Lynn E. Roller - Ana Tanrıça-Nın İzinde PDF

ANA TANRIA'NIN ZNDE
Anadolu Kybele Klt
ISBN 975-8293-53-2
Ana Tanra'nn zinde
Anadolu Kybele Klt
Lynn E. Roller
zgn Ad
in Searcl of God The Mother
The Cult of Anatolian Cybele
U nivcrsity of Califomia Press, l 999
eviren
Betl Avun
Ofset Hazrlk
Homcr Kitabevi
Tasarm
Sinan Turan
Bask ve Cilt
Bar Matbaa
l. Basm 2004
Homer Kitabevi
Tm metnin yaym hakk sakldr.
Tantm iin yaplacak ksa alnular dnda yazarn ve yaymcnm
yazl izni olmakszn hibir yolla oalulamaz.
Yeni ar Caddesi, No: 28/A, 34433,
Tel: 0212 249 59 02 - 292 42 79

Faks: 0212 251 39 62
e-nail: honer@homerbooks.com
Galatasaray, stanbul - Turkey
LYNN E. ROLLER
ANA T ANRIA'NIN
ZNDE
Anadolu Kybele Klt
eviren: Betl Avun
homer kitabevi
Prof. Dr. Lynn E. Roller, California niversitesi'nde retim yesidir.

Noverbal Graffiti, Dipinti and Stamps adl eseri Gordion zel almalar
serisinin birinci kitab olarak yaymlamtr.
Betl Avun, stanbul niversitesi Klasik Arkeoloji Blm'nde Lisas,

T Gzel Sanatlar Blm'nde Yksek Lisans yapmtr. Yaymlanm telif
eserleri ve evirileri vardr.
Sarah Fredrica ve Charles Raymond'a
indekiler
&simlerin Listesi
nsz
13
Ksaltmalar
17
Sunu
21
1.
28
Phrygial Ana Tanra Hakkndaki Bir Araunnaya Giri
I. BLM: ANADOLU'DA ANA TANRIA
46
2. Prehistorik Bulgular
46
3. Tun ve Erken Demir alar
59
4. Phrygia'daki Ana Tanra Kilt
79
2. BLM: YUNANSTAN'DA ANA TANRIA
127
Erken Klt
1 27
6. Klasik Dnem
149
7. Hellenistik Dnem
187
5.
3.-BLM: KLTTEN SYLENCEYE
8. Cybele ile Attis Sylencesi
231
231
4.
ANA TANRIA'NIN ZiNDE
BLM: ROMALI MAGNA MATER
254
9. Magna Mater'in Roma'ya Gelii
254
1 O. Cumhuriyet ve Erken mparatorluk
275
1 1 . Roma Tanras Kk Asya' da
313
Sonsz
329
Dipnotlar
331
Bibliyografya
399
Dizin
419
Resimlerin Listesi
HARTALAR
1.
Anadolu'daki arkeolojik buluntu alanlar
2.
Akdeniz blgesindeki arkeolojik buluntu alanlar
RESMLER
1.
Oturan kadn heykelcii, atalhyk
2.
Oturan kadn heykelcii, Haclar
3.
Kubaba kabartmas, Kargam
4. Kubaba kabartmas, Kargam

5.
Urartn klt kabartmas, Yeilal
6.
Klt nii, Yeilal
7.
Phrygia'nn Ana Tanrasnn kabartmas, Gordion
8.
Phrygia'nn Ana Tanrasnn kabartmas, Ankara/Bahelievler
9. Phrygia'nn Ana Tanrasnn kabartmas, Ankara/Etlik

10. Phrygia'nn Ana Tanrasnn kabartmas, Boazky
11.
Phrygia'nn Ana Tanrasnn ba, Salmanky
12.
Phrygia'nn Ana Tanrasnn kabartmas, Gordion
13.
Minyatr kabartma, Gordion
14. Hizmetkar kabartmas, Gordion

15.
dol, Gordion
16.
Phryg suna, Dmrek
17.
Phryg kr tapna, uzaktan grn, Kalehisar
10
18.
Phryg suna, Kalehisar
19.
Aslankaya, genel grimm
20. Aslankaya, ni iindeki kabartma

21. Aslankaya, yan taraftaki kabartma
22. Byk Kapkaya
23. Kumca Boaz Kapkaya
24. Midas Ant, Midas Kenti
25. Bitmemi Ant, Midas Kenti
26. Hyakinthos Ant, Midas Kenti
27. Arezastis Ant
28. Malta Ant, ana kabartma
29. Malta Ant, kabartmann arkasndaki kuyu
30. Baheyi Ant, ana kabartma
3 1. Baheyi Ant, kabartmann arkasndaki kuyu
32. doll merdiven sunak, Midas Kenti
33. Klt kabartmas ve kuyu, Fndk
34. Aslanta, mezarn stndeki aslan kabartmas
35. Fildii tanra heykelcii, Bayandr
36. Fildii rahip heykelcii, Bayandr
37. Mete:;- naiskosu, Miletos
38. Tapnak modeli, Sardes
39. Meter naiskosu, Kyme
40. Meter naiskosu, Atina Agoras
RESiMLERiN LiSTESi
41. Meter naiskosu, Atina Agoras

42. Meter ve iki yardmcs, Pire
43. Krmz figfrlf Attika krateri, A yfz
44. Krmz figfrlf Attika krateri, B yfz
45. Tapmclar tanra heykeliyle gsteren kabartma, Thasos
46. Kuretal ve Nyrnphal kabartma, Pire
47. Meter naiskosu, Pire
48. Agdistis ile Attis kabartmas, Pire
49. Meter heykelcii, Gordion
50. Meter bir aslann srtnda, Gordion
51. Tahtta oturan Meter, Gordion
52. Artemis ve Meler kabartmas, Sardes
53. Meter yal ve gen tanryla, Ephesos
54. Meter tapmclarla, Kyzikos
55. Mermer Meter heykeli, Pergamon
56. Terrakotta Meter heykelcii, Pergamon
57. Mermer Attis heykeli, Pergamon
58. Tun kalp, A yfz, k yeri bilinmiyor
59. Tun kalp, B yfz, k yeri bilinmiyor
60. Meter ve Attis kabartmas, k yeri bilinmiyor
61. Adak kabartmas, Lebadeia
62. Palatinus tepesinin bat yakas plan, Roma
63. Magna Mater tapnann restore edilmi hali, Roma
11
12
ANA TANRIA'NIN ZNDE
64. Magna Mater ba, Palatinus, Roma

65. Attis heykelcii, Palatinus, Roma
66. Terrakotta penis ba, Palatinus, Roma
67. Terrakotta kozalak, Palatinus, Roma
68. Magna Mater betimli denarius, Cumhuriyet dnemi
69. Magna Mater betimli denarius, Cumhuriyet dnemi
70. Gallus heykeli, Roma
71. Aslanlarn ektii arabada Magna Mater, tun heykel grubu
72. Magna Mater'in Augustus a tapnan gsteren kabartma,
Ara Pietatis
73. Magna Mater'in Augustus a tapnann alnlndaki
kabartma, Ara Pietatis

74. Claudia Quinta kabartmas, Roma
75. Mermer Magna Mater heykeli, Palatinus, Roma
76. Meter kabartmas, Kyzikos
77. Zeus ve Meter Tapna, Aizanoi
78. Meter'in yeralu tapna, Zeus ve Meter tapna, Aizanoi
13
n sz
lk alan almas sezonumu 1979 yaznda, Pennsylvania niversite
si'nin Mzesi 'nin sponsorluk yapt Gordion Projesi'nde alarak
geirdim. Doktoram biteli iki yl olmutu, ilk dzenli akademik gre
vime Davis'deki California niversitesi'nde henz balamtm ve ye
ni aratrma ufuklar aryordum. Tez danmanm, Pennsylvania ni
versitesi'nden Profesr Keith De Vries'dan aldm Gordion Proje
si'ne katlma ars, o zamanlar bana ok ekici bir frsat gibi grn
d ve profesyonel yaamm belirleyen bir yola soktu beni. Trkiye'ye
varmdan sadece be gn sonra Gordion ekibinin dier yeleriyle
birlikte Midas Kenti'ne yaptm bir alan gezisi, hala belleimde ya
ar. Kvrlarak giden bozuk bir yolun dnemecinde, birdenbire kar
mzda duran Midas Ant' n grdk. Etkileyici biimiyle eteklerin
deki kyn zerinde kule gibi ykseliyor ve parlak sabah gneiyle
ldyordu. "Bir gn geri dnmeli ve bunu daha iyi incelemeliyim, "
diye dndm hatrlyorum.
Phrygia'nn dalk blgelerindeki kaya antlarnn zerimde brak
t etkiyi (pek ok gezgin gibi ) hi unutnadm ve bunlarn insanda
uyandrd o gl huu duygusunu bu kitapta aktarmaya altm.
Eski Akdeniz halknn bu arpc doal manzara iinde, zellikle de
yaadklar dalarda zel bir dinsel yaant tr kefetnesine ama
dn gibi, bu yaantyla badatrdklar tek tanrsal varlk olan Phrygi
al Ana'nn, taraftarlar zerinde derin ve kalc bir etki yapm olma
s da artc deil.
Daha ok Cybele olarak tannan Phrygial Ana Tanra'y antik ya
znda ve modern bilimsel yaptlarda daha kapsaml biimde okuma
ya baladmda bile bu olumlu izlenimim deimedi. zellikle mo
dern almalarda, insann bu tanrayla ilgili olarak edindii ilk izle
nim neredeyse hep olumsuzdur. Bu durum, Vergilius, Martialis, Iu
venalis ve zellikle 63. iirindeki ustaca izilmi ykc Cybele Ana port
resiyle, bilim adam olsun olmasn, bu konuyla ilgilenen hemen her
kes zerinde tartlmaz bir etki yapm olan Catullus gibi nemli La
tin yazarlar tarafndan yaratlan olumsuz, ounlukla uursuz tanr
a portresinden kaynaklanr byk lde. 1 . Blmde, Phrygial
Ana'nn olumsuz tablosunun 19. ve 20. yzyllarda neden o kadar g
l bir yank yaptn, Yunan ve Latin kaynaklarnn pek ounda rast
lanan o rahatsz edici Ana Tanra imajnn neden baki kaldn gs-
14
ANA TANRIA'NIN ZNDE
tennek amalanmaktadr. AnaY'rdunda o kadar gi'l bir etkisi olan,

