MULTIKULTURALNOSTI

leksikon

MULTIKULTURALNOSTI

leksikon

LeKsikoN

multiKULTuralnosti

Izdava:
Centar za interkulturnu komunikaciju, Petrovaradin
Za izdavaa:
Aleksandra uri Bosni
Uredila:
Aleksandra uri Bosni
Autori odrednica:
Dr Dragana V. Todoreskov
Dr Aleksandra uri Milovanovi
Ma Aleksandra Kolakovi
Dizajn i priprema:
Dunja ai
Lektura i korektura:
Jelena Bosni
tampa:
Tuli, Vrac

Tira: 500
Decembar, 2014.

Projekat podrao:
Sekretarijat za obrazovanje,
upravu i nacionalne zajednice APV

Predgovor

Multikulturalnost je, nesumnjivo, injenica savremenog

sveta. Svega desetak drava se danas mogu smatrati monokulturalnim i u njima ivi samo 0,5% svetskog stanovnitva.
Podatak da se u svetu koristi preko 6.500 razliitih jezika, a da
su ljudi koji njima govore (bez obzira na veliinu ovih jezikih
grupa) graani neto manje od 200 drava, snano ilustruje
ovu dramatinu kulturnu i etniku kompleksnost.
Vojvodina je, takoe, izrazito multietnika i multikulturalna zajednica. Prema popisu iz 2011. godine, graani su se samoidentifikovali u okviru dvadeset i jedne nacije. Pored toga,
specifinost Vojvodine ogleda se i u visoko institucionalizovanoj zatiti manjinskih zajednica. Od Drugog svetskog rata pa
do danas raste broj ustanova kojima je cilj ouvanje kulture i
identiteta nacionalnih zajednica. Obrazovanje, informisanje i
kultura su oblasti u kojim su manjinska prava najvie razvijena. U Vojvodini je u slubenoj upotrebi est jezika, a nacionalni saveti i zavodi za kulturu pojedinih nacionalnih zajednica
su tela, koja, svakako, predstavljaju korak vie u ostvarivanju
manjinskih prava.

B
Multikulturalnost i multietninost, dakle, vie nisu novost.
Niti sami po sebi predstavljaju prednost, niti poseban hendikep. Ili, drugaije reeno, mogu biti i prednost, ali i ozbiljan izvor problema. Sve zavisi od toga na koji nain drutveni akteri
doivljavaju kompleksnost i razliitost koja ih okruuje.
Jer, dok s jedne strane imamo bogatstvo razliitosti, s druge strane je sve prisutnija (samo)getoizacija; s jedne strane
imamo est slubenih jezika, a s druge strane, injenicu da se,
osim u specijalizovanim TV emisijama manjinskih redakcija, ti jezici se jedva uju u javnom prostoru... Tendencija da
se multikulturalnost doivljava na povran, folklorni nain,
takoe je prisutna. Odsustvo kompleksnijeg razumevanja multikulturalnosti vidljivo je u razliitim drutvenim nivoima. Posebno, po naem miljenju, meu mlaom populacijom, koja
je posebno sklona pojednostavljenom, binarnom ematizmu
(mi oni, nai njihovi).
Cilj ovog projekta je da se mladima srednjokolskog uzrasta (15 19 godina), u formi leksikona, na struan ali istovremeno i popularan nain, predstave osnovni pojmovi multikulturalnosti iz sociolokog, antropolokog, pravnog, politikolokog i kulturolokog ugla. Leksikon je takoe namenjen i
srednjokolskim profesorima i NVO aktivistima, kao neka vrsta podsetnika za predavanja, radionice ili debate...
Aleksandra uri Bosni

A
Autonomija
Potie od grkih rei (auto) = sam i (nomos)
= zakon tj. samozakonje. Podrazumeva pravo da odreene teritorije ili socijalne grupe, zbog svoje posebnosti,
imaju prava da same donose odreene zakone ili druga pravna akta. Autonomija poiva na ideji da drava ne
mora neposredno da ureuje sve pravno vane odnose.
Uslovi za uspostavljanje autonomije kreu se od geografskih - posebnog poloaja podruja, etnike strukture
i karakteristika (kulture, vere, jezika, istorije, tradicije),
pa do posebnih ekonomskih i politikih specifinosti.
Autonomija moe biti politika, etnika, teritorijalna,
kulturna, ekonomska i funkcionalna i/ili verska. U politikoj autonomiji, re je o samostalnom upravljanju u
okviru jedne drave (samozakonodavstvo, samouprava,
politika nezavisnost, samostalnost). Teritorijalna autonomija predstavlja posebni status jednog dela teritorije
neke drave u odnosu na ostatak te iste drave. Kulturna autonomija podrazumeva pravo narodnosti ili etnike
grupe, koje su manjina u vienacionalnoj dravi ili etniki i jeziki ne pripadaju vladajuoj naciji, da razvijaju svoj jezik i svoju kulturu u okviru ustanova koje sami
osnivaju i kojima sami upravljaju. Ekonomska autonomija je oblik autonomije (najee autonomije regiona)
u oblasti privrede. U verskom smislu, autonomija podrazumeva samostalnost odreene crkve. Funkcionalna
autonomija predstavlja pravo institucija u oblasti obrazovanja, zdravstva ili kulture da samostalno organizuju
svoju delatnost i finansiranje. U psihologiji, pojam auto-

A
nomija odnosi se na samostalnost i nezavisnost miljenja
i delovanja individue u odnosu na autoritete i socijalnu
sredinu. Institucionalna autonomija podrazumeva pravo
pojedinih institucija (kola, bolnica, univerziteta i sl.) da
uivaju samostalnost u osnivanju, radu, upravljanju i finansiranju svojih aktivnosti.

B
Baka
Geografski region u Vojvodini. Deo Bake pripada i Maarskoj, odnosno maarskoj upaniji Ba-Kikun (ma.
Bcs-Kiskun). Tragovi prvih naselja na teritoriji Bake
potiu iz kamenog doba, a nalazila su se uz obalu Dunava i Tise. Tragovi iz bronzanog doba svedoe o pristustvu
brojnih naroda: Kelta, Rimljana, Huna, Slovena, Germana i Avara. U 9. veku, Bakom je vladao bugarski vojvoda Salan, sa prestonicom u Titelu. Nakon zauzimanja
panonskog basena od strane Maara, stanovnici Bake
bili su Maari, Peenezi i drugi. Doseljavanje Srba je poelo, u veoj meri, u 15. veku za vreme vladavine kralja
Sigmunda. Godine 1526. Baka je bila teritorija nezavisne drave, kojom je vladao samozvani srpski car, Jovan Nenad. Prestonica njegove drave bila je Subotica.
Posle pada Budima i Segedina (1542), Baka dolazi pod
tursku vlast, a na teritoriji Bake se uspostavlja Segedinski sandak, podreen Budimskom paaluku. Baka
je bila podeljena u 6 nahija: bajsku, subotiku, segedinsku, somborsku, baku i titelsku. Nakon toga, za vreme
Habzburke vladavine, Baka je bila podeljena na civilni
deo Baku i Bodroku upaniju i vojni deo Vojnu granicu. Srbi su inili veinu u naseljima Bake do poetka
19. veka, kada poinje intenzivnija kolonizacija Maara,
Nemaca, Slovaka, Rusina, to e u izmeniti etniku sliku
ovog regiona. Kao i Banat i Srem, Baka postaje deo Srpske Vojvodine, a kasnije i Vojvodstva Srbije i Tamikog
Banata. Od 1918. godine, Baka postaje deo Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca (Kraljevine Jugoslavije),

11

B
a od 1945. godine, deo je Autonomne Pokrajine Vojvodine. Na prostoru Vojvodine, Baka je administrativno
podeljena na Junobaki, Severnobaki i Zapadnobaki
okrug, dok su vei gradovi: Novi Sad, Subotica, Sombor,
Baka Palanka, Vrbas, Beej, Senta. Srbi ine veinsku
etniku zajednicu, zatim Maari, Bunjevci, Hrvati, Slovaci, Rusini.

Balkanizacija
Balkanizacija je geopolitiki termin koji se esto koristi da bi se oznaila specifina rascepkanost ili izrazita
usitnjenost teritorija u organizacionom ili drutvenom
smislu. Koristi se da bi se opisao proces fragmentacije
ili podele na regije u okviru jedne drave ili u okviru manjih regiona, a koji prate konflikti i meusobna neprijateljstva. Termin je nastao krajem Prvog svetskog rata
(19141918) kako bi se opisala politika i etnika rascepkanost na podruju Balkana, nakon raspada Osmanskog carstva i Habzburke monarhije. Carstva su nestala,
ali je pojam opstao i koristio se i tokom dvadesetog veka,
najee sa ciljem negativnog predstavljanja odnosa u
nekom regionu. Danas se termin balkanizacija upotrebljava i kao peorativni izraz kojim se oznaava podela
teritorija jedne sloene drave na manje drave (etniki
homogene entitete) u kojima su novonastale drave u

12

B
komplikovanim odnosima i sukobima. Odnosi se i na stanje rascepkanosti, zaotrenosti odnosa i sukoba interesa
u jednom regionu sa nesigurnim ishodom i nemogunou pronalaska sporazumnog reenja u vezi spornih pitanja. Generalno, termin balkanizacija se koristi da bi se
opisali procesi raspada i deljanja i ne odnosi se samo na
politike aspekte.

Banat
Takoe, geografski region u Vojvodini. Ali ne samo u
Vojvodini. Banat se prostire i na teritorije Maarske (vrlo mali deo), Rumunije (najvei deo) i Srbije. Na teritoriji
Vojvodine, Banat je administrativno podeljen na okruge:
Severnobanatski, Srednjobanatski i Junobanatski. Najvei grad srpskog dela Banata je Zrenjanin, zatim slede
Panevo, Kikinda i Vrac. Istorija Banata bila je veoma
dinamina. U 2. veku, Banat je bio deo rimske provincije
Dakije. Sloveni se na prostoru Banata prvi put pominju
u 4. veku. Retki istoriografski izvori, kao to je maarska hronika Gesta Hungarorum, navode da je u devetom
veku Banatom vladao bugarski vojvoda Glad, koji je bio
vazal bugarskog cara Simeona. Osnivanjem maarske
kraljevine, Banat oko 1028. godine, potpada pod maarsku vlast sve do 1552. godine, kada ga Turci osvajaju.
Banat je pod Turcima nazvan Temivarski vilajat i kao

13

B
trakav je postojao sve do 1717. godine. Srbi su u Banatu (u gradu Vrcu) podigli ustanak protiv Turaka (1594),
pod vostvom vladike Teodora. Ustanak je uguen, pa e
tek Poarevakim mirom (1718) Banat biti u potpunosti osloboen od Turaka i doi pod austrijsku vlast, ovog
puta ureen kao vojnika provincija Tamiki Banat. U
Banatu, dominantna etnika zajednica bili su Srbi, ali je
tokom 18. i 19. veka austrijska vlast sprovela masovnu
kolonizaciju Nemaca i drugih etnikih grupa - Maara,
Rusina, Rumuna, Slovaka. Tokom 18481849. godine,
zapadni deo Banata bio je u sastavu Srpske Vojvodine,
autonomnog regiona u okviru Austrijskog carstva, a od
1849. delovi Banata postaju deo nove pokrajine, nazvane Vojvodstvo Srbije i Tamiki Banat. Glavni grad ove
pokrajine bio je Temivar. Godine 1918. u Banatu je proglaena Banatska republika sa seditem u Temivaru, ali
je ona trajala vrlo kratko. Zavretkom Prvog svetskog
rata, Trijanonskim ugovorom sklopljenim u Versaju,
teritorija Banata podeljena je izmeu Kraljevine Srba,
Hrvata i Slovenaca (kasnije Kraljevine Jugoslavije), Kraljevine Rumunije i Kraljevine Maarske. Nakon Drugog
svetskog rata 1945. godine, Banat postaje sastavni deo
Autonomne pokrajine Vojvodine, podeljen na severnobanatski, junobanatski, srednjebanatski i okrug teritorije grada Beograda (optina Palilula). U ovom etniki
i konfesionalnom raznolikom regionu, danas ive Srbi,
Rumuni, Slovaci, Maari, esi, Bugari, Hrvati, Makedonci, odnosno pripadnici pravoslavne, grko-katolike, katolike, protestantske, muslimanske veroispovesti.

14

B
Bunjevci
Nacionalna zajednica u Vojvodini, koja preteno ivi u
Bakoj i u manjem broju u Banatu. Prema popisu iz 2011.
godine 16.706 ljudi izjasnilo se kao Bunjevci. Najvei broj
Bunjevaca ivi u optinama Subotica, Sombor, Baka Topola i Novi Sad. Naselja sa znaajnim brojem bunjevakog stanovnitva su: Ljutovo, Bikovo, Gornji Tavankut,
Donji Tavankut, uriin, Mala Bosna, Stari ednik, Bajmok (optina Subotica). U istorijskim izvorima Bunjevcima se naziva slovenska grupa koja je ivela u planinskim predelima zapadne Hercegovine i kontinentalne
Dalmacije. O poreklu imena Bunjevaca postoji nekoliko
teorija, meu kojima je najzastupljenija ona da njihovo
ime potie od reke Bune, u ijoj su neposrednoj blizini iveli. Druga teorija je da su ime dobili po kamenim
kuama bunjama, u kojima su iveli. Kako su Bunjevci
bili preteno stoari, stalno su se kretali u potrazi za boljim uslovima ivota. Tako su jo u 17. i 18. veku naselili
prostore dananje severne Vojvodine, tanije Suboticu,
Sombor i Bajmok sa okolinom. Iako su vremenom, kao i
druge etnike grupe, pretrpeli procese asimilacije sa veinskim stanovnitvom, Bunjevci su ouvali svoju zajednicu negujui katoliku religiju i specifian govor tokavsko-ikavsko nareje. Katolika crkva je za bunjevaku
zajednicu oduvek bila vaan faktor zajednitva. Mnogi
dananji obiaji Bunjevaca vezani su za verske svetkovine: uskrnji obiaji, Duhovi, zahvale Bogu za uspenu
etvu Duijanca, pojedinane slave svetaca imendani, boini i drugi obiaji. U muzikoj tradiciji Bunjevaca,

15

B
tambura je najzastupljeniji instrument, na kojoj se izvode: bunjevako momako kolo, veliko i malo bunjevako
kolo, devojako, babako, tandrak itd.

16

C
Civilno drutvo
Kao sinonim koristi se i izraz graansko drutvo. U najirem smislu pod civilnim drutvom se podrazumevaju
graanske i socijalne organizacije formirane izvan dravnih stuktura, koje, istovremeno, nemaju primarni
ekonomski interes. Cilj im je promovisanje i ostvarivanje
optih interesa i vrednosti, u oblastima kojima se drava
ne bavi, ili se ne bavi u dovoljnoj meri. Civilno drutvo
predstavlja graane koji su aktivni u javnoj sferi. Drutveno delovanje, koje stvara civilno drutvo je javno
delovanje u korist optih interesa. Civilno drutvo je posrednik izmeu drutva, kao sfere privatnog i drave, kao
sfere javnog, a osnovni cilj je izgradnja demokratskog,
modernog drutva. S druge strane, nepostojanje civilnog
drutva ozbiljnoi dovodi u pitanje funkcionisanje demokratske drave i stvara autoritarnu i nedemokratsku atmosferu. Pojam civilnog drutva podrazumeva razvijanje tolerancije, odnosno, prihvatanje drugih i razliitih
kao ravnopravnih i slobodnih lanova zajednice. Oblici
organizovanja civilnog drutva su: nevladine organizacije, udruenja graana, sindikati, dobrotvorne organizacije, grupe samopomoi, drutveni pokreti i sl. U uem
smislu pod ovim pojmom uglavnom se podrazumevaju
nevladine organizacije. Sutinu delovanja nevladinih organizacija ini povezivanje pojedinaca bez posredovanja
ili kontrole drave, radi ostvarivanja nekog zajednikog
cilja. Nevladine organizacije su neprofitne, imaju status
pravnog lica, nepartijskog su karaktera i zasnovane su na
dobrovoljnom radu i ulaganju sredstava svojih aktivista.

19

C
Nevladine organizacije mogu sluiti svim lanovima drutva (fondacije, humanitarne i dobrotvorne organizacije, savetodavne organizacije) ili samo lanovima odreenih drutvenih grupa (profesionalna udruenja, klubovi,
komore, politike partije, savezi). Nevladine organizacije
mogu biti korisna alternativa u reavanju mnogobrojnih
problema koje dravni organi i institucije ne uspevaju
da ree ili ne reavaju na zadovoljavajui nain. Bave se
ljudskim pravima, zatitom okoline (ekologijom) i slinim temama. Pokretanjem pomenutih tema i konkretnih
akcija, nevladine organizacije mogu, u izvesnoj meri, da
kontroliu dravnu vlast i ukazuju na probleme u drutvu koje je potrebno reiti.

20

D
d

D
Demografija
Drutvena nauka o stanovnitvu. Istrauje i prouava zakonitosti u biolokom i migratornom kretanju stanovnitva, promene u demografskim strukturama (biolokim,
socio-ekonomskim i intelektualnim), kao i kretanja stanovnitva prouzrokovana drutvenim i ekonomskim faktorima. Kao interdisciplinarna nauka, povezana je sa
matematikom, statistikom, ekonomijom, sociologijom,
medicinom, psihologijom, antropologijom i biologijom.
Kao metod rada koristi popis stanovnitva koji se vri
svakih deset godina. U Vojvodini se popis stanovnitva
sa pregledom etnikih zajednica vri od 1900. godine.
Poslednji popis stanovnitva u Srbiji bio je 2011. godine. Prema tom popisu u Vojvodini je 2011. godine ivelo
1.931.809 stanovnika, od toga: 1.289.635 Srba (63,8%),
251.136 Maara (13,0%), 47.033 Hrvata (2,4%), 42.391
Roma (2,2%), 50.321 Slovaka (2,6%), 25.410 Rumuna (1,3 %), 22.141 Crnogoraca (1,1%), 13.928 Rusina (0,7%), 10.392 Makedonaca (0, 5%), 3.272 Nemaca
(0,2%), te pripadnici ostalih zajednica (Albanci, Akalije,
Bugari, Bunjevci, Bonjaci, Goranci, Slovenci, Ukrajinci,
okci, Vlasi i dr.). U Vojvodini je registrovano ukupno 29
nacionalnih zajednica.
Demografska analiza stanovnitva Vojvodine pokazuje koliko je ovo podruje multietniko i multikonfesionalno.
Kada je re o dominantnim religijama, pravoslavnu veru
ispoveda 1.357.137 (70,25%) stanovnika Vojvodine, katoliku 336.691 (17,43%), protestantsku 64.029 (3,31%)
i islamsku 14.206 (0,74%).

