1.

Saetak
Uzorkovanje ima veoma vanu ulogu u procesu istraivanja, njegovog planiranja kao i
ustanovljavanja cilja , te prikazivanja konanih rezultata procesa istraivanja. Uslov za
preciznost i vjerodostojnost same analize predstavlja reprezentativnost samog uzorka.
Pogreka prilikom uzorkovanja dovodi do posljedinog niza greaka koje se teko mogu
ispraviti. to se tie vode i vodenih uzoraka, neophodno je prvenstveno dizajnirati plan kojim
e se struno osoblje voditi. Mjesto i vrijeme uzorkovanja ima vanu ulogu u doprinosu
reprezentativnosti uzorka, kao i faktori koji utiu na vjerodostojnost rezultata koji se dobijaju
nakon analize uzorka kao npr. volumen uzorka, materijal boce u kojoj e se uvati, dubina na
kojoj e se uzeti uzorak, koliko se dugo moe uvati uzorak. U radu se poblie opisuju
tehnike uzorkovanja razliitih vrsta vode, pregled opreme koja se koristi prilikom
uzorkovanja razliitih vodenih sredina i te pripremanje uzoraka sa kratkim osvrtom na
osnovne analitike metode.

2. Uvod
Uzorkovanje vode i vodenih otopina

Uzorkovanje je analitiki proces u kojem se uzimaju dijelovi materijala za analizu. Metoda

uzorovanja ovisi od agregatnog stanja.(1) Nain uzorkovanja vode po pravilu ovisi od

zahtjeva

analize,

odnosno

parametara

koji

se

ele

mjeriti.

(2)

Vodeni uzorci se najee uzimaju sa slijedeih mjesta:

-

Povrinske vode (rijene i morske vode),

Podzemna voda,
Povrinski slojevi vode,
Pijua voda,
Voda na ulicama, iz agrikulturnih podruja i sa krovova,
Industrijske vode
Fizioloke tekuine i
Komercijalne tekuine.
Prije nego se pone sa samim postupkom neophodno je utvrditi procedure koje e
obezbjediti kontrolu i osiguranje kvaliteta.(Quality Control; Quality Assurance). (1)

Vrste uzoraka

Strategija uzorkovanja treba biti specifina za odreenu vrstu uzorka. Vrsta uzorka najvie
ovisi od karakteristika vode ili otpadnih voda, varijabilnosti protoka vode i tokova otpadne
vode i neophodne preciznosti koja se zahtjeva prilikom mjerenja. Najea vrsta vodenih
uzoraka su:
- odvojeni uzorci (discrete samples),
- jednostavni uzorci (simple composite samples),

- uzorci iz kojih se analiziraju karakteristike koje su pod uticajem toka vode (flow
proportional composide samples) i
- uzorak koji je sastavljen od vie pojedinanih uzoraka (sequential composite samples).
"Odvojeni" uzorak se sakuplja u posebni, individualni kontejner i predstavlja karakteristike
izvora odakle je uzet. Na ovim uzorcima se najee ispituju pH, ukupni organski ugljik kao i
otopljeni oksigen.
Jednostavni uzorci obuhvataju seriju uzoraka iji je volument identian i koji su uzorkovani u
konstantnim vremenskim intervalima, a potom se odlagaju u isti kontejner.
Flow proportional composite sample se skuplja ovisno od toka vode pri samom uzorkovanju.
Uzorak treba biti takvih karakteristika da predstavlja uvjete u kojima je uzorkovan uzorak.
Moe se napraviti na dva naina:
1) oprema za uzorkovanje ima okida koji registruje tok vode, a intervali uzorkovanja se
modificiraju pod uticajem promjena u toku vode, dok volumen uzorka ostaje isti i
2) mijenjanje volumena uzorka ovisno od promjena u toku vode, dok intervali uzorkovanja
ostaju isti.
Uzorak koji je sastavljen od pojedinanih uzoraka je formiran od serije individualnih istih, a
najee je to od 2 do 8 uzoraka, koji su smjeteni svi u jedan kontejner. Ovaj nain
uzorkovanja je koristan kada tok vode, ili otpadnih voda, nije konstantan.

