Glava 1

Teorija polja
1.1

Vektorsko polje

1.1.1

Vektorska funkcija. Vektorsko polje

Neka se svakoj tacki M , oblasti D, po odredenom

zakonu, dodeli jedna vrednost nekog vektora v,
tada kazemo da je definisana vektorska funkcija v=v(M ). Skup D, kome pripadaju vrednosti argumenta
naziva se oblast definisanosti funkcije ili vektorsko polje ove funkcije. Dakle, vektorsko polje je oblast
definisanosti vektorske funkcije.
Medutim,
kako je svaka tacka M odredena
vektorom polozaja r, to prethodna definicija moze da se da
i u obliku:
ako se svakoj vrednosti vektora polozaja r V, gde je V trodimenzionalni vektorski prostor, ciji su
bazni vektori ei (i = 1, 2, 3), po odredenom
zakonu, dodeli jedna vrednost nekog vektora v, kazemo
da je definisana vektorska funkcija argumenta r:
v = v(r) = v1 e1 + v2 e2 + v3 e3 .

(1.1)

Ovde smo vektor polozaja izrazili preko komponenti, u odnosu na neki koordinatni sistem, pa tako predstavili i samu funkciju.
Kako je, u odnosu na pravougli Dekartov koordinatni sistem:
v1 = v1 (x, y, z) v2 = v2 (x, y, z) v3 = v3 (x, y, z)

(1.2)

to svaka od ovih relacija definise po jedno skalarno polje. Dakle, proucavanje vektorskih polja se svodi na
proucavanje tri (ako je trodimenzioni prostor u kome posmatramo) skalarna polja.
Kao primere navedimo: polje sile Zemljine teze, polje brzina pokretnog fluida, gradijent skalarne funkcije
itd. Kao primer mozemo da uzmemo i bilo koju analiticki zadatu vektorsku funkciju, kakva je na primer
v= xyi2yzj+xk, cija oblast definisanosti predstavlja vektorsko polje.
Neki tipicni primeri vektorskih polja prikazani su na slikama 2.7 a,b,c,d.

Slika 1.1:
Ako vektorsko polje ne zavisi od vremena zovemo ga stacionarno vektorsko polje.
Definicija.
Vektorskom linijom (linija sila) l naziva se geometrijsko mesto tacaka vektorskog polja u kojima vektorska funkcija v(M ) ima pravac tangente na ovu
liniju, u datim tackama, tj. linija kod koje se u svakoj tacki pravac vektora
poklapa sa pravcem tangente krive u toj tacki.

Slika 1.2:
Iz definicije vektorske linije, kako su vektor tangente t odnosno dr i vektor v kolinearni, sledi jednacina
ove linije:
dr v = 0,
(1.3)
ili, na osnovu (1.28), u obliku (vidi sl. 1.2):
dr = v dt,

gde je t parametar.

(1.4)

U pravouglom Dekartovom koordinatnom sistemu (1.4) postaje:

dxi + dyj + dzk = (v1 i + v2 j + v3 k) dt.

(1.5)

Kako su i, j i k linearno nezavisni, iz poslednje relacije konacno dobijamo:

dy
dz
dx
=
=
= dt.
v1
v2
v3

(1.6)

Ova relacija predstavlja diferencijalnu jednacinu vektorske linije.

Izvod vektorske funkcije u pravcu slicno se definise kao izvod skalarne funkcije:
dv
dv1
dv2
dv3
=
i+
j+
k,
ds
ds
ds
ds

(1.7)

pri cemu je:

v1 dx v1 dy v1 dz
dv1
=

+
,
ds
x ds
y ds
z ds
v2 dx v2 dy v2 dz
dv2
=

+
,
ds
x ds
y ds
z ds
v3 dx v3 dy v3 dz
dv3
=

+
.
ds
x ds
y ds
z ds

(1.8)

Uocimo u vektorskom polju v neku orijentisanu zatvorenu krivu, koju zovemo kontura. Kroz svaku
tacku ove konture prolazi po jedna vektorska linija (l).