hatta Phrygia dndaki farkl evrelerde kabul gren bir tanrann
bu imajla badamayan durumunu, grdm pek ok modern bi
limsel almadan daha kapsaml bir biimde ele almak gerekiyordu.
Beni bu konuda almaya iten bir baka nokta, Phrygial Ana'nn
temelde bir ana tanra olarak tanmlanmasdr. Bu proje zerinde
altm yllar, tanralara, zellikle ana tanralara kar, toplumda
geni lde kadn hareketiyle tevik edilen bir ilgi artnn yaand
dneme rastlad. Cybele de Antik a toplumu zerindeki tartl
maz etkisiyle, kukusuz gi'l bir tanra, bir ana tanrayd. Buna kar
n Phrygial Ana Tanra'nn, din bilincinde kadn esinin belirlen
mesindeki rollt byk lde ihmal edilmiti ve antik dnyadaki ana
tanralar zerine yazlm ne kadar eser varsa, ou tatmin edici ol
mayan, ana tanra tanmn belli bir zaman ve mekan temeline da
yandrma abalarma pek az destek veren almalard.
Bu kitap iin aratrma yapmaya 1986 yaznda, Trkiye'deki kap
saml bir aratrma gezisi srasnda baladm_ Bunun ardndan sonba
harda Roma'daki Amerikan Akademisi'ndeki cretli izin dnemi gel
di. 1990'da yazmaya baladm. 1998'de kitab bitirdiimde, bu konu
ya ynelmemi salayan itici g, yani Phrygia'ya, orann zengin sanat
sal, kltrel ve dinsel geleneklerine duyduum hayranlk ve eski Ak
deniz halkn bir ana tanraya tapmaya ynelten nedeni inceleme ar
zusu hala canlyd. Bu kitap bunun rndr.
Bu kadar uzun bir srede oluan ve ok geni bir blgeyi kapsayan
bu alma birok kii ve kuruluun katklarndan yararland. Onlara
minnettarlm ifade etmekten mutluluk duyuyorum. Baz kiilere
ahsen teekkr etmek iin ok ge olsa da, Anadolu aratrmalar n
clerinin, zellikle William Ramsay, Gustav ve Alfred Krte, Emilie
Haspels ve Rodney Young'n katklarna minnettar olduumu belirt
mek isterim. Bu kiilerin hepsinin Anadolu'nun antik kltrlerinin
icraatlarnn unutulmaktan kurtulmasnda nemli paylan vardr. Ken
di almam birok kaynaktan byk apta finansal destek grm
tr. Kurumum, Davis'deki California niversitesi, byk bir cmert
lik gstererek bir Faklte lerleme dl, 1990'da Davies Humaniti
es Institute'daki lojmanda bir dnem konaklama, ayrca yllk fakl
te aratrma burslar verdi. 1992'de American Council of Learned So
cieties'den -gelen bir destek bursu sayesinde Trkiye'ye bir aratrma
gezisi yapld, bu gezi Phrygia'nn dalk blgelerini dolaarak, Tr
kiye'nin bu projeyle ilgili arkeolojik antlarnn ounu ziyaret etme-
NSZ
15
mi salad. 1992-93'de National Endowmentfor the Humanities'den

gelen bir burs, akademik grevler asndan beni rahatlatt ve yazm
iinin byk blmn tamamlamama olanak verdi. O yln bir b
lmn Kuzey Carolina'daki National Humanities Center'n bir ye
si olarak geirdim. Bu kurulu, harika bir destek personeli ve insan
gayretlendiren bir bilim adam grubunun dostluunu salad bana.
Eleanor Winsor Leach'e, Richard Seaford'a, Michael Maas'a ve mer
kezin direktr W. Robert Connor'a zel teekkrlerimi sunmak is
terim. Hepsi almamla ilgilendi ve iindeki fikirlerin birounu tar
tt. 1993'n ilkbaharnda Oxford, Wolfson College'da konuk ara
trmacydm. Samimi bir ortam ve Ashmolean Ktphanesi'nin m
kemmel aratrma olanaklarn deerlendirme frsat buldum. John
Boardman'a, John Lloyd'a, Donna Kurtz'a ve oradaki yaantm ko
laylatran herkese zel olarak teekkr ediyomm. Brian Rose, Tro
ia'daki Tun a sonras kazlarndan gelen bilgileri cmerte pay
lat, Mary Jane Rein, Sardes tapnak modeli konusunda ok deerli
malzeme salad, Naomi Hamilton, atalhyk heykelcikleri iin ok
gerekli yardmlar yapt. Phrygial Ana Tanra'ya kar merakm k
rkleyen Machteld Mellink, Michaeljameson ve Oscar Muscarella da
zel teekkr hak ediyorlar. Erich S. Gruen, Richard Seaford ve Tho
mas H. Carpenter yaznn taslaklarn okuyarak, yararl yommlar yap
tlar. Yaznn baz blmlerinin dzeltilmesine yardmc olan Char
layne Allan, Susan Burdett, Crawford H. Greenewalt,Jr., Eugene La
ne, Stephen Miller'a ve University of California Press'in adn bilme
diim dzeltmenlerine de teekkr etmek isterim. Davis'deki femi
nist alma grubumun yeleri Alison Berry, Cynthia Brantley, Caro
le Joffe, Suad Joseph, Anna Kuhn, Kari Lokke, Francesca Miller ve
Stephanie Shields'n zihinsel ve ruhsal desteine minnettarm.
renci asistanlarm Katherine Dhuey,Julie Hines ve Heather-Lark Cur
tin, yaznn hazrlanmasnn son aamalarnda ok deerli yardmlar
da bulundular. ok zel teekkrlerim de, 1992'de Trkiye'ye yapt
m aratrma gezisinde bana elik eden, bu yapttaki fotoraflarn
ounu eken ve projenin her aamasnda bana destek ve cesaret ve
ren kocamjohn Wagoner'a.
Fotoraflarn birou mze ve kaz koleksiyonlarnn cmert yar
dmlaryla salanmtr. Ankara Anadolu Uygarlklar Mzesi'ne, Bri
tish Musem'a, Antalya Arkeoloji Mzesi'ne, stanbul Alman Arkeolo
ji Enstits'ne, Sardes Arkeoloji Aratrmalar 'na, stanbul Arkeoloji
Mzesi'ne, Ferrara Arkeoloji Mzesi'ne, Malibu]. Paul Getty Mze-
16
si'ne, American School of Classical Studies, Agora Kazlar'na, Ber

lin'deki Devlet Mzesi'ne, Atina'daki Yunan Milli Arkeoloji Mze
si'ne, Gordion Kaz Projesi'ne, Kopenhag'daki Milli Mze'ye, New
York Metropolit.an Museum'a, Venedik Arkeoloji Mzesi'ne, Roma'da
ki Soprintendenza Archeologica'ya, Roma Alman Arkeoloji Enstit
s'ne, Roma'daki Amerikan Ak.ademisi'ne, Roma Capitoline Mze
si'ne ve Paris Louvre Mzesi'ne teekkr etmek isterim.
Son olarak iki zel gnl borcumu ifade etmek isterim. Birincisi
Trk meslektalarma: Gordion'daki almamza yardmc olan Trk
Arkeoloji Dairesi'nin temsilcilerine ve Phrygial Ana Tanra'yla ilgi
li bir aratrma iin gerekli olan bilgileri komyan birok yerel Trk
arkeoloji mzesine. Gordion Projesi'nin yelerine her trl izni sa
layan ve dnyann en deerli Phryg sanat ve el ileri koleksiyonunu
bir araya toplam olan Ankara Anadolu Uygarlklar Mzesi'ne, m
ze mdr lhan Temizsoy ve personeline zel olarak teekkr ede
rim. kinci gnl borcum ise, srekli destekleri iin Gordion Proje
si'ne: Gordion Projesi'nin yneticisi G. Kenneth Sams'a, Gordion alan
yneticisi MaryVoigt'e, Gordion kaytlarn tutan Ellen Kohler'a, Gor
dion Mobilya Projesi yneticisi Elizabeth Simpson'a, yaptm ve Phrygia
tarihi ve kltri1yle ilgili genel merakm konusunda beni yreklendi
ren pek ok proje personeline teekkr etmek isterim. Yukardakile
rin hepsi bu yaptn baarsna byk katklarda bulunmulardr, ama
kusurlar her zaman bana aittir.
Bu kitap ikiz kzm ve oluma adanmtr. 1995 yazndaki doumla
r kitabn retimini yavalatt, ama bir ana tanray anlamama ok
byk katks oldu.
Antik isimleri modern ngilizce harflerle yazma konusunda uyu
mazlktan kanmak olanaksz grnyor. Phryg dilindeki szckle
ri yazarken, Claude Brixhe ve Michel Lejeune'n Corpus des inscripti
ons patioph1ygi,ennes (Brixhe and l .e.c1111e, 1984) adl yaptta saptadk
lar prensipleri izledim. Yunanca ve Latince szckleri yazarken z
gn dile mmkn olduunca sadk kalmaya altm, Yunan dnyas
n ele alrken tanraya Kybele, Roma dnyasn ele alrken Cybele
dedim. Ayn ekilde, Ana Tanra'nn hadm rahipleri Yunan klt
ele alndnda Gallos, Roma kltnde Gallus olarak geti. Tarih ka
ytlarnda sa'dan nceki tarihler iin M.., sa'dan sonraki tarihler
iin de M.S. kullanld. Btn Yunanca ve Latince metinlerin ngiliz
ce evirileri bana aittir.
17
Ksaltmalar
Kitapta ad verilmeyen antik yazarlar ve yaptlarla ilgili ksaltmalar
iin bk. Lidell and Scott, A Greek-English Lexicon ve Oxford Latin Dicti
onary.
Carchemish 1-III
J. D. Beazley, Attic Black-Figure Vase-Painters (Ox.ford, 1956)

