CONTIDOS

COMPOENTES QUMICOS
QUMICOS.
MICOS. AUGA E SALES MINERAIS

1. OS COMPOENTES QUMICOS DA CLULA E A

IMPORTANCIA DOS ENLACES QUMICOS NA
MATERIA VIVA. Tipos, estrutura, propiedades e funcins.
2. BIOLEMENTOS E OLIGOELEMENTOS
3. MOLCULAS E NS INORGNICOS: AUGA E SALES
* A auga: Estrutura. Propiedades. Importancia biolxica
* Os sales minerais
4. FISICOQUMICA DAS DISPERSINS COLOIDAIS.
Difusin. Osmose. Dilise

UNIDADE 2.
de1430101_02

1 de 13

Quincena 1.
1 Avaliacin

A BASE MOLECULAR E FISICOQUMICA DA VIDA (I).

UNIDADE 2. COMPOENTES QUMICOS. AUGA E SALES MINERAIS.

1. OS COMPOENTES QUMICOS DA CLULA E A IMPORTANCIA DOS

ENLACES QUMICOS NA MATERIA VIVA.
Tipos, estrutura, propiedades e funcins.

A materia viva no noso planeta organizouse en torno a un elemento qumico: o

Carbono (C). Os tomos de carbono presentan catro posibilidades de enlace con
outros tomos iguais ou distintos. Poden, tamn, formar longas cadeas lineais,
ramificadas ou cclicas e, polo tanto, dar orixe a molculas complexas e moi variadas.
Por se isto non fose suficiente, o carbono pode formar enlaces dobres e triplos entre si
e tamn con outros elementos como o osxeno e o nitrxeno, cos que establece
enlaces fortes e estables, imprescindibles para a vida.
Pero o carbono non o nico elemento qumico que forma parte da materia viva; son
da orde de 40-70 elementos qumicos os que interveen en cantidades variables na
composicin da materia viva. A molcula de auga non s foi un mero soporte onde
xurdiu a vida, a auga forma o 70-80% do peso celular, polo que ademais do Carbono,
o Hidrxeno e o Osxeno son elementos imprescindibles para a vida. Na clula
atopamos molculas orgnicas como glcidos, lpidos, protenas, cidos nucleicos...
molculas que para formarse precisan de diversos elementos qumicos: carbono,
osxeno, hidrxeno, nitrxeno, fsforo, xofre...

Enlaces que interveen na materia viva

Atopamos enlaces covalentes e enlaces inicos.

Enlace covalente

Se dous ou mis elementos comparten electrns, frmase o enlace covalente, o que

sucede, por exemplo, entre dous tomos de Hidrxeno ( HH =1 enlace covalente non polar ou de carga elctrica
uniforme) ou dous tomos de Osxeno (O=O =2 enlaces
covalentes). Os enlaces covalentes son moi fortes,
rmpense con dificultade e son correntes entre tomos de
Carbono (C-C) dos compostos orgnicos (glcidos,
protenas...), e mesmo danse entre o Carbono e o
UNIDADE 2.
de1430101_02

2 de 13

Quincena 1.
1 Avaliacin

Hidrxeno (C-H enlace covalente non polar), entre o Hidrxeno e o Osxeno (H-O
enlace polar covalente de carga elctrica non uniforme sendo un lado da molcula
positivo e outro negativo, como sucede na molcula de auga) e neste caso as
molculas son dipolares.

