjJeepe DeeefCe Oece&
FleeoeRyejesyej efleee { Demee mebyebOe jeefnuesuee Deens.
ceeveJeer nkeke DeeefCe efJekeeme :
ceeveJeer nkekeeeer Heeece}er keve efJekeeme meeOelee esle veener. keesCeleener ekeejee efJekeeme
ne ceeveJeemeeere Demeueeves leeee Heeeoe mebHetCe& ceeveJepeeleeruee JneJee ne efvemeie&oe nkeke Deens.
345
Hejbleg efJeefe<e ueeskemecetnebee nkekeeeer Heeece}er keve leeee Flej ceeveJeeuee Heeeoe keve
osCes. ne yeUer He[uesuee ueeskeebee nkekeees G}Iebve cnCelee esF&ue.
efJekeemeelceke ekeuHe ns vesnceer ceeveJeees mJeemLe, YeefJe<eeleerue mebkes, DeeefCe leeee
Heee&JejCeeJej nesCeeje HeefjCeece eeee efJeeej kejeJee ueeielees. efJekeemeemeeer JesieJesieUer ekeuHe
jeyeefJeleevee mejkeejeer Yetefcekee ner KetHe cenJeeeer Demeles. efJemLeeefHeleebvee eesie ceesyeouee leebes
ceeveJeer nkekeebes G}Iebve nesCeej veener eeeer keeUpeer iejpeses Demeles. yengleske JesUe Deee ekeuHeebvee
efJejesOe neslees lees cegUelee eesie ceesyeouee ve efceUeueecegUs. leecegUs DeveskeJesUe ekeuHeeuee efJejesOe ve
neslee JeJemLesuee efJejesOe neslees. leecegUs ceeveJeer nkekeeeer Heeece}er nesCeej veener. eeeer meJe&
peyeeyeoejer mejkeejJej esJetve sHeles. ceeveJeer nkekeeee ue{eemebyebOeer Yeejleeleerue cenJeeee oesve
ekeuHeebee DeeefCe lee efJejesOeele ue{uee iesuesuee Deeboesueveeee DeYeeme kesueeme DeeHeueeuee
efJekeemeelceke ekeuHe Je ceeveJeer nkeke ee mebkeuHevee mecepeCeeme ceole nesF&ue.
vece&oe yeeeJe Deeboesueve :
vece&oe yeeeJe Deeboesueve ner Deefnbmeelceke ceeiee&ves Deeboesueve kejCeejer mJeebmesJeer mebmLee Deens.
cesOee Heekej eebveer 1985 meeueer ee mebIeveseer mLeeHevee kesueer. leebee keee&kelee&ceOes iejerye,
efvej#ej, DeeefoJeemeer eebeee ceesee eceeCeeJej meceeJese Deens. iegpejeLeceOeerue mejoej mejesJej
ekeuHeeuee efJejesOe kejCeemeeer ee mebIeveseer mLeeHevee Peeueer. ee Deeboesueveeyeue yeesueleevee cesOee
Heekej cnCeleele ceeser OejCes, DeeefoJeemeeRes peerJeve, leebee GojefveJee&neeer meeOeves, lee
meeOeveebeer kesueer peeCeejer uet, esleer DeeefCe GeesieeceOeerue ojer, Kes[s DeeefCe enjeleerue Hejke,
Yeeb[JeueJeeoer yeepeejeuee Hees<eke Deeer (eemeveeeer) Gef<es, lemese meeceeefpeke veee DeeefCe
Heee7JejCeeuee Hees<eke Deeer efJekeemeeeer <eree meJee&yeueeer Deeceeer celes ee DevegYeJeeee
DeeOeejeJeje Deecner jJeueer Deensle.
leebee celes ns OejCe mLeeefveke DeeefoJeemeeRmeeer efJeveeekeejer jCeejer Deens. leebee celes
mejkeejves efJemLeeefHeleebes HegveJe&meve kejCeeee eespeveener eesie Heleerves DeeKeuesuee veenerle.
megjJeeleerme peeieefleke yeBkesves ee ekeuHeeuee DeeefLe&ke menee efoues nesles Hejbleg veblej Jee{leer erkee
ue#eele IesTve yeBkesves ee ekeuHeeletve ceeIeej Iesleueer. HeCe Heg{s Yeejleeee meJeexe veeeeueeele Yeejle
mejkeejee efJepee Peeuee. DeeefCe meJeexee veeeeueeeves meJe& Dee#esHe yeepeguee meeve OejCe yeebOeeeuee
DeeefCe ekeuHe Heg{s eeuet sJeCeeme HejJeeveieer efoueer. Hejbleg mejoej mejesJej vece&oe efveiece cee$e DeeHeueer
yeepet ceeb[levee Heg{erue mHe<erkejCe osles efke eeee DeLe& Demee veener keer ceeCemeebke[s DeeefCe
Heee&JejCeeke[s ue#e veener efoues lejer eeuesue. leebee efJeeej kesuee Heeefnpes. Hejbleg mekeejelceke
iees<eree mege efJeeej Jneeuee nJes. SKeeee ekeuHeecegUs YeefJe<ekeeueerve Heeeeeee mege efJeeej
kejeJee ueeielees. efJekemeveeerue oseeleerue iejeryeer, og<keeU, efJepe, HeeCeer ee mecemeebvee leesb[
osCeemeeer efJekemeeefeJeee Heee&e veener?
oesvner yeepetee efJeeej kesueeme DeeHeueeuee Demes ue#eele esF&ue efke efpelekeer OejCeeeer
