TIÏËN TÚÁI KYÃ NIÏÅM 50 NÙM ÀÛÚÂNG TRÛÚÂNG SÚN
MEÅ QUAÃNG BÒNH
THANH THAÃO
Mai cùæt ngang Trûúâng Sún
Àïm nay nùçm nhaâ meå
Voäng mùæc cheáo hai tûâng
Maâ nguã say àïën thïë
Tûâ mai söëng giûäa rûâng
Tûâ mai laâ chiïën sô
Àïm cuöëi àêët Quaãng Bònh
Chuáng con laâ con meå
Nhûäng àûáa múái xa nhaâ
Nùçm voäng coân noái múá
Haânh quên ngang búâ tre
Àïm cöìn lïn nöîi nhúá
Meå mang êëm nûúác cheâ
Roát vaâo con tûâng àûáa
Ngöi nhaâ vûâa dûång laåi
Toác meå baåc nhiïìu röìi
Mêëy nùm úã hêìm sêu
Àïën cöåt nhaâ coân muåc
Phaáo bom caâo mùåt àêët
Söëng mêìn rùng meå úi?
Tûúång àaâi Meå Suöët
Hïët gaåo thò àïën khoai
Kïí gò, thúâi coá giùåc
Sùæn khö meå xùæt laát
Ùn hoaâi, cuäng quen thöi
Nhaâ trûúác lúåp laá göìi
Nhaâ sau thò lúåp àêët
Nhaâ trûúác röång ba gian
Nhaâ sau laâ hêìm chêåt
Sau, trûúác vêîn nhaâ mònh
Coân tònh laâng, nghôa nûúác
Coân caác con qua àêy
Coân Trûúâng Sún trûúác mùåt
Bom hùæn thaã àïm ngaây
Meå yïn loâng rùng àûúåc
Meå úi, àïën mai naây
Laâ chuáng con vûúåt döëc
Àónh möåt ngaân linh möåt
Àêìu tûúãng chaåm mùåt trúâi
Vûåc thùèm êìm tiïëng thaác
Ngúä ài vaâo ruöåt àêët
Ngûúâi ta baão Trûúâng Sún
Cao nhêët vaâ sêu nhêët
Àûâng lo nhiïìu meå úi
Chuáng con röìi qua têët!
Tûâ nhaâ meå àïm nay
Maái göìi vaâ hêìm àêët
Raá khoai khö xùæt laát
Möåt êëm nûúác cheâ tûúi...
Chuáng con ài àaánh giùåc
Ngaây toác meå baåc röìi
Nguã laåi möåt àïm thöi
Núi möåt àúâi meå söëng
Núi gioá Laâo caát boãng
Chõu hïët phêìn tuái bom
Xeá ngûåc múã con àûúâng
Vúái nhûäng ngûúâi ra trêån
Tûâ loâng meå Quaãng Bònh
Trûúâng Sún thaânh nhoã lùæm.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

Taåp chñ xuêët baãn 02 kyâ/thaáng

Kyâ chñnh ra ngaây 25 haâng thaáng
Kyâ chuyïn àïì Vùn hoáa - Kinh tïë ra ngaây 10 haâng thaáng
Giêëy pheáp hoaåt àöång baáo chñ söë 397/GP-BVHTT
vaâ söë 41/GP-SÀBS

Toaâ soaån - Trõ sûå

48 Hûúng Viïn - quêån Hai Baâ Trûng - Haâ Nöåi
ÀT&Fax: 04.8210904
Email: vanhienvietnam@yahoo.com
Vùn phoâng Ban chuyïn àïì
Söë 6 - lö 12 B Trung Yïn - Trung Hoâa - Haâ Nöåi
ÀT: (84.4) 2118229
Cú quan àaåi diïån taåi TP.HCM
288B, An Dûúng Vûúng, Quêån 5, TP.HCM
ÀT: 08.8353878 4.Nghïå thuêåt dên töåc Viïåt Nam àûúåc 41.Thêìy töi: tiïíu khuác thûá ba, nhûäng
hoan nghïnh úã Nhêåt Baãn àiïìu chûa noái
Cú quan àaåi diïån taåi miïìn Trung vaâ Têy Nguyïn
HOAÂNG CHÛÚNG ÀINH VÙN ÀÛÁC
Têìng 5 Khaách saån Eiffel, 117 Lï Àöå, Àaâ Nùéng
ÀT: 0511. 647529 7.Lïå àeåp mûâng xuên 44.Kyã niïåm xûa cuãa “anh laäo àa
Fax: 0511. 811972 BÑCH NGOÅC tònh”
8.Phaát triïín thïë maånh àa lônh vûåc, NGUYÏÎN TRÛÚÂNG
Chuã nhiïåm
GS Hoaâng Chûúng khai thaác hiïåu quaã chuã àïì nùm 46.GS Lï Vùn Thiïm - ngûúâi àùåt nïìn
Ngoaåi giao Vùn hoaá moáng cho giaáo duåc àaåi hoåc Viïåt
Töíng biïn têåp
TS Phaåm Viïåt Long
HOAÂNG TUÊËN ANH Nam
10.Ngoaåi giao vùn hoaá HAÂ HUY KHOAÁT
Phoá Töíng Biïn têåp Thûúâng trûåc THAÁI KIM LAN 48.Nghïå thuêåt röëi Taây
NB Nguyïîn Thïë Khoa
13.Chûä Vaån - möåt biïíu tûúång cöí xûa NGUYÏÎN TUÊËN LONG
Phoá Töíng Biïn têåp cuãa sûå tûâ bi 50.Chaâng hoåa sô baán muöëi
NB Nguyïîn Thïë Kyã
NELI MAGDALINI SFIGOPOULOU NGUYÏÎN VÙN HOÅC
TS Nguyïîn Minh San
NB Trêìn Àûác Trung 14.Lïî tïë Xaä Tùæc 52.Huâm xaám miïìn Trung möåt thuúã
THANH HOAÂ LÏ VIÏËT THOÅ
Trûúãng ban Trõ sûå
16.Khöng nïn biïíu diïîn Linh vêåt 54.Hoaâng Quyânh Mai - Dõu daâng vaâ
NB Nguyïîn Hoaâng Mai
tröëng àöìng “say”...
Giaám àöëc cú quan àaåi diïån taåi TP.HCM DÛÚNG ÀÒNH MINH SÚN PHAÅM NGOÅC ANH
NB Voä Thaânh Tên
20.Laâng Vaåc - Möåt coäi têm linh 56.Chêåp chúân lau sêåy...
Phoá Giaám àöëc cú quan àaåi diïån taåi TP.HCM LÏ BAÁ LIÏÎU NGUYÏÎN NGOÅC TÛ
NB Tõnh Haãi 22.Ngaây nghinh öng bïn vaâm söng 58.Cúm Hïën Huïë
Thû kyá toâa soaån öng Àöëc TRÊÌN KIÏM ÐOAÂN
NB Tûâ My Sún NGUYÏÎN LÏ HÖÌNG HÛNG 60.Thiïn àûúâng Baão Sún
NB Töë Hoa 24.Tûâ nhûäng truyïìn thuyïët vïì NGUYÏÎN THÕ THU HAÂ
Höåi àöìng Biïn têåp nguöìn göëc Quan hoå 62.Höì Ba Bïí - Viïn ngoåc xanh giûäa
Thûúång tûúáng Nguyïîn Nam Khaánh - GS Vuä NGUYÏÎN THÏË KHOA rûâng Viïåt Bùæc
Khiïu - GS.NSND Trêìn Baãng - GSTS Trêìn Vùn 30.AÁnh sao bùng khöng bao giúâ tùæt VUÄ HAÃI SA
Khï - GS Trûúâng Lûu - GSVS Höì Sô Võnh - NS
Vuä Maäo - GSTS Thaái Kim Lan - NSND. TS
NGUYÏÎN YÏN THÏË 64.Phûúång Vuä - Laâng vùn hiïën
Phaåm Thõ Thaânh - NSND Àùång Nhêåt Minh - TS 34.Phaåm Ngoåc Khuï, öng laâ ai? DIÏN KHAÁNH
Àoaân Thõ Tònh - GSTS Nguyïîn Thuyïët Phong NGUYÏÎN HUY THÙÆNG 68.Möåt vuâng tuöíi thú Myä traân àêìy
Trònh baây 38.Chïë Lan Viïn vaâ haânh trònh “tòm êm nhaåc Viïåt
Tûâ My Sún - Trõnh Tiïën Huâng laåi ta” NGUYÏÎN THUYÏËT PHONG
VUÄ QUÊÌN PHÛÚNG 70.“Baãn nùng” sùn aãnh Marc Riboud
Bòa 1:
Baâ chaáu (àaá)
Tûúång cuãa Nguyïîn Thõ Hoâa
Taâi trúå phaát haânh
Doanh nghiïåp saách Thaânh Nghôa
TP. Höì Chñ Minh
In taåi
Cöng ty in Cöí phêìn Sao Viïåt, Haâ Nöåi
Giaá: 22.000à
4.Vietnamese traditional art’s welcomed VU QUAN PHUONG
in Japan 41. My teacher: the third small words,
HOANG CHUONG those haven’t said yet
7. Good custom to celebrate new year DINH VAN DUC
BICH NGOC 44. Old memory of “amorous fellow”
8.Develop strength of many fields, NGUYEN TRUONG
exploit theme of diplomaticing culture 46. Prof Le Van Thiem - Man made basic
Year effectly of Vietnamese education
HOANG TUAN ANH HA HUY KHOAT
10. Diplomaticing culture 48. Art of Tay puppet
THAI KIM LAN NGUYEN TUAN LONG
13. Swastika - an old symbol of 50. Paintist sells salt
mercifulness NGUYEN VAN HOC
NELI MAGDALINI SFIOPOULOU 52. Tiger in the Medium Area one-time
14. To sacrifice to Land LE VIET THO
THANH HOA 54. Hoang Quynh Mai - gentle and
16. Do not perform relic of kettledrum passionate
DUONG DINH MINH SON PHAM NGOC ANH
20. Vac Villagle - Area of spirit 56. Cane-brake dozes
LE BA LIEU NGUYEN NGOC TU
22. Day of looking sideways rivulet into 58. Mussel rice in Hue
Mr Doc River TRAN KIEM DOAN
NGUYEN LE HONG HUNG 60. Bao Son paradise
24. Legend of the origin of Quan Ho NGUYEN THI THU HA
songs 62. Ba Be Lake - Sapphire of Viet Bac
NGUYEN THE KHOA forest
28. Dong Nhac De Ba - Trinh Chua lady VU HAI SA
NGOC ANH 64. Phuong Vu - cultural village
30.Light of bolide is not put out DIEN KHANH
NGUYEN YEN THE 68. Area of childhood in America‘s
34. Pham Ngoc Khue, Who are you? brimful Vietnamese music
NGUYEN HUY THANG NGUYEN THUYET PHONG
38. Che Lan Vien and itinerary “look for 70. Instinct to hunt for picture
myself again” Marc Riboud
SÛÅ KIÏÅN BÒNH LUÊÅN

NGHÏÅ THUÊÅT DÊN TÖÅC VIÏÅT NAM

ÀÛÚÅC HOAN NGHÏNH ÚÃ NHÊÅT BAÃN
GS HOAÂNG CHÛÚNG

Nhêån lúâi múâi cuãa Töíng cuåc Nghïå thuêåt

Nhêåt Baãn (thuöåc Böå Vùn hoaá Nhêåt Baãn)
vaâ Hiïåp höåi Biïíu diïîn Nghïå thuêåt Dên
gian Nhêåt Baãn, Trung têm Nghiïn cûáu
Baão töìn vaâ Phaát huy Vùn hoaá Dên töåc àaä
tuyïín choån möåt söë nghïå sô xuêët sùæc úã
Nhaâ haát Cheâo Viïåt Nam, cuâng caác nghïå sô
úã Trung têm Nghiïn cûáu Êm nhaåc dên
töåc Viïåt Nam húåp thaânh möåt àoaân nghïå
thuêåt 15 ngûúâi tham gia Liïn hoan Nghïå
thuêåt Biïíu diïîn Dên gian Quöëc tïë taåi
Tokyo tûâ ngaây 15-21/2/2009. Àoaân àaä
coá hai buöíi diïîn rêët thaânh cöng taåi Nhaâ
haát Quöëc gia Tokyo vaâ möåt buöíi taåi höåi
thaão Quöëc tïë vïì nghïå thuêåt trònh diïîn dên
gian chêu AÁ úã Osaka, thaânh phöë lúán thûá
hai cuãa Nhêåt Baãn.

NSÛT Vên Quyïìn

C
hûúng trònh cuãa Àoaân
mang túái liïn hoan quöëc tïë
göìm coá saáu tiïët muåc. Múã
àêìu laâ baâi haát Múâi nûúác múâi trêìu,
thïí hiïån phong tuåc hiïëu khaách cuãa
ngûúâi dên Viïåt Nam àöëi vúái khaách
laå “Möîi khi khaách àïën chúi
nhaâ/Àöët than quaåt nûúác, pha traâ
múâi ngûúâi xúi..”...Tiïëp theo laâ trñch
àoaån cheâo Thõ Mêìu lïn chuâa do
hai NSÛT Vên Quyïìn vaâ Thuyâ
Dung biïíu diïîn. Tiïët muåc àaä gêy
hûáng thuá cho khaán giaã Nhêåt Baãn vò
ngûúâi Nhêåt vêîn ngûúäng möå Phêåt
giaáo. Thêåm chñ hoå coân hiïíu vaâ noái
àûúåc cêu “Nam mö a di àaâ phêåt”
theo gioång Nhêåt. Sûå truâng húåp vùn
hoaá êëy laâ nhûäng yïëu töë gêy hûáng
thuá cho khaán giaã úã xûá mùåt trúâi
moåc. Àùåc biïåt tiïët muåc haát xêím do
nhaåc sô Mai Tuyïët Hoa biïíu diïîn
vúái baâi “Cöng cha nghôa meå sinh
thaânh” vúái cêy àaân nhõ Mai Tuyïët
Hoa vûâa àaân vûâa haát trong êm
àiïåu dõu ngoåt thiïët tha sêu lùæng,
khiïën cho caã höåi trûúâng 1200 ngûúâi
nhû nñn lùång röìi cuöëi cuâng vöî tay
keáo daâi. Khaán giaã Nhêåt cuäng toã ra
rêët thñch thuá khi caác cö gaái Quan
hoå mùåc aáo tûá thên, àöåi noán quai
thao haát baâi “Mûúâi thûúng” coá
nhaåc àïåm vaâ àiïåu haát àöi khöng
coá nhaåc àïåm. Àaáng chuá yá laâ àaåo
diïîn Nhêåt coân cho Anh hai quan
hoå ài trïn chiïëc cêìu bùæc tûâ cûãa
phoâng khaán giaã vaâo sên khêëu núi

VÙN HIÏËN
4 VIÏÅT NAM
“Thõ Mêìu lïn chuâa”
Chõ hai quan hoå àang ngoáng chúâ...
röìi hoå haát giao duyïn, böåc löå chêët
trûä tònh sêu lùæng cuãa dên ca Viïåt
Nam. Tiïët muåc cuöëi cuâng cuãa
chûúng trònh laâ Chêìu vùn - Ba giaá
àöìng do NSÛT Vên Quyïìn vaâ töëp
nûä biïíu diïîn. Tuy hònh thûác biïíu
diïîn vaâ êm nhaåc rêët múái laå vúái
ngûúâi Nhêåt, nhûng yïëu töë têm linh
trong nöåi dung tiïët muåc àaä hoaân
toaân chinh phuåc khaán giaã xûá súã
hoa Anh àaâo. Àùåc biïåt àïën phêìn
cuöëi tiïët muåc, khi Baâ chuáa Thûúång
ngaân ài trïn chiïëc cêìu phaát löåc thò
Àoaân nghïå sô Viïåt Nam giao Lûu vúái caác nghïå sô quöëc tïë
Mai Tuyïët Hoa vúái baâi xêím “Cöng cha
nghôa meå sinh thaânh”
hai bïn cêìu khaán giaã àûáng dêåy dú
tay hûáng lêëy nhûäng chiïëc oaãn nhû
àoán nhêån vêåt thiïng cuãa trúâi phêåt
ban cho. Rêët tiïëc laâ löåc quaá ñt maâ
ngûúâi xin thò quaá nhiïìu...
Dûúâng nhû Ban töí chûác Liïn
hoan quöëc tïë Tokyo muöën daânh sûå
ûu tiïn cho Àoaân Viïåt Nam, nïn
àaä sùæp xïëp cho àoaân biïíu diïîn úã
phêìn cuöëi daâi hún vaâ khi buöíi biïíu
diïîn kïët thuác thò caác nghïå sô Viïåt
Nam àûúåc àûáng laåi chaâo khaán giaã
úã tiïìn àaâi nhû möåt sûå tön vinh àùåc
biïåt. Tiïëp theo laâ caác àoaân Nhêåt ùn
“Ba giaá àöìng”
mùåc rûåc rúä trong nhiïìu sùæc maâu
dên töåc böîng xuêët hiïån tûâ dûúái
“loâng àêët” nhoi lïn, sau lûng hoå laâ
möåt haâng tre truác xanh tûúi dûúái
luöìng aánh saáng àùåc taã caâng laâm
cho sên khêëu vö cuâng rûåc rúä vaâ
caâng tön thïm veã àeåp cuãa nhûäng
cö gaái Viïåt Nam. Caác nghïå sô Nhêåt
Baãn tiïën dêìn ra tiïìn àaâi sên khêëu
nùæm tay caác nghïå sô Viïåt Nam röìi
duâng con vêåt thiïng kiïíu àêìu röìng
àöåi lïn àêìu tûâng nghïå sô Viïåt Nam
nhû ban phûúác laânh cho möîi
ngûúâi...
VÙN HIÏËNVIÏÅT NAM
5
SÛÅ KIÏÅN BÒNH LUÊÅN
Nïëu khaán giaã úã Tokyo hêìu hïët
laâ nhûäng ngûúâi yïu nghïå thuêåt
phaãi mua veá rêët àùæt trûâ khaách múâi
cuãa Böå Vùn hoaá Nhêåt vaâ Àaåi sûá
quaán ta thò úã Osaka-Sa Kai khaán
giaã hêìu hïët laâ caác nhaâ nghiïn cûáu
Nhêåt, Trung Quöëc, Laâo,
Campuchia... Vaâ nïëu úã sên khêëu
Nhaâ haát Quöëc gia Tokyo cûåc kyâ
hoaânh traáng vaâ cûåc kyâ nghiïm
ngùåt vúái khoaãng caách giûäa ngûúâi
diïîn vaâ ngûúâi xem. (Khaán giaã
khöng àûúåc tùång hoa, khöng àûúåc
àïën gêìn sên khêëu, khöng àûúåc
quay phim chuåp aãnh...) thò úã Sa-
Kai ngûúâi xem dïî daâng tiïëp cêån
vúái sên khêëu, kïí caã quay phim,
chuåp aãnh. Vò àêy hêìu hïët laâ àaåi
biïíu dûå Höåi thaão quöëc tïë vïì nghïå
thuêåt dên gian chêu AÁ. Vaâ mùåc duâ
laâ nhûäng nhaâ nghiïn cûáu, nhûng
hoå vêîn bõ nghïå thuêåt dên gian
Viïåt Nam cuöën huát, vaâ tònh caãm
êëy àûúåc thïí hiïån bùçng nhûäng
traâng vöî tay keáo daâi.
ÚÃ àêy phaãi cöng nhêån möåt
àiïìu laâ cöng taác nghiïn cûáu giúái
thiïåu nghïå thuêåt vö cuâng quan
troång, cuå thïí laâ nïëu khöng coá
nhûäng lúâi giúái thiïåu cuãa GS
Tomoaki Fujii vïì vùn hoaá dên töåc
Viïåt Nam, vïì nhûäng neát tûúng
àöìng vùn hoaá Nhêåt-Viïåt, vïì nhûäng
àùåc sùæc cuãa cheâo, quan hoå, haát
xêím, chêìu vùn... thò coá leä hiïåu ûáng
VÙN HIÏËN
6 VIÏÅT NAM
nghïå thuêåt khöng àûúåc cao, búãi
ngûúâi xem khöng thïí lêìn àêìu maâ
hiïíu àûúåc nhûäng loaåi hònh nghïå
thuêåt Viïåt Nam múái laå diïîn ra trïn
sên khêëu Nhêåt.
Cuäng cêìn noái thïm rùçng, cöng
nghïå biïíu diïîn hiïån àaåi cuãa nûúác
baån àaä goáp phêìn laâm nïn thaânh
cöng cuãa chûúng trònh cuãa Àoaân
Viïåt Nam taåi Festival Tokyo 2009.
Vaâ möåt àiïìu töi phaãi nhùæc túái laâ sûå
höî trúå tinh thêìn cuãa Àaåi sûá quaán
Viïåt Nam taåi Tokyo, cuäng nhû
Töíng laänh sûå Viïåt Nam taåi Osaka
àaä laâm cho àoaân chuáng töi thêëy
êëm loâng vaâ tûå haâo dên töåc trïn àêët
Nhêåt. Àiïìu àoá àûúåc thïí hiïån ngay
tûâ buöíi giao lûu àêìu tiïn àûúåc
nûúác baån töí chûác hïët sûác trang
troång. Taåi àêy vïì phña baån chó coá
baâi phaát biïíu chñnh thûác cuãa öng
Töíng cuåc trûúãng Vùn hoaá Nhêåt
Baãn, coân laåi laâ baâi phaát biïíu cuãa
Tham taán cöng sûá Viïåt Nam vaâ baâi
phaát biïíu cuãa Trûúãng àoaân Viïåt
Nam. Cuâng vúái baâi phaát biïíu,
Àoaân Viïåt Nam coân giúái thiïåu vúái
baån baâi ca quan hoå vaâ àöåc têëu saáo
meâo. Caã höåi trûúâng nhiïåt liïåt hoan
nghïnh vaâ caác nghïå sô Nhêåt aâo lïn
xin chuåp aãnh vúái nghïå sô Viïåt
Nam, taåo thaânh möåt khöng khñ
hûäu nghõ thùæm tònh Viïåt - Nhêåt.
Chuáng töi coân vinh haånh àûúåc
àïën thùm àaåi sûá quaán cuãa ta, taåi
Tokyo, àûúåc thùæp hûúng trïn baân
thúâ Baác Höì, vaâ àûúåc chiïu àaäi moán
phúã Viïåt Nam cuâng vúái nhûäng
moán quaâ khaác nûäa.
Anh Haâ - tham taán chñnh trõ àaåi
sûá quaán cuãa ta cho biïët: Àêy laâ
Àoaân nghïå thuêåt Viïåt Nam àêìu
tiïn àûúåc vaâo biïíu diïîn taåi Nhaâ
haát Quöëc gia Tokyo - möåt nhaâ haát
lúán nhêët, hiïån àaåi nhêët cuãa Nhêåt
Baãn. Giaá veá úã àêy túái 6,7 triïåu àöìng
Viïåt Nam. Anh Haâ coân cho biïët,
ngûúâi xem rêët thñch haát xêím, haát
cheâo, haát quan hoå vaâ chêìu vùn...
noái chung laâ àoaân àaä gêy àûúåc
aãnh hûúãng rêët töët vïì vùn hoaá Viïåt
Nam, thûåc hiïån töët chñnh saách
ngoaåi giao vùn hoaá cuãa Chñnh phuã,
goáp phêìn thuác àêíy nûúác baån trong
viïåc tiïëp tuåc viïån trúå ODA cho Viïåt
Nam.
Chuáng töi cuäng hïët sûác caãm
àöång khi vûâa àùåt chên túái thaânh
phöë Sa Kai àaä thêëy anh Lï Àûác
Lûu - Töíng laänh sûå vaâ anh Linh
phuå traách vùn hoaá túái thùm vúái têët
caã têëm loâng yïu quyá nghïå thuêåt
dên töåc. Caác anh toã ra rêët tiïëc laâ
Àoaân khöng thïí úã laåi diïîn phuåc vuå
riïng cho Viïåt Kiïìu úã Osaka vò baâ
con rêët thiïët tha àûúåc xem nghïå
thuêåt cuãa nûúác nhaâ.
Trûúác khi lïn àûúâng vïì nûúác,
chuáng töi coân àûúåc chñnh quyïìn
thaânh phöë SaKai chiïu àaäi êím thûåc
Nhêåt Baãn, àûúåc caác baån Nhêåt Baãn
àûa ài tham quan caác àïìn chuâa, di
tñch nöíi tiïëng cuãa OsaKa. Baån tiïîn
chuáng töi ra têån sên bay, laâm thuã
tuåc cho tûâng ngûúâi, cho àïën phuát
choát àïìu bùæt tay öm hön thùæm
thiïët vaâ heån gùåp laåi úã Tokyo, úã
Osaka vaâ úã Haâ Nöåi...
Nghïå thuêåt dên gian Nhêåt Baãn tham dûå
Liïn hoan
 LÏå ÀEÅP MÛÂNG XUÊN
BÑCH NGOÅC

Nhû àaä thaânh möåt lïå àeåp, khi xuên vïì, tïët àïën, nhûäng ngûúâi hoaåt àöång vùn hoáa dên töåc laåi gùåp mùåt nhau trong möåt chûúng trònh nghïå
thuêåt vò cöång àöìng. Xuên 2007, chûúng trònh vui tïët cuâng caác em thiïëu nhi coá hoaân caãnh àùåc biïåt; xuên 2008, chûúng trònh “Àïm haát
xêím vaâ tröëng quên mûâng xuên Mêåu Tyá” vaâ xuên 2009 naây laâ chûúng trònh “Nhûäng ngöi sao nghïå thuêåt dên töåc”. Àêy laâ nhûäng àïm
nghïå thuêåt mûâng xuên thêåt àùåc biïåt, ngûúâi diïîn khöng nhêån thuâ lao, ngûúâi xem coân àoáng goáp vaâo hoâm tûâ thiïån.

À
ûáng ra töí chûác nhûäng chûúng trònh naây, Trung
têm Nghiïn cûáu Baão töìn vaâ Phaát huy Vùn hoaá
Dên töåc vaâ taåp chñ Vùn Hiïën Viïåt Nam muöën
coá möåt hoaåt àöång mûâng Àaãng, mûâng xuên thûåc sûå yá
nghôa: giúái thiïåu nhûäng veã àeåp cuãa nghïå thuêåt truyïìn
thöëng dên töåc vaâ giuáp àúä nhûäng ngûúâi nghïå sô ngheâo,
nhûäng treã em coá hoaân caãnh khoá khùn coá möåt caái tïët êëm
cuáng. Ba nùm qua, chûúng trònh ngaây caâng àûúåc nhiïìu
àún võ nghïå thuêåt, nhiïìu nghïå sô cuäng nhû caác doanh
nghiïåp haão têm hûúãng ûáng nhiïåt tònh.
Chûúng trònh nghïå thuêåt vò cöång àöìng xuên 2009
mang tïn “Nhûäng ngöi sao nghïå thuêåt dên töåc” giúái
thiïåu möåt söë nghïå sô xuêët sùæc coá mùåt trong Àoaân nghïå
thuêåt Viïåt Nam tham gia Festival Nghïå thuêåt Dên gian
thïë giúái töí chûác taåi Nhêåt Baãn vaâo giûäa thaáng 2 nùm
2009 vaâ chûúng trònh giúái thiïåu nghïå thuêåt Viïåt Nam
taåi caác trûúâng Àaåi hoåc Myä seä àûúåc töí chûác trong giûäa
nùm 2009. Caã hai sûå kiïån naây àïìu do Trung têm
Nghiïn cûáu Baão töìn vaâ Phaát huy Vùn hoaá Dên töåc töí
chûác thûåc hiïån theo lúâi múâi cuãa Böå Vùn hoaá Nhêåt Baãn
vaâ caác trûúâng àaåi hoåc Myä. Tham gia chûúng trònh naây
ngoaâi nhûäng nghïå sô taâi nùng trïn miïìn Bùæc coân coá
TS.NSÛT Baåch Tuyïët, ngûúâi àûúåc khaán giaã caã nûúác
hêm möå vaâ àöìng nghiïåp mïånh danh “Caãi lûúng chi NSÛT Baåch Tuyïët biïíu diïîn trong chûúng trònh “NNSNTDT”
baão” trong hún 40 nùm qua, möåt taâi nùng lúán cuãa nghïå
ngûúâi xem. Àïí töí chûác àûúåc chûúng trònh naây vaâ coá
thuêåt caãi lûúng. TS.NSÛT Baåch Tuyïët vêîn tûå boã tiïìn tuái
haâng trùm phêìn quaâ tïët tùång cho caác nghïå sô cao tuöíi,
mua veá bay ra Haâ Nöåi àïí giúái thiïåu laåi vúái khaán giaã
caác nghïå sô ngheâo vaâ treã em khuyïët têåt laâ coá sûå taâi trúå
Thuã àö hònh aãnh möåt Thaái hêåu Dûúng Vên Nga rûåc
saáng vaâ chõ àaä uãng höå toaân böå thuâ lao biïíu diïîn àïí goáp cuãa Cöng ty TNHH Chu Viïåt vaâ Töíng Giaám àöëc Lï
laâm quaâ tùång cho caác nghïå sô vaâ treã em coá hoaân caãnh Haãi Chêu. GS anh huâng Lao àöång Vuä Khiïu - 94 tuöíi,
khoá khùn úã Haâ Nöåi vui tïët Kyã Sûãu. Trong chûúng trònh Àaåi sûá àùåc mïånh toaân quyïìn nûúác Rumani Dumitru
biïíu diïîn naây, Baåch Tuyïët àaä vinh dûå àûúåc trao tùång Olaru... àaä àïën dûå vaâ trûåc tiïëp trao tùång quaâ cho caác
giaãi thûúãng cao quyá mang tïn Danh nhên Àaâo Têën. nghïå sô ngheâo vaâ caác em khuyïët têåt úã Cöng ty Cöng
Cuâng coá mùåt vúái ngöi sao caãi lûúng Baåch Tuyïët, caác nghïå thöng tin PWD Soft. Trûúác àoá, trong ngaây hoåp
ngöi sao cuãa nghïå thuêåt cheâo, chêìu vùn, quan hoå, haát mùåt cöång taác viïn cuãa Taåp chñ Vùn Hiïën Viïåt Nam taåi
xêím... nhû caác NSÛT Vên Quyïìn, Thuyâ Dung, Lûúng TP Höì Chñ Minh (17.1.2009), Cöng ty Chu Viïåt cuäng àaä
Duyïn vaâ caác nghïå sô treã Ngoåc Sún, Thu Haâ, Àònh Bêíy, tùång quaâ cho nhûäng nghïå sô laäo thaânh nöíi tiïëng nhû
Mai Tuyïët Hoa àaä laâm nïn möåt chûúng trònh nghïå nhaåc sû Nguyïîn Vônh Baão, caác NSND Ba Vên, Lïå Thi,
thuêåt truyïìn thöëng dên töåc àêìy maâu sùæc vaâ cuöën huát nhaâ viïët kõch Nguyïîn Tûúâng Nhêîn...

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

7
SÛÅ KIÏÅN BÒNH LUÊÅN

phaát triïín thïë

BÖÅ TRÛÚÃNG HOAÂNG TUÊËN ANH

Trong khöng khñ tûng bûâng cuãa nhûäng ngaây àêìu nùm 2009, Böå Vùn hoaá, Thïí thao vaâ Du lõch töí chûác buöíi gùåp mùåt thên mêåt caác àöìng chñ laäo
thaânh caách maång, Nghïå sô nhên dên, Nhaâ giaáo Nhên dên, Giaáo sû, taác giaã àûúåc tùång Giaãi thûúãng Höì Chñ Minh, Giaãi thûúãng Nhaâ nûúác vïì vùn
hoåc nghïå thuêåt, cêëp trûúãng caác àún võ thuöåc Böå àaä nghó hûu hiïån àang söëng taåi Haâ Nöåi nhên dõp Tïët àïën. VHVN trñch àùng baâi phaát biïíu cuãa
Böå trûúãng Böå Vùn hoaá, Thïí thao vaâ Du lõch Hoaâng Tuêën Anh taåi buöíi gùåp mùåt naây.

B
öå Vùn hoaá, Thïí thao vaâ Du
lõch luön ghi nhêån vaâ àaánh
giaá cao loâng nhiïåt thaânh,
niïìm àam mï cöëng hiïën, tinh thêìn
saáng taåo, sûå cöë gùæng nöî lûåc cuãa caác
àöìng chñ àïí taåo nïn nhûäng cöng
trònh, taác phêím, saãn phêím, thaânh
tñch coá giaá trõ cao; giaãng daåy, àaâo
taåo vaâ dòu dùæt caác em hoåc sinh,
sinh viïn àaåt nhiïìu giaãi thûúãng
quöëc tïë, tö thùæm baãn sùæc vùn hoaá,
khùèng àõnh baãn lônh cuãa ngûúâi
Viïåt Nam, dên töåc Viïåt Nam.
Nhiïìu võ laänh àaåo caác àún võ àaä
àoáng goáp nhûäng yá kiïën têm huyïët
vò sûå phaát triïín cuãa Ngaânh. Thay
mùåt Laänh àaåo Böå Vùn hoaá, Thïí
thao vaâ Du lõch, chuáng töi xin ghi
nhêån vaâ baây toã loâng caãm ún sêu
sùæc àöëi vúái nhûäng cöng lao, sûå
àoáng goáp, quan têm cuãa caác àöìng
chñ vaâo thaânh tñch chung cuãa
Ngaânh trong suöët nhûäng nùm vûâa
qua.
Nùm 2008 vûâa qua laâ nùm àêìu
tiïn Ngaânh vùn hoaá, thïí thao vaâ
du lõch thûåc hiïån chûác nùng,
nhiïåm vuå quaãn lyá àa ngaânh, àa
lônh vûåc theo Nghõ quyïët cuãa Quöëc
höåi vaâ sûå phên cöng cuãa Chñnh
phuã. Mùåc duâ gùåp nhiïìu khoá khùn,
thûã thaách, aãnh hûúãng lúán vaâ trûåc
tiïëp tûâ khuãng hoaãng kinh tïë thïë
giúái, nhûng vúái tinh thêìn àoaân kïët,
tñch cûåc, chuã àöång khùæc phuåc khoá
khùn, caán böå, cöng chûác, viïn

Võnh Haå Long

VÙN HIÏËN
8 VIÏÅT NAM
chûác, ngûúâi lao àöång toaân Ngaânh
àaä àaåt àûúåc nhûäng thaânh tûåu
quan troång trong viïåc thûåc hiïån kïë
hoaåch cöng taác nùm 2008 vaâ kïë
hoaåch 5 nùm 2006-2010. Töí chûác,
böå maáy quaãn lyá cuãa Ngaânh tûâ
Trung ûúng àïën cú súã àûúåc kiïån
toaân, phaát huy hiïåu lûåc, hiïåu quaã.
Vùn hoaá tiïëp tuåc phaát huy vai troâ
laâ “nïìn taãng tinh thêìn cuãa xaä höåi”;
thïí thao thaânh tñch cao àaåt thaânh
tñch töët taåi Olympic Bùæc Kinh 2008,
Àöåi tuyïín Boáng àaá quöëc gia Viïåt
Nam àoaåt chûác vö àõch Giaãi Boáng
àaá Àöng Nam AÁ (AFF Suzuki Cup
2008); du lõch àûúåc àaánh giaá laâ
àiïím àïën an toaân vaâ hêëp dêîn nhêët
Àöng Nam AÁ”, laâ ngaânh dõch vuå
àûáng àêìu doanh thu ngoaåi tïå vïì
xuêët khêíu, àoáng goáp khoaãng 5%
GDP.
Nùm 2008, bïn caånh cöng taác
“ngoaåi giao kinh tïë” vaâ “ngoaåi
giao chñnh trõ”, “ngoaåi giao vùn
hoaá” àaä àaåt àûúåc nhiïìu thaânh tñch,
goáp phêìn khöng nhoã trong viïåc
giúái thiïåu nhûäng thaânh tûåu cuãa
cöng cuöåc àöíi múái àêët nûúác.
Thöng qua viïåc töí chûác caác hoaåt
àöång giao lûu vùn hoaá àöëi ngoaåi,
caác lïî höåi, ngaây höåi vùn hoaá, thïí
thao vaâ du lõch, chuáng ta àaä giúái
thiïåu vúái baån beâ quöëc tïë vïì möåt
Viïåt Nam vúái möi trûúâng chñnh trõ
öín àõnh, kinh tïë phaát triïín, àêët
nûúác hoaâ bònh, caãnh quan tûúi
àeåp, con ngûúâi thên thiïån, giaâu
loâng mïën khaách. Nùm 2008, lêìn
àêìu tiïn nhiïëp aãnh Viïåt Nam àaä
Nùm 2008: nùm Du lõch Mïköng - Cêìn Thú
àoaåt Cuáp thïë giúái cuöåc thi aãnh
nghïå thuêåt àen trùæng lêìn thûá 29
vúái böå aãnh “Nïëp vùn hoaá truyïìn
thöëng cuãa ngûúâi dên töåc thiïíu söë
Têy Nguyïn - Viïåt Nam”; böå phim
“Bao giúâ cho àïën thaáng mûúâi”
àûúåc bònh choån laâ möåt trong 18 böå
phim chêu AÁ xuêët sùæc nhêët moåi
thúâi àaåi. Nhiïìu sûå kiïån vùn hoaá,
thïí thao, du lõch àûúåc töí chûác taåi
Viïåt Nam thaânh cöng rûåc rúä, àoá laâ
caác sûå kiïån: Cuöåc thi Hoa hêåu
Hoaân vuä thïë giúái 2008; Cuöåc thi
bùæn phaáo hoa quöëc tïë lêìn thûá nhêët
taåi Àaâ Nùéng; Festival Huïë 2008,
Festival Têy Sún - Bònh Àõnh, Viïåt
Nam àùng cai töí chûác vaâ thi àêëu
thaânh cöng, xïëp thûá 2 trïn töíng söë
80 quöëc gia vaâ vuâng laänh thöí taåi
Giaãi vö àõch Cúâ vua treã thïë giúái
v.v... Cuöåc vêån àöång bêìu choån
Võnh Haå Long, Vûúân quöëc gia
Phong Nha - Keã Baâng, àónh
Phanxiphùng laâ Kyâ quan thiïn
nhiïn thïë giúái múái vaâ caác hoaåt
àöång trong khuön khöí nùm du lõch
quöëc gia Mïköng - Cêìn Thú 2008
àaä àaåt àûúåc nhûäng kïët quaã rêët
àaáng khñch lïå.
Bïn caånh nhûäng thaânh tñch àaä
àaåt àûúåc, chuáng töi cuäng nhêån
thêëy rùçng, sûå phaát triïín, chêët
lûúång caác hoaåt àöång vùn hoaá, gia
àònh, thïí duåc thïí thao vaâ du lõch
coân nhûäng yïëu keám, bêët cêåp. Viïåc
baão töìn, phaát huy caác giaá trõ vùn
hoaá truyïìn thöëng duâ coá nhûäng cöë
gùæng nhûng hiïåu quaã chûa cao,
coân nhûäng di saãn vùn hoaá xuöëng
Thi bùæn phaáo hoa quöëc tïë taåi Àaâ Nùéng
cêëp, bõ xêm haåi; quaãn lyá lïî höåi chûa
chùåt cheä; caác thiïët chïë vùn hoaá coân
thiïëu, khai thaác sûã duång hiïåu quaã
thêëp; mûác hûúãng thuå vùn hoaá cuãa
nhên dên coân thêëp vaâ chïnh lïåch
lúán; Chêët lûúång phong traâo “Toaân
dên àoaân kïët xêy dûång àúâi söëng
vùn hoaá, khu phöë, thön, baãn vùn
hoaá nhiïìu núi coân chûa thûåc chêët,
nùång vïì hònh thûác; cöng taác quaãn
lyá caác hoaåt àöång vùn hoaá-nghïå
thuêåt, saãn xuêët bùng àôa, vuä
trûúâng, karaoke... coân yïëu keám;
tònh traång baåo lûåc gia àònh, suy àöìi
vïì àaåo àûác truyïìn thöëng vêîn coân
xaãy ra; àaåo àûác thïí thao coân
nhûäng vi phaåm, baåo lûåc thïí thao
chûa àûúåc ngùn chùån, coân gêy bûác
xuác trong dû luêån; taåi möåt söë núi,
tònh traång ö nhiïîm möi trûúâng
trong khai thaác vaâ phaát triïín du
lõch vêîn coân...
Trong thúâi gian túái, Böå
VHTTDL seä têåp trung àïí phaát
triïín thïë maånh àa lônh vûåc, khai
thaác hiïåu quaã chuã àïì nùm Ngoaåi
giao Vùn hoaá 2009, tùng cûúâng àêìu
tû Nhaâ nûúác, huy àöång caác nguöìn
lûåc xaä höåi àïí phaát triïín VHTTDL,
àïí coá nhiïìu cöng trònh, taác phêím,
saãn phêím múái, thaânh tñch cao
hûúáng àïën 1000 nùm Thùng Long,
Haâ Nöåi.
Viïåt Nam àang höåi nhêåp maånh
meä, trúã thaânh möåt thaânh viïn tñch
cûåc cuãa cöång àöìng quöëc tïë. Tònh
hònh múái àùåt ra nhiïìu cú höåi cuäng
nhû thaách thûác àöëi vúái Ngaânh, àoâi
hoãi chuáng ta phaãi chuã àöång hún
nûäa àïí saáng taåo àûúåc nhiïìu cöng
trònh, taác phêím, saãn phêím, thaânh
tñch cao... coá giaá trõ vïì tû tûúãng vaâ
nghïå thuêåt, coá taác duång sêu sùæc àöëi
vúái àúâi söëng tinh thêìn cuãa nhên
dên, böìi dûúäng têm höìn, nhên caách
vaâ baãn lônh vùn hoaá Viïåt Nam.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
9
DIÏÎN ÀAÂN VÙN HIÏËN
NGOAÅI GIAO VÙN HOAÁ
1
. Khuöng Viïåt Thiïìn sû laâm thú
“Vûúng Lang qui tûâ” tiïîn sûá giaã
nhaâ Töëng noái lïn yá chñ tûå
cûúâng cuãa Àaåi Viïåt trong buöíi àêìu
dûång nûúác àem àïën sûå kñnh troång
cuãa cûúâng bang. Àoá laâ vùn baãn
ngoaåi giao súám nhêët trong lõch sûã
bang giao Viïåt - Trung, trong àoá yïëu
töë vùn hoaá àûúåc sûã duång nöíi bêåt nhû
möåt “viïn ngoåc” vùn chûúng saáng rúä
cuãa gia taâi vùn hoåc Viïåt Nam.
Willy Brandt phuã phuåc trûúác àaâi
kyã niïåm naån nhên Àûác quöëc xaä taåi
Warschau trong cuöåc viïëng thùm
ngoaåi giao nûúác Balan nùm 1970, àaä
laâm cho chñnh dên chuáng Àûác vaâ caã
thïë giúái xuác àöång. Giêy phuát têm linh
êëy àaä laâ giêy phuát mùåc niïåm sêu xa
nhêët - khöng chó riïng cho W. Brandt
maâ caã toaân thïë giúái - vïì hêåu quaã cuãa
chiïën tranh, möåt haânh àöång saám höëi
töåi aác cuãa thïë hïå ài trûúác vaâ cêìu
nguyïån cûúng quyïët taái lêåp hoaâ bònh
nhû laâ hûúáng ài tûúng lai cho thïë hïå
mai sau. Thöng àiïåp ngoaåi giao vùn
Töíng thöëng Myä Bill Clinton bùæt tay nhûäng ngûúâi
dên Viïåt Nam, trïn möåt toâa nhaâ úã con phöë àöëi
diïån Vùn Miïëu, ngaây 17/11/2000. AÃNH: AP
Ngoaåi trûúãng Australia Stephen Smith chùæp tay
khêën sau khi thùæp hûúng taåi Quöëc Tûã Giaám
VÙN HIÏËN
10 VIÏÅT NAM
THAÁI KIM LAN
hoaá êëy khöng hoaânh traáng, noá chó laâ
phuát chöëc caái khuyåu göëi, nhûng laâ
phuát chöëc coá giaá trõ cuãa caã gia taâi vùn
hoaá trûúác sau cuãa möåt dên töåc: Caái
quò göëi àaä trúã nïn biïíu tûúång phêím
chêët vïì “vùn hoaá ngoaåi giao”.
Phaáp Thuêån Thiïìn sû caãi trang
laâm laái àoâ tiïîn sûá giaã Trung Quöëc Lyá
Giaác vïì nûúác, ûáng khêíu àöëi àaáp thú
vúái sûá giaã àaä laâm cho Lyá Giaác khêm
phuåc vùn taâi nûúác Nam.
Bill Clinton dêîn thú Nguyïîn Du
àaä laâm cho bêìu khöng khñ ngoaåi giao
giûäa hai nûúác cûåu thuâ trúã nïn thên
thiïån. Sûå truy nhêån vùn hoaá nûúác
ngûúâi baây toã yá hûúáng chung söëng
hoaâ bònh, vaâ chung söëng hoaâ bònh
chñnh laâ muåc tiïu vùn hoaá.
Vaâ khöng phaãi laâ vñ duå cuöëi cuâng,
võ vua anh huâng Trêìn Nhên Töng
tiïën sûá giaã Trung Quöëc Trûúng Lêåp
Àaåo sau hai lêìn àaåi thùæng quên
Nguyïn bùçng “Àêìy mêm baánh cuöën
nhû höìng ngoåc, Phong tuåc tûâ xûa
cuãa nûúác Nam”. Múâi ngûúâi trûúác kia
Willy Brandt phuã phuåc trûúác àaâi kyã niïåm naån nhên Àûác quöëc xaä taåi Warschau trong cuöåc viïëng thùm
ngoaåi giao nûúác Balan nùm 1970
laâ àõch thuã nay laâ sûá giaã hoaâ bònh
nïëm moán baánh cuöën cuãa trúâi Nam,
àïí biïët ùn chúi khöng chó cao lûúng
myä võ, maâ coân laâ sûå tinh tïë taâi hoa
cuãa ngûúâi biïët nêëu vaâ ngûúâi biïët ùn
theo phong tuåc nûúác Nam. YÁ nhõ laâ
lúâi nhùæn nhuã, tön troång khaác biïåt vùn
hoaá laâ àiïìu kiïån chung söëng hoaâ
bònh.
Lûúäng quöëc Traång nguyïn Maåc
Àônh Chi kïë thûâa truyïìn thöëng tûå chuã
nhaâ Trêìn, traã lúâi cêu àöëi, laâm thú àïí
toã roä quan àiïím minh triïët Àöng
phûúng vïì nhên caách quên tûã - tiïíu
nhên, cuâng vúái taâi ûáng biïën cûåc kyâ taâi
hoa vaâ trñ tuïå àaä gêy sûå kñnh nïí nhên
taâi nûúác Viïåt trong mùæt keã àöëi taác
quyïìn uy nhêët thiïn haå thúâi bêëy giúâ.
Ngoaåi giao vùn hoaá coá traách nhiïåm
àoâi truy nhêån sûå bònh àùèng trong
phêím chêët vùn hoaá.
Thaânh cöng ngoaåi giao cuãa W.
Brandt, Clinton, Phaáp Thuêån,
Khuöng Viïåt, Trêìn Nhên Töng, Maåc
Àônh Chi khöng chó nùçm úã “nûúác sún”
“ngoaåi giao” maâ chñnh laâ úã chêët “töët
göî” cuãa vùn hoaá. ÚÃ àêy chñnh chêët
göî vùn hoaá àaä laâm cho haânh àöång
ngoaåi giao àaåt àïën sûác thuyïët phuåc
maånh meä nhêët, khi ngoaåi giao khöng
coân laâ “diplomatie” theo nghôa “laâm
mùåt” kheáo leáo lõch sûå bïn ngoaâi, hay
nghïå thuêåt xaä giao húâi húåt àoán tiïëp
nhùçm àaåt lúåi riïng, cöí suáy ûu thïë cho
möåt nhoám hay hoa myä xiïím nõnh lêëy
loâng möåt têåp àoaân.
Sûác thuyïët phuåc êëy coá àûúåc
chñnh laâ khi ngoaåi giao trúã nïn thûåc
chêët vùn hoaá toaã ra tûâ bïn trong cuãa
möåt dên töåc qua haânh traång cuãa
ngûúâi mang thöng àiïåp quöëc gia.
Thûåc chêët vùn hoaá êëy mang
chiïìu daây cuãa caã lõch sûã quöëc gia.
Hún thïë nûäa, thûåc chêët vùn hoaá
chñnh laâ höìn nûúác, hay cuäng chñnh laâ
lûúng tri cuãa caã dên töåc maâ ngûúâi àaåi
diïån mang ra cöëng hiïën úã nûúác
ngoaâi, nhû möåt biïíu hiïån nhên caách
gêëp àöi: vûâa laâ nhên diïån caá nhên
àöìng thúâi laâ cuãa têåp thïí trong sûå thïí
hiïån húåp nhêët giûäa chuã thïí laâm ngoaåi
giao vaâ vùn hoaá àêët nûúác maâ chñnh
chuã thïí chuyïín àaåt ra ngûúác ngoaâi.
2. Àõnh nghôa ngoaåi giao vùn hoaá Ngaây nay Viïåt Nam àaä taåo möåt võ thïë chñnh trõ àûúåc quöëc tïë truy nhêån. (Trong aãnh: Phoá Töíng thöëng,
cuãa möåt nûúác nhû thïë laâ àõnh nghôa Thuã tûúáng UAE Mohammed Bin Rashid Al Maktoum àoán Thuã tûúáng Nguyïîn Têën Duäng thùm Caác tiïíu
Vûúng quöëc AÃ rêåp thöëng nhêët, ngaây 15-02-2009. AÃnh: TTXVN
hay xaác àõnh laåi vùn hoaá cuãa nûúác êëy
trong vai troâ “laâm mïìm” moåi mêu
thuêîn gay gùæt maâ möåt quöëc gia phaãi maâi nhùén baãn sùæc dên töåc thaânh möåt tónh traã lui vïì “nûúác cuãa sûá giaã” laåi
gaánh chõu trong àiïìu kiïån thúâi gian thûá nûúác sún giaã taåo. Hêåu quaã coá thïí taåo nïn sûác taác duång lêu daâi vïì sûå
vaâ khöng gian àa chiïìu kñch: yá thûác àem àïën nhûäng taác duång ngûúåc nhû nhêån diïån baãn lai nhêët thïí cuãa con
hiïån taåi trong phaãn tónh quaá khûá vaâ lai cùng, mêët göëc, lïå thuöåc vùn hoaá. ngûúâi quöëc nöåi. Nhû thïë ngoaåi giao
viïîn tûúång tûúng lai. 3. Nhòn trïn phûúng diïån haânh vùn hoaá àöìng thúâi laâ sûå phaãn tónh nöåi
Chñnh tñnh vûâa àa daång vûâa àùåc àöång, ngoaåi giao vùn hoaá bao göìm giao vïì chñnh cùn cûúác vùn hoaá cuãa
thuâ cuãa khaái niïåm vùn hoaá laâm cho hai chiïìu kñch: möåt ngûúâi hay caã möåt dên töåc.
ngoaåi giao vùn hoaá khöng chó laâ “kyä Thûá nhêët CTNG coá böín phêån Coá thïí lêëy vñ duå nûúác Àûác vaâ
thuêåt” ngoaåi giao cuãa möåt ngoaåi giao chuyïín taãi hònh aãnh cuãa möåt quöëc Nhêåt Baãn sau thïë chiïën thûá II. Sau
àoaân vúái söë lûúång nhûäng qui ûúác gia trïn moåi laänh vûåc chñnh trõ, kinh cuöåc àaåi baåi toaân diïån, nûúác Àûác
quöëc tïë cêìn phaãi thi haânh trong viïåc tïë, xaä höåi vaâ vùn hoaá ra nûúác ngoaâi, àûáng trûúác möåt thaách àöë phaãi tûâ boã
bang giao quöëc tïë. Cuäng khöng chó muåc àñch laâ laâm töët hún nhûäng quan nhûäng gaánh nùång phaá saãn cuãa chuã
laâ böín phêån cuãa möåt tuyâ viïn vùn hïå vúái caác quöëc gia khaác cuäng nhû nghôa àïë quöëc vùn hoaá maâ vûúng
hoaá trong böå ngoaåi giao cêìn chuyïín dên chuáng cuãa caác nûúác êëy. triïìu vaâ chuã nghôa quöëc xaä àïí laåi,
taãi caâng nhiïìu caâng töët nhûäng biïën Thûá hai, hêåu quaã phuå cuãa cöng àöìng thúâi nöî lûåc suy tû vïì quaá khûá,
cöë “events” vùn hoaá tûâ quöëc nöåi ra taác naây - “phuå” vò khöng nùçm trong truyïìn thöëng cuäng nhû àiïìu kiïån chia
nûúác ngoaâi. Vùn hoaá vûúåt lïn trïn muåc àñch ngoaåi giao - tuy bïn lïì àöi àêët nûúác taåo bûúác tiïën trong
moåi “söë lûúång”, àoâi hoãi phêím chêët. nhûng laåi rêët quan troång: quaá trònh tûúng lai. Trong böëi caãnh êëy, ngoaåi
Trong yá nghôa êëy, ngoaåi giao vùn thûåc hiïån ngoaåi giao vùn hoaá giuáp giao vùn hoaá àaä àoáng möåt vai troâ
hoaá chûa phaãi “vùn hoaá” bao lêu vùn cho chñnh quöëc gia chuã thïí (caá nhên quan troång thay thïë nhûäng thûúng
hoaá chó laâ möåt cöng cuå cho chñnh trõ vaâ têåp thïí) coá cú höåi söëng àöång tûå lûúång boá buöåc gùæt gao vïì quên sûå
ngoaåi giao (CTNG). Cöng cuå hoaá phaãn tónh àïí biïët mònh laâ ai, àang trong viïåc àaåi diïån ra nûúác ngoaâi:
vùn hoaá cho chñnh trõ coá nguy cú laâm mùåc aáo gò, àang úã trong ngöi nhaâ ngoaåi giao vùn hoaá coá böín phêån tòm
cho vùn hoaá chó trúã nïn nhûäng hònh naâo, àang suy tû, ùn uöëng ra sao. laåi möëi quan hïå cuãa ngûúâi Àûác trong
nöåm khöng höìn, àem àïën nguy cú Chñnh quaá trònh tûå tri coá tñnh phaãn trêåt tûå quöëc tïë vaâ liïn quöëc gia. Àöìng