Uzorkovanje manje zapremine tekuica koje sadre jednu fazu je relativno lako, meutim
kada su u pitanju vei volumeni tekuica postupak je neto tei.
Zavisno od naina uzorkovanja, tekuice se mogu podijeliti na:
a.) one koje teku u otvorenim sustavima (rijeke, kanali za industrijske otpadne vode),
b.) one koje teku u zatvorenim sustavima (cijevi),
c.) one koje miruju u zatvorenim spremnicima (tank, balon),
d.) one u otvorenim stajaim vodama (more, jezera).(1)
Neke uzorke je potrebno odmah obraivati budui da bi se parametri, stajanjem uzorka, mogli
promijeniti (2) (npr. hemijski sastav tekue vode varira u zavisnosti od temperature, brzini
protoka, udaljenosti od izvora, dubini, moguem oneienju itd.)

Tekui uzorci se uzimaju u pogodnim posudama u odreenim vremenskim razmacima i na

odreenim dubinama (1) .Kao posude slue iste, bezbojne ae ili polietilenske flae koje se
zatvaraju zatvaraima istog materijala, takoer se za odreene analize mogu koristiti i metalne
posude. Bitno je da je nemogua hemijska reakcija izmeu posude i tekue probe.(2) Obino
se za uzorkovanje tekueg uzorka upotrebljavaju flae irokog grla sa pominim epom, koja
se otvori na mjestu uzorkovanja a nakon uzorkovanja se zatvori (slika br. 1).(1)

Slika br. 1 Flaa za uzorkovanje tekuih uzoraka sa pominim epom (1)

Uzorak tekuine koji due vremena stoji u zatvorenim posudama podloan je raslojavanju
zbog razliite gustoe i komponenata, i nije uvijek mogua homogenizacija. Zbog toga se
uzorak uzima sa razliitih dubina jednostavnom posudom sa klipom.

(slika br. 2) (1)

Slika br 2.Posuda sa klipom za uzimanje uzorka sa razliitih dubina (1)

Tekue uzorke mogue je uzimati na tri naina:
a.) u odreeno vrijeme i na jednoj lokaciji
b.) u razliitim vremenima na jednoj lokaciji
c.) u isto vrijeme na razliitim lokacijama.
Nakon uzimanja pojedinanih uzoraka pripremi se zbirni uzorak koji predstavlja smjesu tih
pojednimanih uzoraka sakupljenih na istom mjestu ali u razliito vrijeme, to predstavlja
reprezentativni uzorak.

3. Aktivno i pasivno uzimanje uzoraka

U svom seminarskom radu smo napravili osvrt na aktivno i pasivno uzimanje uzoraka
podzemnih voda.
3.1 Aktivno uzimanje uzoraka
Danas se u veini sluajeva radi aktivno uzorkovanje podzemne vode. Ovo uzorkovanje se
moe raditi na 2 naina. Stariji nain je ispiranje pijazometra sa 3-5 zapremina pijazometra i
uzimanje uzorka, dok je noviji 'low flow sampling'. (3)
5

Tradicionalni pristup uzorkovanju vode podrazumijeva da je voda i iz zone filtra i iz zone