23

D
Demokratija
Re je izvedena od grkih rei demos () = narod i
kratein () = vladati, tj. vladavina naroda, a nastala je sredinom 5 veka p.n.e. i oznaavala je politiki sistem u nekim grkim gradovima-dravama (Atina).
Moderno shvatanje demokratije nastalo je na osnovu
naslea antike, teorija drutvenog ugovora, kao i uenja
prosvetitelja. Sjedinjene Amerike Drave su prva, moderna demokratska drava. U svom uvenom govoru u
Getizburgu, 1863. godine, tadanji ameriki predsednik
Linkoln je moda najbolje izrazio duh demokratske vladavine rekavi da je demokratija vladavina naroda, od
naroda, za narod. Demokratija, kao politiki pojam, je
sistem vladavine koji se realizuje kroz predstavnika tela i kroz glasanje za predstavnike naroda koji ce vladati
u njegovo ime. Ovim je demokratija politiki sistem koji
obezbeuje kontrolu onih koji vladaju od strane onih u
ije ime vladaju. Kao kulturni sistem demokratija pretpostavlja znaajan stepen autonomije (samoodredjenja
drustvenih institucija) i podrazumeva splet drutvenih
uslova i institucija iji je cilj da obezbede ravnopravan
polozaj svih lanova drutva, u pogledu svih materijalnih
dobara i uslova za ivot, razvoj i sreu pojedinca. Danas
postoji podela na direktnu (neposrednu) i reprezentativnu (predstavniku) demokratiju. U direktnoj demokratiji svi graani aktivno uestvuju u procesu donoenja
politikih odluka. U predstavnikoj demokratiji graani
na izborima biraju svoje predstavnike u parlamentu koji
potom donose odluke u njihovo ime. Veina savremenih

24

D
demokratija je predstavnika demokratska republika.
Da bi se dravni sistem mogao nazvati demokratskim
svaki graanin mora imati ista prava i slobode (pravna
i politika jednakost, pravo glasa, sloboda politikog
udruivanja, okupljanja izraavanja i dr). Karakteristike
demokratije su: vladavina naroda, individualna sloboda,
odgovornost pojedinca, jednakost pred zakonom...

25

E
Evropa
Jedan od sedam kontinenata, zauzima oko 10.390.000
km ili 2% povrine planete Zemlje i na njemu ivi oko
710.000.000 stanovnika, to je oko 11% svetskog stanovnitva. Ime Evropa mitolokog je porekla - Evropu, ker fenianskog kralja Agenora i sestru Kadmovu,
ukrao je vrhovni bog Zevs (prethodno se pretvorivi u bika), i na svojim leima odneo na Krit, gde mu je postala
ena i rodila Minosa, Sarpedona i Radamantisa. Fiziki
i geoloki, Evropa je potkontinent ili veliko poluostrvo
koje ine zapadni deo Evroazije, a vie je kulturno i politiki, nego geografski odvojena od Azije. Granice Evrope odreuju Atlantski okean na zapadu, Severni ledeni
okean na severu, Sredozemno more na jugu i Kavkaz,
Kumo-manika udolina i Crno more na jugo-istoku, dok
istone granice nisu jasno odreene ve se tradicionalno
uzima podela du planine i reke Ural i Kaspijskog jezera. Evropa se tradicionalno deli na pet geografsko-kulturnih podruja: Istona, Zapadna, Srednja, Severna i
Juna. Veina evropskih jezika ima zajedniki koren u
indoevropskoj jezikoj porodici, iji su najvei ogranci slovenski (ruski, srpski, poljski, eki i dr), germanski (engleski, nemaki, holandski i dr) i romanski jezici
(francuski, panski, italijanski i dr). Postoje jo keltski
(delovi Velike Britanije i Irske, Bretanja u Francuskoj) i
baltiki jezici (litvanski i letonski), kao i jezici koji potiu
iz paleobalkanskog jezikog areala (grki i albanski), kao
i delom indo-iranski (romski), ugro-finski ogranak uralske jezike porodice (maarski i finski), kao i u manjoj

29

E
meri baskijski jezik, afroazijska grupa (malteki), altajska grupa (turski) i kavkaski (eenski). Procenjuje se da
je hrianstvo na podruju cele Evrope najvea religijska grupa. Oko 76,2% populacije (72% u okviru Evropske
unije) su hriani, potom oko 5% stanovnitva (a 7% u
okviru Evropske unije) pripadaju islamu i 0,3%. ispoveda
judaizam. Najvea denominacija hrianstva u Evropi jeste rimokatolika, oko 46% ukupnog stanovnitva Evrope su pripadnici rimokatolike vere, dok pravoslavnih
ima 35%. U okviru Evropske unije, rimokatolici ine 48%
ukupnog stanovnitva, protestanti 12%, pravoslavni 8%
i vernici ostalih manjih hrianskih denominacija sa 4%.
Evropa uglavnom ima umerenu klimu i ravnomerno rasporeena etiri godinja doba, a zapadni i severni deo
kontinenta greje Golfska struja. Najdua reka Evrope je
Volga, a najvii vrh Elbrus na Kavkazu.

Evropska Unija
Meuvladina i nadnacionalna unija (zajednica) 28 drava, sa jedinstvenim tritem stvorenim sistemom zakona koji se primenjuju u svim dravama-lanicama. Vodi
poreklo od Evropske zajednice za ugalj i elik (1951) i
Evropske ekonomske zajednice osnovane Rimskim ugovorom, 1957 od strane est evropskih drava (Francuska,
Italija, Zapadna Nemaka, Belgija, Luksemburg, Holan-

30

E
dija). Pod imenom Evropska Unija formirana je Ugovorom o Evropskoj uniji Mastrihtskim ugovorom iz 1992.
godine. Evropska Unija je definisana kao federacija u
monetarnim odnosima, poljoprivredi, trgovini i zatiti
ivotne sredine; konfederacija u socijalnoj i ekonomskoj politici, zatiti potroaa i unutranjoj politici i kao
meunarodna organizacija u spoljnoj politici. Kontrola
pasoa na graninim prelazima drava-lanica ukinuta
je engenskim sporazumom. Od 2002. godine uvedena
je zajednika valuta evro. Lisabonskim sporazumom iz
2007. godine predviena je izmena sporazuma kako bi
se korigovale politiko-pravne strukture Evropske Unije.
Sa skoro 500 miliona stanovnika Evropska Unija imala je
2007. godine 31% udela u svetskom nominalnom bruto domaem proizvodu. Evropska Unija predstavlja svoje
lanice u Svetskoj trgovinskoj organizaciji, posmatra je
na samitima Grupe 8 i Ujedinjenih nacija, 21 drava lanica Evropske unije su i lanice NATO pakta. Insitucije
Evropske Unije su: Evropska komisija (sedite u Briselu),
Evropski parlament (smeten u Strazburu), Savet Evropske unije (sedite u Briselu), Evropski savet, Evropski sud
pravde (smeten u Luksemburgu) i Evropska centalana
banka (smetena u Frankfurtu). Evropski savet se obino sastaje etiri puta godinje i njega ini jedan predstavnik po dravi (ef drave ili ef vlade), predsednik
Evropskog saveta kao i predsednik Evropske komisije.
Evropski savet reava sporove izmeu drava lanica i
istitucija Evropske Unije, trai naine za prevazilaenje
politikih kriza i neslaganja. Graani Evropske unije svoje predstavnike u Evropskom parlamentu biraju svakih

31

E
5 godina, a oni se organizuju po politikim grupama, a
ne po pripadnosti nekoj od drava. Evropski parlament
i Savet Evropske Unije zajedno usvajaju zakone u skoro
svim oblastima, ukljuujui i budet Evropske unije. Kao
dan Evrope proslavlja se 9. maj, a zajednika himna svih
drava lanica je Betovenova Oda radosti.

Ekumenizam
Pokret koji tei ujedinjenju svih hrianskih konfesija.
Re ekumenizam potie od grke rei oikoumene koja
znai nastanjeni svet. Ekumenizam, odnosno ekumenski pokret, nastao je u 19. veku unutar protestantskih
crkava. Poeci ekumenskog pokreta vezuju se za 1805.
godinu, kada je baptistiki misionar Vilijem Keri predloio osnivanje opteg udruenja svih hrianskih veroispovesti. Kako je, kao misionar, esto putovao u Afriku,
uvideo je slabosti hrianstva usled brojnih unutranjih
podela. Razliite protestantske crkve koje su imale misionarsku delatnost, poele su da osnivaju manja hrianska udruenja koja su predstavljala preteu ekumenskog pokreta. Hrianska udruenja bila su meukonfesionalnog karaktera, a meu njima su se izdvajala
Jevanelska alijansa (1864) i Univerzalna federacija
hrianskih studenata (1895). Ekumenski savet osnovan je 1854. godine, a Svetskom konferencijom misija

32

E
odranoj u Edinburgu 1910. godine, zvanino je poeo sa
radom ekumenski pokret. Ekumenski pokret se od samih
poetaka zalagao za pomirenje, saradnju i jedinstvo hrianskih crkava u svetu. Godine 1914. osniva se Svetska
alijansa za unapreenje internacionalnog prijateljstva
preko Crkava, a neto kasnije i Internacionalni savet
misija. Ovi ogranci e se ujediniti i stvoriti najznaajnije
telo ekumenskog pokreta Svetski savet crkava (1938).
U ekumenizmu, naglasak je na dijalogu meu religijama, kao najboljem putu njihovog meusobnog zbliavanja. Savremeno drutvo pred crkve i verske zajednice
postavlja veliki broj izazova, a verski pluralizam i brojne nove religije koje gotovo svakog dana nastaju, upuuju na neophodnost razumevanja religijski drugog.
Nakon reformacije, hrianstvo je od 17.veka u stalnom
procesu fragmentacije, stvaranja ogranaka postojeih
hrianskih i drugih manjih zajednica. U tom prostoru,
ekumenizam, koji se promovie u okviru ekumenskog
pokreta, predstavlja vaan deo zbliavanja brojnih hrianskih tradicija u svetu. I pored teolokih razliitosti, u
ekumenizmu se naglasak stavlja na zajednike, hrianske, vrednosti. U Srbiji ve dvadeset godina postoji veoma aktivna Ekumenska humanitarna organizacija (EHO)
sa seditem u Novom Sadu, ije su aktivnosti usmerene
na socijalna pitanja (kao to je smanjenje siromatva),
razvoj meucrkvene saradnje i promociju ljudskih prava.
Ekumenska humanitarna organizacija (EHO) nastavlja
rad Ekumenske humanitarne slube, osnovane 19. februara 1993. godine na inicijativu Svetskog saveta crkava. Crkve lanice Ekumenske humanitarne organizacije

33

E
u Srbiji su: Slovaka evangelika A.V. crkva u Srbiji, Hrianska reformatska crkva u Srbiji, Evangelika metodistika crkva u Srbiji, Grkokatolika crkva u Vojvodini,
Evangelika hrianska crkva u Srbiji.

Evropska povelja o regionalnim

i manjinskim jezicima
Usvojena u Savetu Evrope 25. juna 1992. godine, predstavlja vredan doprinos zatiti regionalnih i manjinskih
jezika u Evropi i ouvanju kulturnog naslea razliitih
etnikih grupa. Nacrt Povelje, izraen na Konferenciji
lokalnih i regionalnih vlasti Evrope, usvojen je 25. juna
1992. godine kao konvencija od strane Komiteta ministara Saveta Evrope. Otvorena je za potpisivanje u Strazburu 5. novembra, 1992. godine, a na snagu je stupila
1. marta 1998. godine. Povelju je ratifikovalo 25 drava (Jermenija, Austrija, Bosna i Hercegovina, Hrvatska,
Kipar, Republika eka, Danska, Finska, Nemaka, Maarska, Lihtentajn, Luksemburg, Crna Gora, Holandija,
Norveka, Poljska, Rumunija, Srbija, Slovaka, Slovenija, panija, vedska, vajcarska, Ukrajina i Velika Britanija). Cilj Povelje je promovisanje ouvanja ugroenih jezika, kao vanog aspekta evropskog kulturnog naslea.
U povelji je predloen niz mera kojima bi se olakala i

34

E
ohrabrila upotreba regionalnih i manjinskih jezika, ona
se zalae za upotrebu tih jezika u zvaninoj administraciji, kolama, medijima, ekonomskom i kulturnom ivotu. Kako je definisano Poveljom, regionalni ili manjinski jezici su jezici koji se tradicionalno upotrebljavaju na
odreenoj teritoriji jedne drave, od strane dravljana
te drave, a koji ine brojano manju grupu od ostatka
stanovnitva te iste drave; oni su razliiti od zvaninog
jezika i ne ukljuuju dijalekte zvaninog jezika te drave
ili jezike radnika migranata. Na taj nain, priznavanje regionalnih i manjinskih jezika Evropskom poveljom, kao
vaan inilac kulturnog bogatstva savremenog drutva,
utie i na opstanak tzv. malih jezika i jeziku vitalnost
evropskih drutava.

Etnike grupe
Pojam etnika grupa u uskoj je vezi sa etnikim identitetom i etnikom pripadnou (etnicitetom). Potie od grke rei ethnos - narod, izvedena je iz rei ethnikos koja je
prvobitno znaila pagane. U engleskom jeziku se u tom
znaenju koristila od sredine 14. pa do 19. veka. Smatra se da je re ethnics prvi upotrebio ameriki sociolog
Dejvid Risman 1953. godine. Tako e ezdesetih godina
20. veka, pojmovi etnike grupe i etnicitet postati veoma zastupljeni u istraivanjima antropologa i sociologa.

35

E
Etnicitet je vaan koncept po kojemu se ljudi mogu identifikovati kao pripadnici neke vee grupe, odnosno zajednice, koju povezuju zajedniko poreklo, jezik, kultura
i religija. Etnike grupe, za razliku od nacija, nemaju svoj
teritorijalni i politiki suverenitet. Glavne karakteristike jedne etnike grupe su: kolektivno vlastito ime, mit
o zajednikim precima, zajednika istorijska seanja, jedan ili vie elemenata zajednike kulture, povezanost sa
odreenom domovinom, oseaj solidarnosti kod znaajnih delova populacije. U istraivanjima etnikih grupa
razvijane su razliite teorije i pristupi, meu kojima su
najzastupljeniji: primordijalizam, esencijalizam, perenijalizam i konstruktivizam. Prema primordijalistikom tumaenju, etnike grupe imaju istorijske korene u dalekoj
prolosti i predstavljaju primordijalne (iskonske) grupe,
povezane srodstvom i biolokim karakteristikama. Esencijalistiki pristup podrazumeva da etnika grupa prethodi bilo kojem drugom obliku socijalne interakcije i da
predstavlja osnovnu injenicu ljudskog postojanja. Perenijalistiki pristup vidi nacije i etnike zajednice kao u
osnovi isti fenomen. Prema ovom pristupu, nacije, kao
vrsta drutvene i politike organizacije, predstavljaju jedan od drevnih ili perenijalnih (viegodinjih, konstantnih) fenomena. Konstruktivizam odbacuje pojam etniciteta kao osnovu ljudskog postojanja. On smatra da su etnike grupe samo proizvodi ljudske, socijalne, interakcije. Tko shvene etnike grupe su drutveno uslovljene.

36

E
Evropska Okvirna konvencija
o zatiti manjina
Predstavlja prvi sveobuhvatni meunarodni ugovor i prvi obavezujui meunarodni instrument posveen zatiti
manjina i manjinskih prava. Okvirna konvencija usvojena je od strane Komiteta ministara Saveta Evrope 1994.
godine, a stupila je na snagu 1998. godine. Konvencija
se zalae za obezbeivanje jednakosti pripadnika nacionalnih manjina u oblasti kulture, ekonomije i politikog
ivota. Odredbe konvencije ukljuuju irok spektar pitanja koja se odnose na manjine: nediskriminaciju, promociju jednakosti, pravo na obrazovanje na maternjem jeziku, ouvanje i razvoj kulture, religije, jezika i tradicije,
slobodu izraavanja miljenja, okupljanja i dr. Okvirnu
konvenciju ratifikovalo je 39 drava: Albanija, Jermenija, Austrija, Azerbejdan, Bosna i Hercegovina, Bugarska, Hrvatska, Kipar, eka Republika, Danska, Estonija,
Finska, Nemaka, Gruzija, Maarska, Irska, Italija, Latvija, Lihtentajn, Litvanija, Malta, Moldavija, Crna Gora, Holandija, Norveka, Poljska, Portugalija, Rumunija,
Rusija, San Marino, Srbija, Slovaka, Slovenija, panija,
vedska, vajcarska, Makedonija, Ukrajina i Velika Britanija. Belgija i Grka. Island i Luksemburg su je potpisale, ali je nikada nisu ratifikovale, dok je Andora, Francuska, Monako i Turska nikada nisu ni potpisale.

37

F
Folklor
Zajedniki naziv za razliite aspekte kulturne tradicije:
knjievnosti, muzike, plesa, dramskog i likovnog stvaranja. Sve specifine osobine nekog naroda i kraja kao to
su ljudska psiha, podneblje, prirodni fenomeni, govor,
ritam, pesme i plesovi sadrane su u folkloru. Folklor je
vaan inilac u ouvanju nacionalnog identiteta etnikih
grupa, jer uva u sebi sve osobenosti muzikog, likovnog i drugih ostvarenja karakteristinih za datu grupu.
Tako npr. bunjevake, rumunske, maarske i dr. narodne pesme uvaju u sebi izvornost svojih jezika i govora;
stariji stil dvoglasnog pevanja, koji se u narodu naziva
na glas moe se uti kod Crnogoraca ili doseljenika iz
Bosne i Hercegovine koji su nastanjeni u Vojvodini kako
u periodu izmeu dva svetska rata tako i u kolonizacijama nakon II svetskog rata ili nakon graanskog rata na
prostoru SFRJ. Niz instrumenata (tamburica, gajde, harmonika) u upotrebi je kod veeg broja nacionalnih zajednica (Srba, Maara,Rroma, Bunjevaca i dr.), dok je za
odreene narode karakteristian odreeni instrument:
npr. za Crnogorce gusle, za Maare, Rumune i Slovake cimbalo, za Rumune i Maare taragot i dr. Citra je
karakteristina za maarsku nacionalnu zajednicu. Vic
kao oblik usmene knjievnosti oslikava posebnosti (ali
esto i predrasude i stereotipe) o predstavnicima odreenih nacionalnih (Maar, Crnogorac, Rom i dr.) ili regionalnih (Lala, Vojvoanin), Bosanac (stanovnik BiH)
zajednica. Folklor omoguava tenje povezivanje odreenog naroda sa njegovom matinom zemljom ili sa

41

F
predstavnicima iste nacionalne grupe nastanjenih u drugim zemljama (npr. romska muzika, koja povezuje sve
Rome bez obzira na to gde su nastanjeni). Vanu ulogu
u negovanju folklora imaju festivali narodnog stvaralatva i razliite smotre folklora, koji doprinose ouvanju
specifinosti nacionalnih zajednica u Vojvodini i, samim
tim, predstavljaju turistiku posebnost ovog regiona. U
popularnoj upotrebi, folklor oznaava i aspekte koji se
u primenjenim oblicima pojavljuju u gradskoj kulturi, tj.
izvedbi scenski adaptiranih pesama i plesova, izraenih
rukotvorina itd. Nauka koja prouava pojam folklora naziva se folkloristika, a datira iz predromantizma i romantizma. U sutini, umetnost bilo kojeg vremena ne moe
se zamisliti bez folklornih elemenata. Takoe, vrhunska
ostvarenja u razliitim umetnostima zasnivaju se esto
na elementima folklora: usmenih predanja, narodnih pesama i igara, likovne umetnosti.