DeeJeekelee eflelekeere efJemLeeefHeleebee nkekeeee. leecegUs oesvneRee ceOe meeOetve Deee ekeejeer
ekeuHes jeyeJeueer Heeefnpes.
346
pewleeHetj DeCegGpee& ekeuHe DeeefCe ceeveJeer nkeke eUJeU
keeskeCeeleerue jlveeefiejer efpeuneeleerue jepeeHetj leeuegkeeele pewleeHegj (cee[yeve) esLeerue
10,000 cesieeJee@ #ecelesee emleeefJele DeCegGpee& ekeuHeecegUs Yeejefveeceveees egie meceeHle
nesCeeee efoesves ceneje<êeer Jeeeeue meg Peeueer Deens. Yeejle mejkeejeer vegkeueerej Hee@Jej
kee@Heexjseve (NPCIL) pewleeHetj ekeuHeeceOes eleskeer 1650 cesieeJee@ #eceleseer mene Skekes
(DeCegYeee) GYeer kejCeej Deens. eevmeee DejsJee ee kebHeveerke[tve ner Skekes IesCeeee emleeJe
Deens.
Hejbleg ee ekeuHeeuee mege mLeeefvekeebee eKej efJejesOeeuee meeceesjs peeJes ueeiele Deens.
efeJemesvee meejKee He#e ee ekeuHeeee efJejesOeele Deens. ee ekeuHeeyeeyele mege mLeeefvekeebee ceveele
Deveske ebkee Deensle. cegKele: efkejCeeslmepe&veeee Deeeg<eeJej nesCeeje HeefjCeece. leecegUs JebOelJe esles.
pevceeuee esCeeNee mebleleerle oes<e Demeleele F. ebkee mLeeefvekeeee ceveele Iej keve Deensle.
leeeyejesyej FLeuee Heee&JejCeeJej nesCeeje leeee efJeIeefle HeefjCeece eeyeeyelener mLeeefvekeebee
ceveele meebekelee Deens. leee yejesyej esvee@efyeue, Je peHeeveee DeeJeCeer Depetvener ueeske efJemejuesues
veenerle.
Jejerue meJe& iees<er efJeeejele Iesleueeveblej Flej ekeuHeeeceeCes pewleeHetj DeCegGpee&
ekeuHeeyeeyele mejkeejves Iesleuesueer Yetefcekee ner Gefeje meteuesues eneveHeCe ee GkeleereceeCes Iesleues
Deens. keesCeleener ekeuHe meg kejCeeHetJeea leeyeeyeleeer peeiekelee meeceeve ueeskeebHeele
HeesneseefJeCeeeer peyeeyeoejer ner mejkeejes Deee kele&Je Deens. keoeefele mejkeejves eeHetJeea eeeer
keeUpeer Iesleueer Demeueer lej pewleeHetj ceOeerue Deeboesueveeuee efnbmeke JeUCe ueeieues vemeles Je ceeveJeer
nkekeeeer Heeece}er Uueer Demeleer.
peieYej Deepe 430 DeCegYeee keee&jle Deensle. Yeejleele Hekele 20 DeCegYeee Deensle.
leebeer Jeerpe efvecee&Ce kejCeeeer #ecelee KetHe keceer Deens. HeCe DeCegYeeebceOetve DeeHeCe DeCegYeee
keee GYeejeeee DeeefCe keee JeeHejeeee ns efekeueese. DeeCeKeer Ske Deens, Leesefjecees Heej
mece= mees Yeejleele Deensle. DeeHeuee keuHekekece esLeerue eeeesefieke DeCegYeerle DeeHeCe eemJeerHeCes
Lesefjece JeeHejuee. leecegUs pewleeHegje DeeHeCe eevmeceOetve pee DeCegYeee DeeCeCeej Deensle, leele
eflemeNee HHeele DeeHeCe Yeejleeleerue Leesefjece JeeHe eket. DeeHeues Leesefjece DeeHeueeuee cenemeee
yeveJet ekesue.
leb$eefJe%eeveeleerue eleske eieleerle ceeCetme Oe[He[lees, He[lees, HeCe leeletve keener veJes efeketve
Heg{s peelees. Decesefjkesle Leer ceeekej, Deeeueb[ Peeues, jefeeele esvee@efyeke, HeCe ee oseeveer DeCegGpexee
leeie kesuee veener. les lee DeHeIeeleeletve efekeues DeeefCe Heg{s iesues. Deepe Yeejleele DeeHeCe Skeef$eleHeCes
pesJe{er Jeerpe yeveJelees. leentve DeefOeke ns oesve ose DeCegGpexletve yeveJeleele. eevmeceOes 87 kekes
Jeerpe DeCegGpexletve efceUles efkebJee eevme 63 npeej cesieeJee@ Jeerpe DeCegYeeebceOetve efceUJelees. ee
efJekeefmele oseebeer mHeOee& kejeeeer Demesue lej DeeHeueeuee pewleeHetjeer DeeJeekelee Deens. Hejbleg leer
ceeveJeer nkekeeeer Heeece}er keve veJns, lej pee ueeskeebee menkeeee&ves leebee peieCeeee nkeke
DeyeeefOele jentvee kesuee Heeefnpes. lej YeefJe<eeleerue efJekeefmele Yeejleeuee DeLe& jenerue. leecegUs
mLeeefveke ueeskeebee ebkee otj kesueeefeJeee pewleeHetj ekeuHe jeyeefJeueeme ueeskeebceOes Debmelees<e
keOeerner GHeeUtve esCeeeer ekeelee veekeejlee esCeej veener.
347
1)
2)
ceeveJeer nkekeebeer Heeece}er DeeefCe efJekeeme peeCetve Iee.