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

11
DIÏÎN ÀAÂN VÙN HIÏËN
thúâi möîi hònh thûác àaåi diïån cho trong
vaâ ngoaâi nûúác àïìu àûúåc quan saát taåi
quöëc nöåi. Àõnh hûúáng quan hïå ngoaåi
giao trïn trûúâng quöëc tïë bêëy giúâ
thoaát thai ngay trong tiïën trònh tûå
chónh àöën laåi diïån maåo, àaánh giaá múái
vïì giaá trõ suy tûúãng hay sûã duång laåi
truyïìn thöëng hoaâ bònh cuãa nûúác Àûác.
Vai troâ thûåc sûå cuãa vùn hoaá trong
ngoaåi giao taåo àiïìu kiïån khaã thïí
chung söëng hoaâ bònh vúái thïë giúái,
nhûng àöìng thúâi nïìn hoaâ bònh êëy àaä
taåo nïn möåt truyïìn thöëng vùn hoaá
múái cho chñnh nûúác Àûác. Chñnh
ngûúâi Àûác àaä hûúãng thuå möåt nïìn vùn
hoaá hoaâ bònh luön luön àûúåc phaãn
tónh cöng khai tûâ cöng taác ngoaåi giao
vaâ ngûúåc laåi cöng taác ngoaåi giao
nhêån àûúåc nöåi dung vùn hoaá quöëc
nöåi àïí phöí biïën ra nûúác ngoaâi. Möåt
maång lûúái ngoaåi giao vùn hoaá xaä höåi
àûúåc hònh thaânh, ngoaâi tñnh caách àaåi
diïån phaáp lyá quöëc gia: Nhûäng trung
têm ngön ngûä vùn hoaá, höåi àoaân
giao lûu, quyä baão trúå vùn hoaá, caác töí
chûác vùn hoaá quöëc tïë, saáng kiïën tû
nhên thêm nhêåp trïn moåi laänh vûåc
kinh tïë, xaä höåi, vùn hoaá.
Coá thïí noái, song song vúái nhûäng
nöí lûåc phaát triïín àêët nûúác khaác,
ngoaåi giao vùn hoaá Àûác àaä goáp phêìn
laâm cho thûúng hiïåu “made in
Germany” chiïëm lônh “thïë lûåc mïìm”
àêìy uy tñn vaâ àaä àem laåi thùæng lúåi
chñnh trõ khöng nhoã nhû ngaây höm
nay.
Cuäng thïë trûúâng húåp Nhêåt Baãn,
sûå giaãi giaáp quên sûå àaä taåo cho Nhêåt
baãn khöng haânh àöång gò khaác hún laâ
triïín khai saáng taåo vùn hoaá trong
hoaâ bònh trïn têët caã caác laänh vûåc tûâ
kyä nghïå àiïån tûã, xe húi, myä thuêåt, tû
tûúãng, vùn chûúng, tön giaáo... Thöng
àiïåp ngoaåi giao cuãa Nhêåt laâ hònh aãnh
möåt nûúác Nhêåt hoaâ bònh àêìy tñnh
nhên baãn sêu xa àïën tûâ saáng taåo vaâ
kheáo leáo myä thuêåt cuãa nïìn vùn hoaá
àaåi chuáng. Thûúng hiïåu “made in
Japan” coá ai trïn thïë giúái maâ khöng
àïí mùæt gheá qua vaâ khoá loâng tûâ chöëi?
Mùåc duâ chñnh sûå thaânh cöng naây àaä
gêy laåi khuynh hûúáng “chuã nghôa
quöëc gia” àêìy phaãn caãm, nhûng Nhêåt
Baãn yá thûác roä uy tñn cuãa noá ài tûâ vùn
hoaá àaåi chuáng, mùåc duâ chuã truúng
trúã laåi thïë lûåc quên sûå àang laâ thúâi
sûå.
VÙN HIÏËN
12 VIÏÅT NAM
Viïåt Nam àaä àûúåc thïë giúái biïët
àïën trong cuöåc chiïën giaânh àöåc lêåp,
giaãi phoáng thuöåc àõa àêìy cam go.
Möåt Viïåt Nam chiïën tranh àaä gêy
dêëu êën lïn lûúng tri cuãa nhên loaåi.
Möåt Viïåt Nam bõ chiïën tranh taân phaá
vêîn coân mang thûúng tñch khùæp núi.
Cuöåc chiïën chöëng laåi ngheâo àoái
àang dêìn bûúác tiïën lïn nhúâ sûå àöíi
múái chñnh saách kinh tïë. Ngaây nay
Viïåt Nam àaä taåo möåt võ thïë chñnh trõ
àûúåc quöëc tïë truy nhêån.
Möåt khoaãng thúâi gian daâi laänh
vûåc vùn hoaá chûa àûúåc àùåt ra àuáng
mûác song song vúái xu thïë vaâ phong
traâo höåi nhêåp toaân cêìu.
Nhûäng hiïån tûúång vùn hoaá gêìn
àêy cho thêëy phêìn nöíi cuãa möåt thûá
vùn hoaá bung ra tûâ ngoä sau maâ
khöng ài tûâ yá thûác sêu xa vïì vùn hoaá
nhû laâ baãn sùæc vaâ baãn lônh dên töåc.
Nhûäng hiïån tûúång hoaânh traáng àûúåc
mïånh danh laâ vùn hoaá nhû thi hoa
hêåu, thi sùæc àeåp àuã moåi caách khöng
thïí che giêëu tyã lïå mêët cên bùçng cuãa
hònh aãnh Viïåt Nam trïn thïë giúái khi
so vúái thûåc traång mua baán phuå nûä ra
nûúác ngoaâi, hiïån tûúång gaái àiïëm,
bïånh têåt, ö nhiïîm möi sinh... Trong
thûåc chêët, ‘thi” hay “baán” nïëu laåm
duång àïìu cuâng biïíu hiïån tònh traång
suy àöìi cuãa vùn hoaá.
Hiïån nay ngoaåi giao vùn hoaá
àang àûúåc àaánh giaá vaâ xaác àõnh têìm
voác àïí theo kõp vúái traâo lûu toaân cêìu
hoaá.
Àõnh nghôa laåi khaái niïåm vùn hoaá
trong toaân thïí nöåi haâm cuãa noá thêåt
cêìn thiïët trong böëi caãnh toaân cêìu
hiïån nay.
Trong thúâi àaåi toaân cêìu hoaá
khöng coá möåt quöëc gia riïng leã naâo
àûúåc xem hay tûå cho laâ siïu cûúâng,
ngûúåc laåi sûå tin tûúãng vaâo cöång taác
vaâ truy nhêån trang troång caác nïìn vùn
hoaá khaác biïåt hêìu traánh khoãi nhûäng
tranh chêëp quöëc gia àang àûáng trûúác
nhûäng thûã thaách toaân cêìu hoaá.
Nhûäng vêën àïì nhû ngheâo àoái, bêët
öín kinh tïë, thûúng maåi, sûác khoeã, kyä
thuêåt, baão vïå möi sinh vaâ tranh chêëp
chñnh trõ coá thïí àûúåc nghiïn cûáu
trong viïîn tûúång vùn hoaá. Vùn hoaá
coá thïí laâ chòa khoaá cho giaãi àaáp
nhûäng vêën naån trïn, búãi vò vùn hoaá
taåo nïn cú súã nhêån diïån sûác maånh
töìn sinh cuãa dên töåc trong thïë giúái,
song haânh cuâng nhûäng dên töåc khaác.
Vùn hoaá chñnh laâ caái cêìu nöëi sûå cöång
taác vúái caác dên töåc khaác, vúái truyïìn
thöëng giaá trõ vaâ phaát triïín lõch sûã. Chó
khi naâo ta truy nhêån sûå khaác biïåt,
chuáng ta hoåc àûúåc laâm thïë naâo cho
moåi cöång taác töët àeåp hún hêìu giaãi
quyïët nhûäng vêën naån chung.
Triïët lyá cuãa ngoaåi giao vùn hoaá
dûåa trïn nguyïn tùæc chung söëng hoaâ
bònh. Triïín khai ngoaåi giao vùn hoaá
coá nghôa triïín khai sûå thöng caãm
hiïíu biïët lêîn nhau, taåo nïn niïìm tin
vaâ àöëi thoaåi àïí xêy dûång cöång sûå
giûäa ngûúâi vaâ ngûúâi, giûäa caác quöëc
gia. Thêu têåp, trao àöíi kinh nghiïåm,
tri thûác chuyïn mön àïí traánh nhûäng
hiïíu lêìm giûäa nhûäng ngûúâi chung
söëng trïn àõa phûúng, vuâng, quöëc
gia, quöëc tïë, hêìu tiïën àïën thöng caãm
vaâ cöång taác.
Genscher, möåt trong nhûäng nhaâ
ngoaåi giao thaânh cöng cuãa nûúác Àûác
cho rùçng chñnh trõ cêìn vùn hoaá, búãi vò
chñnh trõ chó tòm thêëy chñnh noá khi noá
tûå nhêån ra chñnh mònh laâ tiïëng noái
cuãa vùn hoaá” (1989). Quan àiïím cuãa
öng laåi caâng roä hún: “Vùn hoaá laâ àiïìu
kiïån khöng thïí thiïëu (condition sine
qua non) taåo nïn baãn lai cùn cûúác
cuãa chñnh trõ”
Thûåc chêët vùn hoaá êëy röët cuâng laâ
caái höìn dên töåc, hay laâ lûúng tri, àaåo
lyá cuãa caã möåt dên töåc. Búãi vò vùn hoaá
cao nhêët cuãa con ngûúâi giûäa loaâi
ngûúâi chñnh laâ veã àeåp àaåo àûác cuãa
möîi caá nhên böåc phaát tûâ sûå chiïm
nghiïåm thaânh têm vïì diïån muåc quöëc
gia trong quaá trònh hònh thaânh dên
töåc, hoâa nhõp vaâ theo kõp vúái lên
bang, vúái toaân thïë giúái trong muåc
àñch cao nhêët laâ chung söëng hoaâ
bònh, ngûúâi ngûúâi trong ngoaâi hoaâ
húåp haånh phuác.
Àùåt vêën àïì àaåo àûác vùn hoaá - maâ
àoá chñnh laâ hoaâ bònh - nhû laâ nïìn
taãng cuãa ngoaåi giao vùn hoaá coá
nghôa trúã laåi kïët luêån cho rùçng: “Möîi
ngûúâi laâ sûá giaã cuãa vùn hoaá mònh!”
vúái àiïìu kiïån ngûúâi êëy àûúåc hûúãng
troån veån möåt nïìn giaáo duåc àaåo àûác
vùn hoaá saáng taåo vaâ nhên baãn trûúác
ngûúäng cûãa toaân cêìu. Tûâ àoá con
ngûúâi vùn hoaá laâ àiïìu kiïån khöng thïí
thiïëu, hay noái caách khaác laâ khúãi thuãy
cuãa ngoaåi giao vùn hoaá.
Saigon 09. 01. 2009
 CHÛÄ VAÅN
möåt biïíu tûúång cöí xûa
cuãa sûå tûâ bi
NELI MAGDALINI SFIGOPOULOU
hïë giúái àaä biïët möåt caách
T röång raäi vïì chûä Vaån trong
möåt khoaãng thúâi gian daâi
trûúác cuöåc chiïën thïë giúái lêìn thûá
hai, noá laâ biïíu tûúång cuãa trñ tuïå vaâ
sûå tûâ bi. Vúái möåt lõch sûã khoaãng
3000 nùm, biïíu tûúång chûä Vaån coá
nguöìn göëc tûâ vùn hoaá ÊËn Àöå vaâ
Phûúng Têy cöí àaåi.
Noá tiïu biïíu cho sûå chuyïín
àöång khöng ngûâng - möåt sûå
chuyïín àöång giöëng nhû sûå chuyïín
àöång cuãa cöëi xay gioá hay cöëi xay
nûúác. Noá quay liïn tuåc theo chiïìu
kim àöìng höì vaâ ngûúåc chiïìu kim
àöìng höì. Khi noá quay thuêån chiïìu
kim àöìng höì, noá àaåi diïån cho nùng
lûúång vuä truå, sûác maånh vaâ trñ
thöng minh; khi noá quay ngûúåc
chiïìu kim àöìng höì noá àaåi diïån cho
sûå tûâ bi. Noá cuäng tiïu biïíu cho sûå
haâi hoaâ cuãa vuä truå vaâ sûå cên bùçng
cuãa caác phña àöëi lêåp.
Chûä "Vaån" laâ tiïëng Phaån vaâ coá
nghôa laâ "dêëu hiïåu tûå thïí hiïån".
Noái caách khaác, noá laâ möåt kñ hiïåu
cuãa "sûå tûå thûåc hiïån", vaâ dêëu hiïåu
cuãa möåt Giaác Giaã, hay coân àûúåc
biïët àïën nhû laâ möåt võ Phêåt. Do àoá,
caác võ Phêåt thûúâng àûúåc mö taã
trong caác taác phêím nghïå thuêåt laâ
mang kñ hiïåu naây trïn ngûåc hay
trïn loâng baân tay cuãa hoå.
Chûä Vaån (swastika) noái chung
àûúåc cöng nhêån laâ laâ sûå kïët húåp
cuãa hai tûâ "Su" vaâ "Asati". "Su" coá
nghôa laâ "töët àeåp" vaâ "Asati" coá
nghôa laâ "töìn taåi". Theo ngûä phaáp
tiïëng Phaån, khi hai tûâ àûúåc kïët
húåp, chuáng trúã thaânh Swasti. Coân
"-ka" laâ hêåu töë. Nïëu nhû sûå suy
diïîn cuãa chûä Vaån naây laâ àuáng, thò
yá nghôa vùn hoåc cuãa chûä àoá seä laâ
"haäy àïí cho àiïìu töët àeåp àûúåc
thùæng thïë".
Àöëi vúái caác nïìn vùn hoáa
Phûúng Têy, nhû Hy Laåp, Celtic,
Phêìn Lan, vaâ caác nïìn vùn hoáa baãn
xûá khaác, chûä Vaån cuäng tûâng laâ möåt
biïíu tûúång rêët quan troång. Noá àaä
àûúåc sûã duång trong hêìu hïët caác
lônh vûåc nghïå thuêåt nhû dïåt vaãi,
kiïën truác, göëm sûá vaâ taåc tûúång.
Caác vùn hoáa Têy Phûúng goåi noá laâ
baánh xe aánh saáng. ÚÃ Trung Quöëc,
noá àûúåc biïët àïën nhû laâ biïíu tûúång
chûä Vaån. Vaån laâ tûâ àöìng êm vúái
mûúâi nghòn, möåt con söë thûúâng
àûúåc sûã duång àïí bao haâm toaân böå
sûå saáng taåo cuãa vuä truå.
Khi Adolf Hitler lêëy chûä Vaån
laâm biïíu tûúång cho mònh, hùæn hy
voång coá àûúåc sûác maånh vuä truå cuãa
chûä àoá cho mònh. Kïí tûâ àoá, thïë giúái
hiïån àaåi àaä liïn tûúãng chûä Vaån naây
vúái chïë àöå vaâ hïå tû tûúãng cuãa
Hitler. Taåi Àûác, biïíu tûúång naây
vêîn bõ coi laâ möåt sûå só nhuåc lúán lao.
Àaä àïën luác cêìn khöi phuåc laåi võ trñ
thûåc sûå vaâ yá nghôa nguyïn thuãy
cuãa chûä Vaån naây.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
13
TÛÂ TRONG DI SAÃN

LÏÎ TÏË XAÄ TÙÆC

THANH HOAÂ

Xûa nay, chuyïån cuáng tïë khöng coân laâ chuyïån laå, nhûng viïåc tïë Xaä Tùæc laâ möåt viïåc lúán mang têìm quöëc gia àaåi sûå. Vò thïë, trong viïåc
cuáng tïë, caác vua thúâi Nguyïîn àaä xïëp lïî tïë Xaä Tùæc vaâo haâng “Àaåi tûå”, trûúác “Trung tûå” vaâ “Quêìn tûå”, tûác àûáng àêìu trong caác viïåc tïë
lïî cuãa quöëc gia.

Àoaân Ngûå àaåo do voi chiïën dêîn àêìu

Àaân Xaä Tùæc trong ngaây àaåi lïî Lïî tam sinh göìm coá trêu, dï, lúån Àñch thên nhaâ Vua laâm lïî tïë caáo trúâi àêët

VÙN HIÏËN
14 VIÏÅT NAM
T
heo saách “Àaåi Nam höåi àiïín nhõ kò, lïî tïë Xaä Tùæc laåi àûúåc triïìu tïë. Sau lûng vua vùn voä baá quan aáo
sûã lïå”, vaâo nùm Gia Long àònh àûáng ra töí chûác. Trûúác khi tïë maäo chónh tïì, haâng nguä thùèng löëi,
thûá 8 (1809), nhaâ vua àaä möåt ngaây, caác con àûúâng tûâ Àaåi neát mùåt trang nghiïm kñnh cêín cuái
xuöëng chó rùçng: “Tûâ nay vïì sau Nöåi àïën àaân Xaä Tùæc phaãi àûúåc àêìu haânh lïî. Lïî tïë cûá thïë diïîn ra
àaân Xaä Tùæc cûá ba nùm möåt kò vua queát doån saåch seä. Trûúác àoá, tûâ nhaâ trong bêìu khöng khñ trang nghiïm
thên àïën laâm lïî, lêëy caác nùm Tyá, vua cho àïën vùn voä baá quan, ngûúâi vúái nhiïìu nghi thûác phûác taåp
Ngoå, Maäo, Dêåu laâm chuêín...”. Nhû naâo tham dûå vaâo lïî tïë Xaä Tùæc cuäng nhûng trang troång, thaânh kñnh vö
vêåy cuäng àuã thêëy lïî tïë xaä tùæc laâ àïìu phaãi trai giúái chay tõnh àïí giûä cuâng. Ngay sau lïî tïë chñnh thûác,
möåt lïî rêët coá yá nghôa àöëi vúái triïìu mònh trong saåch. khi vua àaä ruát vïì Àaåi Nöåi, dên
àònh. Àïí chuêín bõ cho lïî tïë, Böå Lïî vaâ chuáng àõa phûúng trong vuâng vaâ
Theo nhû caách lñ giaãi cuãa ngûúâi Nöåi vuå àûúåc phaái àïën àaân Xaä Tùæc du khaách thêåp phûúng seä àûúåc
xûa thò “Xaä” coá nghôa laâ àaân thúâ sûãa sang baây biïån àêìy àuã lïî vêåt, àöì pheáp lïn àaân dêng hûúng cêìu cho
thêìn thöí àõa, “Tùæc” laâ àaân thúâ thêìn thúâ vaâ hûúng aán. Höm chñnh lïî, hai mûa thuêån gioá hoaâ, muâa maâng böåi
nguä cöëc. Phaâm àaä laâ con ngûúâi bïn àûúâng tûâ cûãa Ngoå Mön àïën thu, àúâi àúâi no êëm.
sinh ra trong àúâi ai cuäng àïìu nhúâ àaân Xaä Tùæc coá quên lñnh vaâ cúâ quaåt Ngaây nay, chñnh quyïìn Thaânh
àêët maâ úã, nhúâ thoác luáa àïí ùn, cho àûáng uy nghiïm, àeân àuöëc chong phöë Huïë àaä cho phuåc höìi lïî tïë
nïn xûa kia ngay tûâ thiïn tûã cho thêu àïm suöët saáng. Trïn hûúng quan troång naây nhùçm baão töìn möåt
àïën haång thûá dên ai nêëy cuäng àïìu aán úã àaân tïë ngoaâi caác thûá nghi vöën vùn hoaá quyá cuãa dên töåc.
coi troång viïåc tïë thêìn Xaä Tùæc. Vò trûúång vaâ àöì thúâ cuáng thûúâng thêëy Àöìng thúâi qua àoá taåo tiïìn àïì vaâ cú
thïë danh tûâ “Xaä Tùæc” coân haâm caái coân coá thïm lïî tam sinh göìm ba súã cho viïåc xêy dûång höì sú di tñch
yá sêu xa hún àoá laâ chó àêët nûúác vaâ con vêåt laâ trêu, dï, lúån. Àaân Xaä Tùæc àïí tûâ àoá coá thïí tiïën túái
dên töåc. Trûúác baân thúâ lúán, nhaâ vua viïåc àïì xuêët cöng nhêån lïî tïë Xaä Tùæc
ÚÃ Viïåt Nam, nöng nghiïåp laâ mònh mùåc hoaâng baâo, lûng àeo àai laâ di saãn vùn hoaá phi vêåt thïí cuãa
nïìn taãng cuãa sûå söëng, cho nïn xûa ngoåc thên chinh àûáng ra laâm chuã nhên loaåi.
kia khi lïn ngöi caác vua àïìu rêët
chuá troång àïën viïåc phaát triïín nöng AÃnh: Troång Chñnh, Àinh Cöng Hoan, Thanh Hoâa
nghiïåp. Ngûúâi xûa quan niïåm
rùçng: “Phi thöí bêët lêåp, phi cöëc bêët
thûåc, vûúng giaã dó thöí vi troång vi
thiïn haå cêìu phuác baáo cöng”, coá
nghôa laâ: “Khöng coá àêët thò khöng
thïí tröìng troåt, khöng coá nguä cöëc
thò khöng coá caái ùn. Ngûúâi laâm vua
lêëy àêët laâm troång vò thiïn haå cêìu
thêìn àêët cho phuác löåc, may mùæn”.
Vò thïë caác vua nûúác Nam khi lïn
ngöi thûúâng lêåp àaân Xaä Tùæc àïí tïë
thêìn àêët vaâ thêìn nguä cöëc àïí cêìu
mong cho dên giaâu nûúác maånh,
khñch lïå muön dên chùm lo cêëy caây
laâm giaâu chñnh àaáng, vaâ cuäng laâ
caách àïí thïí hiïån caái àûác hiïëu sinh
cuãa nhaâ vua.
Baân vïì tuåc tïë Xaä Tùæc, möîi triïìu
möîi khaác, nhûng àïën triïìu
Nguyïîn, triïìu àaåi phong kiïën cuöëi
cuâng cuãa Viïåt Nam, thò lïî tïë Xaä Tùæc
àûúåc töí chûác quy mö vaâ quy cuã
hún nhiïìu. Theo sûã cuä cho biïët,
vaâo thaáng Ba, nùm Gia Long thûá 5
(1806), nhaâ vua cho xêy àaân Xaä Tùæc
úã phña hûäu Hoaâng thaânh Huïë, tûác
thuöåc àõa baân phûúâng Thuêån Hoaâ,
thaânh phöë Huïë hiïån nay.
Vïì cú baãn, hùçng nùm, xuên thu

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

15
TÛÂ TRONG DI SAÃN

KHÖNG NÏN BIÏÍU DIÏÎN

LINH VÊÅT TRÖËNG ÀÖÌNG
DÛÚNG ÀÒNH MINH SÚN

"...Nhaâ khaão cöí hoåc Haâ Vùn Têën viïët: Ài tòm cöåi nguöìn cuãa kô thuêåt vaâ nghïå thuêåt cuãa tröëng àöìng khöng phaãi chó laâ àïí baão vïå
niïìm tûå haâo cuãa quï hûúng tröëng àöìng, maâ coân àïí baác boã nhûäng luêån thuyïët muöën tòm nguöìn göëc tröëng àöìng cuäng nhû nïìn
vùn minh Àöng Sún ngoaâi biïn giúái Viïåt Nam. Qua àêy, baác boã nhûäng yá kiïën cho rùçng Thêìn Àöìng Cöí laâ möåt nhaåc khñ, vaâ duâng
loaåi cöí vêåt têm linh naây àïí biïíu diïîn trïn sên khêëu nhû tiïët muåc “giaä” tröëng àöìng úã lïî höåi Àïìn Huâng vaâ tiïët muåc hoaâ têëu tröëng
àöìng cuãa cha con Baá Phöí..."

VÙN HIÏËN
16 VIÏÅT NAM
T
röëng àöìng laâ cöí vêåt têm linh cuãa vûúng quyïìn,
cho nïn moåi hiïån tûúång diïîn ra coá liïn quan àïën
loaåi cöí vêåt naây àïìu àûúåc sûã saách ghi laåi khaá àêìy
àuã, song khöng thêëy noái viïåc möåt töëp ngûúâi àûáng
“giaä” tröëng àöìng thaânh möåt tiïët muåc biïíu diïîn. Nhûng
lêu nay chuáng ta coi tröëng àöìng laâ möåt nhaåc khñ vaâ
àûa ra tiïët muåc “giaä” tröëng àöìng úã Lïî höåi Àïìn Huâng,
coi àoá laâ tiïët muåc truyïìn thöëng cuãa vùn hoaá dên töåc.
Hoùåc nghïå sô Baá Phöí coân theo “thûúng hiïåu” loaåi cöí
vêåt têm linh naây àïí àuác möåt chiïëc tröëng àöìng nhûng
àaä àaánh traáo húåp kim cuãa nhaåc khñ vaâ àûa lïn sên
khêëu hoâa têëu vúái àaân nhõ, coân húåp kim àöìng thau cuãa
loaåi cöí vêåt naây khöng thuöåc nhaåc khñ.
Trong khi àoá, gêìn 40 àêìu saách trong thû tõch cöí cuãa
Trung Quöëc àïìu àaä ghi cheáp nhûäng hiïån tûúång coá liïn
quan àïën tröëng àöìng, nhûng phaãi àïën saách Cûåu
Àûúng thû (thïë kyã thûá X CN) múái noái viïåc “àaánh
tröëng” chûá khöng coá saách naâo noái viïåc töëp ngûúâi àûáng
“giaä” tröëng àöìng caã. Coân úã Viïåt Nam thò caác thû tõch
tiïu biïíu nhû: Viïåt àiïån u linh, Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû,
Lônh Nam chñch quaái, Àaåi Nam nhêët thöëng chñ thò
khöng noái viïåc biïíu diïîn tröëng àöìng.
Thû tõch cuãa ta ghi cheáp trên troång loaåi vêåt linh naây
vaâ goåi laâ Thêìn Àöìng Cöí. lêåp àïìn thúâ böën muâa hûúng
khoái. Saách Viïåt àiïån u linh cho biïët àïìn Thêìn Àöìng Cöí
cuãa tónh Thanh Hoaá toaå laåc trïn nuái Àan Nï, huyïån An
Àõnh. Tûúng truyïìn àïìn úã àêy àûúåc lêåp tûâ thúâi coá
tröëng àöìng Àöng Sún, coân àïìn thúâ Ngaâi úã àûúâng Thuåy
Khuï- Haâ Nöåi laâ thúâ voång, múái coá tûâ thúâi àêìu nhaâ Lyá
vaâ àñch thên nhaâ vua àïën cuáng tïë .
Möîi dên töåc trong xaä höåi tiïìn sûã thûúâng coá möåt
“vêåt thiïng” tûúång trûng cho quyïìn uy cuãa tuâ trûúãng
vaâ dên töåc: coá töåc “vêåt thiïng” laâ chiïëc “gêåy”, coá töåc laåi
duâng chiïëc “muä” (chiïëc “gêåy”- caái “noán” cuãa Chûä
Àöìng Tûã vaâ Tiïn Dung- Laåc Viïåt), hoùåc coá töåc laåi duâng
möåt thûá vuä khñ naâo àoá. Vúái ngûúâi Thiïn Chuáa giaáo thò
“vêåt thiïng” cao nhêët laâ Kinh Thaánh, thûá àïën laâ cêy
Thaánh giaá, coân ngûúâi Viïåt töåc thò “vêåt thiïng” cao nhêët
laâ “heâm”- coân goåi laâ Thêìn Àöìng Cöí, thûá àïën laâ êën
àöìng coá viïìn dêy Tú höìng (cuöån thûâng) xung quanh.
Vò vêåy, chuáng töi coá baâi viïët naây, àïí trònh baây laåi vêën
àïì trïn nhû sau:
Tröëng àöìng laâ dõch tûâ chûä àöìng cöí cuãa Trung
Quöëc, do tûúáng Maä Viïån nguåy taåo ra, khi y àûa quên
sang àaánh chiïëm Giao Chó cuãa Hai Baâ Trûng lêìn thûá
nhêët nùm 40 - 43 sau Cöng Nguyïn (Lï Maånh Thaát).
Trong cuöåc chiïën àêîm maáu àoá, Maä Viïån àaä bùæt trïn
300 cûâ soaái, Laåc tûúáng cuãa cuöåc khúãi nghôa àaây sang
Linh Lùng vaâ tõch thu hïët “vêåt thiïng” (tröëng àöìng)
cuãa hoå. Viïåc cûúáp “vêåt thiïng” laâ àoaåt quyïìn tuâ
trûúãng, coân cöëng naåp “vêåt thiïng” laâ toã loâng thuêìn
phuåc (quan niïåm xûa). Àiïìu àoá chûáng toã “vêåt thiïng”
(tröëng àöìng) gùæn liïìn vúái cûâ soaái, Laåc tûúáng laâ lûåc
lûúång laänh àaåo Viïåt töåc chöëng Haán: Tröëng àöìng biïíu
tûúång cho linh höìn vaâ quyïìn uy cuãa tuâ trûúãng nûúác
Vùn Lang - Giao Chó, laâ “vêåt thiïng” hiïåu triïåu dên töåc
àûáng lïn chöëng ngoaåi xêm.
Maä Viïån nhêån thêëy giaá trõ têm linh cuãa loaåi cöí vêåt
naây, cho nïn y thûåc hiïån möåt loaåt caác biïån phaáp nhùçm
laâm mêët tñnh têm linh cuãa loaåi cöí vêåt êëy. Trûúác hïët y
cêëm ngûúâi Laåc Viïåt saãn xuêët, taâng trûä “vêåt thiïng”
(tröëng àöìng). Thûá àïën y goåi loaåi “vêåt thiïng” êëy laâ
àöìng cöí - möåt nhaåc khñ, ngoaâi ra coân cöí vuä cho viïåc
àuác vaâ àaánh tröëng àöìng trong nhûäng quan laåi cuãa caác
quêån úã vuâng Lûúäng Quaãng, cho nïn ngaây nay úã bïn
àoá múái nhiïìu tröëng àöìng vaâ coá tiïët muåc àaánh tröëng
àöìng röm raã, hoaânh traáng àïën thïë. Thûá ba, khi vïì
nûúác, Maä Viïån duâng söë tröëng àöìng cûúáp àûúåc úã Giao
Chó àuác ngûåa, àùåt trûúác cûãa àiïån Tuyïn Àûác vúái thêm
yá: Loaåi “vêåt thiïng” cuãa Laåc Viïåt chó nhû con ngûåa cho
àïë chïë Haán cûúäi.
Saách Hêåu Haán thû cuãa Phaåm Viïåp (424-425) quyïín
54 muåc Maä Viïån truyïån cheáp nhû sau: “Viïån hiïëu kyå
maä, thiïån biïåt danh maä û Giao Chó àùæc Laåc Viïåt àöìng
cöí, naäi truâ vi maä thûác... maä cao tam xñch nguä thöën vi tûá
xñch tûá thöën, hûäu chiïëu trñ Tuyïn Àûác àiïån haå dô vi
danh maä thûác yïn” - nghôa laâ: Maä Viïån thñch cûúäi
ngûåa, gioãi phên biïåt ngûåa töët xêëu. Öng ta lêëy àûúåc
tröëng àöìng Laåc Viïåt úã Giao Chó beân àuác thaânh ngûåa
mêîu... ngûåa cao 3 thûúác 5 têëc (khoaãng hún 1m), voâng
thên ngûåa 4 thûúác 4 têëc (khoaãng 1,5m), vua xuöëng
chiïëu àùåt ngûåa mêîu trûúác cûãa àiïån Tuyïn Àûác àïí laâm
ngûåa mêîu (hùèn vuâng àoá) seä yïn.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
17
TÛÂ TRONG DI SAÃN
Tiïëp àïën saách Quaãng Chêu kyá cuãa Buâi Thõ xuêët
hiïån vaâo khoaãng nùm 420-487 ghi laåi hiïån tûúång ngûúâi
Lyá, Laäo sûã duång tröëng àöìng úã thïë kó thûá III (CN), saách
àaä thêët truyïìn, chó coân laåi nhûäng àoaån dêîn àïí chuá giaãi
cho Hêåu Haán thû vaâ àûúåc baão töìn trong vùn baãn Hêåu
Haán thû. Àoaån vùn àoá nhû sau: “Lyá, Laäo truâ àöìng vi
cöí duy cao àaåi vi quyá diïån khoaát trûúång dû sú thaânh
huyïìn û àònh khùæc thêìn trñ tûãu chiïu chñ àöìng loaåi lai
giaã doanh mön haâo phuá tûã nûä dô kim ngên vi àaåi thoa
chêëp dô khêëu cöí khêëu caánh lûu dó chuã nhên daä”, nghôa
laâ: Ngûúâi Lyá ngûúâi Laäo àuác àöìng laâm tröëng. Tröëng lêëy
cao lúán laâm quyá, mùåt tröëng röång hún 1 trûúång(?) Luác
múái àuác xong, treo tröëng úã sên, buöíi saáng baây rûúåu
múâi àöìng loaåi àïën. Ngûúâi àïën àêìy cûãa. Con trai con
gaái nhaâ haâo phuá lêëy vaâng baåc laâm thoa lúán, cêìm thoa
goä tröëng, goä xong àïí thoa laåi cho nhaâ chuã. Ngûúâi Lyá
ngûúâi Laäo chó cû dên phi Haán úã Quaãng Chêu, töåc danh
naây xuêët hiïån trong thû tõch thúâi Tam Quöëc (thïë kyã III)
maâ nay coá ngûúâi coi laâ töí tiïn ngûúâi Choang.
Nhû vêåy, chó cêìn dêîn hai cûá liïåu xuêët hiïån súám
nhêët trong thû tõch cuãa Trung Quöëc, àaä cho ta thêëy:
Tïn goåi “àöìng cöí” do tûúáng Maä Viïån nhaâ Haán nguåy
taåo ra tûâ àêìu Cöng Nguyïn (40- 43) - ( Hêåu Haán Thû.
Cûá liïåu thûá hai laâ ngûâúi Lyá ngûúâi Laäo àuác tröëng àöìng
xong, thò treo tröëng trûúác sên... vaâ duâng thoa “ goä” vaâo
tröëng àöìng, chûá khöng duâng duâi àïí “àaánh” tröëng
(Quaãng Chêu kyá).
Coá thïí noái chi tiïët cûåc kyâ quan troång úã àêy laâ tröëng
àöìng múái àuác xong maâ “khöng àaánh thûã”, chó duâng
thoa “goä” vaâo tröëng. Àoá laâ hiïån tûúång khöng bònh
thûúâng. Ngaây nay úã nhaâ chuâa àuác chuöng xong, ngûúâi
ta laâm lïî “thûã” chuöng: trang nghiïm, cêín troång.
Chuöng àûúåc treo lïn giaá, phuã vaãi àoã àùåt trûúác sên.
Thêìy chuâa dûång Àaân traâng hûúng khoái kñnh caáo vúái
àûác Phêåt vaâ thöí thêìn: dêng àuã lïî, cêìu khêën thêëu àaåt
thiïn àõa thöí thêìn thò múái àûúåc “thûã” chuöng. Nhûng
ngûúâi Lyá, Laäo khi àuác tröëng àöìng xong, khöng laâm lïî
“thûã tröëng”. Chûáng toã viïåc àuác tröëng àöìng cuãa ngûúâi
Lyá - Laäo khöng phaãi nhùçm lêëy tiïëng vang cuãa loaåi “cöí”
naây. Hùèn laâ duâng laâm “vêåt thiïng” biïíu tûúång quyïìn
uy cuãa tuâ trûúãng vaâ dên töåc . Möåt tñn hiïåu nûäa cho ta
thêëy viïåc àuác tröëng àöìng khöng phaãi viïåc cuãa ngûúâi
bònh dên maâ cuãa bêåc vûúng quyïìn. Àoá laâ tinh thêìn cuãa
loaåi “vêåt thiïng” (heâm) do töí tiïn cuãa ngûúâi Vùn Lang
- Giao Chó taåo ra vaâ truyïìn kyä thuêåt àuác “vêåt thiïng”
naây sang vuâng Lûúäng Quaãng.
Tûâ viïåc duâng “thoa goä vaâo tröëng” trong saách
Quaãng Chêu kyá cuãa Buâi Thõ xuêët hiïån vaâo àêìu thïë kyã
thûá V (CN), hoùåc caác thû tõch khaác cuãa Trung Quöëc úã
giai àoaån àêìu naây nhû saách Têën thû - taác phêím thïë kyã
thûá VII ghi laåi viïåc nùm 378 ngûúâi Di úã Quaãng Chêu
phaá tiïìn àuác tröëng àöìng, hoùåc saách Trêìn thû cuäng thïë
kyã thûá VII ghi laåi viïåc khoaãng nùm 551, Êu Dûúng
Ngöîi àaánh Trêìn Vùn Triïåt úã Quaãng Chêu, lêëy àûúåc
nhiïìu chiïën lúåi phêím. dêng lïn vua tröëng àöìng lúán
VÙN HIÏËN
18 VIÏÅT NAM
chûa tûâng coá. Nhûng nhûäng saách naây àïìu chó múái noái
viïåc àuác tröëng àöìng vaâ cêìm thoa “goä” vaâo tröëng, chûá
chûa coá saách naâo noái viïåc duâng duâi “àaánh” tröëng àöìng
caã. Phaãi àïën saách Cûåu Àûúâng thû, taác phêím hoaân
thaânh nùm 937 - 946 múái xuêët hiïån viïåc àaánh tröëng
àöìng vaâ coi tröëng àöìng laâ möåt nhaåc khñ.
Saách Cûåu Àûúâng thû àûa ra hai tû liïåu: Möåt laâ muåc
Êm nhaåc chñ àaä ghi: Tiïët cöí laâ tröëng àöìng - àuác bùçng
àöìng. Möåt mùåt tröëng uáp xuöëng, àaánh lïn mùåt trïn.
Loaåi tröëng àöìng cuãa Nam Di, Phuâ Nam, Thiïn Truác
àïìu nhû thïë. Saách Cûåu Àûúâng thû laâ cuãa taác giaã úã
trung ûúng, coân trûúác àoá coá saách àõa phûúng vúái tiïu
àïì Linh biïíu luåc dõ cuãa Lûu Tuên laâ quan laåi úã Quaãng
Chêu vaâo khoaãng nùm 889 – 903 ghi rùçng: Nhaåc cuãa
ngûúâi Man Di coá tröëng àöìng, hònh daáng nhû yïu cöí
(tröëng coá thên eo laåi) nhûng chó möåt àêìu coá mùåt. Mùåt
liïìn vúái thên. Àuác toaân bùçng àöìng. Thên tröëng àêìy
(nhiïìu) hònh cön truâng: caá, hoa, coã. Toaân thên àïìu àùån
daây hún hai phên. Àuác rêët gioãi. “Àaánh tröëng” tiïëng
vang trong treão khöng keám tiïëng mai ruâa. Trong thúâi
Trinh Nguyïn Phiïn Quöëc (Myanmar) dêng nhaåc, coá
öëc ngoåc vaâ tröëng àöìng, múái biïët nhaâ tuâ trûúãng Nam
Man àïìu coá tröëng àöìng ([3]).
Trong Höåi thaão quöëc tïë, “Êm nhaåc truyïìn thöëng
trong böëi caãnh toaân cêìu hoaá” taåi Haâ Nöåi (ngaây 8-
9/8/2004) möåt àaåi biïíu cuãa Myanmar trong möåt Tham
luêån àaä dêîn laåi diïìu naây (ghi cheáp cuãa chuáng töi).
Nhû vêåy tûâ thïë kyã thûá X trúã ài – tûác laâ sau 900 nùm
– kïí tûâ khi Maä Viïån goåi loaåi “vêåt thiïng” êëy laâ “àöìng
cöí” thò thû tõch cuãa Trung Quöëc múái chñnh thûác goåi
loaåi cöí vêåt kia laâ “cöí”- möåt nhaåc khñ vaâ noái ngoa lïn:
“àaánh tröëng àöìng nghe tiïëng trong treão” (saách Lônh
biïíu luåc dõ). Nhûng thûåc chêët àaánh tröëng àöìng chó
nghe tiïëng bõch bõch maâ thöi, nïn múái noái “Tiïëng trong
treão nhû tiïëng mai ruâa”. Tiïëng mai ruâa cuäng bõch bõch,
chûá laâm gò coá êm thanh trong treão!
Chó cêìn dêîn mêëy cûá liïåu ban àêìu trong thû tõch cöí
cuãa Trung Quöëc àuã thêëy: Viïåc dûång àûáng möåt “vêåt
thiïng” àïí thúâ cuáng “heâm” trong nïìn vùn hoaá têm linh
cuãa Laåc Viïåt - Giao Chó thaânh “cöí ” möåt nhaåc khñ laâ coá
tûâ khi Maä Viïån múã miïång noái ra (40-43 CN) nhûng
phaãi 4 thïë kyã sau thò thû tõch Trung Quöëc múái àõnh
danh chûä “cöí” bùçng Haán tûå (trong saách Hêåu Haán thû)
vaâ duâng thoa àïí “goä” vaâo “cöí”, hiïån tûúång diïîn ra vaâo
thïë kó thûá III (C.N) úã ngûúâi Lyá - Laäo (saách Quaãng Chêu
kyá). Ngoaâi ra coân phaãi qua möåt söë taác phêím nûäa nhû
Têën thû, Trêìn thû, Tuyâ thû vaâ phaãi àïën Cûåu Àûúâng
thû (937- 946) múái chñnh thûác goåi tröëng àöìng laâ nhaåc
khñ trong muåc “Êm nhaåc chñ” cuãa saách naây. Bùæt àêìu tûâ
thïë kyã thûá X trúã ài thò thû tõch cuãa hoå àöìng loaåt, chñnh
thûác goåi loaåi vêåt linh êëy laâ “cöí” (tröëng) möåt nhaåc khñ
vaâ àaánh “tröëng àöìng”.
Viïåc giúái thöëng trõ ngoaåi bang duâng thuã àoaån phaá
naát möåt doâng cöí vêåt vùn hoaá têm linh cuãa Viïåt töåc
thaânh “cöí” (tröëng) - möåt nhaåc khñ. Hùèn keã noái ra lúâi
“cöí” cuäng thêëy ngûúång möìm, àïën khi ngûúâi cêìm buát viïët thaânh
chûä “cöí” bùçng Haán tûå trïn giêëy, cuäng thêëy run tay. Búãi vò dên töåc NGUYÏÎN HOA
bõ haåi seä truyïìn nöëi tûâng thïë hïå maâ nguyïìn ruãa keã xoaá mêët möåt
hiïån vêåt trong baãn sùæc vùn hoaá têm linh cuãa hoå. Vaâ àïën möåt thúâi
naâo àoá thò con chaáu cuãa töåc bõ haåi seä nghiïn cûáu, tòm ra nguöìn göëc
cuãa vêåt linh êëy, lêëy laåi caái tinh thêìn têm linh ban àêìu cuãa noá.
Àêët vaâ töí quöëc
Viïåc nhêån thûác vïì tinh thêìn cuãa vêåt “heâm” naây àaä àûúåc ngûúâi Khöng chó coá
Viïåt bùæt àêìu thûåc hiïån tûâ khi nûúác nhaâ giaânh laåi quyïìn tûå chuã. Caánh coâ, caánh vaåc lùån löåi
Thû tõch cuãa caác triïìu àaåi nûúác Àaåi Viïåt àïìu ghi cheáp trên troång Khoái trùæng vúân bay maái raå
loaåi “vêåt thiïng” laâ “heâm” naây vaâ goåi laâ Thêìn Àöìng Cöí, lêåp miïëu Tiïëng saáo diïìu chúi vúi...
thúâ, àñch thên nhaâ vua àïën cuáng tïë nhû àïìn Thêìn Àöìng Cöí Haâ Coân höìn bao àúâi, xûúng, thõt, maáu, möì höi
Nöåi. Coân nïëu laâ “tröëng” - möåt nhaåc khñ - thò khöng thïí diïîn ra Ngûúâi vïì àêët...
hiïån tûúång trïn. Ngoaâi ra, trong dên gian, ngûúâi laâng Ngoåc Luä,
huyïån Bònh Luåc, tónh Haâ Nam khi àaâo àûúåc cöí vêåt naây (1893) nay Àêët
goåi laâ “tröëng” Ngoåc Luä, hoå àûa vaâo thúâ trong àònh laâng, maäi vïì Coá mùæt
sau múái àûúåc àûa vïì trûng baây úã Trûúâng Viïîn Àöng baác cöí, nay Anh aánh nhòn
laâ Baão taâng lõch sûã Trung ûúng úã Haâ Nöåi . Linh thiïng
Viïåc trên troång, tön thúâ loaåi vêåt “heâm” naây àûúåc thïí hiïån úã Khöng chia cùæt
chöî: tûâ dên gian àïën vûúng quyïìn vaâ thû tõch baác hoåc àïìu khöng Khöng baán mua
núi naâo noái àïën hiïån tûúång “àaánh tröëng àöìng” - ngûúâi ta coi caách Àêët - Töí quöëc!
àaánh tröëng àöìng nhû àiïìu kiïng deâ, cêëm kyå - “huáy”.
Phaãi chùng, tûâ àoá “vêåt thiïng” naây àûúåc phaát taán hoùåc chuyïín
mêîu sang àuác úã caác nûúác Àöng Nam AÁ cöí, àïí thúâ cuáng vaâ “êën tñn”
cuãa caác Tuâ trûúãng àûúng thúâi cuãa caác vuâng àoá. Àiïìu naây cuäng
àûúåc caác hoåc giaã tûâng àïì cêåp àïën. Caãm hûáng vïì tranh
Ph. Hïgú (P.Heger) ngûúâi AÁo vúái saách Nhûäng tröëng kim khñ úã
Àöng Nam AÁ (1902) àaä phên tröëng àöìng laâm 4 loaåi, kyá hiïåu I, II, Lyá Öng voång nguyïåt
III, IV. Öng laâ ngûúâi àêìu tiïn coi tröëng àöìng loaåi I xuêët xûá úã miïìn
Bùæc Viïåt Nam, cho nïn öng àaä lêëy hoa vùn cuãa tröëng àöìng loaåi Em. Vêìng trùng rùçm
naây (tröëng Söng Àaâ) laâm tiïu chñ àïí so saánh vúái hoa vùn caác loaåi Toãa thúm muâi thñnh
tröëng àöìng úã vuâng Àöng Nam AÁ cöí (khi àoá tröëng Ngoåc Luä chûa Ruã rï
àûa vïì Haâ Nöåi). Khiïën anh
Hoùåc saách Lõch sûã nghiïn cûáu tröëng àöìng úã chêu Êu cuãa L. Ngúä Ngû Öng
Bezacier phêìn múã àêìu àaä ghi: Nùm 1715 nhaâ du lõch ngûúâi Àûác Se Húáp nguyïåt ùn thïì
Vil cho biïët: úã àaão Lu-ang (möåt àaão nhoã nùçm giûäa Timor) vaâ Ùn thïì
Timor La uát (Timor La ut) coá möåt "caái chuöng thêìn kò", thêåt ra laâ
möåt caái tröëng bùçng àöìng thau. Vêåt linh thúâ cuáng cuãa dên àõa
phûúng.
Coân H. Loofs - Wissowa ngûúâi Australia vúái thuyïët “Biïíu
chûúng vûúng quyïìn” (reqalia) thò tröëng àöìng laâ vêåt tûúång trûng
Sêëm núã
cho quyïìn lûåc húåp phaáp. Öng cho rùçng coá möåt quyïìn uy tön giaáo Anh
töìn taåi úã Bùæc Viïåt Nam trong thúâi cöí, tûúng tûå vúái quyïìn uy cuãa Sêëm núã
Giaáo hoaâng úã phûúng Têy. Theo öng, caác tuâ trûúãng böå laåc úã nhiïìu Thaáng ba
núi cuãa vuâng Àöng Nam AÁ àaä cûã sûá böå àïën Bùæc Viïåt Nam àïí xin Em
cêëp caác tröëng àöìng, maâ vúái chuáng, hoå àûúåc laâm Vua húåp phaáp. Tröí cúâ
Àoá laâ nhûäng yá kiïën cêìn thiïët cho giúái khoa hoåc Viïåt Nam trong Hoa luáa!
nghiïn cûáu vïì Thêìn Àöìng Cöí.
Nhaâ khaão cöí hoåc Haâ Vùn Têën viïët: Ài tòm cöåi nguöìn cuãa kô
thuêåt vaâ nghïå thuêåt cuãa tröëng àöìng khöng phaãi chó laâ àïí baão vïå
niïìm tûå haâo cuãa quï hûúng tröëng àöìng, maâ coân àïí baác boã nhûäng
luêån thuyïët muöën tòm nguöìn göëc tröëng àöìng cuäng nhû nïìn vùn
minh Àöng Sún ngoaâi biïn giúái Viïåt Nam. Qua àêy, baác boã nhûäng
yá kiïën cho rùçng Thêìn Àöìng Cöí laâ möåt nhaåc khñ, vaâ duâng loaåi cöí
vêåt têm linh naây àïí biïíu diïîn trïn sên khêëu nhû tiïët muåc “giaä”
tröëng àöìng úã lïî höåi Àïìn Huâng.