Enlace inico
Cando dous ins con carga oposta se atraen electrostaticamente un cara ao outro,
dise que os une un enlace inico ou polar. Sucede co Cloro (Cl- anin) e o Sodio
(Na+ catin) para dar Cloruro Sdico ClNa (sal comn). O enlace inico rmpese con
facilidade e as substancias con enlace inico son solubles en auga.
Pontes de Hidrxeno
As molculas da auga entre si tenden a formar
enlaces dbiles de tipo ponte de hidrxeno
Estrutura da molcula de auga
por atraccin electrosttica. Este enlace
prodcese cando un protn H+ serve de elo
entre das molculas ou entre das partes
Ponte de Hidrxeno
dunha mesma molcula de gran tamao. As
pontes de hidrxeno son moito mis dbiles
que os enlaces covalentes (20-30 veces mis
dbiles), explican moitas propiedades da auga
que son fundamentais para a vida, por exemplo
que sexa lquida. Este enlace est tamn
presente nas protenas e nos cidos nucleicos e son responsables da sa estrutura
tridimensional.
Forzas de van der Waals.
Son as forzas gravitatorias de atraccin que hai entre as molculas. Estas forzas non
provocan cambios qumicos, pero si cambios nas propiedades das molculas de
lquidos e gases. Son forzas moi dbiles, pero teen importancia cando se suman
moitas atraccins.
Interaccins Hidrofbicas.
A base das interaccins hidrofbicas est en que as molculas polares tenden a unirse
entre si como sucede na auga; por este motivo as apolares replense e tenden, sa
vez, a xuntarse. A este tipo de interaccins deben a sa estrutura as membranas.

Actividade 3

UNIDADE 2.
de1430101_02

3 de 13

Quincena 1.
1 Avaliacin

2. BIOLEMENTOS E OLIGOELEMENTOS

Os elementos qumicos que interveen en cantidades variables na composicin da

materia viva, son os coecidos como Bioelementos ou elementos bioxnicos
(bos= vida e xenos = nacemento). Como estes elementos estn en proporcins moi
distintas podemos clasificalos en:
a) Bioelementos primarios, os que interveen en grandes cantidades.
b) Bioelementos secundarios, os que entran en menor proporcin na materia viva
comparados cos bioelementos primarios.
c) Oligoelementos, elementos que entran en moi pequenas proporcins.

BIOELEMENTOS.
Dos 70 elementos que forman parte da materia viva, aproximadamente 10-11 son
absolutamente imprescindibles para a constitucin das clulas e outros moitos para
que esta poida funcionar adecuadamente.
Bioelementos primarios: Constiten o 96% do total da materia viva. Dentro deste
grupo estn: C (carbono), O (osxeno), N (nitrxeno), H (hidrxeno), S (xofre) e P
(fsforo). Con estes biolementos constrense biomolculas como glcidos, lpidos,
protenas, cidos nucleicos, auga...
Bioelementos secundarios: Son elementos que entran
nunha proporcin menor, poden considerarse 5 ou 7
bioelementos. Dentro deste grupo temos o K (potasio),
Ca (calcio), Mg (magnesio), Cl (cloro), Na ( sodio), que
en conxunto representa o 3,3% do total. Se se inclen o
I (iodo) e Fe (ferro), que son importantes nalgns seres
vivos como sucede na especie humana, a porcentaxe
sobe ata o 3,9%.
Sodio e potasio son esenciais para a transmisin do impulso
nervioso.

Oligoelementos: Son elementos que estn en proporcins moi pequenas. Cocense

tamn como elementos traza, en conxunto constiten o 0,1% do total da materia viva.
Neste grupo temos Oligoelementos esenciais e non esenciais. Son oligoelementos
esenciais o Mn (manganeso), Cu (cobre), F (fluor) Si ( silicio), Cr (cromo), Se
UNIDADE 2.
de1430101_02

4 de 13

Quincena 1.
1 Avaliacin

(selenio)... Son oligoelementos non esenciais cerca de 45 elementos diferentes

como Al ( aluminio), Li (litio)... Algns destes s se atopan en determinadas plantas ou
animais. A carencia dos oligoelementos pode provocar problemas de sade e mesmo
a morte, pero o seu exceso provoca toxicidade e, as mesmo, pode chegar a provocar
tamn a morte.

Primarios

%
na
Elementos qumicos
materia viva
C, H, O, N, P, S
96%

Secundarios

3,9%

Bioelementos

3,3%

K, Ca, Mg ,Cl, Na

0,6%

I, Fe

Oligoelementos 0,1%

Cu, Zn, Mn, Co, Mo, Ni, Si...

Uns e outros son imprescindibles para a vida, independentemente das porcentaxes

que representen.