vece&oe yeeeJe Deeboesueve Je pewleeHetj ekeuHeeeer ceeefnleer peeCetve Iee.
19.5 leCeebceOeerue Jee{leer iegvnsieejer

yeeueHeCeebHeemetve leCe JeeeHee&le mebmkeej ceeveJeer peerJeveeceOes { nesle Demeleele. leCe
JeeebHes#eener yeeueHeCe Deefleee mebmkeej#ece Demeles ee Jeeele yeeuekeeuee eesie mebmkeej efceUeues
veenerle lej nUtnUt yeeuekeebes Heeblej leCeeble nesle Demeleebvee leCe DeOe:Heleveeke[s peeleele.
Deepeee meeHeefjmLeerceOes keggbyeeletve mebmkeej efceUle veenerle. ew#eefCeke mebmLesuee JeeHeejees mJeHe
eeHle Peeueeves leeefkeeCeerner mebmkeej efceUle veenerle. Deepe Oeceees Heeblej Hekele DeeefCe Hekele
kece&keeb[ele PeeueecegUs leeefkeeCeerner mebmkeej efceUle veenerle. DeLee&le mebmkeej cnCepes meodiegCe
cegueebves mJele:ntve GeueCeemeeer HeefjefmLeleereer efveefce&leer kejCes, cnCepes mebmkeej nese. Hejbleg ns
yeeueHeCeebHeemetvee nesle vemeueeves leCeHeCeer cegues efyeIe[uesueer efomeleele. nUtnUt leebee Heg{erue
eceeCes iegvnsieejer efvecee&Ce nesles.
1. mebmkeejeDeYeeJeer leCeebceOes eeceeefCekeHeCes ke< kejCeeeer Je=eer efveIetve peeles Je lees Hegkees
efceUCeeee efkebJee eesjer kejCeeee eelve kejlees.
2. mebmkeejeDeYeeJeer DeeF&-Jeef[ueebefJe<eeer, iegpeveebyeue meceepeeyeueee leCeebee ceveebceOes
Demeuesuee Deeoj ve< neslees. leecegUs Deveske efnbmeke Ievee Ie[leele.
3. eee Jeeele Skee yeepetuee ueQefieke peeCeerJe efvecee&Ce nesle Demeles, Hejbleg ogmeNee yeepetuee Jeweeefjke
oeefje Demeles. meodiegCeebee DeYeeJe Demelees. eebieuee efJeeejebee Heee vemelees. leecegUs
yeueelkeejemeejKee Yeebkej Ievee Ie[leele.
4. eee Jeeele eesie mebmkeejeee DeYeeJeecegUs cegues oe, efJe[er, [îeped Fleeoer efJeefJeOe
JemeveeceOes De[keleele.
5. leCe pej efJeeeLeea Demesue lej eeceeefCekeHeCes DeYeeme ve kejlee kee@Heer Jeiewjs keve iewj ceeiee&ves
Heeme nesCeeee eelve kejlees.
6. keeceegkeejHeCeeueer Je=eer Jee{les. Fleeoer Deveske ekeejeer iegvnsieejer leCeebceOes Dee{Ules. ns
iegvnsieejeres eceeCe pemepemes Jee{le peeles, lemelemes leCeebee ceveele vewjee esT ueeieles Je lees
Deelcenleske[s eJe=e neslees.
348
19.5.1 leCeebceOeerue Deelcenlee
Deelcenlee cnCepes DeelceefJeveeeeke[s IesTve peeCeeNee Ieveseer JeeKee Heg{erue eceeCes
kejlee esles. Deelcenlee cnCepes peeCetveyetpetve nsleg HejmHej SKeeee veesee peeoe [esme IesTve efkebJee
cegece DeHeIeele Ie[Jetve DeeCetve efkebJee Flej keesCeleener ceeiee&ves mJele:ee peerJeveebee Deble
kejCes nese.
Deelcenlee ner Jeeqkeleiele peerJeveebceOes Demeuesueer Ske KegHe ceeser eeskeebeflekee
(Tragedy) Deens. lej meeceeefpeke Deejesieeee meboYee&le Ske KegHe ceeser mecemee mecepeueer peeles.
DeeOeeeflceke ef<keesveebletve `Deelcenlee' ns HeeHe mecepeues peeles. keejCe pevce ceeCeemeeee neleele
vemesue lej vewefleke ef<keesveebletve ce=leg mege ceeCemeebuee mJele:ee neleele Ieslee esle veener. cnCetve
Deelcenlee kejCes, iegvne mecepeuee peelees. cnCetve keeeeevegmeej Deelcenlee kejleevee ceeCetme peerJeble
jeefnuee, lej leeuee efe#ee (Punishment) nesles.
Deepe leCeebceOes pej vesnceer DeHeee esle Demesue lej efce$e, keggbye, meceepe meJe& yeepetbveer
DeJensuevee, DeHeceeve neslees. lesJne leeee peerJeveele vewjee esles. leecegUs lees Deelcenlesuee eJe=e
neslees.
19.5.2 leCeebee DeelcenleeHetJe& FeeNeeeer KegCee (Some common warning
signs before youth suicides) :
JeeieCetkeerceOes Deeeveke nesCeeje yeoue