oblone kolone istog, promenjenog, kvaliteta u odnosu na onu iz formacije te se objekat ispira
sa 3-5 zapremina objekta. Ovo ne samo da nije potrebno ve prouzrokuje i promjenu kvaliteta
vode i to tako to dobijamo zapreminsko osrednjavanje uzorka, ne dobijamo tanu
koncentraciju traenih jedinjenja i elemenata, dolazi do aeracija vode u objektu (prozraivanja
vode) te se generiu velike koliine vode koja moe biti zagaena i koja se negdje mora
ispustiti a time moda i prenijeti zagaenje na drugo mjesto. (4)
Low flow (minimalni kapacitet) tehnika uzorkovanja podzemne vode razvijena je da bi se
poboljala kvaliteta same analize i dobili to realniji i precizniji rezultati, tj. metod je
napredniji i reprezentativniji. Radi se sa malim kapacitetom, oko 100-150 ml/minuti, i voda se
crpi sve dok ne doe do uravnoteenja osnovnih parametara podzemne vode, npr. pH, OPR
(oksido-redukcioni potencijal), rastvoreni kisik ili el.provodljivost vode. Tek nakon ustaljenja
ovih parametara uzima se uzorak. Zbog malog kapaciteta crpenja, uzorak se uzima direktno iz
dijela izdani koja se nalazi u zoni filtra. Voda se crpi priblino prirodnom kapacitetu
obnjavljanja vode u objektu. Zapravo, crpimo samo 10% vode koju bismo inae crpili
klasinom metodom. (3) (4)

Slika 3. Flow low sampling

3.2. Pasivno uzimanje uzoraka

Alternativa ovim metodama je uzorkovanje podzemne vode pasivnom metodom uz upotrebu pasivnih
uzorkivaa. (3)
Pasivno uzorkovanje podzemne vode moe se definisati kao zahvatanje podzemne vode pasivnim
uzorkivaem sa odreene dubine u objektu bez aktivnog transporta vode pumpanjem ili nekim drugim
sredstvom. Uslov da bi se koristili pasivni uzorkivaki jeste da filterski dio kontinuirano ispire vodom
iz formacije.
6

Postoji nekoliko vrsta pasivnih uzorkivaa koji se razlikuju po nainu rada, jedni koriste difuziju i
sorpciju kako bi akumulirali jedinjenja iz podzemne vode, dok drugi zahvataju vodu direktno sa
odreene dubine (npr. Snap Sampler). Istraivanja su pokazala da je voda u filtarskom dijelu u
ravnotenom stanju sa vodom van filtra i to bez pumpanja i da se vri konstantno ispiranje vode iz
filtarskog dela cevi vodom iz izdani. U dugotrajnim osmatranjima kvaliteta podzemne vode ovaj nacin
uzorkovanja je znatno jeftiniji jer nema crpenja i otpadne vode. (4)
Ve spomenuti Snap Sampler je jedan od najdragocijenijih pasivnih uzorkivaa danas. On koristi
jedinstvenu bocu sa dva otvorena kroja. Za isparljive organske nalite se koristi staklena boica od 40
ml, te plastine boice od 125 ili 350 ml. Za rad, Snap uzorkivai se napune bocama, "Snap" zatvarai
su postavljeni u otvorenu poziciju, onda se uzorkovai sputaju u bunar sa zakaenom/prekida
linijom. Njegove prednosti su jednostavnost, bolji uzorci i uteda vremena i novca, npr. skraivanje
vreme za prikupljanje svakog uzorka na tako malo kao to je 10 minuta. (5)
Poreenja radi, aktivne metode daju nie rezultate jer je uzimanje uzorka zapreminski osrednjeno,
tj.voda se zahvata i ispod i iznad tela zagaenja koje presijeca filterski dio. (4)

Slika 4. Snap sampler (Sampler uzorkiva)

4. Priprema uzoraka
Najvaniji testovi koji se koriste za kvalitetan nadzor i kontrolu kvalitete vode su oni za
mikrobioloku kvalitetu (mjerenje indikatora bakterija) i stepen mutnoe, te mjerenje
slobodnih rezidua hlora i pH gdje se koristi kloriranje. Ova ispitivanja treba obaviti kad god
se uzima uzorak, bez obzira na to koliko je drugih fizikih ili kemijskih varijabli koje treba
mjeriti. Rezultati fizikalne analize nemaju nikakvu vrijednost ako se testirani uzorci nisu
pravilno prikupljali i pohranili.(6)
7