Actividade 4

UNIDADE 2.
de1430101_02

5 de 13

Quincena 1.
1 Avaliacin

3. MOLCULAS E NS INORGNICOS: A AUGA. OS SALES MINERAIS.

Os
elementos
qumicos
forman
molculas _biomolculas_ mis ou
menos complexas. A biomolculas,
para
poder
estudalas,
deben
extraerse dos seres vivos mediante
procedementos
fsicos
(nunca
qumicos, xa que se as fose, a sa
estrutura molecular alterarase). Os
procedementos empregados son a
filtracin, a dilise, a cristalizacin e
a centrifugacin; cando se separan
desta forma reciben o nome de
principios inmediatos.

centrifugadora

As biomolculas clasifcanse atendendo sa composicin en orgnicas e

inorgnicas. As molculas orgnicas estn formadas por cadeas de carbono e
denomnanse Glcidos, Lpidos, Prtidos e cidos nucleicos. As biomolculas
inorgnicas son as que non estn formadas por cadeas de carbono, como son auga,
sales minerais ou os gases.

A AUGA
Estrutura. Propiedades. Importancia biolxica

A auga unha biomolcula inorgnica. un

constitunte esencial nos seres vivos, sen ela a
clula non podera funcionar nin existir. A auga
a biomolcula mis abundante nos seres
vivos, o 65-95% do peso da maior parte das
formas vivas auga. Nas medusas, pode
alcanzar o 98% do volume do animal e na
leituga, o 97% do volume da planta. Dentro dos
organismos a proporcin de auga vara duns
rganos e estruturas a outros. O cerebro, o
tecido conxuntivo, embrins... conteen gran
UNIDADE 2.
de1430101_02

6 de 13

Quincena 1.
1 Avaliacin

cantidade de agua. As sementes, sos, pelo, dentes posen pouca cantidade de

agua na sa composicin.

-Estrutura
A auga una molcula formada por dous tomos de Hidrxeno e un de Osxeno
unidos por un enlace covalente. Esta unin proporciona unhas caractersticas
curiosas:

O enlace non se mantn en lia recta,

senn que est formando un ngulo de
case 105 .
A molcula de auga ten unha carga total
neutra.
A molcula de agua, anda sendo neutra,
forma un dipolo, aparece unha zona cun
diferencial de carga positivo na rexin do
Hidrxeno, e una zona con diferencial de
carga negativo na rexin do Osxeno.
O dipolo facilita a unin entre molculas,
formando pontes de hidrxeno que unen a parte electropositiva dunha
molcula coa electronegativa doutra.

Esta organizacin da auga d unha gran cohesin s molculas ao permitir que se

formen constantemente _aparecen e desaparecen_ enlaces ou pontes de hidrxeno
entre distintas molculas.

PONTE DE HIDRXENO

auga

- Propiedades da auga
A auga ten propiedades especiais, derivadas da sa singular estrutura. Estas
propiedades son:

Alta calor especfica e alta calor de vaporizacin: para aumentar a

temperatura da auga un grao centgrado precsase moita enerxa e absorbe
tamn moita enerxa cando pasa de estado lquido a gasoso.

UNIDADE 2.
de1430101_02

7 de 13

Quincena 1.
1 Avaliacin

Tensin superficial elevada: as molculas de auga estn moi cohesionadas

por accin das pontes de Hidrxeno. Isto produce unha pelcula superficial na
zona de contacto da auga co aire, pelcula que ofrece certa resistencia (ver foto do
zapateiro aproveitando a tensin superficial).
Capilaridade: a auga ten capacidade de ascender polas paredes dun capilar
debido elevada cohesin molecular.
Forma un dipolo, cun diferencial de carga
negativo e un diferencial de carga positivo. O
zapateiro
dipolo facilita a unin entre molculas.
A auga non un lquido quimicamente puro,
presenta unha certa disociacin das sas
molculas. As, xera ins positivos (H+) e ins
negativos (OH-). Na auga pura, a 25C, s unha
molcula de cada 10.000.000 est disociada,
polo que a concentracin de H+ de 10-7. Por
isto, o pH da auga pura igual a 7.
A densidade da auga anmala: en estado
lquido, a auga mis densa que en estado
slido. Por isto, o xeo flota na auga. Isto
debido a que as pontes de Hidrxeno formadas a
temperaturas baixo cero unen as molculas de agua ocupando maior volume.