keesCeleener ke=leerHeemetve efkebJee efce$eebHeemetve Deueie jenCes.
DeeJe[er DeYeeJee (Lack of interest)
oe efkebJee Flej veee DeeCeCeeNee HeoeLeees mesJeve Jee{Ces.
kegbgyeeleerue meomeeHeemetve Deueie jenCes.
SkeuekeeW[HeCeees peerJeve peieCes.
YeeJevesee Gske nesCes, mJeYeeJe efe[efe[sHeCeeee yeveCes.
efvejeeeJeeoeeer YeeJevee efvecee&Ce nesCes.
Deelcenlesee meboYee&le yeesueCes Goe. ceer cesuees efkebJee peieuees lej keesCeeuee meesF&jmegleke veener
Fleeoer.
[eejerceOes Jeiewjs Deelcenlesee meboYee&le efueefnCes.
pes Deelcenlee keve cesues Deensle. leebeee Deeoe& yeeUieCes.
Deee ekeejs DeelcenleeHetJe& Feejeeer eeoer KegHe ceeser nesT ekeles. cenJeees cnCepes
vewjee peerJeveeble esTve peerJeveeke[s yeIeCeeee ef<keesve yeouelees.
19.5.3 leCeebceOeerue Deelcenleseer peesKeerce Jee{JeCeejs Ieke :
ceeveefmeke meceleesue {emeUuee peelees.