J. D. Beazley, Attic Red-Figure Vase-Painters, 2d ed. (Ox.ford, 1963)
Cybele, Attis and Related Cults: Essays in Memory of M. J Vermaseren,
edited by Eugene Lane (Leiden, 1996)
D. G. Hogartl, C. L. Wool ey, T. E. Lawrence, and R. D. Barnell,
CCCA
Carchemish: R.eport on the Excavations at Djerabis on Behalf of the Bfi

ish Museum, vol s. 1-3 (Ox.ford, 1914-52)
M. J. Vennaseren, Corpus Cultae CybelaeAttidisque, 7 vol s. (Leiden,
ABV
ARV2
CARC
ac
a
De'los
De 'tos XXIII
Et. mag.
FGrHist
/G
/GRRP
1977-89 )
Corpus Inscriptionum Graecarum

Corpus /nscriptionum Latinarum
Exploration archeologique de Delos, 25 vols. (Paris, 1909-61)
A. Laumonier, Lesfigurines lerre-cuites. De'los, XXIII (Paris, 1956)
Etymologicum magnum
F. Jacoby, Fragnente der griechischen Historiker ( 1926-58)
/nscriptiones Graecae
R. Cagnat, bscriptiones Graecae ad Res Romanas Pntinentes, vo l . 4-,
ed. G. Lafaye (Paris, 1927)
MAMA
OGJS
OlynthuslV
Olynthus XIV
RE
SEG
s1c3
Monumenta Asiae /llioris Antiquae

W Dillenberger, Oriefis Graeci Inscriptiones Selectae 1-III (Leipzig,
1903-5, reprinted Hildesleim, 1960)
D. M. Robinson, Terracotta Figurines: l:,xcavations at Olynthus iV (Bal
timore,1931)
D. M. Robinson, Terr acotta Figurinesfrom 1934 and 1938: Excavati
ons at Olynthus XIV ( Baltimore, 1952)
A. Pauly et al., Realencyclopadie der classischm Altntunswissesclaft
(1893-)
Supplementum E'pigraphicu111 Graecum

W Dittenberger, Syllose /nscriptionum Graecarum, 3d ed. (Leipzig,
1915-240)
18
DEN
s
BOLU
.ANKARA
Gordion
Fndk
KTAHYA
Pessinous
Midas
Aizanoi
.
Arslankaya
Dokimeion
.AFYON
epni
DiNAR
Aphrodisias
B URDUR
Ha lar
AK
KONYA
atal hyk
lltQazky
Kltepe
KAYSERi
MALATYA
NIGDE
Ancuzky
Birecek
Karatepe
us
Zincirli
KarkamiS
Ain Dara
50
100
200
300 Kilometre
Harita 1. Anadolu'da Phrygia'nn Ana Tanras ile ilgili nemli arkeolojik yerler
(gnmz kentleri byk harflerle, antik yerlemeler kk harfle yazlmur).
20
ANA TANRIA'NtN lz!NDE
o
Sparta
AK DENiZ
500 Kilometre
Harita 2. Akdeniz blgesinde Phrygia'nn Ana Tanras ile ilgili nemli arkeolojik
yerler.
Sunu
Dea magna, dea Cybebe, dea domina Dindymi

Procul a mea tuus sit furor omnis, era, domo:
alios age incitatos, alios age rabitos.
Byk tanra, tanra ybele, Dindymus'un sahibesi tanra,
evimden uzak olsun senin lgnlklarn:
haydi, git bakalarn hiddete sal, bakalarn ldrt, haydi.

(Catullus 63.91-93)
Romal air Catullus, Ana Tanra Cybele'ye bu szlerle yakard ve

gelecek kuaklar iin tanrann yaygn imajn etkileyecek arpc bir
portre yaratt. Q_Ji!-Cl:!__ay:h_, _e_-k_ek_lrin _!<._<isr_f!l:ltk_bo
_yun emek Z_()l<I:._o}ciu kra!i, hkmettiklerini yok edebilen ve
etmi olan kinci bir kadn. Antik Yunanistan ve Roma'daki Byk
Ana' nn, gi__v va!_ <;_l_E:__n baka portreleri de vardr. "O, zille
rin n n tmesinden, davullarn gmbrdemesinden, fltlerin kk
remesinden, kurtlarla parlak gzl aslanlarn yaygarasndan hola
nr," diye yazm M.. 16. yzyln anonim yazar "Tanrlarn Anas 'na
vg"de. _Bes_l!P_ byt_tn, avutan, e!katli bir ana tanra kavram,
_es_i-eniz toplumunun Ana Tanras'na uzak grnyor.
Cybele (Yunanca Kybele) , Byk Ana ya da sadece Ana olarak bili
nen tanra, eski Akdeniz dnyasnn dinsel yaamndaki en ilgin ki
iliklerden biridir. nsanlarn bu tanraya balln gsteren bulgu
lar, bir ana tanraya tapnldn aka belirten malzemenin retil
dii en erken a olan}vi.Q. 1. bin yln erken de.rpj_!!den, M.S. 5.
yzylda paganizmin Roma mparatorluu'ndaki son gnlerine dek
uzanmaktadr. Ana Tanra'ya en canl haliyle antik Yunanistan ve
Rona'ya ait iirlerde, vglerde ve dinsel antlarda rastlarz, ama onun
rdt acil (bugu:k_ Iir_i_}'.e) idi. En kar_<1:_kt_<:-istik v!1_1
_! !!ie_!"i Orta_An(l:ci()l<!_;_ Phrygia'da biimlenm ti. Tanra
nn tapm buradan geni bir alana yaylm, muazzam bir taraftar kit
lesi edinmi, Avrupa, Bat Asya ve Kuzey Afrika'daki Akdeniz kltr
havzasnn tm corafyasn kaplamtr. Kltnn uzun mr ve
Ana'ya yaplan tam anlamyla binlerce stmu, _ona _c!_<:r_ i_l?r sayg cJ.t
yuldu tm aka gstermektedir.
*
Catullus, Btn iirleri, ev: idem Drken-Erdal Alova, YKY, 1997. ..
22
ANA T ANRIA'NIN ZiNDE
Ana Tanra'nn eski Akdeniz toplumundaki kimlii ve zyaps bu

kit.ahn balca temasdr. Bu konular, balca arkeolojik, yaznsal ve
epigrafk belgelerin Byk Ana Cybele iin kronolojik olarak gzden
geirilmesi yoluyla aratrlr. Aratrma, ayn zamanda baz anahtar
sylencelerin, dinsel trenlerin ve Cybele'yle badatrlan ikinci de
recedeki karakterlerin analizini iermekte,vg ve krandan katk
sz nefrete dek, Antik a' da insanlarn ona gsterdikleri farkl tep
kiler incelenmektedir. Greceimiz gibi,eski Akdeniz dnyasnn B
yk Ana tanrasna ilikin bir inceleme, tanrann kendisi kadar,
ona tapnm olan insanlar hakknda da ok ey anlatr.
Srada ncelikle Cybele'nin kimliine ve onun bir ana tanra oldu
unu nereden bildiimize dair ksa bir aklama var. Tanrann ad
_ilk olarak M.. 7. yzyla ait Phryg yaztlarnda karmza kar. Ora
da kendisine Phryg dilind_ata_r, yani "Ali_<' diye seslenilmitir. Bu
szck genellikle tek bana grlmekle birlikte, Phryg dilinde "da
n'' anlamna gelen bir niteleme sfatnn, kubeya'nn da bulundu
i iki rnek vardr. 1 Bu nedenle tanraya seslenen en eski yazl me
tinlerde o yalnzca "Ana" ya.__"Qa.n An_<l( idi. M.S. 2. yzyla ait
Yunanca yazlm Phryg yaztlarnda ona Mfrtrp 8ea (Meter Thea), Ana
!!l_
_ _::;__ diye seslenilir.2 Yunanistan'da Mfrtrp (Meter)An a -i<lCama
daha stn bir kimlik kazanarak, Mfrtrp 8ecv, Tan12!n11_A-<:_s ol
mu, bu kimlikle Yunan panteonunda sarslmaz bir yer edinmiti. Ro
ma dnyaslnda iseMagna Mater, yani Byk Ana idi ve ona sk sk
M<e! Deun M<gna ldea, Tanrlarn dal iiytl_k .,\na olarak sesle
niliyordu. Bu unvan ona hem Romapan
e
t ominda, hem de Roma'nn
da Da'ndan gelen Troial Aeneas tarafndan kurulduunu anlatan
efsane geleneinde nemli bir yer verdi.
Bu klt unvanlarna ek olarak, Ana Tanra Yunanistan ve Roma'da
ounlukla Phryg dilindeki sfat kubileya' dan tretilen adla, Kybele
ya yl:)!arak anirci
_ 3 Yunanca ve Latince metinlerde Kybele
ya da _ybel bir!deil,zel addr. Tanrann zel ad olarak ya
znda, zellikle iirde yaygn biimde benimsendi, ama vg ya da
<l__y_t tirndeki dinsel metinlerde asla kullanlmad. Tapm er
ve_s!n<:Ie_. o)_eljaman yalZC<l, "a" idi_. eitli dillerde-en eski ve
en yaygn kullanlan ad "Ana" olduu iin,bu almada ona dzen
li olarak Ana Tanra denmitir.
Ana tanra kavram,hem antik hem modern,pek ok duygusal a
rm barndran bir kavramdr. zellikle Cybele Ana hem popler
hem bilimsel yaznda ok byk ilgi ekmi, birtakm sentetik incele-
SUNU
23
melere konu olmutur.4 Bu eski almalar genellikle Phrygial Ana