Importancia biolxica da auga

As propiedades da auga permiten aproveitar esta molcula para algunhas funcins

para os seres vivos. Estas funcins son as seguintes:

Disolvente universal: A auga ten capacidade de formar pontes de

Hidrxeno con outras substancias. Pode disolver molculas orgnicas
_azucres, protenas_ e substancias salinas. o mellor disolvente para
todas as molculas polares. Porn, as molculas apolares non se disolven na
auga.
Lugar onde se realizan reaccins qumicas: debido a ser un bo disolvente,
pola sa elevada constante dielctrica e debido ao seu baixo grao de
ionizacin.
Funcin estrutural: pola sa elevada cohesin molecular a auga confire
estrutura, volume e resistencia.
Funcin de transporte: por ser un bo disolvente, debido sa elevada
constante dielctrica, e por poder ascender polas paredes dun capilar, grazas
elevada cohesin entre as sas molculas, os seres vivos utilizan a agua como
medio de transporte polo seu interior.
Funcin amortecedora: debido sa elevada cohesin molecular, a agua
serve como lubricante entre estruturas que friccionan e evita o rozamento.
Funcin termorreguladora: ao ter unha alta calor especfica e unha alta calor
de vaporizacin, a agua un material idneo para manter constante a
temperatura, absorbendo o exceso de calor.

UNIDADE 2.
de1430101_02

8 de 13

Quincena 1.
1 Avaliacin

Actividade 5

OS SALES MINERAIS

A concentracin de sales na materia viva parecida composicin da auga do

mar. O ambiente primitivo dos seres vivos estaba ligado ao medio mario; a vida
apareceu no Ocano e durante moito tempo os organismos foron marios.
Os principais sales que interveen na materia viva son os cloruros, fosfatos,
carbonatos, bicarbonatos, sulfatos de sodio, potasio, calcio, magnesio e amonio.
Pola sa natureza electroltica atopmolos disociados en parte, sendo os seus ins:
A) Anins : Cl-, SO4=, C03=, HCO3-, HPO4=, H2PO4-.
B) Catins : Na+, K+, NH4+, Ca++, Mg++
Observemos que os principais catins da auga do mar (Na+, K+ ,Ca++ e Mg++) son
tamn os principais catins que atopamos no medio interno dos animais.
Os sales minerais interveen en fenmenos vitais e son imprescindibles para a
vida:
1.

Forman
parte
do
esqueleto dos animais.
Os sales inorgnicos
insolubles en auga, como
o carbonato clcico, que
forma parte das cunchas
dos moluscos e dos
crustceos.

2. Forman parte do esqueleto de vexetais. Os sales

inorgnicos insolubles en auga forman parte das cunchas silceas de seres do
plancto como diatomeas, e da parede celular de determinadas plantas como
UNIDADE 2.
de1430101_02

9 de 13

Quincena 1.
1 Avaliacin

as estrugas, que teen impregnacins silceas.

2. Son imprescindibles para o bo funcionamento do sistema nervioso e do

muscular. A transmisin do impulso nervioso pola neurona depende, entre
outros factores, dos sales minerais; o calcio (Ca+2) intervn na contracin
muscular.

3. Regulan o pH no interior da clula. Os sales presentan un importante papel

tampn ou amortecedor do pH. Os sistemas tampn bicarbonato do sangue:
carbonato-bicarbonato (formado polo par cido carbnico-in bicarbonato), e
o sistema tampn fosfato: monofosfato-bifosfato (par dihidrxeno fosfato
H2PO4 e monohidrxeno fosfato HPO4).

4. A presenza de sales necesaria para que se disolvan determinadas

protenas que eran insolubles en auga pura (albuminas, por exemplo).