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

19
TÛÂ TRONG DI SAÃN
LAÂNG VAÅC - MÖÅT COÄI TÊM LINH
Baâi, aãnh: LÏ BAÁ LIÏÎU
Qua 9 lêìn töí chûác, Lïî höåi laâng Vaåc àaä chñnh thûác trúã thaânh möåt Lïî höåi truyïìn thöëng höåi àuã nhûäng yïëu töë têm linh, nhûäng sùæc maâu
vùn hoaá trong àúâi söëng cuãa àöìng baâo caác dên töåc miïìn àêët Phuã Quyâ - têy bùæc Nghïå An. Àêy laâ möåt lïî höåi àûúåc töí chûác ngay taåi
khu Di chó khaão cöí Laâng Vaåc, àûúåc Böå VHTT (cuä) cöng nhêån vaâ cêëp bùçng Di chó khaão cöí Quöëc gia nùm 1999 - thuöåc xaä Nghôa Hoaâ,
caách trung têm thõ xaä Thaái Hoaâ (Nghïå An) trïn 4 Km vïì phña Nam.
N
ùçm trong thïë àêët thiïng, ba mùåt tûåa lûng vaâo
nuái hiïím, phña Têy hûúáng ra doâng söng
Hiïëu höåi àuã khñ êm dûúng. Ngaân nùm
trûúác, núi àêy àaä hònh thaânh möåt laâng ngûúâi Viïåt cöí
phaát triïín cûåc thõnh trong quaá trònh múã coäi cuãa cha
öng.Traãi qua bao biïën àöång lõch sûã, thúâi gian laâm xoái
moân àïí laâng Vaåc dêìn dêìn chòm trong quïn laäng. Têët
caã àïìu lùång chòm trong loâng àêët, chó coân nhûäng
truyïìn thuyïët, nhûäng huyïìn thoaåi vïì möåt laâng Vaåc
cöí, vïì chiïëc Vaåc 18 quai, vïì möåt àaåo quên àöìn truá
cuãa möåt Laåc tûúáng tûâ thûúã Huâng Vûúng trong quaá
trònh múã coäi àöìn truá taåi vuâng àêët thiïng naây... Baãng
laãng trong maân sûúng huyïìn thoaåi, cho àïën möåt
ngaây thaáng Tû nùm 1972, rêët ngêîu nhiïn khi haâng
ngaân caán böå àoaân viïn thanh niïn huyïån Nghôa Àaân
ra quên laâm cöng trònh thuyã lúåi àùæp àêåp Àaåi Vaån lêëy
nûúác tûúái cho vuâng àêët phña nam huyïån àaä phaát hiïån
chiïëc tröëng àöìng laâng Vaåc àêìu tiïn, àïí tûâ àoá bùæt àêìu
giúã laåi nhûäng trang sûã cuãa laâng Vaåc möåt thúâi, möåt
Lïî rûúác tröëng àöìng vaâ caác linh vêåt laâng Vaåc (Lïî höåi nùm 2008)
VÙN HIÏËN
20 VIÏÅT NAM
thûúã xa xûa... dêëu êën cuãa quaá trònh múã mang búâ coäi
cuãa cha öng tûâ thûúã Huâng Vûúng dûång nûúác... Cuäng
tûâ àoá, qua nùm lêìn khai quêåt (1972-1973-1980-1990
vaâ 1991) vúái quy mö cêëp Quöëc gia vúái sûå tham gia
cuãa caác chuyïn gia khaão cöí trong vaâ ngoaâi nûúác,
trong àoá coá 5 nhaâ khaão cöí Nhêåt Baãn vaâo nùm 1990,
1991- trïn töíng diïån tñch 1.438 m2 àaä phaát hiïån àûúåc
1.228 hiïån vêåt coá giaá trõ, trong àoá coá 665 hiïån vêåt
bùçng àöìng thuöåc Vùn hoaá Àöng Sún. Khöng chó
nhûäng chiïëc tröëng àöìng Hï-gen loaåi I thuöåc nïìn vùn
hoaá Àöng Sún - linh khñ quöëc gia - vaâo haâng àeåp nhêët
trong söë nhûäng tröëng àöìng àûúåc phaát hiïån úã Viïåt
Nam, nhûäng hiïån vêåt bùçng àöìng nhû lûúäi ròu, dao
gùm, muäi tïn... àïën nhûäng miïëng höå têm giaáp,
nhûäng bao tay bùçng àöìng caác voä tûúáng thúâi xûa vêîn
duâng, àûúåc tòm thêëy trong nhûäng ngöi möå taáng úã àêy
cuäng àuã cú súã àïí chûáng minh cho sûå coá mùåt vaâ töìn
taåi cuãa cû dên Viïåt cöí vaâ nhûäng ngûúâi lñnh chiïën thúâi
caác Vua Huâng trïn úã miïìn têy xûá Nghïå xûa...
 Theo caác bêåc cao niïn taåi àêy kïí laåi: Thûúã xa xûa,
vuâng àêët naây coá möåt àaåo quên cuãa Vua Huâng do möåt
Laåc tûúáng tröng coi. Ngoaâi viïåc gòn giûä búâ coäi àêët Viïåt,
nhûäng chiïën binh naây coân daåy cû dên laâng Vaåc canh
taác luáa nûúác, laâm cöng viïåc tùçm tang, daåy nghïì thuã
cöng àan laát, àuác àöìng vúái nhûäng kyä thuêåt cao biïíu
hiïån nïìn vùn minh thúâi Êu Laåc. Thûúã êëy, laâng Vaåc cûåc
thõnh. Möëi quan hïå giûäa cû dên vúái quan binh àöìn truá
hïët sûác mêåt thiïët. Khi thanh bònh,binh lñnh cuâng cû
dên cuâng nhau cêëy haái trïn àöìng ruöång, luác coá giùåc,
dên laâng vaâ nhûäng ngûúâi lñnh chiïën laåi cuâng saát caánh
bïn nhau. Sau nhûäng trêån chiïën thùæng lúåi, hay vaâo dõp
höåi muâa lïî tïët... dên laâng laåi goáp gaåo thoác lúån gaâ àïí
chung vui. Àïí àun nêëu thûác ùn cho caã laâng vaâ quan
binh, ngûúâi ta phaãi duâng àïën chiïëc vaåc khöíng löì 18
quai múái àuã.Nhûäng dõp nhû thïë, caã vuâng àêët röång lúán
ngaây àïm nhöån nhõp êm vang tiïëng trêìm huâng tröëng
àöìng xen tiïëng chiïng cöìng...
Nùm 1999, tûâ nhûäng giaá trõ àñch thûåc qua nhûäng
hiïån vêåt àûúåc tòm thêëy, khu Di chó khaão cöí laâng Vaåc
àûúåc Böå VHTT (cuä) cöng nhêån vaâ cêëp bùçng Di chó khaão
cöí cêëp Quöëc gia, vaâ cuäng tûâ àoá hònh thaânh Lïî höåi Laâng
Vaåc àïí àöìng baâo caác dên töåc trong vuâng coá dõp tòm vïì
coäi têm linh, nhúá vïì möåt thúâi möåt thuúã Huâng Vûúng
dûång nûúác. Lïî höåi laâng Vaåc haâng nùm chñnh thûác àûúåc
töí chûác vaâo caác ngaây Möìng 7, Möìng Taám vaâ Möìng 9
thaáng Hai-trûúác Giöî töí Huâng Vûúng möåt thaáng.Vúái
lõch trònh Lïî höåi, tûâ trong sêu xa ngûúâi dên núi àêy vêîn
têm nguyïån röìi àêy Lïî höåi Laâng Vaåc seä trúã thaânh möåt
Lïî höåi vïì vúái cöåi nguöìn cuãa àöìng baâo miïìn têy Nghïå
An. Trong caác kyâ lïî höåi, ngoaâi nhûäng nghi lïî têm linh,
nhûäng höåi thi vùn hoaá thïí thao... nùm naâo cuäng khöng
thïí thiïëu caác cuöåc thi tòm hiïíu vïì àêët nûúác - con ngûúâi
quï hûúng vúái sûå tham gia rêët àêìy àuã vaâ nhiïåt tònh cuãa
caác nam thanh nûä tuá àïën tûâ 32 xaä, thõ trêën trong huyïån.
Caác troâ chúi, cuöåc thi thïí thao dên gian truyïìn thöëng
thûúång voä nhû thi keáo co, thi bùæn noã, thi àêëu vêåt dên
töåc... nhûäng buöíi giao lûu vùn hoaá vùn nghïå vúái nhûäng
laân àiïåu dên ca dên vuä mang àêåm baãn sùæc vùn hoaá dên
Sên Àïìn laâng Vaåc trûúác giúâ Caáo yïët (Lïî höåi 2008)
töåc. Àùåc biïåt trong lïî höåi haâng nùm coân coá Liïn hoan
cöìng chiïng vúái nhûäng vuä àiïåu àùåc trûng cuãa tûâng dên
töåc thïí hiïån qua nhûäng giaân cöìng chiïng dên töåc Thaái,
dên töåc Thöí - nhûäng dên töåc anh em chiïëm söë àöng
hiïån àang chung söëng àoaân kïët trïn vuâng àêët Phuã
Quyâ- thûåc sûå àûa laåi khöng khñ haâo huâng söi nöíi suöët
trong nhûäng ngaây diïîn ra lïî höåi.
Lïî höåi laâng Vaåc nùm 2009 (lêìn thûá 10) àûúåc töí chûác
trong caác ngaây tûâ 7 - 9 thaáng Hai êm lõch. Àêy laâ nùm
àêìu tiïn thõ xaä Thaái Hoaâ töí chûác kïí tûâ ngaây chia taách
vaâ thaânh lêåp thõ xaä trïn cú súã huyïån Nghôa Àaân cuä. Tûâ
khi hònh thaânh vaâ àûa Lïî höåi laâng Vaåc vaâo sinh hoaåt
àúâi söëng vùn hoaá cuãa ngûúâi dên vuâng àêët Phuã Quyâ
cho àïën nay, möîi nùm laâ möåt dõp àïí Lïî höåi thïm hoaân
thiïån xûáng vúái têìm voác cuãa vuâng àêët àûúåc xem laâ miïìn
àêët cöí taåi khu vûåc miïìn nuái têy bùæc Nghïå An.
Cuöëi nùm 2006, bùçng nguöìn vöën ngên saách nhaâ
nûúác 1,2 tyã, chñnh quyïìn súã taåi àaä tiïën haânh xêy dûång
Àïìn laâng Vaåc àïí laâm núi thúâ cuäng vaâ tiïën haânh caác
nghi lïî têm linh trong caác kyâ lïî höåi. Ngöi àïìn coá thiïët
kïë 3 gian lúåp ngoái êm dûúng coá diïån tñch sûã duång 154
m2 cuâng vúái toaân böå trang bõ nöåi thêët daânh cho nhûäng
nghi lïî thúâ cuáng theo têåp quaán, sên àïìn, cöíng Tam
quan trong khuön viïn 1000 m2 taåi võ trñ phaát hiïån
chiïëc tröëng àöìng laâng Vaåc àêìu tiïn vaâo thaáng Tû nùm
1972. Cuöëi nùm 2007, cöng trònh àaä cú baãn hoaân thaânh
vaâ chñnh thûác àûúåc àûa vaâo sûã duång trong lïî höåi lêìn
thûá 9. Gian giûäa cuãa Àïìn laâ aán thû thúâ caác Vua Huâng
vúái bûác hoaânh phi khùæc nöíi böën chûä àaåi tûå Vaån cöí anh
linh bùçng chûä haán, hai bïn laâ khaám thúâ caác bêåc tiïìn
nhên coá cöng khai phaá vaâ hònh thaânh laâng Vaåc vúái àöi
cêu àöëi chûä haán: ÛÁc viïn cöng àûác tuâng sún aán/Vaån cöí
luên cao tiïåp linh tûâ. Ngoaâi ra coân coá möåt söë cêu àöëi coá
nöåi dung nhúá ún vaâ ca ngúåi cöng àûác cuãa caác bêåc tiïìn
nhên àûúåc àùåt trang troång àïìn thúâ.
Thaáng Hai laåi vïì, sau nhûäng ngaây giaá laånh, sùæc
xuên laåi bûâng saáng trong nùæng súám. Trïn caác neão
àûúâng quï vuâng àêët àoã Bazan miïìn têy, moåi ngûúâi laåi
naáo nûác cuâng nhau trêíy höåi laâng Vaåc.
Vuä àiïåu cöìng chiïng (trong Lïî höåi laâng Vaåc)
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
21
TÛÂ TRONG DI SAÃN
NGAÂY NGHINH ÖNG BÏN VAÂM SÖNG ÖNG ÀÖËC
Söng Öng Ðöëc vaâm, giûäa thaáng hai êm lõch, trïn con àûúâng dêîn ra lùng öng Nam Haãi, nhiïìu
ngûúâi ùn bêån chónh tïì, naách bûng, tay xaách, àêìu àöåi nhûäng mêm baánh, mêm xöi, mêm traâ, mêm
traái cêy coá phuã giêëy kiïëng maâu àoã, mêm àêìu heo boåc múä sa. Coá ngûúâi xaách toân ten cùåp gaâ, cùåp
võt, naách keåp chai rûúåu àïë coân àêìy. Thêëy caãnh nêìy cuäng àuã biïët nùm vûâa qua muâa biïín truáng,
vêåy ngaây nghinh öng chùæc chùæn seä linh àònh...
T
heo truyïìn thuyïët, tuåc thúâ caá
öng cuãa ngû dên nûúác ta coá
àêu tûâ àúâi xûãa àúâi xûa lêån, höìi
trûúác thúâi Gia Long, caá öng chûa coá
chûác tûúác, luác àoá ngû phuã coân goåi laâ
thêìn Nam Haãi. Möîi khi ra khúi gùåp
soáng to, gioá lúán, ghe sùæp chòm, ngû
phuã heâ nhau goåi lúán : "Thêìn Nam Haãi
cûáu töi vúái !". Tûác thò thêìn trûâng lïn kï
lûng àúä lûúân ghe löåi möåt maåch àûa
nghe vö búâ. Theo hêìu thêìn coá cùåp caá
àao, cùåp caá àao nêìy ngoaâi viïåc baão
vïå thêìn coân coá quyïìn xûã tûã nïëu thêìn
laâm khöng troân böín phêån. Thñ duå nhû
coá tiïëng ngû dên kïu cûáu, thêìn chêåm
trïî àïí ghe chòm, ngûúâi chïët, lêåp tûác
cùåp caá àao day ngang cheám möîi con
möåt àao thò thêìn seä bõ àûát lòa ra ba
khuác.
Luác chuáa Nguyïîn bõ quên Têy
Sún rûúåt chaåy ra biïín, bêët ngúâ gùåp
baäo, thuyïìn sùæp àùæm, àaám quên sô heâ
nhau kïu cûáu, thêìn liïìn chaåy túái àúä
thuyïìn röìng àûa vö hoân Sún Raái, nhúâ
àoá maâ vua thoaát naån. Sau nêìy khöi
phuåc àûúåc giang sún, vua nhúá ún
phong cho thêìn chûác Nam Haãi Tûúáng
Quên. (Cuâng luác vua cuäng phong cho
loaâi raái trùæng úã hoân Sún Raái laâ Lang
Laåi Ðaåi Tûúáng Quên).
Nhûäng lùng têím khaác àïìu coá ngaây
thöëng nhûát àïí cuáng giöî haâng nùm,
nhûng lùng öng Nam Haãi thò khöng,
cho túái nghi thûác lïî baái cuäng khaác
VÙN HIÏËN
22 VIÏÅT NAM
NGUYÏÎN LÏ HÖÌNG HÛNG
nhau. Chöî naâo coá caá öng luåy chöî àoá
coá lùng. Ngûúâi ta lêëy ngaây caá öng luåy
àêìu tiïn laâm giöî, ngaây àoá àûúåc goåi laâ
ngaây nghinh öng. Nhûäng vuâng ven
biïín nûúác ta coá rêët nhiïìu lùng öng
Nam Haãi, nhûng ngaây nghinh öng
khöng truâng nhau laâ vêåy.
Ngûúâi naâo gùåp öng luåy àêìu tiïn
phaãi nhêån laâm con trûúãng vaâ chõu
tang ba nùm. Theo dõ àoan, trong thúâi
gian chõu tang ngûúâi con trûúãng phaãi
chõu ngheâo khöí, sau àoá múái cêët lïn
àûúåc.
Buöíi saáng thaáng hai nùm 1948,
öng Tû Ðaåo ài keáo lûúái ruâng ngoaâi
baäi, thêëy öng luåy nùçm trïn baäi buân,
öng Tû súå bõ ngheâo nïn boã con nûúác
lûúái höm àoá maâ tröën vïì xoám. Sau àoá
coá öng àêíy ruöëc, gùåp öng nêìy khöng
súå ngheâo nïn nhêån laâm con trûúãng röìi
trúã vïì xoám kïu baâ con ra thónh öng
vö. Thónh, coá nghôa laâ baây nhang àeân,
lêåp baân hûúng aán àem chöî öng luåy
vaái laåy. Xong cöåt àuöi, xoã mang öng
buöåt vö laái ghe keáo. Baâ con hò huåc caã
buöíi nhûng “thónh” öng khöng chõu ra.
Coá möåt ngûúâi ài baån cho öng Tû noái
laåi, chñnh öng Tû múái laâ ngûúâi thêëy
öng luåy àêìu tiïn. Baâ con vúä leä ra, ben
cho ngûúâi vö xoám bùæt öng Tû ra laâm
lïî chõu tang vaâ nhêån laâm con trûúãng,
coá nhû vêåy öng múái chõu cho thónh vïì.
Ðem öng vö àêìu xoám, ngûúâi ta
àaâo möåt caái hêìm röìi boã öng xuöëng.
Trong thúâi gian nêìy, baâ con trong xoám
lûúái cuâng nhau àöën cöåt, xeã laá cêët lùng.
Chúâ àïën khi öng sònh, raä hïët thõt, múái
höët cöët boã vö möåt chiïëc quaách vaâ lêåp
baân àïí lïn thúâ. Ngaây gùåp öng luåy laâ
ngaây mûúâi saáu thaáng hai nùm 1948.
Dên trong xoám lêëy ngaây àoá laâm lïî
nghinh öng haâng nùm. Vïì sau coá
thïm hai öng luåy nûäa, thaânh ra söng
Öng Ðöëc vaâm túái nùm baãy mûúi taám
coá ba öng, haâi cöët àûúåc àûång riïng ba
quaách.
Höìi àoá dên cû coân ñt vaâ ngheâo nïn
cêët lùng lúåp maái, dûâng vaách bùçng laá
dûâa nûúác, cöåt bùçng cêy àûúác, nùçm tú
hú bïn vaâm. Möîi nùm túái muâa gioá
nam mûa to gioá lúán, lùng thûúâng bõ
töëc noác, baâ con trong xoám phaãi xuám
nhau sûãa sang laåi, Sau nêìy dên cû tuå
vïì àöng, söng Ðöëc vaâm trúã nïn thõnh
vûúång, baâ con baân nhau lêåp thaânh höåi
lùng. Trong höåi göìm coá höåi trûúãng, höåi
phoá, ban taâi chaánh, ban êím thûåc, ban
tiïëp tên. Ngoaâi ra coân coá àöåi lên, vaâ
mûúâi hai ngûúâi khiïng nhaâ giaâng. Höåi
coân nuöi möåt öng giaâ àïí giûä lùng, öng
êëy àûúåc goåi laâ öng Tûâ Lùng.
Ngoaâi lïî löåc haâng nùm ra, höåi lùng
cuäng laâm àûúåc nhûäng viïåc tûâ thiïån
cho baâ con trong xoám. Nhaâ naâo coá
àaám ma, àaám cûúái, coá thïí ra lùng
mûúån cheán, àuäa, baân ghïë. Ðaám ma
naâo sang troång coá thïí mûúån luön nhaâ
giaâng (luác nêìy mûúâi hai ngûúâi khiïng
nhaâ giaâng trúã thaânh àaåo tò). Tïët thò coá
àöåi lên, muáa giuáp vui, lên ùn àûúåc bao
nhiïu tiïìn àïìu àem vïì cho höåi. Ðoaân
lên nêìy do öng Tûâ Lùng huêën luyïån,
nhúâ öng coá voä Thiïëu Lêm truyïìn laåi
cho caác anh trong àöåi nïn con lên
àûúåc mang rêu baåc. Ðùåc biïåt àoaân
lên nêìy, ngoaâi lên, àõa ra coân coá thïm
öng Tïì muáa thiïëc baãng dêîn àêìu.
Sau nùm 1968, lùng öng àûúåc dúâi
vö àêìu khu hai ven rûâng, mùæm. Bêy
giúâ lùng àûúåc xêy laåi thaânh hònh chûä
nhûåt, maái xiïn lúåp tön, vaách xêy búâ
tûúâng, tö vöi vaâng nhúåt, chên tûúâng
viïìn maâu àoã. Phña sau laâ möåt chaái
röång lúåp thiïëc, vaách laá laâm nhaâ bïëp.
Trong bïëp coá hai chaão àuång àùåt trïn
chiïëc loâ àûúåc àùæp bùçng àêët, bïn caånh
laâ buöìng chûáa nöìi niïu, cheán, àuäa.
Phña sau nhaâ bïëp laâ möåt saân laäng de
ra meá raåch, laâ chöî caåo heo, nhöí löng
gaâ, löng võt vaâ rûãa cheán àuäa... Phña
trûúác möåt khoaãng sên röång coá cöåt cúâ
cao, núi àêy lêu lêu mêëy anh trong
àoaân lên ngûáa nghïì coá thïí xaách lên
ra dúåt. Trong lùng àûúåc ngùn ra laâm
hai gian : möåt bïn thúâ öng, möåt bïn
laâm phoâng khaách coá xïëp ba daäy baân,
goác trong coá mêëy böå vaán ngûåa loát liïìn
nhau, daânh riïng cho mêëy baâ ngöìi
uöëng traâ, ùn trêìu, taán gêîu.
Bïn gian thúâ Öng, trïn baân thúâ coá
ba caái quaách maâu àoã àûång cöët ba
Öng. Öng luåy àêìu tiïn àïí chñnh giûäa
kï lïn húi cao möåt chuát, coân hai öng
luåy sau nêìy àïí hai bïn taã hûäu. Sau ba
caái quaách, trïn vaách tûúâng coá haâng
chûä àoã àïì NAM HAÃI TÛÚÁNG QUÊN.
Trûúác ba caái quaách coá möåt lû hûúng
lúán. Caånh bïn traái àùåt möåt baân thúâ thúâ
nhûäng oan höìn ngûúâi chïët vò nghïì
biïín. Phña ngoaâi coá hai têëm maân maâu
vaâng viïìn ren kim tuyïën. Ngaây thûúâng
maân àûúåc phuã xuöëng, ngaây lïî àûúåc
veán lïn àïí löå roä hai cùåp àao cuãa caá
àao daâi gêìn hai thûúác vùæt cheáo nhau,
phña trûúác baân thúâ laâ möåt khoaãng
tröëng àïí haânh lïî.
Lïî nghinh öng àûúåc cûã haânh luác
hûâng àöng, vò hoå phaãi àûa öng vïì biïín
tûâ saáng cho túái chiïìu töëi múái trúã vö.
Saáng súám, chiïëc nhaâ giaâng àaä raáp
sùén àïí trûúác sên cúâ. Nhûäng ngûúâi
theo nghinh öng àûúåc phuåc vuå cúm
nûúác trûúác. Nhoám khiïng nhaâ giaâng
bêån àöìng phuåc, aáo quêìn àen viïìn ren
maâu vaâng. Ðöåi lên cuäng sùén saâng àêìy
àuã, aáo thun trùæng, quêìn àen coá hai
soåc trùæng doåc suön hai bïn öëng quêìn.
Giúâ haânh lïî thò phaãi chúâ mêëy öng coi
giúâ töët quyïët àõnh, nhûng bùæt buöåc
phaãi ban saáng múái kõp.
Túái giúâ nghinh Öng, trûúác baân thúâ,
nhoám khiïng nhaâ giaâng àûáng xïëp
haâng hai bïn taã hûäu, day mùåt lïn baân
thúâ. Phña trïn, trûúác baân thúâ, coá saáu
öng bêån lïî phuåc maâu vaâng, àêìu àöåi
maäo caánh chuöìn. Baác Tû Ðaåo vúái tû
caách con trai trûúãng bêån aáo daâi khùn
àoáng maâu àen, ài ra laåy trûúác, xong
öng bûúác vö àûáng möåt bïn. Sau àoá,
saáu öng bêån lïî phuåc bûúác ra àûáng
trûúác baân thúâ voâng tay ngang traán.
Tiïëp theo, nhoám khiïng nhaâ giaâng
bûúác ra xïëp haâng tû cuäng voâng tay
ngang traán. Möåt trong saáu öng bêån lïî
phuåc bûúác túái trûúác baân thúâ àoåc möåt
baâi vùn chiïu höìn :
Höìn húäi... höìn húäi... Xa cêy xa cöëi,
xa cöåi xa nhaânh, cuöëi baäi àêìu gaânh,
huâm tha sêëu bùæt, chïët vò thùæc ngùåt,
manh aáo cheán cúm, U-Minh àoã loâm,
rûâng traâm xanh biïëc, ta thûúng ta tiïëc,
lêåp àaân giaãi oan... ú... höìn húäi... höìn
húäi ú... ú... Baái !
Têët caã moåi ngûúâi úã phña sau àïìu
xuöëng göëi, moåp saát àêët laåy möåt laåy.
Túái khi nghe tiïëng 'hûng' múái cho hai
tay lïn göëi, àûáng dêåy. Tiïëp tuåc 'hûng
baái, baái hûng' möåt chùåp, têët caã daåt ra
hai bïn taã hûäu, àûáng y nhû cuä. Liïìn
theo àoá tröëng chiïng nöíi lïn, Tïì Thiïn
quêy thiïët baãng vuâ vuâ dêîn àêìu lên,
àõa tûâ ngoaâi muáa vö, túái trûúác baân thúâ
Öng laåy ba ly röìi quay àêìu trúã ra
ngoaâi muáa cêìm chûâng, àúåi àaám
khiïng nhaâ giaâng lïn baân thúâ chia
nhau böën ngûúâi möåt quaách cöët Öng,
khiïng ra àïí lïn nhaâ giaâng. Dêîn àêìu
laâ àoaân lên, kïë tiïëp laâ con trai trûúãng
cuãa öng bûng lû hûúng, sau àoá laâ saáu
öng bêån lïî phuåc tiïëp theo giaâng. Phña
sau choát coân coá möåt àaám ngûúâi ài
theo höå töëng. Tiïëng chiïng, tiïëng
tröëng ruâm beng, caã àoaân ài doåc theo
xoám, ra túái búâ söng, coá hai chiïëc ghe
lúán nöí maáy chúâ sùén. Möåt chiïëc chúã
cöët Öng, möåt chiïëc chúã àoaân lên. Sau
khi nhûäng ngûúâi theo àûa xuöëng ghe
xong hïët, ghe bùæt àêìu taách bïën trûåc
chó ra vaâm. Ghe chúã àoaân lên chaåy
trûúác, ghe chúã cöët öng theo sau.
Chiïng tröëng cûá tiïëp tuåc luâng tuâng
xeâng... Luác nêìy àoaân lên coân sung
sûác lùæm, ngûúâi thay phiïn nhau muáa,
öng àõa leo lïn túái mui ghe, àu trïn
cöåt haâng haãi, Tïì Thiïn quêy thiïët
baãng vuâ vuâ...
Mùåc dêìu nhûäng ngaây nêìy gioá töët,
biïín ïm rêët tiïån cho ghe lûúái ra khúi,
nhûng chaánh ngaây nghinh Öng, ngû
dên trong vuâng phaãi cho ghe àêåu laåi
möåt ngaây àïí tiïîn àûa öng vïì biïín.
Ghe àûúåc nöí maáy trûåc sùén trong búâ,
chúâ cho àoaân ghe chúã Öng ra rúái giûäa
söng, heâ nhau möåt lûúåt öì aåt taách bïën
nöëi àuöi ghe nhinh öng. Ghe naâo
siïng thò chaåy àûa öng suöët buöíi, laâm
biïëng àûa ra khoãi vaâm röìi quay trúã vö.
Ðoaân ghe nghinh öng chaåy ra
hûúáng têy, khoãi hoân Chuöëi, chaåy doåc
xuöëng hûúáng nam, voâng trúã lïn
hûúáng bùæc, vö hoân Ðaá Baåc thò trúâi àaä
xïë chiïìu. Ngaây trûúác nghe noái ngûúâi
ta chaåy túái khi naâo thêëy Öng voåi ( tûác
laâ thêëy caá öng trûâng lïn phung nûúác)
múái chõu cho ghe trúã vïì. Bêy giúâ maáy
moác nhiïìu quaá, Öng súå, khöng daám
trûâng lïn nûäa nïn múái chaåy vö vaâo luác
trúâi chiïìu.
Chiïìu xuöëng, àoaân ghe cuäng vûâa
vïì bïën. Nhûäng ngûúâi theo àûa àaám
chó coá ngöìi nïn khöng thêëm mïåt. Duy
coá àoaân lên, thay phiïn nhau muáa tûâ
saáng túái chiïìu nïn tröng àaä mïåt lûâ. Tïì
Thiïn, thiïët baãng vaác vai, xuåi lú ài
trûúác, öng Ðõa giùæt quaåt bïn höng xui
xõ theo sau. Tröëng, chiïng àaánh cêìm
chûâng, lên lêu lêu gêåt àêìu möåt caái cho
coá lïå, anh vuä àuöi bêy giúâ khöng coân
khoâm lûng muáa cho giöëng con lên,
maâ àûáng thùèng ngûúâi lïn, hai tay cêìm
hai ròa àuöi quaåt lïn quaåt xuöëng, tröng
con lên bêy giúâ àñt àêìu bùçng trún
nhau.
Sau khi khiïng nhaâ giaâng vïì lùng,
àùåt ba caái quaách lïn baân thúâ, laâm
thïm möåt maân 'hûng baái, baái hûng',
àoåc thïm baâi 'höìn húäi höìn húäi...' xong,
maånhnh ai nêëy vïì nhaâ tùæm rûãa, dô
nhiïn khöng quïn chêåp töëi phaãi trúã laåii
lùng.
Töëi höm àoá, trai traáng trong xoám
àuång rûoåu àïë vúái mêëy öng giaâ
say...chïët boã ! Luác àêìu coân noái
chuyïån muâa maâng trúâi trùng mêy
nûúác. Chùåp sau rûúåu vaâo lúâi ra coá húi
öìn aâo. Túái khuya àúân ca cöí nhaåc tröíi
lïn. Rûúåu caâng say àúân caâng cûáng
nhõp, àïm caâng khuya ca caâng muâi
mêîn...Tiïåc tuâng dêy dûa cho túái khi
gaâ gaáy hoå múái chõu chia tay. Ngaây
nginh öng àaä hïët trong caái khöng khñ
cúãi múã vui tûúi.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
23
TÛÂ TRONG DI SAÃN

TÛÂ NHÛÄNG

TRUYÏÌN THUYÏËT
VÏÌ NGUÖÌN GÖËC QUAN HOÅ
NGUYÏÎN THÏË KHOA

Coá leä khöng coá möåt hònh thûác dên ca naâo úã nûúác ta coá nhiïìu truyïìn thuyïët vïì nguöìn göëc vaâ thúâi àiïím ra àúâi nhû dên ca quan hoå. Nïëu caác dên ca
khaác thûoâng chó coá möåt, hai nhiïìu nhêët laâ böën, nùm truyïìn thuyïët vïì nguöìn göëc thò coá túái 15 truyïìn thuyïët vaâ hai cêu ca lûu truyïìn trong dên gian kinh
Bùæc vïì nguöìn göëc vaâ thúâi àiïím ra àúâi cuãa dên ca quan hoå. Caác truyïìn thuyïët dên gian bao giúâ cuäng mang àêåm chêët thêìn thoaåi, huyïìn thoaåi, coá khöng ñt
suy àoaán hoang àûúâng, phi lyá, nhûng têët nhiïn, cuäng chûáa àûång trong noá nhiïìu cú súã hiïån thûåc, duy lyá quyá giaá.
Hai cêu ca dao noái vïì nguöìn göëc quan hoå lûu truyïìn taåi hai laâng àûúåc coi laâ quan hoå göëc, laâng Diïìm, laâng Bõu, cuäng laâ hai laâng kïët chaå vúái nhau tûâ
rêët lêu, laâ:
Thuãy töí quan hoå laâng ta/Nhûäng lúâi ca xûúáng Vua Baâ sinh ra/Xûa nay nam nûä treã giaâ/Nöëi doâng tiïn töí ùæt laâ hiïín vinh.../Quan hoå laâ chuáa sinh ra/Bõu
Sim laâ göëc ai maâ khöng ûa.
Caã hai laâng naây cuâng thúâ thaânh hoaâng laâng laâ Vua Baâ vaâ caã hai àïìu coi mònh laâ chñnh quï cuãa Vua Baâ, thuãy töí quan hoå.

VÙN HIÏËN
24 VIÏÅT NAM
6
dõ baãn truyïìn thuyïët vïì Vua Baâ theo töíng kïët cuãa
nhaâ nghiïn cûáu Trêìn Thõ An trong chuyïn luêån
“Truyïìn thuyïët vaâ lïî höåi àïìn Vua Baâ úã laâng
Diïìm” duâ noái Vua Baâ vöën laâ con Vua Huâng, con Long
Vûúng, con baâ Tö Cö vaâ öng Löåc Cöåc, hai nhên vêåt
huyïìn thoaåi taåo nïn söng nuái ruöång àöìng Kinh Bùæc,
hay xuêët thên chó laâ möåt cö gaái lao àöång bònh thûúâng,
thò àïìu coá nhûäng àiïím chung: Vua Baâ laâ ngûúâi söëng
rêët lêu úã Kinh Bùæc, tröìng cêëy chùn nuöi rêët gioãi vaâ coá
biïåt taâi vïì ca haát. Baâ àaä daåy dên tröìng cêëy luáa, mña,
dêu, àùåt ra caác baâi haát, daåy dên haát vaâ töí chûác caác löëi
chúi ca haát theo möåt lïì löëi riïng.
Caác truyïìn thuyïët, ca dao vïì Vua Baâ, lïî höåi àïìn
Vua Baâ cuâng caác truyïìn thuyïët khaác vïì nguöìn göëc
quan hoå àaä chûáa àûång nhûäng thöng àiïåp cú baãn sau:
- Do möåt ngûúâi hay möåt têåp thïí ngûúâi söëng taåi caác
laâng quï Kinh Bùæc saáng taåo ra: àoá coá thïí laâ möåt cö gaái
cùæt coã sau thaânh Nguyïn phi YÃ Lan, laâ baâ chuáa cheâ
Àùång Thõ Huïå, Vua Baâ laâng Diïìm, àaåi thêìn Hiïëu
Trung Hêìu vïì hûu úã töíng Nöåi Duïå, chaâng Trûúng Chi
xêëu söë, hay Vua Lyá, caác quan viïn nhaâ Lyá...
Caác liïìn anh, liïìn chõ trûúác àïìn Vua Baâ
- Do tuåc kïët chaå, kïët nghôa giûäa caác laâng thúâ chung
thaânh hoaâng maâ thaânh.
- Do viïåc tûúãng nhúá thúâ cuáng caác Vua Lyá maâ thaânh.
- Thúâi àiïím ra àúâi caách àêy khoaãng 12 àúâi, nhiïìu
khaã nùng laâ thúâi Lyá, thïë kyã VI.
1/Trûúác hïët thöng àiïåp àêìu tiïn laâ àiïìu ñt cêìn baân
caäi. Thïí loaåi dên ca gùæn boá maáu thõt vúái höìn cöët thiïn
nhiïn vaâ con ngûúâi Kinh Bùæc nhû quan hoå chùæc chùæn
phaãi do cû dên lêu àúâi cuãa xûá Kinh Bùæc saáng taåo nïn.
Tuy vêåy àêy laâ möåt thöng àiïåp múã: cû dên êëy coá thïí laâ
möåt ngûúâi tûâ xûá khaác àïën (nhû con cuãa Huâng Vûúng.
Long Vûúng) nhûng dûát khoaát phaãi laâ ngûúâi àaä àõnh
cû lêu daâi taåi àêy, àaä coi àêy laâ quï hûúng xûá súã, coá
nhiïìu cöng lao vúái nhên dên núi àêy. Àiïím naây cuãa
thöng àiïåp cho thêëy ngûúâi Kinh Bùæc rêët cöng minh, cúãi
múã, khöng hïì “baãn võ”, “àõa phûúng chuã nghôa” trong
haânh trònh ài tòm nguöìn cöåi cuãa möåt giaá trõ vùn hoaá
àùåc sùæc cuãa quï hûúng mònh. Hoå sùén saâng tön vinh
àoáng goáp cuãa nhûäng ngûúâi nguå cû tûâ tûá xûá. Nhiïìu nhaâ
nghiïn cûáu quan hoå àaä nïu roä dên ca quan hoå khöng
nhûäng àûúåc nuöi dûoäng bùçng nguöìn sûäa nhûäng tinh
hoa nghïå thuêåt baãn àõa Kinh Bùæc nhû haát vñ, tröëng
quên, àuám, xêím, cheâo, tuöìng...maâ coân thu huát vaâo
mònh nhiïìu tinh hoa cuãa nghïå thuêåt xûá khaác nhû xûá
Àoaâi, xûá Àöng, xûá Nam, caác dên töåc thiïíu söë trung du
vaâ miïìn nuái phña Bùæc, miïìn Trung vaâ caã Nam Böå. Nhaâ
nghiïn cûáu Vuä Ngoåc Phan àaä tûâng nhùæc àïën àoáng goáp
cuãa caác nghïå nhên Chiïm Thaânh trong viïåc taåo nïn
nhûng àùåc sùæc kiïën truác vaâ êm nhaåc Viïåt thúâi Lyá, trong
àoá coá viïåc àûa thïm nhiïìu neát nhaåc múái, “húi” nhaåc
múái vaâo dên ca quan hoå. Nhaåc sô Vùn Cao cuäng tûâng
nhêån xeát rùçng dên ca quan hoå àaä taåo ra àûúåc “Möåt neát
nhaåc maâ caã ba miïìn àïìu yïu thñch. Quan hoå biïët duâng
neát nhaåc àoá laâm thaânh nghïå thuêåt àöåc àaáo cuãa mònh”.
Chùæc chùæn khöng thïí ngêîu nhiïn maâ quan hoå coá àûúåc
neát nhaåc tiïu biïíu àoá.
Têët nhiïn, viïåc tiïëp thu tinh hoa tûá xûá àïí laâm nïn
tinh hoa cuãa mònh coá thïí tûâ nhûäng ngûúâi Kinh Bùæc
Lïî höåi tûúãng nhúá Vua Baâ - thuãy töí Quan hoå
tûâng ài “khùæp böën phûúng trúâi” trúã vïì nhûng chùæc
chùæn nhiïìu hún laâ do nhûäng ngûúâi tûá xûá àem àïën.
Lõch sûã cû dên kinh Bùæc cho thêëy àêy laâ möåt vuâng höîn
cû vaâ coá möåt höîn dung vùn hoaá tûâ lêu àúâi. Coá thïí àiïìu
naây goáp phêìn lyá giaãi nguyïn nhên sinh thaânh “neát
nhaåc maâ caã ba miïìn àïìu yïu thñch” nhu nhaåc sô Vùn
Cao àaä nïu.
Möåt àiïìu thuá võ nûäa coá thïí nhêån thêëy tûâ thöng àiïåp
àêìu tiïn laâ thaânh phêìn xuêët thên cuãa nhûäng con ngûúâi
àûúåc coi laâ àaä saáng taåo nïn quan hoå. Caác truyïìn thuyïët
àaä nïu ra hai thaânh phêìn roä rïåt:
- Nhûäng ngûúâi lao àöång bònh thûúâng, thêåm chñ coá
thên phêån heân keám nhûng coá taâi nùng nghïå thuêåt àùåc
biïåt nhû cö gaái haái cuãi trïn nuái Caãm, cö gaái ài gùåt trïn
àöìng Thöí Löîi, chaâng Trûúng Chi xêëu söë bïn doâng Tiïu
Tûúng, cö con gaái àen àuãi cuãa öng baâ Töì Cö - Löåc Cöåc
hay àöi baån hoåc Tuêën Khanh - Taâi Chung...
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
25
TÛÂ TRONG DI SAÃN
- Nhûäng ngûúâi thuöåc têìng lúáp trïn, thuöåc haâng
quyïìn quyá, “danh gia voång töåc” nhû Vua Lyá, caác quan
viïn triïìu Lyá, con gaái Huâng Vûúng, con gaái Long
Vûúng, Hiïëu Trung Hêìu laâng Lim... Àaáng chuá yá laâ
nhûäng ngûúâi naây, àïìu coá xuêët thên tûâ thaânh phêìn lao
àöång bònh dên hoùåc ñt nhêët laâ coá sûå gùæn boá mêåt thiïët
vúái ngûúâi bònh dên.
Lêëy nûúác úã Höì Ngoåc laâm lïî
Cho àïën bêy giúâ vaâ coá leä maäi maäi vïì sau coá leä seä
chùèng thïí naâo xaác àõnh thêåt chñnh xaác ai laâ ngûúâi saáng
taåo ra nhûäng khuác ca quan hoå àêìu tiïn, nhûäng ngûúâi
bònh dên hay caác quan viïn, vua chuáa. Cuäng khoá thïí
coá cùn cûá cuå thïí àïí khùèng àõnh rùçng quan hoå àaä sinh
thaânh tûâ caác cung cêëm thúâi Lyá röìi trúã vïì vúái caác luyä tre
laâng hay àaä tûâ caác luyä tre laâng nhêåp cung röìi quay laåi
cuöåc söëng dên giaä nhû nhûäng giaã thuyïët cuãa möåt söë
nhaâ nghiïn cûáu. Nhûng vúái nhûäng gò àûúåc biïët tûâ sinh
hoaåt quan hoå, tûâ nhaåc ngûä quan hoå, chuáng ta coá thïí
nhêån àõnh caã hai thaânh phêìn maâ caác truyïìn thuyïët vïì
nguöìn göëc quan hoå nïu ra àïìu àaä tham gia saáng taåo
phaát triïín quan hoå. Quan hoå laâ thïë giúái cuãa sûå bònh
àùèng, dên chuã, núi khöng coá bêët cûá sûå phên biïåt naâo vïì
thaânh phêìn xuêët thên, àùèng cêëp, àõa võ xaä höåi, sûå sang
heân, ngûúâi chñnh cû, keã nguå cû. Coá leä khaã nùng höåi tuå
kyâ diïåu naây laâ àiïím khaá mêëu chöët àïí quan hoå laâm nïn
gia taâi àöì söå, phong phuá maâ ñt dên ca naâo coá àûúåc.
Möåc maåc, chêët phaát, nöm na nhû “Truác xinh truác
moåc búâ ao/chõ Hai xinh chõ Hai àûáng núi naâo chaã
xinh” thò àuáng laâ lúâi leä cuãa ngûúâi bònh dên röìi. Nhûng:
VÙN HIÏËN
26 VIÏÅT NAM
“Ngöìi tûåa maån thuyïìn/Giùng in mùåt nûúác, caâng
nhòn non nûúác caâng xinh/Sún thuyã hûäu tònh/Thú
ngêm ngoaâi laái, rûúåu bònh giaãi trñ trong khoang...”, àaâi
caác, sang troång, ung dung khoan thai thïë, roä raâng phaãi
laâ caách thûúãng ngoaån cuöåc söëng cuãa caác têìng lúáp trïn.
Quan hoå mùåc nhiïn àûúåc coi laâ möåt dên ca, laâ möåt
löëi diïîn xûúáng, möåt hònh thûác sinh hoaåt vùn hoaá dên
gian cuãa nhûäng ngûúâi bònh dên. Nhûng coá leä, nhûäng ai
ài sêu vaâo nghiïn cûáu dên ca quan hoå àïìu coá thïí thêëy
trong nhiïìu trûúâng húåp, quan hoå laâ möåt ngoaåi lïå àöëi
vúái khaái niïåm dên ca nhû ta àaä biïët. Nïëu möåt àùåc thuâ
lúán cuãa dên ca laâ quaá trònh saáng taác àöìng thúâi vúái quaá
trònh diïîn xûúáng thò möåt söë nhaâ nghiïn cûáu àaä xaác
àõnh trong quan hoå coá möåt hïå thöëng saáng taác chùæc
chùæn phaãi úã ngoaâi quaá trònh diïîn xûúáng. Nïëu möåt thïí
loaåi dên ca khaác, caã úã trong nûúác vaâ thïë giúái, thûúâng
chó coá möåt hoùåc möåt vaâi àiïåu haát coá êm àiïåu gùæn chùåt
vúái vêìn àiïåu ca tûâ, khuác thûác àún giaãn, thò dên ca quan
hoå coá caã möåt kho taâng àöì söå hún 200 laân àiïåu, êm nhaåc
Trêíy höåi laâng Diïìm
coá möåt àúâi söëng riïng, cêëu taåo phong phuá, biïën hoaá,
hoaân thiïån. Hún nûäa, dên ca quan hoå laåi coá hùèn möåt hïå
thöëng kyä thuêåt thanh thaåc riïng biïåt, phûác taåp, hoaân
myä, àiïìu hiïëm thêëy úã möåt dên ca. Xeát úã goác àöå nghïå
thuêåt êm nhaåc cuäng nhû lïì löëi phong caách diïîn xûúáng,
quan hoå úã möåt trònh àöå khaác, möåt cêëp àöå khaác so vúái
moåi dên ca, coá àùèng cêëp ngang haâng vúái vúái caác thïí
loaåi êm nhaåc chuyïn nghiïåp cöí truyïìn àöìng thúâi nhû
tuöìng, cheâo, ca truâ...Nïëu chó àún thuêìn laâ sinh hoaåt
vùn hoaá cuãa nhûäng ngûúâi bònh dên, thò quan hoå khoá
loâng àaåt túái nhûäng cêëp àöå cao àoá. Dêëu êën cuãa nhûäng
ngûúâi hoåc röång, taâi cao, têm trong, trñ saáng àïí laåi rêët
àêåm neát trong sinh hoaåt vùn hoaá quan hoå.
Ta coá nhiïìu cùn cûá coá thïí khùèng àõnh, duâ laâ möåt
dên ca, quan hoå khöng hoaân toaân laâ cuãa têìng lúáp lao
àöång bònh dên. Caác têìng lúáp trïn, nhûäng ngûúâi coá hoåc,
coá àõa võ xaä höåi, nhêët laâ têìng lúáp trung lûu, khöng loaåi
trûâ caác bêåc quan laåi, quyá töåc, vua chuáa, coá tinh thêìn
nhên dên, yá thûác dên chuã, ham chuöång vùn nghïå àaä
tham gia chúi quan hoå vaâ saáng taåo quan hoå. Duâ bùæt
àêìu tûâ àêu, trong tiïën trònh lõch sûã, cöång àöìng saáng taåo
quan hoå laâ möåt cöång àöìng àa thaânh phêìn. Àoá laâ möåt
thöng àiïåp quan troång ta nhêån àûúåc tûâ caác truyïìn
thuyïët vïì nguöìn göëc quan hoå.
2/Caác truyïìn thuyïët cho rùçng quan hoå sinh ra tûâ
tuåc kïët chaå giûäa caác laâng cuâng thúâ chung thaânh hoaâng
nhû Diïìm - Bõu, Tam Sún – Luäng Giang cuäng coá nhiïìu
cú súã thûåc tïë. Kïët chaå, kïët nghôa, kïët ûúác giûäa caác laâng
thúâ chung thaânh hoaâng hoùåc coá nhûäng quan hïå tinh
thêìn mêåt thiïët khaác àïí tûúng thên tûúng aái, giuáp àúä
nhau trong laâm ùn sinh söëng, chöëng thiïn tai àõch hoaå,
giao lûu tònh caãm, laâ möåt phong tuåc coá tûâ lêu àúâi vaâ coá
vai troâ quan troång trong àúâi söìng ngûúâi Viïåt úã Bùæc böå,
Trung böå vaâ caã úã möåt söë dên töåc thiïíu söë phña Bùæc nûúác
ta. Khi àaä kïët chaå vúái nhau thò hai laâng coi nhau nhû
anh em möåt nhaâ, tön troång, quyá mïën nhau, giuáp àúä
nhau luác àoái cuäng nhû khi no àuã. cuâng nhau möåt
hûúáng àònh chuâa, baão nhau sûå coân mêët.. Trong caác
hoaåt àöång kïët chaå, bao giúâ cuäng coá sûå goáp mùåt cuãa
hoaåt àöång haát àöëi àaáp giao duyïn giûäa thanh niïn
Cöíng laâng Diïìm
nam nûä hai laâng. Caác hònh thûác dên ca nhû xoan gheåo
(Phuá Thoå), si lûúån (Laång Sún), vñ, tröëng quên (àöìng
bùçng bùæc Böå)...laâ caác hònh thûác dên ca cuãa caác cuöåc àöëi
àaáp giao duyïn naây.
Nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu cho rùçng, xûá Bùæc, nhêët laâ
vuâng Quan hoå, coá mêåt àöå caác laâng kïët chaå àêåm àùåc
vaâo bêåc nhêët cuãa vuâng àöìng bùçng vaâ trung du Bùæc böå.
Theo thöëng kï chûa àêìy àuã, trong vuâng quan hoå, coá ñt
nhêët 18 cùåp kïët chaå giûäa caác laâng quan hoå vúái nhau. Coá
thïí thêëy caác laâng àûúåc coi laâ laâng quan hoå göëc trong 49
laâng quan hoå nhû Diïìm, Bõu, Tam Sún, Luäng Giang, Y
Na, Àöëng Cao, Höìi Quan, Thöí Löîi, Nöåi Duïå, Boâ Sún,
Khuác Toaåi, Hûäu Chùæp... hêìu hïët laâ caác laâng coá truyïìn
thöëng kïët chaå, kïët nghôa, kïët ûúác tûâ rêët lêu àúâi. Tuåc kïët
chaå vaâ tònh baån son sùæt, thuyã chung truyïìn àúâi giûäa caác
laâng chùæc chùæn laâ nïìn taãng vaâ àöång lûåc trûåc tiïëp phaát
sinh tuåc kïët baån vaâ tònh baån keo sún bïìn chùåt truyïìn
kiïëp, möåt trong nhûäng phong tuåc giaâu tñnh nhên vùn
nhêët cuãa sinh hoaåt vùn hoaá quan hoå vaâ cuäng laâ möåt
trong nhûäng nöåi dung cao àeåp nhêët cuãa dên ca quan
hoå.
3/Trong caác truyïìn thuyïët vïì nguöìn göëc quan hoå,
coá 5 truyïìn thuyïët liïn quan àïën thúâi Lyá. Coá truyïìn
thuyïët noái rùçng quan hoå ra àúâi caách àêy 12 àúâi, tûâ
khoaãng àúâi Lyá. Coá truyïìn thuyïët noái rùçng baâi haát quan
hoå àêìu tiïn àûúåc Vua Lyá àùåt ra cho dên chuáng haát
trong dõp mûâng àaám cûúái. Coá truyïìn thuyïët noái rùçng
nhûäng baâi haát quan hoå laâ cuãa nguyïn phi YÃ Lan àaä ca
haát tûâ khi coân laâ cö thön nûä trïn àöìng Thöí Löîi. Coá
truyïìn thuyïët noái rùçng nhûäng baâi haát kïët baån cuãa hai
laâng Tam Sún - Luäng Giang àaä àûúåc caác quan viïn
triïìu Lyá àem vaâo cung àïí haát mûâng vua vaâ trúã thaânh
quan hoå. Coá truyïìn thuyïët noái rùçng sûå phaát triïín àiïåu
haát àuám àïí thúâ cuáng vua Lyá àaä taåo nïn quan hoå.
Caác truyïìn thuyïët trïn cho ta möåt thöng àiïåp: triïìu
Lyá vaâ àiïåu haát àuám coá vai troâ hïët sûác quan troång trong
viïåc hònh thaânh quan hoå.
Àêët Kinh Bùæc laâ quï hûúng cuãa nhaâ Lyá, triïìu àaåi
múã ra möåt thúâi kyâ àöåc lêåp, thaái bònh, thõnh trõ keáo daâi
nhiïìu thïë kyã cuãa àêët nûúác, taåo nïn möåt nïìn vùn minh
rûåc rúä trong lõch sûã dên töåc. Dûúái triïìu Lyá, moåi hoaåt
àöång kinh tïë, vùn hoaá, xaä höåi àïìu phaát triïín àïën
nhûäng àónh cao. Kinh Bùæc àûúåc xem laâ vuâng phaát triïín
bêåc nhêët cuãa àêët nûúác thúâi kyâ naây. Àùåc biïåt, thúâi Lyá laâ
thúâi àaåi àaánh dêëu möåt bûúác ngoùåc quan troång cuãa vùn
chûúng vaâ nghïå thuêåt Viïåt Nam, caã bònh dên lêîn baác
hoåc. Riïng vïì êm nhaåc, nhiïìu taâi liïåu cho biïët caác Vua
Lyá rêët quan têm àïën êm nhaåc, coá chûác quaãn giaáp ca
haát, coá àöåi nguä ca cöng khaá àöng àaão trong cung,
nhiïìu êm àiïåu cuãa caác xûá khaác nhû “Chiïm thaânh
àiïåu” àaä xuêët hiïån taåi àêy. Roä raâng triïìu Lyá, möåt triïìu
àaåi coá yá thûác lúán vïì nïìn tûå chuã, rêët chuá troång múã mang
vùn hoaá vaâ phaát triïín nghïå thuêåt, àùåc biïåt laâ êm nhaåc,
àaä goáp phêìn quan troång phaát triïín vöën êm nhaåc àùåc
sùæc cuãa chñnh quï hûúng mònh. Búãi vêåy, caác truyïìn
thuyïët cho rùçng triïìu Lyá laâ thúâi kyâ àaánh dêëu àiïåu haát
àuám trúã thaânh quan hoå laâ coá cú súã nhêët àõnh.
Toám laåi, tuy chûa coá nhûäng cùn cûá thêåt chên xaác,
nhûng dûåa vaâo caác böëi caãnh lõch sûã, xaä höåi, caác taâi liïåu
nghiïn cûáu vaâ thûåc tiïîn sinh hoaåt quan hoå hiïån coá
cuäng nhû caác truyïìn thuyïët cuãa vuâng quan hoå, yá kiïën
cuãa nhaâ vùn hoáa Vuä Ngoåc Phan vaâ nhiïìu nhaâ nghiïn
cûáu khaác xem thúâi Lyá, khoaãng thïë kyã X-XI, laâ caái möëc
àaánh dêëu sûå ra àúâi cuãa quan hoå coá leä laâ giaã thuyïët gêìn
sûå thêåt hún caã hún caã.
Coá thïí hònh dung thïë naây chùng: Dûúái triïìu Lyá, caác
vua Lyá àaä àûa vñ, àuám, nhûäng dên ca tiïu biïíu cuãa
quï hûúng mònh vaâo cung àïí “hoaá’ thaânh ca haát quan
hoå vúái nhûäng luêåt tuåc nghiïm ngùåt chuêín mûåc vaâ khi
triïìu Lyá diïåt vong, quan hoå àaä tûâ caác cung àònh Lyá laåi
trúã vïì truá nguå taåi quï hûúng Kinh Bùæc vaâ traãi qua gêìn
10 thïë kyã, qua caác triïìu Trêìn, Lï, Trõnh, Nguyïîn, qua
nhiïìu thïë hïå, àûúåc nhiïìu thaânh phêìn mïën möå, yïu
thñch, gòn giûä, hoåc têåp, lûu truyïìn, saáng taåo, àaä trúã
thaânh möåt kho taâng dên ca kyâ diïåu nhû ta biïët höm
nay?
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
27
TÛÂ TRONG DI SAÃN

ÀÖNG NHAÅC ÀÏË BAÂ - TRÕNH CHUÁA PHU NHÊN

NGOÅC ANH

Möîi dõp Tïët àïën xuên vïì, ngûúâi dên Haãi Phoâng, nhêët laâ nhûäng ngûúâi laâm nghïì ài biïín thûúâng túái viïëng àïìn Baâ Àïë nùçm saát
ngay thõ xaä Àöì Sún àïí cêìu mong möåt nùm múái "thuêån buöìm xuöi gioá - soáng yïn biïín lùång"...

Àïìn Baâ Dïì

N
gay tûâ àêìu giúâ saáng ngaây
Muâng 1 Tïët Êm lõch, haâng
trùm xe maáy, ö tö tûâ Haãi
Phoâng àaä nhùçm hûúáng thõ xaä Àöì
Sún vaâ àïìn Baâ Àïë àïí xuêët haânh
àêìu nùm. Ngûúâi laâm ùn àïën viïëng
àïìn àïí cêìu mong cho cöng viïåc
trong nùm múái àûúåc hanh thöng,
phaát àaåt, coân lúáp thanh niïn laåi
cêìu mong cho chuyïån tònh duyïn
töët àeåp...
Tûúng truyïìn rùçng vaâo nùm
1718, úã phña Àöng Nam vuång
Ngoåc Àöì Sún coá àöi vúå chöìng hoå
Àaâo, suöët 20 nùm hiïëm con, laâm ùn
tu têm tñch àûác cêìu xin Trúâi Phêåt
ûáng àöå cho möåt ngûúâi con. Trúâi
Phêåt chûáng giaám àaä baáo möång cho
ngûúâi vúå àûúåc mang thai. Troân
ngaây troân thaáng cuãa àêët trúâi, Àïë Baâ
ra àúâi. Vò ngûúâi coá muâi hûúng
thúm ngaát nïn baâ àûúåc àùåt tïn laâ
Àaâo Thõ Hûúng. Tuöíi trûúãng
thaânh, sùæc àeåp cuãa baâ nöíi tiïëng

VÙN HIÏËN
28 VIÏÅT NAM
khùæp vuâng. Cêu àöëi trong Àïìn thúâ
Baâ àaä ca ngúåi:
Bêím sinh quöëc sùæc thiïn hûúng
tiïn nûä uy dung chên thïí phaách
Cöë hûäu bùng cú Ngoåc cöët Àïë Baâ
nghi biïíu haåo tinh anh.
Baâ rêët kheáo tay, siïng nùng moåi
viïåc. Haâng ngaây, baâ thûúâng xuöëng
vuång Ngoåc chùn trêu cùæt coã, tay
cêìm liïìm, miïång haát rùçng:
Tay cêìm baán nguyïåt xïnh xang
Bao nhiïu thaão möåc lai haâng
tay ta
Tiïëng haát ngên vang caã nuái
rûâng, ngûúâi ta noái rùçng möîi lêìn
naâng cêët gioång haát chim nhû
ngûâng hoát, soáng ngûâng vöî vaâ àêët
trúâi nhû lùång ài àïí thùæm àûúåm hïët
tiïëng haát cuãa naâng. Cûá thïë, gioång
haát cuãa baâ quyïån vaâo àêët trúâi, söng
nuái, khiïën moåi ngû dên trong
vuâng quïn ài nhoåc nhùçn, vêët vaã,
an loâng, vûäng têm, vui veã.
Vaâo nùm 1736, Chuáa Trõnh
Doanh vïì kinh lyá Àöì Sún. Chuáa
cuâng àoaân quên daåo caãnh bùçng
thuyïìn röìng trïn biïín vuâng nuái
Àöåc, nghe thêëy tiïëng haát, Chuáa
truyïìn lïånh cho quên lñnh ài tòm
ngûúâi haát. Gùåp Baâ, Chuáa mang
loâng thûúng mïën. Chuáa quyïën
luyïën bïn Baâ suöët caã thaáng khöng
rúâi xa. Khi phaãi vïì kinh, Chuáa heån
Baâ chúâ àúåi ñt ngaây, Chuáa seä àem
thuyïìn hoa quyá rûúác Baâ lïn kinh.
Tûâ àoá, Baâ mang thai, trong loâng lo
súå vúái haâng xoám. Ngaây àïm baâ
tröng ngoáng thuyïìn hoa cuãa Chuáa.
Haâng Töíng biïët chuyïån àoâi ùn
khoaán phaåt tiïìn, vò ngheâo khoá
khöng coá tiïìn phaåt, hoå Àaâo àem Baâ
xuöëng biïín khu vûåc nuái Àöåc trêìm
haâ (dòm xuöëng biïín).
Viïëng àïìn Baâ Dïì
Biïët seä chïët, nûúác mùæt oan ûác,
Baâ ngûãa mùåt lïn trúâi khoác than
rùçng: “Phêån gaái thên cö, gùåp Chuáa
yïu thûúng töi àêu daám chöëng,
nghôa cha meå hoå haâng töi àêu daám
quïn. Xin trúâi Phêåt chûáng giaám
cho loâng con! Khi con bõ dòm
xuöëng nûúác, nïëu con coá oan ûác
Trúâi Phêåt cho con nöíi lïn ba lêìn, hoå
haâng haäy cho con àûúåc söëng, nïëu
con döëi traá thên naây seä dòm xuöëng
àïí laâm gûúng cho àúâi”. Quaã
nhiïn, Baâ nöíi lïn ba lêìn, moåi ngûúâi
ai nêëy àïìu kinh súå, hoå Àaâo cuâng
boån cûúâng haâo, aác baá lêëy dêy
thûâng cöëi àaá thuãng buöåc vaâo buång
Baâ quêën vaâo cêy saâo cùæm xuöëng
biïín. Àïë Baâ àaä ra ài nhû vêåy.
Hoå, Haâng Töíng ra vïì, cuäng laâ
luác soáng to gioá lúán nûúác dêng lïn
vöî vaâo chên nuái Àöåc coá möåt caái
hang to, dêy thûâng cöëi àaá, cêy saâo
tröi vaâo miïång hang. Àïm àïm
trïn baäi àaá hêìu, höìn Baâ linh thiïng
hiïån vïì trûâng trõ nhûäng keã àaä giïët
Baâ, àaä gêy nïn nhiïìu töåi aác vúái
ngûúâi dên lûúng thiïån. Thêëy sûå
linh thiïng, ngûúâi dên àaä lêåp ngay
Àïìn thúâ coá dêy thûâng cöëi àaá
thuãng, haâng nùm hoå Àaâo phaãi
nhuöåm laåi dêy thûâng möåt lêìn. Lúâi
Baâ nguyïìn khi naâo dêy muåc àaá tan
múái hïët hêån thuâ naây.
Sau möåt thaáng, thuyïìn hoa cuãa
Chuáa vïì rûúác Baâ. Khi êëy, oan
nghiïåp tùng lïn gêëp böåi, thên mêîu
Baâ vò quaá thûúng con nïn cuäng mêët
theo. Biïët chuyïån, Chuáa Trõnh
Doanh truyïìn Haâng Töíng xêy àïìn
lêåp àaân giaãi oan cho Àïë Baâ. Àïìn Baâ
àûúåc vua Tûå Àûác vïì thùm ban sùæc
troång phong cho Àïë Baâ laâ: Àöng
Nhaåc Àïë Baâ - Trõnh Chuáa phu nhên.
Ngûúâi àúâi sau tiïëc thûúng vaâ
khêm phuåc loâng thuãy chung cuãa
Baâ. Nhiïìu danh nhên sau naây àaä àïí
laåi buát tñch trong ngöi Àïìn thúâ Baâ:
Nhêët phiïën bùng têm thiïn
àõa baåch
Kñnh thaânh nhô tûå quyã thêìn tri
Àïën Baâ hûúng hoãa thiïn thu taåi
Trõnh Chuáa xe loan kiïåu
tñch truyïìn
Taåm dõch:
Loâng saåch nhû bùng trúâi
àêët biïët
Nöîi niïìm thaânh kñnh quyã
thêìn hay
Àïë Baâ hûúng lûãa, nghòn thu êëy
Trõnh Chuáa xa loan chuyïån
àïí àúâi.
Thúâi gian tröi qua, cöëi àaá dêy
thûâng àaä mêët, höìn Baâ thanh thaãn
linh thiïng ûáng nghiïåm ban àiïìu
laânh cho nhûäng ngûúâi thiïån têm úã
böën phûúng vïì laâm lïî cêìu xin
àuáng nhû yá nguyïån.
Haâng nùm, sau Tïët Nguyïn
Àaán, ngûúâi Haãi Phoâng, ngûúâi Haâ
Nöåi vaâ nhiïìu miïìn quï trïn caã
nûúác têëp nêåp nhöån nhõp ài àïën
Àïìn Baâ Àïë. Ngûúâi ta àïën àïí xin
taâi, xin löåc vaâ àùåc biïåt àïën àïí xin
àûúåc giaãi moåi nöîi oan khuêët maâ
mònh vaâ gia àònh phaãi gaánh chõu
nïëu coá.
Khaách thêåp phûúng túái àêy
möîi ngaây möåt àöng vaâ khöng hùèn
chó vaâo muâa xuên. Ngûúâi ta àïën
Àïìn quanh nùm àïí chia seã vaâ àöìng
caãm vúái thên phêån möåt ngûúâi con
gaái xinh àeåp, hiïìn thaão, thuãy
chung maâ phaãi chõu bêët haånh núi
vuâng coá ba con söng àöí ra biïín
lúán.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
29
TÛÂ TRONG DI SAÃN

AÁNH SAO BÙNG

KHÖNG BAO GIÚÂ TÙÆT
(Tûúãng nhúá Nhaâ vùn - Nhaâ baáo - Liïåt sô Dûúng Thõ Xuên Quyá)

NGUYÏÎN YÏN THÏË

Caách àêy 40 nùm, nhaâ vùn-nhaâ baáo DTXQ àaä ngaä xuöëng taåi
chiïën trûúâng Khu 5, vaâo àuáng ngaây 8/3/1969, khi vûâa troân 28
tuöíi xuên...
Vaâi nùm trûúác, trïn àûúâng lang thang vaâo khu thaánh àõa
Champa Myä Sún, dûâng chên úã möåt quaán ngheâo, töi àûúåc biïët
mònh àang úã huyïån Duy Xuyïn... Bêët chúåt, mêëy cêu thú cuä vuåt
hiïån trong têm trñ töi:
Thöi em nùçm laåi
Vúái àêët laânh Duy Xuyïn
Trïn möì em coá muâa xuên úã maäi...
(D.H.L)
“Cuöåc àúâi cuãa DTXQ rêët ngùæn nguãi... Taác phêím cuãa chõ
cuäng ñt... Nhûng di saãn tinh thêìn maâ chõ àïí laåi cho chuáng ta thò
thêåt lúán lao, vônh cûãu. Àoá laâ möåt trong nhûäng nhên caách nghïå
sô lúán nhêët, möåt trong nhûäng ngûúâi phuå nûä Viïåt Nam àeåp nhêët
trong cuöåc khaáng chiïën chöëng Myä vô àaåi cuãa dên töåc”.