Slika 1.3:
Definicija.
Geometrijsko mesto vektorskih linija, koje prolaze kroz tacke jedne konture u
vektorskom polju v, predstavlja povrs koja se naziva solenoid (tuba ili vektorska
povrs ili vektorska cev), vidi sl. 1.3.
Da bismo napisali jednacinu ove povrsi, oznacimo sa S povrsinu omotaca ove cevi, a sa dS vektorski element
ove povrsi. Prema definiciji solenoida1 sledi da je vektorski povrsinski element upravan na vektor v, pa je:
v dS = 0.
Pema tome, ako je S ukupna povrsina omotaca, onda je:
Z
v dS = 0.

(1.9)

(1.10)

1.1.2

Divergencija i rotor

Posmatrajmo diferencijabilnu vektorsku funkciju v, koju mozemo da predstavimo, u odnosu na pravougli

Dekartov koordinatni sistem, u obliku:
v = vx i + vy j + vz k.
1 Solenoid

- od gr
cke re
ci - cev.

(1.11)

Definicija.
Skalarnu funkciju, odredenu
relacijom:
div v =

vx
vy
vz
+
+
x
y
z

(1.12)

zovemo divergencija vektorske funkcije v ili divergencija vektorskog polja definisanog sa v.

Pogodnija oznaka za divergenciju je vec definisan nabla operator , preko koga mozemo da izrazimo
divergenciju u obliku:
div v = v =



i+
j+
k (vx i + vy j + vz k) =
=
x
y
z


vx
vy
vz
=
.
+
+
x
y
z

(1.13)

Teorema 1 Vrednost divv zavisi samo od tacaka u prostoru (i naravno od vrednosti funkcije v), ali ne i
od izbora koordinatnog sistema.
Napomenimo da je moguce definisati divergenciju tako da se vidi da ne zavisi od izbora koordinatnog
sistema, sto cemo kasnije i uraditi.
Definicija.
Vektorska funkcija, definisana sa:

 i
j


rot v = v =  x
y
 vx vy





vx
vy
vy
vz
vz
i+
j+

=
y
z
z
x
x


k 

z  =
vz 

vx
k
y

(1.14)

zove se rotor vektorske funkcije v ili rotor vektorskog polja, definisanog funkcijom v.
Teorema 2 Intenzitet i pravac vektora rot v na zavisi od posebno izabranog Dekartovog koordinatnog sistema.
Ovo tvrdenje
dokazacemo kasnije.

1.1.3

Klasifikacija vektorskih polja

Definicija.
Vektorsko polje u cijim je svim tackama:
rot v = 0,

div v 6= 0,

zove se potencijalno ili bezvrtlozno ili laminarno.

(1.15)

Definicija.
Vektorsko polje u cijim je svim tackama:
rot v 6= 0,

div v = 0,

(1.16)

div v = 0,

(1.17)

div v 6= 0,

(1.18)

zove se solenoidno ili vrtlo

zno.
Definicija.
Vektorsko polje u cijim je svim tackama:
rot v = 0,
zove se Laplasovo polje.
Definicija.
Vektorsko polje u cijim je svim tackama:
rot v 6= 0,
zove se slo
zeno polje.
Napomenimo da proucavanje slozenog polja moze da se svede na jedno potencijalno i jedno solenoidno.
Napisimo neko slozeno polje u obliku:
v = v1 + v2 ,
(1.19)
tako da je:
rot v1 = 0,

div v1 6= 0,

(1.20)

rot v2 6= 0,

div v2 = 0.

(1.21)

Dalje, kako je:

div v = div (v1 + v2 ) = div v1 + div v2 = div v1 6= 0,

(1.22)

rot v = rot (v1 + v2 ) = rot v1 + rot v2 = rot v2 6= 0.

(1.23)

to smo dokazali prethodno tvrdenje.