Fundamentalizam
Potie od latinske rei fundamentum to znai osnova i
odnosi se na nain miljenja u kome se odreena naela smatraju za sutinske istine, koje imaju nepromenljiv
i neprikosnoven karakter. Fundamentalizam izraava
iskljuivu odanost naelima, koja se esto manifestuje
ozbiljnou i vatrenom podravanju neke doktrine. Po-

42

F
jam se najee dovodi u vezu sa religijama, odnosno doslovnom istinom svetih spisa (verski fundamentalizam),
ali fundamentalizam se pojavljuje i u politikim doktrinama. Verski fundamentalizam posmatra sve aspekte javnog i privatnog ivota kao sekundarne u odnosu
na objavljene verske doktrine i oekuje da se politiki i
drutveni ivot organizuju na osnovu onoga to se smatra istinskim verskim naelima (doslovna istina svetih
spisa). Prva upotreba termina fundamentalizam vezuje
se za kraj 19. i poetak 20. veka. Oblici verskog fundamentalizma (hrianski, jevrejski, hinduistiki, islamski)
postoje u svim delovima sveta. Fundamentalistiki pokret oznaava povratak temeljnim naelima religije, a
verski fundamentalizam oznaava i antimodernizacijske
pokrete u raznim religijama. Fundamentalisti nisu samo
usmereni protiv drugih religija, ve i protiv modernizovanih verzija svoje religije. Fundamentalizam nastoji da
uveri ljude u apsolutni autoritet, bez kritikog propitivanja, suprotstavlja se svakoj tradiciji koja ugroava njegov
autoritet, napada liberalizam i propagira sveti ratkao
borbu za vie ciljeve. Fundamentalisti veruju da imaju
viu misiju na zemlji, da tite autentinu verziju svoje
religije i u tom smislu propagiraju i osnovna naela ivota i spasenja. Termin fundamentalizam se, otud, esto
koristi i peorativno da bi oznaio nefleksibilnost, dogmatizam i autoritarizam, kao i nekritiko miljenje bez
provere.

43

G
Globalizacija
Pojam oznaava promene u vie aspekata drutva na
svetskom nivou, a poeo je da se koristi u drugoj polovini
osamdesetih godina dvadesetog veka. Termin globalizacija prvi put je 1983. godine upotrebio profesor Teodor
Levit (Theodore Levitt) sa Harvardske kole za biznis kako
bi opisao uspostavljanje finansijskog trita na planetarnom nivou. Kasnije se znaenje termina proirilo i na delovanje multinacionalnih kompanija. Ubrzo su poeli i da
se uoavaju pozitivni i negativni efekti globalizacije. Pojam globalizacija se pre svega odnosi na promene u drutvima, kulturi i svetskoj ekonomiji koje dovode do porasta meunarodne povezanosti i razmene u oblasti finansija, trgovine, kulture i ideja. Ipak, najee se promene
posmatraju sa gledita ekonomije, pri emu se uoava liberalizacija trgovine. Meunarodna ekonomska institucija Meunarodni monetarni fond (MMF) globalizaciju
definie kao rastuu meusobnu ekonomsku zavisnost
svih svetskih zemalja, koju je stvorilo poveanje i raznovrsnost broja meunarodnih transakcija robe i usluga,
kao i razmena kapitala, te ubrzana i generalizovana tehnoloka razmena. Globalizacija se definie i kao proces
ekonomskog, politikog, socijalnog i kulturnog delovanja na nadnacionalnom nivou koji menja dotadanje politike, socijalne i kulturne odnose. Ekonomska globalizacija ima etiri oblika: slobodna trgovina, protok ljudi
(migracija), protok kapitala i tehnologija. Tehnoloki
(informatiki i komunikacijski) i nauni razvoj najvie
utiu na procese globalizacije. Proces globalizacije do-

47

G
vodi do niza promena: nova podela rada, nejednakost u
blagostanju, ali i zatita integriteta oveka, ljudska prava dobijaju globalni karakter, ukidaju se nacionalne barijere. Dolazi do meunarodnog irenja trgovine, jaanja
moi multinacionalnih korporacija, a globalizacija utie
na kvalitet ivota, razvoj globalnih telekomunikacija,
kulturu (vea razmena kulturnih sadraja, irenje multikulturalizma i laki pristup kulturnim raznolikostima),
kao i sve procese ivota i rada savremenog oveka. Globalizacija je svakako najznaajniji proces sadanje etape
u razvoju meunarodnih politikih i ekonomskih odnosa.

48

H
Hrvati u Vojvodini
Nacionalna zajednica u Vojvodini, koja prema Popisu iz
2011. godine broji 47.033 ljudi. Hrvati ive u severnoj i
zapadnoj Bakoj, u optinama Sonta, Apatin, Bereg, Monotor, i u naseljima Hrtkovci i Nikinci u Sremu. Manji
broj Hrvata ivi u Banatu, u Opovu i Starevu. Doseljeni su pre 230 godina radi jaanja granice s Turskim Carstvom, njih oko 4000, uglavnom iz sredinje Slavonije. U
Bakoj ive Hrvati koje su vlasti doselile za vreme kolonizacije Vojvodine, kao i Hrvati koji su doli u Vojvodinu
unutranjim migracijama za vreme Austro-Ugarske i, kasnije, Jugoslavije. Kolonizacijom 19451948. godine, doseljeno je oko 4000 Hrvata iz Dalmacije, sa podruja Metkovia, Sinja, Vrlike, Drnia, Benkovca, Splita, ibenika,
Trogira, Zadra. Takoe, doseljavanje je vreno i iz ostalih
delova Hrvatske, uglavnom Gorskog Kotara i iz Bosne i
Hercegovine. Dalmatinski Hrvati su uglavnom naseljevani u Staniiu i Riicu, u manjem broju u Sivcu, Gudurici
i u veim vojvoanskim gradovima. Kulturni ivot Hrvata
vezuje se za poznate manifestacije u Vojvodini Duijanca, Groebal i Veliko prelo. Manifestaciju okako vee,
organizuje kulturno-prosvetna zajednica Hrvata okadija
iz Sonte. Od 1996. godine u Mirgeu se odrava Festival
hrvatskog amaterskog teatra. Od tampanih medija na
hrvatskom jeziku danas u Vojvodini izlaze: Hrvatska rije, Zvonik, Glas ravnice Jedna od najznaajnijih ustanova kulture je Matica hrvatska, osnovana 1998. godine, sa
seditem u Subotici. Matica hrvatska okuplja pripadnike
hrvatske zajednice radi ouvanja njihove tradicije i kulturnog identiteta na prostoru Vojvodine.

51

I
Interkulturalnost
Pojam koji podrazumeva odnos, razmenu i skup dinamikih tokova razliitih kultura. Meutim, dok multikulturalnost oznaava postojanje vie kultura na istom
prostoru, interkulturalnost naglaava odnos meu kulturama i neophodnost meusobne interakcije. Interkulturalnost podrazumeva suoavanje s problemima koji se
javljaju u odnosima izmeu nosioca razliitih kultura,
njihovo prihvatanje i potovanje. Prefiks inter ne znai
jednostavno prisustvo ili suivot, sluajno meanje kultura, niti zamenu jednog oblika miljenja drugim, ve
mogunost uporeivanja razliitih miljenja, ideja i kultura na jednom prostoru. Interkulturalizam podstie na
razmiljanje o razlikama etnike, kulturne, religiozne i
dr. prirode, o borbi protiv predrasuda, o mirnom suivotu meu narodima, pojedincima ili grupama razliitog
porekla, o jednakim mogunostima u obrazovanju ili ispovedanju razliitih veroispovesti, ispoljavanju drugaijih miljenja, stavova, seksualnih orijentacija, pitanja o
tzv. ejdizmu, tj. toleranciji prema staroj populaciji. Interkulturalizam putem konkretnih prilika omoguava
da se doe do suoavanja, komunikacije, meusobnog
upoznavanja i vrednovanja, razmena vrednosti i modela
ivota te drutveno-etikog potovanja. Interkulturalno
vaspitanje ima za cilj postizanje visokog stepena razumevanja i prihvatanja osoba koje pripadaju drugim kulturama. Dakle, interkulturalizam znai shvatiti drugog i
biti u interaktivnom odnosu s njim. Pri tom, shvatiti ne
znai akumulirati informacije, govoriti o drugima, ve

55

I
govoriti sa drugima, sluati i odgovarati. Interkulturalizam treba posmatrati kao fenomen kulturne interakcije
i kulturnog dinamizma. U tom procesu, puka tolerancija
nije dovoljan poticaj interkulturalnosti. Pasivno prihvatiti ili uoiti postojanje razliitog ne obvezuje i na vlastiti
odnos prema utvrenoj razliitosti. Interkulturalno vaspitanje obraa se svim ljudima, svakom pojedincu, a ne
samo uenicima, studentima ili migrantima. Interkultura znai mogunost suoavanja ideja, to pretpostavlja
promenu u nainu miljenja, te se kao takva temelji na
zamisli boljeg i humanijeg drutva i budunosti u kojem
e biti eliminisani rasizam i dominacija oveka nad ovekom.

Internet
Internet (INTERnational NETwork ili The NET) oznaava svetski sistem koji se sastoji od ljudi, informacija, raunara i telekomunikacionih veza. Pojam podrazumeva
mreu unutar mree (globalna mrea kompjutera svih
tipova i veliina) ili internu konekciju izmeu vie raunara (svetski sistem umreenih raunara). Tehniki, Internet predstavlja globalni informacioni sistem, logiki
povezan jedinstvenim sistemom adresiranja putem internet protokola (TCP/IP), ili drugih protokola kompatibilnih sainternet protokolom, a koji obezbeuje ili ko-

56

I
risti servise visokog nivoa za linu i poslovnu primenu.
Zaetak stvaranja Interneta vezan je za nastanak ARPANET 1969. godine mree raunara pod kontrolom
Ministarstva odbrane Sjedinjenih Amerikih Drava. U
doba hladnog rata pojavila se potreba za razvijanjem
pouzdane informatike mree, koja bi bila u stanju da
se odri u uslovima deliminog unitenja mrene infrastrukture (nuklearni rat). Ideja Interneta jeproistekla iz
ideje lokalnih kompjuterskih mrea u pojedinanim kompanijama koje su omoguavale razmenu fajlova i pote u
okviru jedne organizacije. Izdvajanjem vojnog segmenta
mree - MILNet-a (Military Network) i prikljuivanjem
novih akademskih i komercijalnih vorova, sredinom
80-tihgodina 20. veka nastao je Internet. Internet kao
proizvod tehnolokog napretka, primenjen je prvo u sferi nauke, vojske i politike, a danas ima iroku primenu,
to nesumnjivo utie na drutvene i politike procese u
drutvu. Internet je izmenio nain funkcionisanja sistema komunikacije. Svakog dana mrea se iri ukljuenjem
novih kompjutera i mrea. Danas internet jeste internacionalna, globalna mrea informacija (baza podataka).
Veina smatra da se celokupno planetarno znanje nalazi na Internetu (informacije, knjige, novine, asopisi,
komunikacija). Broj raunara na internetu se trenutno
procenjuje na oko dve milijarde, a koliinu informacija
koju ti serveri poseduju je teko proceniti. Pojedinac prikljuen na Internet moe razmenjivati elektronsku potu, uestvovati u online ili offline diskusijama, preuzimati fajlove, itati kompleksne ili multimedijalne dokumente. Korienje Interneta zasnovano je na slobodnoj

57

I
i kooperativnoj osnovi uz obavezu potovanja tehnikih
standarda, a Internet drutvo (Internet Society, Fairfax,
Virginia, USA) je organizacija koja postavlja tehnike
standarde, nije vlasnik Interneta, ve ostvaruje vezu izmeu oficijalnih ustanova u pojedinim zemljama sa nevladinim institucijama, univerzitetima, kompanijama...

Internacionalizam
U najirem smislu oznaava pojedince, organizacije,
pokrete i ideologije kojima je zajedniki stav da se meunarodni odnosi ureuju na naelu sporazumevanja i
saradnje razliitih suverenih drava. Ovim se briu i prevladavaju barijere izmeu nacija i/ili nacionalnih drava.
Internacionalizam se moe javljati kroz vie oblika: liberalni internacionalizam (naglasak je na saradnji i povezanosti pojedinaca), proleterski internacionalizam (naglasak na saradnji drutvenih grupa) i dr. Pojam internacionalizma se najee vezuje za doktrinu koja se temelji
na povezivanju naroda preko nacionalnih granica. Kao
ideologija i politika doktrina internacionalizam propagira oblikovanje meunarodnih odnosa putem sporazumevanja, mimo pojednanih grupa ili interesa nacije,
odnosno povezivanjem naroda. Internacionalizam oznaava internacionalni (meunarodni) pokret radnika svih
zemalja za klasno jedinstvo i solidarnost, odnosno borbu

58

I
radnika svih zemalja za bolje uslove ivota i rada i borbu protiv kapitalizma, unitenje faizma i imperijalizma.
Termin se moe odnositi i na oseanje solidarnosti i bratstva svih radnika sveta, zbliavanje svih naroda i stvaranje jednog jedinstvenog drutva ureenog po idejama
socijalizma. Retko se pod terminim internacionalizam
podrazumeva spoljna politika neke drave u sreditu koje je njena aktivna uloga u svetskim diplomatskim i vojnim poslovima. Postoji i upotreba termina internacionalizam koji oznaava insistiranje na spoljnoj politici koja
je koodirana (sprovoena) kroz meunarodne organizacije. Pristalice internacionalizma su se u prolosti (kao
i danas) suprostavljali svim pokretima i procesima koji
bi naruavali jedinstvo i zbliavanje izmeu naroda, kao
to su ovinizam, imperijalizam, nacionalna iskljuivost,
militarizam i ratovi.

59

jj

J
Jevreji
Pripadaju grupi semitskih naroda i potiu iz Male Azije. Raseljavanje Jevreja irom sveta poelo je 63. godine
pre nove ere dolaskom Rimljana. Jevreji su se podelili na
dve velike grupe: Sefarde i Akenaze. Sefardi su iveli
na Iberijskom poluostrvu, dok su Akenazi (nemaki Jevreji) naselili prostore centralne i istone Evrope. Kako
su iveli u razliitim geografskim i kulturnim sredinama, ove dve jevrejske grupe, vremenom su poele da se
razlikuju i po jeziku. Sefardi su govorili knjievnim ladino (meavina hebrejskog i staropanskog) ili narodnim
udeo-espanjol jezikom, dok su Akenazi govorili jidi
(meavina hebrejskog i staronemakog). Specifinost
Jevreja je njihova religija - judaizam, koji se istovremeno poklapa sa njihovom etnikom pripadnou. Dakle,
Jevrejin je onaj ko prihvata judaizam i ivi u skladu sa
ovim religijskim pravilima. Jevrejski nain ivota, sistem
vrednosti i shvatanja sveta, poiva na svetim knjigama
Starog Zaveta (Tori), odnosno Petoknjiju ili Pet knjiga
Mojsijevih. Pored Tore, Talmud je za Jevreje imao veliku
vanost kao zbornik jevrejskog zakonodavstva, koji sadri zakonske, moralne i religijske propise. Doseljavanje
Jevreja na Balkan datira jo iz doba Rimljana. Migracije
Jevreja u srednjem veku su svakako ostavile vie istorijskih tragova i svedoanstava. Sefardi su tokom 15. veka
naselili Balkansko poluostrvo, a neto kasnije i Akenazi.
Oni su osnivali odvojene optine u veim ili manjim gradovima, a bavili su se trgovinom i zanatstvom. U periodu
Habzburke vlasti, poloaj Jevreja bio je lo, sve do dola-

63

J
ska cara Josifa II na vlast (1780). Nakon to je Josif II izdao Edikt o toleranciji (1782) koji se osnosio i na versku
toleranciju, a zatim i Edikt o kolovanju, trgovanju i upotrebi jezika Jevreja, njihov status se u velikoj meri poboljao. Nakon 1787. godine, Jevrejima je bilo dozvoljeno da se bave zemljoradnjom, da stupaju u vojnu slubu i
sl. Vremenom su Jevreji formirali manje ili vee jevrejske
optine i nastanili se na prostoru dananje Vojvodine,
posebno u Banatu gde je izgraen i vei broj sinagoga.
Na prostoru Vojvodine izgraeno je, ili je sluilo u svrhe
sinagoga, oko 80 objekata, u Banatu, je bilo 17 sinagoga,
u Velikom Bekereku, Eki, Novom Beeju i Itebeju. Melencima, Beodri, Begejcima. Posle Prvog svetskog rata u
Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca ivelo je oko 65.200
Jevreja. Meuratni period (19191939) bio je prosperitetno razdoblje za Jevreje Jugoslavije. Tada je stvaran
Saveza jevrejskih veroispovednih optina Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Izmeu dva svetska rata od 1919.
do 1941. godine Savez se bavio prvenstveno kulturnim,
prosvetnim i verskim radom. Prvo laiko jevrejsko pevako drutvo u Novom Sadu osnovano je 1923. godine.Zvalo se Hacemer i imalo je 36 lanova. Jevrejsko
pevako drutvo Haira osnovano je 1935. godine.
Osnivai su bili ugledni lanovi Jevrejske optine: Vrethajm, esar, Smatana i Kumelberg. Ovaj muki hor od
64 lana uspeno je radio do poetka rata 1940. godine.
Tokom 20. veka, Jevreji su kao zajednica pretrpeli velike
gubitke. Od 82.500 Jevreja u Jugoslaviji 1941, kraj rata
je doivelo samo 14.000. Po popisu stanovnitva iz 2002.