4.1. Opte analize

Openito, vrijeme izmeu uzorkovanja i analize treba svesti na minimum. Skladitenje se
preporuuje u staklene ili polietilenske boce na niskoj temperaturi (npr 4 C) u mraku.
Uzorak boca mora biti ist, ali ne mora biti sterilan. Posebni konzervansi mogu biti potrebni
za neke analite. Rezidualni klor, pH i mutnoe treba testirati odmah nakon uzorkovanja, jer e
se ove vrijednosti promijeniti tijekom skladitenja i transporta.
Standardizacija metoda i laboratorijskih postupaka je vrlo vana. Meunarodne standardne
metodame treba vrednovati prema lokalnim uvjetima prije nego to su formalno usvojene od
strane nacionalnih programa nadzora.
Metode opisane u daljem tekstu preciznije e pojasniti princip obrade uzoraka vode nakon
procesa uzorkovanja.

Smrzavanje - Uzorci trebaju biti zamrznuti u iznosima potrebnim za testove koji e se izvoditi
u odreenom vremenu da se izbjegne ponovno odmrzavanje i ponovno zamrzavanje. Za tene
uzorke, obezbijediti dovoljno zraka u praznine posude kako bi se omoguilo irenje tokom
smrzavanja. Otopljeni uzorci se moraju i zagrijati na sobnu temperaturu prije analize.
Hlaenje - Uzorci koje zahtijevaju hlaenje treba uvati pod ledom u tranzitu, a zatim u
hladnjaku, nakon dolaska u laboratoriju.
Zakiseljavanje - uzorci vode (pH <2). Ouvanje veine tragova metala osigurava se
zakiseljavanjem, kao i dokaze mikrobne aktivnosti i sorpcijskih gubitaka na
zidovima posude.
Kiselina koja se koristi (analitika razrijeenje, nizak sadraj metala) mora se analizirati u
laboratoriju. Za podzemne vode i otopljene metale u uzorcima vode, zakiseljavanje se treba
izvesti samo na filtriranim uzorcima.
Reagensi - mogu se dodati u uzorke da hemijski stabiliziraju analitike parametare. Analize
ovih uzoraka se obavljaju u laboratoriju, tako da se nivo kontaminacije moe provjeriti. Takvi
reagensi ne bi trebalo da interferiraju sa analitom, npr. ne moe koristiti nitratna kiselina
prilikom testiranja na nitrate (NO3-).

Filtracija - filtracija uzoraka vode na terenu moe biti potrebna u okolnostima kada se
organski i anorganski zagaivai adsorbuju na suspendovane materije u vodi, gdje se mora
utvrditi nivo zagaenosti ili kontaminanata povezanih sa suspendovanim materijama.
Filtriranje treba obaviti odmah nakon uzimanja uzorka. Ureaji za filtriranje (filteri) moraju
biti isti i nakon izvrsene pripreme uzoraka trebaju biti prebaeni u laboratorij da se utvrde
blank nivoi uzoraka. Na licu mjesta (izmeu uzoraka) konano ispiranje iz opreme za
filtriranje treba dostaviti laboratoriju. Filtriranje uzoraka obavlja se takoer i u
samom laboratoriju, po propisanim laboratorijskim metodama.

Slika 5. Filtriranje uzoraka vode u laboratorijskim

uslovima
Solvent ekstrakcija - nakon filtracije, potrebno je odvojiti komponente koje
slobodno plutaju u vodenom uzorku, nakon to su uspjele proi kroz filter
papir. Koristei ovu vrstu ekstrakcije, komponente ce biti uhvaene u
sorbens. Kada se koristi otapalo za ekstrakciju analita iz matrice, npr. organskih zagaivaa
kao to su ugljikovodici, policikliki aromatski ugljikovodici (PAH) i neki pesticidi, uzorke
treba dostaviti kao blank uzorak za analizu. (7)
9