Tanra'nn zyaps ve Cybele'nin Asya'daki gemii hakknda, tan
rann ilkel saydklar kkenlerinin dnmeden kabulnden, onun
szde Doulu barbar kiiliinin vahiliine dek sralanan haksz n
yarglarla donatlmtr. Bu nedenle bu alma, konuyla ilgili eski ya
ynlarn gzden geirilmesiyle ve anaerkillikle, snf atmasyla,Or
yantalizmle ilgili olanlar dahil, Ana Tanra hakknda bundan nce
ki pek ok tartmay renklendirmi olan teorik sorunlara ilikin bir
analizle balamaktadr.
Bu aratrmann ana hedefi, Ana Tanra tapmnn geliimini, tan
rann etkisinin en gl olduu alanda, eski Akdeniz dnyasnda
izlemektir. Tanraya dorudan doruya "Ana" diye ilk seslenenler
Phrygiallar olduundan,Phrygial Ana'y tanmlamak nemli bir g
revdir. Orta Anadolu' da ve daha baka yerlerde Phrygia tanrasn!_l_
n_cllerini (l_!tr_!!l_a!! ie balayacam. Bu da, Anadolu'da Phrygi
allarn nclerini gzden geirmeyi gerektiriyor :_Anadolu'nun N
olitik andan,zellikle atalhyk yerlemesinden gelen malzem
Anadolu'mn Ana Tanras'nn varlnn M.. 6000'e dayandn
g_()ten kantl_<r_ olarak ilan edilmitir, dolaysyla bu iddiann do
ruluunun kantlanp kantlanamayacan aratrmak nemlidir. Ana
dolu'nun Phrygiallardan nceki Tun ve Demir a kltrlerinin Hititler, Ge Hititler ve Urartular- katklarn, bunlarn dinsel uygu
lama ve imgelerinin Phrygiallar zerinde nasl bir etki yaptn gr
mek asndan dikkate almak da yararl olacak.
Ana Tanra'y aratrrken, Phrygia iindeki bulgular kukusuz a
lmamzn merkezinde olacaktr. Phrygial Ana kimdi? Nasl betim
leniyordu? Etkinlik alanlar nelerdi? Bu sorular yantlamak iin kii
ncelikle arkeolojik malzemeye, klt antlarna, adak sunularna ve
Ana Tanra'nn Phrygia'daki kutsal alanlarna ynelmelidir, nk
Phryg dili konusundaki snrl bilgimiz, Phrygiallarn Ana Tanrala
r hakknda ne dndn renmemizi ciddi bir ekilde engelle
mektedir. Buna karn,arkeolojik belgeler gayet aydnlatcdr. Ana'ya
adanm Phryg antlarn analiz ederek, Phrygia halknn simgeleri ve
dinsel trenleri hakknda epeyce bilgi salamak, Phrygiallar tanr
aya iten nedenlere ve halkn ba tanralarna yaklam tarzna dair
nemli bilgiler elde etmek mmkndr.
Ana Tanra, Phrygia'dan Yunanistan'a getii iin, bir sonraki nok
tada Yunan Meter'ini incelemeye yneleceim. Yunan dnyasnda
Ana Tanra'yla ilgili veriler ok geni bir alana yayldndan, bu b-
24
ANA TANRIC,:A'NIN iZiNDE
lm Meter kltnn Arkaik, Klasik ve Hellenistik dnemlerde kro

nolojik dzende sunulduu u ksma ayrlr. Ana Tanra'nn
Phrygia'dan Yunanistan'a geii, M.. 7. yii.zyln ge dnemi ile 6.
yzylda, belli ki sessiz sedasz gereklemi. Yunan tanras Meter Yu
nan dinsel yaamnn bir paras olarak kabul edilmi, tanrsal esin
lenme ve reysel taPnJaj_!gi_ligJi! l:>ryalk haline gelivermi. Yu
nan yaznnda sk sk anlmas ve ona sunulmu yzlerce adak, onun
Yunan dinsel yaamndaki varln kantlamaktadr. Ancak, Yunan
dinsel betimleri ve din gelenei zerindeki etkisi ak olduu halde,
k!!_lllmd(l_ _ro!i_ biz_belislzdir. Meter'in ekicilii, kiileri
. esrik bir dinsel ifde_i!!!J:Ln_e__ek-t1!1-_gi!f!llcl_e ya!J.J'.cl!l v birer:
s_el temelliydi. Bu_ nenle _l!!_l_!__o_t!P.J!l_ aile v kent kl_tlri_ _ile_
Yunan lalknn Hellen_birliini vurgulayan rei_ _Yunan dininin top
-!u }:)alayc gler!:ir_cin__y()_l!_ldi. Bu durum tanray bir?
):'.nnanl_g!nde kuJrnl_du!IIl --di ve Meter'in Phryg k
- dmanlar olan Perslerin bir
kenlerinin, onu Yunanllarn doudaki
simgesi haline getirdii 5. ve 4. yzyllarda, bu eilim iyice aa k
t. Ne var ki, Hellenistik dnemle birlikte bamsz kent devletinin
k Yunan dininin kent kltlerini zayflatt ve bylece Meter klt
nn belirleyici zellii olan bireysel ifade biimi, hem kara Yunanis
tan'da hem de Bat Anadolu'daki Yunan kentlerinde nem kazand.
Ana Tanra'nn en canl portresini Roma'dan salarz. Yunanis
tan'daki durumun aksine, Romallar M.. 3. yzyl sonlarnda Mag
na Mater'i resmen istediler ve onu Roma devletinin bir tanras ol
mak zere Roma'ya getirdiler. Tanra Hellenlemi bir tarzda olmak
la birlikte, Anadolu'dan doruca Roma'ya nakledildi ve Palatinus'ta,
Roma Cumhuriyeti'nin sekin kltleri arasndaki eref yerine yerle
tirildi. Tanra'nn Roma'ya varndaki koullara zel bir dikkat gs
terecek, sonra da onun Roma'nn toplumsal ve dinsel yaamndaki
yerine ilikin geni bir zet sunacam. Magna Mater, Scipio'lardan
Augustus'a kadar birok nl politik ahsiyetin desteini alm olup,
onun klt figrleri ge Cumhuriyet ve erken mparatorluk dnemi
nin hemen hemen belli bal her yazarnn yaptnda gze arpar. An
cak, Ana Tanra ayn zaana RomaE
_ n
_ teonunu kayg verici bir
sakiniydi. Devletin kurtarcs olarak vlm, ancak byk lde
J:izmetinci_eki_dm_r_1!Plere d-1!!.._YgEe_t nedeniyle, biraz
!:!_Za tutulmutu. Roma'nn Magna Mater'e davranndaki
ikiye b
lnmlk, zelliklc_antikan sonlarndLAn(l:_T!l!_ lr!:l_ll I!_t;_II!lj
biLrol oad pagan ve Hristiyan atr_-snda dile getirilir hale
SUNU
25
geldi. Ancak bu o kadar dall budakl bir konudur ki, burada ele al
mamaya ve Roma dnyasndaki Ana Tanra kog.usundaki inceleme
mi Roma mparatorluu'nun ilk iki yzyl srasnda tanray anayr
du Anadolu'da gzden geirmekle bitirmeye karar verdim.5
Ana Tanra kltnn zel ilgi toplayan bir baka yn, doumu
nu ve gen oban Attis'le ak macerasn anlatan sylencelerdir. Bu
macera Attis'in hadm oluu ve lmyle sonuland iin, Cybele
ile Attis masal Ana Tanra'nn en iyi bilinen ynlerinden biri ve en
fazla ilgi toplam olandr. Geleneksel bir Phrygia yks olduu sk
sk iddia edilmise deLbJliJ<i bu yk '!nr _.t\ttisII!_ va_ rl_!.__ akl
mak a<l_cyla_!!e)len--1:!IlY<lrat!!m ve tanrann tapm
nn garip zelliklerinden bazlarnn, zellikle ayinlerdeki hadm et--- - - -ta__I!_l.e uygulaf!1_snn_gen_s:esi___olarak pek ok Yunan ve Latin yazar
rafndan yinelenmitir. Sylencenin znde Phrygia'ya zg baz e
ler bulunmakla birlikte, yknn bildiimiz hali daha ok Yunan ve
Roma toplumunun rndr. Bu nedenle onu 2. ve 3. ana blmler
arasnda, srasyla Yunanistan ve Roma ile ilgili olarak irdeleyeceim.
Bu yzden bu kitabn balca blmlerinde Ana Tanra'yla ilgili
kantlar kronolojik bir ereve iinde sunuluyor. Bu yaklam yn
den, Phryg, Yunan ve Roma izgisi zerinden bakarak, Ana Tanra
tapmnn Anadolu'dan Yunanistan'a, Yunanistan'dan Roma'ya yay
lrken gsterdii deiikliklerin ounu belirler. Bu izgiler izlenir
ken, kitap boymca dinsel uygulamalarla ilgili balca kantlar nem
le vurgulanmtr. Bunlar tapnaklar, kutsal yerler, tanrann betim
leri, ona yaplan sunular ve ona ynelik simgelerden oluan fiziksel
kantlar ile, klt kurallar ve adak yaztlarndan oluan yazl kantlar
dr. Kutsal metni ya da dogmas olmayan oktanrl karmak bir dn
yada, insanlarlnd.lnsel uygi.1lamalar nasl yaptn!. -go-sicr-en-bulgu
lar, belli bir tanrnn ya da kltn kendi taraftarlarna ne ifade ettii
ni saptamann genellikle en etkili yoludur. Yaznsal metinlerin tank
l kukusuz deerlidir ve byik ilgi toplamaktadr. Ana Tanra, Pin
daros ve Euripides'den, Catullus ve Vergilius'a kadar ok sayda an
tik yazarn yaptnda boy gsterdii iin, kimse bunlar gz ard et
mek istemez elbette. Ancak yaznsal metinler halkn bir tanr hakkn
da ne dndn gsteren klt uygulamalar kadar rnek nitelik
te deildir, nk genellikle Yunanistan ve Roma'nn sekin aydnla
rnn bak alarn yanstrlar. Cybele Ana ve gen sevgilisi Attis'le il
gili sylence emberindeki yklerin anlatmlar yeniden incelenir
ken, bu nemli noktay gz nne almak gerekir. Bu anlatlardan klt
---- - - -----
----
26
ANA TAN RH,:A'NIN iZiNDE
tapmna deil, yalnzca yaznsal deerlendirmelere, Phrygiallara de