64

J
godine, u Srbiji je ivelo 1.185 Jevreja. Skoro svi Jevreji
u centralnoj Srbiji ive u Beogradu. etrdeset posto Jevreja u Srbiji ivi u Vojvodini, dok se judaizam ubraja u
jednu od sedam tradicionalnih verskih zajednica u Srbiji.
Veina dananjih Jevreja u Srbiji su sefardskog porekla.
U Vojvodini su uglavnom iveli Akenazi koji su se tokom
vekova doselili iz Nemake, Austrije, Poljske.

Jugoslavija
Pojam se odnosi na tri sukcesivne drave u jugoistonoj
Evropi, koje su postojale u periodu od 1929. do 2003. godine. Prva drava nastala je osnivanjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1. decembra 1918. godine. Bila je
parlamentarna monarhija pod dinastijom Karaorevi,
a prvi predsednik Vlade Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca bio je Stojan Proti, potpredsednik Slovenac Anton
Koroec, ministar unutranjih poslova Svetozar Pribievi i ministar spoljnih poslova Ante Trumbi. Drava
je bila podeljena na 33 upravne oblasti na elu kojih je
bio upan koga je postavljao kralj, a prvi ustav je donet
1921. godine Vidovdanski ustav. Od 1929. godine drava je preimenovana u Kraljevinu Jugoslaviju. U literaturi
se koristi i termin prva Jugoslavija. Kraljevina Jugoslavija je tokom Drugog svetskog rata (194119145) bila

65

J
okupirana od strane sila Osovine, a 1945. godine kratak
vremenski period postojala je Demokratska Federativna
Jugoslavija, koja je po ureenju formalno bila monarhija, meutim imala je i znaajne elemente ureenja republike. Potom je 29. novembra 1945. godine proglaena
Federativna Narodna Republika Jugoslavija. Ova drava
je bila federacija sa 6 republika (Srbija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Slovenija, Crna Gora i Makedonija) i
2 autonomne pokrajine (Kosovo i Metohija i Vojvodina).
Jugoslavijom je vladala centralizovana Komunistika
partija Jugoslavije na elu sa Titom, izvrena je nacionalizacija imovine, a od 1950. godine uvedeno je radniko
samoupravljanje. Od 1963. godine ustavnim izemenama zemlja je preimenovana u Socijalistiku Federativnu Republiku Jugoslaviju (SFRJ), a naziva se i drugom
Jugoslavijom ili Titovom Jugoslavijom, po doivotnom
predsedniku Josipu Brozu Titu. Jugoslavija je bila jedna
od osnivaa Pokreta nesvrstanih 1961. godine i domain
prvog sastanka. Druga Jugoslavija se raspala u krvavom
graanskom ratu poetkom 90-ih godina 20. veka. Srbija
i Crna Gora su 27. aprila 1992. godine proglasile Savezu
Republiku Jugoslaviju, poznatu i kao trea Jugoslavija.
Meutim, procesi dezintegracije nisu zaustavljeni, pa je,
donoenjem ustavne povelje dravne zajednice Srbija i
Crna Gora 3. februara 2003. godine, konano ukinut naziv Jugoslavija.

66

K
Katolianstvo
Ili katolika crkva, jedna je od glavnih hrianskih konfesija u svetu. Re katolik potie od grke rei
sa znaenjem univerzalan, sveopti. Katolika crkva je
nadnacionalna, sa centrom u Vatikanu, a vrhovni poglavar katolike crkve je Papa, koji uz pomo Svete stolice
upravlja katolikim crkvama. Katolika crkva sastoji se
od 23 autonomne (sui iuris) crkve, a najvea od njih je
ona u kojoj je i sam papa, Latinska crkva ili Crkva zapadnog obreda. U katolianstvu postoji tri vrste hijerarhija:
svetenika (biskup, prezbiter, akon), kanonska (papa,
ordinarij, dekan, upnik, kapelan) i poasna (kardinal,
metropolit, nadbiskup). Izvori uenja katolike crkve su
svetopisamska objava, hranska predaja i uenje ekumenskih koncila. Dananji uenje Katolike crkve definisano je na Dvadeset prvom Ekumenskom saboru. Za
izvor svog uenja, katolika crkva uzima Bibliju i crkvenu
tradiciju (Sveto predanje). Katolici veruju u Sveto trojstvo, a simbol krsta i raspea Isusa Hrista predstavljaju
glavni simbol vere. Centralni i najznaajniji obred je misa ili bogosluenje, koje simbolizuje uspomenu i obnavljanje Veere Gospodnje. Euharistija predstavlja priest
u katolikoj crkvi i tom prilikom vernici uzimaju vino i
beskvasni hleb koji se naziva hostija. Jedan od najveih
praznika u katolikoj crkvi je Boi, praznik slavljenja
Hristovog roenja (25. decembra). Katolianstvo je preovlaujua veroispovest u veem delu Europe, Latinskoj
Americi i Filipinima, kao i velikim dijelovima Sjeverne
Amerike, subsaharske Afrike. Procenjuje se da u svetu ima priblino 1,2 milijarde katolika. Katolika crkva

69


u Srbiji ubraja se u tradicionalne verske zajednice i ima
preko 400.000 vernika. Najvei broj katolika ivi u Vojvodini. Katolika crkva u Srbiji organizovana je kao Meunarodna biskupska konferencija Sv. irila i Metodija,
a ine je beogradska nadbiskupija, subotika i zrenjaninska, srijemska biskupija. U Subotici postoji Teolokokatehetski institut od 1993. godine. U Beogradu postoji
Katoliki medija centar, koji izdaje meseni list Blagovest,
u Subotici se objavljuje mesenih Zvonik, dok u Novom
Sadu izlazi list na maarskom jeziku Duhovni ivot. Dobrotvorna delatnost katolike crkve u Srbiji odvija se u
okvirima organizacije Caritas.

Kulturno naslee
(kulturna batina)
Predstavlja jedinstvenu i nezamenljivu kulturnu vrednost jednog naroda. Ono, s druge strane, jeste produkt
viedecenijskog, pa i vievekovnog procesa nastanka
jedne kulture, te direktno ukazuje na drutveni ali i celokupni obrazovni, kulturni pa i civilizacijski nivo razvoja. Vrednost kulturnog naslea, bilo da je re o materijalnom ili nematerijalnom, u konstantnom je porastu
zbog prirodno uslovljenog vremena trajanja, ali i zbog
nestabilnog okruenja u smislu razvoja novih tehnologija i promene stila i naina ivota. Takoe, vaan faktor

70


u ouvanju kulturnog naslea odreenih etnikih grupa
predstavlja injenica da je proces asimilacije i izumiranja
lanova takvih grupa u neprekidnom, zabrinjavajuem
porastu. Stoga je briga o ouvanju kulturnog naslea u
XXI veku ne samo deklarativna obaveza nadlenih institucija ve je to moralna uloga celokupnog savremenog
drutva, koje prepoznajui znaaj kulturne batine stvara uslove za njeno ouvanje i u budunosti. Ouvanje kulturnog naslea manjinskih zajednica specifino je kao i
celokupna manjinska problematika. Ono sa jedne strane
uiva panju drave matice, iz koje je zajednica potekla,
ukoliko nacija ima matinu dravu, ali uiva i panju drave u kojoj je to kulturno naslee stvarano i u kojoj se
ono uva. Ipak, najvaniju ulogu u ouvanju kulturnog
naslea jedne manjinske zajednice imaju upravo pripadnici te zajednice, koji sami, iako krhkih kapaciteta, imaju
pravo, ali i obavezu, da stvaraju mehanizme ouvanja i
unapreenja svog naslea, kao i da usmere panju nacionalnih strategija (drave iji su graani i drave matice)
ka istinskim vrednostima i kulturnim tekovinama.

Kultura
Kultura predstavlja celokupno drutveno naslee neke
grupe ljudi, to jest nauene obrasce miljenja, oseanja
i delovanja neke grupe, zajednice ili drutva, kao i izraze tih obrazaca u materijalnim objektima. Kultura je

71

K
dinamina, heterogena, promenljiva, ne postoji kao posebna oblast nezavisna u odnosu na dinamiku drutvenog, psiholokog, ekonomskog, politikog, emotivnog i
imaginarnog ivota ljudi. Humanistika definicija kulture podrazumeva ono najbolje to je oveanstvo stvorilo. Antropolozi kulturu smatraju definiuim obelejem
ljudskog roda. Kultura ima nekoliko karakteristinih
obeleja: temelji se na simbolima; ljudi pomou kulture
u istom drutvu dele zajedniko ponaanje i nain razmiljanja; kultura se ui: kao to ljudi bioloki nasleuju mnoge fizike osobine i instinkte ponaanja, tako se
kultura nasleuje kroz drutvo, tj. osoba mora nauiti
kulturu od ostalih lanova drutva; zatim, kultura je prilagodljiva: ljudi je koriste da se fleksibilno i brzo prilagode promenama u svetu oko njih.
Nacionalna kultura je kultura jedne nacije. Interes za
nacionalno, kao i narodno (u prvom mahu kolektivno,
folkloristiko) javlja se jo u doba romantizma, kada su
formirane nacije pa tako i svest o njihovom identitetu.
Meutim, zajedniki jeziki prostor kao kulturno trite, te geografska, istorijska i druga preplitanja takoe
formiraju kulturu. Manjinska kultura takoe je poseban
fenomen, kako u pogledu interkulturalne komunikacije sa veinskom i kulturama drugih manjinskih zajednica, tako i u pogledu sveobuhvatne integracije u iri,
evropski, pa i svetski kontekst. Pri tome je vrlo vano da
u interkulturalnoj komunikaciji nijedna nacija ne bude
pasivni primalac ve aktivni uesnik. Kultura masovnog
drutva (pop-kultura) danas se jednako prouava kao i

72

K
sama kultura. U prouavanju kulture vano mesto zauzima pristup kulturi kao fenomenu pristupanom obinom
oveku, kao i medijima koji prenose masovnu kulturu i
njihovom uticaju na razliite vidove populacije.

Kosmopolitizam
Politiko uverenje, stanovite po kojem je ovek graanin sveta. Kosmopolitizam je u tesnoj vezi sa prihvatanjem drugih nacija, i to ne samo onih sa kojima se ostvaruje suivot i razmenjuju kulturna i ekonomska dobra,
ve i onih geografski, i kulturno udaljenih. Kosmopolitizam predstavlja istinsko uverenje u progres i afirmaciju
svakog oveka ponaosob, bez obzira na njegovu boju koe, naciju ili veroispovest. esto se kosmopolitizam doivljava kao antipod nacionalizmu, s jedne strane ili kao
ideja bezdomovinstva, s druge strane. Meutim, kosmopolita moe biti svako ko potuje kulturna dobra svoje
nacije, pod uslovom da je ne favorizuje u odnosu na druge, kao i da radi na pribliavanju vlastite kulture kulturama drugih etnikih, rasnih i konfesionalnih zajednica.
Razlike se ne potiru, ve se uvaavaju. Takoe, kosmopolita nije apatrid koji luta od jedne do druge destinacije
nosei u sebi revolt prema vlastitoj zajednici iz koje je
izopten ili koju je napustio, ve nastoji da afirmie jedan interkulturalni model drutvenih odnosa u kojem su

73

K
svakom pojedincu zagarantovana jednaka ljudska prava. Iako potie od izvornog sumerskog verovanja da je
celokupna priroda (kosmos) jedna velika drava u kojoj
vladaju udljive stihije, kosmopolitizam ve u doba Rimskog carstva postaje stoika doktrina koja podrazumeva
da se svi podanici carstva, bili oni Rimljani ili pripadnici
osvojenih naroda, moraju oseati i ponaati kao graani
sveta, bez obzira na njihovo plemensko ili rasno poreklo.
Naroito je u periodu povratka humanistikim vrednostima, dakle u doba zrelog humanizma i prosvetiteljstva
ova ideja dobila na snazi. Tako engleski pesnik Don Don
(1572 1631) u pesmi Za kim zvono zvoni pie: Ni jedan
ovek nije Ostrvo, sam po sebi celina;/ svaki je ovek deo
Kontinenta, deo Zemlje;/ ako Grudvu zemlje odnese More, Evrope je manje,/ kao da je odnelo neki Rt, kao da je
odnelo Posed tvojih prijatelja ili tvoj;/ smrt ma kog oveka smanjuje mene, jer ja sam obuhvaen oveanstvom./
I STOGA NIKAD NE PITAJ ZA KIM ZNONO ZVONI: ONO
ZVONI/ ZA TOBOM. Ovu pesmu, kasnije, uzima ameriki pisac Ernest Hemingvej (18991961), kao moto
svog antiratnog romana Za kim zvona zvone.

74

L
Liberalizam
Pojam se odnosi na filozofski i politiki pravac u sreditu
koga je zatita slobode i prava pojedinca. Liberalizam
smatra zatitu linih sloboda osnovnom svrhom postojanja drave. Pristalice liberalizma vide sebe kao zatitnike
slobode, a posebno istiu pravo pojedinca da sam oblikuje drutvo. Koreni liberalizma nalaze se u humanizmu i
renesansi, industrijskoj revoluciji, kao i engleskoj Slavnoj revoluciji (1688). Prosvetiteljstvo i pokret za nezavisnost SAD kao nosioci tenji, koje su suprotne apsolutnoj monarhiji, merkantilizmu i religioznosti, uticali su na
uobliavanje ideja liberalizma. Engleski filozof Don Lok
(16321704) u delima Dve rasprave o vladi i Pismo o toleranciji ustanovio je osnovne ideje liberalizma: ekonomsku slobodu pravo na posedovanje i korienje imovine, kao i intelektualnu slobodu, koja ukljuuje i slobodu
savesti. Svi ljudi, po Loku, imaju prirodno pravo na ivot,
slobodu i imovinu. Lokovo uenje o slobodi, razumu, njegove teorije o prirodnom pravu i pravu na pobunu protiv nepravedne vlasti imali su dubok uticaj u oblikovanju
Amerike i Francuske revolucije. Lokova naela da je vlasnitvo prirodno pravo i da, samim tim, bilo kakvo dravno meanje u privatno vlasnitvo vodi guenju slobode,
postala su glavni principi modernog liberalizma. Osnove
ekonomskog liberalizma postavila je grupa francuskih
ekonomista fiziokrati, koji su bili protivnici merkantilizma. Opirali su se dravnom uticaju na privredu, formiranje carina i propisa, a zalagali za slobodno kretanje
roba i kapitala. Suzbijali su uticaj esnafa i verovali da je

77

L
zemlja jedini pravi izvor bogatstva. Poetkom 19. Veka,
liberali su osloboenje naroda od strane monarhistikih
vlasti smatrali produetkom borbe za prava pojedinca
(primer uzepe Macini). Klasinu odbranu line slobode
predstavlja delo Dona Stjuarta Mila O slobodi. Liberalizam najveu panju poklanja pojedincu i zagovara stanovite da putem obrazovanja i samodiscipline ljudi mogu da neutraliu nejednakosti. Pored manjih odstupanja
liberali se i danas zalau za ustavnu vlast, predstavniku
demokratiju, vladavinu prava, potovanje slobode i prava oveka i graana, posebno slobode govora i tampe,
kao i slobodno trite i trgovinu.

78

Lj lj

LJ

lj

Lj
Ljudska prava
Ljudska prava su prirodna prava svakog ljudskog bia.
Pojam ljudskih prava podrazumeva da ljudska bia imaju univerzalna prirodna prava ili status, nezavisno od
pravne jurisdikcije ili drugih odreujuih faktora kao to
su etnicitet, dravljanstvo ili pol. Tokom 17. i 18. veka u
Evropi je nastala ideja prirodnih prava, kao prava koja
pripadaju pojedincu samim tim to je ljudsko bie. Ideja
da bi prirodna prava trebalo da prue ljudima i odreena zakonska prava postepeno je ulazila u ustave drava
(primer: Francuska deklaracija o Pravima oveka i graanina, 1789; Deklaracija Sjedinjenih Amerikih drava
o nezavisnosti, Ustav i Povelja Prava, 1791). Univerzalna
deklaracija o ljudskim pravima Ujedinjenih nacija nastala u periodu posle Drugog svetskog rata, ljudska prava
zasniva na uroenom ljudskom dostojanstvu. Danas se
ljudska prava smatraju demokratskim idealom pri emu je cilj uspostavljanje zajednikih standarda u poloaju ljudi koji treba da postignu svi narodi i sve nacije,
kako bi svaki pojedinac i svaki graanin drutva teio
da doprinese potovanju ustanovljenih prava i sloboda.
Ljudska prava su definisana u meunarodnom pravu i u
unutranjem pravu veeg broja drava. Ipak, jo uvek su
prisutne rasprave u filozofiji, pravnim i politikim naukama oko postojanja, validnosti i sadraja pojma ljudskih prava. Pravo na ivot, slobodu linosti i postupanja,
pravo na slobodu izraavanja i udruivanja, pravo na pridruivanje politikim stankama, kandidovanja na izborima kao i pravo izbora, pravo na rad, sindikalne slobode,

81

Lj
potovanje nacionalnog, verskog i kulturnog identiteta,
potovanje rodne ravnopravnosti, sloboda miljenja, savesti, uverenja i veroispovesti, pravo na zatitu privatnog ivota, porodice i prepiske deo su pojma ljudskih
prava. Veina teoretiara ljudskih prava saglasna je da
u sreditu ideje o ljudskim pravima postoje dve kljune
vrednosti: ljudsko dostojanstvo i jednakost. Iz ovoga se
ljudska prava mogu razumeti i kao definisanje osnovnih
standarda koji su neophodni za dostojanstven ivot, izveden iz injenice da su svi ljudi jednaki. Istovremeno,
ljudska prava su neotuiva, sutinski su meusobno povezana i univerzalna (jednako se primenjuju na sve ljude u svetu i bez vremenskog ogranienja). Ljudska prava
podrazumevaju slobodu, potovanje drugih, nediskriminaciju, toleranciju, pravdu i odgovornost.