Openito, vrijeme izmeu uzorkovanja i analize treba svesti na minimum. Skladitenje se

preporuuje u staklene ili polietilenske boce na niskoj temperaturi (npr 4 C) u mraku.
Uzorak boca mora biti ist, ali ne mora biti sterilan. Posebni konzervansi mogu biti potrebni
za neke analite. Rezidualni klor, pH i mutnoe treba testirati odmah nakon uzorkovanja, jer e
se ove vrijednosti promijeniti tijekom skladitenja i transporta.
Standardizacija metoda i laboratorijskih postupaka je vrlo vana. Meunarodne standardne
metodame treba vrednovati prema lokalnim uvjetima prije nego to su formalno usvojene od
strane nacionalnih programa nadzora.
Metode opisane u daljem tekstu preciznije e pojasniti princip pripreme i obrade uzoraka
vode. (3)

1.

Pripreme uzoraka za mikrobioloke analize

Glavne metode koje se koriste u izolaciji indikatora mikrorganizama iz vode su:

1) Membranska-filtracija (MF)
2) Metoda viestrukih cijevi (MT) ili metoda najvjerovatnijeg broja (MPN)
3) Testovi prisustva/odsustva

1) Membranska-filtracija (MF)

U membranskoj-filtraciji (MF), minimalni volumen od 10 ml uzorka (ili razblaen uzork)

uvodi se aseptino u sterilni ili propisno dezinficirani sklop koji sadri sterilan membranski
filter (nominalne veliine pora 0,2 m ili 0,45 m). Primjenjuje se vakum te se uzorak prolazi
10

kroz filter membranu. Svi prisutne supstance ili mikroorganizmi u uzorku su zadrane na ili u
filteru, koji se zatim prenosi na odgovarajui medij selektivne kulture u Petrijevu
posudu.Nakon procesa razvijanja kolonija na hranjivoj podlozi, vizualno prepoznatljive
kolonije se broje, a rezultati su izraavaju u brojevima "kolonija - formirane jedinice" (CFU)
po 100 ml originalnog uzorka.
Ova tehnika je neprikladna za vodu sa viim nivoom zamuenosti koji bi izazvao da se filter
blokira prije nego adekvatan volumen vode proe kroz njega. Kada je potrebno obraditi manji
volumen uzorka (manje od 10 ml),mora se koristiti adekvatna koliina sterilnog otapala da
disperguje uzorak prije filtracije i osigura da tenost prolazi ravnomjerno na cijeloj povrini
filter-membrane. Filter-membrane su dosta skupe.

Slika 6. Prolazak vodenog uzorka kroz filtracionu membranu

(4)
Uzimaju se razliite koliine uzorka za razliite vrste vode, za ta postoji odgovarajui propis.
Kada je kvalitet vode potpuno nepoznat, moe biti poeljno da se testiraju dva ili vie
volumena, kako bi se osiguralo da se broj kolonija na membrani nalazi u optimalnom rasponu
za brojanje (20-80 kolonija po membrani).

11

Tabela 7. Tipini volumeni uzoraka za MF metodu (1)

2) Metoda viestrukih uzoraka (MT) ili metoda najvjerovatnijeg broja (MPN)

Za razliku od MF-metode, MT metoda se bazira na indirektnu procjenu gustoe mikroba u

uzorku vode pozivajui se na statistike tabele za odreivanje najvjerovatnijeg broja
mikroorganizama prisutnih u originalnom uzorku. To je kljuno za vrlo mutne uzorake koji se
ne mogu analizirati od strane membranske filtracije. Tehnika se intenzivno koristi za analizu
vode za pie, ali je vrijeme za obavljanje dosta dugo i zahtjeva vie opreme, staklenog posua
i potronog materijala nego membrane filtracije. Meutim, metoda viestrukih uzoraka
moe biti osjetljivija od membranske filtracije.