il, yalnzca Yunanllara ve Romallara ait fikirler elde ederiz. Byle
sine snrl bir perspektif, Ana Tanra taraftarlarndan pek ounun
dnce ve deneyimlerine ulamada yanltc bir rehber olabilir.
Bu yaptn bir baka hedefi de "ana tanra" kavramnn anlamn
sorgulamaktr. Antik Akdeniz toplumunun Ana Tanra'sna yakn
dan baknca, bir ana tanrann ne olduu ya da ne olmas gerektii
konusundaki ada varsaymlarn ounu kuku altnda brakan bir
ok eliki ortaya kyor. Tanraya hep "Ana" diye seslenilmitir, ama
yannda bir ocukla grld enderdir. O, kadnn _Eek az hakka sa:
hip_ olduu, kamuda pek varlk gsteremedii toplumlardaki -gl
dii tanrsal varlkt. Qzgn bir Doulu tanra olarak Bat Akdeniz'de,
mparatorluk Roma'snda byk otoritesinin ve saygnlnn tadn
kard. Yunan ve Roma toplumunun aydn snf tarafndan sk sk
l1o!:_grlmesine karn, hkmedenler ve sradan insanlararasnd<!
muazzam bir taraftar kitlesi toplad. Tanra gelJ!kle gbere
ket simgesi saylmasna karn, en yakn ilikide olduu tanr, kendi
kndini hadm eden gen tanr Attis idi. Kukusuz,Aia-Tani-a'nl
sadece lml bir anarin tanrsal dzeydeki kopyas olduunu var sa
yamayz. Bu alma insanlar bir ana tanraya ynelten nedenleri ve
insanlarn gnmzdeki analk imajndan ok uzak grnen bir tan
radan ne kazanmay umduklarn analiz etmeye giritii iin,eli
kilerin incelenmesi okuru insan psikolojisinin kaygan yokuuna s
rkler.
Son olarak, bu tanra hakkndaki can alc bir soruya deinmek
istiyorum: Nasl bir anayd? Bu konu ilerleyen blmlerde iyice in
celenmi ise de, soru yanl anlamalara ak olduundan, burada ba
z n saptamalar yapmak uygun der. Yukarda belirtildii gibi, bu
Ana re,:tn -s!<".yen g<>l, e11_<>,)<._sel dii rolne _uynaz. gcuk dou
muyla, tarm ya da h;yvan bereketine ait simgelerle ender olarak ba:
datrllm.t1r.-Ph-ryg yazt ve antlarnda Ana Tanra'nn en ok ne
kan y;:;.,onun dalar, boluklar ve yabanl alanlarla olan balan-
tlsidlr. A.Iladofu>n\1n da-fikin.anzarasrii trklc karakteri ve do
al ortamn verdii kutsallk duygusu, kukusuz onun tanrsalln
belirlenmesindeki kilit elerdi. Kendisine Ana konumunu kazan
dran en nemli enin, zel analk ilevinden ok;-doal - eV!"ey
gibiyiz. Bu g, Phrygia
!kn_cl-gtlclr1l11_J#-t).lfr!anragrr
devletine ve Phryg halkna koruma salayarak, tanray devletin ana
s yapmt.
SUNU
27
Tanrann Phrygia tasvirlerinden alnm olan Yunanistan'(iaki gr

sel imgesi, aka grlecei gibi anala zg niteliklerden yoksun
dur, ama Yunan metinleri onun Ana kimliine ilikin Yunan kavram
hakknda daha kapsaml bir tanm salamaktadr. Tanrann Yuna
nistan'daki varlna dair en eski kantlardan biri olan M.. 6. yzyl
tarihli 14. Homerik vg, tanraya btim tanrl<nn ve i!1(1.nln
ana--lra seslenmekte olup, "Tanrlarn Anas" unvan, Yunan ya
znsal metinlerinde ve klt adak yaztlarnda onun balca unvan ha
line gelmiti. Yunan gelenei, J"itanlarn asl anas olan Ge, y_an_i T()p-_
rak figr ile, kendisi de bir Titan olan ve alt byk Olymp()S_nr
sn douran tanra Rhea'y da anmsauyor. Ge ile Rhea birer kmrnt
ropis; ya-rii-_cklari b_esle}ip bfy{tn _olalar _ :edeniyle ayn za
manda insanln da Ana's diye nitelendirilmi olabilirler.6 Ge ve
Rhea, Anadolu'nun Kybele Anas ile kaynatrlrken, btn bu e
ler Yunan Meteri'nin kiiliinin bir paras haline geldi.
Roma'daki modelde, tanra yine Tanrlarn Byk Anas, Mater
Magna Deum idi. Hem Phryg, hem Yunan ana tanralarnn kiilik
lerini paylayordu. Hatta Phrygia'daki konumuna benzer bir ekilde,
Roma devletinin koruyucusu roln de stlendi. Vergilius'un Aeneis
destannda, tanra_kahrII!an_ en_eas' n
_
_ o_ll_yucd ve Aeneas'a
gre o, alma uate'dir, her eyi besleyen anadr ayn zamanda, Aene
as'n temelini ataca Roma devletinin grkeminin bir simgesi hali
ne gelmitir.7 Roma mpartortu'mn sonuna ()-i_ t?e_ler myct.!_l!!_Tanraya he
_ m Ana ve her yin komyuu,_ !'?Top
rak An.19 diye sesleniliyordu. O, Tanrlarn
Anas, Devletin Anas ve
- Yaamn Anasi olmutu.
-
----
---
28
ANA TANRIA'NIN iZiNDE
1 . Phrygal Ana Tanra
Hakkndaki Bir Aratrmaya Giri

Ana Tanra Cybele kltn anlama giriimleri yeni deildir. Bu ka
dar uzun mrl olan, geni bir alana yaylan, her eyi kucaklayan ka
rakterde bir tanrsal varln imdiye kadar byk ilgi ekmi olmas
doal. Bununla birlikte, seyrek olarak aka sylenmesine karn, bu
tanra ve klt hakkndaki nceki bilimsel artala-__9u
m_1 bii!!!_ciir_en moderr lc_lt.r_c:l clrler, antik Il!!_l!_! enin y
rnmlanmasn!_ _p_e_yc:- etkilEiitir. Antik Akdeniz evresiyle ilgili her
tartma rnei bir lye kadar byledir, ama Anadolu'nun Ana Tan
ras rneinde zellikle dile getirilmi gibi gzkmektedir. Kudret
li Ana'nn Euripides, Catullus ve Vergilius tarafndan yaratlan, genel
li_kle_ c!nsel orgaJ!lar alnm erkeklri_n_elik ettii canl p_QI:"tfsi, tan
rann itici denilen doasna duyulan dehetten, onun atadan kald
varsaylan nnn sorgulanmadan kabulne varan tepkiler uyan
drmtr. stelik,_gi!!lI!)._(zdeki ana n_ra kaam!;:.r, antik Akde
niz dnyasndaki Ana Tanra portresini alabildiine etkilemitir, in
k bu tr kavramlar ounlukla Yahudi-Hristiyan kltrnn koca
sna boyun een, ocuklarna sk skya bal olan, besleyip byten
sevecen ana imgesi zerine ina edilmitir. Bu nedenle, Ana Tanr
a'ya ilikin incelemelerin birou onun ne olduunu tanmlayan an
tik kantlardan ok, bir ana tanrann nasl olmas gerektiine ilikin
gnmz grlerine dayanr.
Byle nyargl tutumlar zellikle iki alanda grlr. Birincisi cin
siyet, zellikle tanrann kltnn deerlendirilmesi konusuna onun
dii cinsiyetinin etkisidir. kincisi rk bilinci olarak tanmlanabilir yani tanrann kltnn Asya kkenleri ve kendisinin Doulu ge
mii ile kltnn Yunanistan ve Roma'daki konumu arasnda sezi
len gerginlik. Bu, ayn zamanda toplumsal snf sorunlar zerinde
etkisi olan bir noktadr. Cinsiyet ve rk konularna ynelik modern
kltrel yaklamlar ou kez bilimsel yazn iine o kadar derin bir
ekilde yerletirilirler ki, eski tanraya ait asl kantlar deerlendir
me abalarna sekte vurur ve onu antik Akdeniz toplumunun belir
lenmi balam iine oturturlar. Bu nedenle, bu konuya ilikin n
ceki yaklamlar gzden geirmek ve onlar bilgilendirmi olan te
mel varsaymlar irdelemek yararl -ii n dorusu, zorunlu- grn
yor.
P RYGI A LI A NA TAN RIA HAKKINDAKi BiR ARATIRMAYA G i R i
29
Tanrann klt hakkndaki incelemelerin onun dii cinsiyetinden