5. Moitos ins (de sales inorgnicos solubles en auga) exercen a sa

actividade por si ss (Na+ ou K+), pero outros estn combinados con
molculas orgnicas, mesmo con protenas, e forman complexos (o in
Mg++ forma a clorofila que capta luz solar, F++/F+++ forma parte do grupo
hemo da hemoglobina e mioglobina do sangue que transporta osxeno).
6. Os sales estn presentes no plasma sanguneo (Cl- , Na+, K+, Ca+2, fosfato,
amonio,..), na linfa, na orina, nos medios intracelulares (dentro das clulas) e
nos extracelulares (no medio que a rodea) e participan en fenmenos
osmticos.
7. Algns ins de sales inorgnicos solubles en auga como Cu+. Mg+2, Zn+,
actan como cofactores encimticos e son imprescindibles para o
funcionamento dalgunhas encimas.
Exemplo dalgns sales
Mineral

Fonte alimenticia

Funcin biolxica

Carencia en persoas

Calcio (Ca)

Leite. Queixo.
Xema de Ovo.

Manteiga.

Intervn na coagulacin do sangue,

contraccin muscular, permeabilidade
das membranas, formacin do
esqueleto...

Raquitismo.
Problemas seos.
Carie.
Hemorraxias.
Contraccins
musculares.

Fsforo (P)

Leite e derivados lcteos.

Xema de Ovo. Carne. Peixe.
Lentellas.Noces.

Forma parte dos cidos nucleicos, ATP,

coencimas (NAD), forma parte do
esqueleto,
dentes,
membranas
celulares...

Problemas metablicos.
Alteracins seas.
Alteracins nerviosas.
Debilidade muscular.

Sal comn. Ovos. Leite e

derivados. Xamn. Froitos
secos. Moluscos.

Intervn na permeabilidade celular, na

transmisin do impulso nervioso, na
contraccin do corazn...

Cambras.
Nuseas.
Diarreas.
...

Sodio (Na)

*Os sales en exceso poden ser txicos, exercendo esta accin os catins (algns poden inactivar protenas ao formar
complexos). A normalidade fisiolxica correspndese co equilibrio inico dentro da materia viva: un catin
xeralmente monovalente (Na+ ou K+) exerce unha accin que se contrarresta por outro divalente (Ca++ e Mg++).

UNIDADE 2.
de1430101_02

10 de 13

Quincena 1.
1 Avaliacin

Actividade 7

Actividade 6

4. FISICOQUMICA DAS DISPERSINS COLOIDAIS.

Difusin. Osmose. Dilise

- DISOLUCINS ACUOSAS
As disolucins verdadeiras son as dispersins dun slido cuxas partculas de
tamao de microns ou milimicrons teen un baixo peso molecular nun lquido. Por
exemplo, a disolucin de sal ou azucre en auga.
As disolucins coloidais son as dispersins dun slido de elevado peso molecular
nun lquido. Existen diversos tipos de dispersins coloidais atendendo natureza
(macromolculas, micelas) e estado fsico da fase dispersa, segundo a afinidade das
partculas da fase dispersa e da fase dispersante (na auga coloides hidrfilos _hidro =
auga-, filos = amigo-, e hidrfobos -fobos= horror_)
As dispersins coloidais poden presentarse en dous estados: en forma de sol ou
estado lquido e en forma de xel ou estado semislido _semipastoso ou xelatinoso_. A
clula no seu interior pode considerarse como un coloide complexo, atopndose en
estado de sol algunhas veces e outras como xel.

-CONCEPTO DE pH e SISTEMAS TAMPN

O pH (potencia de H) pode definirse como o logaritmo da concentracin de
hidroxenins (protns hidratados ) cambiado de signo, ou pH = - log ( H30+).
O concepto de pH, ao ir ligado a unha escala logartmica, significa que se o valor de
pH dunha disolucin vara nunha unidade de 5 a 4, por exemplo, a concentracin de
protns aumenta 10 veces, co que se fai moito mis cida.
Como ofrece dificultade o manexo de cantidades con expoente negativo, introduciuse
a escala de pH ideada polo bioqumico Sorensen, que presenta valores de 0 a 14:
pH = 7 disolucin neutra.

pH < 7 disolucin cida.

pH > 7 disolucin bsica

As variacins de pH afectan estabilidade das protenas e inflen de forma decisiva

na actividade das encimas. O medio interno dos vertebrados ten un pH de 7,36
(lixeiramente alcalino).Todos os seres vivos manteen constante o seu medio interno,
proceso que se coece como homeostase. Os sistemas tampn tenden a
impedir a variacin de pH ao engadir cantidades moderadas de H+ ou OH-. Estes
sistemas consisten nun par cido-base conxugado que acta como dador ou aceptor
UNIDADE 2.
de1430101_02