Nhaâ vùn Dûúng Thõ Xuên Quyá trûúác khi ài chiïën trûúâng

C
aái tïn Dûúng Thõ Xuên Quyá, gùæn liïìn vúái thiïn
truyïån ngùæn àùåc sùæc “Hoa rûâng” töi àaä àûúåc
biïët àïën tûâ thúâi cùæp saách úã phöí thöng trung
hoåc... Gêìn mûúâi nùm sau, laâ möåt anh giaáo khöí tûâ Têy
Bùæc vïì nghó heâ taåi Haâ Nöåi, töi àïën thùm vúå chöìng hai
nhaâ thú Thi Nhõ-Phan Thõ Thanh Nhaân. Trong khi anh
Nhõ kïí cho chõ Nhaân nghe nhûäng chuyïån vui ngaây anh
ài thûåc tïë úã Sún La vaâ tònh cúâ gùåp töi ra sao, möåt cö beá
khoaãng 8-9 tuöíi bûúác ra chaâo. Khi töi hoãi, chõ Nhaân
baão: “Em khöng biïët aâ? Beá Ly, con chõ Dûúng Thõ Xuên
Quyá àêëy!”...Töi àûúåc biïët thïm: chõ Quyá àaä hy sinh taåi
mùåt trêån Quaãng Àaâ chó sau möåt nùm vaâo chiïën
trûúâng... Àoá laâ lêìn thûá hai töi àûúåc “tiïëp xuác” vúái nhaâ
vùn DTXQ... Túái lêìn thûá ba, úã chñnh núi DTXQ nùçm
xuöëng, tïn cuãa chõ àaä gêy cho töi möåt nöîi xuác àöång
khoá taã... Nhûng, chó àïën khi àûúåc àoåc toaân böå di caão
cuãa chõ - cuöën “Dûúng Thõ Xuên Quyá - Nhêåt kyá - Taác
phêím” (NXB Höåi nhaâ vùn, Haâ Nöåi - 2007, do Taåp chñ
Vùn Hiïën Viïåt Nam töí chûác, thûåc hiïån), trong töi múái
aâo aåt biïët bao caãm nghô vïì nhaâ vùn coá thên phêån àùåc
biïåt naây! Vaâ cuäng lêìn àêìu tiïn, töi àûúåc “nhòn thêëy”
chõ - khöng phaãi qua di aãnh, maâ qua miïu taã cuãa ngûúâi
baån àúâi àaä xoát xa quan saát chõ úã giûäa mùåt trêån: “...Quyá
luác thuác chaåy theo cho kõp mêëy baån àöìng haânh, vêîn caái
daáng luái chuái têët tûúãi quen thuöåc - caái daáng cuãa möåt söë
phêån long àong” . Thúâi gian thêëm thoùæt, beá Ly maâ chõ
Quyá rúâi xa khi múái 16 thaáng tuöíi giúâ àaä laâ möåt nhaâ baáo
chûäng chaåc... Khöng hiïíu sao, töi chúåt hònh dung ra
caãnh nûä nhaâ baáo Buâi Hûúng Ly dêîn töi ài thùm laåi
ngöi nhaâ nhoã cuãa cö úã quï ngoaåi - núi ngûúâi meå àaä taåm

VÙN HIÏËN
30 VIÏÅT NAM
biïåt cö lêìn cuöëi àïí ra ài maäi maäi. Àöi mùæt cö àêîm ûúát
vò thûúng nhúá, vaâ tûå haâo...
Nùm thaáng qua ài, nhûng nhûäng gò maâ chõ àïí laåi
cho cuöåc àúâi tûåa möåt aánh sao bùng - nhû cêu thú Töë
Hûäu chõ ghi trong nhêåt kyá ngaây àêìu vûúåt Trûúâng Sún:
“Ta ài laâm aánh sao bùng giûäa àúâi”. Vaâ aánh sao bùng
êëy, giûäa nhûäng ngaây thaáng naây, dûúâng nhû caâng toaã
saáng cö àún hún bao giúâ hïët... Nhûng coá leä, caâng cö
àún, chõ caâng hiïín hiïån lïn trûúác töi nhû möåt ngûúâi
phuå nûä maâ “nhòn vaâo àöi mùæt êëy, anh böîng hiïíu rùçng
trûúác mùåt anh laâ möåt con ngûúâi coá thïí lùång leä suöët àúâi
ài àïën muåc àñch àaä tûå khùèng àõnh cuãa mònh, bêët chêëp
têët caã, khöng gò ngùn trúã àûúåc...” (Nguyïn Ngoåc). Caái
muåc àñch söëng êëy laâ gò? Nhiïìu thïë hïå àaä vaâ àang tòm
kiïëm, röìi chûáng thûåc noá bùçng caã tuöíi xuên, haånh phuác
gia àònh, bùçng caã sinh mïånh cuãa mònh. Chöìng chõ, möåt
nhaâ thú, ngûúâi vaâo chiïën trûúâng trûúác chõ möåt nùm,
khi höìi tûúãng vïì vúå àaä noái höå khöng ñt ngûúâi: “ Thïë hïå
chuáng töi coân coá sûå lûåa choån naâo khaác hún laâ choån
niïìm vui trong sûå dêën thên vò àaåi nghôa cuãa dên töåc vaâ
con ngûúâi?” .
Ngöi nhaâ nhoã maâ nhaâ vùn DTXQ trúã vïì lêìn cuöëi àïí
chia tay àûáa con gaái nhoã 16 thaáng tuöíi nùçm gêìn búâ àï
laâng Phuá Thõ (huyïån Vùn Giang - Hûng Yïn). Àoá laâ
möåt laâng quï coá doâng söng Höìng böìi àùæp phuâ sa taåo
nïn nhûäng doi caát trùæng phau, nhûäng baäi mêåt truâ phuá,
coá àïìn Àa Hoaâ danh tiïëng thúâ Chûã Àöìng Tûã vaâ Tiïn
Dung, àöi trai taâi gaái sùæc trong thiïn tònh sûã huyïìn
thoaåi vaâo loaåi hay nhêët cuãa nûúác Nam ta. Bïn cêy àaân
thúâ nghi nguát khoái hûúng cuãa thêìn Höå àïìn - quan aán
saát thi sô Chu Maånh Trinh, töi nhû nghe àûúåc têm tònh,
niïìm khaát khao thanh bònh thêìm kñn cuãa bao thïë hïå
ngûúâi VN qua nhûäng thùng trêìm maáu lûãa dêìu söi cuãa
lõch sûã dên töåc... Tûâ ngöi àïìn thiïng, töi ài vaâo laâng
cuãa "öng ngheâ Phuá Thõ" Chu Maånh Trinh, tòm àïën möåt
doâng hoå nöíi tiïëng cöëng hiïën nhiïìu trñ thûác lúán cho àêët
nûúác - doâng hoå Dûúng. Ngöi nhaâ thúâ hoå "Vùn nhaä
haäng" àûúåc xêy hún trùm nùm coân nguyïn veån baân
thúâ, baâi võ cuâng caác hoaânh phi cêu àöëi giaâu sûác giaáo
duåc nïìn nïëp gia phong vaâ tû chêët laâm ngûúâi: "Tòm àûác
cho àúâi" - "Dòu dùæt hiïëu àïî laâm ngûúâi" - "Vêng mïånh
nöíi gioá nhên" - "Trùm dùåm biïín thêëm nhuêìn" - "Núi
nguöìn sêu chaãy ra doâng trung hiïëu. Caânh tûúi töët
hoaân toaân nhúâ cêåy vaâo rïî hiïëu nghôa”... Àêy coân laâ núi
thúâ cuå Dûúng Troång Phöí - öng nöåi DTXQ, ngûúâi tûâ rêët
súám àaä vêån àöång cho Àöng Kinh Nghôa Thuåc, bõ thûåc
dên Phaáp àaây ra Cön Lön. Thên phuå DTXQ laâ cuå
Dûúng Tuå Quaán, möåt nhaâ giaáo têån têm, coá nhûäng hoåc
troâ nöíi tiïëng nhû nhaâ vùn Nguyïîn Huy Tûúãng... Tûâ
daåy hoåc, cuå Quaán chuyïín sang laâm baáo, chuã trûúng túâ
Vùn hoåc taåp chñ, röìi taåp chñ Tri tên. Baác ruöåt DTXQ laâ
öng cûã Dûúng Baá Traåc, möåt trñ thûác Duy tên yïu nûúác
chöëng Phaáp, bõ àaây ra àaão Cön Lön. Möåt ngûúâi baác
ruöåt nûäa cuãa DTXQ laâ hoåc giaã Dûúng Quaãng Haâm vúái
nhiïìu taác phêím nöíi danh, tiïu biïíu nhêët laâ VN vùn hoåc
sûã yïëu. Nhûäng ngûúâi anh, ngûúâi chõ con baác ruöåt cuãa
DTXQ àïìu laâ caác trñ thûác, vùn nghïå sô tïn tuöíi: Nhaâ
giaáo nhên dên - GS Dûúng Ngoåc Baái, GS Dûúng Thõ
Cûúng, hoaå sô Dûúng Cêím Chûúng, danh hoaå Dûúng
Bñch Liïn... Truyïìn thöëng vùn hoaá, nghôa khñ vaâ têm
linh cao quyá cuãa caã doâng hoå àaáng kñnh troång êëy dûúâng
nhû àûúåc àuác kïët trong hai cêu àöëi do cuå Dûúng Baá
Traåc viïët bùçng chûä Haán trïn hai cöåt truå úã khu nghôa àõa
gia àònh:
Tòm huyïåt sùén àïí chön nhêët àõnh coá sinh, thúâi coá
hoaá
Àêåy quan taâi röìi múái biïët, nghòn nùm mai cöët chùèng
mai danh (Dõch nghôa)
ÚÃ Haâ Nöåi, ngöi nhaâ 195 Haâng Böng - núi DTXQ
söëng nhûäng nùm thaáng êëu thú, cuäng laâ Baáo quaán taåp
chñ Tri Tên, núi qua laåi cuãa nhiïìu trñ thûác tïn tuöíi:
Nguyïîn Vùn Töë, Trêìn Vùn Giaáp, Nguyïîn Huy Tûúãng,
Chu Thiïn... tûâ nùm 1941 àïën 1945. Trûúác àoá, caác nùm
1932-1934, àêy cuäng laâ truå súã cuãa túâ Vùn hoåc taåp chñ...
Ngöi nhaâ baáo chñ vùn chûúng êëy àaä nuöi dûúäng cho
têm höìn, nùng khiïëu cuãa nhaâ vùn tûúng lai. Vaâ chùæc
chùæn rùçng: truyïìn thöëng gia töåc àoá cuäng in hùçn trong
caá tñnh, têm höìn, baãn lônh DTXQ loâng tûå tön, tûå troång,
khöng muöën mònh laâ àöëi tûúång àïí bêët cûá ai thûúng
haåi, ban ún, chiïëu cöë! Chõ àaä tûå lûåc bêët chêëp khoá khùn
thûã thaách àïí khùèng àõnh baãn thên mònh. Àùåc biïåt hún
caã, àoá laâ khaát voång saáng taåo trong nghïå thuêåt ngön tûâ,
quyïët chñ trúã thaânh möåt “thû kyá thúâi àaåi”. Àiïìu naây
thïí hiïån roä neát trong rêët nhiïìu trang nhêåt kyá cuãa chõ,
cuäng nhû trong nhiïìu thiïn truyïån kyá. Sûå thêåt laâ chõ àaä
lao àöång nghïå thuêåt khöng ngûâng nghó, giûäa bom àaån
vaâ nhûäng thûã thaách luön luön vûúåt tröåi sûác voác cuâng
khaã nùng chõu àûång cuãa chõ.
Hònh aãnh cuöëi cuâng cuãa Dûúng Thõ Xuên Quyá, taåi cùn cûá A7
miïìn têy Quaãng Nam, thaáng 12 - 1968. Tûâ traái qua: Haâ Giao,
Dûúng Thõ Xuên Quyá, Troång Anh, Nguyïn Ngoåc, Nguyïîn Chñ
Trung, Vûúng Linh, Buâi Minh Quöëc, Thu Böìn, Ngên Võnh.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
31
TÛÂ TRONG DI SAÃN
Beá Ly vaâ baâ ngoaåi
Giûäa hai cún àau, em ngöìi ghi cheáp
Con söng Giùçng gêìm reáo miïn man
Nûúác luä vïì... trang giêëy nhoã mûa chan
Em vêîn viïët, loâng daåt daâo caãm xuác
(D.H.L)
Nhaâ vùn àaä böåc löå trong Nhêåt Kyá bao niïìm xuác
àöång tuön traâo khi àûúåc nguåp lùån trong thûåc tïë chiïën
tranh gian khöí, maâ úã àoá, chõ bùæt gùåp biïët bao tònh
ngûúâi chên thêåt vaâ cao caã. Chõ àaä viïët vïì maãnh àêët mú
ûúác cuãa möåt àúâi cêìm buát - maãnh àêët Khu 5 aác liïåt: “Thïë
àêëy, maãnh àêët maâ mònh àang söëng noá giöëng hïåt con
ngûúâi mònh: vêët vaã, cûåc nhoåc. Mònh sung sûúáng coá mùåt
úã àêy àuáng vaâo giai àoaån gay go quyïët liïåt nhêët cuãa
cuöåc chiïën àêëu. Mònh sung sûúáng àûúåc chõu àûång vaâ
vûúåt qua têët caã gian khöí vò àaä gùåp möåt maãnh àêët àöìng
àiïåu vúái têm höìn mònh”. Trïn àûúâng vaâo tuyïën sau,
nhòn thêëy möåt àaám rau ven suöëi, chõ àaä nghô àïën möåt
em gaái thêìm lùång tröìng noá cho caác àoaân böå àöåi haânh
quên qua, vaâ nhaâ vùn thöët lïn: “Cö gaái úi, töi seä àûa cö
vaâo saáng taác cuãa töi nheá!” . Nhûäng doâng chõ viïët khi
lêìn àêìu tiïn dêìm chên xuöëng doâng söng Thu Böìn àêìy
rung àöång “...Thêåt kyâ laå quaá àöîi. Nhûäng luác naây mònh
thêëy yïu àúâi quaá vaâ sûå ra ài cuãa mònh noá lyá thuá quaá.
Duâ sûå ra ài êëy mònh coá phaãi traã möåt giaá rêët àùæt, thêåm
chñ coá phaãi hy sinh, phaãi àau àúán...” . Trûúác khi ngaä
VÙN HIÏËN
32 VIÏÅT NAM
xuöëng taåi chiïën trûúâng, DTXQ àaä kõp hoaân thaânh
nhûäng thiïn truyïån kyá coân noáng höíi sûå söëng cuãa baãn
thên mònh, cuãa àöìng àöåi vaâ àöìng baâo vuâng taåm chiïëm,
vaâ chõ àaä tòm caách gûãi baãn thaão ra miïìn Bùæc nhû nhûäng
baão vêåt (Tiïëng haát trong hang àaá, Hoa rûâng, Niïìm vui
thêìm lùång, Gûúng mùåt thaách thûác)
Chñnh cuöåc àúâi, têm tû vaâ nhûäng trang vùn cuãa
DTXQ - cuâng nhiïìu sûå hy sinh cuãa nhûäng nhaâ vùn nhaâ
baáo chiïën trûúâng trong nhûäng nùm thaáng êëy àaä goáp
phêìn taåo ra möåt quan niïåm tuyïåt àeåp, vaâ coá leä seä
khöng bao giúâ cuä vïì Haånh Phuác. Ngûúâi baån àúâi, cuäng
laâ möåt àöìng nghiïåp, möåt àöìng àöåi cuãa chõ úã chiïën
trûúâng àaä sinh àöång hoaá àiïìu naây möåt caách thêëm thña
trong Baâi thú vïì haånh phuác sau khi chõ hy sinh:
Em àaä thêëy nhûäng têm höìn trong treão
Nhûäng con ngûúâi nhû aánh saáng lung linh
Möîi àïm ra ài giaãn dõ hiïën mònh
Àïí laâm nïn buöíi mai àêìy nùæng
Em böëi röëi, em sûäng súâ àûáng lùång
Veã àeåp naây em chûa biïët àùåt tïn
Thûác dêåy bao àiïìu múái meã trong em
Thûác dêåy bao àiïìu cao quyá trong em
Núi ngoån buát nghe cuöåc àúâi thöi thuác
Vaâ em goåi àoá laâ haånh phuác
(D.H.L )
Laâ möåt phuå nûä, laåi mang yá thûác roä rïåt vïì sûá mïånh
cuãa ngûúâi cêìm buát, DTXQ àaä say sûa miïu taã ngûúâi
phuå nûä trong caác trang saách cuãa mònh - nhû chñnh chõ
àûúåc hiïån thên trong hoå. Vaâ hoå àaä thûåc sûå laâ nguöìn
caãm hûáng, laâ chêët liïåu döìi daâo nhêët, àûúåc chõ daânh cho
nhûäng tònh caãm àùçm thùæm nhêët, nhûäng quan saát tinh
tïë nhêët - trong têët caã nhûäng truyïån kyá khi viïët úã miïìn
Bùæc cuäng nhû khi úã miïìn Nam. Hún bêët kyâ möåt ngûúâi
phuå nûä naâo khaác trong thúâi kyâ àoá, DTXQ vúái tû caách
laâ nhaâ vùn, nhaâ baáo hiïíu àûúåc caái nghõ lûåc söëng lùæm
khi naäo loâng cuãa ngûúâi phuå nûä úã hêåu phûúng hay úã
chiïën trûúâng, duâ úã núi “Àêët cùçn” khùæc nghiïåt hoùåc úã
chöën bom àaån hiïím nguy luön cêìn àïën nhûäng “Gûúng
mùåt thaách thûác” ... Trong nhûäng hoaân caãnh riïng, vûúåt
lïn trïn sûå kyâ thõ coi thûúâng nûä giúái, caác nhên vêåt phuå
nûä cuãa chõ bao giúâ cuäng toaã saáng möåt nhên caách cao
thûúång, àêåm àaâ nhên nghôa VN (Khöng coi thûúâng
viïåc nhoã, Ài nöng trûúâng, Chuyïån cö Duyïn, Àûáng
vûäng, Chöî àûáng...). Vaâ, nhûäng ngûúâi phuå nûä êëy, úã núi
àöëi diïån vúái sûå söëng chïët trong gang têëc, phúi mùåt vúái
lûãa àaån, àaä böåc löå roä hún bao giúâ hïët leä söëng vò àaåi
nghôa, nhûng vêîn giûä nguyïn veã àeåp mong manh tinh
khiïët vaâ thêìm kñn thûåc àaáng yïu: “Trïn àûúâng haânh
quên ngaân dùåm cuãa chuáng ta... coá biïët bao nhûäng böng
hoa rûâng moåc xuyïn lïn tûâ khe àaá khùæc khöí, lêín khuêët
thêìm lùång dûúái nhûäng göëc cêy rïî nöíi xuâ xò. Nhûäng
böng hoa nom rêët àöîi maãnh mai nhûng chùèng coá baäo
mûa naâo laâm vuâi dêåp nöíi”. Caác nhên vêåt nûä cuãa DTXQ
cuäng laâ baãn thên chõ àûúåc phên thên, àûúåc nhaâo nùån
bùçng têm höìn, nhên caách vaâ traãi nghiïåm cuãa chõ! Nhûäng trang vùn viïët vïì phuå
DÛÚNG THÕ XUÊN QUYÁ
nûä cuãa DTXQ bao giúâ cuäng long lanh, àeåp nhû thú, vaâ xûáng àaáng laâ nhûäng viïn
ngoåc quyá trong kho taâng vùn hoåc VN hiïån àaåi!
Laâ möåt ngûúâi meå giaâu tònh caãm, DTXQ àaä daânh cho con gaái nhoã maâ chõ gûãi
laåi hêåu phûúng biïët bao trang viïët xuác àöång têm can, àöi luác xeá loâng xeá ruöåt-
Baâi thú tùång con
Tùång Ly, nhên ngaây Beá àêìy hai tuöíi 9.12.1968
vaâ chñnh àiïìu àoá caâng laâm nöíi bêåt lïn nghõ lûåc phi thûúâng cuãa chõ! Ba baâi thú
cuãa DTXQ coân lûu giûä laåi àûúåc àïìu daânh viïët vïì con, cho con: Buöíi êëy bïn rùång tre
Öi tiïëng con bêåp beå Thúm maá con nheâ nheå
Biïët goåi meå lêìn àêìu Röìi töi bûúác lïn àï
Laåi laâ ngaây taåm biïåt Con böîng kïu "Meå! Meå!"
Ngaây meå con xa nhau!
Chõ hiïíu roä: “Con àaä phaãi chõu caái àiïìu bêët haånh lúán nhêët trong àúâi con laâ Öi tiïëng con bêåp beå
phaãi xa böë vaâ meå quaá súám”. Vaâ rêët chên thûåc, rêët con ngûúâi, giûäa gian khöí buöíi Biïët goåi meå lêìn àêìu
vûúåt söng Sï-pön, chõ àaä thêëm thña: “Coá ài múái thêëy hïët têët caã nhûäng súåi dêy Laåi laâ ngaây taåm biïåt
Ngaây meå con xa nhau
nñu keáo ngûúâi ta laåi... Bêy giúâ mònh múái thêëy xa Ly khoá laâm sao”. Nhûng àiïìu
àaáng quyá nhêët, àaáng kñnh troång nhêët úã DTXQ laâ, ngay trong àónh àiïím nöîi nhúá
Loâng töi chúåt quùån àau
thûúng quùån thùæt cuãa ngûúâi meå treã phaãi xa con, chõ àaä biïët vûúåt lïn chñnh mònh Mùæt töi múâ boáng khoái
àïí “Luác naâo meå cuäng nghô vïì con vúái möåt niïìm tûå haâo vö haån”. Ngûúâi meå coá Ngoaãnh nhòn vïì phña sau
têm höìn cao caã êëy luön mong: “Ly úi, con haäy àeåp möåt caách thêìm lùång nhû cêy Con vêîn nhû àang goåi
truác kia”. Vaâ nhaâ giaáo duåc trong chõ àaä trùn trúã khi gùåp nhûäng em beá thöng
minh coá têm höìn quaã caãm úã núi giaânh giêåt giûäa caái söëng vaâ caái chïët: “Phaãi laâm Thûúng con vûâa àêìy tuöíi
viïåc thïë naâo cho nhûäng àûáa con cuãa ta àêy?”. Hêìu nhû trang Nhêåt kyá naâo cuãa Àaä xa caã meå cha
chõ cuäng ûúát àêìm gioåt lïå nhúá con, àöìng thúâi heá löå caái cöåi nguöìn sêu thùèm cuãa Àïm àïm trong giêëc nguã
tònh mêîu tûã tûâng àûúåc khaái quaát trong khöí thú: Nhúá meå, öm cöí baâ
Bao mûa nùæng daäi dêìu
Con thên yïu coá biïët Rúâi söng Höìng bao la
Qua doâng Lam yïu mïën
Meå vûúåt qua àûúåc hïët
Töi ài ra tiïìn tuyïën
Khi COÁ CON TRÏN ÀÚÂI
Àûúâng xa, biïët bao xa
Nöîi nhúá êëy, kyâ diïåu thay, laåi laâ nguöìn sûác maånh tinh thêìn to lúán giuáp chõ
àûáng vûäng vaâ vûúåt qua biïët bao thûã thaách khöëc liïåt. ÖÌ, nhûng naây, laå quaá
AÁnh sao bùng DTXQ chùæc chùæn seä khöng bao giúâ phaãi cö àún, búãi chõ àaä Con vêîn rêët gêìn töi
söëng möåt cuöåc àúâi thêåt àeåp, àaä viïët nïn nhûäng trang vùn thêåt àeåp thêëm àêîm Nhòn sao, qua keä laá
sûå söëng cuãa möåt dên töåc trong nhûäng nùm thaáng gian nan nhêët... Nhaâ baáo Töi thêëy mùæt con cûúâi
Nguyïîn Thïë Khoa - möåt àöìng àöåi thïë hïå sau cuãa chõ úã chiïën trûúâng Khu 5, khi
laâm chuã biïn toaân têåp di caão “DTXQ - Nhêåt Kyá - Taác Phêím” àaä vö tònh thay Àïm lùæng nghe gioá thöíi
mùåt àûúåc nhiïìu cêy buát cuãa nïìn vùn chûúng, baáo chñ àûúng àaåi khùèng àõnh Thêëy tiïëng con voång vaâo
möåt caách cöng bùçng: “Cuöåc àúâi cuãa DTXQ rêët ngùæn nguãi, chó voãn veån 28 nùm. Thûúng yïu vaâ nuäng nõu
Con goåi: "Meå!" ngoåt ngaâo
Taác phêím cuãa chõ cuäng ñt, chó coá hai têåp truyïån kyá “Chöî àûáng” vaâ “Hoa rûâng”.
Nhûng di saãn tinh thêìn maâ chõ àïí laåi cho chuáng ta thò thêåt lúán lao, vônh cûãu. Àoá
Chiïëc laá trïn caânh cao
laâ möåt trong nhûäng nhên caách nghïå sô lúán nhêët, möåt trong nhûäng ngûúâi phuå nûä Khi gioá vïì rung nheå
Viïåt Nam àeåp nhêët trong cuöåc khaáng chiïën chöëng Myä vô àaåi cuãa dên töåc”. Nhû tay con vêîy chaâo
Töi böîng chaånh nghô: chñnh niïìm tin ngêy thú, trong treão vaâ ngúâi saáng cuãa Möîi lêìn con gùåp meå
möåt nûä vùn sô trong giai àoaån àeåp nhêët cuãa cuöåc àúâi phaãi thûã thaách khöng ñt
qua maáu vaâ lûãa êëy àaä khiïën “caái daáng cuãa möåt söë phêån long àong” nhiïìu luác Con coá xa meå àêu
phaãi nhaåt nhoaâ ài... Nhûng khöng coá nghôa laâ noá àaä biïën mêët. Höm nay àêy, Duâ nuái söng caách trúã
sûå “long àong vêët vûúãng” cuãa chõ maâ chõ khöng thïí lûúâng túái laåi chñnh laâ sûå thúâ Duâ àeâo cao vûåc sêu
ú, nguöåi laånh, võ kyã, laäng quïn cuãa nhiïìu ngûúâi, laâ sûå àöíi trùæng thay àen cuãa Phaãi thïë khöng con nhó?
khöng ñt quan niïåm vïì Giaá trõ... Chõ coá biïët khöng: cuöåc söëng vaâ nhûäng trùn trúã
saáng taåo vùn chûúng cuãa chõ - bêët chêëp moåi biïën thiïn cuãa leä àúâi, cho àïën giúâ Bao mûa nùæng daäi dêìu
Con thên yïu coá biïët
vêîn coân laâ möåt baâi hoåc vö cuâng thêëm thña, xuác àöång - àùåc biïåt àöëi vúái caác nhaâ
Meå vûúåt qua àûúåc hïët
vùn nhaâ thú, nhaâ baáo treã trong cún löëc xoaáy thõ trûúâng. Vaâ seä laâ möåt töåi aác
Khi coá con trïn àúâi
khöng thïí dung thûá, nïëu cöë tònh hoùåc chó laâ vö tònh phaãn böåi laåi nhûäng gò cao
quyá thiïng liïng maâ vò chuáng, biïët bao ngûúâi Viïåt Nam ûu tuá - trong àoá coá Con haäy luön miïång cûúâi
DTXQ - àaä ngaä xuöëng... Nhû ngaây naâo coân beá.
Haâ Nöåi, àêìu nùm 2009 Miïìn Trung Trung böå 9 -12 -1968

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

33
TÛÂ TRONG DI SAÃN

PHAÅM NGOÅC KHUÏ

ÖNG LAÂ AI?

NGUYÏÎN HUY THÙÆNG

Nhû möåt nghõch lyá, nïëu nhû töi coá àuã tûå tin vaâ sûå thöi thuác àïí viïët vïì tònh baån giûäa öng
vúái cha töi, thò, thuá thûåc, töi laåi khöng biïët gò mêëy vïì baãn thên öng. Ngûúâi êëy chñnh laâ
baác sô Phaåm Ngoåc Khuï, taác giaã cuöën Nguöìn sinh lûåc coá võ trñ xûáng àaáng trïn vùn àaân
àêìu thïë kyã 20, võ baác sô maâ trong kyá ûác cuãa nhûäng ngûúâi tûâng biïët öng, duâ thên hay sú,
duâ chó laâ thoaãng qua hay cuâng gùæn boá trong binh àoaân Têy Tiïën, luön nhòn nhêån nhû möåt
“nhên vêåt àùåc biïåt” rêët àaáng troång. Nhûng cuäng phêìn naâo àêìy bñ êín...!

Baác sô Phaåm Ngoåc Khuï nùm 1964

C
ha töi laâ nhaâ vùn Nguyïîn
Huy Tûúãng, ngûúâi baån hún
öng möåt tuöíi nhûng laåi àïën
vúái vùn àaân sau öng. Nùm 1939,
khi soaån têåp thú “Nhêët àiïím linh
àaâi” vaâ coân àang bùn khoùn khöng
biïët thú mònh hay dúã thïë naâo, liïåu
coá nïn xuêët baãn, cha töi àaä têm sûå
vúái öng Khuï vaâ thêåt mûâng àûúåc
öng nhêån lúâi àoåc höå. Nùm 1941,
khi xuêët baãn böå saách “Sûác khoãe
múái”, öng Khuï cuäng àöìng thúâi
laâm chuã nhiïåm möåt túâ baáo tïn laâ
Ngoâi buát. Khöng quïn loâng söët
sùæng vúái thi ca cuãa baån, öng àaä cho
àùng trïn söë ba cuãa túâ naây baâi thú
Quan Êm cuãa cha töi. Tiïëc rùçng
ngay sau àoá túâ Ngoâi buát bõ àònh
baãn. Muöån mùçn lêån àêån nghiïåp
vùn chûúng, cha töi àaä nghô, hay laâ
do caái söë hêím hiu cuãa mònh maâ túâ
baáo cuãa baån bõ vaå lêy!
Töi khöng roä do àêu maâ cha töi
quen biïët baác sô Phaåm Ngoåc Khuï.
Nùm 1939, khi cha töi bùæt àêìu ghi
trong nhêåt kyá vïì ngûúâi baån múái
naây, öng Khuï àaä laâ möåt trñ thûác coá
tïn tuöíi, thuöåc giúái nhûäng ngûúâi
hoåc röång àöî cao (bùçng baác sô luác
bêëy giúâ hiïëm lùæm). Coân cha töi thò
chó laâ möåt chên thû kyá queân úã nha
thûúng chñnh, hay coân goåi laâ súã
àoan. Song coá àiïìu chùæc chùæn, hai
öng àïìu coá chung möåt súã àùæc thú
ca, vaâ vïì phûúng diïån naây, öng
Khuï laåi toã ra coá nhiïìu traãi
nghiïåm. Dïî hiïíu vò sao cha töi àaä
àûa têåp thú nhúâ cêåy baån àoåc giuâm.
Öng Khuï xem ra àaä goáp yá cho cha
töi khaá kyä - chï hún laâ khen - vaâ
nhên àêëy caác öng àaä thöí löå nhiïìu
àiïìu nhû cha töi coá ghi laåi trong
nhêåt kyá: “Chuáng töi cuâng mong
moãi laâm nhûäng bêåc taâi hoa. Coá leä
trong boån khöng ai muöën laâm möåt
nhaâ triïët hoåc, möåt nhaâ thöng thaái,
ai cuäng thñch thi nhên caã”. Öng
Khuï coân tuyïn böë quaã quyïët:
“Möåt ngûúâi thi nhên chên chñnh,
thò nûúác mêët möåt ngûúâi cöng dên,
böë meå mêët möåt ngûúâi con - vúå con
mêët tröng cêåy”. Theo quan niïåm
cuãa öng Khuï, ngûúâi àaä goåi laâ taâi
hoa phaãi laâ möåt keã say mï, phaãi coá
nhûäng phuát ngöng cuöìng, vò vêåy
nïn öng chï cha töi tónh nhiïìu lùæm
(22-2-1939).
Caái dúã cuãa cha töi - “tónh nhiïìu
lùæm” - cuäng laåi laâ caái may cho öng,
búãi vò khöng lêu sau àêëy öng àaä
nhêån ra súã trûúâng cuãa mònh khöng
phaãi laâ thú, maâ laâ vùn, cuäng khöng
phaãi vùn xuöi, maâ laâ kõch, laåi
khöng phaãi kõch mïlö - haâi kõch,
maâ laâ bi kõch, nhû vúã kõch Vuä Nhû
Tö nöíi tiïëng cuãa öng. Vúái öng
Khuï, thi ca khöng phaãi laâ khöng
àem laåi cho öng nhûäng phuát giêy
thùng hoa, saãng khoaái. Cuöëi
nhûäng nùm 30 cuãa thïë kyã trûúác,
khi tham gia Ban biïn têåp baáo Ñch
hûäu do nhaâ vùn Lï Vùn Trûúng
laâm chuã buát, öng àaä chõu aãnh
hûúãng maånh búãi nhûäng nhên vêåt
ngûúâi huâng cuãa hoå Lï. Nguöìn caãm
hûáng êëy àaä khúi gúåi öng viïët nïn
nhûäng yá thú maänh liïåt, khaá àûúåc
phöí biïën luác bêëy giúâ, thêåm chñ coân
àûúåc nhiïìu ngûúâi lêëy laâm phûúng
chêm söëng:
Lêëy chñ ngang taâng vaâ loâng
quyïët thùæng
Laâm húi rûúåu maånh àïí say sûa.
Nhûng röìi öng cuäng hiïíu thú
phuá khöng phaãi laâ súã trûúâng cuãa