82

M
m

M
Maari u Vojvodini
Predstavljaju drugu po brojnosti nacionalnu zajednicu u
Vojvodini. Na ovim prostorima ive od 10. veka, iako su
tokom Otomanske vlasti napustili naselja u kojima su iveli, da bi tek kolonizacijama krajem 17. i poetkom 18.
veka bili ponovo doseljeni. U Bakoj, maarski kolonisti naselili su Sentu 1750. Godine, zatim Topolu, Doroslovo, Bogojevo, Staru Kanjiu, Pair, Martono, Piro,
Feketi, Crvenku, Kulu. U Banatu, kolonizacija Maara
nastupila je kasnije. Godine 1784. Maari su naselili Padej i Nakovo, zatim Tordu (1776), Donji Itebej (1786),
oku (1796), Monotor (1782), Krstur (1773), Debeljau
(1774), Vrac (1766). Tokom 19. veka, naseljavanje Maara je bilo jo intenzivnije, tako da su Maari iz Alfolda
naseljavili Baku u veim ili manjim gupama. Naselili su
Mol, Novi Sad, Mali Stapar, Kulu, Stari Beej, Titel i dr.
Podaci popisa iz 1880. godine, pokazuju da su Maari,
pored Srba i Nemaca, bili trea etnika grupa po brojnosti. Nakon Prvog svetskog rata i raspada Austro-ugarske
Monarhije, stvaranjem nacionalnih drava Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Kraljevine Maarske i Kraljevine
Rumunije, jedan deo Maara napustio je dananju Vojvodinu i otiao u Maarsku, te se na taj nain i njihov
broj smanjio. Kada je re o religiji, Maari su veinom rimokatolike veroispovesti, kao i protestantske kalvinisti. Govore maarskim jezikom koji pripada ugro-finskoj
grupi jezika. Prema podacima Popisa iz 2011. godine u
Vojvodini ivi 253.899 pripadnika maarske nacionalne
zajednice. Preko 59% Maara u Srbiji ivi u njenom se-

85

M
vernom delu, gde u osam optina ine apsolutnu ili relativnu veinu. Optine sa apsolutnom maarskom veinom su: Kanjia, Senta, Ada, Baka Topola, Mali Io
i oka. Optine sa relativnom maarskom veinom su
Beej i Subotica. Grad Subotica je obrazovni, kulturni i
politiki centar vojvoanskih Maara. Obrazovanje na
maarskom jeziku u Vojvodini, razvijeno je na svim nivoima, od predkolskog do univerzitetskog. Na Filolokom
fakultetu u Beogradu i Filozofskom fakultetu u Novom
Sadu, postoje katedre za maarski jezik i knjievnost. U
Subotici na Uiteljskom fakultetu, nastava se takoe odvija na maarskom jeziku. Kulturni ivot Maara je vrlo
raznovrstan. Tako, pozorine predstave na maarskom
jeziku izvode dva profesionalna pozorita: Narodno pozorite - Npszinhz u Subotici i Novosadsko pozorite
-Ujvdki sznhz u Novom Sadu i dva pozorita za decu:
Pozorite za decu - Gyermekszinhz u Subotici i Lutkarska scena Narodnog pozorita Toa Jovanovi u Zrenjaninu. Najznaajnije manifestacije kulturnog stvaralatva vojvoanskih Maara su: Dani Mihalja Majtenjija,
Sentelekijevi dani, Memorijal Ferenc Feher, Memorijal Karolj Sirmai, Memorijal Sabo B. er, Memorijal Zoltan
uka, Festival amaterskih pozorita vojvoanskih Maara,
Festival folklornog stvaralatva Maara u Vojvodini Durindo i Gyngysbokrta, Susret folklorista Vojvodine Tnchz u oki, Festival Durindo i Gyngysbokrta.

86

M
Multikulturalizam
Koncept multikulturalizma razvija se poslednjih decenija 20. veka, kao skup javnih politika u Kanadi, Sjedinjenim Amerikim Dravama, Australiji, Novom Zelandu i
Zapadnoj Evropi. Pojam multikulturalizam prvi je upotrebio kanadski premijer Pjer Trido (Pierre Trudeau) u
govoru iz 1971. godine, da bi oznaio progresivnu politiku alternativu asimilacionoj politici u cilju promovisanja jednakosti, tolerancije i inkluzije manjinskih kulturnih grupa. U nastojanju da opie prirodu kanadskog
drutva, Pjer Trido je u sledeem kontekstu upotrebio
termin multikulturalizam: Termin bikulturalizam ne
oslikava dovoljno nae drutvo. Re multikulturalizam
je u tom pogledu preciznija. U Kanadi je takoe nastao
i prvi spomenik multikulturalizmu, skulptora Franeska
Pirelija. Spomenik predstavlja oveka koji u centru globusa spaja dva meridijana, dok preostale meridijane visoko dre golubovi, simboli mira. Golubovi simbolino
predstavljaju kulturnu vitalnost ljudi koji, sa ovekom,
stvaraju novi svet, pod zastavom dijaloga i uzajamnog
potovanja. Kanada je, zapravo, bila prva drava u kojoj
je izmeu 1970. i 1980. godine usvojena politika multikulturalizma i danas se smatra zemljom koja je najvie
postigla u afirmaciji multikulturalizma, kao politikog
ideala. Brojni teoretiari multikulturalizma suoavaju se sa
problemima denisanja ta je zapravo multikulturalizam to
ukazuje da je re o viestruko sloenom i vieslojnom fenomenu, koji je teko teorijski, metodoloki i pojmovno denisati. Koncept multikulturalizma poiva na dva fundamen-

87

M
talna principa: priznanju razliitosti i priznanju identiteta.
Multikulturalizam se, u praksi, eksplicitno tie dravnih
politika sa ciljem odravanja skladnih odnosa izmeu
razliitih etnikih grupa, kao i priznavanja i prihvatanja
razliitosti uopte. Ovako definisan, multikulturalizam
se vezuje za raznovrsnost nacionalnih i etnikih grupa,
ali i drugih neetnikih grupa i zajednica koje neguju posebne kulturne identitete, sugerie nam na koji nain bi
trebalo da se ophodimo prema kulturnim razliitostima
u drutvu. Tako se normativni multikulturalizam vezuje za politike identiteta, politike priznanja, budui
da multikulturalizam oznaava i politiku akciju koja se
primenjuje kroz razliite modele multikulturnih politika.
Istorijske promene na prostorima dananje Vojvodine u
velikoj meri su kreirale ovu raznoliku sliku, doseljavanjem razliitih etnikih, a time i konfesionalnih grupa
jo za vreme Austrougarske monarhije. Danas u Vojvodini postoji preko 25 etnikih zajednica, veliki broj verskih
zajednica, dok je u slubenoj upotrebi 6 jezika (srpski,
maarski, rumunski, hrvatski, rusinski, slovaki).

88

N
Nacionalizam
Kao politiki pokret ili ideologija nastaje u 19. veku, sa
pojavom romantizma u umetnosti i knjievnosti, kao odgovor na univerzalnost renesanse i humanizma, po kojoj je nacija definisana u okvirima etnike pripadnosti ili
nacionalne kulture. Nacionalizam se moe manifestovati kao deo zvanine dravne ideologije. U nacionalizmu
se istiu razlike izmeu svoje i drugih nacija, predstavljajui svoju naciju kao superiornu u odnosu na druge.
U svojim ekstremnim oblicima, faizmu u Italiji i paniji i nacionalsocijalizmu u Nemakoj, u prvoj polovini
20. veka, nacionalizmi zagovaraju autoritarnu dravu sa
ogranienim individualnim pravima graana. Zagovornici nacionalizma smatraju da nacionalna svest podrazumeva ljubav prema svojoj naciji, dobro poznavanje nacionalne istorije i kulture, isticanje nacionalnih obeleja,
nacionalni ponos. S druge strane, nacionalizam je politiki princip koji zahteva podudarnost etnikih i politikih
(dravnih) granica. Postoji nekoliko vrsta nacionalizama:
graanski nacionalizam drava izvodi politiki legitimitet od aktivne participacije graanstva (volja naroda);
etniki nacionalizam drava izvodi politiki legitimitet
iz istorije, kulture ili etniciteta; romantini nacionalizam
(ili organski) oblik etnikog nacionalizma prema kojem
drava izvodi legitimitet kao prirodni (organski) produetak zajednike rase; kulturni nacionalizam kultura kao
glavni element konstitucije nacije; dravni nacionalizam
oblik graanskog nacionalizma prema kojem nacionalni oseaji imaju prioritet pred univerzalnim pravima

91

N
i slobodama; religijski nacionalizam drava izvodi legitimitet iz zajednike religije; banalni nacionalizam (koncept uveo M. Billig) postojanje svakodnevnih elemenata
nacionalizma koji utiu na oblikovanje naina miljenja
nacije (zastave, himne i slina nacionalna obeleja).
Opasnost nacionalizma nastaje kada se neprestano istiu
razlike izmeu svoje i drugih nacija, predstavljajui svoju
naciju kao superiornu u odnosu na druge. Tada nacionalizam preti da se razvije u ovinizam, u kojem se otvoreno
ispoljava neprijateljstvo prema drugim nacijama.

Nacionalni identitet
Podrazumeva prepoznatljive specifinosti odreene grupe, kao i lini osjeaj pripadnosti. Nacionalni identiteti
poeli su da se formiraju kada su nastale i nacionalne
drave na teritoriji Zapadne Evrope, tokom 19. veka. Teoretiari smatraju da je poreklo nacionalnog identiteta
veoma sloeno i da je, kao pojam, nacionalni identitet
viedimenzionalan i ne moe se svesti na samo jedan
element. Prema antropologu Entoni Smitu, nacionalni
identitet predstavlja sponu solidarnosti meu pripadnicima zajednica ujedinjenih zajednikim seanjima, mitovima, tradicijama. Smit navodi obeleja nacionalnog
identiteta, a to su: istorijska teritorija, odnosno domovina; zajedniki mitovi i istorijska seanja; zajednika

92

N
masovna kultura; zajednika zakonska prava i dunosti
pripadnika nacije; zajednika ekonomija, s teritorijalnom mobilnou pripadnika nacije. Nacije su odreene
drutvenim prostorom u okviru kojeg njihovi pripadnici
mogu iveti i raditi. Postojanje odreene teritorije smeta pripadnike nacije u odreene vremenske i prostorne
okvire. Klju za nacionalni identitet predstavlja samoodreenje ljudi, dakle kakav je stav pojedinca prema njegovoj nacionalnoj pripadnosti.

Nacionalne manjine
Pojam nacionalne manjine odnosi se na grupu koja ivi
u okviru nekog veeg politikog drutva, iji su pripadnici u kulturnom pogledu razliiti od ostalih grupa u tom
drutvu. Pitanje nacionalnih manjina i ko se sve moe
smatrati nacionalnom manjinom, postaje znaajno krajem 19. i poetkom 20. veka, raspadom velikih multietnikih imperija (Austrougarske, Otomanske, Ruske) i formiranjem nacionalnih drava. Pojam nacionalne manjine
pripada pravno-politikoj sferi i kao takav je u upotrebi
u evropskom zakonodavstvu nakon Prvog svetskog rata.
Versajskom mirovnom konferencijom, u kanon meunarodnog prava uveden je pravni pojam nacionalna manjina,
kojom se oznaavaju etnike grupe koje se ostale unutar
granica drugih nacionalnih drava. Za razliku od etni-

93

N
ke manjine, terminom nacionalna manjina oznaava se
zvanina priznatost zajednice u javnoj sferi. Nacionalnim
manjinama omoguena su odreena zakonska prava, kao
to je pravo na slubenu upotrebu maternjeg jezika, pravo da izraavaju svoj kulturni identitet i sl. Za pravni poloaj nacionalnih manjina od najvee vanosti su odredbe Povelje o ljudskim i manjinskim pravima i graanskim
slobodama i odredbe Zakona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina, kojima se garantuju ne samo individualna, ve i kolektivna prava nacionalnih manjina. U Srbiji
postoji veliki broj nacionalnih manjina, meu kojima je
najvei procenat u Vojvodini. Radi ostvarivanja prava na
kulturnu autonomiju pripadnici nacionalnih manjina biraju svoje samouprave nacionalne savete. Do poetka
2009. godine nacionalne savete su izabrali: Bonjaci, Bugari, Bunjevci, Vlasi, Grci, Egipani, Makedonci, Maari,
Nemci, Hrvati, Rumuni, Rusinu, Romi, Slovaci i Ukrajinci.
U oblasti prava nacionalnih manjina, Zatitnik graana
se bavi unapreenjem prava nacionalnih manjina.

Nemci u Vojvodini
Nazivaju se jo i Podunavske vabe, danas su nacionalna zajednica na teritoriji Vojvodine. Prostore nekadanje
Kraljevine Ugarske naselili su u 18. veku, doavi preko
Bea iz Baden Vitenberga, Alzasa, Lotaringije, Saksoni-

94

N
je, Tirola, lezije i Prusije. Nemci su ciljano naseljavani
jer su bili poznati kao napredni zemljoradnici i vete zanatlije. Nakon donoenja Patenta o verskoj toleranciji,
1781. godine, kojim je obezbeena sloboda veroispovesti protestantima, naseljen je veliki broj Nemaca evangelista i reformata. Pojedina naselja u Banatu dobijala
su imena po nemakim kolonizatorima: Hacfeld, Klari,
Mersidorf. Jedno od najveih nemakih naselja u Banatu
bio je Francfeld, gde se 18021803. naselilo oko 40 nemakih protestantskih porodica. Pored Bake i Banata,
Nemci su naselili i Srem. Tako je 1816. u blizini Zemuna, osnovano nemako naselje Franctal. Sve do Drugog
svetskog rata, Nemci su bili druga nacionalna zajednica
po brojnosti u Jugoslaviji. Prvi popis u Kraljevini SHS iz
1921. godine je zabeleio 513.472 Nemaca. Nakon rata,
kolektivno su iseljeni, te se njihov broj znaajno smanjio.
Danas, u Vojvodini ivi 4.064 pripadnik nemake nacionalne manjine. Najvie Nemaca ivi u Somboru, Novom
Sadu, Apatinu, Zrenjaninu, Panevu i Kuli. Nemci ostvaruju svoje aktivnosti preko nekoliko udruenja, meu kojima su novosadsko Udruenje podunavskih vaba Donau,
Udruenje graana Karlovitz iz Sremskih Karlovaca i Nemaki narodni savez, iz Subotice, ije su aktivnosti donele
vee prisustvo u javnosti ove nacionalne zajednice i medije na nemakom jeziku, oivele neke tradicionalne obiaje i obeleavanje praznika, podstakle negovanje maternjeg jezika. Humanitarno Udruenje Nemaca Gerhard
je osnovano 1999. godine u Somboru u cilju ouvanja i
jaanja kulture i identiteta podunavskih vaba.

95

N
Novine na jezicima
nacionalnih zajednica
Izdavaka delatnost na jezicima nacionalnih manjina
ima dugu tradiciju u Vojvodini. Pripadnici nacionalnih
manjina, imaju pravo na osnivanje radio i televizijskih
stanica i izdavanje novina i drugih tampanih informativnih novina, na jezicima manjina kojim pripadaju. tampanje novina na jezicima nacionalnih zajednica, spada u
domen prava na slubenu upotrebu maternjeg jezika. U
Vojvodini ima vie tampanih medija na jezicima nacionalnih zajednica, i to: dva mesenika na ukrajinskom
jeziku i bunjevakom govoru, pet nedeljnika na maarskom, slovakom, rumunskom, rusinskom i hrvatskom
jeziku i jedan dnevni list na maarskom jeziku. Izdavakom delatnou na rumunskom jeziku bavi se novinskoizdavaka ustanova Libertatea iz Paneva, a izdavakom
delatnou na rusinskom novinsko-izdavaka ustanova
Ruske slovo. Na slovakom jeziku, izdavako-tamparsko
preduzea Kultura u Bakom Petrovcu izdaje kvartalno
i asopis za kulturu i umetnost Nov ivot i nedeljnik Hlas
ljudu. Na maarskom jeziku izlazi dnevni list Magyar Sz,
nedeljnik Ht Nap, Csaldi kr, kao i Hd, asopis za knjievnost, umetnost i drutvena pitanja. Na hrvatskom jeziku
izlazi nedeljnik Hrvatska re u Subotici. Pored dnevnog
lista Magyar Sz i nedeljnika, postoje i asopisi za decu
i omladinu. Na maarskom jeziku, nedeljnik za decu J
Pajts, asopis za omladinu Kpes ifjsg i mesenik za
decu Mzeskalcs. asopis za decu Bucuria copiilor izlazi

96

N
na rumunskom jeziku, kao i asopis za omladinu Tineretea. Na rusinskom jeziku objavlje se asopis za omladinu Mak i asopis za decu Zagradka. Nedavno su pokrenuti listovi za decu: Tandrak na bunjevakom dijalektu, Solovejko - na ukrajinskom jeziku i Sunica - na
makedonskom jeziku i asopis za omladinu Kui?! na
hrvatskom jeziku. Svi listovi se, uglavnom, distribuiraju
u onim naseljenim mestima u kojima ivi znaajniji broj
pripadnika manjina. Novine na jezicima nacionalnih manjina predstavljaju i put ouvanja maternjeg jezika, ali i
ostvarivanja jezikih prava razliitih zajednica koje ive
u Vojvodini. Vana odlika novina na manjinskim jezicima je izvetavanje o kulturnim, politikim i ekonomskim
temama ne samo iz Vojvodine i Srbije, ve i o vanim dogaajima iz matinih drava nacionalnih zajednica. Najvei broj asopisa objavljuje se u Novom Sadu, zatim u
Subotici, Panevu, Bakom Petrovcu, Zrenjaninu, Vrbasu, Sremskim Karlovcima, Sremskoj Mitrovici, Senti i dr.

Nacionalni saveti
Osnovani 2002. godine, nacionalni saveti predstavljaju
nacionalnu zajednicu u domenu kulture, obrazovanja,
informisanja i slubene upotrebe jezika i pisma. Kao oblik samoorganizovanja nacionalnih zajednica i kao zvanino registrovana pravna lica, nacionalni saveti obez-

97

N
beuju institucionalnu podrku pripadnicima nacionalnih zajednica. U Srbiji postoji 20 nacionalnih saveta, od
kojih polovina ima sedite u gradovima Vojvodine. Nacionalni savet ima predsednika, izvrni odbor, odbore za
obrazovanje, kulturu, informisanje i slubenu upotrebu
jezika. Nadlenosti nacionalnih saveta omoguuju im da
osnivaju ustanove kulture sa ciljem unapreenja kulture i ouvanja identiteta nacionalnih manjina. Nacionalni saveti imaju znaajnu ulogu u obrazovnim politikama
nacionalnih manjina, jer predlau nastavne programe i
sadraje nastavnog programa na svim nivoima obrazovanja, od predkolskog do univerzitetskog. Posebno se
podstie meunarodna saradnja nacionalnih saveta sa
matinim zemljama ili zemljama u regionu.