1.1.4

Potencijal

Pretpostavimo da vektorsku funkciju v mozemo da predstavimo kao gradijent neke skalarne funkcije
polozaja (r), tj.:
v = grad .
(1.24)
Ovako odredenu skalarnu funkciju zovemo potencijal vektorskog polja v.
Teorema 3 Polje vektorske funkcije v=grad je potencijalno polje.
Dokaz.
Kako je, po pretpostavci:
v = grad

vx =

,
x
5

vy =

,
y

vz =

,
z

(1.25)

to odavde sledi:

2
vz
=
,
y
z y

Na slican nacin dobijamo i:

vy
2
=
,
z
z y

vx
vz

=0 i
z
x

vz
vy

= 0.
y
z

(1.26)

vy
vx

= 0.
x
y

(1.27)

Na osnovu ovih relacija dobijamo da je rot v= 0, jer je:

rot v =
=

vz
vy

y
z

i+

vx
vz

z
x

j+

vy
vx

x
y

k=

= 0.

(1.28)

Kako je, u opstem slucaju, i:

div v =
vx
vy
vz
2 2 2
+
+
+
+
=
x
y
z
x2
y 2
z 2
6 0
=
=

(1.29)

to je teorema dokazana.

1.1.5

Primeri potencijala

Potencijal vektora polo

zaja
Posmatrajmo vektorsko polje v = r = xi + yj + zk.
vx
vy
vz
Kako je
=
=
= 1 to odavde sledi da je divv = 3 6= 0.
x
y
z
Dalje, kako je






vx
vy
vy
vz
vx
vz
i+
j+
k = 0,

rotv =
y
z
z
x
x
y

(1.30)

to zakljucujemo da je vektorsko polje v = r potencijalno.

Potencijal sile
Ako postoji takva skalarna funkcija U da sila S moze da se predstavi u obliku:
S = grad U,

(1.31)

tada kazemo da je sila konzervativna i da postoji potencijal sile U . Na primer, posmatrajmo silu
gravitacije:
m m0
R
S =
r, r =
,
(1.32)
2
R
|R|
gde su: m i m0 mase koje se privlace, gravitaciona konstanta, a R vektor polozaja jedne materijalne
tacke u odnosu na drugu, R intenzitet vektora polozaja.
Potencijal ove sile dat je izrazom (videti (??)):
U =

m0
.
R

(1.33)

Stacionarno elektrostati
cko polje
U elektrodinamici problem odredivanja
jacina elektricnog i magnetnog polja moze da se svede na
odredivanje potencijala. Podimo od Maksvelovih2 jednacina za elektromagnetno polje u vakuumu:
divE =

1
,
o

divB = 0,

rotE =

B
,
t

rotB = o j + o o

E
,
t

gde su E(x, y, z, t) i B(x, y, z, t) jacina elektricnog i indukcija magnetnog polja respektivno, 0 dielektricna konstanta u vakuumu, 0 magnetna permeabilnost (propustljivost) vakuuma, a (x, y, z, t) i
j(x, y, z, t) gustina naelektrisanja i gustina struje, respektivno.
Pogledajmo drugu i trecu jednacinu (koje se u literaturi nazivaju bezizvorne jednacine, jer u njima ne
figurisu gustina naelektrisanja i gustina struje, koje karakterisu izvore polja). Posto je divergencija rotora,
ma kog vektora, identicki jednaka nuli (1.36), mozemo napisati da je
B = rotA

divB = div(rotA) = 0,

gde je A = A(x, y, z, t). Kada to zamenimo u trecu Maksvelovu jednacinu, dobijamo




A
.
rotE = rotA = rot
t
t
Kako je rotor gradijenta ma koje skalarne funkcije identicki jednak nuli (1.34), velicine E i
se razlikuju za gradijent neke skalarne funkcije , gde je = (x, y, z, t). Tako je
E=

(*)
A
mogu da
t

A
grad.
t

Vektorska funkcija A(x, y, z, t) i skalarna funkcija (x, y, z, t) zovu se vektorski i skalarni potencijal,
respektivno.
Da bismo videli fizicki smisao skalarnog potencijala, pretpostavimo da je elektromagnetno polje staA
=0, pa je
cionarno, tj. da se ne menja tokom vremena. Tada je
t
E = grad.

(**)

Skalarnim mnozenjem vektorom pomeraja dr dobijamo

E dr = grad dr =

dx
dy
dz = d,
x
y
z

pa integracijom po nekom putu od beskonacnosti do tacke prostora u kojoj po-smatramo polje, dobijamo
(x, y, z) =

(x,y,z)

E dr.