VÙN HIÏËN
34 VIÏÅT NAM
mònh. Laâ baác sô, mang sûá mïånh trõ
bïånh cûáu ngûúâi, laåi laâ möåt thanh
niïn luön bêån bõu nghô suy, àêìy
nhiïåt huyïët vúái nhûäng tû tûúãng
múái, öng àaä súám trúã vïì vúái caái cùn
cöët trñ thûác cuãa mònh. Liïn tiïëp
trong nùm 1941, öng cho ra mùæt
hai cuöën saách cuãa böå Sûác khoãe
múái, cuöën àêìu laâ Möåt sûác khoãe
múái vaâ cuöën sau mang tïn Nguöìn
sinh lûåc. Vúái kiïën thûác cuãa möåt
ngûúâi têy hoåc, öng àûa ra möåt
nhêån àõnh coá tñnh khaái quaát: Möåt
ngûúâi khoãe phaãi khoãe vïì thïí chêët
vaâ tinh thêìn. Phên tñch thûåc traång
dên mònh, öng nhêån xeát: ÚÃ nûúác ta
sûác khoãe cuãa moåi ngûúâi thûúâng chó
laâ möåt “sûác khoãe thuå àöång”, ñt laâ
möåt sûác khoãe taác àöång. Ngûúâi
mònh yïëu àuöëi laåi àöí taåi aãnh
hûúãng cuãa khñ hêåu, cuãa di truyïìn...
Tûåu trung, tû tûúãng chuã àaåo
cuãa hoå Phaåm nùçm úã mêëy chûä: “Sûác
khoãe laâ biïíu dûúng cuãa sinh lûåc”.
Vêåy trûúác hïët phaãi hiïíu “Sinh lûåc
laâ gò?” Theo öng Khuï, sinh lûåc laâ
lûãa söëng, laâ linh khñ, laâ tinh anh, vaâ
söëng chó coá nghôa laâ giaãi thoaát sinh
lûåc. Cho nïn ta phaãi suy xeát vïì
caách giaãi thoaát êëy. Hay noái caách
khaác, ta phaãi tòm caách vûúåt qua
nhûäng trúã lûåc cuãa sûå söëng, duâ trúã
lûåc êëy coá khuynh hûúáng duy vêåt
(thiïn vïì cuöåc àúâi hònh sùæc, löi keáo
ngûúâi ta àïën vúái chuã nghôa khoaái
Baác sô Phaåm Ngoåc Khuï cuâng vúå vaâ con gaái, khoaãng nùm 1949
laåc), duy têm (khiïën ngûúâi ta chòm
àùæm trong mú möång, quïn caã àúâi
thûåc taåi), hay duy thêìn (laâm tï liïåt
yá chñ, khiïën ngûúâi ta “phoá thaác
cuöåc àúâi cho nhûäng caái xa xùm
huyïìn bñ”). Toám laåi, taác giaã ài àïën
kïët luêån söëng laâ àiïìu hoâa caác nùng
lûåc thùng bùçng, chúá “quaá thiïn vïì
xaác thõt, vïì tònh caãm, hay vïì lyá trñ”.
Hai cuöën saách, maâ àùåc biïåt laâ
cuöën sau - Nguöìn sinh lûåc - vúái caác
giaá trõ khoa hoåc, nhên vùn vaâ vùn
chûúng cuãa noá, àaä nhanh choáng
loåt vaâo mùæt xanh cuãa nhaâ baáo Àinh
Gia Trinh, möåt cêy buát coá haång
trïn Thanh Nghõ. Khöng lêu sau
khi saách ra àúâi, öng naây coá baâi
“Àoåc saách Möåt sûác khoãe múái vaâ
Nguöìn sinh lûåc”, vúái nhûäng lúâi
àaánh giaá rêët cao: “Hai taác phêím êëy
coá möåt tñnh caách àùåc biïåt: noá àaåi
diïån cho möåt loaåi saách àûáng àùæn,
nghiïm trang, cêìn phaãi mong möîi
ngaây möåt nhiïìu lïn, loaåi saách triïët
lyá vaâ khoa hoåc trong vùn chûúng
ta”, vaâ “... öng P.N. Khuï cho ta tin
rùçng vùn chûúng Viïåt Nam coá thïí
ài àïën roä rïåt vaâ àeåp àeä àïí mang
nhûäng tû tûúãng múái meã cuãa thúâi
àaåi” (Thanh Nghõ, söë 6, 1941).
Dïî coá thïí hònh dung, cha töi àaä
caãm thêëy vinh dûå thïë naâo khi vaâo
möåt ngaây thu nùm 41, öng àûúåc
gùåp öng Khuï taåi àaám cûúái möåt
ngûúâi baån thên - Vuä Tuên Saán.
Öng Saán cuäng laâ möåt ngûúâi àöî àaåt,
múái lêëy bùçng cûã nhên luêåt hoåc.
Àûúng nhiïn àaám cûúái cuãa öng coá
mùåt nhiïìu võ khaách quyá, nhûäng
àöëc túâ, àöëc hoåc, hoåc giaã... Coá thïí kïí
ra nhûäng Trêìn Vùn Tuyïn, Trêìn
Vùn Giaáp, Nguyïîn Hûäu Vûúång,
Nguyïîn Khùæc Kham cuâng nhiïìu
ngûúâi khaác nûäa “coá tiïëng trong
vùn àaân”. Cha töi khöng khoãi caãm
thêëy choaáng ngúåp trûúác hoå, nhûng
liïìn caãm thêëy an têm khi thêëy
trong boån coá Phaåm Ngoåc Khuï,
“taác giaã Nguöìn sinh lûåc”! Öng laåi
caâng caãm àöång khi nghe öng
Khuï, ngay giûäa bûäa tiïåc, ên cêìn
nhùæc túái mêëy baâi thú cuãa öng maâ
baån vêîn giûä vaâ àõnh seä àùng trïn
möåt túâ baáo sùæp ra. (Öng Khuï vöën
laâ baác sô, nhûng khaã nùng laâm baáo
cuãa öng àaä khiïën cho nhiïìu túâ phaãi
múâi öng laâm chuã nhiïåm, kïí caã túâ
taåp chñ Vùn múái nöíi tiïëng cuãa nhaâ
Haân Thuyïn.) Chõu ún taác giaã
Nguöìn sinh lûåc, cha töi nhûäng
muöën laâm baâi “Lïn àûúâng” tùång
baån (àïí baây toã sûå dêën thên?),
nhûng röìi thêëy keám àaä cûúng
quyïët boã ài!
*
* *
Cha töi thên vúái öng Phaåm
Ngoåc Khuï coá leä trûúác hïët laâ do
möëi caãm tònh caá nhên. Trong
nhûäng doâng nhêåt kyá vïì öng Khuï
nhûäng nùm trûúác Caách maång, àaä
coá khöng ñt lêìn öng thöët lïn vúái
àêìy thiïån caãm. Lêìn thò: “Gùåp
Phaåm Ngoåc Khuï, ngûúâi baån maâ
töi rêët thñch” (7-2-1939); lêìn thò:
“Noái chuyïån vúái Phaåm Ngoåc
Khuï... Thêëy yïu anh chaâng naây”
(17-8-1941). Àïën khi chuêín bõ àaám
cûúái cuãa mònh, cha töi cuäng àaä
nghô ngay àïën viïåc nhúâ öng Khuï
laâm phuâ rïí. Hiïìm nöîi öng Khuï
àang coá tang nïn khöng thïí nhêån
lúâi. Thïë röìi cha töi tham gia Viïåt
Minh, hoaåt àöång trong töí chûác
Vùn hoáa cûáu quöëc bñ mêåt. Coân öng
Khuï, coá taâi liïåu noái rùçng öng cuäng
tham gia hoaåt àöång, nhûng laâ
trong nhoám àïå tûá quöëc tïë coá
khuynh hûúáng túâ-röët-kñt - höìi êëy
nhûäng thanh niïn coá têm huyïët
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
35
TÛÂ TRONG DI SAÃN
vúái non söng, chuãng töåc, nhêët laâ
têìng lúáp trñ thûác ûu thúâi mêîn thïë
thûúâng àïìu choån cho mònh möåt
hoaåt àöång naâo àoá ñt nhiïìu coá tñnh
caách cêëp tiïën, nhûng cuäng coá khi
cûåc àoan. Coá taâi liïåu noái rùçng, sau
Caách maång thaáng 8-1945, öng
Khuï àaä giuáp Höì Hûäu Tûúâng,
möåt yïëu nhên àûúåc coi laâ lyá
thuyïët gia cuãa àïå tûá quöëc tïë, laánh
vïì Nam Àõnh traánh nguy cú bõ
bùæt, do lo súå Viïåt Minh seä tiïu diïåt
caác phêìn tûã àïå tûá. Chuyïån naây
khöng biïët thûåc hû ra sao, song coá
àiïìu, giûäa cha töi vaâ öng Khuï
vêîn giûä möëi quan hïå bònh thûúâng,
thêåm chñ öng Khuï coân àuã sûå tin
cêåy àïí noái thùèng vúái cha töi
nhûäng yá kiïën traái chiïìu cuãa mònh
vïì cöng taác baáo chñ maâ cha töi laâ
möåt ngûúâi coá traách nhiïåm (hay coá
thïí noái, möåt àöìng taác giaã). Chuáng
ta biïët rùçng, sau Caách maång thaânh
cöng, caác saách baáo àïìu cöë gùæng
hûúáng vaâo muåc àñch tuyïn truyïìn
phuåc vuå chïë àöå múái, chïë àöå dên
chuã nhên dên. Àêy vûâa laâ traách
nhiïåm, vûâa laâ nhiïåt tònh rêët àaáng
quyá cuãa ngûúâi cêìm buát. Tuy
nhiïn, trûúác sûå àöíi thay quaá lúán
quaá nhanh cuãa àúâi söëng xaä höåi,
khöng phaãi dïî gò caác taác phêím
vùn chûúng, baáo chñ múái - maâ
ngûúâi ta goåi chung laâ saách baáo
“mùåt trêån” - àaä àaáp ûáng àûúåc
nhûäng àoâi hoãi cuãa cöng chuáng,
nhêët laâ vïì phûúng diïån thêím myä.
Baãn thên cha töi, trong möåt lêìn
noái chuyïån vúái caác baån vùn àöìng
thúâi cuäng laâ àöìng chñ cuãa öng, àaä
chua chaát ghi laåi nhûäng yá kiïën thu
nhêån àûúåc: “Caác núi àïìu chï vùn
chûúng mùåt trêån laâ vùn chûúng
khêíu hiïåu”. Riïng öng Khuï thò
noái hònh tûúång hún, nhûng cuäng
chua cay hún: “Möåt thùçng bõ giam
muöën cho noá chïët chó viïåc cho noá
àoåc baáo mùåt trêån” (nhêåt kyá 24-5-
1946). Cha töi àaä khöng phaãn ûáng,
khöng bao biïån cuäng khöng thanh
minh, öng chó caãm thêëy thêët voång
ghï gúám vïì phêìn mònh, nöîi thêët
voång àaä dêîn öng àïën yá àõnh
quyïn sinh: “Coá tû tûúãng muöën
chïët, muöën tûå tûã”.
VÙN HIÏËN
36 VIÏÅT NAM
Têët nhiïn, àoá chó laâ yá nghô nhêët
thúâi, thoaãng qua, do möåt caãm giaác
bêët lûåc thûúâng vêîn thêëy úã nhûäng
ngûúâi laâm cöng viïåc saáng taåo. Laâ
ngûúâi coá traách nhiïåm vúái baãn thên
vaâ sûå nghiïåp chung, cha töi luön
tòm caách tûå àiïìu chónh mònh theo
hûúáng tñch cûåc, hay noái theo
phûúng chêm cuãa baác sô Phaåm
Ngoåc Khuï baån öng trong cuöën
Nguöìn sinh lûåc, söëng laâ àiïìu hoâa
caác nùng lûåc thùng bùçng. Vúái öng,
caách àiïìu hoâa töët nhêët laâ lao vaâo
cöng viïåc, hoâa mònh vúái têåp thïí.
Thaáng 9 nùm êëy, nhên 7 nùm ngaây
mêët Vuä Troång Phuång, möåt lïî
tûúãng niïåm nhaâ vùn àaä àûúåc töí
chûác khaá trang troång, coá leä do Höåi
Vùn hoáa cûáu quöëc maâ cha töi laâ
möåt ngûúâi phuå traách chuã trò. Baác sô
Phaåm Ngoåc Khuï cuäng àûúåc múâi
túái phaát biïíu, cuâng vúái nhûäng tïn
tuöíi nhû Nguyïîn Tuên, Thïë Lûä,
Trûúng Tûãu, Nguyïn Höìng. Àiïìu
naây vûâa chûáng toã öng laâ möåt
gûúng mùåt trñ thûác lúán luác bêëy giúâ,
vûâa cho thêëy sûå troång thõ cuãa cha
töi àöëi vúái ngûúâi baån baác sô cuãa
mònh. Sûå troång thõ coân tiïëp tuåc
àûúåc duy trò cho àïën sau Toaân
quöëc khaáng chiïën, khi caác öng àaä
möîi ngûúâi möåt neão. Muâa thu nùm
1947, úã Viïåt Bùæc, cha töi lo cöng
viïåc truâ bõ cho Àaåi höåi Vùn hoáa
toaân quöëc dûå kiïën seä àûúåc töí chûác
vaâo nùm túái. Öng thaão thû múâi caác
àaåi biïíu dûå cuöåc hoåp truâ bõ, lïn
danh saách caác võ seä múâi tham dûå
Àaåi höåi nay mai. Trong danh saách
êëy, giúái y hoåc coá öng Phaåm Ngoåc
Khuï bïn caånh nhûäng baác sô nöíi
tiïëng khaác nhû Vuä Vùn Cêín, Trõnh
Àònh Cung, Trõnh Vùn Tuêët, Trêìn
Hûäu Nghiïåp, Trêìn Hûäu Tûúác...
* Ngoåc Khuï bõ giam chïët. Meå 75
* *
Nhûäng nùm khaáng chiïën
chöëng Phaáp, ngoaåi trûâ möåt lêìn duy
nhêët ghi tïn öng Khuï trong danh
saách noái trïn, cha töi khöng hïì viïët
möåt doâng naâo vïì öng trong nhêåt
kyá. Vêåy nïn töi khöng thïí biïët
àûúåc gò vïì möëi liïn hïå giûäa hai öng
thúâi kyâ naây. Rêët may, bùçng nhûäng
phûúng tiïån tòm kiïëm trïn maång,
töi cuäng àaä coá àûúåc ñt nhiïìu thöng
tin vïì baác sô Phaåm Ngoåc Khuï. ÚÃ
caác baâi viïët vïì nhaâ thú Quang
Duäng, taác giaã baâi thú Têy Tiïën nöíi
tiïëng, vïì hoåa sô - ngûúâi lñnh Vùn Àa
baån vúái nhaâ thú, hay vïì öng Huâng
Thanh, Chñnh uãy Trung àoaân 52
Têy Tiïën, coá möåt ngûúâi thûúâng chó
àûúåc nhùæc qua nhûng bao giúâ
cuäng vúái möåt sûå trên troång àùåc
biïåt. Àoá laâ möåt võ trñ thûác trong
trung àoaân, ngûúâi àûúåc caán böå,
chiïën sô kñnh nïí vò àaä “tûâ boã cuöåc
söëng giaâu sang theo tiïëng goåi cuãa
non söng, àêët nûúác ài tham gia
khaáng chiïën”, ngûúâi trûúác caãnh
anh em ai nêëy toác tai buâ xuâ núi
rûâng thiïng nûúác àöåc, àïm àïm
thûúâng phaãi àöët àuöëc àïí giïët rïåp
àaä khuyïn moåi ngûúâi caåo troåc àêìu
ài cho àúä chêëy rêån... Tûâ àêëy maâ
nhaâ thú Quang Duäng àaä caãm taác
viïët nïn cêu thú huâng traáng “Têy
Tiïën àoaân quên khöng moåc toác”.
Ngûúâi êëy chñnh laâ baác sô Phaåm
Ngoåc Khuï, võ baác sô maâ trong kyá
ûác cuãa nhûäng ngûúâi tûâng biïët öng,
duâ thên hay sú, duâ chó laâ thoaãng
qua hay cuâng gùæn boá trong binh
àoaân Têy Tiïën, luön nhòn nhêån
nhû möåt “nhên vêåt àùåc biïåt” rêët
àaáng troång. Nhûng cuäng phêìn naâo
àêìy bñ êín!
*
* *
Hoâa bònh lêåp laåi, tung tñch cuãa
baác sô Phaåm Ngoåc Khuï cuäng
khöng búát bñ êín hún - ñt nhêët thò
nhûäng thöng tin ñt oãi töi coá àûúåc
àaä cho thêëy nhû vêåy. Trong caãi
caách ruöång àêët gia àònh öng àaä
phaãi chõu nhiïìu nöîi àau mêët maát.
Nhêåt kyá cuãa cha töi àêìu thaáng
9/1956 coá ghi, àaåi yá: Böë Phaåm
tuöíi bõ bùæt ài lao àöång caãi taåo. Con
chó coá ruöång xêëu, nhûng bõ ngûúâi
ta kñch diïån tñch vaâ saãn lûúång lïn
àïí quy àõa chuã. Ài lêëy cuãi khöng
àûúåc, ài bùæt töm, bùæt cua cuäng
khöng cho...
Nhûng cuäng nhû nhiïìu ngûúâi
Viïåt Nam khi êëy, öng chêëp nhêån
thûåc tïë phuä phaâng, coi nhû àêët
nûúác bõ möåt caái naån chung maâ moåi
ngûúâi dên cuâng phaãi gaánh chõu.
Song laâ möåt trñ thûác chên chñnh,
öng luön thiïët tha mong àúåi möåt
sûå thay àöíi tñch cûåc. Àaåi höåi Àaãng
Cöång saãn Liïn Xö lêìn thûá 20 vúái
chuã trûúng xem xeát, sûãa àöíi laåi
àûúâng löëi (maâ ta vêîn quen goåi laâ
xeát laåi) àaä àem laåi cho öng cuäng
nhû cha töi möåt sûå khñch lïå to lúán.
Chuã nhêåt ngaây 16-9-1956, cha töi
sang gùåp öng Phaåm Ngoåc Khuï,
vûâa àïí thùm baån úã Haãi Phoâng lïn,
vûâa àïí nhúâ baån xem bïånh höå. Nhû
öng ghi laåi trong nhêåt kyá, öng thêëy
trong ngûúâi bònh tônh, tûå chuã. Öng
Khuï àùåc biïåt tin tûúãng vaâo Àaåi
höåi 20 cuãa Liïn Xö, khi trûúác thêëy
bïë tùæc, nay con àûúâng àaä múã.
Nhên baân vïì möåt söë trñ thûác Viïåt
Nam thiïëu nhên phêím, hai öng
cho rùçng vêën àïì chñnh vêîn laâ úã
mònh, xem mònh goáp àûúåc phêìn gò
cuãa ngûúâi trñ thûác, khöng thïí yã laåi
vaâo Trung ûúng. Nghô laåi höìi
thuöåc Phaáp, ngûúâi trñ thûác coá khñ
thïë, nay khöng àûúåc nhû thïë nûäa.
Àùåc biïåt laâ quaá thiïëu vùn hoáa!
Vïì bïånh cuãa cha töi, öng Khuï
cho rùçng cùn baãn vêîn laâ do tû
tûúãng. Öng khuyïn cha töi cêìn
phaãi bònh têm, khöng thò oác mïåt laâ
nguöìn têåt bïånh. Cha töi cuäng biïët
thïë lùæm, nhû öng àaä ghi laåi troång
nhêåt kyá: “Ta khöí súã chó vò àêìu oác
nhoåc mïåt, khöng coá löëi thoaát. Cêìn
phaãi cho thû thaái àêìu oác”.
Nhûäng chia seã vúái öng Khuï vïì
traách nhiïåm cuãa ngûúâi trñ thûác, sûå
kyâ voång cuãa baån vaâo nhûäng diïîn
biïën tñch cûåc úã Liïn Xö, chùæc chùæn
àaä goáp phêìn khiïën cha töi quaã
quyïët hún, trong suy nghô cuäng
nhû haânh àöång. Thïë röìi xaãy ra sûå
biïën úã Hungary, Höìng quên Liïn
Xö phaãi vaâo can thiïåp. Sûå kiïån naây
àaä taác àöång àïën cha töi rêët maånh.
Nhûng suy cho cuâng, noá chó laâ caái
cúá àïí cha töi viïët ra nhûäng bûác xuác
lêu nay cuãa mònh vïì nhiïìu vêën àïì
xaä höåi, tûâ viïåc caãi caách ruöång àêët
gêy röëi ren úã nöng thön àïën thûåc
traång àònh àöën vïì kinh tïë, vùn
hoáa... úã thaânh phöë. Biïët rùçng viïët ra
nhûäng àiïìu êëy seä bõ phaãn ûáng, bõ
àêåp - thûåc tïå laâ khi viïët, buát öng coá
“run run”, nhû öng àaä ghi trong
nhêåt kyá, - nhûng laâm sao öng coá
thïí laâm khaác àûúåc möåt khi àaä nhêån
ra nhûäng sai lêìm àoâi hoãi mònh phaãi
coá tiïëng noái phaãn biïån. Chaã phaãi
chuã nhêåt naâo öng àaä cuâng öng
Khuï phï phaán nhûäng trñ thûác
“thiïëu nhên phêím” àoá û? Cho nïn,
coá thïí noái, baâi tuây buát Möåt ngaây
chuã nhêåt cuãa cha töi ra àúâi laâ möåt
sûå têët yïëu, möåt lûåa choån cuãa taác giaã
vaâ möåt seã chia cuâng baån beâ!
* Wikipedia, phêìn mïìm google...
* *
Baâi tuây buát naây sau àoá àaä gêy
cho cha töi nhiïìu hêåu quaã khöng
nhoã. Öng bõ àaã kñch, bõ phï bònh, bõ
quy laâ hûäu. Trong vuå viïåc Nhên
vùn Giai phêím, öng buöåc phaãi laâm
kiïím àiïím, nhêån khuyïët àiïím.
Trong söë nhûäng àiïìu ong tiïëng ve
vïì cha töi, coá ngûúâi àaä búái viïåc baác
sô Phaåm Ngoåc Khuï úã dûúái Haãi
Phoâng höìi êëy hay lïn chúi vúái öng,
nhû nhaâ vùn Tö Hoaâi àaä thuêåt laåi
trong höìi kyá Caát buåi chên ai. Thêåm
chñ, vêîn theo nhaâ vùn Tö Hoaâi,
ngûúâi ta coân nêng têìm quan àiïím,
“Khi coân treã, Nguyïîn Huy Tûúãng
mï vaâ phuåc thuyïët Sinh lûåc múái
cuãa anh baån coá khuynh hûúáng
túâröëtkñt naây”.
Sûác eáp cuãa sûå quy kïët chùæc
chùæn laâ khöng nhoã. Khöng khñ cuãa
nhûäng cuöåc àêëu tranh tû tûúãng
trong giúái vùn nghïå chùæc hùèn rêët
quyïët liïåt. Kïët quaã laâ, vaâo möåt
ngaây thaáng giïng nùm 1958, cha
töi khi kiïím thaão taåi höåi nghõ vùn
nghïå Àaãng àaä liïn hïå àïën hai
ngûúâi laâ Trêìn Àûác Thaão vaâ Phaåm
Ngoåc Khuï. Ngûúâi àêìu laâ nhaâ triïët
hoåc trûá danh vaâ cuäng laâ duy nhêët
cuãa Viïåt Nam. Ngûúâi sau laâ võ baác
sô trñ thûác baån öng. Khöng roä cha
töi àaä “liïn hïå” nhûäng gò, vò öng
àaä khöng ghi roä trong nhêåt kyá,
nhûng ta coá thïí àoaán àûúåc rùçng àoá
khöng phaãi laâ nhûäng àiïìu töët cho
baån. Vò thïë öng àaä rêët höëi hêån, àïën
mûác tûå só vaã mònh trong nhêåt kyá:
“Thêëy heân” (nhêåt kyá thaáng 1 vaâ
nûãa thaáng 2/1958).
Nhêåt kyá cuãa cha töi vïì öng
Khuï dûâng úã àêy, cho àïën khi qua
àúâi khöng thêëy öng viïët gò thïm vïì
ngûúâi baån bac sô naây. Vïì phêìn öng
Khuï cuäng khöng thêëy viïët gò, noái
gò, vïì mònh cuäng nhû vïì cha töi.
Cho nïn töi khöng thïí biïët trong
thúâi kyâ Nhên vùn Giai phêím öng
àaä nghô gò vïì cha töi, vaâ vïì sau naây
coá coân nghô gò vïì ngûúâi baån möåt
thúâi cuãa mònh. Hy voång vaâo
nhûäng nguöìn thöng tin khaác, töi
coá duâng àïën caác cöng cuå tòm kiïëm
trïn internet, nhû tûâ àiïín
Kïët quaã gêìn nhû bùçng khöng!
Trong haâng loaåt muåc tûâ “Phaåm
Ngoåc Khuï” xuêët hiïån, chó coá dùm
ba tûâ ñt nhiïìu liïn quan àïën baác sô
Phaåm Ngoåc Khuï, coân thò phêìn
lúán laâ vïì ca sô Phaåm Ngoåc Khuï,
ngûúâi thïí hiïån baâi Bïn búâ ao nhaâ
mònh nöíi àònh àaám nùm naâo.
Trong thúâi àaåi buâng nöí thöng tin
hiïån nay, àiïìu naây thêåt khoá hiïíu,
nhêët laâ khi sûå thïí liïn quan àïën
möåt tïn tuöíi nhû baác sô Phaåm
Ngoåc Khuï. Nhûng dêìn dêìn töi
cuäng coá àûúåc “tiïíu sûã trñch ngang”
cuãa öng: Sinh nùm 1913, quï
huyïån Myä Haâo, Hûng Yïn. Nùm
1927, hoåc trûúâng Bûúãi, sau àoá hoåc
trûúâng Albert Sarraut. Vûâa hoåc
Albert Sarraut vûâa ài daåy tû thuåc
Thùng Long. Thúâi gian daåy tû thuåc
Thùng Long, kïët baån vúái Voä
Nguyïn Giaáp, Vuä Àònh Hoâe. Thi
àöî trûúâng àaåi hoåc Y khoa Àöng
Dûúng. Nùm 1941 ra saách “Sûác
khoãe múái”. Khaáng chiïën, phuåc vuå
trong quên nguä, tham gia Trung
àoaân 52 Têy Tiïën. Sau hoâa bònh,
laâm Giaám àöëc taåi Bïånh viïån lao
Cêìu Niïåm, Haãi Phoâng. Mêët nùm
1995 (hay 1996), thoå 83 tuöíi ta
(hoùåc têy).
Cuäng cêìn noái cho soâng phùèng,
nhûäng thöng tin naây töi coá àûúåc laâ
tûâ möåt baån sinh viïn Sû phaåm nùm
thûá ba - àang quan têm tòm hiïíu vïì
nhoám Haân Thuyïn, vaâ têët caã
nhûäng gò coá liïn quan. Àûúng
nhiïn trong àoá coá baác sô Phaåm
Ngoåc Khuï. Kïí cuäng phaãi, laâm sao
möåt ngûúâi nhû thïë coá thïí mêët dêëu
tñch àûúåc, nhêët laâ khi ngûúâi àoá laåi
laâ taác giaã Nguöìn sinh lûåc...
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
37
TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NAY
CHÏË LAN VIÏN
VAÂ HAÂNH TRÒNH “TÒM LAÅI TA”
VUÄ QUÊÌN PHÛÚNG
Mûúâi bêíy tuöíi, khi coân ngöìi trïn ghïë nhaâ trûúâng trung hoåc àaä coá têåp thú gêy sûãng
söët cho thi àaân, quaã laâ möåt thêìn àöìng, taám nùm cuöëi àúâi laåi coá sûác buát àuã laâm thaânh
möåt sûå nghiïåp riïng, khöng thua gò caã àúâi thú àaä traãi, Chïë Lan Viïn laâ möåt taâi nùng
thú lûåc lûúäng nhêët trong caác nhaâ thú hiïån àaåi.
T
êåp thú bao truâm giai àoaån
saáng taác chñn nùm khaáng
chiïën Gûãi caác anh laâ möåt têåp
thú moãng, ûúám thûã nhiïìu thuã
phaáp, cöët sao taãi àûúåc hiïån thûåc
cuöåc söëng lêîn yá tûúãng taác giaã khi
êëy. Khoá coá thïí coi baâi naâo laâ hoaân
chónh, nhûng laåi heá cho thêëy
nhûäng khuynh hûúáng múái, sau
naây seä phaát triïín roä trong AÁnh
saáng vaâ Phuâ sa. Löëi viïët chñnh luêån
tung hoaânh trong caác cêu thú röång
khöí úã caác baâi Caânh phong lan bïí,
Taâu àïën , Taâu ài àaä àûúåc baáo hiïåu
tûâ nhûäng thïí nghiïåm cuãa baâi Chaâo
mûâng (viïët nùm 1950). Cuäng nhû
vêåy, Ài ra ngoaåi ö thoaát thai tûâ
Trûúâng Sún. Vaâ Kïët naåp Àaãng trïn
quï meå tûâ Àûa con ra trêån. Àiïìu
àoá chûáng toã hûúáng tòm cuãa Chïë
Lan Viïn nhûäng nùm khaáng chiïën
chöëng Phaáp laâ coá yá nghôa.
Caâng vïì sau hûáng thuá khi àoåc
thú Chïë Lan Viïn caâng thiïn vïì
hûáng thuá trñ tuïå. Vaâ tûâ trñ tuïå maâ
naãy sinh tònh caãm úã möåt chiïìu sêu
múái. Baâi thú dûång laåi con àûúâng
Höì Chñ Minh tòm àûúâng cûáu nûúác
mang caái tïn daâi Ngûúâi ài tòm hònh
cuãa nûúác. Baãn thên caái tïn êëy laâ
möåt cêu thú haâm suác. Hònh tûúång
thú nùçm trong hònh aãnh “ài tòm
hònh cuãa nûúác. Caách noái êëy mang
tñnh trñ tuïå vaâ trúã thaânh “tûá” cuãa
baâi thú. Baâi thú kïët thuác khi caái
“hònh nûúác” hiïån ra, trong hoân àêët
Pac Boá àûúåc Baác Höì nêng trïn tay
ngaây trúã vïì:
VÙN HIÏËN
38 VIÏÅT NAM
Kòa boáng Baác àang hön lïn
hoân àêët
Trong maâu höìng hònh àêët nûúác
phöi thai
AÁnh saáng vaâ Phuâ sa xuêët hiïån
nùm 1960, trong muâa chñn cuãa caác
nhaâ thú caách maång ài tûâ phong
traâo Thú Múái laäng maån vúái caác thi
phêím cuãa Xuên Diïåu (Riïng
chung) Huy Cêån (Trúâi möîi ngaây
laåi saáng) Tïë Hanh (Gûãi Miïìn Bùæc)
Lûu Troång Lû (Toaã saáng àöi
búâ)...taåo möåt khöng khñ sêìm uêët
cho thú. Phêím chêët trûä tònh múái vaâ
caã buát phaáp thïí hiïån múái cuãa AÁnh
saáng vaâ Phuâ sa nhû möåt cuá hñch
cho caã nïìn thú Miïìn Bùæc höìi êëy.
Nhiïìu cêy buát treã bõ phong caách
Chïë Lan Viïn thu huát. Tûâ àoá cho
àïën khi mêët, Chïë Lan Viïn àïìu
àùån cho xuêët baãn Hoa ngaây
thûúâng - chim baáo baäo (1967)
Nhûäng baâi thú àaánh giùåc (1972)
Àöëi thoaåi múái (1973) Hoa trûúác
lùng Ngûúâi (1977) Haái theo muâa
(1977) Hoa trïn àaá (1984). Caác têåp
thú vêån àöång trïn cuâng möåt truåc
thi phaáp Chïë Lan Viïn, nhûng möîi
têåp laâ möåt phaát triïín dung lûúång
chêët chûáa hiïån thûåc: chuyïån àaánh
giùåc, chuyïån àúâi thûúâng.
Coá thïí noái trong cuöåc khaáng
chiïën chöëng Myä, thú Chïë Lan Viïn
àaä thaânh chöî tûåa têm höìn cho
ngûúâi àaánh giùåc.
Suöët mûúâi nùm tûâ 1965 àïën
1975, Chïë Lan Viïn àöìng haânh
caãm xuác mònh vúái cuöåc chiïën àêëu
thöëng nhêët àêët nûúác. Thú öng vaâo
Nhaâ thú Chïë Lan Viïn
trêån, khi haâo saãng êm vang nhû
vùn Hõch tûúáng sô thúâi Trêìn: Töí
Quöëc bao giúâ àeåp thïë naây chùng
(1965) Con mùæt Baåch Àùçng, con
mùæt Àöëng Àa (1966), Suy nghô
(1966)...
Ngaây toaân thùæng 30-4-1975,
Chïë Lan Viïn cöng böë baâi thú daâi
Ngaây vô àaåi, viïët 3-5-1975, in traân
möåt trang nhêåt baáo khöí to. Gioång
thú aâo aåt nhû thuúã naâo Àaåi caáo
Bònh Ngö truác cheã ngoái tan, thêìn
töëc thùæng giùåc, nhûäng thûúng nhúá
àau àúán êm thêìm neán laåi bêëy
nhiïu nùm cùæt chia, bom àaån nhû
àûúåc aâo ra trang giêëy cûúâi, khoác,
xoát thûúng, haã hï, haâo hûáng ...Vêåy
maâ chûa àaä, Nuái söng laânh chöî cùæt
vêîn coân àau, hai tuêìn sau àoá, vêîn
thïí thú êëy, möåt baâi daâi gêìn gêëp àöi
xuêët hiïån, sêu lùæng thêm trêìm hún,
caãm nhêån trúã laåi nhûäng gò dên ta,
caã phña bïn naây lêîn phña bïn kia,
àaä cùæn rùng chõu àûång Àau söng
nûúác muön phûúng thên vaåc thên
coâ. Dung lûúång baâi thú àuã cho taác
giaã bònh luêån moåi lônh vûåc. Chöî
tònh caãm àùçm thùæm, coá chöî laåi lyá
sûå, tranh luêån. Thú àúâi thûúâng,
trong àoá coá thú tònh yïu, úã Chïë
Lan Viïn rêët phong phuá. Cuäng àïí
dïî noái thò chia ra nhû thïë. Thûåc tïë,
àaánh giùåc àaä laâ chuyïån àúâi thûúâng
röìi, àïì taâi noå vöën löìng vaâo àïì taâi
kia. Xïëp haâng mua gaåo, mua vaãi
hùèn phaãi laâ chuyïån thûúâng ngaây,
nhûng cuäng laâ chuyïån àaánh giùåc,
laâ tû thïë àaánh giùåc:
 Möåt triïåu quên giùåc röëi búâi nhû
canh heå
ÚÃ àêy ta xïëp haâng
Chïë Lan Viïn nùæm bùæt rêët
nhanh nhûäng chuã àïì thú cuãa caác
sûå kiïån, caác hiïån tûúång, thêåm chñ
cuãa möåt neát têm lyá thoaáng qua. Baâi
thú naâo cuäng nhû möåt chiïm
nghiïåm xûã thïë, sûác khaái quaát sêu,
maâ caãm àöång:
Loâng rêët laâ vö lyá
Mûâng hoa sûäa vaâo thu
Laåi tiïëc heâ qua vöåi
Chûa kõp haái sen höì
Loâng ngûúâi “tham” laâ vêåy. Ta
traãi qua maâ khöng àïí yá. Vúái Chïë
Lan Viïn, noá àoång laåi, noá khuyïn
ta àûúåc nhûäng àiïìu xa hún, röång
hún chñnh noá. Tiïëng chim úã Vônh
Linh sau ngaây Myä ngûâng bom,
ngoaåi caãnh chó coá thïë, nhûng nöåi
têm nhaâ thú ài qua gian lao cuãa
chiïën tranh, àaä taåo nïn tònh thïë
xuác àöång thú:
Böën nùm àaån lûãa chim bay hïët
Nay tiïëng bom im caánh biïëc vïì
Tiïëng hoát àêìu tiïn, ú laå lùæm!
Caã laâng rûng lïå àûáng im nghe
Tiïëng chim cu guâ sau ngaây
àònh chiïën cuäng truâng xûúng cöët
chuã àïì vúái chim biïëc Vônh Linh,
nhûng phêåp phöìng da thõt cuöåc
söëng xa, gêìn, xûa, nay. Êm àiïåu
ngùæn daâi àûát nöëi vùæt qua caác cêu
thú, nhû liïìn laåi nhû àûát, mö
phoãng tiïëng chim cu gaáy nhûäng
trûa quï rêët khïu gúåi:
Höìn àêët nûúác bêng khuêng
theo tiïëng chim dên daä
Nhû chûãa nghe bao giúâ.
Maâ nhû àaä
Nghe röìi. Tûå àêu thúâi xa xûãa
xa xûa.
Hai vïë àïì taâi Hoa ngaây thûúâng
vaâ chim baáo baäo trong thú khaáng
chiïën chöëng Myä vaâ mûúi nùm sau
àoá cuãa Chïë Lan Viïn luön luön
phaát triïën song haânh. Öng laâ ngûúâi
chuã lûåc trong caã nïìn thú, taåo nïn
maåch trûä tònh lõch sûã, trûä tònh cuãa
nhûäng sûå kiïån lúán. Kinh nghiïåm
möåt nhaâ thú lúán cho öng biïët caái
caách chuyïín thú trïn àaåi löå rêët dïî
thiïëu ài sùæc hoa hûúng coã cuãa
nhûäng löëi moân quanh quêët, nhoã
maâ rêët thú. Hûúáng Hoa ngaây
thûúâng luön àûúåc öng àïí têm khai
thaác. Chïë Lan Viïn têån duång tûá
tuyïåt àïí viïët ngay, viïët goån nhûäng
thoaáng gùåp thú höìn nhiïn, khöng
àïí caái thoái quen “tû tûúãng hoaá”
kõp êåp vaâo:
Quïn mêët mònh vûâa saáu chuåc
Múã trang giêëy röång viïët daâi
Gûúng nhùæc maái àêìu chúám baåc
Laåi laâm coá böën cêu thöi
Nhûäng caái nhúá khöng àêu,
nhûäng caái buöìn khöng àõnh... öng
àïìu àaánh dêëu vaâo thú. Coá khi
nghôa thú chûa sêu nhûng nghôa
àúâi laåi nùång, nhûäng cêu thú nhoã
cho thêëy àúâi möåt nhaâ thú lúán:
Coâng lûng tûúái nûúác, vaåt
rau khö
Búm hoãng maâ àêm khöí caã nhaâ
Àïm nguã chó lo toaân vêåt giaá
Xa dêìn truyïån ngùæn, búát
dêìn thú
Xa dêìn truyïån ngùæn laâ baâ Vuä
Thõ Thûúâng, vúå öng, búát dêìn thú
laâ öng muöën diïîu mònh. Doån vaâo
thaânh phöë Höì Chñ Minh, öng
khöng xin nhaâ, tûå boã tiïìn mua möåt
cùn nhoã trong heãm. Ñt lêu sau, baán
ài, mua möåt cùn coá vûúân, tñt ngoaâi
Tên Bònh. Nhaâ möåt têìng, cêy ùn
quaã xung quanh. Öng thñch lùæm,
àùåt tïn chûä Haán cho sang Viïn
tônh viïn. Nhûng àêët pheân, cêy
khöng lïn àûúåc. Caái yá àõnh tûå
tröìng lêëy rau maâ ùn xem ra cuäng
khöng dïî. Baâi thú trïn viïët nùm
1985, cuöåc söëng vêåt chêët toaân dên
àïìu khoá. Töi àïën thùm, öng mùåc
böå baâ ba nêu, ài chên àêët, dêîn ài
thùm cêy, noái vïì àêët pheân vaâ
giaãng Nam Hoa Kinh. Trong têåp
Hoa trïn àaá (1984), Chïë Lan Viïn
cuäng àaä quay laåi vúái gioång nhoã trûä
tònh riïng tû, nhû höìi naâo öng viïët
AÁnh saáng vaâ Phuâ sa. Têåp trûúác,
1960, àaánh dêëu sûå chuyïín hûúáng
thaânh cöng, “tûâ chên trúâi möåt
ngûúâi àïën chên trúâi têët caã”. Têåp
sau, möåt phêìn tû thïë kyã ài qua, laâ
sûå kïët tinh möåt àúâi thú, thu ngoaåi
giúái vaâo höìn mònh, thaânh höìn
mònh. Hoa trïn àaá laâ möåt möëc
chuyïín àaáng lûu yá cuãa Chïë Lan
Viïn:
Àúâi ngoaâi tuöíi nùm mûúi
Mong gò hûúng sùæc laå
Moåc chuâm hoa trïn àaá
Muâa xuên àêu chõu luâi
Rêët nhiïìu baâi thú nhû tûå vêën
trúã laåi nhûäng caái ngúä nhû àaä biïët,
thêåm chñ, àaä giaãng cho ngûúâi khaác:
leä naâo, chùèng leä, ngúä nhû...Möåt
nhaâ thú nöíi tiïëng laâ thöng minh,
uyïn baác vaâ huâng biïån nhû söng
Höìng söng Maä, gêìm reo trong àaån
lûãa, luác cao niïn laåi muöën im lùång
maâ lùæng nghe tiïëng thò thêìm cuãa
con söng Thûúng nûúác mùæt/söng
nhúá thûúng ai nûúác chaãy àöi doâng.
Têm höìn nhaâ thú nhû yïëu àuöëi
hún, öng naâi nó vúái cuöåc àúâi:
Nghe hïët cêu cheâo àaä,
àûúåc khöng
Vöåi gò trùm nuái vúái ngaân söng
Lùång ài möåt phuát cho cêu haát
Cuâng vúái mêìu mêy thêëm
têån loâng
Cuäng àïì taâi chiïën tranh, sau rêët
nhiïìu baâi thú tung hoaânh nhû caáo,
nhû hõch, nhû anh huâng ca giuáp
ngûúâi àûáng vûäng giûäa àaån bom
maâ àaánh giùåc. Nay àêët nûúác yïn
haân, loâng öng lùæng laåi, cên laåi
nhûäng hy sinh Nhûäng gioåt lïå khö
röìi bêy giúâ laåi nhoã. Öng söëng laåi
nöîi loâng ngûúâi vúå àúåi chöìng Àïm
àöëi diïån vúái ngoån àeân haåt àöî. Öng
xoát xa trong àïm hoâ giêëu nöîi àau
tûâ taå:
Anh cuái mùåt bïn àeân khïu
laåi bêëc
Nûúác mùæt nhoã sau cêu hoâ,
em lêëy tay che
Öng khöng giêëu võ àùæng cuãa
loâng mònh khi trúã vïì quï cuä An
Nhún sau chiïën tranh, sau thúâi
chia cùæt Chùèng leä thùm quï laåi hoãi
ngûúâi. Coá cêu thú thêåt thaâ nhû cêu
noái maâ trong höìn vña noá coá chiïm
nghiïåm cuãa caã àúâi ngûúâi:
ÚÃ àêu àong haånh phuác
cheán àêìy, àêy chó cheán vúi
Möåt haåt têëm con no suöët
möåt àúâi
Bao nhiïu nöîi buöìn cuãa con
ngûúâi thúâi thú traánh neá, traánh neá
àïí loâng yïn maâ àaánh giùåc, Chïë
Lan Viïn tûå tin maâ nhùåt laåi. Ngay
nöîi buöìn cuãa loâng öng, kïí caã caái
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
39
TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NAY
tònh thïë cuâng àûúâng bõ thúâi gian
döìn àuöíi Anh nhû öng vua
Thuåc/Bõ àûöíi khoãi thúâi gian öng
cuäng khöng che dêëu. Àoá cuäng laâ
sûå tûå tin cuãa caã nïìn thú.
Sau khi öng taå thïë, liïn tiïëp ba
têåp di caão àûúåc xuêët baãn, baån àoåc
sûãng söët vaâ vui mûâng: möåt Chïë
Lan Viïn khaác, thûåc hún, baåo hún,
goån hún, chùæc hún. Do vêåy, múái
hún, treã hún vaâ rêët lyá thuá laâ khöng
hïì cùæt rúâi vúái thi phaáp àöåc àaáo Chïë
Lan Viïn. Öng quan niïåm laåi nhiïìu
thûá. Nghïå thuêåt laâ ûúác lïå. Thûåc
quaá coá laâ nghïå thuêåt khöng. Dïî
mêët thi võ lùæm nïëu cûá thùèng thûâng
goåi àuáng tïn moåi vêåt
Àïí khoãi nhúá ún, ngûúâi ta baây ra
chûä caám ún
Caám ún, möåt lêìn, hai lêìn,
thöi thïë laâ raãnh núå
Thûåc ngay trong sûå nhòn laåi
mònh, veä ra chñnh mùåt mònh coá khi
laåi bõ chï laâ giaã, vò ngûúâi àúâi àaä
quen khuön mùåt giaã mêët röìi. Chïë
Lan Viïn viïët nhû böí xung, nhû
àñnh chñnh nhûäng àiïìu àaä viïët.
Nhiïìu caách nghô ta thêëy laå. Laå vúái
öng. Laå caã vúái nïìn thú. Nghô thïë
naâo vïì àúâi, vïì thú maâ dêîn àïën
caách àaánh giaá chñnh mònh nhû thïë
naây:
Öi! Con àûúâng khöng ra àûúâng
cuãa keã tòm thú
Caái thú khöng ra thú cuãa keã
tòm àûúâng
Öng nhû taách khoãi mònh maâ
khaão saát chñnh mònh, úã caái chöî
ngûúâi ta tûúãng öng àùæc yá laåi laâ chöî
öng àaä xoát thûúng:
Khi töi cûúäi trïn mêy
Thò maáu ngûúâi rïn trïn àêët
Meå hoãi töi
Con lïn cao maâ laâm chi
Meå úã dûúái naây cú cûåc
Vïì ài!
Coá ngûúâi nghô Di caão laâ thú
saám höëi cuãa Chïë Lan Viïn. Töi
khöng thêëy thïë. Di caão chó laâ sûå böí
xung. Chó noái nöët nhûäng àiïìu
trûúác kia tûå öng dûâng laåi. Dûâng laåi
khöng noái, chûá khöng phaãi khöng
coá noá trong loâng. Di caão ài xa hún
nhûng vêîn trong hûúáng tòm cuãa
nhaâ thú.
VÙN HIÏËN
40 VIÏÅT NAM
Thi phaáp Di Caão hiïån àaåi hún
chñnh vò noá trònh baây chêët thú àïí
möåc tûâ trong loäi. Öng noái: caác
ngûúâi àeåp, caác vô nhên, caác thi sô
thiïn taâi thò têët caã àïìu coá con
nhùång xanh àoán àúåi. Ngay khi anh
àang thúm tho vúái tuöíi tïn danh
voång, con nhùång xanh àaä nhêån ra
caái muâi chung cuåc cuãa anh röìi. Töët
cho anh laâ anh cuäng phaãi nhòn ra
noá súám. Khöng phaãi chó túái nhûäng
ngaây troång bïånh, maâ thónh thoaâng
trong àúâi, öng laåi ngêîm nghô vïì sûå
söëng, vïì caái àúâi ngûúâi:
ÛÂ anh laâ söng tröi, laâ haåt moác
Laâ tiïëng khoác thêët thanh.
Nhûng anh laåi
Laâ ngûúâi. Viïåc gò phaãi tuãi.
Khöng tuãi maâ coân thñch thuá
nûäa. Nhòn laåi, coá luác öng tûå traách:
Àûúåc laâm ngûúâi khoaái thïë
Vêåy maâ anh àïí höìn buöìn
vaâ traán luön cau.
Öng ài thùm loâ hoaã taáng, quan
saát noá vêån haânh. Nghô àïën chung
cuåc àúâi ngûúâi thêëy noá ghï ghï.
Nhûng ngêîm laåi, àoá cuäng laâ cöng
viïåc cuãa àúâi thûúâng, chuyïn cêìn
nhõp nhaâng:
Saáng àûa xaác vaâo, trûa lêëy
xûúng ra
Àïìu àùån nhû baánh vaâo loâ
Möîi ngaây hai suêët
Cùng mònh chöëng choåi vúái trúâi
àöng, ngaåo nghïî nhû cêy thöng
cuäng chó laâ möåt caách maâ cûá mïìm
maåi buöng mònh xaâo xaåc vúái gioá
thu nhû cêy lau laåi laâ möåt caách
khaác, khöng phaãi khöng hay.
Ngûúâi ta noái döëi nhiïìu nïn vu cho
chuá Cuöåi töåi noái döëi maâ phï phaán
àïí tröën àûúåc töåi mònh ài:
Noái döëi gò, Cuöåi thêåt biïët
bao nhiïu
Thïë hïå naâo àïën cuäng gùåp maây
nguyïn taåi chöî
Chó keã nhòn lïn trùng thò noái
döëi àuã àiïìu
Chïë Lan Viïn ûa nghô ngúåi,
thñch phaát hiïån nhûäng yá tûúãng
thêm trêìm úã nhûäng sûå viïåc àaä quaá
quen moân, khöng ai coân àïí yá. Nhòn
caái laá sen ngoaâi höì lêåt theo chiïëu
gioá, liïn hïå vúái têm traång mònh,
öng cho noá möåt yá nghôa triïët hoåc:
Phña bïn naây laá sen laâ cuöåc àúâi
quaá cuä
Danh voång, giêëy túâ, baân tuã
Hoan hö vaâ chûãi ruãa
Thïë maâ lêåt laá sen höì, böîng chöëc
phña bïn kia
Böîng chöëc laâ muâi hûúng úã bïn
kia laá
Laâ aánh trùng úã trong tiïëng gioá
Laâ thò thêìm aánh sao khuya
Trong coã...
Öng tûå hoãi: öng àaä viïët cêu thú
cöí vuä hai nghòn ngûúâi àïm êëy ra
trêån, chó ba mûúi ngûúâi vïì:
Möåt trong ba mûúi ngûúâi kia úã
mùåt trêån vïì sau mûúâi nùm
Ngöìi quaán bïn àûúâng nuöi àaân
con nhoã
Quaán treo huên chûúng àêìy,
moåi cúä
Chaã huên chûúng naâo
nuöi àûúåc ngûúâi lñnh cuä!
Ngûúâi lñnh cêìn möåt cêu thú
giaãi àaáp vïì àúâi
Töi uá úá
Ngûúâi êëy nhùæc nhûäng cêu thú
töi laâm ngûúâi êëy xung phong
Maâ töi xêëu höí
Con ngûúâi thöng minh vaâ giaâu
laäng maån, thuúã àêìu àúâi phoáng ra
xa túái siïu thûåc, cuöëi àúâi ruát vaâo
cöët loäi hiïån thûåc, gaåt ài moåi trang
trñ àïí lêìn ra thûåc chêët àúâi ngûúâi.
Nhûng thûåc chêët thú. Öng noái
túái àuã àiïìu, vñ vúái nhiïìu cöng viïåc.
Maâ vêîn nhû chûa vaâo thûåc chêët
thú. Öng laâ nhaâ thú nghiïìn ngêîm
vïì chuyïån laâm thú nhiïìu nhêët.
Nhûäng baâi noái vïì nghïì bùçng vùn
xuöi, nhûäng chûúng nghô vïì thú
bùçng thú sêu sùæc, taâi tònh. Giúâ àêy,
thúâi gian kñp lùæm röìi, öng vêîn lêåt
ài lêåt laåi, mï maãi noái thïm. Öng
nhêån ra caái khöng hoaân toaân múái
laâ caái coân tiïën hoaá. Öng biïët quy
luêåt cuãa nghïì:
Ta laâ ta maâ luön luön böëi röëi
Tòm laåi ta
Ài taám coäi mûúâi phûúng
röìi múái tòm ra
Noá úã trong nhaâ
Hún baãy trùm baâi thú Di caão laâ
möåt caách duâng quy luêåt nghïì àïí
vûúåt lïn nghõch caãnh. Öng àaä
thùæng. Chó riïng Di caão thöi àuã taåo
dûång sûå nghiïåp möåt nhaâ thú lúán.

GS Nguyïîn Taâi Cêín
T
hêìy töi - GS. Nguyïîn Taâi
Cêín laâ möåt ngûúâi thêìy àùåc
biïåt vaâ àùåc sùæc. Theo kïí, luác
ài hoåc thêìy rêët nghõch ngúåm
nhûng thöng minh vaâ nhúá lêu. Coá
lêìn thi àoåc ca dao úã lúáp, thêìy àaä
àoåc àûúåc 500 cêu liïìn.
Khi bûúác vaâo khaáng chiïën, thêìy
vûâa hoåc xong tuá taâi, theo lúâi
khuyïn cuãa ngûúâi anh, thêìy àaä vïì
Nghïå An tham gia khaáng chiïën.
Traãi qua cöng taác thanh niïn, nöng
höåi röìi vïì Ban tuyïn truyïìn Khu
uãy khu IV, nùm 1949, thêìy vaâo
Àaãng úã huyïån Thanh Chûúng.
Nhûäng ngûúâi ài trûúác thêëy thêìy coá
nùng lûåc chuyïn mön nïn àaä
quyïët àõnh àûa thêìy vaâo ngaânh
giaáo duåc vaâ thêìy Àùång Thai Mai
trûåc tiïëp reân duäa. Tûâ àoá, thêìy gùæn
boá vúái ngaânh giaáo duåc suöët 42 nùm
cho àïën khi nghó hûu. Àúâi thêìy
qua nhiïìu thùng trêìm nhûng yá chñ
rêët cûáng rùæn vaâ tñnh nguyïn tùæc àaä
giuáp thêìy vûäng vaâng trong moåi
gian lao.
Thêìy laâ ngûúâi söëng àún giaãn,
àaåm baåc mùåc dêìu khöng thiïëu
thöën. Thêìy luön giûä phong caách laâ
ngûúâi xûá Nghïå vaâ möåt caán böå khoa
hoåc cuãa àêët nûúác coân ngheâo. Tuy
vêåy, trong àúâi thûúâng thêìy cûåc kyâ
vui nhöån, ài àïën àêu laâ úã àoá coá
tiïëng cûúâi saãng khoaái cuãa moåi
ngûúâi, nhêët laâ anh chõ em sinh
viïn.
Giúâ àêy töi nhúá laåi...
Mûúâi nùm trûúác, khi thêìy 70,
töi àaä viïët tiïíu khuác thûá nhêët.
Chuáng töi noái vúái thêìy:
"Cuöåc vui nhúá buöíi höm nay,
Cheán mûâng xin heån ngaây thêìy
taám mûúi".
Röìi caái ngaây êëy àaä àïën rêët
THÊÌY TÖI
TIÏÍU KHUÁC THÛÁ BA, NHÛÄNG ÀIÏÌU CHÛA NOÁI
ÀINH VÙN ÀÛÁC
GS Nguyïîn Taâi Cêín vúái caác thïë hïå àöìng nghiïåp vaâ hoåc troâ
nhanh. Nhanh nhû thúâi gian tùng
töëc.
Thêìy nay àaä tuöíi 80 troân. Voác
daáng thêìy vêîn nhanh nheån tuy
lûng coá coâng hún, toác coá baåc hún,
nhûng trong khoa hoåc thò tû duy
thêìy vêîn treã trung, say mï saáng
taåo. Khöëi lûúång cöng trònh cuãa
thêìy thêåt àöì söå. Thêìy àaä nhêån Giaãi
thûúãng Höì Chñ Minh, bûúác lïn àaâi
vinh dûå cuâng vúái caác tïn tuöíi tiïìn
nhiïåm: Àaâo Duy Anh, Hoaâng
Xuên Haän, Trêìn Àûác Thaão, Àùång
Thai Mai, Trêìn Vùn Giaâu...
Àûúåc bùæt àêìu tûâ möåt gúåi yá vùn
chûúng cuãa hoåc giaã Hoaâng Xuên
Haän trûúác àoá hún 10 nùm laâ phaãi
chùng coá thïí dûåa vaâo caác chûä kyå
huyá trong vùn baãn "Truyïån Kiïìu"
maâ tòm hiïíu lai lõch cuãa baãn Kiïìu
göëc qua caác diïîn tiïën. Thêìy àaä trùn
trúã, lao têm khöí tûá vaâ quyïët àõnh
ài vaâo möåt vêën àïì àïën nay chûa ai
laâm: àem phûúng phaáp cuãa ngön
ngûä hoåc lõch sûã àïí nghiïn cûáu vùn
baãn. Thêìy khúãi àêìu vúái baãn Kiïìu
Duy Minh Thõ (1872). Möåt nghiïn
cûáu tû liïåu àöì söå àaä àûúåc cöng böë.
Röìi sau àoá laâ böå saách lúán nghiïn
cûáu vïì caác vùn baãn Kiïìu Nöm.
Thêìy, bùçng caách tiïëp tuåc nghiïn
cûáu caác chûä kyå huyá trong taác
phêím, àaä laâ ngûúâi àêìu tiïn àûa ra
àïì xuêët múái vïì thúâi àiïím Nguyïîn
Du saáng taác "Truyïån Kiïìu" khi nhaâ
thú ngoaâi 30 tuöíi (1787 - 1790).
Nhûäng baâi viïët gêìn àêy cuãa thêìy
mang tñnh khai phaá àaä gêy xön
xao dû luêån giúái nghiïn cûáu cöí hoåc
vïì nhûäng yá tûúãng múái, rêët maånh
baåo maâ coá cú súã khoa hoåc.
Thaânh cöng liïn tuåc trong hoåc
thuêåt cuãa thêìy chñnh laâ úã chöî: öng
coá möåt phûúng phaáp tû duy rêët
hiïån àaåi vaâ àuáng àùæn. Thêìy nùæm
rêët vûäng caác nguöìn lyá luêån ngön
ngûä hoåc úã caác böëi caãnh lõch sûã khaác
nhau. Maånh daån nhûng cêín troång,
thêìy àaä ûáng duång coá kïët quaã caác lyá
thuyïët ngûä hoåc vaâo tû liïåu baãn
ngûä, caã hiïån àaåi vaâ lõch sûã, múã ra
nhûäng yá tûúãng rêët múái.
Töi nhúá laåi nhûäng sûå kiïån tûâ
hún 40 nùm trûúác.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
41
TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NAY
GS. Nguyïîn Taâi Cêín thùm phoâng truyïìn thöëng cuãa trûúâng ÀHKHXH&NV
Nùm 1961, thêìy vïì nûúác sau
nhûäng nùm thaáng giaãng daåy tiïëng
Viïåt vaâ Vùn hoaá Viïåt úã Khoa Haán
hoåc, Trûúâng Àaåi hoåc Töíng húåp
Lïningrat. Thêìy àaä tham gia tñch
cûåc vaâo sûå khúãi àêìu cuãa Böå mön
Viïåt Nam hoåc úã àêy vaâ nhaâ trûúâng
àaä coi thêìy laâ möåt trong nhûäng
saáng lêåp viïn cuãa ngaânh Viïåt ngûä.
Thêìy baão vïå luêån aán tiïën sô
Ngûä vùn àêìu tiïn cuãa nûúác ta úã
Liïn Xö (1960). "Tûâ loaåi danh tûâ
tiïëng Viïåt" laâ chuyïn luêån ngûä hoåc
àûúåc viïët ra vaâo luác Cêëu truác luêån
thõnh thúâi nhûng khöng àûúåc
khuyïën khñch vò àang coá chiïën
tranh laånh. Tuy viïët úã chêu Êu
nhûng thêìy àaä khöng bõ cuöën vaâo
caách nhòn "Dô Êu vi trung" cuãa tû
duy "hònh thaái hoåc cöí àiïín" vöën rêët
phuâ húåp vúái truyïìn thöëng cuãa caác
ngön ngûä biïën töë. Thêìy àaä tòm
caách xuêët phaát tûâ baãn ngûä kïët húåp
kheáo leáo vúái phûúng phaáp phên böë
cuãa Miïu taã luêån vaâ caã truyïìn
thöëng Haán ngûä hoåc àïí àïì xuêët
khaái niïåm Danh ngûä vaâ möåt mö
hònh cêëu truác cuãa noá nhû àaä ài vaâo
saách giaáo khoa suöët mêëy chuåc nùm
nay. Thêìy chó cho xuêët baãn chuyïn
luêån naây (1975) khi tû tûúãng cuãa
noá àaä àûúåc xaác lêåp qua thûåc tïë
thùng trêìm. Giaáo sû A.Xapchenko,
thêìy hûúáng dêîn luêån aán cuãa töi,
trong möåt lêìn hûúáng dêîn xïmina
vïì Tûâ loaåi (1976), àaä noái vúái caác
nghiïn cûáu sinh: "Vaâo thúâi àiïím
VÙN HIÏËN
42 VIÏÅT NAM
àêìu nùm 60 maâ Nguyïîn Taâi Cêín
viïët Ngûä phaáp tiïëng Viïåt dûúái aãnh
hûúãng cuãa Cêëu truác luêån laâ múái
lùæm vaâ rêët maånh daån trong Àöng
phûúng hoåc".
Trúã vïì vúái giaãng àûúâng àaåi hoåc
trong nûúác (1961), thêìy àaä kiïn trò
tûâng bûúác phöí biïën nhûäng tû
tûúãng tiïn tiïën cuãa Àöng phûúng
hoåc. Lúáp sinh viïn chuáng töi ngaây
êëy lêìn àêìu tiïn àûúåc biïët àïën tïn
tuöíi cuãa Meillet, Bodouin De
Courtenay, Sherba, Polivanov,
Dragunov Kholodovich... qua
nhûäng baâi giaãng ngûä phaáp cuãa
thêìy. Thêìy gúåi yá vaâ truyïìn baá
nhûäng tû tûúãng hoåc thuêåt rêët quan
troång liïn quan àïën tiïëng Viïåt
nhûng khöng theo löëi cöí àiïín laâ
giaãng thuêìn lyá thuyïët maâ thêìy laâm
nhûäng viïåc rêët cuå thïí.
Töi nhúá laåi... Muâa thu nùm 62,
lúáp töi leä ra hoåc ngûä phaáp tiïëng
Viïåt, nhûng thêìy àaä khöng lïn lúáp
ngay, khöng giúái thiïåu nhûäng gò
thêìy àaä nghiïn cûáu àûúåc, kïí caã
trong luêån aán cuãa thêìy. Laâ Chuã
nhiïåm böå mön, thêìy yïu cêìu
chuáng töi hoåc mön Ngûä êm tiïëng
Viïåt trûúác. Thêìy giao cho thêìy
Nguyïîn Phan Caãnh, möåt giaãng
viïn treã, nhanh nheån vaâ coá phûúng
phaáp sû phaåm töët, lïn lúáp cho
chuáng töi möåt loaåt baâi giaãng sau
àoá chuáng töi múái biïët àoá laâ nöåi
dung cöng trònh nghiïn cûáu cuãa
Gordina, möåt mön àïå cuãa Àöng
phûúng hoåc Xö Viïët. Chuáng töi àaä
hiïíu àûúåc rùçng êm tiïët coá cûúng võ
quan troång nhû thïë naâo trong
tiïëng Viïåt, cêëu truác cuãa noá, sûå àöëi
lêåp giûäa thanh mêîu vaâ vêån mêîu,
giaãi thuyïët vïì thanh àiïåu... thêìy
coân giúái thiïåu caác giaãi phaáp khaác
nûäa, chùèng haån nhû cuãa Andreev,
Haudricourt, Lï Vùn Lyá... Hoåc ài
àöi vúái haânh, thêìy reân cho chuáng
töi kyä nùng ghi Êm êm võ hoåc vaâ
Ngûä êm hoåc. Caái thûá hai khoá lùæm
vò phaãi coá caái tai thñnh, nghe töët maâ
töi thò khöng coá. Hoåc xong mön
naây, möåt höm thêìy goåi mêëy àûáa
chuáng töi chuáng töi lïn giao traách
nhiïåm: Böå Giaáo duåc vûâa nhúâ thêìy
cuâng thêìy Hoaâng Tuïå soaån xong
möåt böå saách "Ngûä phaáp tiïëng Viïåt"
cho trûúâng phöí thöng daåy thûã úã
Haâ Nöåi vaâ seä cho daåy úã trûúâng
Trûng Vûúng vaâ möåt vaâi trûúâng.
Chuáng töi phaãi vïì àoåc kyä böå saách
naây, sau àoá seä theo caác thêìy ài kiïën
têåp. Böå saách àoá thêåt laâ töët. Àïën nay
töi chûa thêëy böå naâo töët hún thïë vò
leä quan niïåm cuãa saách naây rêët múái,
rêët Viïåt Nam, coá tñnh sû phaåm cao,
nhêët laâ coá nhiïìu baâi têåp hay vaâ
thiïët thûåc. Tiïëc thay, ngaây êëy, Böå
Giaáo duåc àaä tûâ chöëi nhên röång
saách vaâ khöng cho daåy àaåi traâ.
Thúâi àoá, viïåc in êën rêët khoá, thêìy
thûúâng àûa nhûäng taâi liïåu quyá cho
chuáng töi cheáp tay. Töi nhúá thêìy
àûa cho töi cheáp möåt baãn saách
àaánh maáy tiïëng Nga cuöën "Ngûä
phaáp tiïëng Haán" cuãa A. Dragunov
(1941). Thêìy àaä boã möåt khoaãn tiïìn
lúán thuï àaánh maáy àïí mang vïì
nûúác vò saách naây coá nhûäng yá tûúãng
rêët quan troång vïì Àöng phûúng
hoåc, trong àoá coá viïåc àaánh giaá
"hònh tiïët" (Morphosyllabema)
chñnh laâ möåt loaåi "àún võ chêët
lûúång" cuãa ngûä phaáp möåt ngön
ngûä àún lêåp. Cheáp tay xong röìi thò
têåp dõch sang tiïëng Viïåt, vûâa hoåc
kiïën thûác vûâa hoåc ngoaåi ngûä. Nhúâ
àoá maâ töi coân nhúá noá àïën ngaây
höm nay.
Trong nhûäng thaáng nùm chiïën
tranh gian khöí, khi trûúâng sú taán úã
huyïån Àaåi Tûâ, tónh Bùæc Thaái (nay
laâ Thaái Nguyïn), thêìy bûúác vaâo
tuöíi 40. Nay ai 40 tuöíi thò thêëy coân
treã lùæm, nhûng thuúã êëy tröng thêìy
giaâ vaâ khùæc khöí. Thêìy àaä coá nhiïìu
nïëp nhùn trïn traán vò suy nghô. ÚÃ
Àaåi Tûâ, thêìy tiïëp tuåc phaát triïín caác
tû tûúãng àaä hònh thaânh: Möåt baâi
viïët vïì tûâ tiïët (Slovomorphema) àaä
àûúåc cöng böë, khùèng àõnh tñnh
trung gian cuãa êm tiïët tiïëng Viïåt
trong möëi quan hïå giûäa tûâ vaâ hònh
võ truyïìn thöëng. Möåt baâi daânh cho
viïåc duâng àoaãn ngûä, nhû möåt tiïu
chuêín phên böë, àïí "caãi tiïën cöng
taác" phên àõnh tûâ loaåi tiïëng Viïåt.
Töi vêîn nhúá hai baãn baáo caáo êëy lêìn
lûúåt àûúåc thêìy trònh baây trong caái
laán nûáa cuãa lúáp vúä loâng úã xoám
Hûng Àaåo, xaä Vaån Thoå trong höåi
nghõ khoa hoåc cuãa Khoa, muâa heâ
nùm 1966.
Cuöën saách "Ngûä phaáp tiïëng
Viïåt" (tiïëng - tûâ gheáp - àoaãn ngûä)
nöíi tiïëng (1975) àûúåc thêìy khúãi
thaão tûâ nùm 1967 úã Àaåi Tûâ àïën luác
hïët sú taán trúã vïì Haâ Nöåi (1969) thò
vûâa xong. Nhûng thêìy trùn trúã
maäi, àûa baãn viïët tay cho anh em
chuáng töi àoåc, laâm xïmina cho
sinh viïn nhiïìu khoaá, thêìy thêån
troång tûâng chi tiïët, cêu chûä. Nhúá
nhêët laâ thêìy trùn trúã khi àïì xuêët
giaãi phaáp "möåt trung têm, hai võ trñ
(T.1, T.2)" cho cêëu truác danh ngûä.
Chó àïën luác thêåt an têm thêìy múái
cho in. Giaáo sû V.Xönxev, coá lêìn
àaä noái: "Nguyïîn Taâi Cêín, öng êëy
thêåt sûå àaä taåo ra möåt trûúâng phaái
cuãa Viïåt ngûä hoåc".
Chuáng töi mong muöën thêìy
tiïëp tuåc viïët vïì cuá phaáp tiïëng Viïåt,
nhûng thêìy noái: "Daåy thò àûúåc
thöi. Töi vêîn daåy àêëy chûá, nhûng
nghiïn cûáu thò phaãi coá thúâi gian,
maâ lyá luêån quöëc tïë thò àang thay
àöíi nhanh choáng lùæm. Ngay N.
Chomsky múái àoá (1957, 1965) maâ
àaä thay àöíi röìi. Coá leä phaãi àïí cho
lúáp sau nhaåy beán hún!". Trong
thûåc tïë, thêìy àaä tòm àïën möåt súã
trûúâng maånh hún vaâ khoá ai laâm
àûúåc trong nhûäng ngûúâi cuâng thúâi
vaâ caã sau thêìy nïëu khöng coá vöën:
"Nghiïn cûáu Viïåt ngûä hoåc lõch sûã".
Ba muäi nghiïn cûáu thêìy cho triïín
khai cuâng möåt luác: Haán - Nöm,
Ngûä êm lõch sûã tiïëng Viïåt vaâ Ngûä
phaáp lõch sûã tiïëng Viïåt. Thêìy chuã
trûúng keáo caã hoåc troâ vaâ àöìng
nghiïåp cuâng laâm. Möåt nûãa Giaãi
thûúãng Höì Chñ Minh cuãa thêìy
thuöåc laänh vûåc naây.
Trong muâa heâ noáng boãng cuãa
chiïën tranh nùm 1972, thêìy troâ
chuáng töi laåi chaåy taãn cû traánh bom
Myä. Àêìu heâ chuáng töi theo thêìy ài
daåy möåt lúáp àaåi hoåc Thöng tin -
Vùn hoaá sú taán úã Àan Phûúång, Haâ
Têy. Buöíi trûa, moåi ngûúâi hay àaánh
cúâ hoùåc nguã trûa dûúäng sûác úã nhaâ
dên, coân thêìy thò tranh thuã mang
saách buát lên la ra quaán nûúác àêìu
laâng àïí laâm viïåc. Quaán nûúác kïì vaâo
ngöi miïëu xûa, thêëy coá chûä Haán,
thêìy liïìn kiïëm thang treâo lïn saát
noác coi thò thêëy coá nhûäng têëm vaán
coá chûä cöí. Laâ nhaâ khoa hoåc daây
daån, thêìy àaä nhanh choáng phaát
hiïån ra möåt kho quyá vaán khùæc àúâi
Lï sú maâ lõch sûã in êën múái chó biïët
àïën thúâi àiïím muöån hún. Àoá laâ baãn
khùæc vaán baãn "Cao thûúång Ngoåc
hoaâng Böín haånh Têåp kinh" rêët quyá.
Thêìy àaä daânh cöng sûác khaão luêån
baãn naây vaâ viïët möåt loaåt baâi àoáng
goáp khiïën cho giúái sûã hoåc vaâ cöí hoåc
chuá yá. Töi biïët thêìy àaä chuyïín sûå
chuá yá sang lônh vûåc Haán hoåc.
Cuöëi thêåp kyã 70 laâ thúâi kyâ khoá
khùn cuãa nûúác ta trong àöëi ngoaåi.
Vúái baãn lônh vaâ am hiïíu tònh hònh,
thêìy àaä quyïët àõnh cho xuêët baãn:
"Nguöìn göëc sûå hònh thaânh caách
àoåc Haán - Viïåt" (1979). Ai cuäng
caãm thêëy ngaåi ngêìn trong böëi caãnh
nhaåy caãm vaâ rêët phûác taåp luác êëy.
Cuöën saách coá nöåi dung rêët phong
phuá vaâ khoa hoåc naây àaä nhanh
choáng nhêån àûúåc sûå àaánh giaá rêët
cao úã trong vaâ ngoaâi nûúác. Àïën
nay, àêy vêîn laâ cuöën saách töët nhêët
trong àõa haåt naây. Cuöën saách "Möåt
söë vêën àïì vïì chûä Nöm" (1983) àaä
cho thêëy möåt löëi tiïëp cêån múái cuãa
thêìy so vúái löëi phên tñch truyïìn
thöëng hiïån hûäu. Bùçng ngûä êm lõch
sûã vaâ caác so saánh lõch àaåi, thêìy àaä
laâm saáng toã thïm nguöìn göëc, caác
löëi viïët chûä Nöm cuäng nhû viïåc
xaác àõnh têm vaâ giúái haån cuãa caác
àûúâng biïn cuãa chûä Nöm. Thêìy
coân àöëi chiïëu Nöm vaâ Quöëc ngûä
sau khi cuâng baâ (GS. Nona
Stankevich - phu nhên cuãa thêìy,
nguyïn cuäng laâ caán böå Böå mön
Ngön ngûä hoåc) cheáp tay caã baãn tûâ
àiïín cuãa Alexandre De Rhodes. 10
nùm sau, thêìy laåi cho ra àúâi cuöën
"Haán vùn Lyá - Trêìn (qua thú
Nguyïîn Trung Ngaån)", giúái thiïåu
möåt löëi nghiïn cûáu vùn hoåc Viïåt
Nam cöí - trung àaåi theo caách tiïëp
cêån vùn baãn cuãa Ngön ngûä hoåc.
Cuöën saách àaä àûúåc giúái ngûä Vùn
hoåc tiïëp nhêån nöìng nhiïåt.
Cuöëi thêåp kyã 80, àêìu thêåp kyã
90, thêìy àaä bùæt àêìu chuêín bõ viïët
giaáo trònh "Ngûä êm Lõch sûã tiïëng
Viïåt" sau möåt thúâi gian daâi tñch luyä
tû liïåu cho àõa haåt naây. Thêìy àaä coá
nhûäng cuöåc trao àöíi khoa hoåc rêët
böí ñch vúái caác nhaâ khoa hoåc danh
tiïëng nhû Haudricourt, Diffloth,
Ferlus... vïì tiïìn Viïåt - Mûúâng, Mön
- Khúme, Nam AÁ, Meâo - Dao, trong
caác chuyïën ài daåy vaâ nghiïn cûáu úã
Phaáp vaâ Myä. Thêìy cuäng àaä coá möåt
nhoám hoåc troâ quan têm vaâ theo
hoåc: Sokolovskaja, Nguyïîn Vùn
Lúåi, Trêìn Trñ Doäi, Barbara... "Ngûä
êm lõch sûã tiïëng Viïåt" (1995) laâ
cuöën giaáo trònh "Lõch sûã tiïëng Viïåt"
múã àêìu rêët sêu sùæc vaâ nghiïm tuác
cho mön hoåc naây úã Àaåi hoåc Quöëc
gia Haâ Nöåi.
Thêìy nghó hûu nùm 1992,
nhûng thêìy àêu coá ngúi nghó. Söë
trang thêìy viïët ra trong 10 nùm qua
coân daâi hún luác ài laâm. Thêìy vêîn
cêìn mêîn, saáng taåo vaâ triïåt àïí trong
hoåc thuêåt nhûng rêët mïìm moãng
trong xûã thïë. Thêìy vêîn khuyïn giaãi
chuáng töi phaãi thêåt thaâ vaâ khiïm
töën. Thêìy khöng vui khi nghe hoåc
troâ chuã quan, chûa chõu hoåc àïën
núi àïën chöën. Töi nhúá lúâi thêìy:
"Phaãi luön luön àöíi múái nhûng cêìn
thêåt sûå cêìu thõ. Tranh luêån laâ àïí
hoåc nhau maâ phaát triïín. Àûâng coá
hiïëu thùæng vaâo hû danh. Ngûúâi ta
coá noái khaác yá mònh thò vêîn luön
hoåc àûúåc möåt caái gò àêëy".
Thûa thêìy, chuáng töi hiïíu rùçng
nhiïìu luác vêîn chûa laâm thêìy ûng
yá, nhûng chuáng töi luön an têm coá
thêìy úã bïn chó baão. Chuáng töi vêîn
noái vúái nhau: thêìy laâ ngûúâi quên
tûã, caã àúâi thêìy khi xïëp haâng thò
luön luön àûáng sau, nhûng chñnh
laâ àûáng trûúác vêåy.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
43
TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NAY