eeUe-kee@uespeceOes Hejer#eeceOes melele esCeeNee DeHeeeebcegUs keggbyeele leCeebvee ceejneCe Jeiewjs
kesueer peeles, DeHeceeve kesuee peelees. eecegUs vewjee esTve leCe Deelcenleke[s JeUleele.
349
DeeOeer keOeerlejer Deelcenlesee eelve kesuesuee Demelees.

eejerefjke efkebJee ueQefieke iewjJeeHej
keesCeeeener (kegbgyee, efce$ee veelesJeeF&ke) Fleeoer DeeOeej vemeCes.
19.5.4 leCeebceOeerue Deelcenlee eefleyebOeke Gheee :
leCeeJeemle leCeebee meJe& mecemee eebleHeCes SsketCe IesCes.

eebleHeCes leeeeJej ve jeieeJelee, ve efe[lee leCeeJecegkele nesCeemeeer eelve kejCes.
leCeebuee leeee og:Keeletve cegkele nesCeemeeer eelve kejCes.
leeee YeefJe<eeyeue mekeejelceke eee& kejCes.
ueJekejele ueJekej Deee leCeebvee Flej ceole efceUJetve osCeemeeer eelve kejCes.
leCeebleerue Demeuesuee oes<eeyeue ve yeesuelee leeeeceOes Demeuesuee iegCeebeer mlegleer kejCes.
Deee ekeejs Deelcenlee kejCeemeeer eJe=e Peeuesuee leCeebmeesyele mekeejelceke JeeieCetke

sJetve leeee peerJeveebceOes keener efJeOeeeke Oese (Aim) efvecee&Ce kesueeme leeee ceveeleerue
Deelcenleses efJeeej mecetU ve< nesTve lees eemJeer peerJeve peiet ekelees.
1)
leCeebceOeerue iegvnsieejer meebietve leeee Deelcenleseer keejCes meebiee. lemese Deelcenlee