Tako za stacionarno elektromagnetno polje skalarni potencijal predstavlja rad koji neka spoljasnja sila
treba da izvrsi nasuprot elektricnog polja da bi se jedinicno naelektrisanje istog znaka kao i izvor polja
dovelo iz beskonacnosti u posmatranu tacku (x, y, z). Uzima se da je vrednost skalarnog potencijala u
beskonacnosti jednaka nuli.
Naravno, u slucaju vremenski promenljivog polja ovakav zakljucak vise ne vazi.
2 Maxwell James Clark (1831-1879), britanski fizi
car. Istra
zivao je u mnogim oblastima fizike, a najzna
cajnija dela su
iz elektromagnetskih pojava. Postavio je
cetiri jedna
cine u kojima je izlo
zen princip po kome promene u elektri
cnom polju
izazivaju promene u magnetskom polju i obrnuto. Formulisao je zakon raspodele brzine molekula u gasu. Smatra se jednim
od osniva
ca kineti
cke teorije gasova, uz L. Boltzmanna i R. Clausiusa.

Sam vektorski potencijal A(x, y, z) nema neposredni fizicki smisao, dok njegov linijski integral po nekoj
zatvorenoj konturi L ima. Naime, kako je
Z
ZZ
ZZ
A dl =
rotA dS =
B dS,
L

to je cirkulacija vektora vektorskog potencijala, po ma kakvoj zatvorenoj konturi, jednaka magnetnom

fluksu kroz ma koju povrs oivicenu tom konturom, sto vazi u najopstijem slucaju.
Kalibraciona ili gradijentna invarijantnost elektromagnetnog polja
Napomenimo da funkcije skalarnog i vektorskog potencijala za dato elektromagnetno polje nisu jednoznacne. To je posledica toga sto se oni javljaju samo u obliku svojih izvoda, pa su odredeni
samo sa
tacnoscu do izraza koji se skracuju pri operacijama u navedenim obrascima.
Za vezbu pokazati da se Maksvelove jednacine ne menjaju (invarijantne su) ako se A i promene na
sledeci nacin:
f
; Ao = A + gradf,
o =
t
gde je f = f (x, y, z, t) neka funkcija promenljivih x, y, z, t.
Posto Maksvelove jednacine odreduju
vrednosti E i B to znaci da se za jedno elektromagnetno polje
moze definisati citava familija vektorskih i skalarnih potencijala koji zadovoljavaju jednakosti (*) i (**). Najjednostavnije fizicko objasnjenje (uprosceno za stacionarni slucaj) je primer elektrostatickog polja gde nam
gradijentna invarijantnost (nepromenljivost) daje slobodu da proizvoljno odredujemo
referentni nivo (nivo
na kome je potencijalna energija jednaka nuli) u odnosu na koji racunamo potencijalnu energiju i potencijal. To znaci da se u definiciji potencijala ne mora uzeti da probno naelektrisanje dolazi iz beskonacnosti
vec iz neke tacke prostora koja tako postaje referentni (nulti) nivo. Bez obzira kako definisemo referentni
nivo, jacina elektrostatickog polja je nepromenjena.
E = grad( + ) = grad = const.
Ovde je prakticno potencijal naseg izabranog referentnog nivoa u odnosu na beskonacnost.
Jedna
cine elektromagnetnog potencijala
Posmatracemo sta se dobija kada skalarni i vektorski potencijal elektromagnetnog polja uvrstimo u
Maksvelove jednacine za vakuum, u kojima figurisu izvori polja (gustina struje j i gustina naelektrisanja
).
E
rotB = o j + o o
,
t


A

grad
o o ,
rotrotA = o j +
t
t


2 A
A + graddivA = o j grad
+
o o ,
t
t2


2A

.
A o o 2 = o j + grad divA + o o
t
t
Zahvaljujuci gradijentnoj invarijantnosti potencijala, A(x, y, z, t) i (x, y, z, t) mogu da se odaberu tako
da zadovoljavaju izraz

divA + o o
= 0,
t

pa je onda
A o o

2A
= o j.
t2

S druge strane je:

1
,
o


1
A
= ,
div grad
t
o

1
+ (divA) = .
t
o
divE =

Kako je divA = o o

tada je
t

1
2
= .
t2
o
Tako smo umesto cetiri Maksvelove parcijalne diferencijalne jednacine koje su spregnute, u kojima su
nepoznati E i B, dobili cetiri raspregnute jednacine, koje su lakse za resavanje, u kojima su nepoznate
velicine A i .
o o

Osobine divergencije
a) div(ca)=cdiv a, c=const.
b) div(a+b)=div a+div b,
c) div(ua)=udiv a+agrad u, gde je u skalarna funkcija.
Dokaz.
Ovde cemo da dokazemo samo osobinu c), a osobine a) i b), kao lakse, ostavljamo citaocu za vezbu.
Kako je:
ua = u ax i + u ay j + u az k = (u ax )i + (u ay )j + (u az )k,
to je:

(uax ) +
(uay ) +
(uaz ) =
x
y
z
u
ay
u
az
u
ax
+
ax + u
+
ay + u
+
az =
= u
x
x
y
y
z
z


ax
u
ay
az
u
u
=u
+
+
+
ax +
ay +
az =
x
y
z
x
y
z

div (ua) =

= u div a + a grad u,
cime je prethodna osobina dokazana.
Neke osobine rotora

a) rot c=0, ako je c=const.

b) rot (c a)=c rot a, c =const.,
c) rot (a+b)=rot a+rot b,
d) rot (u a)=u rot a+ agrad u, gde je u skalarna funkcija.
9

1.1.6

Kratak pregled uvedenih pojmova

vektorske operacije I vrste vektorske operacije II vrste

u skalarna funkcija

a vektorska funkcija

grad u vektor

div a skalar

rot a vektor

div (grad u)
rot (grad u)

grad (div a)


div (rot a)
rot (rot a)

Operacije vi
seg reda
Neka je u = u(x, y, z) skalarno polje, tada je:
grad u =

u
u
u
i+
j+
k = ux i + uy j + uz k.
x
y
z

Izracunajmo sada vektorske velicine II vrste:

a)
div grad u =
 
 
 
u
u
u
+
+
=
x x
y y
z z
2 u 2u 2 u
=
+ 2 + 2 = u je skalar.
x2
y
z
=

(***)

b)


 i
j
k 



rot (grad u) =  x y z  =
 u u u 
x
y
z

 2

 2

 2
u
u
2u
2u
2u
u
i
j+
k.

=
yz zy
xz
zx
yx xy
Kako je, za neprekidne funkcije:
2u
2u
=
,
yz
zy
2u
2u
=
,
xz
zx
2u
2u
=
,
yx
xy
to konacno dobijamo:
rot (grad u) 0.

10

(1.34)

c)
grad (div v) =




vx
vx
vy
vz
vy
vz
i+
j+
+
+
+
+
x x
y
z
y x
y
z


vy
vz
vx
k=
+
+
+
z x
y
z
 2

 2

vx
vx
2 vy
2 vz
2 vz
2 vy
=
i
+
j+
+
+
+
+
x2
xy xz
yx
y 2
yz
 2

vx
2 vy
2 vz
+
k.
+
+
zx zy
z 2
=

d)
div (rot v) =?
Neka je:
v = vx i + vy j + vz k,
odakle, prema (2.47), za rot v dobijamo:






vz
vx
vy
vy
vz
vx
rot v =
i+
j+
k

y
z
z
x
x
y
rot v = a1 i + a2 j + a3 k a,

(1.35)

gde smo uveli sledece oznake:







vz
vx
vy
vy
vz
vx
a1 ,
a2 ,
a3 .

y
z
z
x
x
y
Dalje, kako je:
div a =

a1
a2
a3
+
+
,
x
y
z

to konacno dobijamo:
div (rot v) =
=

(1.36)


vz
vy

xy xz

vx
vz

yz xy

vy
vx

xz
yz

0.

1.1.7

Prostorno diferenciranje

Postupak uopstavanja izvoda u pravcu, naziva se prostorno diferenciranje, a rezultat do koga ovaj
postupak dovodi naziva se prostorni izvod.
Posmatrajmo neku funkciju (r) koja moze da bude skalarna ili vektorska funkcija polozaja.