11 de 13

Quincena 1.
1 Avaliacin

de protns. As protenas posen unha importante capacidade amortecedora de pH,

pero tamn existen tampns biolxicos formados por sales minerais disoltos: os
sistemas tampn bicarbonato do sangue e o sistema tampn fosfato. As mesmo,
algunhas clulas presentan o sistema amortecedor ou tampn cido actico/in
acetato.

pH dalgunhas substancias

A vida dos peixes e os cambios de pH na auga dos ros:

pH da sosa castica....... 14
pH da lixivia................... 12
pH do bicarbonato.......... 8.2
pH do sangue humano.. 7.35
pH da auga destilada..... 7.0
pH orina........................ 5.8
pH do vinagre................ 3.0
pH do zume de limn.... 2.2
pH xugo gstrico........... 2.1
pH do cido clorhdrico..... O

pH 6 - 6.5.........
pH 6 - 5 ...........
pH 5 - 4 ...........
pH 4 - 3 ........

Afecta desova e crecemento de troitas.

Diminen as poboacins de salmn e troita.
Nocivo para salmns, troitas, e nocivo para os ovos e xuvens de salmn e troita.
Mortal para salmn e troita, txico para outros.

Os organismos son moi sensibles s variacins de pH.

O cambio de pH de O.1 no plasma sanguneo trae consecuencias graves

- DIFUSIN
A difusin un fenmeno fsico mediante o cal as partculas de soluto tenden a
dispersarse ou distriburse de modo uniforme polo disolvente ou no medio que o
contn ata formar unha disolucin de concentracin homoxnea.
Na difusin o movemento de partculas de soluto dse en ausencia dunha membrana
semipermeable.

- OSMOSE
Un caso particular de difusin dse na presenza dunha membrana. Cando das
disolucins acuosas de distinta concentracin estn separadas por unha membrana
semipermeable (a membrana plasmtica celular por exemplo), podemos falar de
osmose. Defnese osmose como aquela difusin pasiva que deixa pasar mis
disolvente _auga_ a travs da membrana desde a solucin mis diluda mis
concentrada. O resultado que a auga pasa para igualar a concentracin de ambas
as das. A diferenza entre a presin exercida pola disolucin mis concentrada (P1) e
a exercida pola mis diluda (P2) recibe o nome de presin osmtica.
As clulas dos organismos pluricelulares deben permanecer en equilibrio osmtico
cos lquidos tisulares que as baan. Cando a concentracin do medio externo da
clula igual que a do medio interno, flase de isoosmticas (iso = igual) ou
isotnicas, e a clula non ten fenmenos osmticos senn simple difusin. Cando
o medio externo da clula aumenta a sa concentracin faise hiperosmtico (ou
hipertnico) respecto s clulas, e estas deshidrtanse e engrranse
producndose a plasmlise e morte. Se o medio externo se volve hipoosmtico
(hipotnico) respecto clula, a auga tende a a entrar e as clulas inchan,
vlvense turxentes e poden incluso estoupar.
Con estes mecanismos osmticos a clula perde ou gaa auga, pero tamn ao ser
un sistema vivo pode actuar en contra dun gradiente osmtico.

UNIDADE 2.
de1430101_02

12 de 13

Quincena 1.
1 Avaliacin

- DILISE

un procedemento que se realiza para retirar os elementos txicos (impurezas ou

desfeitos) do sangue cando os riles non filtran ben e non poden facelo. A dilise
frecuente en pacientes con insuficiencia renal anda que tamn se pode usar para
remover con rapidez drogas ou substancias txicas en situacins agudas. Esta tcnica
pode salvar a vida de persoas con insuficiencia renal crnica ou aguda.
A hemodilise realzase ao facer circular o sangue a travs de filtros especiais por fra
do corpo. O sangue fle a travs dunha membrana semipermeable (dializador ou
filtro), xunto con solucins que axudan a eliminar as toxinas.

Actividade 8

UNIDADE 2.
de1430101_02

13 de 13

Quincena 1.
1 Avaliacin