ke vees. eemeeeres Gheee meteJee.
19.6 meejebe
Yeejle ne ke=<eereOeeve ose Deens. leecegUs Yeejleeee meJeeieerCe efJekeemeemeeer esleer KegHe
cenJeeeer Deens. Heee&eeves eslekeNeeuee Deveve meeOeejCe cenJe Deens. HeCe Deepe mejkeejes esleer
efJe<eeke etkeeres OeesjCe DemeueecegUs esleer eemJeer nesle veener. lemese yeer-yeereeCeebJejleer Deveske
kebHeveereer cekelesoejer (Monopoly) Demeueeves leer Deefleee ceneie[er Demeleele. eecegUs
eslekeNeebee Keee&le Jee{e nesle peeles. DeeefCe eslekeNeebes kepe& Jee{lee peeles. les kepe& lees Hes[te
ekele veener. leecegUs leebvee Deelcenlee kejeJeer ueeieles.
eslekeNeebeer Deelcenlee LeebyeJeCeemeeer esleerefJe<eeeres mejkeejes OeesjCe yeoueues Heeefnpes.
meJee&le efJeefe$e iees< cnCepes eslekeNeeves mJele: ceeue keeyee[ke< keve efvecee&Ce kejeeee DeeefCe
leeeer efkebcele cee$e ogmeNeebveer cnCepes JeeHeejer Jeieeveer jJeeeeer, ner KegHe ceeser eeskeebeflekee Deens.
eslekeNeebvee leebee ceeueeeer efkebcele leebveee jJeCeeee DeefOekeej Heeefnpes. Keesee Je HemeJee
yeepeejHese mecetU ve< kejeJeele. lesJne esleer eemJeer nesTve eslekeNeebes peerJeve Deeveboer nesF&ue.
350
Deepe eslepeceerve efJe<eeke efJeHeeer cnCepes eslepeceerveeruee keerCe mecee Deeuee Deens. esleer
GlHeeoveele Ie, efJeeere mebkekeeU, yeUpeyejerves peceerveeree leeyee, eeceerCe oeefje, esleceeueeuee
eesie YeeJe veener. ceeHeeree, HeeCeeee iewjJeeHej Fleeoer IekeebcegUs eslepeceerveefJe<eeke efJeHeeer efvecee&Ce
nesTve keerCe mecee Deeuee Deens.
ceeCemeebee Deeeg<eeceOes yeeueHeCe Je leCeHeCe KetHe cenJeees Deens. keejCe yeeueHeCe ns
mebmkeej#ece Demeles. DeeefCe leCeHeCeele Deeeg<eele pes keener kejeees leees Oese (Aim) efceUles
cnCepese peerJeveeuee eesie ekeejeer efoee efceUles. Hejbleg leCeHeCeeee keeU DeeJneveelcekener Deens.
leCeHeCeere DeOeesieleer KetHe ueJekej nesT ekeles.
ogozJeeves Deepe yeeueHeCeere eesie mebmkeej efceUle veenerle. leecegUs leCeHeCeer cegues
DeOe:Heeflele ceeiee&ee DeJeuebye kejleele. leecegUs Deveske ekeejeer iegvnsieejer Je=eer leebeeceOes Jee{les.
nUtnUt leebee peerJeveebceOes vewjee esles. leebes peerveJe efoeenerve Je DeLe&nerve yeveles. peerJeveele KetHe
JesUe DeHeee esles. lesJne efce$ee, keggbye, veelesJeeF&ke, meceepeeleerue Flej Deveske Jekeleerke[tve leeee
DeHeceeve, DeJensuevee nesles Je lees DeelcenlesmeejKee JeeF& eJe=eerke[s JeUlees.
ekeelees meceepeebceOes Deee Jekeleeryeue s<e Je eflejmkeej yeeUieleele. leecegUs leeee
vewjee Je=eerle DeefOeke Yej He[les. cnCetve DeelcenlesHeemetve ee Jekeleeruee HejeJe=e kejCeemeeer
leCeeuee mekeejelceke JeeieCetke osTve leeee peerJeveebceOes SKeeos Goee Oese (Aim) efvecee&Ce
Peeueeme Heg{erue Deeeg<e lees eemJeerHeCes peiet ekelees.
(1) eslekeNeebee Deelcenleses keejCe meebietve leeJejerue Gheee meteJee.