Nacija
Pojam vodi poreklo od latinske rei nasci u znaenju roen se i natio u znaenju narod i podrazumeva zajednicu
ljudi koji govore istim jezikom, koji su zajedniki proiveli politiki i kulturni razvoj i koji su proeti sveu o uzajamnoj pripadnosti. Nacija je i etapa u razvoju naroda
koja se manifestuje stvaranjem drave. U sociolokom
smislu naciju definiemo kao proces integracije drutva
kroz politiku. Nacija se razlikuje od etnikih grupa koje
nisu politiki organizovane. Danas postoji vie definici-

98

N
ja nacije, od kojih veina nastoji da ukae na razliku izmeu nacije i pojmova sa kojima se esto, a pogreno,
poistoveuje. Naciju karakterie zajednika teritorija,
tlo, zemlja kao kolevka ivota i garancija opstanka,
jezik, nacionalne ustanove (porodica, tradicionalne obiajne ustanove, etnike ili kulturne ustanove) i drava sa
sistemom polikih institucija i tela. Od Francuske revolucije, umesto apsolutnog monarha nosilac suvereniteta
postao je narod nacija. Centralizacijom dravne uprave, izgradnjom jedinstvenog kolskog sistema i potovanjem zajednikih vrednosti, koje su u Francuskoj proklamovane kao sloboda, bratstvo i jednakost, stvoren je
oseaj pripadnosti otadbini Francuskoj, koji nije morao obavezno da podrazumeva i isto poreklo graanina.
U necentralizovanim, razjedinjenim i brojnim nemakim
zemljama izgraeno je shvatanje nacije zasnovano na
ideji o zajednikoj prolosti, tradiciji, jeziku, obiajima
i kulturi. Kako su Srbi vekovima iveli pod osmanskom,
habzburkom vlau i mletakom vlau, svest o pripadnosti jednom narodu odravalo je negovanje seanja na
zajedniku prolost, tradicija i obiaja (posebno na Srbiju Nemanjia i legendu o Boju na Kosovu). Stoga je kod
Srba, kao i kod drugih naroda (pr: Poljaka i Italijana),
shvatanje nacije bilo odreeno vernou narodu i njegovim tradicijama, a ne dravama u kojima su iveli. Specifinost modernog shvatanja nacije je u tome to integrie sve populacije u jednu zajednicu graana, preko koje
delovanje drave stie zakonodavnu formu.

99

O
Organizacija Ujedinjenih Nacija
Predstavlja meunarodno udruenje osnovano 1945. godine. Organizacija Ujedinjenih nacija je naslednica Drutva naroda ili Lige naroda, osnovane nakon Prvog svetskog rata sa ciljem spreavanja rata i poboljanja globalnog blagostanja. Termin Ujedinjene ncije skovo
je Frenklin Delno Ruzvelt tokom Drugog svetskog rt.
Njime je oznaio saveznike, odnosno antihitlerovsku
koaliciju. Preciznije, Ujedinjene ncije su osnovle sile pobednice po zvretku Drugog svetskog rt u ndi
d e delovti u cilju sprevnj konflikat i buduih ratova. Idej o Ujedinjenim ncijm je rzren
u deklrcijm koje su potpisane n Sveznikim
konferencijm u Moskvi, Kiru i Tehernu tokom 1943.
U osnovanju Ujedinjenih nacija uestvovala je 51 zemlja. Ujedinjene nacije se smatraju globlnim udruenjem vld koje sruju n polju meunrodnog prv,
globlne bezbednosti, ekonomskog rzvoj i socijlne
jednkosti. Godine 2011. 193 zemlje bile su lanice Ujedninjenih nacija, izuzev Vatikana, Kukovih ostrva, Palestine i Republike Kine (Tajvana). Sedite im je u Njujorku,
dok je Evropska kancelarija UN smetena u enevi. Organizaciono, Ujedinjene nacije podeljene su u nekoliko
administrativnih tela: Generalna skuptina UN, Savet
bezbednosti UN, Sekretarijat UN, Ekonomski i socijalni
savet, Starateljski savet i Meunarodni sud pravde UN.
Slubeni jezici koji su u upotrebi u UN su engleski, kineski, arapski, francuski, ruski i panski. Ujedinjene nacije
su u centar svog interesovanja stavile ljudska prava, a

103

O
osnovni dokument u kojem je sadrana ova orijentacija - Univerzalnu deklaraciju o ljudskim pravima usvojila
je Generalna skuptina UN 1948. godine. Mirovne misije i humanitarna pomo meu kljunim su aktivnostima
koje sprovodi UN irom sveta. UN alje u razliite delove sveta, koji su zahvaeni ratom ili predstavljaju nebezbedno podruije, svoje mirovne misije. Mirovne snage
UN dobile su i Nobelovu nagradu za mir (1988). Zajedno
sa Crvenim krstom, UN obezbeuje razliite vrste humanitarne pomoi ugroenom stanovnitvu, a glavni humanitarni program je Svetski program hrane. Kada je re o
znaajnim pitanjima za UN, organizuju se meunarodne
konferencije i svetski samiti irom sveta. Finansiranje
UN obezbeeno je oporezivanjem, kao i dobrovoljnim
prilozima zemalja lanica.

104

P
Protestantizam
Termin protestntizm je uo u upotrebu krjem 16.
vek. Protestantizam je verski i drutveni pokret koji nastaje tokom 16. vek u Evropi. Predstvljo je
pokuj unoenj teolokih i strukturlnih promen u
rimoktoliku crkvu. Ovj period obeleen je nastojanjima da se crkva reformie, li su svi pokuji bili nedovoljno jki da bi uticli n sutinske reforme unutr
Rimoktolike crkve. Reform koj e dovesti do korenitih promen u crkvi zpoet je oko 1517. godine,
vezuje se z Mrtin Luter (Martin Luther), kluer
vgustinovskog mnstir u Erfurtu i profesor biblijskih studij n Univerzitetu u Vitenbergu. Protivei se
ktolikim indulgencijm, koje su osloble od kzni
z grehe ne smo n ovom svetu ve su izbvljle due umrlih predk iz istilit, Luter je u 95 tez koje
je okio n vrt mnstir u Vitenbergu iskzo svoje protivljenje odbcujui posredovnje izmeu Bog i
vernik Luter je 1519. godine opovrgo ppin utoritet
i time doo u sukob s rimoktolikom crkvom, koj g
iskljuuje iz svojih redov. Nstje sve vei broj Luterovih polemikih spis, a brzo irenje njegovih idej omogueno je otkriem tmprske prese. Svoje prevode
Biblije i drug del n nemkom jeziku Luter tampa
u velikom broju primerk. Osnovna naela protestantizma su: Sola fide Smo verom, vernici do spsenj
dolze verom, ne dobrim delim ili posredstvom Crkve;
Smo Svetim pismom, religijske istine se mogu spoznti
jedino usvjnjem rei Boje otkrivene u Svetom pismu;

107

P
Sola gratia Smo milou Bojom, bez posredstv
Boje milosti ljudi ne mogu initi dobr del, ver je
Boji dr i jedino putem njegove milosti e izbrn
mnjin biti spsen. Pored ovih nel, protestntizm
je nglsk stvio i n jednkost svih vernik, odnosno
sveopte svetenstvo, ko i n odbcivnje sedm svetih
tjni i zdrvnj smo svete tajne krtenj i svete tajne priesti. Protestantizam se razvio u nekoliko prvc:
luternstvo u Nemkoj, Skndinviji i centrlnoj Evropi, klvinizm u vjcrskoj, Frncuskoj, Holndiji i
kotskoj, ngliknstvo u Engleskoj. Protestntizm e se
tokom 17. i 18. vek iriti u nove prvce i struje, li svi
oni e svoj temelj graditi n Luterovim nelim. Protestanti u Srbiji predstavljaju etvrtu versku zajednicu po
brojnosti. Najvie protestanata ima u Vojvodini, meu
Slovacima i Maarima. Slovakoj evangelikoj crkvi pripadaju Slovaci, dok Evangelika hrianska crkva i Reformatska hrianska crkva okupljaju Maare. Slovaka
evangelika crkva a. v. u Srbiji ima sedite u Novom Sadu
i oko 50.000 vernika. Podeljena je u tri seniorata: baki,
banatski i sremski. Oko 10.000 vernika maarske nacionalnosti je okupljeno u Evangelikoj hrianskoj crkvi
a. v. u Srbiji, ije se sedite nalazi u Subotici. Sedite biskupije Reformatske hrianske crkve je u Feketiu. Meu njenim vernicima preovlauju Maari, kojih je oko
2.300, dok manji broj ine Srbi i esi.

108

P
Pravoslavlje
Ili ortodoksija, jedna je od glavnih hrianskih konfesija
u svetu i deluje kroz autokefalne (samostalne) pravoslavne crkve. Re pravoslavlje potie od grke rei o
i doslovno znai - pravoverje. Nastaje u istonim delovima Rimskog carstva, Vizantiji. U istoriji pravoslavlja moe se izdvojiti nekoliko etapa: rano (apostolsko) hrianstvo, od prvog veka sve do prvih godina vladavine Konstantina Velikog, vizantijski period koji poinje Prvim
Nikejskim saborom 325. i traje do pada Konstantinopolja
1453, zatim otomanski period XV do XIX veka i etvrti je
moderan period koji traje do danas. Osnovno uenje u
pravoslavlju zasniva se na simbolu vere koji je usvojen na
Vaseljenskim (ekumenskim) saborima u prvim vekovima
hrianstva: vera u Sveto trojstvo, prema kojem je Bog
jedno bie koje se sastoji iz tri osobe: Oca, Sina i Svetog
Duha. Oko razumevanja Svetog trojstva ili principa Filioque dolo je i do razliitih tumaenja rimokatolike i
pravoslavne crkve. Rimokatolika crkva ui da Sveti Duh
proizlazi iz Oca i Sina, dok pravoslavne Crkve ue da Sveti Duh proizlazi samo iz Oca. Dogmatske razlike koje su
postojale u hrianstvu (posebno po pitanju Svetog trojstva), nainie raskol u hrianskom svetu 1054. godine,
kada je dolo do podele na istono i zapadno hrianstvo.
Iz Konstantinopolja, pravoslavna vera se irila istokom i
jugoistokom Evrope, a Sloveni prihvataju pravoslavlje u
IX veku. U Pravoslavnoj crkvi postoji sedam svetih tajni
ili sakramenata: sveta tajna krtenja, sveta tajna miropomazanja, sveta tajna pokajanja, sveta tajna priea,

109

P
sveta tajna braka, sveta tajna jeleosveenja, sveta tajna
svetenstva. Sveta liturgija ili bogosluenje predstavlja
najvaniji dogaaj u ivotu pravoslavnog vernika, koji se
tokom liturgije i prieuje hlebom i vinom, koje simboliki predstavljaju telo i krv Hristovu. Za priest, vernici
se pripremaju postom, molitvom i ispovedanjem greha.
Samo putem priesti vernici mogu doi na put venog
spasenja, koje se nalazi u osnovi pravoslavnog verovanja. Osim liturgije, vre se jutarnje i veernje molitve,
asovi i bdenija. Krtenje je Sveta tajna kojom ovek postaje hrianin i lan crkve. Samo krten ovek ima pravo
na sve ostale tajne i obrede u crkvi. U pravoslavnoj crkvi
postoje tri stepena svetenike slube: akon, svetenik i
episkop. Pravoslavne crkve su decentralizovane, ali dele
kanonsko zajeditvo. Postoje autokefalne (samostalne)
i autonomne pravoslavne crkve, meu kojima su: Carigradska patrijarija, Aleksandrijska, Antiohijska, Jerusalimska, Ruska, Srpska, Rumunska, Bugarska, Gruzijska,
Kiparska, Grka, Poljska, Albanska. Danas najvie pravoslavnih vernika ima u Grkoj, Bugarskoj, Rusiji, Kipru,
Srbiji, Etiopiji, Jermeniji. Pravoslavlje je dominantna veroispovest u Srbiji, a Srpska pravoslavna crkva se ubraja
u tradicionalne verske zajednice. Pretea Srpske pravoslavne crkve je iko-peka arhiepiskopija, koja je zalaganjem Svetog Save stekla upravnu samostalnost 1219.
godine. Srpska pravoslavna crkva kao svoju preteu navodi i Peku patrijariju, autokefalnu pravoslavnu crkvu
sa seditem u Pei, koja je postojala u periodu izmeu
1346-1463 i 1557-1766 godine. Savremena Srpska pra-

110

P
voslavna crkva je uspostavljena 1920. godine ujedinjenjem mesnih pravoslavnih crkava na teritoriji novoosnovane Kraljevine SHS. Na elu Srpske pravoslavne crkve
je patrijarh srpski, koga bira Sveti arhijerejski sabor, koji
se sastoji od arhijereja Srpske pravoslavne crkve.

111

R
Republika
Pojam oznaava oblik dravne vlasti, a izvorno potie
iz politike teorije prakse antikog Rima. Sam termin
vodi poreklo od latinske rei res publicae to znai stvar
svih, opte dobro, stvar kojom se ne moe trgovati i oznaava dravno ureenje u kome je poglavar izabran voljom
naroda. Pojam republike odreuje politiku zajednicu
preko sadrajno obuhvatanja normi koje je stvaraju, dakle, oznaava dravno ureenje u kome dravna vlast
pripada narodu. U antikom smislu oznaava dravu sa
priznatim narodnim pravima. Republika je u antikom
Rimu bila olienje slobode, jer je graanima omoguavala uestvovanje u donoenju odluka, stvaranje duha
zajednitva i spremnosti da se opte dobro postavi iznad
interesa pojedinca. Ciceron je smatrao da je republika
najbolji oblik politike zajednice, a pod pojmom republika podrazumevao dobrovoljno udruenje onih koji su se
okupili oko zajednikog razumevanja prava i zajednike
koristi. Razvoj politike misli uticao je da se republika
poinje razumevati i kao oblik politikog poretka (drave) koji moe obuzdati samovolju vladara. Nikolo Makijaveli je smatrao da je glavni uslov za uspostavljanje
republike bilo postojanje specifine graanske vrline,
koja proizvodi svest o dunosti prema dravi i potovanju zakona. Teoretiar drave arl Monteskje razlikovao
je demokratsku republiku (suverenost pripada itavom
narodu) i aristokratsku republiku (suverenost ima deo
naroda). an ak Ruso je tvrdio da se republika temelji na ideji opte volje koja nadilazi pojedinanu volju

115

R
pripadnika zajednice. Danas se republike utvruju kao
ustavne drave, a najvei broj savremenih republika su
predstavnike demokratije. U odnosu na razliite profile ovlaenja predsednika ili parlamenta, razlikuju se
predsednike i parlamentarne republike. Vladar dolazi
na funkciju izborom koji sprovode graani ili parlament.

Regionalizam
Odnosi se na sistem podele drave na posebne administrativne regione, koji imaju deliminu autonomiju. Termin oznaava politiki pokret koji tei ka uspostavljanju
regionalnog sistema. Pokret se suprotstavlja centralistikom ustrojstvu nacionalnih drava i zastupa preraspodelu dravne moi na regionalnom nivou, pozivajui
se na princip subsidijarnosti na naelo vertikalne podele vlasti na lokalnu, regionalnu i nacionalnu. Re
regionalizam potie od latinske rei regio to znai teritorija, pokrajina. Ideja regionalizma podrazumeva insistiranje na regionalnoj i kulturnoj, a ponekad privrednoj
(ekonomskoj) i politikoj autonomiji u okvirima jedne
drave. Regionalizam ukazuje i na posebnosti istorijsko
i kulturno formiranih homogenih regionalnih zajednica
unutar nacionalne drave. Ponekad se pojava regionalizma ukljuuje i etniku razliitost. Do pojave ili tenje
za regionalizmom dolazi najee u procesu nacionalnog

116

R
ujedinjavanja ili u nastojanjima da se vlast centralie u
okviru jedne drave. U takvim okolnostima, regije tee
ouvanju svojih posebnosti. Regionalizam predstavlja
nain prilagoavanja globalnim promenama, pri emu
se istiu karakteristike ili osobenosti odreenih oblasti
(jezik, govor, obiaji i sl) i dolazi do posveenosti graana interesima regiona u kome ive (regionalni patriotizam). Regionalizaciju podstiu potrebe graana koji
ive na odreenom prostoru za artikulacijom posebnih,
specifinih interesa. Kako bi se izvrila decentralizacija
jedne drave jedinice lokalne samouprave, optine i gradovi, trebalo bi da budu uklopljeni u regionalnu podelu.
Postoje miljenja da regionalizacija dovodi u pitanje suverenitet i teritorijalni integritet drave, kao i suprotna,
koja tvrde da je regionalizacija izraz samopouzdanja
drave i izvor stabilnosti, jer stvara sposobnost za prepoznavanje i potovanje interesa i potreba odreenih podruja, kultura, inicijativa i time doprinosi procesu demokratske konsolidacije drutva i drave.

Romi u Vojvodini
Nacionalna zajednica u Vojvodini. Prema podacima Popisa iz 2011. godine, u Srbiji ivi oko 42.391 Roma, ali se
pretpostavlja da Roma ima daleko vie. Najbrojniji su u
optinama Nova Crnja, Beoin i Novi Knjaevac. Romski

117

R
se ne ubraja u slubene jezike u AP Vojvodini, ali se u
pojedinim kolama nastava odvija na tom jeziku. Romi
se na teritoriji dananje Vojvodine prvi put pominju u 16.
veku, u doba vladavine Turskog Carstva, dok je masovnije doseljavanje Roma zabeleeno tokom 17. i 18. veka
za vreme Habzburke Monarhije. Kao nomadski narod,
Romi svoju staru postojbinu Indiju napustili oko 10. veka
i proli kroz zemlje koje su danas obuhvaene granicama Avganistana, Irana (nekadanje Persije), Jermenije, i
Turske. Poetkom 14. veka Romi dolaze na Balkan. Uzroci seobe Roma i danas su praktino nepoznati. Postoji
vie pretpostavki, da su potomci zarobljenika uzetih u
roblje od strane muslimanskih osvajaa severne Indije i
vremenom su razvili posebnu kulturu u zemlji svog zatoenitva, kao i da su bili pripadnici nie drutvene kaste
tadanjeg indijskog drutva i da su kao ratnici poslati na
zapad kako bi se suprotstavili islamskoj vojnoj ekspanziji. Romi se meu sobom dele po teritorijalnim, kulturolokim i dijalektolokim razlikama na 4 glavne grupe:
Kalderai (kovai koji su sa Balkana doli u Centralnu
Evropu, a kasnije i u Severnu Ameriku), Hitanosi (naseljavaju Iberijsko poluostrvo), Manui ili Sinti (naseljavaju regione Francuske i Nemake), Romniali (naseljavaju
Severnu Ameriku i Veliku Britaniju). Ove grupe se unutar sebe dele na jo nekoliko podgrupa, u zavisnosti od
zanimanja kojim se bavi ili teritorije sa koje potiu. Veina Roma sebe oslovljava po generikom imenu Rom, to
u prevodu znai ovek ili mu/suprug, dok za pripadnike drugih naroda Romi koriste naziv gade. Za Ro-

118

R
me je karakteristina tzv. etnika mimikrija, odnosno
esto sebe smatraju delom neke druge etnike grupe, te
se prilikom samodeklarisanja (pored etnonima Romi) izjanjavaju kao Srbi, Rumuni, Maari, Makedonci i sl. Po
veroispovesti Romi su veinom muslimani, zatim pravoslavci, katolici i, u manjem broju, pripadnici neoprotestantskih zajednica (baptisti, adventisti, pentekostalci).
Po zanimanju su svirai, potkivai, trgovci stokom, kovai, medvedari, vretenari i dr. Pored Jevreja, Romi su
pretrpeli velika stradanja tokom Drugog svetskog rata.
Zbog naina ivota, izraenog siromatva, malog broja
obrazovanih pripadnika romske zajednice, status Roma
u naem drutvu esto je marginalizovan, a nivo integracija je i dalje je ogranien. Odlukom Skuptine AP Vojvodine 2006. godine osnovana je Kancelarija za inkluziju
Roma sa ciljem unapreenja poloaja Roma u oblastima
obrazovanja, zapoljavanja, stanovanja, zdravstva, ljudskih i manjinskih prava.