ve ana tanra kimliinden nasl etkilenmi olduu konusunu gzden
geirmekle ie balyorum. Bu durum, zellikle Anadolu' nun Ana
Tanra kltn, bilin tarihiyle ilikili olan sorular tartmakta kul
lanmaya ynelik modern denemelerde aka grlr. Bu deneme
lere ounlukla iki nerme hakimdir: Birincisi, bir ana tanrann in
s<!11ln tanr kavramnn en *i gsterglerinden biri olmas, ikin
_
cisi ise_ana. !_'!!l!!jna!_19!1_!_!_1__l!anm
topl!ll_sal geliimindeki olgun
la_!l!_<l _evresinin ayrl!l_!_az_p_ir_pa olma.d_r. Bu nermelerin tart
lmas yoluyla oluturulan dnceler, sonralar zel olarak Anado
lu 'nun Ana Tanras zerinde odaklanan tartmalarda tekrar yan
klanacakt.
nsan_QJunun ilk <!nnnl!_T_gpr_atJ\ldu t_zj_}\f.. 8. yzyl
da (eer daha nce deilse) Yunanl ozan_Hesiodos'a dek uzanmak
la birlikte, ana tanra tapm ile insan toplumunun geliimindeki il
kel evre arasndaki yakn ilikinin ilk zl ifadesini, ilk olarak 1 861 'de
yaymlanan etkili yapt Das Mtten-echt'de ]ohann ]akob Bachofen'a
borluyuz gibi grnyor. Bad_ofen, Toprak !!!_<l!!C__n k_ sk}_!_l
(l!1_iln::ini11_ __1i bir d\yi_}'l e!eiE_: "dk dzey, daha
ok ilkel bir btn dncesi, toprak tapmnn denetim altna aln
mam doallgl.-:o-prak-anann kendiliinden yabanl geliimi. " 1
Bachefon sonra da "maddenin retme gcnn onlarn ahsnda bir
ad ve zel bir biim yklendii btn byk doa tanralar1anal
n iki dzeyini birletirirler, basit, tamamen doal evre ile gelimi,
evlilikle dzenlenmi evre. "2 Bachofen doal varsayd bu gelime
yi, insann toplumsal rgtlenmesinin, denetim altna alnmam cin
sel ilikiler olarak tanmlanan metreslikten anaerkillie, yani yasal ev
lilikle dzenlenmi kadn egemenliine dom benzer bir geliim ge
irdii dncesini desteklemekte kulland.cofen'a gre, ana tan
r ta__I>! I!!_}!lsa to_plumunun anaerkillik safhasnn varlnn kan
tyd Ana tanra inancnn tesindeki gelimenin "daha yksek bir
kltre trman" olduunu savunan Bachofen, bu basit, daha ok il
kel olduu varsaylan ana tanra tapm evresinin yerine, olaylarn
doal ak iinde, erkek tanrsal varlk inancnn getiini ne srer:
" [ nsanolu] topraa tapmaktan kurtulur ve gzlerini evrenin daha
yksek menzillerine diker. Galip gelen babalk gksel a katlrken,
ocuk douran analk ise her eyi douran topraa bal kalr; . . . ana
lk hakknn savunulmas, yeryznde barnan ana tanrann birin
ci vazifesidir. "3 Bachofen bu paragrafta yaptnn tezini aka belir-
30
tiyor -yle ki, yeryznde barnan, yani topraa bal olan ana tanr
alar tapmndan, gkte barnan, yani gksel olan gk tanrlar tap
mna giden o ilerleyi yalnzca kanlmaz ve doal deil, ayn zaman
da insan bilincinin ykseliinin bir parasdr. Bachofen'a gre, ana
lk tm yeryz yaamna ait iken, babalk bilinci yalnz erkek.le ( onun
ifadesi) snrlandrlmtr; bylece ana tanrann yerine baba tanr
nn gemesi iyi bir ey olarak grlmtr, nk bu durnm insano
lunu hayvansal yaamdan daha yksek bir dzeye koymaktadr. Bac
hofen bu noktada da dinsel uygulamalar insan topluluunun gelii
mine paralel olarak gzden geirmitir. Ona gre, o geliimin bir ka
ntdr bu. Tpk ana tanrann yerini alan bal;>a tanr gibi, babaerkil
liin, yani erkek egemenliinin anaerkillikten stn bir sistem olarak
gelitii sonucuna varmtr.
Yirminci yzyln sonunda Bachofen'n almasn naif ve kayrc
diye bir kenara atmak kolaydr, ama bu, onun almasnn daha son
ra Anadolulu Ana Tanra'ya yaplan ya}damlar zerindeki byk
etkisini gz ard etmek olur. Kendi kuann eitimli erkeklerinin
ou gibi Bachofen da geni apta Klasik Yunan ve Latin edebiyat
okumu, tezini destekleyen malzemenin ounu Akdeniz'in antika
edebiyatndan elde etmiti.4 Onun ana tanra ve anaerkillik kavra
mna ilikin balca kant, dorndan doruya Anadolu'mm yerli halk
larndan biriyle ilikilidir -yani, Yunanl tarihi Herodotos'un Lykial
larla ilgili bir aklamas. Bachofen aadaki pasaj alntlam:
[Lykiallarn] gelenekleri baz ynlerden Giritlilerinkileri, baz
ynlerden Kariallarnkileri andrr, ama geleneklerinden biri var ki,
hibir insan soyununkine benzemez. Bunlar babalarnn deil,
annelerinin adn alrlar. Eer bir Lykialya kim olduu sorulursa, kendi
adyla annesinin adn, sonra da anneannesinin, byk anneannesinin
vs. adlarn syler. Ve, eer bir kadn yurtta bir kleyle ilikiye girerse,
doan ocuklar meru saylr, ama zgr bir erkek yurtta, hatta en
yksek derecede olan bile, yabanc bir kadn ya da bir metresle ilikiye
girerse, doan ocuklarn hibir yurttalk hakk olmaz.
Herodotos ( 1 . 1 73)
Bachofen bum, antik dnyann tmnn (sadece Lykiallarn de

il) anaerkil bir toplum olduu yolundaki tezi iin bir balang nok
tas olarak kulland.s
Bachofen'n bu pasaj hakkndaki yorumu birok nedenlerle sk sk
ve hakl olarak eletirilmitir. Bunlarn balcas, Herodotos'un tanm-
P Y<;(ALJ ANA TANIU<,:A llAKKINDAKI BiR ARATIRMAYA G i R i
31
ladnn _anaerkil deil, anasotlu, yani soyun ana slalesi yoluyla be

lirlendii bir toplum olduudur.6 Bu iki terim, anaerkillik ve anasay
luluk, asla ayn ey deildir, nk anasoylu bir aile sisteminin varl
, otomatikman byle bir toplumda gcn kadnlarn elinde oldu
unu gstermez. Ayrca, yaplmas gereken nemli bir eletiri daha
vardr-yle ki, bu pasaj Anadolu'daki anasoylulua ilikin en zayf hi
potezi bile destekleyemez, nk Lykia toplumu aslnda anasoylu de
ildi. Bu durum, Lykiallarn kendlierini baba soyundan adlarla tant
tklarn ve bu nedenle soyun olaslkla baba yanndan belirlendiini
gsteren Lykia mezar yaztlar hakkndaki bir incelemeden saptana
bilir.7
Bununla birlikte, Bachofen'n Anadolu ve anaerkillik arasnda kur
duu zel balant, nemli lde tutunduunu kantlamtr. Bac
hofen'n fikirleri, 1 9. yzyl sonunda yaayan kaif ve arkeolog Willi
am Ramsay tarafndan kabul edilmiti. Ramsay'in Anadolu'daki ara
trmalar, Eski Yunan ve Roma konusunda alan aratrmaclarn
dikkatini Anadolu'mm Yunan ncesindeki tarihine ve antlarna, zel
likle de Phrygia'ya ekmeye yardmc olmutur. Ramsay, tanrann
adn Ana, ya da kendisinin okuduu ekliyle "Mater Kubile" olarak
kaydeden bir Phryg yaztn yaymlamak yoluyla, Phrygia'nn ba tan
rsnn gerekten de bir ana tanra olduunu net bir biimde gz
ler nne seren ilk gezgin ve aratrmacyd.8 Ramsay'in yazdklar,
Bachofen'n insann toplumsal geliiminin metreslikten anaerkilli
e, sonra da ataerkillie uzand eklindeki temel tezinden nemli
lde etkilendiini gstermektedir: "Anadolunun eski toplumsal sis
teminin gerek evlilii tanmadn ve soyun yalnzca anne yoluyla
belirlendiini gstereceim. "9 Daha sonraki bir almasnda, Ram
say, eski Anadolu halkn "toplumsal sistemi evlilie dayal olmayan
bir halk, ailenin reisinin anne olduu ve akrabaln yalnzca anne
yoluyla hesaba katld anaerkil bir sistem "in rn olarak tanmla
mtr.10
Ramsay Bachofen' kaynak gstermese de, anaerkillikle anasoylulu
u (soyun anne yoluyla belirlenmesi) kartrmasndan, eski sistemin
soyun anne yoluyla belirlenmesi olduunu bildirmesinden ve Bacho
fen 'n metreslik denilen toplumsal evreye ilikin varsaymna benze
yen, eski Anadolu'da "gerek" evliliin bulunmad eklindeki inan
cndan da aka anlald gibi, Ramsay'in temel dnceleri svi
reli bilimcininkilerle ok yakn bir paralelliktedir. Anadolu'nun din
sel geleneinde Ana Tanra'nn ne kmas, Ramsay'e gre de Ana-
]2
ANA TA NRIA'NIN lztNI>E
dolu'nun Phryg ncesi sakinleri arasnda var olduu sanlan bu ana

erkil toplum sisteminin en ak kantdr. Byle bir toplum sistemi on
lar "in<.n yaamnda dii enin yceltilmesi" olan bir dine yatkn
hale getirdi. Bu da sonradan "giriken ve aktifdeglf; kabullenici ve
pasif, "1 1 bir ba1<.-a deYile dii kalba oturmu ulusal bir karakter oll
!rd-Phrygialiar' dan -nceki.bilhaTk; "dala yl"ksek l>fr snf" -yan{
aileye ve toplum sistemine babann stnln getiren, erkek, sa
va Phrygiallar- tarafndan yenildi. 12 Bylece eski toplum sistemi
nin yerine soyun baba yoluyla belirlendii "daha yksek bir toplum
modeli" geti.13 Gle gelen Phrygiallar Anadolu' da Ana Tanra ta
pnm konmusalar da, bu olaylar dizisinin Ramsay tarafndan bir
ilerleme olarak grld kukusuz. 14
Anaerkillik, Anadolu ve Ana Tanra tapm arasnda bulunduu
varsaylan bu iliki, sonralan tanra hakkndaki aratrmalarda hzla
gelenekselleen bir bilgi oldu. Grant Showerman 190 1 tarihli al
masnda bunu yinelemi, 15 Henri Graillot da zellikle vurgulamtr.
Graillot'nun ilk olarak 191 2'de yaynlanan kitab Le culte de Cybele, me
re des dieux, Roma'daki Ana Tanra konusunda en sk alnt yaplan
almalardan birid1r hala. Graillot, "tanrsalln dii ynnn stn
l "nn, eski halklarn anacrkilliinin bir kalnts olduunu ak
a dile getirmitir. Bunun kant olarak da, yine Herodotos'tan ayn
pasaj ( 1 . 1 73) alntlayarak, Lykia' da anaerkillik olduunu yineleni
Lir. 1 6 Belikal bilim adam Franz Cumont, ilk olarak 1906'da yayn
lanakla birlikte sk sk yeniden baslan etkili bir denemesinde, Bac
hofen 'n Anadolu' da bir ana tanrann ne knn oradaki eski
anaerkil evrenin gstergesi olduu eklindeki temel tezini sorgusuz
sualsiz kabul ederek, bunu dorudan Romal Cybele konusundaki
analizine uygulad. 17 Anadolu dini hakknda 1 97 1 'de yaynlanan da
ha yeni bir incelemede, Roberto Gusmani de anaerkillik ve ana tan
ra kavramlarnn zellikle Anadolu dinine ynelik olduunu eleti
risiz bir biimde kabullendi.18
Ramsay'in izindeki bu almalarn ounda, kantlayc hibir bel
ge ortaya konmakszn, Anadolu' da anaerkilliin varl ak seik bir
olgu gibi ifade edilmitir. Ancak bu ifadeler daha dikkatli okundu
unda, anaerkilliin Anadolulu Ana Tanra tapmyla badatnlna
snn dolayl bir sava dayand grlr. Yneltilen som uydu: Ana
dolulular neden bir ana tanraya tapyorlard? Verikn yant: Kuku
suz, anaerkil, yani, kadnlarn erkeklerden daha gl olduu bir top
hm olduklarndan. Peki, Anadolu toplumunun anaerkil olduunu
-
PHRYGIALI ANA TANRIA HAKKINDAKi BiR ARATIRMAYA GiRi
3.
olduunu nereden biliyomz? Kukusuz, bir ana tanraya tapmalarn