Slika 1.4:
11

Uocimo u polju ove funkcije neku tacku A i jednu oblast V (deo prostora) ogranicenu zatvorenom
orijentisanom povrsi S, tako da A V . Neka je:
mesV = V

(1.37)

merni broj zapremine ove oblasti, a dS vektorski povrsinski element na zatvorenoj orijentisanoj povrsi S.
Pretpostavimo dalje, da je integrabilna funkcija na povrsi S, tj. postoji integral po zatvorenoj povrsi S:
ZZ
I=
(r) dS.
(1.38)
S

Ovaj integral moze da bude skalarna ili vektorska funkcija velicine V , oblasti V , koju ogranicava
zatvorena povrs S.
Posmatrajmo sada velicinu I/V i pustimo da se povrsina stezeoko fiksne tacke A, tj. neka V 0.
Sada se postavlja pitanje postojanja i odredivanja
granicne vrednosti kolicnika I/V .
Definicija.
Prostornim izvodom funkcije (r) nazivamo granicnu vrednost:
RR
(r) dS
S
lim
V 0
V

(1.39)

ako ona postoji.

Ako je (r) skalarna funkcija polozaja, tada je (r) dS vektor, pa je i prostorni izvod vektor, koji
oznacavamo sa:
RR
(r) dS
S
.
(1.40)
(r) = lim
V 0
V
Moze da se dokaze da ova velicina predstavlja vec definisani gradijent:
RR
S (r) dS
.
(1.41)
grad = (r) = lim
V 0
V
Ako je (r) vektorska funkcija polozaja:
(r) v(r),

(1.42)

tada, prema kruzicproizvodu, razlikujemo dva slucaja.

U prvom, gde kruzicproizvod predstavlja skalarni proizvod, proizvod vdS predstavlja skalar, pa je i
prostorni izvod skalar, oznacen sa:
RR
S v dS
v = div v = lim
(1.43)
V 0
V
koji zovemo divergencija.
U drugom slucaju, gde kruzicproizvod predstavlja vektorski proizvod, proizvod vdS predstavlja
vektor, pa je odgovarajuci prostorni izvod vektor, koji oznacavamo sa:
RR
v dS
S
v = rot v = lim
(1.44)
V 0
V
i definise velicinu koju zovemo rotor.
Iz prethodnih definicija: gradijenta, divergencije i rotora, sledi njihova nezavisnost od izbora koordinatnog sistema, sto smo napomenuli pri njihovoj definiciji u prethodnom poglavlju.
12

Divergencija i rotor vektorske funkcije konstantnog pravca

Od posebnog je interesa nalazenje izraza za divergenciju vektorske funkcije konstantnog pravca.
Posmatrajmo takav jedan vektor c:
c = cc0 ,

gde je c0 jedinicni vektor konstantnog pravca.

(1.45)

Dalje, po definiciji je:

RR
c dS
c dS
S
= lim
c0 = grad c c0 .
(1.46)
div c = lim
V 0
V 0
V
V
Koristeci ovu relaciju mozemo da napisemo analiticki izraz za divergenciju u pravouglom koordinatnom
sistemu.
Posmatrajmo neku vektorsku funkciju, izrazenu na jedan od nacina: 3
RR

v = vx i + vy j + vz k = v1 e1 + v2 e2 + v3 e3 = vi ei .

(1.47)

Prema gornjoj relaciji imamo:

div v = div (vx i) + div (vy j) + div (vz k) =
= i grad vx + j grad vy + k grad vz =
=

3
X

(1.48)

ei grad vi ei grad vi .

i=1

Kako je:
grad vi =

vi
vi
vi
i+
j+
k,
x
y
z

(1.49)

to konacno dobijamo:

vy
vz
vx
+
+
.
x
y
z
Dakle, isti izraz kao i u prethodnom poglavlju za pravougle Dekartove koordinate.
I u slucaju rotora korisno je izracunati ga za vektor konstantnog pravca:

c = c c0 , c = |c| c0 = const.