Rusini u Vojvodini
Pripadaju grupi istono-slovenskih naroda, zajedno sa
Rusima, Belorusima i Ukrajincima. Pored imena Rusini, u
istoriografskim izvorima pominju se i pod imenima Ruteni i Malorusi. Na prostore dananje Vojvodine, Rusini su
se doselili iz severoistonih upanija tadanje Ugarske,

119

R
koje se danas nalaze u Istonoj Slovakoj, Zakarpatskoj
Ukrajini i Maarskoj. Vaan trenutak za istoriju rusinske
zajednice odigrao se 17. januara 1751. godine. Tada je
administrator komorskih imanja Habzburke monarhije
u Bakoj, Franc Jozef de Redl, potpisao ugovor o naseljavanju komorske pustare Veliki Krstur. Danas, Rusini
imaju status nacionalne manjine u Vojvodini. Prema popisu iz 2011. godine, u Vojvodini ivi 14.246 Rusina, a
najbrojniji su u optinama Vrbas, Kula i abalj. Naselja
sa rusinskom veinom su Ruski Krstur, Kucura i Biki Do.
Rusinski jezik jedan je od est slubenih jezika koji su u
upotrebi u AP Vojvodini. Rusinski jezik ubraja se u grupu najmlaih slovenskih jezika, a kodifikovan je 1923.
godine gramatikom bako-rusinskog govora dr Havrijila Kosteljnika. Rusini koriste irilino pismo. Po veroispovesti, pripadaju grko-katolikoj ili istonoj katolikoj
crkvi, gde priznaju vrhovni autoritet Pape, ali zadravaju pravoslavni obred. Nazivaju ih jo i katolicima vizantijskog obreda. Prva rusinska grko-katolika parohija
osnovana je u Ruskom Krsturu 1751. godine. Za Rusine
u Bakoj 1777. godine osnovana je Episkopija sa seditem u Krievcima (Hrvatska). Grko-katolika katedrala
Svetog Nikole, podignuta u 18.veku u Ruskom Krsturu,
najstarija je u Apostolskom egzarhatu Srbije. Od sredine
XVIII veka Rusini u Bakoj su imali svoje konfesionalne
kole koje su pruale najosnovnije obrazovanje. Prva takva rusinska konfesionalna kola osnovana je u Ruskom
Krsturu 1753. godine. Kulturno-nacionalni preporod,
Rusini doivljavaju nakon osnivanja Rusinskog narodnog

120

R
prosvetnog drutva 1919. godine. Nakon toga, publikovan je i prvi Rusinski kalendar (1921) i Rusinske novine
(1924). Prva tampana knjiga na rusinskom jeziku u Vojvodini bila je Idilski venac iz mog sela, autora Havrijila
Kosteljnika, 1904. godine. Kulturni ivot Rusina tokom
20. veka bio je dinamian. U Ruskom Krsturu je 1945.
godine osnovana kulturno-obrazovna i nauna institucija Matica rusinska sa ulogom negovanja rusinskog jezika i kulture. Pozorini ivot je takoe bio razvijen, a
prva pozorina predstava na rusinskom jeziku izvedena
je u Kucuri 1913. godine. Rusinski narodni teatar aa osnovan je 1970. i predstavlja profesionalno pozorite sa scenama u Ruskom Krsturu i Novom Sadu. Pored
pozorita, Rusini imaju niz kulturno-muzikih i folklornih manifestacija, meu kojima se izdvaja Festival kulture Rusina i Ukrajinaca Crvena rua. Meu Rusinima
u Vojvodini, visok je stepen obrazovanog stanovnitva.
Obrazovanje na rusinskom jeziku odvija se na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, na katedri za rusinski jezik i knjievnost od 1982. godine, dok u Ruskom Krsturu
postoji jedina srednja kola na rusinskom jeziku. Informisanje na rusinskom jeziku postoji u okviru Redakcije
na rusinskom jeziku Javnog servisa Radio Televizije Vojvodine, a osim novinsko-izdavake ustanove Ruske slovo i
istoimenog asopisa, vana izdanja na rusinskom jeziku
su i asopos za knjievnost i kulturu vetlosc i list za
decu Zahratka.

121

R
Rumuni u Vojvodini
Prem istoriogrfskim izvorim preci dnnjih Rumun
n prostoru Vojvodine, iveli su jo od poetk srednjeg
vek, jer se u 14. veku pominju zjedno s ostlim stnovnicim koji se dns smtrju strosedeocim. Uz
doseljvnje Nemc n prostor Bnt i Rumuni su kolonizovni u junom Bntu n prostoru Vojne grnice.
Budui d su kolonizovni iz rzliitih krjev Oltenije,
Trnsilvnije (Erdelj) i Krine, Rumuni nstnjeni n
teritoriji Vojvodine nisu bili jednistveni po svom poreklu,
ve su se rzlikovle tri grupe: Bnni, Erdeljci i Oltenci. Rumuni u Vojvodini veinski pripadaju Rumunskoj
pravoslavnoj crkvi, a u manjem broju grko-katolikoj i novim protestantskim zajednicama. Prem popisu iz 2011.
godine u Srbiji se 29. 332 ljudi izjsnilo se Rumunim,
dok je njihov broj u Vojvodini 25. 410. Po brojnosti, Rumuni se nlze n sedmom mestu meu ncionlnim
mnjinm u Vojvodini i ive u oko deset optin, meu kojim je njvei procent u Bntu, u optinm
Alibunr, Vrc i Pnevo. Rumunskoj zjednici u Vojvodini osnovn mnjinsk prv grntovn su Ustvom
i zkonim, te Rumuni imju prvo n obrzovnje n
mternjem jeziku, ouvnje i rzvoj kulture, prvo n
slubenu upotrebu jezik i pism i prvo n informisnje
n mternjem jeziku. Rumunski jezik ubrj se u jedn
od est slubenih jezik u Autonomnoj Pokrjini Vojvodini. Obrzovnje n rumunskom jeziku postoji u pojedinim nseljim i u predkolskim ustnovm, dok
se u svim rumunskim nseljim osnovno obrzovnje

122

R
odrv n mternjem, rumunskom jeziku. U Gimnziji
u Vrcu, ko i u Ekonomskoj koli u Alibunru, postoji
srednje obrzovnje n rumunskom, visoko obrazovanje u Beogrdu i Novom Sdu, n ktedrm z rumunistiku, ko i u Vrcu n Uiteljskom fkultetu i n Visokoj koli strukovnih studij z obrzovnje vspit
Mihilo Plov. U okviru Zjednice Rumun, s seditem u Vrcu, ukljueno je preko 25 kulturno-umetnikih drutv, orkestr i horov, koji orgnizuju niz
mnifestcij irom Vojvodine. Pored Slovaka, Rumuni u
Vojvodini takoe imaju centar naivne likovne umetnosti
u Uzdinu. Kulturno-muzike ktivnosti se njveim delom odrvju u okviru KUD Petru Albu, dns Luceaf rul, dok se pozorin umetnost Rumun u Vrcu odvij
u okviru Scene n rumunskom jeziku Petru Krdu, koj
je deo Nrodnog pozorit Sterij. Informisnje n rumunskom jeziku, u tmpnim medijim omogueno je
izdavanjem nedeljnika Libertatea, lista z decu Bucuria
copiilor, kao i knjievnih sopisa Lumina i Europa. Televizijski progrm n rumunskom jeziku emituje Televizij
Novi Sd, ko i pojedine loklne stnice.

123

S
Srbija
Zvanian naziv Republika Srbija. Srbija je kontinentalna drava na prostoru jugoistone Evrope, koja geografski obuhvata prostor Balkanskog poluostva i jednim delom srednju Evropu (Panonska nizija). Srbija ima 7,164
miliona stanovnika i obuhvata povrinu od 88.361km2.
Na severu se granii sa Maarskom, na severoistoku sa
Rumunijom, na istoku sa Bugarskom, na jugu sa Bivom
Jugoslovenskom Republikom Makedonijom, na jugozapadu sa Albanijom i Crnom Gorom a na zapadu sa Hrvatskom i Bosnom i Hercegovinom (Republika Srpska).
Glavni i najvei grad Srbije je Beograd i na osnovu popisa
iz 2011. godine ima 1.639.121 stanovnika u iroj okolini. Najvii vrh Srbije je eravica (Prokletije) 2.656m, a
najnia taka nadmorske visine je ue Timoka u Dunav
28m. Najvee jezero Srbije je erdapsko, a najdua reka
koja protie kroz Srbiju je Dunav, a plovne su i Sava, Tisa,
Begej, delom Velika Morava i Tami. Poznati nacionalni
parkovi Srbije su: erdap, Kopaonik, Tara, ar-planina i
Fruka gora. Istorija srpske dravnosti potie iz perioda
srednjeg veka, kada su Srbijom vladale dinastije Nemanjia, Lazarevia i Brankovia. Nakon pada srpske despotovine pod Turke Osmanlije 1459. godine, moderna srpska dravnost se gradila od vremena Srpske revolucije
(18041835), sticanjem autonomije (1830) i nezavisnosti (Berlinski kongres 1878) pod dinastijama Karaorevi i Obrenovi. Srbija je bila osniva i sastavni deo:
Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (Kraljevina Jugoslavija); Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije i

127

S
Savezne Republike Jugoslavije, kao i drave Srbija i Crna
Gora. Od 2006. godine Republika Srbija je samostalna
drava, a u njenom sastavu su dve autonomne pokrajine:
Vojvodina i Kosovo i Metohija. Od NATO bombardovanja
1999. godine, autonomna pokrajina Kosovo i Metohija
se nalazi pod protektoratom Ujedinjenih nacija. Dan dravnost Republike Srbije je 15. februar, a dravna himna
Boe pravde. Republika Srbija je vojno neutralna drava,
lanica Ujedinjenih nacija, Saveta Evrope, Organizacije
za evropsku bezbednost i saradnju, Partnerstva za mir,
Organizacije za crnomorsku ekonomsku saradnju i zvanian je kandidat za lanstvo u Evropskoj uniji.

Srem
Teritorijalno, najmanji region u Vojvodini. Srem se prostire izmeu reke Dunav, na severu i istoku, reke Save
na jugu i reke Bosut na zapadu. Naziv ovog regiona potie od imena rimskog grada Sirmijuma (dananje Sremske Mitrovice). Srem je administrativno podeljen izmeu Srbije i Hrvatske. Tokom istorije, Sremom su vladali
Rimljani, Huni, Avari, Vizantinci, Bugari, Maari, Turci
i Asutrijanci. U 6. veku, na teritoriji Srema postojala
je pokrajina Panonija, iji je glavni grad bio Sirmijum.
Sremska kraljevina, kojom je od 1282. do 1316. vladao
srpski kralj Stefan Dragutin, obuhvatala je Gornji Srem

128

S
i Donji Srem. Meu srpskim despotima u Sremu su bili:
Vuk Grgurevi, ore Brankovi, Jovan Brankovi, Ivani
Berislav, Stevan Berislav. Srem je pod osmanskom upravom bio od 1538. godine. Sremski sandak, nakon pada
turske vlasti, postaje Sremska upanija koja je od 1745.
godine bila pod austrijskom vlau. Od 1708. godine u
Sremu je bilo sedite Karlovake mitropolije Srem je od
1849. do 1860. godine bio deo austrijske pokrajine Vojvodstvo Srbija i Tamiki Banat, sa seditem u Temivaru.
Nakon ukidanja ove pokrajine, ponovo je uspostavljena
Sremska upanija. Nakon Prvog svetskog rata, Srem, uz
Banat i Baku, postaje sastavni deo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Sve do 1929. godine, Srem je imamo
status upanije, da bi nakon toga postao deo Dunavske banovine sa seditem u Novom Sadu. Tokom Drugog svetskog rata, teritorija Srema bila je okupirana od
strane Nemaca i pripojena Nezavisnoj dravi Hrvatskoj.
Nakon zavretka rata, Srem je podeljen izmeu Srbije i
Hrvatske. Danas u Sremu veinsku etniku grupu ine
Srbi, dok su od ostalih etnikih zajednica prisutni Hrvati, Slovaci, Rusini, Maari. Iako je najvei deo teritorije
Srema u Vojvodini, manji deo administrativno pripada
Beogradu.

129

S
Slovaci u Vojvodini
Doseljavali su se u nekoliko talasa u 18. veku nakon osloboenja Habzburke monarije od turske vlasti. Naseljavanje Slovaka u Bakoj i Sremu vezuje se za poetak 19.
veka. Kolonisti su uglavnom bili siromani seljaci i zanatlije, ali sa njima, u manjem broju, dolaze i obrazovani uitelji i svetenici. Slovaci su naselili Baki Petrovac
davne 1745. godine. U Banatu 1784. godine, osnivaju
Slovaki Bardanj, naselje kod Begeja u blizini dananjeg
Zrenjanjina. Zatim, prelaze u Eku, a odatle, vei broj
usled tekih ivotnih uslova nastavlja dalje kretanje ka
jugu i 18021803. godine oko 1000 Slovaka naseljava
Kovaicu. etiri godine kasnije, 1806. godine, naseljavaju Padinu, drugo naselje u kojem i danas najvei broj stanovnika ine Slovaci. Iako su u Slovakoj veinom rimokatolici, Slovaci u Vojvodini su protestanti (evangelici).
Odmah po dolasku na ove prostore, organizovali su se i
crkveno, posle donoenja Patenta o toleranciji 1781. godine. Prva Evangelika crkva je sagraena 1783. godine
u Bakom Petrovcu. Poeci slovake tampe datiraju jo
iz 1864. godine, kada poinje izdavanje asopisa Slavik
i Zornika. Prva tamparija Kultura osnovana je 1919.
godine u Bakom Petrovcu. U ovoj tampariji tampane su sve knjige, asopisi i novine na slovakom jeziku.
Godine 1944. osnovana je Novinarsko-izdavaka ustanova Hlas udu, koja je 1952. godine pridruena tampariji
Kultura. Najznaajnija ustanova za kulturu Slovaka bila je Matica slovaka osnovana u Bakom Petrovcu 18.
maja 1932. godine. Slovaci su danas trea po brojnosti

130

S
nacionalna manjina u Vojvodini. Prema podacima popisa iz 2011. godine broj pripadnika slovake nacionalne
manjine bio je 52.750, a oni ive u: Bakom Petrovacu,
Kulpinu, Gloanu, Kisau, Pivnicama, Laliu, Seleni, Lugu, Ljubi, Kovaici, Padini, Belom Blatu, Hajduici, Janoiku, Slankamenakim Vinogradima. Govore slovakim
jezikom, koji je i jedan od zvaninih jezika u Vojvodini.
Kulturni ivot Slovaka oduvek je bio izuzetno intenzivan.
To se pre svega odnosi na likovnu umetnost naivno slikarstvo po kojem su Slovaci poznati. U centru slovake
naivne umetnosti, Kovaici, od pedesetih godina 20. veka stvaraju se dela inspirisana slovakim obiajima, ivotom na selu i tradicijom. Najistaknutiji slovaki naivni
slikari su Martin Jona (19241996) i Zuzana Halupova
(19252001), oboje rodom iz Kovaice, koji su svojim delima ostvarili veliki uspeh ne samo u naoj zemlji, ve i
na brojnim izlobama u svetu. Osnivanjem galerije naivne umetnosti Galerija Babka 1991. godine, Kovaica nastavlja da okuplja naivne umetnike, kojih danas u
ovom mestu ima preko 40. U Vojvodini postoji 16 osnovnih kola u kojima se nastava odrava na slovakom jeziku, a u Bakom Petrovcu i Kovaici su osnovane i slovake gimnazije. Pozorini amaterizam slovake nacionalne
zajednice je veoma razvijen. Najpoznatije pozorite u
Vojvodini koje izvodi predstave na slovakom jeziku je
Pozorite Vladimir Hurban Vladimirov sa scenama u
Bakom Petrovcu, Kovaici i Staroj Pazovi. Ovo pozorite
vri ulogu profesionalnog pozorita za slovaku narodnost u Vojvodini. Najznaajniji muziki festivali Slovaka

131

S
su: Festival folklora Slovaka Vojvodine Tancuj, tancuj, koji
se svake godine odrava u Bakom Petrovcu, Festival pevaa - solista slovakih izvornih narodnih pesama Stretnutie
v pivnickom poli u Pivnicama, Deiji folklorni festival Zlata brana u Kisau. Matica slovaka i danas aktivno radi
na ouvanju slovakog identiteta i razvoju drutvenog
poloaja Slovaka, posebno u oblastima prosvete, kulture, umetnosti i slovakog jezika i pisma.