dan. Ayrca, hem ana tanra, hem de anaerkil toplum insanln ge
liim srecininin erken evreleri olarak grldklerinden, bu alma
larn hepsinde Anadolu halklarnn her nedense daha "ilkel" olduk
lan, nk ana tanra evresini geecek kadar gelimedikleri eklin
deki varsaym her zaman ima edilmitir.
Sonuta bu sav, prehistorik toplumda balca grevi insann ret
kenliini denetlemek ve gelitirmek olan bir ana tanrann bulun
duu varsaymna dayanmaktadr. Hem popler, hem bilimsel yazn
da yaygn olarak yinelenmi olan bu dnce, yllardr varln sr
drmektedir. rnein, 1 948'de yazan Robert Graves, Hristiyanln
"bir zamanlar Bat 'da en st konumda olan Ana-tanrann taraftar
lar ile iktidar ele geiren Baba-tanrnnkiler arasndaki eski bir da
va"19 olduunu ileri srerek, Hristiyanlk ncesine ait bir "Ak Tanrya dn savunmutur. Daha yaknlarda ise feminist spiritalizmin savunucular Ana Tanra'y idealletirilmi bir tr feminist lider,
kadnn erkee egemen olduu prehistorik bir dnemin temsilcisi
olarak grmeye kadar vardrmlardr ii.20 Ne tuhaftr ki, bu yakla
m, Bachofen'n da yapt gibi, bir ana tanrann saygnln azalt
maktan ok ykseltmeye alrken, tarihsel bir gerek olarak yine
anerkillik kavramna bel balamakta olduundan, Bachofen 'n al
masna yneltilen ayn eletirilere aktr.
Tarih ncesinin anaerkilliine ve en eski alara ait bir ana tanraya
byle srarla inanlmasn tevik etni olan bir olgu da, plak kadnlar
betimleyen ok sayda heykelciin varldr. Birok Paleolitik ve Ne
olitik yerlemeye ait arkeolojik buluntularn nde gelen paralarn
dan olan bu heykelciklerin ana tanra figrleri olarak yorumlanma
s alkanlk haline gelmi ve insann dinsel etkinliinin en eski dev
resinin kant olarak ortaya srlmlerdir. Bunlar diinin cinsellik
ve dourganlk simgelerini tek figrde birletiren hamile kadn be
timlemeleri olarak yaygn ekilde kabul grmtr.21 zellikle de sk
sk yinelenen ve her yer yerde hazr ve nazr olan iki varsaym vardr
ki, bunlarn in!=c:lerfI!si gereekte<!!!: Birincisi, bu tr prehistorik
heykelciklerin dinsel etkinliklere ilikin kant saladklar, ikincisi de,
bunlarn bir ana tanra kltne zg rnler olduklardr. Farkl
corafi blgelerden ve farkl zaman aralklarndan gelen heykelcik
ler bu ynde yorumlanm, karlan sonular sonra yalnzca Akde
niz' e ait Neolitik heykelciklerle ve bu blgedeki Ana Tanra klt
nn tarih ncesiyle ilgili incelemelerde kullanlmtr.
- - ---- - --------
34
Aslnda Akdeniz'in prehistorik buluntu yerlerinden gelen heykel

cik gruplar ana tanra kltne ilikin hipoteze pek az destek salar.
J3u heykelciklerin bereket idolleri olmas gerektii varsaym, byk
le !>nl!l_ l.<tJ!!ile kadnlar betimledikleri varsaymna dayar:.
ak_(l_:-u ya_nltr! nk heykelcikler gencinden yalsna, ince
sinden tombuluna, ok eitli kadn tiplerini betimlemektedirler.22
Tarih ncesine ait kadn heykelcik gruplarnn tamam, toplumun
her kesiminde bulunabilecek trdeki farkl kadn tiplerinden oluan
bir btn temsil ederler. Kadn heykelciklerine hep dinsel nesne g
zyle baklmamaldr; bunlarn grnlerindeki ve bulunduar5-v_
re k_,t_!_lla!nci_l<.!_ Qi!yl!l<lll<lar hepsi dinsel olmayan bir sr fark
l ilevleri olduunu gsterir.23
Dou Akdeniz'deki Neolitik buluntu yerlerinden gelen heykelcik
leri zellikle ana tanra yorumuyla ilgili olarak incelemi olan al
malar, heykelciklerde biim ve kullanm asndan nemli blgesel
farkllklar bulunduunu ortaya karmlardr.24 nsan biimli Neoli
tik heykelciklerden ounun kadnlar betimledii, dikkat ekici bir
aznln da ak biimde erkekleri canlandrd iddialarna karn,
dier_- heykelcikte hibir cinsiyet belirtisi yoktur. Kadnlar be
timledikleri aka grlen heykelciklerin_9u_ci(l__c:insiyet, dii cin
y(:'t organlarnn vurgulanmas yoluyla deil, ya!(l kacinlarda ge
nellikII1(:ll olara gelien i!ll!m iaretlr -_lan _geni kala
bel lst!Xle!_yani kocaman karn ve kalalarn betimlenmesi yoluy
la, normal biimde belirtilmitir. _Ayrca, bu nesnelerin evresel ko
tlr__lnn!(:lrn tanrsal bir kiilikle zdeletirilmelerini nadiren des
tekJel!!e-kteciir_,__nk _l:u_nla!__r t! ev keltilerinde, plkl_ecie
ya da m_(:'':<_l_!<_l unl_;dr. Jiiz! et_(:l_r heykelleri (Msr' da) ,
eitim ar(:l!!_.!_lc;:}<._y da_ uzakta_n yaplan bylerde k!laml_an nt'
nel _l_duklar yolundaki yorumlar ok daha akla yakn grnmektedir. ocuklu kadnlar canlandran heykekiklerin.oiomatikman bfr
ana tanray temsil ettiklerini de varsayamayz; bunlar_y!r!c:a_!>!rey
lerin daha ok ocua sahip olma konusundaki dileklerini ifaci e!_!yor olabilirler.
-- Giiniimizde bereketi temsil eden bir tanrann evrensel olduu
!!_l_vary;:n d tmcelerin antik Akdeniz dnyasnn byk bir i!
iin geerli olamayacagl da vurgulanmaya deer. rnein, Msr' da
toprak, tm canllarn anas olmak yle dursun, genellikle erkek ola
rak kiiletirilmiti.25 Yunaiistan ve Girit'te, tanra Meter'in (Ana'nrr)
insanlarn oalmasyla pek fazla ilgisi yoktu, Yunan panteonunda
-
--
---
--
__
Pl lRYGIALI ANA TANRIC,:A 1-IAKKIN UAKI BiR ARATIRMAYA GiRi
35
Q!ym
_p_l:_-1?-r!ar5_II1brinin dnda kalan kayg verici bir konuk
tu. Bir a.!la EJ.__!J.:_a,11_ l<:ril!J _d_e_-:ercie__Yull_-dfnsl y;;.amnda
mrjinal kalm olduu gerei, tanrann kltnn prehistorik d
!!_el!!le<! va, ltp olmadn kukulu klyor. stelik, neden bir be
rek_et tanrasnn ?zellilt:_?lik_t9p_t!nla.r;;._ ve-rg-hnas gerekti
&_a.nr, _o _ da belli deil. Anne ve bebek lmlerindeki yksek
oranlar gz nne alndnda, o zamanlar insan hayat daha riskli
olduu iin kadnn dourganlna daha ok nem verilmi oluna
ca eklinde dolayl bir varsaym mevcut gibi grnyor bu noktada.
Ancak, bu Neolitik aa zg bir durum deil; doum srasndaki
lmlerin ve bebek lmlerinin oranlarndaki ykseklik, insan rkn
da bu yzyla dek pekala sregelmitir. Bu tr koullar Neolitik top
lumlarda din bili_ncinin ekillenmesine yardm etmi olabilirse de, biz
lerin bir ana tanrann varln kabullenmemizi salamak asndan
kendi balarna yeterli olamazlar.
Antik Anadolu'da ise tablo hayli farkldr, nk orada ana tanra
olarak kabul edilen bir tanrann varln gsteren kantlar tarihsel
alardan itibaren gerekten mevcuttur ve bu tanrann pekala ta
rih ncesinde de bir ncl bulunmu olabilir. Byle bir ncle ili
kin olarak 2. Blmde irdelenecek olan kantlar dii dourganlk idol
leri hakkndaki kukulu genellemelere dayanmamakta, daha ok din
sel tren balamndaki zel nesnelerle iliki kurmaktadr. Bununla
birlikte, byle bir klt, dinsel yaamn kanlmaz bir esi olmayp,
daha ok belli blgelere yerlemiti ve zdelii saptanabilen toplum
sal artlara balyd. Gere-11_de Anadolu' daJ.<i rr_!z_p.eni_!l_ k!lci
ne has nitelii, evrensel bir ana tanrs;a ()!_!-dn_i_n_!:___
maktadr.
Ne var ki, bu dnce kolay kolay silinmiyor. Bir ana tanrann in
sanolunun eski din anlaynn kanlmaz bir paras olduu yolun
daki ortak kan, Anadolu 'nun Ana Tanras ile ilgili olan hemen he
men her almay ekillendirmi, Paleolitik ve Neolitik heykelcikler
de daima irdelemenin nemli bir blmn oluturmutur. Bu d
nce E. O. James'in26 almasnn temel tezini ekillendirdii gibi,
Marija Gimbutas'n27 almasnn da nemli bir temasdr. Yazarla
rn her ikisi de bu Neolitik bere!<_! tanrnn !o-Rolllen y_?
le'nin dorudan doruya atas olduunu bildirirler. Tanra Cybele
ile Attis hakkndaki en son kapsarr.- alniada28 ise, Maarten Verma
seren Anadolulu tanrann kltn irdelemeye1onu1eski kafal bir
biimde1u ta!ini ilkel_ k_(l_:_!1 iine yerletirerek balar: "Antik__
36
ANA T ANRIA'NIN lztNDE
a boyunca toprak bir tanra sayld ve ona bu sfatla tapld. " Son
ra da yle diyor: "Paleolitik aa kadar inince, Akdeniz evresindeki
ikeler-".I"-n J_ ola:ak Kudretli Ana diye taplan bir-tiiiayfa-kar
larz. "29
Anaerkilliin ve evrensel ana tanra tapmnn tarihsel gereklii
ne duyulan inanca ek olarak, svireli psikolog Carl jung ve renci
si Erich Neumann ok farkl izgide bir baka yaklamda bulunmu
lardr. J!-_!!!g,_I!_(lerkilliin ve ana tanra tapmnin bireysel insan bi
lincinin bir ilkrneini oluturduunu ileri srm ve buna "Arll
k ompiek.sP' demItir.30 Anadolu'nun Ana Tanras, homosekselli
gl.n, zinann ve oullarn iktidarszlnn simgesel nedeni olarak, bu
ilkrnein olumsuz ynlerine youn biimde katkda bulunmutur:
"Anne kompleksinin oul zerindeki etkileri Cybele ve Attis modeli
nin ideolojisinde grlebilir: Kendi kendini hadm etme, lgnlk ve
erken lm. "31 Neumann, The Great Mother32 adl almasnda Anne
ilkrnei kavramn daha da gelitirdi. Hem iyi hem kt olmak ze
re, kadn etkinliklerine ve davranlarna ilikin eitli ilkrnek tanm
lar yapt ve bunlar ilkel Byk Ana Tanra'nn farkl ynlerine ba
lad. Anaerkillik kavram Neumann'a gre kesinlikle gerekti, ama ta
rihsel deil, modern a insannn ruh derinliklerinde hala yaayan
psikolojik bir gerek. Neumann almasnda bu sav gelitirirken,
arlkl olarak Anadolu'nun Ana Tanras ile ilgili malzemeye, zel
likle de insan kendine esir eden anann ve "yabanl igdler"in yn
lendii bir toplumun simgesi olarak grd dinsel hadm etme t
renlerine (Romal Cybele kltnn nemli bir esi) Jung'dan bile
daha fazla bel balamaktadr.33
nsanln tarih ncesini inceleme yntemi olarak insan bilincine
ilikin bu tr bir psikolojik sondajn Akdeniz dnyasndaki Ana Tan
ra 'y anlamamza fazla bir katks yoktur. Bu sondaj, erken dinsel
betimlerin anlamnikavramamz-konusunda da anlaml bir ey sun
mad gibi, bu szmona tanrsal yaptrmlar daha ok toplumsal
olarak yaplandrlm davran biimlerinin nedenini aklamakta
kullanr. Neumann'n savlar, Tayc Olarak Kadn ya da lkel Doa
Olarak Kadn erevesindeki belirsiz genellemelere gvendikleri, bun
larn ne anlama geldiklerini ya da bu ilkrnekleri kimin alglarnn,
kadnnkilerin mi, erkeinkilerin mi, yoksa her ikisininkilerin mi ya
rattn aklamadklar iin zellikle zayftr. Hemjung hem de Ne
umann, ayn zamanda durdurulmu bir gelime kavramna -yani, il
kel denilen halklara ait dinsel betimlerin insann geliiminin toy bir
-
PHRYGIALI ANA TANRIA HAKKINDAKI BiR ARATIRMAYA GiRi
3;
evresini temsil ettiine, uygarlam toplumlarn ise o evrenin dn