(2) esle peceerve efJe<eeke efJeHeeer efkebJee keerCe mecee efvecee&Ce kejCeeNee Iekeebeer leHeeerueJeej
eee& keje.
(3) pewefJeke leb$e%eeveees efkeelceke Heefj#eCe keje.
(4) ceeveJeer nkekeebeer Heeece}er DeeefCe efJekeeme eebJej eee& keje.
(5) leCeebceOeerue Jee{leer iegvnsieejereer keejCes meefJemlej mHe< keje.
(6) Deelcenleseer keejCes meebietve Deelcenlee eefleyebOeke Gheee meteJee.
(7) efHee efuene.
1) vece&oe yeeeJe Deeboesueve 2) pewleeHetj ekeuHe 3) eslekejer Deelcenlee
4) ceeveJeer nkeke DeeefCe efJekeeme 5) leCeeree Deelcenlee
351
meboYe& meteer
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Heee&JejCe efJe%eeve : ee. DeefnjjeJe, ee. DeefuePee[, ee. Jeje, ee. Yeesme.
efJe%eeve, leb$e%eeve Je Heee&JejCe : [e@. peeefmebie HeJeej
Heee&JejCeeem$e : efebos, lesuebie, keebyeUs, cenepeve.
cejeer efJeJe keese : 5
cejeer efJeJe keese : 8
ke=<eereem$e eJese DeeefCe peceerve Je HeeCeeeer JeJemLee : efJe. iees. Jewe.
mHeOee& Hejer#ee ceeie&oe&ve Debke.
Heee&JejCe Heefjee : [e@. peekegceej ceiej.
Heee&JejCe efe#eCe : [e@.kes. ce. Yeeb[ejkej.
Heee&JejCeeem$e : [e@. DeCe kegbYeej.
Heee&JejCe DeYeeme : ee. ekeee efebos, meeerve HeW[mes, [e@. nsceble Hes[Ceskej, eeeee& egJejepe
cenepeve, [e@. me. efJe. eJneCe, ee. jepesb Hejceej
Yeejleere jepekeere JeJemLee - [e@. Deeeske pewve
HeeeeYetle DeYeemeece - [e@. Deeeske pewve.
HeeeeYetle DeYeemeece - efueceve
Yeejleere ieCejepeees eemeve DeeefCe jepekeejCe - vee. e. ieess.
Yeejleere mebefJeOeeve - Heer. pes. Ieebiejskej.
Yeejleere mebefJeOeeve - Heer. er. osecegKe.
ceeveJeer nkeke - Jner. peer. Heeerue.

.B.sc. - Foundation Course - Mar (Rev)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

.B.sc. - Foundation Course - Mar (Rev)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

eLeceJe<e& keuee, JeeefCepe / efJe%eeve

Yeejleere meceepeees Deekeueve

1.0 Heeeeer Gefes

Yeejleeeer Oecee&vegmeej ueeskemebKee efJeYeeieCeer mecepeeJetve IesCes.

1.2 Oecee&vegmeej ueeskemebKee efJeYeeieCeer

1.3 eEueieYesoeJej DeeOeeefjle efJe<ecelee

1.4 Yeejleeeer Yeeef<eke efJeefJeOelee

Flej Yee<ee yeesueCeejebes eceeCe 1% Hes#eener keceer Deens.