KYÃ NIÏÅM XÛA

CUÃ A “ANH LAÄO ÀA TÒNH”
NGUYÏÎN TRÛÚÂNG

“THI SÔ MAÁY”
Höìi hoåc phöí thöng, thêìy giaáo
daåy vùn giaãng cho chuáng töi: nhên
vùn giai phêím àaã kñch vùn nghïå sô,
goåi caác nhaâ thú laâ “thi sô maáy”.
Nghôa laâ, cûá naåp àiïån vaâo, thi sô
maáy seä cho ra taác phêím thú thoaã
thñch. Röìi àïën khi hoåc àaåi hoåc, töi
múái àûúåc àoåc truyïån chêm biïëm
“Thi sô maáy” cuãa taác giaã Chêm Vùn
Biïëm, in trïn baáo ‘Nhên vùn” söë 5-
söë cuöëi cuâng. Àoåc “Thi sô maáy”, töi
thêëy chùèng coá gò laâ “khöng phaãi”
caã. Truyïån àaã kñch löëi vùn chûúng
rêåp khuön, maáy moác, nhaåt nheäo vaâ
vö böí. ÊËy thïë, coá thúâi ngûúâi ta vöåi
quy kïët oan uöíng “Thi sô maáy”. YÁ
tûúãng vaâ buát phaáp chêm biïëm êëy,
ngaây nay ta thûúâng thêëy trïn baáo
“Tuöíi Treã Cûúâi”. Cho àïën khi töi
nhêån cöng taác úã Quaãng Ninh, möåt
nhaâ thú quen biïët baão töi:
- Cêåu vïì Quaãng Ninh cho túá
hoãi thùm sûác khoeã öng “Thi sô
maáy” nheá!
Öng “thi sô maáy” laâ ai? Thêëy töi
ngaåc nhiïn, nhaâ thú giaãi thñch:
- Öng Nhû Mai, caái öng Chêm
Vùn Biïëm, taác giaã cuãa “Thi sô maáy”
êëy.
Töi biïët vïì öng Nhû Mai tûâ àêëy
vaâ àûúåc öng kïí vïì nhûäng bûúác
thùng trêìm cuãa àúâi öng. Têm höìn öng vêîn chaáy lïn “caái nguyïn xanh thúâi trai treã”. AÃnh: Haâo Minh
Nhû Mai tïn thêåt laâ Ngö Huy
Bónh, quï Hûng Yïn, sinh nùm Mai cuãa öng. Coá ngûúâi sau naây laâ Thûúång trong muåc “Truyïån cöí tên
1924 taåi Haãi Phoâng, lúán lïn vaâ hoåc vúå öng. Nhû Mai laâm baáo thúâi àoá trang” cuãa baáo Lao Àöång.
têåp úã Haâ Nöåi. Öng tham gia hoaåt thûúâng viïët taåp vùn. Öng thûâa Sau hoâa bònh lêåp laåi, Nhû Mai
àöång caách maång úã Haâ Nöåi tûâ hûúãng löëi taåp vùn nhaåy beán cuãa cuå cöng taác taåi Súã Baáo chñ. Nùm 1956,
thaáng 10.1944. Öng phuå traách thên sinh. Cuå thên sinh cuãa öng laâ Trung ûúng töí chûác möåt traåi saáng
Thanh niïn cûáu quöëc Liïn khu 2. Ngö Huy Vùn (nguyïn Cuåc phoá taác taåi Haâ Nöåi, viïët vïì thaânh cöng
Nùm 1947 öng laâm baáo Cûáu Quöëc Cuåc Bûu àiïån) thûúâng kñ buát danh cuãa caãi caách ruöång àêët, öng àaä
cuâng vúái Nhû Phong, Höìng Haâ, laâ Chu Thûúång trïn baáo “Trung tham dûå vaâ Trêìn Dêìn, Lï Àaåt,
Àöì Phöìn... Buát danh Nhû Mai laâ Bùæc tên vùn” thúâi Phaáp thuöåc. Möåt Hoaâng Cêìm... cuäng coá mùåt úã traåi
tïn gheáp hai ngûúâi yïu Nhû vaâ daåo Nhû Mai lêëy laåi buát danh Chu viïët naây. Mêëy ngaây àêìu ngêîm ngúåi

VÙN HIÏËN
44 VIÏÅT NAM
öng thêëy bñ cêu chûä. Trang giêëy
maâ Nguyïîn Tuên goåi laâ “phaáp
trûúâng trùæng” laâm öng day dûát.
Böîng möåt höm, àoåc xaä luêån baáo
Nhên dên, thêëy baáo phï phaán löëi
saáng taác maáy moác, rêåp khuön, öng
“vuåt” ngay ra caái tûá cuãa truyïån vúái
hònh tûúång “thi sô maáy”. “Thi sô
maáy” ra àúâi lêåp tûác “coá vêën àïì”
cuâng vúái baáo Nhên vùn.
- Öng nghô gò vïì caái “àêån” vùn
chûúng êëy? - Töi hoãi öng. Öng noái:
- Thúâi naâo maâ chaã coá chuyïån
cuãa thúâi êëy. Höìi caãi caách ruöång
àêët, thêëy coá ngûúâi trûúác khi bõ bùæn,
hö to “Àaãng Lao àöång Viïåt Nam
muön nùm! Höì Chuã tõch muön
nùm!”, chuáng töi theát lïn “ngoan
cöë! Viïåt gian ngoan cöë!”. Coá thïí hoå
bõ oan lùæm chûá. Sau vuå “Thi sô
maáy”, coá ngûúâi khuyïn töi, cöë
kiïím àiïím cho töët nheá, àûâng
“ngoan cöë”. Töi tin, moåi caách nhòn
beâ baån àaánh giaá töi töët- xêëu khöng
lêìm!
Nùm 1958, Nhû Mai vïì baáo
Vuâng Moã (sau laâ baáo Quaãng Ninh)
laâm töí trûúãng töí cöng nghiïåp, röìi
Thû kñ toaâ soaån. Nùm 1987, töi vïì
Quaãng Ninh daåy hoåc cuäng laâ nùm
öng Nhû Mai nghó hûu, sau 40
nùm laâm baáo. Öng têm sûå: - Àúâi
mònh caái con söë 16 noá nghiïåm lùæm.
Nùm 1956 vuå “Thi sô maáy”, 16 nùm
sau laâ nùm 1972, mònh laåi khöën
khoá vïì baâi àiïìu tra “Phaãi biïët cùm
giêån nhûäng con söë khöng trung
thûåc”. Baâi baáo coá caách nhòn traái
ngûúåc vúái tû tûúãng “vui veã” thi
àua vûúåt kïë hoaåch úã nhûäng nùm
êëy. Höìi àoá, rêët hiïëm caác cú súã
khöng vûúåt kïë hoaåch. Baâi baáo chó
ra viïåc khai khöëng 3 triïåu meát khöëi
àêët àaá (laâm mêët ài 1 triïåu 500 ngaân
àöìng, thúâi nùm 1971) cuãa xñ
nghiïåp Vêån taãi ö tö Cêím Phaã. Sau
khi coá baâi baáo, Giaám àöëc xñ nghiïåp
naây àaä laâm àún xin thöi viïåc. Baâi
baáo àaä àïì cêåp àïën tñnh trung thûåc
trong cöng nghiïåp. Taåi toaâ soaån,
nhiïìu ngûúâi cho rùçng, khñ thïë thi
àua caã tónh àang lïn, nhaâ baáo laåi ài
búái thöëi! Coá ngûúâi chên tònh:
“ngûúâi khaác viïët thò àûúåc, öng viïët
thïë thò öng chïët!” May sao, Thûá
trûúãng ngaânh Than Vuä Anh àïën
baáo Quaãng Ninh, caãm ún taác giaã
baâi baáo, mònh múái thúã phaâo! Sau
nùm 1972, àïën 1988, àuáng 16 nùm,
mònh laåi “dñnh” vaâo vuå àûa
chuyïån tiïu cûåc cuãa hai öng
nguyïn chuã tõch vaâ nguyïn bñ thû
tónh Quaãng Ninh trïn baáo Haå
Long. Laåi nghiïng ngûãa möåt daåo,
may maâ àûúåc dû luêån uãng höå, nïn
mònh cuäng qua.
Khi úã tuöíi 70, öng vêîn coân
traáng kiïån lùæm. Ruã töi ài chúi, öng
bùæt töi phaãi ngöìi sau xe àaåp. Ai laåi
àïí öng 70 tuöíi lai xe àaåp caái thùçng
30 tuöíi laâ töi. Töi khöng chõu, öng
baão:
- Cêåu ùn nhùçm gò, to nhû Lyá
Biïn Cûúng túá coân àeâo bùng bùng
nûäa laâ!
Hònh aãnh Nhû Mai vúái chiïëc
ba-dö-ca (àiïëu caây) boã tuái “ba àaãm
àang” rêët quen thuöåc vúái moåi
ngûúâi. Coá baån thú àuâa: “Öng Mai
coá hai àiïëu caây; caái huát ban ngaây,
caái huát ban àïm”. Öng chó cûúâi. Dñ
doãm, hoám hónh laâ vöën cuãa öng.
Öng tñt mùæt khi treã con goåi: “Öng
Ma! Öng Ma úi!”
Coá leä hiïëm khi coá ai khuyïën
khñch caác baån viïët treã bùçng Nhû
Mai. ÚÃ möåt àïm thú, trong khi moåi
ngûúâi say àoåc thú mònh, coân öng
trên troång giúái thiïåu thú Vuä Daå
Phûúng (Ninh Bònh), Vuä Khaánh
(Vônh Phuác), Vuä Thõ Huyïìn (Haãi
Phoâng). Gùåp töi öng thûúâng hoãi: -
Cêåu àaä àoåc baâi cuãa “X” cuãa “Y”
chûa? Thú àûúåc lùæm! Öng coá cuöën
söí tay nhoã àïí cheáp nhûäng baâi thú
maâ mònh thñch röìi chia seã vúái
ngûúâi khaác.
THOAÃ NÖÎI NIÏÌM RIÏNG
Nhû Mai laâm thú àïí thoaã nöîi
niïìm riïng nhêët. Thú öng viïët cho
chñnh mònh, búãi thïë noá chûáa àûång
têm tûúãng cuãa caá nhên thi sô möåt
caách chên thaânh. Öng àaä têåp húåp
thú mònh àïí in möåt têåp lêëy tïn laâ
“Ngêîu hûáng”. Töi thñch nhêët baâi
thú “Ghi úã Àöng Thaânh” cuãa öng:
Töi nhûäng muöën töi laâ àêët êëy
Baân tay em nhaâo nùån lïn bònh
Qua ngoån lûãa mùæt em nung àöët
Têm höìn töi lêìn nûäa khai sinh
Töi söëng giûäa lùång cêm saânh sûá
Em thöíi vaâo möång aão
muön hònh
Chiïëc bònh töi buöìn vui
yïu gheát
Cûá ngên nga da diïët êm thanh
Töi biïët ún baân tay maâu nhiïåm
Biïën caái vö tri thaânh caái
hûäu hònh
Con ngûåa chòm trong men em
veä giaã
Coân thêåt hún caái thêåt àúâi anh
Vúái nhên dên töi suöët àúâi
mùæc núå
Söng nuái höm nay biïët mêëy
hy sinh
Daám àêu khoe nûúác men
thúâi Lyá
Chuát haâo quan kia cuäng
àúâi khoaác cho mònh.
Nghïå sô nhiïëp aãnh Tö Minh
Bònh àaä goåi öng laâ “Anh laäo àa
tònh”. Têm höìn öng vêîn chaáy lïn
“caái nguyïn xanh thúâi trai treã”.
Khi úã tuöíi 70 öng vêîn say mï laâm
baáo. Túâ vùn nghïå Haå Long (Höåi
vùn nghïå Quaãng Ninh) thúâi do
öng “cöë vêën” àaä khúãi sùæc.
Nhaâ öng úã phöë Nhaâ thúâ Hoân
Gai - nhûäng cùn nhaâ chi chñt baám
vaâo sûúân àöìi - àùåc trûng cuãa Àêët
moã. Rêët ñt khi öng coá nhaâ. Öng
thûúâng àaåp xe ài khùæp thõ xaä, khi
thò úã Höåi vùn nghïå, khi thò nhaâ in,
khi thò ngöìi úã nhaâ caác baån vùn
chûúng. Caánh treã chuáng töi
thûúâng goåi thên mêåt: böë Mai! Caái
öng Chêm Vùn Biïëm xa xûa, nay
àûúåc laâ “anh laäo àa tònh”.
Nùm nay öng Nhû Mai àaä troân
85 tuöíi nhûng vêîn nhanh nheån,
tinh thêìn vui veã vaâ thûúâng xuyïn ài
xe öm tham dûå caác cuöåc gùåp gúä liïn
quan àïën anh em vùn chûúng, baáo
chñ. Öng phaãi reân luyïån, tu dûúäng
tinh thêìn vaâ thên thïí thïë naâo àoá
múái coá àûúåc caái sûác khoeã vaâ sûå hoám
hónh úã tuöíi gêìn àaåi thoå naây.
Haå Long, 2/ 2009
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
45
TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NAY
GS Lï Vùn Thiïm
G
iaáo sû Lï Vùn Thiïm hònh
nhû chûa bao giúâ tûå noái vïì
mònh. Nhûäng ngûúâi khaác
cuäng chó viïët vïì öng tûâ sau khi öng
mêët, ngaây 3 thaáng 7 nùm 1991.
Nhûng caã luác öng coân söëng cuäng
nhû khi öng àaä ra ài, ngûúâi ta thûúâng
nhùæc tïn öng trong nhûäng cêu
chuyïån haâng ngaây, kïí cho nhau
nghe nhûäng giai thoaåi vïì öng.
Nhûäng àiïìu töët àeåp nhêët cuãa
cuöåc söëng bao giúâ cuäng rêët giaãn dõ.
Thêìy Thiïm giaãn dõ nhû nhûäng cêu
chuyïån giaãn dõ nhêët cuãa àúâi thûúâng.
Búãi thïë, viïët vïì öng thêåt khoá. Luác naây
àêy, töi nhû thêëy öng vúái aánh mùæt
thêåt hiïìn laânh nhûng coá pha chuát
giïîu cúåt khi thêëy töi àõnh liïåt kï
nhûäng cöng viïåc öng àaä laâm, nhûäng
chûác vuå öng tûâng àaãm nhiïåm, nhû lïå
thûúâng, khi viïët vïì möåt ngûúâi àaä
thaânh danh. Khöng daám traái yá thêìy,
töi xin àûúåc bùæt àêìu tûâ möåt kyã niïåm.
Àoá laâ nùm 1966, khi cuöåc chiïën
tranh phaá hoaåi cuãa giùåc Myä àang úã
thúâi kyâ aác liïåt nhêët. Caác truåc giao
thöng chñnh, àûúâng böå, àûúâng sùæt bõ
phaá hoaåi nghiïm troång. Kïnh nhaâ Lï
(con kïnh àûúåc àaâo tûâ thúâi Lï, chaåy
gêìn song song vúái quöëc löå 1) àûúåc
sûã duång àïí chuyïn chúã haâng hoáa, vuä
khñ. Loâng söng àaä caån nhûng khöng
thïí duâng möåt lûåc lûúång quaá àöng
ngûúâi àïí naåo veát dûúái bom àaån suöët
VÙN HIÏËN
46 VIÏÅT NAM
...Nhûäng àiïìu töët àeåp nhêët cuãa cuöåc söëng bao giúâ cuäng rêët giaãn dõ. Thêìy Thiïm giaãn dõ
nhû nhûäng cêu chuyïån giaãn dõ nhêët cuãa àúâi thûúâng. Búãi thïë, viïët vïì öng thêåt khoá. Luác naây
àêy, töi nhû thêëy öng vúái aánh mùæt thêåt hiïìn laânh nhûng coá pha chuát giïîu cúåt khi thêëy töi
àõnh liïåt kï nhûäng cöng viïåc öng àaä laâm, nhûäng chûác vuå öng tûâng àaãm nhiïåm, nhû lïå
thûúâng, khi viïët vïì möåt ngûúâi àaä thaânh danh...
GS LÏ VÙN THIÏM
NGÛÚÂI ÀÙÅT NÏÌN MOÁNG CHO GIAÁO
DUÅC ÀAÅI HOÅC VIÏÅT NAM
HAÂ HUY KHOAÁT
ngaây àïm. Giaáo sû Lï Vùn Thiïm àaä
àïì xuêët duâng phûúng phaáp nöí mòn
àõnh hûúáng, tûác laâ duâng mòn nöí dûúái
loâng kïnh, nhûng böë trñ sao cho sau
khi nöí, hêìu hïët àêët àaá rúi lïn búâ
kïnh, chûá khöng rúi laåi xuöëng loâng
kïnh. Öng àaä daåy cho chuáng töi lyá
thuyïët nöí àõnh hûúáng,laâ: khi coá möåt
vuå nöí lúán, nhûäng vêåt chêët gêìn têm nöí
chuyïín àöång theo quy luêåt cuãa chêët
loãng lyá tûúãng (khöng nhúát, khöng
neán àûúåc). Coá thïí mö taã chuyïín
àöång naây bùçng lyá thuyïët haâm biïën
phûác, laâ chuyïn ngaânh maâ GS
nghiïn cûáu tûâ nhiïìu nùm.
Vïì mùåt lyá thuyïët, chuáng ta coá thïí
àiïìu khiïín hoaân toaân vuå nöí, tûác laâ
sùæp xïëp sao cho vêåt chêët quanh têm
nöí chuyïín àöång theo möåt quyä àaåo
àõnh sùén. Chuáng töi, möåt nhoám göìm
4 sinh viïn Toaán nùm thûá 3 cuãa
Trûúâng Àaåi hoåc Töíng húåp Haâ Nöåi
hùm húã lïn àûúâng vaâo Nghïå An àïí
cuâng möåt àún võ Thanh niïn xung
phong thûåc hiïån cöng viïåc àoá. Ai
cuäng biïët laâ chuyïën ài àêìy nguy hiïím
nïn nhoám chuáng töi àûúåc baån beâ vaâ
baâ con núi trûúâng sú taán tiïîn àûa khaá
“long troång”. Nhûng kyã niïåm maâ
chuáng töi khöng bao giúâ quïn laâ,
trûúác khi chuyïën xe phña Nam gêìn
chuyïín baánh, thêìy Thiïm húát haãi
àaåp xe túái, goåi töi xuöëng dùån doâ àöi
lúâi vaâ àûa cho töi 72 àöìng. Höìi àoá, 72
àöìng lúán lùæm, bùçng hai phêìn ba söë
tiïìn lûúng giaáo sû maâ thêìy vûâa nhêån
xong. Chuáng töi hïët sûác caãm àöång, vò
biïët thêìy chó giûä laåi cho mònh söë tiïìn
taåm àuã àïí söëng àïën kyâ lûúng sau.
Chuyïën ài àoá àaä àïí laåi nhiïìu baâi
hoåc lúán cho àúâi laâm toaán cuãa chuáng
töi, maâ trûúác hïët laâ baâi hoåc vïì viïåc aáp
duång caác lyá thuyïët hoåc úã nhaâ trûúâng
vaâo phuåc vuå saãn xuêët vaâ chiïën àêëu.
Baâi hoåc àoá, thêìy Thiïm daåy cho
chuáng töi bùçng chñnh cuöåc àúâi laâm
toaán cuãa thêìy. Tûâ möåt chuyïn gia
haâng àêìu trong möåt lônh vûåc toaán hoåc
lyá thuyïët àang àûúåc xem laâ möët nhêët
thúâi àoá, GS Lï Vùn Thiïm àaä chuyïín
hùèn sang nghiïn cûáu nhûäng vêën àïì
toaán hoåc àùåt ra tûâ thûåc tiïîn Viïåt Nam,
maâ möåt trong nhûäng vêën àïì àoá chñnh
laâ nöí àõnh hûúáng àïí naåo veát loâng
kïnh maâ töi vûâa nhùæc túái. Khi hoåc
nùm thûá 4 úã trûúâng, chuáng töi laåi
àûúåc cuâng möåt àún võ Thanh niïn
xung phong aáp duång phûúng phaáp
àoá àïí laâm àûúâng chiïën lûúåc trong
rûâng sêu. Giaáo sû Lï Vùn Thiïm àaä
biïn soaån thaânh giaáo trònh hoaân
chónh, dïî sûã duång àïí hûúáng dêîn cho
nhûäng ngûúâi khöng coá chuyïn mön
toaán hoåc.
GS Lï Vùn Thiïm laâ ngûúâi nhû
thïë: öng laâm toaán khöng phaãi vò danh
voång, tiïìn taâi, maâ àún giaãn, àoá laâ
caách maâ öng coá thïí àoáng goáp phêìn
mònh cho àêët nûúác. GS khöng bao
giúâ nhùæc àïën nhûäng àoáng goáp cuãa
mònh trong nghiïn cûáu lyá thuyïët. Töi
laâ möåt trong nhûäng hoåc troâ trûåc tiïëp
cuãa öng tûâ khi coân laâ sinh viïn nùm
thûá 3 cho àïën maäi sau naây, nhûng
chûa bao giúâ töi àûúåc nghe öng kïí
vïì nhûäng cöng trònh chñnh cuãa öng.
Töi chó biïët vïì nhûäng cöng trònh àoá
khi töi ài sêu nghiïn cûáu hûúáng
chuyïn mön maâ öng laâ möåt trong
nhûäng ngûúâi coá cöng khai phaá.
Àoá laâ lyá thuyïët phên phöëi giaá trõ
caác haâm phên hònh (hay coân goåi laâ lyá
thuyïët Nevanlinna, theo tïn ngûúâi
khai sinh ra noá, nhaâ toaán hoåc Phêìn
Lan àaä nhiïìu nùm laâ Chuã tõch Höåi
toaán hoåc thïë giúái). Trong nhiïìu höåi
nghõ gêìn àêy vïì lõch sûã toaán hoåc, lyá
thuyïët Nevanlinna àûúåc àaánh giaá laâ
möåt trong nhûäng lyá thuyïët àeåp nhêët
cuãa giaãi tñch toaán hoåc thïë kyã 20. Giaáo
sû Lï Vùn Thiïm laâ möåt trong nhûäng
ngûúâi àêìu tiïn tòm ra lúâi giaãi cuãa “baâi
toaán ngûúåc cuãa lyá thuyïët
Nevanlinna”. Cöng trònh cuãa öng
khöng chó àûúåc quan têm vò àaä
chûáng minh sûå töìn taåi nghiïåm cuãa
baâi toaán àoá, maâ vò öng àaä àûa ra möåt
phûúng phaáp hoaân toaân múái àïí
nghiïn cûáu vêën àïì àùåt ra.
Trong nhûäng cöng trònh khoa hoåc
vaâ saách chuyïn khaão gêìn àêy trïn
thïë giúái, ngûúâi ta vêîn coân nhùæc àïën
nhûäng cöng trònh öng viïët caách àêy
60 nùm, vaâ nhùæc tïn öng nhû laâ möåt
trong nhûäng ngûúâi coá cöng àêìu trong
viïåc xêy dûång lyá thuyïët.
Töi böîng nhúá hai cêu thú cuãa cuå
Nguyïîn Du:
Bêët tri tam baách dû niïn hêåu
Thiïn haå haâ nhên khêëp Töë Nhû
Àïí àúâi sau coân nhùæc àïën mònh,
khoá lùæm! Vêåy maâ GS Lï Vùn Thiïm
hêìu nhû khöng hïì quan têm àïën
àiïìu àoá. Sau khi viïët veãn veån vaâi
cöng trònh maâ vïì sau àaä trúã thaânh
kinh àiïín, nùm 1949 öng tûâ boã chûác
giaáo sû úã Àaåi hoåc Zurich (Thuåy Sô) àïí
trúã vïì Töí quöëc Viïåt Nam àang khaáng
chiïën. Vúái öng, àiïìu àoá cuäng thêåt tûå
nhiïn, nhû ngûúâi ta phaãi thúã hñt khñ
trúâi.
Rúâi phûúng Têy, Öng ài maáy bay
àïën Bangkok, röìi tûâ àoá ài böå vïì miïìn
bûng biïìn Àöìng Thaáp. Tûâ Nam Böå,
öng phaãi mêët saáu thaáng lùån löåi trong
nhûäng con àûúâng rûâng múái ra àûúåc
chiïën khu Viïåt Bùæc. Nhûäng àiïìu naây
töi chó tònh cúâ àûúåc biïët khi hoãi vò sao
öng coá thoái quen huát liïìn 6 àiïëu
thuöëc laâo möåt maåch, vaâ öng giaãi
thñch rùçng, vò ài böå lêu trong rûâng
buöìn quaá, chùèng coá thuá gò hún!
ÚÃ Viïåt Bùæc, GS Lï Vùn Thiïm àaä
cuâng nhûäng nhaâ trñ thûác haâng àêìu
nhû Taå Quang Bûãu, Trêìn Àaåi Nghôa
bùæt tay vaâo nhiïåm vuå xêy dûång nïìn
khoa hoåc vaâ giaáo duåc àaåi hoåc cuãa
nûúác Viïåt Nam múái. Trong tay hoå
hêìu nhû chùèng coá cuöën giaáo trònh
bêåc àaåi hoåc naâo, ngoaâi vaâi cuöën saách
maâ hoå àaä cöë gùæng mang theo mònh
khi rúâi nûúác Phaáp. Vêåy maâ hoå, thïë hïå
trñ thûác àêìu tiïn cuãa nûúác Viïåt Nam
dên chuã cöång hoâa àaä laâm nïn möåt kyâ
tñch khiïën thïë giúái phaãi ngaåc nhiïn:
ngay sau khi hoâa bònh lêåp laåi, caác
trûúâng àaåi hoåc Viïåt Nam àïìu do
ngûúâi Viïåt Nam giaãng daåy, vaâ hoå daåy
têët caã caác giaáo trònh bùçng tiïëng Viïåt!
Trong cöng lao chung àoá, GS Lï
Vùn Thiïm, ngûúâi Hiïåu trûúãng àêìu
tiïn cuãa Trûúâng Khoa hoåc cú baãn vaâ
Trûúâng Cao àùèng sû phaåm úã chiïën
khu Viïåt Bùæc àaä goáp phêìn khöng
nhoã.
Tïn tuöíi GS Lï Vùn Thiïm coá thïí
gùæn liïìn vúái rêët nhiïìu chûä “àêìu tiïn”.
Nùm 1941, öng cuâng vúái GS Phaåm
Tinh Quaát (thên sinh GS Freádeáric
Pham) laâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn thi àöî
vaâo EÁcole Normale Supeárieure,
trûúâng haâng àêìu cuãa Phaáp trong viïåc
àaâo taåo caác nhaâ khoa hoåc. Hoå cuäng
laâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn nhêån bùçng
Tiïën sô quöëc gia cuãa Phaáp. GS Lï
Vùn Thiïm laâ taác giaã cöng trònh toaán
hoåc àêìu tiïn cuãa ngûúâi Viïåt Nam
cöng böë trïn taåp chñ quöëc tïë, laâ ngûúâi
Viïåt Nam àêìu tiïn trúã thaânh giaáo sû
toaán hoåc taåi möåt àaåi hoåc danh tiïëng
chêu Êu. Öng laâ Chuã tõch àêìu tiïn
cuãa Höåi Toaán hoåc Viïåt Nam, Viïån
trûúãng àêìu tiïn cuãa Viïån Toaán hoåc
Viïåt Nam, Töíng biïn têåp àêìu tiïn
cuãa hai taåp chñ toaán hoåc cuãa Viïåt
Nam (Vietnam Journal of
Mathematics, Acta Mathematica
Vietnamica).
Töi coá thïí coân nhiïìu caái “àêìu
tiïn” nûäa cuãa öng nhûng vò öng
khöng bao giúâ nhùæc àïën nïn ta cuäng
quïn ài. Chó coá àiïìu khöng ai quïn
àûúåc, àoá laâ nhûäng gò öng àïí laåi cho
nïìn khoa hoåc Viïåt Nam. Khöng phaãi
trong thúâi kyâ lõch sûã naâo cuäng xuêët
hiïån lúáp ngûúâi nhû öng. Hoå thûúâng
coá mùåt úã buöíi àêìu cuãa caách maång,
khi maâ niïìm say mï lyá tûúãng àaä vûúåt
lïn nhûäng toan tñnh caá nhên. Coá leä vò
thïë maâ cho àïën têån cuöëi àúâi mònh,
GS Lï Vùn Thiïm vêîn giûä àûúåc nuå
cûúâi höìn nhiïn nhû treã thú. Nhûäng ai
àaä tûâng àûúåc laâm quen vúái öng àïìu
khöng thïí naâo quïn con ngûúâi nhên
hêåu, trung thûåc àïën mûác ngêy thú,
tin têët caã moåi ngûúâi nhû tin chñnh baãn
thên mònh. Àiïìu àoá àaä gêy cho öng
khöng ñt khoá khùn khi öng coân söëng
(vaâ àaãm nhiïåm nhûäng chûác vuå laänh
àaåo), nhûng àaä laâm cho hònh aãnh
cuãa öng àïí laåi trong loâng hoåc troâ,
àöìng nghiïåp maäi maäi laâ hònh aãnh vïì
möåt nhên caách lúán, khöng chuát buåi
múâ.
Ngaây 29 thaáng 3 nùm 2008, giúái
toaán hoåc Viïåt Nam seä kyã niïåm 90
nùm ngaây sinh cuãa GS sû Lï Vùn
Thiïm. Töi chúåt nhúá laåi, khi öng troân
70 tuöíi, Viïån Toaán hoåc töí chûác möåt
buöíi gùåp mùåt giaãn dõ mûâng thoå öng.
Vêåy maâ sau buöíi lïî, öng noái vúái töi:
“Mònh khöng ngúâ laåi töí chûác to àïën
thïë!”. Duâ àaä ài khùæp núi, öng vêîn
xûáng hö “öng, mònh” vúái moåi ngûúâi:
àöìng nghiïåp, hoåc troâ, thêåm chñ vúái caã
vúå con hoå, theo caách cuãa quï öng,
Àûác Thoå, Haâ Tônh.
Thïë àêëy, con ngûúâi khiïm töën
nhû öng khöng thïí quen àûúåc vúái
nhûäng vinh dûå maâ ngûúâi ta àõnh daânh
riïng cho öng. Öng cuäng khöng biïët
rùçng, 6 nùm sau khi mêët, öng àûúåc
Nhaâ nûúác tùång Giaãi thûúãng Höì Chñ
Minh trong àúåt àêìu tiïn, vaâ Huên
chûúng àöåc lêåp haång nhêët.
Laâ ngûúâi thêìy cuãa hêìu hïët caác
thïë hïå nhûäng nhaâ toaán hoåc Viïåt
Nam, möåt trong nhûäng ngûúâi àêìu
tiïn àùåt nïìn moáng cho nïìn giaáo duåc
àaåi hoåc cuãa nûúác Viïåt Nam àöåc lêåp,
cho àïën cuöëi àúâi mònh, GS Lï Vùn
Thiïm vêîn chûa àûúåc phong danh
hiïåu Nhaâ giaáo nhên dên. Dêîu biïët
rùçng öng khöng lêëy thïë laâm buöìn,
nhû àaä tûâng nhiïìu lêìn boã qua àûúâng
cöng danh cuãa caá nhên, chuáng töi,
nhûäng hoåc troâ cuãa öng vêîn khöng
khoãi caãm thêëy nhû mònh coá löîi.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
47
TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NAY

NGHÏÅ THUÊÅT RÖËI TAÂY

NGUYÏÎN TUÊËN LONG

Röëi Taây thuöåc loaåi hònh röëi que. Caã phûúâng röëi Taây thöng thûúâng göìm 12 ngûúâi, trong àoá 6 ngûúâi àiïìu khiïín con röëi, 4 ngûúâi chúi
nhaåc, 1 ngûúâi giaáo (dêîn chuyïån) vaâ 1 ngûúâi phuå giuáp chuêín bõ caác con röëi.

Nhûäng buöíi biïíu diïîn röëi Taây luön thu huát ngûúâi xem. AÃnh trong baâi: Hoaâng Haâ

S
ên khêëu biïíu diïîn röëi Taây rêët
àún giaãn, àöi khi chó laâ möåt
baäi coã hay möåt mö àêët giûäa
caánh àöìng. Böå röëi göìm 33 con,
àûúåc taåo hònh caác nhên vêåt lõch sûã
nhû vua, quan...; nhûäng ngûúâi
nöng dên xay luáa, giaä gaåo, laâm
ruöång; caác con vêåt gùæn boá vúái àúâi
söëng nhû trêu, ngûåa... Troâ diïîn
phaãn aánh sinh àöång sinh hoaåt cuöåc
söëng, lao àöång saãn xuêët cuãa ngûúâi
dên, keâm lúâi giaáo ca ngúåi thêìn linh,
vua quan, nhûäng ngûúâi coá àûác, coá
taâi, coá têm xêy dûång quï hûúng,
àêët nûúác... Trûúác khi biïíu diïîn,
ngûúâi àûáng àêìu phûúâng röëi phaãi
laâm lïî taå ún Töí nghïì röìi múái bùæt
àêìu biïíu diïîn.
Öng Ma Quang Mai, töåc trûúãng
töåc röëi Taây thön Thêím Röåc nùm
nay àaä bûúác qua tuöíi 80 nhûng
vêîn say sûa vúái nhûäng con röëi cuãa
doâng töåc. Öng kïí: “Doâng hoå Ma
Quang àaä coá hún chuåc àúâi gùæn boá
vúái nghïå thuêåt röëi Taây. Cuå töí Ma
Cöng Bùçng vöën laâ ngûúâi yïu thñch
nghïå thuêåt àaä lùån löåi sang tónh
Tuyïn Quang tòm caách hoåc caác troâ
diïîn, röìi vïì truyïìn daåy cho con
chaáu. Cho àïën àêìu nhûäng nùm 60
thïë kyã XX, doâng hoå Ma Quang
biïíu diïîn röëi Taây lêìn cuöëi cuâng, vaâ
kïí tûâ àoá, nghïå thuêåt röëi Taây dêìn bõ
rúi vaâo quïn laäng”.

VÙN HIÏËN
48 VIÏÅT NAM
 Nùm 1998, anh Ma Quang
Choáng, con trai öng Ma Quang
Mai àaä quyïët têm gêy dûång laåi
phûúâng röëi cuãa doâng hoå mònh.
Viïåc àêìu tiïn anh laâm laâ thuï
ngûúâi dõch ra tiïëng Viïåt saách
hûúáng dêîn laâm röëi cuãa cha öng àïí
maây moâ, bùæt chûúác caách àeäo goåt
röëi theo àuáng löëi cöí truyïìn.
Giaâu loâng nhiïåt huyïët, anh coân
tòm àïën caác cú súã saãn xuêët röëi úã Haâ
Nöåi hoåc nghïì. Sau gêìn chuåc nùm
tòm toâi, àïën nay, caác con röëi do
anh laâm ra coá thïí chuyïín àöång dïî
daâng, sinh àöång, hònh thuâ àeåp
mùæt, àùåc biïåt, khuön mùåt röëi rêët coá
höìn, thïí hiïån àûúåc tñnh caách vai Laâm lïî giöî Töí nghïì trûúác khi ài biïíu diïîn
diïîn. Bïn caånh àoá, anh coân nöî lûåc
töí chûác laåi phûúâng röëi, truyïìn daåy
nghïå thuêåt röëi Taây cho caác em, caác
chaáu nhùçm àaâo taåo möåt thïë hïå
nghïå sô biïíu diïîn röëi kïë cêån, búãi
ngûúâi biïët vïì nghïå thuêåt röëi Taây
vöën àaä ñt, caác nghïå nhên röëi Taây
tuöíi laåi cao, troâ diïîn vêîn chó xoay
quanh möåt söë tñch cöí diïîn ài diïîn
laåi haâng nùm.
Vúái sûå nöî lûåc cuãa anh Ma
Quang Choáng, phûúâng röëi Taây
thön Thêím Röåc thúâi gian gêìn àêy
thûúâng xuyïn àûúåc múâi ài biïíu
diïîn úã nhiïìu tónh, thaânh trïn caã
nûúác vaâo caác dõp höåi heâ, lïî tïët,
tham dûå liïn hoan nghïå thuêåt röëi
quöëc tïë töí chûác taåi Haâ Nöåi.
Chïë taác con röëi

Phûúâng röëi Thêím Röåc

thûúâng xuyïn àûúåc ài biïíu diïîn
úã nhiïìu núi

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM
49
TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NAY

Hoåa sô Vùn Thú laâ ngûúâi thiïët kïë “Àïì aán thaânh phöë bïn söng Höìng”. Àêy laâ möåt àïì aán àûúåc àaánh giaá cao vaâ rêët khaã thi trong xêy
dûång vaâ kiïën truác thaânh phöë ven söng Höìng, taåo àûúåc quyä àêët goáp phêìn múã röång thaânh phöë. Mú ûúác vïì möåt thaânh phöë to vaâ àeåp
khöng chó laâ ûúác muöën cuãa riïng mònh hoåa sô Vùn Thú. Noá laâ ûúác muöën cuãa nhên dên Thuã àö. Ngaây 22 thaáng 11-2008, öng khai
maåc triïín laäm “Àïì aán thaânh phöë bïn söng Höìng”, nhû möåt sûå khùèng àõnh khaã nùng saáng taåo cuãa öng vaâ àïí àöng àaão cöng chuáng
àaánh giaá àuáng tñnh khaã thi cuãa àïì aán. Àïì aán naây vûâa àûúåc giaãi thûúãng cuãa Höåi Myä thuêåt Viïåt Nam.

m
Nhaåc sô Vùn Cao qua neát veä cuãa hoåa sô Vùn Thú

CHAÂNG HOÅA SÔ
baán uöëi
VÙN HIÏËN
50 VIÏÅT NAM
 1. Sinh nùm 1938 taåi Thanh Liïm
Haâ Nam, hoåa sô Vùn Thú laâ ngûúâi
“laâm úã lônh vûåc naâo cuäng thùæng” theo
nhû nhêån àõnh cuãa baån beâ, tûâ veä
tranh nghïå thuêåt, veä chên dung, àùæp
tûúång, röìi kiïën truác, öng cuäng thaânh
cöng rûåc rúä. Öng àam mï veä tranh tûâ
nhoã. Ngay tûâ nùm 5, 6 tuöíi, cêåu beá
Thú àaä thñch veä tranh lïn tûúâng,
xuöëng àêët. Nhûäng bûác tûúâng nhaâ
haâng xoám hay nhaâ mònh, bêët kïí cuä
múái, àïìu “bõ” cêåu beá trang trñ kñn
nhûäng hònh aãnh rêët sinh àöång bùçng
phêën vaâ gaåch non. Coá nhûäng bûác
tûúâng cao khöng vúái àûúåc thò cêåu bùæc
thang, treâo cêy àïí veä. Röìi laåi suöët
ngaây ài nùån àêët thaânh tûúång ngûúâi,
trêu boâ àïí àêìy gêåm giûúâng. Àiïìu àoá
khiïën böë meå cêåu rêët tûác giêån. Nhû
con ngûúâi ta thò lao vaâo hoåc, con nhaâ
mònh chó coá nghõch vaâ veä bêåy. Hoå laâm
àuã hònh thûác nhû cêëm àoaán, cho ùn
roi voåt, nhûng cêåu vêîn êm thêìm veä
vaâ nùån. Hoåc lïn cêëp III àaä àûúåc baån
beâ phong laâm... hoåa sô vò Vùn Thú àaä
veä tranh vui cho möåt söë baáo àïí coá
tiïìn. Luác àoá, vò nhaâ àöng anh em,
Vùn Thú phaãi ài baán muöëi ngoaâi chúå.
Àêìu luác naâo cuäng àöåi caái noán xuâm
xuåp àïí traánh gùåp baån beâ. Nhûng hoå
vêîn nhêån ra, goåi, cêåu xêëu höí khöng
quay laåi. Àïën lúáp, laåi bõ caã lúáp trïu:
“Chaâng hoåa sô baán muöëi”. Cêåu coá àoã
mùåt lïn nhûng caãm thêëy rêët vui. Beâ
baån khöng gheát boã, maâ rêët khêm
phuåc möåt ngûúâi baån vêët vaã nhûng
vêîn hoåc gioãi, veä àeåp. Nhûäng trang
nhêåt kyá beâ baån cuâng hoåc viïët tûâ nùm
1957, cho àïën giúâ hoåa sô vêîn giûä gòn
cêín thêån, nhû möåt kyã niïåm quyá baáu
àúâi mònh. Nùm 1962, Vùn Thú veä möåt
bûác tranh coá tïn: “Baác Höì vúái cöng
nhên” trúã thaânh möåt hiïån tûúång, khi
tham dûå Triïín Laäm Myä thuêåt toaân
quöëc. Trûúác triïín laäm naây, hêìu nhû
khöng ai biïët àïën tïn tuöíi Vùn Thú.
Sau àoá, öng àûúåc múâi dûå Àaåi höåi Vùn
nghïå toaân quöëc lêìn thûá III. Öng laâ àaåi
biïíu treã tuöíi nhêët giúái myä thuêåt, 24
tuöíi. Nùm 1965, Vùn Thú vaâo hoåc
trûúâng Myä thuêåt Yïët Kiïu. Vò gia caãnh
khoá khùn, chaâng hoåa sô vêîn phaãi laâm
àuã nghïì àïí söëng vaâ àïí hoåc. Tûâ veä
tranh biïëm hoåa, quaãng caáo àïën laâm
bòa saách. Ra trûúâng, Vùn Thú laâ möåt
hoåa sô thaânh àaåt, coá nhiïìu tòm toâi
trong nghïå thuêåt höåi hoåa. Öng laâ möåt
nghïå sô àa nùng, àaä tûâng veä nhiïìu
tranh minh hoåa cho saách giaáo khoa,
veä tranh vïì Chuã tõch Höì Chñ Minh vúái
buát phaáp hiïån thûåc, laâm nhiïìu tranh
lõch sûã cho caác baão taâng, tranh sún
maâi lúán cho caác cöng súã, gêìn àêy laåi
maånh daån chuyïín sang veä trûâu tûúång
vaâ caã nùån tûúång.
2. Hoåa sô Vùn Thú khöng sinh ra
úã Haâ Nöåi, nhûng nhiïìu nùm gùæn boá,
àau àaáu nhûäng yá nghô vïì möåt thaânh
phöë trong tûúng lai. Rêët nhiïìu lêìn
öng ài qua cêìu Long Biïn, cêìu
Àuöëng, quan saát kyä nhûäng baäi àêët
coân boã hoang. Öng coá yá tûúãng xêy
dûång baãn àïì aán cho möåt thaânh phöë
trong tûúng lai gêìn. Àïì aán coá liïn
quan àïën viïåc trõ thuãy söng Höìng. Àaä
coá thúâi Höì Têy laâ möåt khuác söng
Höìng. Söng Höìng öm lêëy thaânh phöë,
vûâa laâ giao thöng àûúâng thuãy, vûâa
ngùn caách àûúâng böå vïì phña Bùæc.
Ngaây nay thaânh phöë àaä phaát triïín caã
hai búâ, söng Höìng khöng chó coá cêy
cêìu Long Biïn trïn trùm tuöíi, maâ coân
coá cêìu Thùng Long, cêìu Chûúng
Dûúng, vaâ seä coá thïm nhûäng cêy cêìu
Tûá Liïn, Nhêåt Tên vaâ Thanh Trò.
Nhûng doâng chaãy söng Höìng quanh
co, uöën lûúån bïn lúã bïn böìi giûäa àöi
búâ àï xûa cuä cuäng vêîn laâ möëi lo cho
viïåc chöëng luåt vaâ vûúáng mùæc cho quy
hoaåch àö thõ. Chñnh vò leä àoá àaä coá
möåt söë yá tûúãng vaâ dûå aán muöën têån
duång caác baäi böìi ngoaâi àï laâm àêët
xêy dûång, nhûng khöng giaãi quyïët
àûúåc cú baãn nguy cú uáng luåt, thêåm
chñ coân vi phaåm phaáp luêåt vïì àï àiïìu.
Cuäng coá dûå aán xêy keâ möåt àoaån àï
naâo àoá, nhûng cuäng chó mang tñnh
nhêët thúâi. Trûúác tònh hònh chûa coá löëi
thoaát êëy, yá tûúãng cuãa Vùn Thú mang
tñnh àöåt phaá, khöng nhûäng giaãi quyïët
Àïì aán “Thaânh phöë söng Höìng (phöëi caãnh töíng thïí) cuãa Vùn Thú
àûúåc vêën àïì maâ coân àem laåi möåt sinh
khñ vaâ hònh haâi múái cho söng Höìng
noái riïng vaâ Haâ Nöåi noái chung. Hoåa sô
Vùn Thú cho biïët, vúái tû caách laâ möåt
cöng dên öng trùn trúã rêët nhiïìu vïì sûå
phaát triïín cuãa àêët nûúác, nïn nhên dõp
30 nùm giaãi phoáng miïìn Nam, thöëng
nhêët Töí quöëc, öng àaä viïët möåt baãn
goáp yá vïì caác vêën àïì kinh tïë vaâ xaä höåi
gûãi túái caác nhaâ laänh àaåo Thuã àö vaâ
Nhaâ nûúác. Trong söë nhûäng kiïën nghõ
àoá coá àïì cêåp àïën giaãi phaáp söng
Höìng. Coá leä nùæm àûúåc möåt gúåi yá hay
vïì möåt vêën àïì coân àang vûúáng, möåt
võ laänh àaåo thaânh phöë àïì nghõ öng
trònh baây roä hún vaâ chi tiïët hún vïì giaãi
phaáp naây. Thïë laâ Vùn Thú lao vaâo
nghiïn cûáu saách baáo, tòm hiïíu quy
hoaåch thaânh phöë vaâ caác dûå aán coá liïn
quan, tham vêën caác nhaâ thuãy lúåi, kiïën
truác, xêy dûång vaâ ài khaão saát thûåc àõa
doåc hai bïn söng. Nhû vêåy àïì aán cuãa
öng hoaân toaân khöng phaãi chó dûåa
vaâo trñ tûúãng tûúång àún thuêìn cuãa
möåt hoåa sô. Thêåm chñ öng coân veä ra
nhûäng mùåt cùæt cöng trònh keâ àöí bï
töng bùçng khoan coåc nhöìi. Öng têm
sûå: “Töi cuäng chó phaác ra yá tûúãng
chung, nïëu àûúåc chêëp nhêån coân phaãi
huy àöång nhiïìu cöng sûác cuãa caác
nhaâ chuyïn mön chûá. Nhûäng baãn veä
cuãa töi chó àïí tham khaão, nhûng theo
töi hoaân toaân coá tñnh khaã thi. Chùèng
haån viïåc xêy keâ vônh cûãu laâm àûúâng
phöë hay biïën àaão nöíi thaânh khu phöë
du lõch nïëu àûa ra trûúác àêy thò laâ
viïîn tûúãng thêåt, nhûng ngaây nay
khoa hoåc cöng nghïå hoaân toaân coá àuã
khaã nùng laâm àiïìu àoá. Taåi sao ta laåi
khöng biïën söng Höìng trúã thaânh nhû
möåt söng Xen cuãa Paris?”.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
51
TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NAY
HUÂM XAÁM
MIÏÌN TRUNG MÖÅT THUÚÃ
LÏ VIÏËT THOÅ
Lêìn gùåp àêìu tiïn, laäo voä sû Haâ Troång Sún heån: “Tui coá nhiïìu àiïìu cêìn noái lùæm vïì àúâi voä nghïå cuãa
mònh. Nhûng àöå naây khöng khoãe. Höm naâo cêåu trúã laåi, biïët àêu töi seä noái àûúåc nhiïìu chuyïån hún...”.
Y lúâi heån, sau vaâi nùm, chuáng töi trúã laåi. “Huâm xaám miïìn Trung” möåt thuúã àaä yïëu nay caâng yïëu lùæm.
Voác daáng cao lúán, nhûng bûúác ài cuãa öng àaä chêåm chaåp, cêu chuyïån cuãa öng thò cûá luác nhúá luác quïn...
1
. Laäo voä sû bêy giúâ àaä xuöëng sûác lùæm. Lêìn
gùåp trûúác, öng vêîn maånh, tuy noái nùng thïìu
thaâo nhûng vêîn raânh maåch trong tûâng cêu
chuyïån. Öng coân mùåc thïm aáo cho töi chuåp hònh
nûäa. Vêåy maâ nay... Nhûng phaãi chùng, àoá cuäng laâ
quy luêåt. Búãi öng sinh nùm 1924, tûác laâ nùm nay
tuöíi àaä quaá 84 röìi. Hay laâ aãnh hûúãng cuãa nhûäng
trêån àêëu àaâi thúâi treã, maâ nay, chó nghe kïí laåi thöi,
töi cuäng thêëy kinh höìn. Voác ngûúâi vaåm vúä cuãa
öng, cao àïën thûúác taám, tûúng phaãn dûä döåi vúái caái
chêåm chaåp, yïëu úát cuãa möåt ngûúâi khöng coân àiïìu
khiïín àûúåc nhûäng cûã chó vaâ àöi khi, caã àêìu oác cuãa
mònh. Veã rùæn chùæc cuãa möåt thúâi ngang doåc nay chó
coân hùçn trïn nhûäng nïëp cú bùæp. Tröng öng vêåy, töi
chó daám àïën chaâo maâ mêët hïët yá àõnh phoãng vêën.
“Höìi trûúác, ba coân maånh lùæm, vêîn ài xe maáy
kia. Nhûng tûâ daåo bõ töng xe, gaäy tay phaãi, raån
xûúng baã vai, sûác khoãe cuãa ba xuöëng luön tûâ àoá.
Khi bònh thûúâng thò khöng sao, nhûng thúâi tiïët
thay àöíi, trúã trúâi laâ ba laåi vö cúá nöíi giêån”- chõ Haâ
Phi Phi, con gaái öng, noái nhû phên trêìn. Chõ Haâ
Phi Phi ngaây treã cuäng tûâng theo cha hoåc voä. Luác
àêìu, öng khöng cho, chõ nuáp sau haâng hiïn xem
caác mön sinh têåp luyïån maâ hoåc loãm. Sau dêìn, öng
chêëp nhêån vaâ coân cho chõ luyïån cho mön sinh múái.
“Tñnh ba höìi xûa rêët nghiïm, nïn mön sinh ai
cuäng súå”- chõ Phi nhúá laåi.
Caái khöng gian möåt thúâi doåc ngang thûúång àaâi
khùæp miïìn Trung, Têy Nguyïn, miïìn Nam nay
VÙN HIÏËN
52 VIÏÅT NAM
vúái öng, chó goái trong gian phoâng nhoã dûúái maái
möåt ngöi nhaâ haäy coân coá chuát mang daáng veã cuãa
ngöi nhaâ Bònh Àõnh thúâi trûúác. “Hùçng ngaây, öíng
chó hïët ngöìi laåi nùçm trïn caái voäng àoá thöi. Chùèng
ài àêu”- baâ Trûúng Thõ Khuï, vúå laäo voä sû, noái. Baâ
gùåp öng möåt bêån öng coân ra Caãnh Haâng daåy voä
röìi nïn nghôa tûâ àêëy. “Cêåu àûâng hoãi tui maâ chi
mêët cöng. Coá bao giúâ tui ài xem öíng àêëu àêu”- baâ
noái.
2. Hoåc voä tûâ nùm lïn 8 tuöíi, 16 tuöíi àaä thûúång
àaâi, trong con ngûúâi laäo voä sû thêím thêëu àuã caã voä
Viïåt - Taâu - Têy. Höìi nhoã, laäo voä sû àûúåc ngûúâi
anh con öng baác, vöën hoåc voä tûâ vuâng An Vinh, An
Thaái (nhûäng laâng voä coá tiïëng cuãa àêët Têy Sún, An
Nhún) truyïìn cho. Sau öng theo hoåc öng Beo,
ngûúâi Taâu, söëng úã vuâng An Khï. “Öng Beo coá baân
tay luyïån nhû moáng coåp, nom dûä lùæm. Luyïån voä
vúái öíng phaãi têåp caâo àêët, lúã hïët caã mêëy moáng tay.
Tuy töi khöng àuã sûác àïí têåp àïën ngoån nhûng
cuäng àûúåc nhûäng chiïu thûác cú baãn chûá. Baâi Mai
hoa kiïëm laâ cuãa öng thêìy Taâu naây daåy àêëy”- lêìn
gùåp trûúác àoá voä sû Haâ Troång Sún tûâng kïí vúái töi
vêåy.
Chûa troân 17 tuöíi, laäo voä sû àaä thûúång àaâi úã
caác giaãi àêëu lúán. Bêëy giúâ, möåt viïn quan ba ngûúâi
Phaáp laâ àöìn trûúãng àöìn Mang Caá úã Huïë möåt lêìn
xem, thêëy öng coá khaã nùng nïn àem vïì Huïë àïí
daåy àêëu quyïìn Anh cho àuáng caách. Vaâ röìi laåi
chñnh öng àaä àaánh baåi ngûúâi Phaáp. Taåi höåi thi voä thuêåt
Àöng Dûúng töí chûác ngaây 12 thaáng 10 nùm 1944 úã
Tourane (Àaâ Nùéng), öng àêëu vúái möåt voä sô ngûúâi Phaáp
laâ Esperpaire vaâ àaåt giaãi vö àõch (Champions demie
Finalisme Indochine). Sau àoá, taåi Höåi chúå Bònh Àõnh vaâ
Höåi chúå Àaâ Nùéng, öng àoaåt tiïëp chûác vö àõch miïìn
Trung. Öng coân àaánh ngang haâng cuâng cao thuã vö
àõch Àöng Dûúng laâ Kid Demsey vaâ àûúåc baáo chñ luác
êëy àùåt biïåt danh “Huâm xaám miïìn Trung”. “Öng thuêìn
thêím chiïu thûác voä cöí truyïìn cuäng nhû súã hoåc vïì voä
Trung Quöëc, caác nûúác Têy phûúng; baân tay öng luyïån
sùæc nhû moáng coåp, thuã phaáp vûäng nhû baân thaåch...” -
voä sû Haâm Hûäu Nghôa, cuâng úã Tuy Phûúác vúái öng, cho
biïët vêåy.
Cho maäi àïën giúâ, cêu chuyïån vïì “huâm xaám miïìn
Trung” haå ào vaán “caáo giaâ miïìn Nam” laâ Huyânh
Tuyïìn nùm 1950 vêîn coân àûúåc truyïìn tuång úã miïìn àêët
Voä. Chùèng laâ Huyânh Tuyïìn àûúåc mïånh danh “caáo giaâ
miïìn Nam” vöën mï tñn, nïn ngêåm laá buâa trong miïång.
Vêåy maâ Haâ Troång Sún àaä haå voä sû Huyânh Tiïìn chó sau
khoaãng hún 10 phuát.
Möåt trêån àêëu cuäng àûúåc truyïìn tuång trong giúái voä
thuêåt miïìn Trung laâ trêån öng àêëu vúái voä sô Ku Xam
Thum (ngûúâi Viïåt, göëc Thaái Lan) vaâo àïm 17.8.1960 taåi
Böìng Sún. Theo lúâi kïí cuãa voä sû Voä Kiïíu (Quaãng
Nam), àïm chung kïët nùm êëy, Ku Xam Thum tyã àêëu
vúái voä sô Àöî Thanh Trò, khiïën voä sû Trò “ào vaán”.
Thùæng thua xûa nay trïn voä àaâi laâ chuyïån thûúâng tònh,
nhûng viïåc Ku Xam Thum giaânh chiïën thùæng khiïën caác
voä sû àõa phûúng êëm ûác. Caác voä sû kyâ cûåu cuãa laâng voä
miïìn Trung kiïën nghõ xin múã thïm möåt àïm àaâi àöåt
xuêët, giûäa Ku Xam Thum vaâ Haâ Troång Sún. Trêån àêëu
bùæt àêìu, Ku Xam Thum àaä xuêët chiïu têën cöng nhû vuä
baäo, thi triïín àoân thïë cûåc kyâ mau leå vaâ linh hoaåt. Haâ
Troång Sún cuäng chùèng thua keám, liïn tuåc tiïën thoaái
húåp lyá, phoáng cûúác, höìi quyïìn maånh nhû buáa böí, àoân
naâo cuäng quyïët liïåt, hiïím hoác. Cên sûác ngang taâi khiïën
hai voä sô sûã duång gêìn nhû hïët nhûäng tuyïåt chiïu maâ
mònh coá àûúåc nhûng àaä qua nùm hiïåp àêëu maâ vêîn bêët
phên thùæng baåi. Khi trêån àêëu bûúác vaâo hiïåp thûá saáu,
hiïåp quyïët àõnh, Ku Xam Thum vûâa tung thïë “Lûúäng
phuång triïu dûúng” thò Haâ Troång Sún liïìn àaáp thïë
“Song long hñ nguyïåt”, Ku Xam Thum chuyïín sang
“Baåch haåc têìm giang” thò Haâ Troång Sún duâng “Thanh
xaâ caãn löå” àïí chïë ngûå. Liïìn àoá, nhanh nhû chúáp, Haâ
Troång Sún têën cöng bùçng thïë “Maänh höí du sún”, Ku
Xam Thum àaáp traã bùçng thïë “Huâng sû vûúåt suöëi”.
Thúâi gian tröi dêìn àïën thúâi khùæc quyïët àõnh, Ku Xam
Thum lao ngûúâi nöåi nhêåp vúái quyïët têm haå nhanh àöëi
thuã bùçng thïë “Niïët chöët quai cùçm, xaã thêy thaåch truå”.
Haâ Troång Sún liïìn sûã duång chiïu “Àïì khñ thiïët cöng
phuåc löi höí giaáng” (gioáng traão bêëu vai, lêåt àêìu thaáo
khúáp), möåt thïë àaánh chu toaân, maånh vaâ chuêín xaác phi
thûúâng. Möåt tiïëng theát thêët thanh vang lïn saân àaâi, voä
sô Ku Xam Thum nhuän ngûúâi ngaä quåy.
Laäo voä sû Haâ Troång Sún
3. Theo taâi liïåu cuãa nhaâ nghiïn cûáu Lï Thò, chñnh
Haâ Troång Sún cuâng vúái möåt söë voä sû Bònh Àõnh soaån
ra baâi kiïëm Mûúâi hai, nghôa laâ mûúâi hai voä sû, mûúâi
hai àöång taác, mûúâi hai phuát cho böå àöåi vaâ caán böå tónh
nhaâ sûã duång khi ài têåp kïët ra Bùæc nùm 1954. Tuy
nhiïn, theo voä sû Haâm Hûäu Nghôa thò baâi kiïëm naây Haâ
Troång Sún cuäng àûúåc möåt ngûúâi khaác daåy laâm. Coân
theo con gaái öng laâ Haâ Phi Phi thò baâi kiïëm naây Haâ
Troång Sún vêîn goåi laâ Mai hoa kiïëm, coá àiïìu àaánh khaác
vúái caác baâi Mai hoa kiïëm vêîn thûúâng àûúåc biïíu diïîn.
Vêåy röët laåi, cêu chuyïån vïì baâi kiïëm Mûúâi hai laâ thïë
naâo. Tiïëc laâ khi chuáng töi gùåp, voä sû Haâ Troång Sún àaä
khöng thïí troâ chuyïån àûúåc, nïn viïåc kiïím chûáng laåi
vêîn coân bêët khaã.
Àiïìu chùæc chùæn Haâ Troång Sún laâ ngûúâi coá cöng baão
vïå baãn sùæc dên töåc voä cöí truyïìn Bònh Àõnh. Nùm 1972,
öng laâ möåt trong 12 võ àaä saáng lêåp nïn Höåi Voä thuêåt
Bònh Àõnh nhùçm khúi dêåy truyïìn thöëng thûúång voä,
cuãng cöë vaâ phaát triïín voä cöí truyïìn Bònh Àõnh maâ öng
cha àaä daây cöng taåo dûång.
4. Tûâ nhiïìu nùm vïì trûúác, ngay khi coân khoãe,
“Huâm xaám miïìn Trung” àaä tuyïn böë “rûãa tay chêåu
vaâng”. Sau àoá, cuäng coá nhiïìu voä sinh tûâ khùæp trong
Nam, ngoaâi Bùæc àïën, muöën àûúåc öng truyïìn thuå cho
vaâi chiïu, nhûng àïìu chó nhêån tûâ öng nhûäng caái lùæc
àêìu. Cung kiïëm trïn tûúâng, öng giûä laåi àïí ghi dêëu
nhûäng kyã niïåm möåt àúâi voä nghïå; bao nhiïu huy
chûúng, giaãi thûúãng naây noå, öng cho hïët vaâo tuã. Ngay
chiïëc roi àaä theo öng luyïån baâi Thaái sún thúâi treã, vúå
öng mêëy lêìn àõnh àem giêëu, nhûng súå röìi öng laåi hoãi
túái...
“Huâm xaám miïìn Trung” bêy giúâ nom nhû möåt
caánh àaåi baâng luác vïì giaâ - caái hònh aãnh laâm ta thêëy xoát
xa. Chùèng daám nhòn lêu, töi quay mùæt laåi, nhûäng cung,
nhûäng kiïëm vaâ àao phuã buåi trïn tûúâng...
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
53
TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NAY

Nhûäng ngaây àêìu xuên múái Kyã Sûãu, khi moåi ngûúâi nö nûác du xuên, trêíy höåi cuäng laâ luác
nûä àaåo diïîn treã Hoaâng Quyânh Mai cuâng caác nghïå sô cuãa Nhaâ haát Caãi lûúng Viïåt Nam têët
bêåt, röån raâng lïn àûúâng haânh hûúng theo caác húåp àöìng biïíu diïîn phuåc vuå lïî höåi taåi
nhiïìu tónh, àõa phûúng trïn khùæp caã nûúác. Thaânh cöng vúái vúã caãi lûúng Cung phi Àiïím
Bñch vaâ múái àêy laâ Bïën nûúác Nguä Böì vûâa àûúåc cöng diïîn àaä àûa tïn tuöíi Hoaâng Quyânh
Mai bêåt saáng laâ àöång lûåc vaâ niïìm hûáng khúãi àïí chõ vûäng niïìm tin vúái khaát voång tòm nguöìn
sinh khñ múái cho sên khêëu caãi lûúng.