132

T
Televizija
Telekomunikacijski sistem za emitovanje i primanje pokretnih slika i zvuka sa velikih daljina. Ovaj pojam se odnosi na sve aspekte televizijskog programa i transmisije,
takoe. Televizija je elektronski sistem, pomou koga
optiku sliku i zvuk pretvaramo u elektronske signale,
koji se prenose do prijemnika, gde se pretvaraju u optiku sliku i zvuk. Prve televizijske emisije koje odgovaraju
modernoj definiciji (vie od 240 linija) su emitovane u
Velikoj Britaniji 1936. godine, kada i poinje sa radom
BBC program.
U drugoj polovini XX stolea televizija doivljava veliku
ekspanziju, te postaje vodei medij, edukator, prenosilac
i emiter ekonomsko-propagandnih poruka, ali, naalost,
diktira i kulturnu klimu u svetu izborom filmova, TV serija, muzikih emisija, raznih kvizova i ou-programa, koji
u velikoj meri doprinose padu kvaliteta pojedinih programa i tetnom uticaju koji razliite emisije vre na mlau
populaciju u vidu plasiranja turbofolk muzike, nekvalitetnih TV serija, filmova neprilagoenih razliitim uzrastima (npr. dejem) i dr. Krajem 20. veka uticaj televizije
smanjuje se zahvaljujui internet komunikaciji, te tako
internet postaje jedan od vodeih medija poetkom 21.
stolea. Digitalizacijom i uvoenjem kablovske televizije, koja distribuira veliki broj programa, od sportskih
do onih iskljuivo filmskih ili muzikih, televizija ostaje
mono sredstvo zabave. Na taj nain, umetnika i nauna
edukacija TV gledaoca ne mora biti ugroena jer postoje
kanali namenjeni popularizaciji nauke i umetnosti, ali je

135


ipak veliki broj ljudi koji se odluuje za laki vid zabave
riality programe, turske i latinoamerike TV serije i dr.
Na prostoru nekadanje SFRJ tek je 1958. godine zapoeo eksperimentalni program Studija Beograd. Studio je
raspolagao je svom osnovnom tehnikom. Prvi emitovani program bio je Dnevnik, a Radio televizija Vojvodine,
osnovana je 1972. godine odlukom skuptine AP Vojvodine o prerastanju Radio Novog Sada (koji je poeo s radom
jo 1949. godine) u Radio-televiziju Vojvodine. Program
na televiziji emituje se od 1975. Televizija je u poetku
emitovala program na pet jezika: srpskohrvatskom, maarskom, slovakom, rumunskom i rusinskom, a kasnije i
na romskom i ukrajinskom. Danas RTV emituje program
na srpskom jeziku i jezicima nacionalnih manjina: maarskom, slovakom, rusinskom, rumunskom, romskom, bunjevakom, ukrajinskom, hrvatskom i makedonskom jeziku. Neke emisije prevode se na jezik znakova namenjen
osobama oteenog sluha. Na taj nain RTV doprinosi
ouvanju kulturnih razliitosti i nacionalnih identiteta
etnikih zajednica na ijim se jezicima emituju programi.

Tolerancija
Pojam iz oblasti drutva, kulture ili religije koji se odnosi na kolektivnu i pojedinanu praksu prihvatanja i saradnje sa osobama koje nisu iste vere, ne misle na isti

136


nain, imaju drugaiji politiki stav ili se razlikuju po nekom drugom osnovu. UNESKO je ovako definisao toleranciju: Potovanje, prihvatanje i uvaavanje bogatstva
razliitosti. Temelji se na znanju, otvorenosti, komunikaciji i slobodi miljenja, savesti i uverenja te predstavlja
harmoniju u razliitostima. Biti tolerantan znai biti slobodan, vrsto se drati svojih uverenja i potovati da se
i drugi dre svojih, prihvatiti injenicu da ljudska bia,
prirodno razliita u svojim religijskim verovanjima i ubeenjima, govoru, ponaanju i vrednostima, imaju pravo
da ive u miru i da budu onakvi kakvi jesu, bez bilo kakve diskriminacije. Tolerancija ukljuuje svesnu odluku
da se postupi nenasilno ili uzdrano. Zasnovana je i na
verskim uenjima svih dominantnih religija, ali i na dravnim zakonima koji ustanovljavaju pravo na razliito
miljenje i neugroavanje pojedinca. to je religija univerzalnija, vei je i stepen tolerancije koju pokazuje prema predstavnicima drugih konfesija. Tolerancija podrazumeva i uvaavanje tuih ideja, stavova i naina ivota.
Biti tolerantan znai biti svestan razliitosti u odnosu na
nas same ali i i prihvatanje toga u svakodnevnom ivotu.
Uz ovaj pojam veu se i slini pojmovi kao to su stereotipi, predrasude i strah od razliitosti, ali i od onih koji su
nam slini po mnogim osobinama, ali ih razlikujemo po
veroispovesti, nacionalnosti ili drugim iniocima. Predrasude se odnose na iracionalnu sumnjiavost ili mrnju
prema odreenoj skupini ljudi, rasi ili religiji. Predrasude se esto temelje na drutvenim stereotipima, a u najekstremnijoj varijanti, rezultiraju time da se odreenim

137


skupinama ljudi ukidaju ljudska prava, ili da se nekim
drugim skupinama daje nepotena prednost. Tolerancijom i potovanjem prava na razliitost, uz njihovo puno
uvaavanje, ak i kada smo suprotnog mijenja, bavili su
se mnogi mislioci, pisci a na poruke tolerancije moemo
naii i u samom Novom Zavetu, gde se odbacuje starozavetno uenje Oko za oko, zub za zub. S druge strane,
indijski mislilac i politiar Mahatma Gandi rekao je: Svi
mi imamo razliita lica, karaktere i imena. Da je Bog eleo da svi budemo isti uinio bi to. Nepotovanje razlika i
optuivanje drugih za nae greke je nepotovanje Boga.

Tradicija
Skup materijalnih, tehnikih i duhovnih znanja i dostignua, vrednosti i obrazaca ponaanja. Tradicija je pre
svega usmena, a zatim i pismena predaja znanja, vetina, naina ponaanja i obiaja unutar jedne kulture ili
skupine ljudi. Tradicija je vieznaan pojam, pa se tako
pod njom podrazumeva i usmena predaja kao takva, ali
i svi obiaji, obredi, konvencije, verovanja, naueno znanje, umetniki zanati, rituali, moralna pravila i hranidbeni obiaji. Tradicija jednog naroda veoma je vana jer
ona odrava kontinuitet i etnike posebnosti toga naroda. Narodni obiaji nastajali su da bi zadovoljili razliite
ljudske potrebe, a kako su se odreene potrebe razvijale

138


i menjale tako su se i obiaji menjali. Mnogi obiaji su
potisnuti ili izgubljeni tokom dugog vremenskog perioda. Meutim, danas postoji sve vea tenja da se obiaji
obnove i prilagode savremenijem i modernijem nainu
ivota. Najpoznatiji obiaji su obiaji ivotnog ciklusa,
koji su u vezi sa roenjem, krtenjem, venanjem, smru.
Obiaj krtenja kod Srba i Maara razlikuju se, ali isto
tako imaju i dodirnih taaka. Takoe su primetne i velike
slinosti, ali i razlike u svatovskim obiajima srpske, maarske, romske ili rumunske etnike zajednice. Kada je
re o obredima, veliku ulogu igra religija, koja podrazumeva kako oblike ponaanja prilikom praznovanja vanijih svetaca ili proroka (npr. krsna slava kod Srba i Crnogoraca, Svi sveti kod Hrvata i Maara, Boini obredi kod
Maara sa nizom specifinosti i dr.). Ouvanje tradicije
je istovremeno ouvanje obiaja, navika, obreda kao i
njihovog prenoenja. Danas se radi na sistematskom prikupljanju i arhiviranju (filmovanom, publicistikom, muzikom i dr.) kako ne bi dolo do njihovog gaenja. Naroito je Vojvodina kao multikulturalna sredina izvorite
razliitih tradicija i u tom smislu neophodno je ouvati
njen multikulturalni identitet kroz poznavanje i negovanje tradicija razliitih naroda i konfesija ali i povezivanje
sa onim zemljama-maticama, gde se ista takva tradicija
negovala/neguje. Veliku ulogu u ouvanju tradicije ima
jezik kojim odreena nacija govori. Bez jezika kao sredstva komunikacije, bilo onog verbalnog, bilo neverbalnog (simboli, pokreti, igre, pevanje, i dr.) nije moguno
ouvati tradiciju niti je pribliiti drugim narodima.

139

U
Univerzalna deklaracija o
ljudskim pravima
Usvojena od strane Generalne Skuptine Ujedinjenih nacija 1948. godine u Parizu, kada je 48 drava je glasalo
za, nijedna protiv, dok je 8 bilo suzdrano (ukljuujui
Jugoslaviju, Saudijsku Arabiju, Junu Afriku i SSSR). Deklaracija se smatra najvanijim meunarodnim dokumentom o zatiti ljudskih prava u 20. veku. Kanaanin
John Peters Humphrey bio je pozvan od strane Sekretarijata Ujedinjenih nacija da radi na projektu pisanja
Deklaracije i postane njen glavni stvaralac. Dokument
je zasnovan na tradiciji civilnog prava. U Deklaraciji se,
izmeu ostalog, navodi: Sva ljudska bia raaju se slobodna i jednaka u dostojanstvu i pravima Svakom pripadaju sva prava i slobode proglaene u ovoj Deklaraciji
bez ikakvih razlika u pogledu rase, boje, pola, jezika, veroispovesti, politikog ili drugog miljenja, nacionalnog
ili drutvenog porekla, imovine, roenja ili drugih okolnosti. Glavni principi koje nalazimo u Deklaraciji su sledei: Pravo na ivot, slobodu i sigurnost linosti, pravo
na obrazovanje, pravo na zaposlenje, plaene praznike,
zatita od nezaposlenosti i socijalna sigurnost, pravo na
puno uee u kulturnom ivotu, sloboda od torture ili
svirepog, nehumanog tretiranja ili kazne, sloboda miljenja, uverenja i veroispovjesti, sloboda izraavanja i
miljenja. Deklaracija je postala osnov za nastanak dva
obavezujua meunarodna sporazuma Ujedinjenih nacija o ljudskim pravima: Meunarodni sporazum o civil-

143

U
nim i politikim pravima, kao i Meunarodni sporazum o
ekonomskim, drutvenim i kulturnim pravima. Tekst Deklaracije preveden je na preko 300 jezika, a datum usvajanja Deklaracije (10. decembar) proglaen je za Meunarodni dan ljudskih prava.

Ukrajinci u Vojvodini
Prema popisu iz 2011. u Vojvodini ivi 4.903 Ukrajinaca u optinama Kula, Vrbas, Sremaska Mitrovica, Novi
Sad i Indjija. Najbrojnija populacija ivi u optinama Kula (oko 1500), Vrbas (oko 1000), Sremska Mitrovica (oko
600), Novi Sad i Inija (oko 450). Istorija ovog istonoslovenskog naroda na ovim prostorima datira iz vremena
Habzburke Monarhije, kada su, nakon oslobaanja june Ugarske od Turaka, doseljeni. Sa podruja dananje
Ukrajine 1745. godine poinje doseljavanje slovenskih
naroda u Baku, Srem i Slavoniju. Ukrajinci u Vojvodini pripadaju novijoj ukrajinskoj doseljenikoj zajednici.
Doseljenici iz Ukrajine koji su ranije doli se izjanjavaju Rusinima ili Rusnacima, to je bio naziv za Ukrajince
iz doba kneevine. Najvei broj kolonista naseljen je na
prostorima Bosne i Hercegovine, nakon ega su Ukrajinci
uspostavili kontakte sa Rusinima na prostoru Vojvodine
sa kojima su delili istu religiju i blizak jezik. Po veroispovesti su bili rimokatolici, ali su vremenom pod uticajem

144

U
pravoslavnih naroda u ijem su okruenju iveli, prihvatili veinom grkokatolicizam. Do 1914. godine, u Bosnu
je doseljeno oko 12000 Ukrajinaca, a u Slavoniju 4000.
Nakon migracija iz Bosne u Srbiju, posebno nakon Drugog svetskog rata 19451946. godine, Ukrajinci su doseljeni u naselja u Bakoj. Ukrjinci su nseljeni u Ruskom
Selu, Novim Kozrcim i Krjiniku u Bntu, ztim
u Budisvi, Kovilju, Ku, Bkom Jrku, Zmjevu,
Rtkovu i drugm mstim u Bkoj, nekoliko porodic
nseljeno je u Beki, Dobnovcim i Soko Slu (kod
Zemun) u Sremu. Kulturna udruenja ukrajinske nacionalne zajednice su Ivan Senjuk u Kuli, Karpati u Vrbasu,
Kolomejka u Sremskoj Mitrovici, Kobzar u Novom Sadu i
Kalina u Iniji, Ukrajinski asopis Ridne slovo, Drutvo za
ukrajinski jezik, knjievnost i kulturu Prosveta osnovano je 1989. godine. Od 1996. do 2000. godine Drutvo je izdlo osm brojev sopis Ukrjinsko slovo.
Orgnizovlo je letnje kole ukrjinistike u Vojvodini i
Ukrjini.

145

V
Vojvodina
Autonomna pokrajina u sastavu Republike Srbije iji je
zvanian naziv Autonomna Pokrajina Vojvodina (APV).
Geografski Autonomna Pokrajina Vojvodina obuhvata
Srem, Banat, Baku i deo Mave, dakle sever dananje
Republike Srbije. Ime Vojvodina potie iz perioda Revolucije 1848/1849. godine. Na Majskoj skuptini odranoj
u Sremskim Karlovcima od 1. do 3. maja 1848. godine, proglaena je Srpska Vojvodina, a nakon Revolucije
1849. godine carskim patentom formirano je Vojvodstvo
Srbija i Tamiki Banat (sa seditem u Temivaru). Prostor
dananje Vojvodine nakon raspada Habzburke monarhije uao je 1918. godine u okvir Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (Kraljevine Jugoslavije), a nakon Drugog
svetskog rata u okvire Federativne Narodne Republike
Jugoslavije, kada je zbog svojih specifinosti u nacionalnom, kulturnom i ekonomskom pogledu, Vojvodina stekla status autonomne pokrajine u okviru Republike Srbije. Dananja APV obuhvata sedam okruga: Severnobaki
(Subotica), Zapadnobaki (Sombor), Junobaki (Novi
Sad), Severnobanatski (Kikinda), Srednjobanatski (Zrenjanin), Junobanatski (Panevo) i Sremski (Sremska
Mitrovica). Vojvodina je nastanjena sa 1.931.809 stanovnika, prema popisu iz 2011. godine. Veinsko stanovnitvo je Srpsko (66,76%), a potom slede: Maari (13%),
Slovaci (2,6%), Hrvati (2,43%), Romi (2,19%), Rumuni
(1,32%), Crnogorci (1,15%), Bunjevci (0,85%), Rusini
(0,72%), Makedonci (0,54%) i dr. Ukupno na prostoru
Vojvodine ivi 26 nacija i nacionalnih ili etnikih grupa

149

V
i est jezika je u slubenoj upotrebi (srpski, maarski,
slovaki, hrvatski, rumunski i rusinski). Prema veroisposvesti stanovnitva Vojvodinu nastanjuje 70,25% pravoslavnih, 17,43% katolika i 3,31% protestanata. Reljef
Vojvodine je preteno ravniarski (Panonska nizija) dok
u Sremu dominira planina Fruka gora i jugoistoka Banata Vrake planine. Vojvodinom protie Dunav, jedna od hidrografski najznaajnijih reka u Evropi, a kroz
Vojvodinu protiu i plovne su i reke Sava, Tisa i Begej,
kao i kanal Dunav-Tisa-Dunav duine 939km, od kojih je
673km plovno. Najvei grad, kao i administrativno sredite APV je Novi Sad. AP Vojvodina je lanica Saveta
evropskih regija.

150

Z
Zavodi za kulturu
(Maara, Slovaka, Rumuna,
Hrvata, Rusina)
Predstavljaju kulturne ustanove koje je 2008. godine
osnovala Skuptina Autonomne Pokrajine Vojvodine zajedno sa nacionalnim savetima Maara, Slovaka, Rumuna, Hrvata i Rusina. Osnovni cilj Zavoda za kulturu je da
se time omogui ouvanje, unapreenje i promovisanje
kulture nacionalnih zajednica. Aktivnosti koje se odvijaju u Zavodima za kulturu nacionalnih zajednica realizuju se u formi projekata, manifestacija, naunih istraivanja, izdavake delatnosti i razliitih kulturno-umetnikih programa sa ciljem promovisanja multikulturalizma i
interkulturalnosti u Vojvodini. Zavod za kulturu Maara
svoje sedite ima u Senti, Slovaka u Novom Sadu, Rumuna u Zrenjaninu, Hrvata u Subotici i Rusina u Novom Sadu. Ove ustanove veoma su aktivne i organizuju niz kulturnih dogaaja, ne samo u gradovima u kojima imaju
sedite, ve irom Vojvodine, posebno u onim mestima
gde ive pripadnici nacionalnih manjina. U okviru Zavoda sprovode se i razliiti nauno-istraivaki projekti, koji se bave razliitim aspektima prouavanja kultura
nacionalnih zajednica, kao i posebno njihovim kulturnim
nasleem. Zavodi za kulturu organizuju nane konferencije, tribine, promocije knjiga i objavljuju kapitalna
izdanja kao to su renici i enciklopedije. Znaajna je i
saradnja Zavoda za kulturu sa matinim zemljama, stoga ove institucije imaju izuzetno razvijenu meunarod-

153

Z
nu saradnju. Koncipirani na ovaj nain, Zavodi za kulturu nacionalnih zajednica u Vojvodini, predstavljaju
jedinstvene kulturne institucije u regionu.

154

Autori odrednica:
Dragana V. Todoreskov Folklor, Interkulturalnost, Kulturno naslee
(Kulturna batina), Kultura, Televizija, Tradicija, Tolerancija
Aleksandra uri Mlovanovi Baka, Banat, Bunjevci, Ekumenizam,
Evropska povelja o regionalnim i manjinskim jezicima, Etnike grupe,
Evropska okvirna konvencija o zatiti manjina, Hrvati u Vojvodini,
Jevreji, Katolianstvo, Maari u Vojvodini, Multikulturalizam,
Nacionalizam, Nacionalni identitet, Nacionalne manjine, Nemci u
Vojvodini, Novine na jezicima nacionalnih manjina, Nacionalni saveti,
Organizacija Ujedinjenih nacija, Protestantizam, Pravoslavlje, Romi
u Vojvodini, Rumuni u Vojvodini, Rusini u Vojvodini, Srem, Slovaci
u Vojvodini, Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima, Ukrajinci u
Vojvodini, Zavodi za kulturu nacionalnih manjina (Maara, Slovaka,
Rumuna, Hrvata, Rusina)
Aleksandra Kolakovi Autonomija, Balkanizacija, Civilno drutvo,
Demografija, Demokratija, Evropa, Evropska Unija, Fundamentalizam,
Globalizacija, Internet, Internacionalizam, Jugoslavija, Kosmopolitizam,
Liberalizam, Ljudska prava, Nacija, Republika, Regionalizam, Srbija,
Vojvodina

CIP -
,
316.7(031)
, , 1975Leksikon multikulturalnosti / [autori odrednica Dragana
V. Todoreskov, Aleksandra uri Milovanovi, Aleksandra
Kolakovi]. - Petrovaradin : Centar za interkulturnu
komunikaciju, 2014 (Vrac : Tuli). - 156 str. ; 23 cm
Podatak o autorima preuzet iz kolofona. - Tira 500.
ISBN 978-86-89835-02-1
1. -, , 1984- [] 2.
, []
) -
COBISS.SR-ID 292339975

MULTIKULTURALNOSTI

leksikon

MULTIKULTURALNOSTI

leksikon