Yeejleeeer eeosefMeke efYeVelee, eeceerCe, Menjer Je DeeefoJeemeer meceepeeeer iegCe

1.5.2 Menjer eEkeJee veeiejer meceepe :

1.5.3 DeeefoJeemeer meceepe :

1.5.4 DeeefoJeemeer, eeceerCe Je veeiejer meceepeeleerue Hejke :

mecegoeeeee ueneve Deekeej, 10,000 Hes#ee keceer

10,000 Hes#ee DeefOeke

efJeefMe Yet-eosMe, [eWiejeU

efveJee&n eOeeve Je Deleble

ueeskemebKeseer ueeskemebKee Deleble efJejU

Jeenlegke Je oUCeJeUCeeee meeOeveebcegUs

Mesleer DeeefCe efyeiej Mesleer

HetCe&HeCes mepeeleere keejCe

Deveske peeleer, peceeleer,

meeceeefpeke JeeJemeeefeke, meeceeefpeke, JeeJemeeefeke, meeceeefpeke, JeeJemeeefeke,

ceesee eceeCeele meeceeefpeke

meeOeer DeLe&JeJemLee ceee&efole

Mesleer, eeceeseesie, mesJee#es$e

Geesie, JeeHeej, mesJee#es$e

Oecee&yeue eskeeeer celes

meceepe keWere Deelceerelee

peceele keWerelesee DeYeeJe

efJeefJeOe Oece&, peeleer, HebLe,

DeeHeueer eieleer leHeemee.

1.5.5 efJeefJeOelesee Ske Hejke ee erkeesveeletve efJeeej :

1.6 leHeeJele Ske efJe<ecelee ee erkeesveeletve efJeeej

1.8 HeeeJej DeeOeeefjle eMve

Yeejleere meceepeees ueeskemebKesee DeeOeejs yengOeeefce&ke mJeHe mHe keje.

efuebie efYeVeleseer mebkeuHevee meceepeJetve Ieslee esF&ue.

2.2 DemeceevelescegUs efvecee&Ce nesCeejer efYevvelee

DemeceevelescegUs efvecee&Ce nesCeejer efYevvelee ner mebkeuHevee Demeceevelesee mekeejelceke Je

2.3 efuebie efYevvelescegUs efvecee&Ce nesCeejer efYevvelee

efm$eeebee GHepele iegCeebee efJekeemeeee ef<keesveebletve Deepe m$eer efMe#eCeeeer

2.4 Yeejleere meceepeeleerue efm$eeebes mLeeve

Jewefoke keeueKeb[eleerue m$eereebes mLeeve mHe< keje.

2.4.2 Jewefoke keeueKeb[eveblej m$eereebes meceepeeleerue mLeeve

efJeOeJee m$eerebevee HegveefJe&Jeeneee DeefOekeej veekeejCeele Deeuee.

Jejerue HeceeCes meJe&Hekeejeer yebOeves ee keeueKeb[ m$eereebJej ueeoueecegUs efuebieYeso efvecee&Ce

Jewefoke keeueKbe[eJej m$eereebes meceepeeleerue mLeeve mHe< keje.

2.4.3 meOeees m$eereebes meceepeeleerue mLeeve

2.5 m$eereebJejerue Deleeeej

Lees[keeele m$eereebJejerue Deleeeej DeLeJee efnbmeeeejeeer JeeKee Heg{erueHeceeCes kejlee esles.

keggbyeeee Debleie&le keggbyeeceOetve m$eereebJej Heg{erue Deleeeej nesleele.

efJeveeYebie DeeefCe yeueelkeej

meeceeefpeke Deleeeej - m$eereebJej meeceeefpeke mJejHeees Deleeeej Heg{erue HeceeCes nesleele.

2.5.2 Yeejleere m$eereebJejerue Deleeeejees efkebJee mecemeses Hekeej

2.5.3 m$eereebJejerue Deleeeejeeer keejCes

2.5.4 Deleeeejees m$eerJej nesCeejs HeefjCeece

2.6 m$eer Ye=Cenlee

2.7 efuebie iegCeesej HeceeCe

oj npeejer Hegj<eeceeies m$eereebes HeceeCe

efuebie iegCeesej HeceeCe

2.7.2 efuebie iegCeesej keceer DemeCeeeer keejCes

ieYe&celleeejs Ye=Cenlee cegueiee ne Jeejmee Demelees. cneleejHeCeer DeeOeej Demelees.

eefjoe iejerye keggbyeeceOes cegueeuee DeefleMee cenllJeees mLeeve Demeles.meJe& mebHeeeree