HOAÂNG QUYÂNH MAI

DÕU DAÂNG VAÂ “SAY”...
PHAÅM NGOÅC ANH
“Cung phi Àiïím Bñch”

VÙN HIÏËN
54 VIÏÅT NAM
S
inh ra vaâ lúán lïn trïn maãnh
àêët Nghïå An, laåi àûúåc nuöi
dûúäng têm höìn bùçng nhûäng
cêu hoâ vñ dùåm quï hûúng, coá leä vò thïë
nïn Quyânh Mai àaä súám böåc löå nùng
khiïëu vùn chûúng vaâ àam mï nghïå
thuêåt. Nhûäng nùm 80 laâ thúâi kyâ nghïå
thuêåt caãi lûúng hûng thõnh, ngûúâi ta
say mï nghe haát caãi lûúng, vaâ
Quyânh Mai cuäng bõ mï hoùåc búãi
nhûäng baâi baãn Voång cöí, Xuên tònh,
Lyá con saáo, Voång kim lang... Thêåm
chñ, coá nhûäng höm Quyânh Mai xïëp
haâng tûâ 3 giúâ chiïìu àïí ài xem haát. Vò
hoåc chuyïn vùn vaâ cuäng àaä gùåt haái
“Bïën nûúác Nguä Böì”
àûúåc nhiïìu giaãi thûúãng trong quaá
trònh hoåc têåp, vò thïë sau khi töët
nghiïåp trung hoåc, caác thêìy trûúâng
chuyïn Phan Böåi Chêu àaä khuyïn
cö hoåc troâ cûng thi vaâo ngaânh baáo
chñ àïí phaát huy khaã nùng. Khöng
biïët coá phaãi laâ may mùæn hay duyïn
núå vúái nghïå thuêåt, chó thiïëu 1 àiïím
vaâo ngaânh baáo àaä laâm thay àöíi cuöåc
àúâi cuãa Quyânh Mai, àïí chõ àûúåc söëng
vaâ laâm nhûäng gò bêëy lêu mònh yïu
thñch vaâ khao khaát. Gia àònh khöng ai
theo nghïå thuêåt, cha meå caãn ngùn vò
ngaåi con gaái theo nghiïåp xûúáng ca
seä khöí. Nhûng vúái niïìm àam mï
maänh liïåt, Quyânh Mai vêîn dêën thên
theo nghïå thuêåt. Töët nghiïåp khoa
kõch haát dên töåc, Quyânh Mai vïì cöng
taác taåi Nhaâ haát Caãi lûúng Trung ûúng
(nay laâ Nhaâ haát Caãi lûúng Viïåt Nam)
vaâ àaä phaát huy àûúåc súã trûúâng ca
diïîn cuãa mònh. Sau vai Cö gaái Phuâ
Tang, Quyânh Mai liïn tiïëp xuêët hiïån
vúái nhûäng vai àaâo chñnh trong caác vúã
Löi Vuä, Traái tim ngûúâi chõ, Thúâi con
gaái àaä xa, Ên aái vúái keã giïët ngûúâi,
Àiïìu khöng thïí mêët... vaâ trúã thaânh
möåt trong nhûäng diïîn viïn noâng cöët
cuãa Nhaâ haát Caãi lûúng Viïåt Nam.
Möåt thúâi gian daâi mï àùæm trïn sên
khêëu vúái vai troâ diïîn viïn, nghïå sô
biïíu diïîn, laåi coá thoái quen àoåc saách
vúái thïë giúái nöåi têm tûúãng tûúång
phong phuá, Quyânh Mai quyïët àõnh
chuyïín sang hoåc lúáp àaåo diïîn sên
khêëu. Vò theo chõ, nïëu laâ diïîn viïn,
ngûúâi nghïå sô àûúåc haånh phuác thïí
hiïån mònh trong möåt vai diïîn, coân
trong vai troâ àaåo diïîn, hoå seä àûúåc
hoaá thên, àûúåc saáng taåo trong nhiïìu
vai diïîn, bay böíng cuâng nhiïìu yá
tûúãng. Sau vúã diïîn àêìu tay töët
nghiïåp khoaá àaåo diïîn mang tïn
Truyïìn thuyïët vïì tònh yïu, Quyânh
Mai àaä böåc löå àûúåc khaã nùng saáng
taåo phong phuá. Trong nùm 2007,
Quyânh Mai bêët ngúâ laâm ngúä ngaâng
ngûúâi trong giúái vaâ cöng chuáng khi
trònh laâng vúã caãi lûúng Cung phi
Àiïím Bñch. Àaä lêu lùæm röìi, caãi lûúng
phña Bùæc múái laåi coá àûúåc nhûäng buöíi
diïîn êën tûúång khoá quïn àïën vêåy.
Sau thaânh cöng vang döåi cuãa
Cung phi Àiïím Bñch, giaãi nhêët Cuöåc
thi Taâi nùng àaåo diïîn treã, giaãi A vúã
diïîn hay nùm 2007 vaâ Giaãi thûúãng
Buâi Xuên Phaái, nûä àaåo diïîn Hoaâng
Quyânh Mai tiïëp tuåc möëi duyïn vúái
nhaâ biïn kõch Hoaâng Cöng Khanh
bùçng vúã kõch thú Bïën nûúác Nguä Böì.
Lêëy böëi caãnh laâ muâa xuên nùm
Mêåu Tuêët, trïn bïën Nguä Böì giang,
con söng phên chia ranh giúái Chiïm-
Viïåt, taác giaã Hoaâng Cöng Khanh viïët
nïn cêu chuyïån caãm àöång vïì loâng
yïu nûúác bïn caånh möëi tònh trong
saáng cuãa àöi trai taâi, gaái sùæc. Ngaây
noå, traáng sô Lï Liïm haâo hoa, duäng
caãm àïën bïën Nguä Böì, tòm caách vûúåt
söng sang Chiïm thaânh quy tuå anh
huâng yïu nûúác bõ lûu laåc vïì giuáp Lï
Lúåi àaánh àuöíi ngoaåi xêm. Giûäa luác bõ
quên giùåc truy àuöíi, Lï Liïm àûúåc cö
con gaái öng laái àoâ giaâ maách chöî
nûúng naáu. Möëi tònh cuãa hoå àûúåc
nhen nhoám tûâ lêìn àêìu gùåp gúä, traãi
bao khoá khùn, cö gaái hûáa àúåi ngûúâi
yïu trúã vïì. Nhûng khöng ngúâ, muäi
tïn oan nghiïåt cuãa keã thuâ àaä àêm
truáng ngûúâi laái àoâ giaâ yïu nûúác,
khiïën öng khöng thïí thûåc hiïån ûúác
mong àûa traáng sô vûúåt söng...
Hoaâng Quyânh Mai rêët têm àùæc vúái
taác phêím naây vò taác giaã Hoaâng Cöng
Khanh àaä ca ngúåi tònh yïu nûúác cuãa
nhûäng ngûúâi dên chên chêët thêåt sûå
xuác àöång. Chó ba nhên vêåt chñnh:
traáng sô, cö baán rûúåu vaâ öng laái àoâ,
vêåy maâ taác phêím vêîn àêìy haâo khñ,
tinh thêìn tûå haâo dên töåc. Khi bùæt tay
daân dûång Bïën nûúác Nguä Böì, àaåo
diïîn Hoaâng Quyânh Mai caãm thêëy bõ
aáp lûåc hún nhiïìu so vúái Cung phi
Àiïím Bñch búãi vúã diïîn naây àoâi hoãi
nhiïìu hún nhûäng saáng taåo riïng cuãa
àaåo diïîn. Vúái Bïën nûúác Nguä Böì,
Quyânh Mai àaä taåo àûúåc sûå haâi hoâa
giûäa chêët thûåc vaâ chêët thú, giûäa lõch
sûã vaâ daä sûã vaâ taåo àûúåc nhûäng cao
traâo ca diïîn khaá àùåc sùæc. Trang trñ
sên khêëu àûúåc thûåc hiïån theo yá àöì
àaåo diïîn cuäng khaá hiïåu quaã. Nûä àaåo
diïîn choån nhûäng cêy lau laâ àiïím
nhêën trïn sên khêëu, àún giaãn maâ
àeåp. Khöng laåm duång chêët kõch, vêîn
àêåm chêët trûä tònh, laäng maån. Mï
nhên vêåt öng laái àoâ giaâ duäng khñ, nïn
luác öng tûâ giaä coäi àúâi, àaåo diïîn àïí
öng cúãi boã têëm aáo nêu, mùåc trang
phuåc trùæng, hoáa thên vaâo rûâng lau
nhû nguå yá hònh aãnh ngûúâi dên quï
söëng maäi vúái non söng.
Khiïm töën hoåc hoãi vaâ miïåt maâi
suy tû, lao àöång, laåi àûúåc caác thêìy laâ
nhûäng “cêy àa, cêy àïì” trong laâng
sên khêëu dòu dùæt, qua ba vúã diïîn, nûä
àaåo diïîn treã Hoaâng Quyânh Mai àaä
khùèng àõnh àûúåc phong caách cuãa
riïng mònh. Àoá laâ sûå dõu daâng, nûä
tñnh kïët húåp vúái caái rùæn roãi, quyïët
àoaán cuãa àêëng maây rêu, Quyânh Mai
àaä taåo ra möåt caái say trïn saân diïîn
rêët riïng cuãa mònh.
Quyânh Mai rêët may mùæn khi coá
àûúåc ngûúâi chöìng cuâng nghïì trong
Nhaâ haát luön yïu thûúng vaâ uãng höå
chõ vò nghïå thuêåt. Nhiïìu àïm, khi caã
nhaâ coân àang say giêëc, Quyânh Mai
trúã dêåy, bêåt àeân viïët vöåi maåch caãm
xuác bêët thêìn traâo dêng trïn trang baãn
thaão, àïí röìi saáng höm sau, chõ vui
àïën töåt bêåc thûåc hiïån nhûäng yá tûúãng
saáng taåo àûúåc viïët nguyïåch ngoaåc
sau möåt àïm trùn trúã, aám aãnh, àùæm
mònh cuâng vúã diïîn. Cuäng vò nhûäng
phuát giêy caãm hûáng êëy maâ vúã diïîn
Cung phi Àiïím Bñch múái coá àûúåc
caãnh diïîn phên thên tuyïåt vúâi cuãa sû
töí Huyïìn Quang trong lúáp gheåo tònh
cuãa naâng Àiïím Bñch xinh àeåp, lûu laåi
cho sên khêëu caãi lûúng möåt caãnh
diïîn àùåc sùæc, khoá phai múâ trong loâng
cöng chuáng.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
55
TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NAY
CHÊÅP CHÚÂN LAU SÊÅY...
NGUYÏÎN NGOÅC TÛ
N
Nùm ba lûúåt hûäng trûa tò mùåt vaâo cûãa söí,
ngoá ra thïnh thang coã hoang
chuyïín nhaâ, àïëm trûúác mùåt böîng nhúá nhûäng nùm
trïn àêìu ngoán tay taám mûúi, ba àûa caã nhaâ vïì söëng úã ngoaåi
nhûäng gò cuãa tuöíi ö thõ xaä. Hai bïn àûúâng vaâ trong caác
maãnh vûúân mõt muâng lau sêåy, ba coá chuát
lïn mûúâi, ngaåc ngêåm nguâi, “ngûúâi chûa vïì thò ngûúâi
nhiïn vò coá mang khaác laåi ài...”. Ba nhùæc nhûäng ngûúâi lñnh,
theo caã coã daåi vaâ nhûäng ngûúâi boã ài khoãi vuâng giaáp ranh
traánh àaån laåc, laåi nhiïìu ngûúâi vûúåt biïín
lau sêåy. tòm chên trúâi khaác... Dêëu chên vûâa kõp
cuä, thò lau sêåy moåc lïn, lêëp mêët.
Chuáng söëng maänh liïåt quaá, nhiïìu khi
thêëy... gheát. Chiïìu chiïìu ba cuöëc àêët
àùçng trûúác, anh em töi luãi thuãi theo sau
àïí lûúåm rïî cêy, chó cêìn soát möåt mêîu
bùçng ngoán tay thöi, ñt lêu sau seä thêëy sêåy
moåc lêîn trong múá rau. Chuáng cao hún
rau, xanh hún, maånh meä hún, maâ baán
chùèng ai mua, ùn khöng àûúåc. Cuãi bònh
baát, so àuäa xaâi khöng hïët, chùèng ai theâm
àöën sêåy nhoám lûãa. Nïn caã xoám cûá thïnh
thang coã hoang, lau sêåy. Nïn caã tuöíi thú
cûá thïnh thang coã hoang, lau sêåy.
Nhûäng muâa khö, tuåi nhoã ài àöët sêåy hai
bïn àûúâng, luác chaáy chuáng nöí gioân tan
VÙN HIÏËN
56 VIÏÅT NAM
nhû phaáo, taân tro bay tao taác giûäa lûng
trúâi, khoái quùng quêåt giûäa gioá laâm mùæt
muäi àûáa naâo cuäng raân ruåa.
Gêìn vúái con ngûúâi lùæm, lêîn giûäa con
ngûúâi, vêy boåc con ngûúâi, nhûng lau sêåy
thò cûåc kyâ cö àún. Muâa nöëi muâa chùèng
ngûúâi naâo ngoá ngaâng túái. Möåt nùm chó
möåt lêìn, luác thên sêåy giaâ, ngaä maâu vaâng,
raám nùæng, maá töi múái ài lûåa àaám sêåy töët
nhêët, chùåt vïì vaâi boá, dòm dûúái ao, àúåi sa
mûa öm lïn àöìng cùåm goâ saå luáa. Sêåy coân
tûúi maâ àem cùæm lïn àêët thò luáa chûa
xanh thên sêåy àaä moåc nhaánh röìi. Cûá
söëng maänh liïåt vêåy, nïn nhûäng thên sêåy
ngûúâi ta duâng dêy bïån chùåt thaânh
nhûäng têëm àùng raâo nhöët gaâ, võt hay ven
dûúái söng àoán bùæt töm, caá... cuäng chùèng
bao lêu àêm nhaánh múái, laâm thaânh
nhûäng viïìn xanh uöën lûúån giûäa doâng.
Tha thiïët söëng, bêët chêëp yïu gheát,
lau sêåy cuäng tröí böng. Böng cuäng khöng
nñu keáo bêët cûá caái nhòn naâo. Lú thú. Nhúåt
nhaåt. Chó treã con laâ chúâ àúåi muâa böng
chñn, muâa gioá chûúáng thöíi soâng, muâa aáo
múái, muâa Tïët. Maãnh mai mònh haåc, böng
lau vûún cao oáng mûúåt, trùæng muöët giûäa
nguát ngaân böng sêåy baåc àêìu, chaãy thaânh
doâng rêåp rúân trong gioá. Trïn caái nïìn
doâng söng böng chñn, öng trúâi mùåc sûác
veä gioá, veä nùæng lïn.
Böng lau, sêåy àeåp nhêët laâ luác àang
taân, luác àang phai. Dûúâng nhû coá vaâi
thûá giöëng vêåy, nhû muâa thu, phaáo hoa,
giao thûâa, tiïëng chuöng chuâa... luác àeåp
laâ luác mêët. Chùèng hiïíu àeåp àïí mêët hay
vò biïët seä mêët nïn àeåp. Gioá chûúáng
thöng ngoån thò böng sêåy lòa cêy, vaâo khi
ngoåt ngaâo vaâ myä miïìu nhêët, ruát lui,
buöng boã vaâo luác vinh quang nhêët. Nïn
töi, trong vai ngûúâi àûáng ngùæm phaãi
ngêín ngú nhúá tiïëc. Àöi luác nghô, coá
ngûúâi naâo daám vaâ àûúåc rúâi ài nheå nhoãm
nhû caái böng sêåy nhoã nhoi naây?
Vaâ coá keã giang höì naâo laåi vaâo àúâi lú
àaäng, ngú ngaác nhû böng lau, böng sêåy?
Thaáng Mûúâi múã cûãa ra, nhûäng caái böng
nhoã rûác bay laåc vaâo nhaâ. Ngay lêåp tûác,
con ngûúâi töi bõ chia laâm ba laâm baãy.
Töi Laäng Maån mûâng quaá, nhòn
ngûúåc trong vïåt nùæng xiïn vaâo, thêëy
böng rúi chêåm raäi ngu ngú, beân
muöën laâm thú. Töi Osin nöíi quaåu,
böng sêåy nheå quaá, chûa chaåm chöíi
vaâo chuáng laåi lûãng thûãng bay, muöën
queát cuäng khöng àûúåc, muöën àuöíi
khöng xong. Töi Hoaâi Niïåm nhúá
quay quùæt caái xoám cuä, nhaâ cuä, lau
sêåy cuä, nhúá öng ngoaåi luác giêån quaá
hay nhùåt cêy sêåy gaäy àaánh chaáu. Roi
khöng gêy àau, töi hñ hûãng nghô öng
ngoaåi mùæt múâ, lúán lïn múái biïët chñnh
mònh ngaây xûa múâ mùæt. Töi Cuå Non
ngöìi nhòn nhûäng böng sêåy long àong
tònh cúâ kïët laåi thaânh chuâm, xoay troân
trïn nïìn gaåch, thêëy buöìn, chuáng nhoã
nhoi àïën mùæt thûúâng nhòn coân khoá,
maâ biïët tòm kiïëm vaâ thûúng nhau,
maâ mêëy baån mònh cuäng long àong
xûá khaác laåi khöng theâm ngoá mùåt, maâ
chñnh mònh cuäng àang muöën traánh
xa ngûúâi?!
Cûá vêåy, coá Töi Giang Höì nhòn
böng sêåy maâ nhúá chuyïån giang höì,
thò möåt töi khaác laåi yïu tha thiïët caái
nhaâ mònh àang söëng. Bûúác qua cûãa
sau àaä túái raâo, àùçng trûúác chó möåt
khoaãng sên nhoã tröìng mêëy chêåu hoa
nho nhoã. Nhûng khu vûúân cuãa töi
thò nùçm mïnh möng têån nhûäng chên
trúâi, núi nhûäng cêy thöët nöët àûáng cö
àún vaâ kiïu haänh giûäa àöìng, núi
nhûäng cêy bùçng lùng giaâ nua vùæt kiïåt
mònh cho nhûäng muâa böng tñm, núi
nhûäng doâng böng sêåy chaãy phai caã
nùæng...
Khu vûúân àoá, töi vêîn mang theo
tûâ thuúã chñn, mûúâi...
QUÏ HÛÚNG
THAÁI KIM LAN
C
oá möåt chûä “quï hûúng” viïët nhoã, úã àoá traái
thúm vûâa chñn trong vûúân, laá chuöëi xanh
maát hiïn sau, con ve haát hoaâi trong luâm
nhaän àúm böng, vaâ baánh nêåm thúm trong nöìi hêëp,
con caá böëng kho khö àêåm àaâ yá meå trong buöíi cúm
chiïìu, tiïëng chuöng triïu möå thinh khöng àïëm thúâi
gian tûâ thuúã nùçm nöi. Vaâ con àûúâng tòm vïì noá àún
giaãn, dïî daâng, thùèng tùæp, khöng àùæn ào, höìn nhiïn
nhû húi thúã...
Quï hûúng, àoá laâ nuái söng, àêët nûúác, lõch sûã, ngön
ngûä, con ngûúâi, truyïìn thöëng, thõ thaânh laâng maåc, chuâa
chiïìn gia töåc... vaâ trong chiïìu daâi lõch sûã dûång nûúác... noá mang möåt chûä
rêët lúán: Töí quöëc... Vaâ con àûúâng tòm vïì noá khöng àún giaãn, lùæm khi cam
go vúái vö vaân trúã ngaåi... Trúã ngaåi àûúâng xa vaâ trúã ngaåi têm höìn, trong
àoá chûáa chêët nhiïìu àõnh kiïën, taâ kiïën, yá thûác hïå, thïë lûåc, ngay caã sûå trò
trïå thïí xaác úã möåt vuâng àêët laå, àiïìu kiïån hiïån sinh giúái haån cêìm tuâ, àaä
nhiïìu khi laâm tùæt löëi vïì, laâm cho con ngûúâi àöi khi gheát nhau vò möåt
khaái niïåm trûâu tûúång hún laâ thûúng nhau vò àaä tùæm cuâng möåt doâng
söng, chia nhau cuâng möåt muâa nûúác luä, àuâm boåc nhau trong lûãa àaån...
Con àûúâng êëy àoâi hoãi nhiïìu trñ tuïå, loâng can àaãm, àöå lûúång, thiïån yá, tûå
nguyïån vaâ nhêët laâ võ tha... búãi leä àûúâng caâng xa, Töí quöëc caâng múâ... ai
hoaâi cöng ai nhúá ai thûúng...
Cho ngûúâi ài xa, hònh nhû con caá böëng kho rim, nhûäng “nöîi dûa caâ”
mùæm muöëi, rùång nuái öm vai, gioåt trùng rúát trïn àêìu giûúâng laâm traái tim
rung àöång dïî daâng hún hai chûä àêët nûúác - Töí quöëc trûâu tûúång êëy.
Nhûng cho ngûúâi ài xa, yá thûác vïì Töí quöëc lùæm khi laåi coân gêìn hún ngûúâi
àang úã trong quï hûúng, búãi vò noá laâ khaái niïåm giúái haån giûäa ta vaâ
ngûúâi, noá cho biïët ta khaác vúái ngûúâi, cho nïn hai chûä quï hûúng töí quöëc
laåi àêìy ùæp trong yá thûác ngûúâi lïnh àïnh viïîn xûá - noá coá thïí nùçm trong
vö thûác thûúâng nhêåt, nhûng noá tröîi dêåy bêët ngúâ khi coá va chaåm mùåt muäi
giûäa ngûúâi vaâ ta... noá coá thïí cho ta niïìm tûå haâo hay tuãi nhuåc...
Caã hai con àûúâng vïì quï hûúng khöng thïí thiïëu núi möîi con ngûúâi
xa quï, chuáng coá thïí trúã nïn hoang daåi hay mêët dêëu vúái khoaãng caách
khöng gian vaâ thúâi gian, chuáng cêìn àûúåc nuöi dûúäng bùçng sûå vun xúái,
doån coã hoang, tröìng cêy gêy boáng maát, àûâng àïí ham muöën vêåt chêët, thïë
lûåc laâm lúã loái, xoái moân thaânh höë sêu, chuáng phaãi àûúåc nuöi dûúäng bùçng
ûúác mú vaâ hi voång maâ quï hûúng àêët nûúác cuå thïí, hiïån taåi sûâng sûäng úã
bïn kia búâ Thaái Bònh Dûúng àang lïn tiïëng.
Ûúác mú cho àêët nûúác no êëm thanh bònh, cho chõ baán haâng rong thöi
nhoåc nhùçn, cho em beá àïën trûúâng hoåc haânh àêìy àuã, ûúác mú mïå giaâ coá
ngûúâi thûúng, ûúác mú caác cö gaái coá àûúåc möång laânh. Nhûäng àiïìu xem
ra nhû têìm thûúâng, nhûng noá phaãi cêìn àûúåc nhùæc laåi àïí àûâng quïn, àïí
sûå nhúá vïì trúã thaânh hiïån thûåc. Cöng nghïå, kyä nghïå, khoa hoåc, nêng cao
dên trñ, phaát triïín kinh tïë, nhùçm àem laåi sung tuác cho möîi ngûúâi trïn
quï hûúng. Nhûng chñnh con ngûúâi an laåc, thanh bònh trong têm,
thûúng yïu nhau múái laâ àaáng nhúá, àaáng ûúác mú.
Nhúá àïí yá chñ thûåc hiïån thïm bïìn vaâ niïìm hi voång múái coá nïìn xêy.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
57
TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NAY
CÚM HÏËN HUÏË
C
úm hïën Huïë, thêåt ra, laâ
moán cúm àaåm baåc cuãa con
nhaâ ngheâo maâ nguyïn
thuãy, theo cuå Trêìn Vùn Tûúâng,
giaáo sû Haán vùn trûúâng àaåi hoåc sû
phaåm Huïë, thò chó göìm coá canh
hïën chan vúái cúm nguöåi, thïm möåt
chuát rau tûúi vaâ gia võ. Thûúâng
thûúâng canh vaâ cúm ùn coân thûâa
hay cöë yá àïí daânh laåi tûâ bûäa cúm
chiïìu höm trûúác cho saáng höm
sau, vò vêåy cúm hïën truyïìn thöëng
phaãi ùn vúái cúm nguöåi múái ngon.
Möîi höåt cúm nguöåi qua àïm seä
nùçm ngoan ngoaän trong tö cúm
nhû cö dêu ngaây cûúái, khöng nhaäo
nhoeåt, khöng böëc húi noáng laâm
cho rau búát doân vaâ gia võ búát
hûúng thúm. Cúm hïën laâ moán ùn
àiïím têm "cêy nhaâ laá vûúân" mang
tñnh "kinh tïë vaâ kiïåm ûúác" cao nhêët
cuãa ngûúâi bònh dên xûá Huïë.
VÙN HIÏËN
58 VIÏÅT NAM
TRÊÌN KIÏM ÐOAÂN
Cúm hïën Huïë gùæn liïìn vúái Cöìn
Hïën. Cöìn Hïën thûúâng àûúåc coi
nhû laâ quï hûúng nguyïn thuãy
cuãa cúm hïën. Cúm hïën "chaánh
hiïåu nai vaâng phaãi laâ cúm hïën bïn
Cöìn". Mêëy thñm, mêëy o baán cúm
hïën gia truyïìn thûúâng coá caái tûoác
hiïåu "Cöìn Hïën" keâm bïn caånh tïn
cuáng cúm" nhû Thñm Böìng Cöìn
Hïën, O Gaái Àoâ Cöìn àïí khoãi lêìm
vúái Baâ Nùm Sa Àeác, Ngûúâi Àeåp
Bònh Dûúng.
Theo tûúng truyïìn do mêëy cuå
giaâ àõa phûúng coá töí tiïn laâ caác bêåc
khai canh, khai khêín kïí laåi thò Cöìn
Hïën laâ do xaác hïën böën phûúng tûâ
suöëi khe cuãa daäy Trûúâng Sún ài
xuöëng; tûâ ao höì, söng laåch àöí ra
söng Hûúng ài lïn; tûâ biïín Àöng
qua cûãa Tû Hiïìn, Thuêån An ài
vaâo, tuå laåi qua nhiïìu àúâi, nhiïìu
giai àoaån maâ thaânh caái goâ nöíi coá
Cöìn hïën
möåt võ trñ vïì àõa lyá rêët cao sang,
àûúåc mïånh danh laâ "Taã Thanh
Long" àïí àöëi laåi vúái "Hûäu Baåch
Höí" chiïëu theo khoa Àõa Lyá vaâ
Dõch Lyá Àöng Phûúng. Dên chuáng
thêëy caái cöìn vúái vö söë hïën xung
quanh búâ nïn goåi möåt caách nöm na
laâ Cöìn Hïën. Cöìn Hïën coân àûúåc coi
nhû laâ möåt "thaánh àõa" cuãa hïën.
Dên chuáng söëng trïn Cöìn thûúâng
coá lïî tïë long troång haâng nùm vaâo
thaáng baãy. Xûa kia coá nhiïìu nùm
mêët muâa, hïën di chuyïín àêu mêët
khöng coân möåt con, dên söëng úã
Cöìn Hïën tin rùçng, hïën boã Cöìn ruã
nhau ra ài laâ vò ngûúâi dên Cöìn
"thêët lïî" vúái hïën. Thïë laâ caác võ bö
laäo, caác võ töåc trûúãng, caác thên haâo
nhên sô àõa phûúng töí chûác nghi lïî
trang troång coá àuã cúâ quaåt, loång
taân, coá phûúâng nhaåc baát êm ài
theo caác ngaä reä cuãa gioâng söng

Hûúng tiïëp cêån vúái söng Böì trûúác
khi ra biïín Àöng àïí khêën vaái, cêìu
xin hïën trúã vïì. Sau àoá, khöng ai
giaãi thñch àûúåc laâ do hiïån tûoång di
chuyïín tûå nhiïn theo muâa hay do
"linh ûáng" maâ hïën trúã laåi döìi daâo
nhû xûa. Dêîu sao thò tñn ngûúäng
vaâ thêìn thoaåi cuäng goáp phêìn laâm
cho tö cúm hïën coá thïm möåt chuát
hûúng thúm phaãng phêët mú höì
cuãa gia võ "Àaâo Nguyïn".
Coá dõp so saánh vïì muâi võ giûäa
hïën Cöìn vaâ hïën caác núi khaác múái
thêëy àûúåc caái võ ngoåt rêët thanh vaâ
muâi thúm nheå nhaâng àöåc àaáo cuãa
hïën Cöìn. Giaãi thñch vïì tñnh chêët
àùc biïåt cuãa hïën Cöìn, öng Nguyïîn
Khoa An trong cuöën saách nghiïn
cûáu vïì sinh vêåt hoåc "Hiïån Tûúång
Thiïn Di" (Nam Sún, 1976) coá viïët
rùçng: "Nûúác söng Hûúng trong vùæt
quanh nùm vò thûúång nguöìn phaát
nguyïn tûâ vuâng nuái àaá giaâ Trûúâng
Sún, mang rêët ñt phuâ sa vaâ chêët
pheân trong nûúác. Rong rïu dûúái
loâng söng xanh mûúát vaâ phaát triïín
möåt caách àêìy sûác söëng dûúái aánh
saáng mùåt trúâi khöng bõ gioâng nûúác
che khuêët. Caác giöëng sinh vêåt söëng
dûúái söng Hûúng nhû töm caá vaâ
nghïu, soâ, öëc, hïën cuäng nhúâ vêåy
maâ coá àûúåc phêím chêët rêët ngoåt vaâ
thúm hún caác vuâng söng biïín
khaác..."
Coá ngûúâi ài xa hún trong viïåc
nhêån xeát caái "khoaái khêíu" cuãa hïën
Cöìn. Hoå cho rùçng Cöìn Hïën laâ giao
àiïím giûäa söng vaâ biïín trïn gioâng
Hûúng Giang vò haâng nùm, vaâo
muâa Haå, nûúác mùån Biïín Àöng traân
qua cûãa Thuêån An lïn túái Cöìn
Hïën... nïn con hïën vuâng Cöìn tiïëp
thu vaâ kïët tuå tinh hoa cuãa caã
Trûúâng Sún vaâ Nam Haãi. Vaâ, hoå
kïët luêån möåt caách dïî daäi nhû hoâ ru
em: "Hïën Cöìn ngon hún chöî mö
hïët laâ vò rûáa!"
Xuêët thên laâ saãn phêím cuãa dên
ngheâo, cúm hïën vaâo têån cung àònh
vaâ trúã laåi vúái àaám bònh dên, tuy
voác daáng coá veã àaâi trang hún,
nhûng baãn chêët àaåm baåc cuãa
ngûúâi dên chên baåc dêëu pheân vêîn
coân nguyïn veån.
Theo hoåc giaã Bûãu Kïë, giaáo sû
Àaåi Hoåc Vùn Khoa Huïë (1968)
trong giaáo trònh vïì lõch sûã triïìu
Nguyïîn, thò nhûäng moán ùn bònh
dên nhû baánh beâo, baánh khoaái,
cúm hïën... sau khi àûúåc àûa vaâo
cung vua, àaä àûúåc têån duång moåi
phûúng tiïån vaâ kyä xaäo trong nghïå
thuêåt êím thûåc àûúng thúâi àïí biïën
chïë, baây biïån thïë naâo cho coá veã
sang troång, cêìu kyâ, àaâi caác, thñch
húåp vúái khung caãnh vaâ nïëp sinh
hoåat trûúãng giaã, vaâng son cuãa giúái
vua quan, quyá töåc.
Cúm hïën cuäng khöng thoaát
khoãi caái söë phêån "aáo xiïm raâng
buöåc lêëy nhau" àoá. Hïën sau khi bùæt
úã Cöìn vïì, chó lûåa nhûäng con naâo coá
voã maâu vaâng chaáy, ba àïm dêìm
vaâo nûúác trong cho saåch chêët buân,
ba àïm tiïëp hïën àûúåc thaã vaâo
trong nûúác mûa loåc kyä àïí "thuå tñnh
êm dûúng" vaâ sau àoá hïën àûúåc
àen dêìm vaâo nûúác gaåo loaäng cho
"thuêìn". Qua giai àoaån nêìy, hïën
mûúâi phêìn chïët baãy coân ba. Sau
cuâng hïën àûúåc thaã vaâo nûúác sêm
pha chïë vúái nûúác loåc trûúác khi àem
vaâo luöåc. Cúm àïí ùn vúái hïën phaãi
laâ cúm nguyïn höåt nêëu tûâ gaåo "de"
An Cûåu, àïí nguöåi tûâ nûãa àïm cho
àïën saáng. Caác loaåi gia võ gêìn ba
chuåc moán khaác nhau vaâ rau ùn vúái
hïën hïët sûác cêìu kyâ, tóa goåt vaâ
tuyïín choån. Cuäng theo cuå Bûãu Kïë
thò "cúm hïën" trong cung vua chó
coân laâ möåt caái tïn chûá thûåc chêët laâ
möåt loaåi cao lûúng nêëu vúái hïën
nùång muâi sêm nhung, quïë phuå.
Caác "mïå" thñch nhòn "cúm hïën ngaâi
ngûå" hún laâ thñch ùn nïn vêîn
thûúâng lên la ra vuâng ngoaåi thaânh
thûúãng thûác cúm hïën nguyïn chêët
vúái giúái bònh dên.
Thêåt ra, cúm hïën Huïë ngaây nay
laâ möåt hònh aãnh töíng húåp giûäa caái
àún giaãn cuãa "canh hïën cúm
nguöåi" nguyïn thuãy vaâ caái xa hoa
cêìu kyâ cuãa "cúm hïën ngaâi ngûå"
ngaây xûa. Nïëu chó noái àïën sûå chi
phñ vïì tiïìn baåc cho möåt bûäa cúm
thên mêåt gia àònh àaäi khaách thò
cúm hïën Huïë laâ möi trûúâng gùåp gúä
bònh àùèng vaâ lyá thuá giûäa giaâu sang
vaâ ngheâo khöí. Nïëu chó baân vïì
nghïå thuêåt nêëu nûúáng cuãa möåt baâ
nöåi trúå trung bònh thò cúm hïën laâ
möåt hònh aãnh chung giûäa cung
caách thêìm lùång tïë nhõ vaâ thaái àöå
phö trûúng kiïíu caách. Nïëu muöën
noái àïën yá nghôa cuãa möåt moán ùn
mang nùång tñnh quï hûúng thò
cúm hïën laâ sûå kïët húåp haâi hoâa giûäa
bònh dên vaâ quyá töåc.
Dên Huïë vaâ nhûäng ngûúâi yïu
Huïë xa quï, coá tö cúm hïën nùçm úã
möåt goác naâo àoá trong múá haânh
trang cuãa kyá ûác. Trïn quï ngûúâi,
nhêët laâ taåi caác nûúác Êu Myä phöìn
vinh bêåc nhêët ngaây nay, vúái nhûäng
moán ùn tinh hoa truyïìn thöëng
lûâng lêîy cuãa nhiïìu nûúác trïn thïë
giúái, cúm hïën trúã thaânh khiïm töën
vaâ àún sú nhû möåt cuåm hoa bûúãi,
hoa ngêu trong vûúân thûúång uyïín.
Nhûng vûúân thûúång uyïín laâ àêët
chung cuãa cuöåc àúâi maâ hoa bûúãi
hoa ngêu laâ ngoä sau àïí ngoá vïì Quï
Meå. Cúm hïën cuäng nhû baâ meå quï
Viïåt Nam: Lui cui luát cuát thïë thöi,
àún sú chêët phaác thïë thöi, nhûng
khöng coá möåt kyâ quan naâo cuãa vuä
truå nêìy saánh àûúåc vúái traái tim cuãa
Meå.
(Trñch Biïn khaão vïì Huïë)
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
59
DOÅC THEO ÀÊËT NÛÚÁC
THIÏN ÀÛÚÂNG BAÃO SÚN
NGUYÏÎN THÕ THU HAÂ
Nùçm trïn km 8 àûúâng Laáng Hoaâ Laåc (Haâ
Nöåi), Thiïn Àûúâng Baão Sún hûáa heån laâ
àiïím àïën cuãa du khaách trong vaâ ngoaâi
nûúác khi muöën tòm hiïíu vïì vùn hoaá truyïìn
thöëng cuãa ngûúâi Viïåt. Àïën àêy du khaách
vûâa àûúåc chiïm ngûúäng nïìn vùn hoaá,
kiïën truác cöí, möåt mö hònh Viïåt Nam thu
nhoã vúái nhûäng neát tinh hoa, àùåc sùæc cuãa
dên töåc, àûúåc hoaâ mònh trong khöng gian
du lõch röång raäi bao göìm caác khu nhoã
nhû laâng nghïì truyïìn thöëng, khu du lõch
sinh thaái, khu vui chúi giaãi trñ, khu phöë
cöí, khu êím thûåc vaâ nghïå thuêåt biïíu diïîn
moán ùn ba miïìn...
VÙN HIÏËN
60 VIÏÅT NAM
Töí àeân hònh mùåt naå kinh kõch trong àïm hoa
àùng. AÃnh: Hoaâng Haâ
BAÃO TÖÌN KIÏËN TRUÁC CÖÍ
Trong khi tònh traång du lõch vaâ giaãi
trñ cuãa Viïåt Nam noái chung vaâ Haâ Nöåi
noái riïng rêët yïëu keám vaâ ngheâo naân
vïì caác loaåi hònh giaãi trñ, maâ nhu cêìu
cuãa ngûúâi dên ngaây caâng cao thò
Thiïn Àûúâng Baão Sún xuêët hiïån
giöëng nhû möåt àiïím nhêën daânh cho
du khaách noái chung vaâ ngûúâi dên Haâ
Nöåi noái riïng. Àêy seä laâ möåt àiïím du
lõch àêìy tiïìm nùng vaâ hûáa heån nhiïìu
àiïìu thuá võ daânh cho du khaách trong
nhûäng nùm túái.
Chuã àïì chñnh cuãa Baão Sún
Paradise (Thiïn àûúâng Baão Sún) laâ
baão töìn kiïën truác cöí cuãa Viïåt Nam,
tön vinh nhûäng giaá trõ truyïìn thöëng töët
àeåp vaâ khai thaác nhûäng neát àöåc àaáo
cuãa thiïn nhiïn, vùn hoaá vaâ con
ngûúâi Viïåt trong möåt quêìn thïí du lõch
giaãi trñ. Viïåc baão töìn kiïën truác cöí vaâ
giúái thiïåu nhûäng neát àöåc àaáo cuãa
thiïn nhiïn, àêët nûúác, con ngûúâi Viïåt,
tön vinh nhûäng giaá trõ vùn hoaá Thiïn
àûúâng Baão Sún hûúáng àïën nhûäng giaá
trõ nhên vùn sêu sùæc. Vúái diïån tñch 5
ngaân m2, khi bûúác chên vaâo khu phöë
cöí vúái chiïëc cöíng ra vaâo mang kiïën
truác cöíng Ö Quan Chûúãng cöí kñnh,
khu phöë cöí àaä taái hiïån laåi cuöåc söëng
sinh hoaåt cuãa ngûúâi dên Haâ Nöåi cuöëi
thïë kyã XIX àêìu thïë kyã XX. Vúái hún 20
cùn nhaâ liïìn kïì àûúåc thiïët kïë vaâ xêy
dûång theo kiïën truác Haâ Nöåi cöí, möîi
cùn nhaâ laâ möåt cûãa haâng trûng baây vaâ
kinh doanh nhûäng saãn phêím truyïìn
thöëng cuãa Haâ Nöåi nhû quaán caâ phï
cöí, cûãa haâng baåc, cûãa haâng sún maâi,
cûãa haâng àöì giaã cöí... Àêy khöng chó
laâ núi baão töìn kiïën truác àöåc àaáo cuãa
Haâ Nöåi xûa maâ coân baão töìn di saãn
vùn hoaá tinh thêìn vïì lõch sûã cuãa möåt
Haâ Nöåi ngaân nùm vùn hiïën, giuáp cho
du khaách coá àiïìu kiïån tòm hiïíu kyä hún
vïì sûå khaác biïåt giûäa Haâ Nöåi xûa vaâ
nay. Ngoaâi ra, khu phöí cöí coân laâ núi
têåp trung caác hoaåt àöång sinh hoaåt vaâ
kinh doanh vóa heâ, taái hiïån laåi neát vùn
hoaá Haâ Nöåi xûa vúái nhûäng moán ùn
dên daä àêåm chêët Haâ Nöåi nhû cöëm
laâng Voâng, keåo böåt, kem böng, traâ àaá
vóa heâ... taåo cho du khaách caãm giaác
nhû àang laåc vaâo möåt Haâ Nöåi cöí xûa,
Haâ Nöåi thêm nghiïm, cöí kñnh...
HÖÌN QUÏ GIÛÄA LOÂNG THAÂNH
PHÖË
Rúâi khoãi khu phöë cöí du khaách àùåt
chên sang khu laâng nghïì truyïìn
thöìng vúái diïån tñch 10 ngaân m2, àêy
chñnh laâ núi taái hiïån 15 laâng nghïì
Võnh Haå Long trong Thiïn Àûúâng Baão Sún
truyïìn thöëng nöíi tiïëng nhêët Viïåt Nam,
vúái cêy àa, giïëng nûúác, sên àònh du
khaách tham quan coá caãm giaác thuá võ
nhû tòm laåi àûúåc höìn quï giûäa thaânh
phöë öìn aâo, têëp nêåp. Khu laâng nghïì
naây àûúåc chia theo tûâng nghïì àùåc
trûng. Möîi cùn nhaâ, gian haâng àïìu laâ
núi saãn xuêët trûåc tiïëp. Hònh aãnh nhûäng
ngûúâi phuå nûä cuãa laâng luåa Vaån Phuác
àang maãi miïët ûúm nhûäng súåi tú vaâng
Cöíng vaâo Thiïn àûúâng Baão Sún löång lêîy aánh àeân trong àïm hoa àùng.
oáng, nhûäng bûác tranh àaá quyá, nhûäng
bònh göëm Phuâ Laäng àûúåc baây biïån,
trang trñ bùæt mùæt.
Cuäng úã àêy, hònh aãnh àònh laâng
giöëng nhû möåt àiïím nhêën. Àònh laâng
laâ möåt ngöi nhaâ cöí úã thïë kyã XIX duâng
laâm núi trûng baây caác saãn phêím cuãa
tûâng laâng nghïì, sên laâng nghïì röång
2.000 m2, thûúâng xuyïn diïîn ra caác
chûúng trònh ca muáa nhaåc dên töåc.
Àêy cuäng laâ núi taái hiïån laåi nhûäng sinh
hoaåt vùn hoaá cöång àöìng chung cuãa
laâng Viïåt Bùæc böå truyïìn thöëng vúái hoåp
laâng, chiïëu cheâo, haát quan hoå, muáa
röëi nûúác... mang àïën cho ngûúâi xem
möåt hònh aãnh Viïåt Nam thu nhoã, àêìy
hêëp dêîn.
QUAÂ XÛA
Khu êím thûåc cuäng àûúåc taái hiïån
laåi möåt caách sinh àöång. Nhaâ saân vaâ
nhaâ cöí àûúåc böë trñ trong khöng gian
àeåp, taåi àêy nhûäng moán ùn àùåc trûng
cuãa ba miïìn Bùæc - Trung - Nam vaâ
caác moán ùn chêu AÁ àûúåc giúái thiïåu
qua caác phiïn chúå êím thûåc. Möåt khu
khaác cuãa khu êím thûåc laâ nhûäng nhaâ
haâng, nhaâ haát. Àêy laâ mö hònh kiïën
truác töíng húåp, laâ núi giao thoa giûäa
nghïå thuêåt êím thûåc vaâ biïíu diïîn nghïå
thuêåt àùåc sùæc, vúái khoaãng khöng gian
röång lúán, trang trñ nöåi, ngoaåi thêët thïí
hiïån àùèng cêëp vùn hoaá vaâ kiïën truác
cöí. Khu chúå quï bao göìm hún 30 kiöët,
giúái thiïåu nhûäng moán quaâ xûa cuãa Haâ
Nöåi àûúåc nhiïìu ngûúâi ûa thñch vaâ
mang àêåm phong võ Viïåt Nam xûa
AÃnh: Hoaâng Haâ
nhû phúã, baánh töm, baánh cuöën nhên
thõt, buán chaã, caác loaåi xöi, buán öëc Têy
Höì, nem Phuâng, phúã cuöën, buán
thang...
Möåt cöng viïn coá thiïn nhiïn tûúi
àeåp, rúåp boáng sùæc laá, sùæc hoa vaâ thïë
giúái hoang daä cuãa cêy coã, chim
muöng... Bïn caånh àoá laâ möåt thïë giúái
àaåi dûúng thu nhoã vúái hai ngoån nuái
nhên taåo lêëy tûâ tñch Hoân Tröëng Maái nöíi
tiïëng coá chiïìu cao 35m trïn diïån tñch
10 ngaân m2. Àêy laâ thïë giúái kyâ diïåu
cuãa 2.000 loaåi caá àïën tûâ caác chêu luåc
trong àoá coá caá mêåp, caá àuöëi, caá heo,
haãi cêíu, sû tûã biïín vaâ caác loaåi caá quyá
hiïëm khaác. Ngoaâi ra, úã àêy coân coá nhaâ
haâng hònh con thuyïìn àïí khaách tham
quan nghó ngúi, ngùæm caãnh vaâ thûúãng
thûác caác loaåi àöì ùn thûác uöëng haão
haång. Thïë giúái àaåi dûúng coân laâ núi àïí
chùm soác, thuêìn dûúäng, huêën luyïån
caá heo, haãi cêíu biïíu diïîn. Túái khu du
lõch sinh thaái, khaách tham quan àûúåc
thoaã sûác thû giaän, chiïm ngûúäng caãnh
àeåp thiïn nhiïn bïn vûúân thûúång
uyïín, vûúân hoa phong lan, vûúân chim,
baão taâng bûúám, daân hoa àûúâng daåo...
KHU DU LÕCH, GIAÃI TRÑ TÊÌM
CÚÄ?
Khu vui chúi giaãi trñ laâ núi töíng húåp
nhiïìu loaåi troâ chúi khaác nhau, àa
daång vïì hònh thûác, phong phuá vïì thïí
loaåi, thoãa maän nhu cêìu vui chúi giaãi trñ
cuãa nhiïìu àöëi tûúång, àùåc biïåt laâ thanh
thiïëu niïn, vúái caác troâ chúi söi àöång,
hêëp dêîn. Caác troâ chúi caãm giaác maånh
nhû röìng theáp, àu quay voâng troân, àu
quay cûúäi ngûåa 2 têìng, ö tö xuyïn
nuái, taâu vuä truå bay quay, taâu hoaã lùæc
lû, àu vùng vaâ quay lùæc, cûúäi àöång
vêåt... ÚÃ àêy coân coá caác troâ chúi ngöå
nghônh nhû ïëch nhaãy, mï cung coã,
caác troâ chúi cöng nghïå nhû khu chiïëu
phim 4 chiïìu, khu sên khêëu àa nùng
vaâ nhaåc nûúác maâu - chiïëu phim bùçng
cöng nghïå laser vaâ trònh diïîn xiïëc caá
heo, haãi cêíu... Sên khêëu àa nùng
àûúåc xêy dûång trïn diïån tñch
30.000m2, khaán àaâi coá túái 7.000 chöî
ngöìi, laâ núi diïîn ra caác chûúng trònh
giaãi trñ, caác sûå kiïån lúán cuãa Viïåt Nam
vaâ khu vûåc. Vúái cöng nghïå giaãi trñ
haâng àêìu chêu Êu, àïën àêy du khaách
seä àûúåc thûúãng thûác caác maân trònh
diïîn nhaåc nûúác maâu hiïån àaåi vaâ chiïëu
phim nöíi laser trïn maân hònh nûúác.
Baån coân coá thïí vêîy vuâng trong khu bïí
búi, àêy laâ quêìn thïí cuãa caác höì búi
noáng laånh, jacuzzi (tùæm nûúác maåch
ngêìm), cêìu trûúåt nûúác vaâ nhiïìu troâ
chúi dûúái nûúác hêëp dêîn vaâ an toaân
daânh cho moåi lûáa tuöíi.
Thiïn àûúâng Baão Sún chñnh thûác
múã cûãa tûâ ngaây 1/9/2008. Trong
nhûäng ngaây àêìu nùm múái Kyã Sûãu,
Thiïn Àûúâng Baão Sún àaä töí chûác
thaânh cöng lïî höåi hoa àùng vúái caác töí
húåp àeân löìng àûúåc trûng baây vaâ trang
trñ möåt caách löång lêîy trong khuön viïn
cuãa cöng viïn. Tuy nhiïn, do àêy laâ
cöng trònh àang trong thúâi kyâ hoaân
thiïån nïn bïn caånh nhûäng neát truyïìn
thöëng, vùn hoaá cuãa dên töåc àûúåc taái
dûång úã àêy thò Thiïn Àûúâng Baão Sún
vêîn coân cêìn coá thïm thúâi gian àïí têët
caã caác khu cuãa Baão Sún paradise
chñnh thûác ài vaâo hoaåt àöång möåt caách
nhõp nhaâng vaâ hiïåu quaã. Nhûäng khu
giaãi trñ lúán nhû trònh diïîn caá heo, khu
thuyã cung seä hûáa heån nhiïìu àiïìu thuá
võ khi àûúåc àûa vaâo hoaåt àöång (dûå
tñnh trong quyá I nùm 2009).
Laâ möåt khu du lõch, giaãi trñ têìm cúä
Thiïn àûúâng Baão Sún cuäng cêìn tröìng
thïm nhiïìu cêy xanh, taåo khöng khñ
maát meã, thoaãi maái cho du khaách.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
61
DOÅC THEO ÀÊËT NÛÚÁC
C
oá àïën vúái Ba Bïí múái thêëy rùçng, ai àoá noái Ba Bïí laâ
viïn ngoåc xanh giûäa loâng Viïåt Bùæc quaã laâ cuäng
khöng hïì phoáng àaåi. Trúâi Ba Bïí xanh vúâi, trong vaâ
xa tñt tùæp, vaâi cuåm mêy trùæng moãng maãnh lûäng lúâ tröi nheå.
Rûâng Ba Bïí cuäng xanh, caái xanh cuãa têìng têìng lúáp lúáp
thaãm thûåc vêåt phong phuá, caái xanh cuãa truâ phuá, mûúát maát
pha chuát veã êm u, hoang sú. Vaâ nûúác höì Ba Bïí, xanh, maâu
xanh cuãa thaåch laá gùng àùåc saánh, maâu xanh cuãa diïåu vúåi
kiïu kò. Diïåu vúåi nhû nhûäng thên cêy trïn vaách àaá kia, chó
cêìn möåt chuát rïî baám vaâo vaách àaá rong rïu coân toaân thên
cöë vûún xa, vûún xa àoán mùåt trúâi, vûún xa khoe daáng vúái
nûúác höì laâm duyïn. Diïåu vúåi nhû mong ûúác àaä tûâng coá
trong töi möåt thúâi, tòm tònh baån tri giao trong ngaân truâng xa
caách vaâ biïët bao húâ hûäng.
Chiïëc thuyïìn maáy àûa chuáng töi tiïën vaâo sêu trong loâng
höì. Caâng ài, phong caãnh caâng hoang sú tõch mõch. Theo caác
nhaâ khoa hoåc, hún 200 triïåu nùm trûúác cuöåc kiïën taåo Àöng
Nam AÁ àaä àûa khöëi nûúác khöíng löì vúái chiïìu röång xêëp xó 5
triïåu m2 vaâ chiïìu daây hún 30 meát lïn lûng chûâng nuái àaá vöi
taåo thaânh höì Ba Bïí. Nûúác trong höì àûúåc cung cêëp búãi ba
nhaánh söng: Peá Lêìm, Peá Luâ vaâ Peá Leâng (tiïëng Taây, peá laâ
höì). ÚÃ nhûäng vuâng nuái àaá vöi khaác, nûúác cuãa caác con söng
naây thûúâng bõ huát xuöëng caác khe nûát trong nuái àaá vöi vaâ trúã
thaânh nhûäng doâng söng ngêìm. Coân úã Ba Bïí, möåt lúáp àêët seát
daây khoaãng 200 m dûúái àaáy höì taåo nïn möåt lúáp chùæn bïìn
vûäng giûä cho nûúác khöng thïí thoaát xuöëng àaä taåo thaânh höì
nûúác nhû ngaây nay. Coân theo truyïìn thuyïët, Höì Ba Bïí àûúåc
taåo thaânh tûâ quan niïåm nhên quaã, tûâ triïët lñ nhên sinh sêu
sùæc. Cho àïën giúâ, mùåc duâ nhuöëm maâu huyïìn thoaåi nhûng
truyïìn thuyïët êëy vêîn laâ baâi hoåc vïì caách söëng nhên vùn nhên
HÖÌ BA BÏÍ
VIÏN NGOÅC XANH GIÛÄA RÛÂNG VIÏÅT BÙÆC
VUÄ HAÃI SA
AÃnh trong baâi: Thaânh Àaåt, TL
VÙN HIÏËN
62 VIÏÅT NAM
aái cho con ngûúâi trong thïë giúái àêìy ùæp nhûäng biïën àöång
khön lûúâng vaâ trùæc trúã.
Khöng röång daâi mïnh mang nhû nhûäng höì nûúác khaác,
nûúác höì Ba Bïí nhû möåt voâng tay dõu daâng bao boåc nhûäng
vaách àaá vöi dûång àûáng. Trïn nhûäng vaách àaá, laåi vêîn laâ
truâng truâng lúáp lúáp cêy rûâng moåc ken daây che trúã. Thónh
thoaãng trong àaám laá xanh rêåm rò êëy, thêëp thoaáng vaâi chuá khó
thoùn thoaát chuyïìn caânh maâ chó ai thêåt tinh mùæt múái àûúåc
chiïm ngûúäng. Theo lúâi anh La Quang, Giaám àöëc Àaâi Phaát
thanh vaâ Truyïìn hònh Bùæc Kaån, àïí baão vïå khu vûúân quöëc
gia Ba Bïí vaâ Höì Ba bïí nhû höm nay, möåt traåm truyïìn
thanh chuyïn tiïëp soáng vaâ phaát soáng caác chûúng trònh phaát
thanh cuãa tónh cho vûúân Quöëc gia, phoáng viïn baáo Bùæc Kaån
àûúåc phên cöng luên phiïn thûúâng truá taåi àêy. Nhúâ vêåy, chuã
trûúng chñnh saách cuãa Àaãng vaâ Nhaâ nûúác thûúâng xuyïn
àûúåc phöí biïën, tuyïn truyïìn túái baâ con nhên dên söëng taåi
caác vuâng àïåm caånh khu baão töìn. Àúâi söëng cuãa baâ con vuâng
àïåm àûúåc àaãm baão, yá thûác giûä gòn khu baão töìn àûúåc nêng
cao; 50% lûåc lûúång kiïím lêm cuãa Bùæc Kaån àûúåc phên cöng
thûúâng truá taåi khu baão töìn thûúâng xuyïn kïët húåp vúái àöìng
baâo tuêìn tra baão vïå rûâng vaâ khu loâng höì... Nhúâ nhûäng viïåc
laâm hiïåu quaã nhû vêåy, rûâng, höì, thiïn nhiïn Ba Bïí cho túái
nay vêîn nhû chûa hïì coá sûå can thiïåp cuãa con ngûúâi. Ngöìi
trïn thuyïìn vaâo sêu trong höì, coá thïí thêëy bïn caånh nhûäng
thên cêy cûúâng traáng chùçng chõt dêy cuöën laâ nhûäng thên
cêy giaâ ngaä xuöëng tûâ bao giúâ nay àaä taåo thaânh nhûäng hònh
thuâ kò dõ laå luâng vaâ thuá võ. Trïn mùåt höì, thónh thoaãng vaâi con
chuöìn chuöìn, vaâi chuá bûúám laåc cöë bay thaãng thöët theo
thuyïìn, vaâi chuá caá buáng mònh trïn nûúác... têët caã taåo nïn
möåt khung caãnh thêåt an bònh vaâ khoaáng àaåt.
 Ngoaâi hai hoân àaão lúán nhoã nöíi giûäa höì laâ àaão An Maä vaâ
àaão baâ Ngoäa, theo thuyïìn vaâo sêu trong höì, chuáng töi àïën
vúái ao Tiïn. Ao nûúác trong vùæt giûäa loâng nuái àaá vöi röång,
khöng coá nguöìn nûúác vaâo nhûng nûúác cuäng khöng bao giúâ
vúi ài. Tûúng truyïìn núi àêy xûa kia caác naâng tiïn tröën caãnh
non böìng xuöëng ngao du haå giúái, thêëy caãnh nûúác non hûäu
tònh, thêëy ao nûúác trong vùæt nguyïn sú àaä gúä àöi caánh cuãa
mònh àïí laåi trïn búâ xuöëng tùæm. Àûúâng vaâo ao Tiïn phaãi vûúåt
qua con àûúâng êím ûúát trún nhêîy búãi rïu, búãi nûúác àûúåc tñch
tuå tûâ bao giúâ tûâ caác khe àaá, tûâ trong nhûäng lúáp rïî cêy ken
daây trong àêët. Thónh thoaãng, möåt tia nùæng hiïëm hoi loåc qua
nhûäng taán laá cêy daây àùåc rúi xuöëng àêët vaâng oáng vaâ trong
veo, tiïëng con ïëch bõ àúáp kïu vaáng, tiïëng cön truâng ri ró...
vaâi cêy vaã ruång àêìy quaã àoã xung quanh göëc goåi haâng àaân
bûúám rûâng vïì huát mêåt. Bao nhiïu nùm, khung caãnh ao Tiïn
vêîn nguyïn sú, ao vêîn trong vùæt, cêy rûâng vêîn xanh um rêåm
rò, tûâng àaân caá nhoã vêîn an nhiïn lûúån voâng quanh bïën nhû
khöng hïì biïët àïën thuyïìn maáy, biïët àïën chuáng töi, nhûäng
con ngûúâi àaä àïën vaâ àaä ñt nhiïìu xao àöång cuöåc söëng vöën
bònh yïn cuãa chuáng.
Ba tiïëng ngao du trïn mùåt höì, lang thang trong ao tiïn,
cêìu an trong àïìn An Maä, lûúån voâng quanh àaão Baâ Ngoäa...
chuáng töi khöng coá àiïìu kiïån khaám phaá nhûäng àöång Puöng,
núi doâng söng Luöng xuyïn qua nuái àaá vöi Luäng Nham vúái
hïå thöëng nhuä àaá lung linh huyïìn aão vaâ kò bñ, khöng coá àiïìu
kiïån lïn thaác Àêìu Àùèng àïí chûáng kiïën sûå huâng vô cuãa àónh
thaác. Chuáng töi cuäng khöng coá àiïìu kiïån lïn nuái tòm hiïíu hïå
àöång thûåc vêåt phong phuá taåi khu baão töìn vúái 417 loaâi thûåc
vêåt vaâ 299 loaâi àöång vêåt coá xûúng söëng vúái nhiïìu àöång vêåt
quyá hiïëm nhû phûúång hoaâng àêët, gaâ löi, vooåc muäi hïëch...
sinh söëng. Chuáng töi rúâi Ba Bïí trong sûå nuöëi tiïëc vaâ trong
sûå haâo hûáng cuãa kïë hoaåch möåt ngaây trúã laåi. Àïí laåi say trong
caái men say rêët dõu daâng cuãa thûá ruúåu men laá Boá Nêåm, cuãa
thûá rau rûâng laâ laå, àïí khaám phaá nhûäng gò chuáng töi chûa ài
hïët. Lêìn sau chuáng töi seä trúã laåi núi naây.