(1.50)

div v =

(1.51)

Iz definicije divergencije dobijamo:

RR

c dS
= lim
rot c = lim
V 0
V 0
V
Ako ovo primenimo na neku vektorsku funkciju:
S

RR

cdS
c0 = grad c c0 .
V

(1.52)

a = ax i + ay j + az k,

(1.53)

dobijamo:

 i

rot a =  x
 ax

ay


k 

z  =
az 

(1.54)

= (grad ax i) + (grad ay j) + (grad az k) =







ax az
ay
ay
ax
az
i+
j+
k,

=
y
z
z
x
x
y
dakle isto kao i u prethodnom poglavlju, za pravougle Dekartove koordinate.
3 Napomenimo

da smo pri pisanju ovog izraza koristili konvenciju o sabiranju, prema kojoj je
vrsi se sabiranje po ponovljenim indeksima.

13

P3

i=1 vi ei

vi ei , odnosno

1.1.8

Integralne teoreme

U ovom delu navescemo nekoliko teorema (Stoksova 4 , Grinova 5 , Gausova

koriste u integralnom racunu i njegovoj primeni. 7

) koje se veoma cesto

Stoksova teorema
Ako su projekcije vx (x, y, z), vy (x, y, z) i vz (x, y, z), neke vektorske funkcije v(r), neprekidne, kao i
njihovi odgovarajuci parcijalni izvodi, na povrsi S, koja je zatvorena prostornom krivom C, tada je

I
ZZ
ZZ
ZZ
v dr =
( v) n dS =
( v) dS =
rot v dS ,
(1.55)
C

gde je n jedinicni vektor normale na posmatranu povrs.

Grinova teorema
Ako za skalarnu funkciju postoji linijski integral po zatvorenoj liniji C i ako je grad neprekidna
funkcija, u toj oblasti S ogranicenoj krivom C, tada je:

ZZ
I
ZZ
(1.56)
dS .
dr =
(n ) dS =
C

Gausova teorema
Ako za vektorsku funkciju v(r) postoji povrsinski integral po zatvorenoj povrsi S, koja predstavlja
granicu oblasti V , i ako je div v neprekidna funkcija, u toj oblasti, tada je

ZZ
ZZZ
ZZ
(1.57)
v dS .
v dV =
v n dS =
V

Ova teorema poznata je i kao teorema o divergenciji ili teorema Gaus Ostrogradskog 8
Teorema o srednjoj vrednosti
1. Ako je f (x, y) neprekidna funkcija, na zatvorenoj
i ogranicenoj oblasti u x, y ravni, tada postoji
RR
f (x, y) d = f (xo , yo ) P , gde je P povrsina oblasti .
bar jedna tacka (xo , yo ) takva da je

2. Ako je f (x, y, z) neprekidna funkcija, na zatvorenoj

i ogranicenoj oblasti u prostoru, tada postoji
RRR
f (x, y, z) d = f (xo , yo , zo ) V , gde je V zapremina
bar jedna tacka (xo , yo , zo ) takva da je
oblasti .

4 Stokes, George Gabriel (18191903), irski matemati

car i fizi
car. Poznat je po svojim prilozima teoriji beskona
cnih redova
kao i prilozima u mehanici fluida (Navier-Stokes-ove jednacine), geodeziji i optici.
5 Green, George (1793-1841), engleski matemati
car. Njegov rad odnosi se na teoriju potencijala u vezi da elekticitetom i
magnetizmom, zatim na oscilacije, talase i teoriju elasticnosti.
6 Gauss, Carl Friedrich (17771855), veliki nema
cki matemati
car. Njegov rad je od osnovne va
znosti u algebri, teoriji
brojeva, diferencijalnim jedna
cinama, diferencijalnoj geometriji, neeuklidskoj geometriji, kompleksnoj analizi, astronomiji,
geodeziji, elektromagnetizmu i teorijskoj mehanici.
7 Dokaz ovih teorema, zbog ograni
cenog prostora, nije dat, a zbog njihove va
znosti navodimo ih.
8 Ostrogradski$
i, Mihail Vasileviq (1801-1862). Poznati ruski matemati
car i mehani
car.

14