12

Tabela 2. Tipini volumeni i brojevi epruveta za MT

metodu (1)

Metoda ovisi o posebnim analizama vie volumena istog uzorka. Svaki volumen se mijea sa
medijem i inkubira. Koncentracija mikroorganizama u izvornom uzorku se onda moe
procijeniti na temelju obrazca pozitivnih rezultata (vei broj epruveta pokazuje rast u
svakom volumenu serije) pomou statistikih tablica koje daju "najvjerovatniji broj" na 100
ml originalnog uzorka. Kombinacija koliine uzorka za obradu je odabrana prema tipu uzorka
vode ili stepenu poznate kontaminacije.

Slika 3. Analiza vie uzoraka vode MF - metodom (4)

13

Epruveta takoer mora sadravati Durham cijev kako bi se olakalo otkrivanje proizvodnje
plina. Rast potvruju vidljiva mutnoa ili promjena boje. Cijevi su inkubirane a broj
pozitivnih reakcija je snimljen nakon 24 ili 48 sati, ovisno o vrsti analize.

3) Testovi prisustva/odsustva

Ovi testovi mogu biti prikladni za praenje kvaliteta pitke vode. Oni nisu kvantitativni i, kao
to njihovo ime sugerira, oni ukazuju samo na prisustvo ili odsustvo traenog indikatora.
Takvi rezultati su vrlo malo korisni u zemljama ili situacijama u kojima su kontaminacije
uobiajene. Svrha analize je tada da se utvrdi stepen kontaminacije, a ne ukazuju da li je ili
nije prisutna kontaminacija. (6)

14

5. Zakljuak

Zbog razliitih faktora koji mogu uticati na uzorkovanje vode i samu analizu, mogu se dobiti
pogreni rezultati. Potivanje odreenih smjernica predstavlja veoma vaan faktor u ouvanju
reprezentativnosti samog uzorka. Oprema koja se koristi trai specifine postupke i uslove
uzorkovanja, pri emu veina opreme je usko vezana za pojedina mjesta iz kojih se uzimaju
vodene otopine i voda. Slubeni laboratoriji za obavljanje analiza u svrhu provoenja
monitoringa i drugih slubenih kontrola vode za ljudsku potronju moraju biti akreditirani
prema propisanim normama, a za parametre koji se ispituju metodama koje nisu akreditirane
obavezni su uspjeno provoditi meulaboratorijske usporedbe najmanje jednom u pet godina.

REFERENCE
15

(1) Wardencki W, Namiesnik J. Sampling water and aqueous solutions. In: J. P, editor.
Comprehensive Analytical Chemistry. 2002.
(2) http://de.wikipedia.org/wiki/Wasseranalyse
(3) http://podzemnevode.blogspot.com/2009/11/pasivno-vs-aktivno-uzorkovanje.html
(4) Dr. Dragan Kaluerovi, Struni rad: multilevel osmatranje kvaliteta podzemne vode u
tradicionalnim osmatrakim objektima sa dugakim filterom
(5) http://www.advancegwt.com/Sr/snap-sampler-whatis.html
Slika 3. http://www.howland.co.uk/Groundwater.html
Slika 4. http://www.vanwalt.com/snap-sampler-photo-gallery.html
(6) U.S. Geological Survey, Techniques of Water-Resources Investigations
Book

9,

Handbooks

for

Water-Resources

Investigations,

http://water.usgs.gov/owq/FieldManual/chapter4/pdf/Chap4_v2.pdf,

dostupno

na:

pristupljeno:

27.10.2014, 19:28
(7) SAMPLING AND ANALYSIS OF WATERS,WASTEWATERS, SOILS AND WASTES,
dostupno

na:

http://www.epa.vic.gov.au/~/media/Publications/IWRG701.pdf.

Pristupljeno : 27.10. 2014, 22:51

(8) Taktashov VA. Water and wastewater treatment - Water quality regulation and standards.
(9) Slike preuzete sa: GeoScience Laboratory , dostupno na:
http://www.itc.nl/Pub/geoscience_laboratory/Analytical_methods.html, pristupljeno :
28.10.2014, 19:59

16