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM
63
DOÅC THEO ÀÊËT NÛÚÁC

PHÛÚÅNG VUÄ
LAÂNG VÙN HIÏËN
DIÏN KHAÁNH

“Phûúång Vuä muâa xuên chim muáa caánh/Tònh yïu nêng bûúác buöíi ài vïì/ Daãi àï coân thùæt hoa bûúám
trùæng/ Hay laâ chiïìu ngoåt úã trïn mi”. (Chiïìu Phûúång Vuä- Xuên Mûâng”. Haâng ngaân, haâng vaån nhûäng cêu
thú cuãa nhûäng ngûúâi con laâng Phûúång Vuä qua bao thïë hïå àaä ra àúâi trong tònh yïu quï, yïu ngûúâi àeåp
nhû thïë. Phûúång Vuä laâ möåt ngöi laâng coá chiïìu sêu vùn hiïën lêu àúâi, cho àïën nay duâ cuöåc söëng coá têëp
nêåp, höëi haã, thò quang caãnh núi àêy vêîn bònh dõ, hiïìn hoaâ. Àêy laâ quï hûúng cuãa Nguyïîn Vùn Vônh vaâ
Phaåm Duy Töën, hai danh sô Bùæc Haâ àêìu thïë kyã XX.

L
aâng Phûúång Vuä, thuöåc xaä Phûúång
Dûåc, huyïån Phuá Xuyïn Haâ Nöåi.
Xûa laâng mang tïn Phûúång Dûåc.
Caác cuå trong laâng baão rùçng vò kyå huyá
vua Dûåc Töng (Tûå Àûác) nïn Caánh
Phûúång (Phûúång Dûåc) biïën thaânh muáa
Phûúång (Phûúång Vuä) àïí toã loâng tön
kñnh, khoãi kyå huyá, maâ khöng mêët ài caái
hay caái àeåp cuãa tïn laâng. Ngaây xûa, caác
cuå chia laâng thaânh 12 giaáp. Maâ giaáp thò
cuäng laâ xoám, nghôa laâ möåt àún võ cû truá
theo àõa vûåc. Ngaây nay, laâng vêîn giûä 12
xoám, möîi xoám àïìu àûúåc dêîn bùçng
àûúâng bï töng, hoùåc laát gaåch nghiïng, ài
vaâo saåch seä.
Ngûúâi àïën laâng seä thêåt ngaåc nhiïn, laâ
lêìn àêìu tiïn àûúåc thêëy möåt quaã chuöng
àöìng maâ “böì lao chuöng” laâ 4 àêìu röìng
àuác nöíi, taåo nïn möåt hònh chûä thêåp àeåp
tuyïåt, laåi rêët chùæc chùæn khi treo chuöng.
Chuöng coá niïn àaåi Caãnh Thõnh nguyïn
niïn Quyá Sûãu 1793, laâ möåt quaã chuöng
hiïëm, möåt vùn vêåt quyá cuãa thúâi Têy Sún.
Chuöng thuöåc súã hûäu cuãa chuâa Hûng
Long, laâng Phûúång Dûåc, tûúng truyïìn
àûúåc taåo dûång tûâ thúâi Lyá (Cöng chuáa
nhaâ Lyá tu úã chuâa naây), vúái Tam quan bïì
thïë. Rêët tiïëc ngöi chuâa naây àaä bõ thûåc
dên Phaáp phaá hoaåi vaâo nùm 1951. Coân
hai têëm bia, möåt Caãnh Hûng, möåt Khaãi
Àõnh, ghi laåi danh saách 272 võ laâ con cuãa
laâng, àöî tûâ hûúng cöëng tiïën sô, sinh àöì,
cûã nhên, tuá taâi. Hai têëm bia naây vaâ cuöën
Phûúång Dûåc àùng khoa luåc àaä àûúåc
àem vïì gòn giûä úã àònh laâng, laâ möåt
chûáng nhên lõch sûã vaâ bïì daây vùn hoaá, laâ
niïìm tûå haâo cuãa baâ con maäi sau naây.
Àònh laâng Phûúång Vuä toaå laåc taåi xoám
Àònh, giûäa laâng, kiïën truác thuöåc nûãa
cuöëi thïë kyã XIX, àûúåc Böå Vùn hoaá xïëp

VÙN HIÏËN
64 VIÏÅT NAM
haång vaâo nùm 1993. Nay Nhaâ nûúác
àêìu tû tiïìn, cöång vúái tiïìn dên àoáng
goáp, laâng àang tñch cûåc tu sûãa. Cho
àïën ngaây nay, khöng ngûúâi dên
naâo cuãa laâng laâ khöng tûå haâo vò
laâng mònh àaä tham gia khaáng
chiïën chöëng Möng-Nguyïn, vúái
hai võ àaåi vûúng töëi linh laâ biïíu
tûúång têm linh cuãa Phûúång Vuä.
Maâ võ àaåi vûúng thûúång àaãng
Nguyïîn Kyâ àûúåc dên tön laâ thaânh
hoaâng, thúâ úã àònh. Ngoåc phaã-thêìn
tñch baãn sao nùm Khaãi Àõnh thûá 10
ÊËt Sûãu (1925) may mùæn coân giûä
àûúåc vaâ àûúåc cuå ÊËp sô Buâi Maånh
Mai sao cheáp, dõch. Theo ngoåc phaã
vaâ trñ nhúá cuãa caác cuå giaâ Àaåi vûúng
Nguyïîn Kyâ ngûúâi Hûng Hoaá-chêu
Thu Vêåt nay thuöåc Tuyïn Quang,
àaä chu du vaâ kïët nghôa vúái Haân Vyä
úã Thûúång Àöìng (Haãi Dûúng). Caã
hai àïìu xem nhiïìu saách kim cöí,
riïng Nguyïîn Kyâ coân thöng thaåo
Voä Nghïå. Hai ngûúâi dûå khoa thi
àúâi Trêìn Thaánh Töng vaâ àïìu àöî
Traång nguyïn, ngoaâi ra öng
Nguyïîn coân truáng àïå nhêët giaáp
khoa Voä vaâ öng Haân truáng àïå tam
giaáp khoa Phêåt. Öng Nguyïîn laâm
quan Taán trõ àaåi phu, öng Haân laâm
thûúång sô Haân Lêm viïån. Thúâi
Nhên Töng, giùåc Möng-Nguyïn
sang xêm lûúåc, hai öng àïìu laâm
tûúáng ài àaánh giùåc, thuã haå laâ 50
trai traáng trong laâng. Hai võ sau
naây vïì dûúäng giaâ úã Phûúång Vuä,
khi mêët vua cho pheáp haâng ngaây
Phûúång Vuä ngaây múái
lêåp dinh úã chöî naâo, thò xêy àïìn thúâ
cuáng chöî àoá.
Chó tiïëc miïëu Têy àaä bõ phaá
huyã, cuäng nhû miïëu Àöng (thúâ
Àöng haãi àaåi vûúng Nguyïîn Phuåc,
àêy laâ möåt nhên vêåt lõch sûã coá thêåt,
thúâi Lï Thaánh Töng ài àaánh
Chiïm Thaânh (1471) öng phuå traách
taãi lûúng, gùåp baäo, liïìn cho thuyïìn
traánh baäo nïn chúã lûúng àïën trêån
àõa khöng àuáng kyâ haån, bõ vua Lï
Thaánh Töng sai cheám àêìu... Quên
xoát xa cho öng vò sinh mïånh binh
dên maâ phaåm quên lïånh, phaãi
chïët, nïn lêåp àïìn thúâ úã nhiïìu núi
maâ öng àaä ài qua.
Theo caác võ laäo laâng, Phûúång
Vuä coá 8 di tñch lõch sûã nghïå thuåêt
(Àònh, chuâa Hûng Long, Vùn chó,
hai miïëu Àöng Têy, hai miïëu
Quan Quêån, vaâ lùng àaá hai cuå Tiïën
Xûúng). Nay chó coân laåi 3, laâ Lùng
àaá cuå Tiïën Xûúng, Àònh, Miïëu
Quan Quêån.
Möåt laâng quï vùn hiïën, vaâ hún
thïë nûäa, ngûúâi laâng-nhêët laâ danh sô
Àinh Danh Baá, Àöìng tri phuã Gia
Hûng. Rêët nhiïìu ngûúâi gioãi nho-y-
lyá-söë, laåi nhiïìu ngûúâi gioãi kiïm
vùn-voä. Àiïìu àùåc biïåt laâ caác khoa
danh thúâi Nho àûúåc “phên phöëi”
rêët àïìu cho caác hoå vaâ caác ngoä xoám
cuãa laâng chûá khöng chó têåp trung
vaâo möåt hoå naâo. Àoá cuäng laâ möåt
àùåc trûng cuãa laâng vùn hiïën
Phûúång Vuä, khiïën cho caác hoå caã
laâng àïìu caãm thêëy vinh dûå nhû
nhau. Vaâ sûå àöë kyå, vöën khaá phöí
biïën úã caác laâng quï àaä khöng in
vaâo têm thûác ngûúâi Phûúång Vuä.
Hoå hoaâ nhaä, quyá troång ngûúâi hiïìn
taâi, àoaân kïët tûúng thên tûúng aái...
Giûäa caánh àöìng xanh baát ngaát,
coá höì nûúác röång xanh ngùn ngùæt.
Àûúâng ra àöìng cuäng àûúåc traãi bï
töng, nöëi vúái nhûäng ngöi laâng vùn
hoaá xung quanh. Giûäa àöìng xanh
àoá, coân giûä àûúåc hai ngöi quaán cöí
xêy bùçng gaåch, rêët kiïn cöë, coá keã 3
chûä lúán: Àinh Chi Taåo. Do doâng hoå
Àinh àêìu tû xêy dûång àïí ngaây
trûúác baâ con ài laâm àöìng coá chöî
truá khi mûa, chöî nghó khi nùæng.
Theo caác cuå giaâ noái laåi thò chó do
möåt gia àònh hoå Àinh haâo phoáng
coá cuãa xêy dûång.
Laâ möåt ngöi laâng bònh dõ, ngûúâi
dên söëng hïët sûác bònh dõ, laâng coân
giûä àûúåc khaá nguyïn veån sûå hiïëu
àïî tön kñnh ngûúâi cao tuöíi, thêìy
giaáo, hoåc giaã... Nhûäng ngûúâi coá
hoåc cuäng toã ra khiïm nhûúâng. Tuy
nhiïn, hoå söëng vúái tinh thêìn cuãa
thúâi àaåi múái, chûá khöng phaãi maäi
öm lêëy nhûäng huã tuåc, àïí maâ kòm
haäm sûå phaát triïín cuãa thïë hïå kïë
tiïëp. Laâng múái múã röång àûúâng
truåc chñnh, àöí bï töng, thïnh thang
röång, traãi daâi caã möåt ngöi laâng
röång gêìn 2 cêy söë. Nhûäng con ngoä
song song nhau, nhû nhûäng bêåc
cuãa cêy thang. Möîi ngoä laâ möåt
xoám, vaâ thûúâng coá cöíng xoám
riïng.
Àûúâng laâng Phûúång Vuä
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
65
DOANH NGHIÏÅP VÙN HIÏËN

TRAÁCH NHIÏåM XAÄ HÖÅI CUÃA DOANH NGHIÏåP

LAÂ MÖÅT PHÊÌN CUÃA ÀAÅO ÀÛÁC KINH DOANH
BUÂI KHAÁNH NGUYÏN (thûåc hiïån)

Phaát triïín bïìn vûäng khöng coân laâ khaái niïåm chó daânh riïng cho caác nûúác àaä phaát triïín. Hiïån nay, vêën àïì phaát triïín cên bùçng giûäa kinh tïë, xaä
höåi vaâ möi trûúâng àang trúã thaânh nhu cêìu bûác thiïët àöëi vúái moåi quöëc gia trong böëi caãnh sûå an toaân chung vaâ phöìn thõnh lêu daâi cuãa toaân nhên
loaåi phuå thuöåc vaâo möëi liïn kïët chùåt cheä cuãa caác caá nhên vaâ töí chûác. Tû duy vïì kinh doanh hiïån àaåi àang coá sûå chuyïín hûúáng maånh meä, tûâ
chöî taåo ra saãn phêím dõch vuå cho khaách haâng àang dêìn hûúáng túái muåc tiïu taåo ra nhiïìu giaá trõ cho cöång àöìng. Àïí hiïíu roä hún vïì tû duy chiïën
lûúåc naây cuãa caác doanh nghiïåp nûúác ngoaâi taåi VN, chuáng töi coá cuöåc troâ chuyïån vúái öng Nguyïîn Vùn Haão, Phoá Töíng Giaám àöëc Cöng ty Baão hiïím
nhên thoå Prudential VN, möåt doanh nghiïåp àaä thûåc hiïån nhiïìu hoaåt àöång xaä höåi - cöång àöìng trong quaá trònh hoaåt àöång gêìn 10 nùm qua.

+ Theo öng thò cöång àöìng doanh nghiïåp vaâ cöång

àöìng xaä höåi coá aãnh hûúãng àïën nhau nhû thïë naâo?
- Töi quan niïåm cöång àöìng xaä höåi laâ khaái niïåm múã
röång cuãa thõ trûúâng, coá khaã nùng ào lûúâng giaá trõ
doanh nghiïåp. Cöång àöìng doanh nghiïåp laâ àún võ chuã
yïëu taåo ra sûå phöìn thõnh chung cho xaä höåi, ngûúåc laåi
cöång àöìng xaä höåi laâ möi trûúâng quyïët àõnh sûå thaânh
baåi cuãa doanh nghiïåp.Têåp àoaân Prudential coá möåt vùn
hoáa riïng vïì thûåc hiïån traách nhiïåm cöång àöìng, trong
àoá tûâ chiïën lûúåc cêëp têåp àoaân, chuáng töi àaä rêët quan
têm àïën viïåc phaát triïín cöång àöìng àõa phûúng núi
Prudential hoaåt àöång bïn caånh chiïën lûúåc kinh doanh
toaân cêìu. Chuáng töi goåi àoá laâ mö hònh “hai cöåt truå” bïìn
vûäng trong kinh doanh.
+ Xin öng cho biïët Cöng ty BHNT Prudential VN
coá nhûäng hoaåt àöång xaä höåi - cöång àöìng gò?
- Traách nhiïåm xaä höåi (Corporate Social Öng Nguyïîn Vùn Haão vaâ GS Hoaâng Chûúng
Responsibility) laâ neát vùn hoáa àûúåc Prudential VN
thûâa hûúãng tûâ Têåp àoaân Prudential toaân cêìu. Taåi VN, trïn toaân quöëc tham gia vaâ hiïën tùång hún 2.500 àún võ
chuáng töi thûåc hiïån nhiïìu chûúng trònh xaä höåi, têåp maáu. Ngoaâi ra, khi coá thiïn tai hay thaãm hoåa nhên àaåo
trung vaâo möåt söë lônh vûåc quan troång nhû höî trúå nhên nhû baäo Chanchu, sêåp cêìu Cêìn Thú... chuáng töi àïìu coá
àaåo, giaáo duåc vaâ thïí thao. mùåt àïí höî trúå taâi chñnh khêín cêëp cho caác naån nhên.
Vïì höî trúå nhên àaåo, “Pru - Tònh nguyïån” laâ möåt Vïì giaáo duåc, trong 9 nùm qua, chuáng töi phöëi húåp
phong traâo lúán àûúåc phaát àöång haâng nùm nhên dõp vúái baáo Saâi Goân Giaãi Phoáng töí chûác giaãi thûúãng “Voä
sinh nhêåt Cöng ty vúái sûå hûúãng ûáng cuãa laänh àaåo Trûúâng Toaãn” tön vinh caác giaáo viïn xuêët sùæc vaâ cuöåc
Cöng ty cuâng 1.500 nhên viïn vaâ gêìn 40.000 àaåi lyá trïn thi viïët “Prudential - Vùn hay chûä töët” daânh cho hoåc
toaân quöëc vúái caác hoaåt àöång cuå thïí nhû hiïën maáu nhên sinh phöí thöng taåi TP. HCM vaâ toaân böå 13 tónh thaânh
àaåo, tùång quaâ ngûúâi ngheâo, tröìng cêy xanh, queát doån khu vûåc Àöìng bùçng Söng Cûãu Long. Lïî trao caác giaãi
àûúâng phöë... Ngaây 1/11 vûâa qua, chûúng trònh “Hiïën thûúãng naây àang àûúåc töí chûác vaâo àuáng thaáng 11 naây
maáu nhên àaåo” cuãa nhên viïn vaâ àaåi lyá Prudential taåi àïí chaâo mûâng Ngaây nhaâ giaáo VN. Prudential VN cuäng
TP.HCM àaä àoáng goáp hún 300 àún võ maáu. Tñnh àïën laâ nhaâ taâi trúå cuãa caác chûúng trònh hoåc böíng nöíi tiïëng
nay, chuáng töi àaä thûåc hiïån viïåc hiïën maáu cûáu ngûúâi nhû Chevening, Trêìn Vùn Ún, “Thùæp saáng ûúác mú”,
liïn tuåc trong 9 nùm, vúái hún 20.000 nhên viïn, àaåi lyá “Tiïëp sûác àïën trûúâng”.

VÙN HIÏËN
66 VIÏÅT NAM
 Ngoaâi ra, Prudence laâ möåt quyä phaát triïín xaä höåi àûúåc
Têåp àoaân Prudential toaân cêìu thaânh lêåp daânh riïng cho LÏ VÙN TRIÏÍN
VN àïí höî trúå trong lônh vûåc giaáo duåc àaâo taåo vaâ thïí thao.
Giaãi Quêìn vúåt thanh thiïëu niïn toaân quöëc Prudence Cup
do Quyä Prudene phöëi húåp vúái Liïn àoaân quêìn vúåt VN töí
chûác àaä thaânh cöng trong 6 muâa giaãi qua, laâ tiïìn àïì àïí taåo
Toác àen
àaâ phaát triïín cho caác vêån àöång viïn treã taâi nùng, vñ duå Lï
Toác àen - giúâ khöng àen nûäa
Nguyïîn Thuây Trang. Hiïån Thuây Trang àaä àûúåc àûa sang
Múái àoá maâ àaä thay maâu
têåp huêën taåi Myä vaâ àang àaåt nhûäng thaânh tñch quan troång
Phöë phûúâng nhuöåm nhanh àïën thïë
taåi caác giaãi àêëu cuãa Myä.
Ngúä ngaâng gùåp laåi hoe nêu
+ Giaá trõ nhûäng chûúng trònh xaä höåi - cöång àöìng àûúåc
Prudential cam kïët taåi VN laâ bao nhiïu?
Coân àêu - oáng àen böì kïët
- Riïng Quyä Prudence daânh cho VN coá giaá trõ 2,7 triïåu
Ngaát thúm hûúng bûúãi, hûúng muâi
àöla Myä, àaä giaãi ngên 1,3 triïåu àöla cho giai àoaån 2003 -
Quanh nùm nûúác mûa em göåi
2006 vaâ àûúåc böí sung thïm 1,4 triïåu àöla cho giai àoaån
Böìng bïình nhû laâ mêy tröi.
tiïëp theo 2007 -2010. Ngay trong thaáng 8 nùm nay,
Prudential VN àaä cöng böë chûúng trònh hoåc böíng cöng
Àêu röìi toác daâi ngaây êëy
nghïå thöng tin cuãa Quyä Prudence vúái töíng giaá trõ 5 tyã
Taán coå nghiïng che hai ngûúâi
àöìng daânh cho hoåc sinh, sinh viïn VN. Nhûäng chûúng Cûá ài, ài hoaâi, ài maäi
trònh phaát triïín cöång àöìng khaác àïìu àûúåc chuáng töi xem Buâa mï em thaã möåt àúâi...
xeát múã röång quy mö vaâ mûác àöå àêìu tû nïëu àûúåc àaánh giaá
laâ coá hiïåu quaã xaä höåi töët. Vêîn coân doâng söng tuöíi thú
+ ÚÃ VN chûa coá chñnh saách cuå thïí miïîn giaãm thuïë cho Bïën Àoan - Hiïìn Quan coân àoá
caác doanh nghiïåp tham gia hoaåt àöång cöång àöìng. Vêåy Söng Thao bao muâa caån luä
theo öng, taåi sao möåt söë doanh nghiïåp vêîn thûåc hiïån caác Àïm ngaây vêîn chaãy trong töi.
hoaåt àöång àoá möåt caách tûå nguyïån?
- Tû duy kinh doanh hiïån àaåi trong thïë kyã 21 àaä coá Nùæng mûa àaä laâm thay àöíi
bûúác chuyïín quan troång tûâ muåc tiïu “töëi àa hoáa lúåi Toác àen - naây toác àen úi...
nhuêån” sang “töëi àa hoáa lúåi ñch”. Cuöåc khuãng hoaãng taâi Thõ xaä Phuá Thoå 04 -2006
chñnh thïë giúái vûâa qua cho thêëy thõ trûúâng àaä bõ mêët cên
bùçng nghiïm troång. Cuäng nhû möåt chñnh phuã, möåt têåp
àoaân taâi chñnh cêìn phaãi duy trò cên bùçng giûäa phaát triïín
kinh tïë vaâ àêìu tû xaä höåi. Àoá laâ con àûúâng ài vûäng chùæc Trûúác muâa xuên
nhêët. ÚÃ VN, chûa coá chñnh saách miïîn giaãm thuïë nhùçm
khuyïën khñch doanh nghiïåp thûåc hiïån nghôa vuå xaä höåi Hònh nhû àaä rêët lêu röìi
nhûng khöng phaãi moåi doanh nghiïåp àïìu thúâ ú vúái caác Mûa xuên laåi àïën trùæng àöi vai troân
vêën àïì xaä höåi, möi trûúâng. Tuy khöng phaãi laâ töí chûác Anh nhòn sùæc coã xanh non
nhên àaåo hay xaä höåi nhûng Prudential hiïíu àûúåc caác vêën Biïët loâng àêët cuä vêîn coân thanh tên
àïì cuãa VN vaâ khöng coi mònh laâ “khaách” taåi àêy. Chuáng Bêëm chuöng àiïån thoaåi mêëy lêìn
töi hoaåt àöång taåi VN vaâ chõu sûå chi phöëi nhêët àõnh tûâ thõ Cêìm lïn, àùåt xuöëng, têìn ngêìn laåi thöi
trûúâng VN, nïn viïåc àoáng goáp chung vaâo caác hoaåt àöång Em phêån em, töi phêån töi
xaä höåi cöång àöìng taåi VN laâ viïåc laâm tûå nhiïn, tûå nguyïån. Maâ mong thò suöët möåt àúâi vêîn mong
+ Cuöëi cuâng, xin öng kïí laåi möåt lêìn tham gia hoaåt Tuöíi thú coân roái trong loâng
àöång cöång àöìng cuãa Cöng ty àïí laåi cho öng nhiïìu caãm Bûúác chên khuya súám, caánh àöìng quï hûúng
xuác nhêët? Bêy giúâ möîi àûáa möåt phûúng
- Töi tûâng trûåc tiïëp tham gia nhiïìu hoaåt àöång cûáu trúå Noái sao cho àùång lúâi thûúng thuúã naâo...
nhên àaåo vaâ têët caã nhûäng lêìn àoá àïìu àïí laåi cho töi caãm
xuác maånh meä. Àùåc biïåt, àïën tùång quaâ taåi Trung têm naån
nhên chêët àöåc da cam taåi Àöng Haâ, Quaãng Trõ vaâ thùm 5
em beá laâ anh chõ em ruöåt mêët caã cha lêîn meå trong baäo
Chanchu taåi Àaâ Nùéng laâ nhûäng lêìn khiïën töi rêët xuác àöång.
Àiïìu àoá nhùæc nhúã töi rùçng têët caã chuáng ta àïìu coá möåt möëi
raâng buöåc lêîn nhau theo möåt caách àùåc biïåt naâo àoá, vaâ
cöång àöìng cêìn sûå raâng buöåc naây àïí cuâng töìn taåi.

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

67
NHÕP CÊÌU BEÂ BAÅN

MÖÅT VUÂNG TUÖÍI THÚ MYÄ

TRAÂN ÀÊÌY ÊM NHAÅC VIÏåT
GS.TS NGUYÏÎN THUYÏËT PHONG (Viïån CERA - Viïåt Nam)

Treã thú rêët höìn nhiïn nhû tiïëng nhaåc ài vaâo tai chuáng ta trong cöng viïn hay ngoaâi àûúâng phöë. Nhûäng êm thanh êëy àïën vaâ ài khöng heån
trûúác. Töi ài trïn con àûúâng êm nhaåc hún 50 nùm, êm thanh cûá thïë maâ àïën vaâ ài. Vaâ töi cuäng àaä bùæt gùåp nhûäng àiïìu kyâ diïåu cuãa treã
thú trong löå trònh êm nhaåc cuãa mònh úã nhiïìu núi trïn thïë giúái maâ töi àaä ài qua. Nhûäng nöîi vui mûâng, nhûäng raåo rûåc nhû ngaây Xuên khi
caác em àûúåc nghe tiïëng àaân bêìu, àaân klöng-puát, àaân t’rûng, saáo truác, hay tiïëng tröëng cúm vang lïn úã caác trûúâng mêîu giaáo, tiïíu hoåc,
trung hoåc núi töi tûâng àïën hûúáng dêîn êm nhaåc.

Hoåc sinh trûúâng tiïíu hoåc úã thaânh phöë

Burlington chúi àaân T'rung

khi 10, 15 nùm sau vö tònh gùåp laåi

caác em úã àaåi hoåc, nhùæc chuyïån cuä,
êm thanh cuä caâng caãm thêëy niïìm
vui nhên àöi: Êm nhaåc Viïåt Nam
sao maâ tuyïåt vúái thïë! Noá vêîn úã maäi
trong têm thûác caác em khi haát laåi
cho töi nghe cêu Coâ laã, cêu Lyá cêy
GS.TS Nguyïîn Thuyïët Phong hûúáng dêîn vïì nguyïn tùæc vêåt lyá cuãa àaân bêìu
böng, tiïëng t’rûng, tiïëng àaân bêìu...
Trong böëi caãnh giaáo duåc êm
nhaåc êëy, caác hoåc sinh Myä hoåc bêët

Ê
m nhaåc töi choån àûa ra
giúái thiïåu vúái caác em laâ
nhûäng cêu ca dao, nhûäng
baâi àöìng dao, nhûäng nhaåc cuå dên
töåc Viïåt Nam nheå, xinh, dïî nghe,
dïî thûåc têåp, àöìng thúâi tûâ àoá caác
em cuäng coá thïí chïë taåo mö hònh.
Mùåc duâ lõch laâm viïåc úã hún 40
trûúâng àaåi hoåc vaâ caác thñnh phoâng
êm nhaåc úã caác nûúác, caác tiïíu bang
Hoa Kyâ dêìy àùåc, nhûng nhu cêìu
mang êm nhaåc àïën tuöíi thú vêîn
luön nùçm trong ûúác voång cuãa töi.
Töi muöën laâm caái gò àoá cho tuöíi
thú. Tuöíi thú cuãa töi hay cuãa caác
em àïìu coá möåt caái gò giöëng nhau.
Àïën vúái caác em, töi cuäng tòm laåi
chñnh mònh. Caã hai àïìu coá möåt nhu
cêìu: Möåt niïìm vui qua êm thanh.
Töi neán chuát thúâi gian giaãng daåy
caác lúáp Cao hoåc, Tiïën sô úã caác àaåi
hoåc àïí coá dõp tiïëp cêån caác em. New
Hampshire, Boston, Ohio,
California, röìi laåi Washington, v.v.
núi naâo töi àïën àïìu coá möåt kyã niïåm
vúái caác em thêåt khoá quïn. Nhêët laâ
cûá gò cuäng laâ Myä. Vò thïë, caác
chûúng trònh hûúáng dêîn êm nhaåc
Viïåt Nam ài vaâo tim caác em nhû
möåt àiïìu gêìn guäi, khöng xa laå.
Nhiïìu baâ meå cuäng xin àïën nghe vaâ
nùæm tay con mònh àïí trúå giuáp
àaánh tûâng tiïëng àaân; con haát tiïëng
Viïåt, meå vöî tay khen hay. Caác em
thûúâng phaãn ûáng úã möåt àiïím
chung sau caác buöíi daåy: Êm nhaåc
Viïåt dïî thñch, nheå nhaâng, àaáng
yïu, chùèng nhûäng khöng kyâ quùåc
maâ coân phaãi noái tuyïåt diïåu. “It’s

VÙN HIÏËN
68 VIÏÅT NAM
cool! Awsome!” Caác em tranh
nhau maâ chúi àaân. Trong tay caác
em coân coá haânh trang laâ caác saách
giaáo khoa maâ töi àaä soaån hoùåc húåp
soaån vúái caác nhaâ giaáo Myä nhû
From Rice Paddies and Temple
Yards (“Tûâ ruöång luáa àïën sên
àònh”, nxb. World Music Press)
hay Bridges to Asia (“Nhõp cêìu
chêu AÁ”, nxb. Silver Burdett Ginn).
Saách coá khi àûúåc taái baãn àïën lêìn
thûá 5, coá keâm theo CD. Nhûäng baâi
haát traãi qua 3 cöng àoaån thûåc têåp
göìm: (1) àoåc lúâi bùçng tiïëng Viïåt, (2)
haát lúâi bùçng tiïëng Viïåt, vaâ (3) haát
lúâi dõch bùçng tiïëng Myä. Cöng àoaån
thûá 3 laâ khoá khùn nhêët. Trong ban
biïn têåp göìm caác nhaåc sô, caác nhaâ
ngûä hoåc, caác nhaâ giaáo duåc êm nhaåc
(music educators) laâm viïåc vúái
Lùæng nghe tiïëng àaân tranh cuãa cö Töë Trinh
nhau caã nùm àïí baân röët raáo tûâ caách
chuyïín ngûä laâm sao khöng traái tai,
choái tai, nghõch yá. Thûåc ra viïåc naây
khöng dïî chuát naâo! Nhûng cöë laâm
sao àïí caác em khöng phaãi laâ ngûúâi
Viïåt maâ “haát” àûúåc tiïëng Viïåt laâ
chñnh yïëu (vò ngön ngûä naâo cuäng
coá neát àùåc trûng cuãa êm nhaåc nûúác
àoá), coân haát bùçng tiïëng Myä laâ vui
chúi, taåo neát thên thiïån giûäa hai
nïìn vùn hoáa khaác nhau.
Ñt khi töi gùåp àûúåc caác em
ngûúâi göëc Viïåt mònh. Nhûng möîi
khi gùåp àûúåc vaâi em, trong loâng töi
mûâng lùæm. Töi tûå nhuã “daåy ai cho
bùçng daåy ngûúâi mònh, duâ laâ treã
nhoã, àïí hiïíu vaâ mong giûä gòn àûúåc
phêìn naâo baãn sùæc vùn hoáa mònh
núi xûá ngûúâi!” Hai mûúi nùm day
dûát trong luác ài thûåc têåp cho treã
em Myä, viïët xong baãn thaão saách
hún 10 nùm (vúái phuå baãn veä do
hoåa sô Nguyïîn Thõ Húåp cöëng
hiïën), sau cuâng töi tòm àûúåc möåt
cú höåi xuêët baãn quyïín Êm nhaåc –
Niïìm vui tuöíi thú do caác anh chõ
em úã Giaãi Khuyïën Hoåc, Nam
California, xuêët baãn (2003). Àêy coá
thïí xem laâ saách giaáo khoa àêìu tiïn
bùçng tiïëng Viïåt vïì êm nhaåc truyïìn
thöëng daânh cho thiïëu nhi Viïåt bïn
ngoaâi nûúác Viïåt Nam, lyá do laâ vò
hêìu hïët caác saách êm nhaåc daânh cho
caác em, ngoaâi nûúác thò àaä àaânh,
nhûng trong nûúác töi cuäng chûa
bao giúâ thêëy trïn kïå caác nhaâ saách
lúán! Töi caãm thêëy mònh haânh trònh
trong cö àún.
Böå sûu têåp hún 20 nhaåc cuå Viïåt
Nam cuãa töi cuäng taåm àuã àïí cho
caác em hiïíu vïì 3 khña caånh: (1)
hònh daáng vaâ trang trñ àeåp, (2)
nguyïn tùæc vêåt lyá vïì phaát êm àùåc
trûng Viïåt Nam, vaâ (3) caách chúi lyá
thuá. Caác em rêët thñch vaâ êën tûúång
vïì noá khaá àêåm. Töi hiïíu àûúåc àiïìu
naây khi nhêån àûúåc hùçng trùm bûác
veä cuãa caác em tùång töi (khaá ngöå
nghônh vaâ dïî thûúng) vïì caác nhaåc
cuå maâ caác em àaä hoåc möåt vaâi tuêìn
trûúác àoá khöng quïn coá lúâi caãm ún
thêìy vaâ yïu Viïåt Nam.
Êm nhaåc Viïåt Nam trong giaáo
trònh tiïíu hoåc úã Myä cuäng laâ möåt
phêìn àïì taâi haân huyïn giûäa töi vaâ
Phu nhên töíng thöëng Hillary
Clinton trong luác troâ chuyïån trûúác
buöíi vinh danh töi taåi Nhaâ trùæng,
thaáng 9 nùm 1997. Duâ baâ laâ möåt
nhaâ luêåt hoåc, nhaâ chñnh trõ, nhûng
baâ quan têm rêët nhiïìu vïì nghïå
thuêåt, quen rêët nhiïìu nghïå sô, vaâ
thñch baân vïì giaáo duåc tuöíi thú. Baâ
ghi nhêån vaâ caãm ún moåi viïåc laâm
êëy cho treã em cuäng nhû cho cöång
àöìng Myä. Nhûäng gò êm nhaåc Viïåt
coá thïí àoáng goáp cho vùn hoáa Myä
buöíi vinh danh êëy cuäng àaä noái lïn
phêìn naâo. Êm thanh Viïåt àïën vúái
caái xûá àa vùn hoáa naây (“chêåu hoâa
tan”, melting pot) möåt caách “höìn
nhiïn” vaâ sûå tiïëp nhêån úã Myä nöìng
nhiïåt tûâ têìng lúáp tuöíi thú àïën
ngûúâi lúán.
Chuáng ta coá thïí nhòn vêën àïì
möåt caách khaách quan rùçng êm
nhaåc gêy êën tûúång nhiïìu nhêët úã
tuöíi thú. Caác em seä nhúá maäi nhûäng
êm thanh nghe àûúåc bùçng tai phên
tñch vaâ traái tim caãm nhêån. Ngûúâi
lúán àöi khi quïn mêët möåt àiïìu: caác
em coá möåt trûåc giaác rêët maånh, coá
khaã nùng phên tñch (bùçng tû duy)
vaâ caãm nhêån kyâ diïåu. Laåi nûäa, àoá
laâ traách nhiïåm cuãa ngûúâi lúán trong
lônh vûåc êm thanh “hûäu cú” êëy, laåi
chûáa àûång caái vùn hoáa göëc cuãa
möåt dên töåc. Caác nhaâ giaáo duåc êm
nhaåc àïìu àöìng yá rùçng tuöíi thú cêìn
coá êm nhaåc àïí tùng trûúãng. Nhûng
êm nhaåc truyïìn thöëng dên töåc nïn
bùæt àêìu ngay úã hoåc àûúâng tuöíi thú,
thêåm chñ úã bêåc mêîu giaáo, àïí àõnh
hûúáng goác àöå vùn hoáa cuãa caác em
trûúác khi trûúãng thaânh tiïëp thu caác
loaåi nhaåc khaác. Àoá laâ àiïìu töi hoåc
àûúåc tûâ caái àeåp tuöíi thú cuãa chñnh
mònh úã Àöìng bùçng söng Cûãu Long
vaâ, qua kinh nghiïåm êëy, töi gieo
vaâo loâng tuöíi thú úã Myä. Caác em
höìn nhiïn nhêån, khöng chuát ngaåc
nhiïn hay chöëi tûâ.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
69
NHÕP CÊÌU BEÂ BAÅN

“BAÃN NÙNG” SÙN AÃNH

MARC RIBOUD
Nùm nay 85 tuöíi, vúái möåt gia taâi àöì söå göìm nhûäng bûác aãnh chiïën tranh, phoáng sûå àúâi
thûúâng, aãnh chên dung chuåp úã khùæp núi trïn thïë giúái, tûâ chêu AÁ túái chêu Êu, tûâ chêu
Myä túái chêu Phi, nhûng bñ quyïët duy nhêët cuãa nhaâ nhiïëp aãnh lûâng danh ngûúâi Phaáp Marc
Riboud chó laâ “chuåp aãnh theo baãn nùng”. Nhiïëp aãnh gia cûåu traâo ngûúâi Phaáp Marc
Riboud seä àûúåc tön vinh vúái giaãi Thaânh tûåu Troån àúâi taåi lïî trao giaãi Nhiïëp aãnh Thïë giúái
Sony vaâo ngaây 14-19/4 túái taåi Cannes (Phaáp).

Marc Riboud

Jan Rose Kasmir trûúác haâng raâo lñnh Myä

TAÁC GIAÃ BÛÁC AÃNH CHÖËNG CHIÏËN TRANH NÖÍI TIÏËNG
THÏË GIÚÁI
Öng Scott Gray, Giaám àöëc Giaãi
Nhiïëp aãnh Thïë giúái, noái: “Giaãi
Nhiïëp aãnh Thïë giúái Sony thêåt vinh
haånh khi àûúåc trao giaãi Thaânh tûåu
Troån àúâi cho ngûúâi àaä cöëng hiïën
hún 50 nùm àïí nùæm bùæt àûúåc moåi
ngoác ngaách cuãa thïë giúái, tûâ cuöåc
chiïën úã Viïåt Nam, cuöåc Caách maång
Vùn hoáa úã Trung Quöëc túái cuöåc
söëng thûúâng nhêåt úã Paris”.
Marc Riboud laâ taác giaã cuãa möåt
trong nhûäng bûác aãnh phaãn chiïën
nöíi tiïëng nhêët thïë giúái, chuåp caãnh
cö gaái treã coá tïn laâ Jan Rose Kasmir
trong tay cêìm böng hoa vaâ mùæt
nhòn chùçm chùçm vaâo haâng raâo lñnh

VÙN HIÏËN
70 VIÏÅT NAM
Myä àûáng chùån haâng ngaân ngûúâi
phaãn àöëi cuöåc chiïën úã Viïåt Nam
trûúác Lêìu Nùm goác, Washington
DC, ngaây 21/10/1967. “Cö gaái vûâa
bûúác túái, cöë gùæng bùæt àûúåc aánh mùæt
cuãa nhûäng ngûúâi lñnh, coá thïí laâ
nhùçm àöëi thoaåi vúái hoå. Töi coá caãm
giaác nhûäng ngûúâi lñnh naây e súå cö
gaái, chûá cö khöng hïì run súå khi
àûáng trûúác haâng lûúäi lï cuãa hoå”,
nhiïëp aãnh gia Riboud nhúá laåi giêy
phuát öng chuåp bûác hònh naây.
NHIÏËP AÃNH CHÓ NHÛ MÖÅT THUÁ VUI TAY TRAÁI
Marc Riboud sinh nùm 1923 taåi
thaânh phöë Lyon, Marc Riboud
bêëm maáy têëm aãnh àêìu tiïn trong
àúâi vaâo nùm 14 tuöíi. Laâm quen vúái
maáy aãnh tûâ rêët súám, khúãi àêìu vúái
chiïëc maáy Kodak cuä kyä cuãa cha àïí
laåi, nhûng àïën têån nùm ngoaâi 20
tuöíi, öng múái bùæt àêìu chñnh thûác
nghiïn cûáu vïì kyä thuêåt nhiïëp aãnh.
Tûâ nùm 1943 cho àïën nùm
1945, Riboud tham gia phong traâo
phaãn chiïën úã Phaáp, vaâ theo hoåc
ngaânh kyä thuêåt. Cho àïën nùm
1951, öng vêîn laâm viïåc vúái võ trñ
möåt kyä sû taåi möåt vaâi nhaâ maáy úã
Lyon, nhiïëp aãnh chó nhû möåt thuá
vui tay traái cuãa öng. Nùm 1953,
öng gùåp Henri Cartier-Bresson vaâ
Robert Capa, nhûäng ngûúâi saáng “Ngûúâi sún thaáp Eiffeel”
lêåp Magnum, vaâ nhêån lúâi laâm viïåc
chiïën tranh thïë giúái thûá 2 úã Phaáp, tûâng hai lêìn giaânh giaãi thûúãng
cho haäng thöng têën naây. Trong gêìn
ba thêåp kyã úã àêy, Marc Riboud àaä cho àïën chêu AÁ, Trung Àöng, chêu nhiïëp aãnh cuãa Cêu laåc böå baáo chñ
laâm nïn thaânh cöng cho haäng Phi vaâ chêu Êu. Öng coá khaã nùng quöëc tïë vaâ coá triïín laäm thaânh tûåu
thöng têën naây vúái nhûäng bûác aãnh chöåp àûúåc nhûäng khoaãnh khùæc vö taåi Baão taâng Myä thuêåt hiïån àaåi
phaãn chiïën thêëm àêîm tñnh nhên cuâng àùæt giaá trong cuöåc söëng, àiïìu Paris vaâ Trung têm AÃnh baáo chñ
vùn. Öng cuäng giûä nhûäng võ trñ naây àaä laâm nïn danh tiïëng cho quöëc tïë taåi New York.
quan troång trong thúâi gian laâm taåi nhûäng bûác aãnh. Caác taác phêím cuãa Traã lúâi phoãng vêën cuãa Reuters,
Magnum. Marc Riboud tûâng xuêët hiïån trïn Riboud cho biïët: “Töi cho rùçng,
Trong cuöåc àúâi cêìm maáy aãnh nhiïìu taåp chñ, túâ baáo nöíi tiïëng, nhû kinh nghiïåm cuãa töi coá àûúåc nhúâ
cuãa mònh, Marc Riboud tûâng àùåt Life, Geo, National Geographic, sûå àöåc lêåp. Höìi coân laâm úã
chên túái nhiïìu núi trïn thïë giúái, tûâ Paris-Match, Stern... Marc Riboud Magnum, töi tûâng tûâ chöëi möåt húåp

Möåt söë taác phêím khaác cuãa Marc Riboud

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

71
NHÕP CÊÌU BEÂ BAÅN
àöìng chuyïín nhûúång rêët quan
troång vúái taåp chñ National
Geographic, búãi töi cho rùçng möåt
söë àiïìu khoaãn quaá khùæt khe. Höìi
àoá, nhiïìu ngûúâi úã Magnum coân
cho rùçng töi mêët trñ”.
Riboud tin tûúãng rùçng “baãn
nùng” sùn aãnh, nùng khiïëu nhiïëp
aãnh bêím sinh laâ quan troång nhêët,
vaâ luön khùèng àõnh möîi khi bêëm
maáy, öng hoaân toaân khöng àïí yá
àïën kyä thuêåt, thêåm chñ nhiïìu luác
coân chùèng biïët àïën kyä thuêåt nûäa.
Tûâ nùm 1955 cho àïën 1957, öng
taác nghiïåp taåi ÊËn Àöå vaâ Trung
Quöëc. Àêìu thêåp kyã 60, öng coá mùåt
úã Liïn Xö cuä vaâ Algeria, taåi àêy
öng àaä chuåp àûúåc nhûäng hònh aãnh
vïì cuöåc àêëu tranh giaânh àöåc lêåp
cuãa nhên dên Algeria. Tûâ nùm
1968 àïën 1969, Marc Riboud lùn
löån taåi chiïën trûúâng Viïåt Nam. Taåi
àêy öng àaä ài tûâ Bùæc vaâo Nam, ghi
laåi àûúåc nhiïìu hònh aãnh quyá giaá vïì
cuöåc chiïën. Noái vïì nhûäng têëm aãnh
cuãa mònh, Riboud cho rùçng öng chó
cöë gùæng kïí laåi cêu chuyïån bùçng
caách nhòn tûâ caã hai phña, khaác vúái
Treã em Viïåt Nam nùm 1967
VÙN HIÏËN
72 VIÏÅT NAM
caách mö taã chó suáng öëng, xe tùng,
àaån phaáo... cuãa khöng ñt phoáng
viïn chiïën trûúâng khaác.
Öng chia seã: “Baån phaãi nhòn
nhêån sûå kiïån tûâ caã hai phña, duâ sûå
kiïån àoá liïn quan àïën möåt àêët
nûúác hay chó möåt thõ trêën nhoã. Àoá
laâ caách töi àaä laâm úã caã miïìn Bùæc vaâ
miïìn Nam Viïåt Nam trong cuöåc
chiïën tranh, hay úã Israel vaâ caác
nûúác A-rêåp. Töi laâm viïåc hoaân
toaân àöåc lêåp. Khi chuåp aãnh, àûâng
cöë gùæng tòm kiïëm, haäy theo sûå
maách baão cuãa baãn nùng, búãi vò khi
tòm kiïëm, nhiïìu khi baån seä boã qua
chñnh thûá mònh cêìn”.
Ngoaâi bûác aãnh chuåp cö gaái cêìm
hoa àûáng trûúác haâng raâo lñnh suáng
öëng àêìy mònh trong möåt cuöåc biïíu
tònh chöëng chiïën tranh Viïåt Nam
diïîn ra úã thuã àö Washington D.C
nöíi tiïëng kïí trïn, bûác aãnh danh
tiïëng khaác cuãa Marc Riboud laâ
“Ngûúâi sún thaáp Eiffeel”, chuåp taåi
Paris nùm 1953. Bûác aãnh mö taã möåt
ngûúâi thúå sún àang laâm viïåc taåi
cöng trònh kiïën truác nöíi tiïëng naây,
nhûng khöng phaãi trong tû thïë
bònh thûúâng maâ nhû àang muáa
lûúån giûäa nhûäng thanh theáp cuãa
ngoån thaáp, bïn dûúái laâ toaân caãnh
thaânh phöë Paris múâ aão.
Sûå hiu quaånh dûúâng nhû luön
coá mùåt trong caác bûác aãnh cuãa Marc
Riboud, cho duâ bûác aãnh àoá àûúåc
chuåp taåi Ankara hay Paris. Öng
cuäng hay nhêën maånh vaâo caãnh vêåt,
cêy cöëi, bêìu trúâi hay söng nûúác
nhûng trong aãnh cuãa öng, caãnh vêåt
duâ chiïëm khöng gian röång maâ vêîn
khöng hïì lêën aát con ngûúâi.
Thúâi gian sau naây, khi àaä ra
khoãi caác cuöåc chiïën, Marc Riboud
vêîn tiïëp tuåc ài vaâ chuåp úã nhiïìu núi
trïn thïë giúái, tuy nhiïn, nhû öng
noái, nhiïåt huyïët àaä giaãm ài ñt
nhiïìu, vaâ chuåp chuã yïëu laâm tû
liïåu. Öng ghi laåi têët caã nhûäng gò
mònh thñch, nhû caãnh vêåt úã Sún
Têy (Trung Quöëc), quêìn thïí àïìn
Angkor (Cam-pu-chia), Niger,
Beánareâs hay Acapulco... vaâ caã cuöåc
söëng thûúâng ngaây cuãa treã em úã
Paris...
(Theo Reuters)
VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM
73
GIAI PHÊÍM XUÊN KYÃ SÛÃU

VÙN HIÏËN
74 VIÏÅT NAM
VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM
75
GIAI PHÊÍM XUÊN KYÃ SÛÃU

VÙN HIÏËN
76 VIÏÅT NAM
VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM
77