da olgunlatna ve bylece Byk Tanna'y geerli bir dinsel sim
ge olarak kabul etmediine- bel balamaktadr.
Ana tanralarla ilkel insan arasndaki balant, galiba ana tanra
nn kkenini avc-toplayc toplum yapsna balama abalarnn ar
dnda yatmaktadr.34 Akdeniz aratrmalarnda bu bak asnn ba
lca savunucularndan biri Walter Burkert olmutur. Onun hipotezi
ana tanrann kkenini, avcnn ailesini, zellikle kans ile annesini
besleme gereksiniri ve avcnn anneyi gznde byk bir tanra gi
bi canlandrmasna balar. Bylece Burkert avcnn avnn lmn
de tanrann einin, "tanrann sevdii, hadm ettii ve ldrd
"35 Attis babann lmn grr. Bu nedenle dinsel hadm etme
ilemi ana tanra kltne eletiri niteliinde, Ta Devrinin bir kaln
ts olarak grlmtr.36 Ancak, Burkert'n sav birtakm itirazlarla
karlamaya yatkndr. Bakasnn eline bakan bir ele annenin gei
mini salayan asl kii olarak izdii Paleolitik avc erkek portresi, mo
dern Bat'nn orta snf deerlerinin tarih ncesine yansmasdr. Av
c- toplayc toplumlar hakkndaki karlatrmal aratrmalar, bu tr
toplumlarda yiyecek salayan kiilerin sadece, hatta ounlukla er
kekler olmasnn mmkn olmadn, bu yzden byle bir modelin
yanl olduunu gstermektedir. 37 Bu nedenle Burkert'n modeli kl
trel adan yaplandrlm bir davran biimini -Burkert bu tr dav
rann kanlmazln Jung'un insan kiiliinin ilkmeksel ilkel ru
huna deil, insanlk gereinin ilkel gemiine yerletirmekteyse de
ussallatrmak iin gemii kullanmann bir baka rnei haline gel
mektedir. stelik, Burkert'n ana tanra tapmndaki hadm etme
geleneinin Ta Devrinin bir kalnts olduu eklindeki varsaym ol
duka kukuludur; gelenein Akdeniz dnyasndaki kantlarnn o
u Roma' daki Magna Mater kltyle balantldr ve bunun Ana Tan
ra kltnn anayurdu Anadolu'da sivrilen bir e olduu eklinde
ki gr destekleyen pek az belge vardr-38
Ana tanra kltn insann psikolojik ve toplumsal geliiminin ilk
basamaklarna yerletirme konusundaki bu abalarn bir baka ortak
zellii vardr ki, o da bir ana tanraya duyulan inancn o zamanlar
evrensel olduu iddiasdr. Bachofen kadnn din meslelerindeki
balangtaki stnlnn ev_:enl_ br_olg ()lc:luunu iddetle sa
v1nm1-1, 39baka bilimciler de Avrupa, Yakn Dou, Hindistan ve Ku
zey Amerika kl malzemeyi kant gstermilerdir.40 Jung kendisi
nin1Ana ilkmei imgesinin1deimeyen, sonsuz bir varlk olduunu
38
kantlamaya alm, Neumann da ilkel Byk Ana ilkrneinin za

man ve mekan iinde var olan somut bir imgeye ait olmadn, ama
tm insanln efsanelerinde ve sanatsal yarallarnda simgelenmi ol
duunu aka bildirmitir.41 Burkert ise kendisine ait dinsel ldr
me treni tezini tm insanln toplumsal geliimini aklamakta kul
lanr: "nsan unu kabul etmelidir ki, ok eskiden ne idiyse hala
odur. "42 Vermaseren ana tanra tapmnn evrensel olduu iddiasn
dadr: "nsanolu yaadka, [o] var olmutur . . . Tanra insanln ay
rlmaz bir parasdr, sonsuza dek. "43 Ancak, belli ki bu bilimcilerin
ou temel model olarak antik Akdeniz toplumunun Ana Tanras
n, Yunanl ve Romal Cybele'yi kullanyorlard. Onlar kltrel a
dan zel tek bir ana tanra rnei aldlar ve fark gzetmeksizin bu
m insanlk durumuna mal ettiler.
Bu nedenle, Ana Tanra'nn dii cinsiyetinin bilimsel yaklamlar
etkilemi olduunu ve onun kltn birka belli yntemle inceleme
yoluna gidildiini grebiliyoruz. Ana tanra inancnn anaerkil top
hma zg bir nitelik olduu varsaym, antik Anadolu'nun anaerkil
olduu iddiasn dourdu. Ana tanra inancnn en eski insan top
luluklarnn tmne zg bir nitelik olduu varsaym, ana tanraya
evrensel olarak tapnlan bir a mitosunu yaratt. Bu da, tanrann
kltnn kkenlerini belirlemeye ynelik arpk giriimler yoluyla,
tarihsel adan dorulanan Anadolulu Ana Tanra'nn deerlendi
rilmesini etkilemitir. Bir de, pek cazip olmayan imal bir varsaym
vardr. Anadolulu Cybele kltn irdelemek iin Bachofen'n ve Jung
okulunun teorilerini kullanan (ounlukla da yle yaptklarnn far
knda olmayan) bilimciler, bir ana tanrann varlnn ilkel sosyal
ya has bir zellik olduu ekllride bir aniai karmaya yneldi
ler.-Gerekten hem Ramsay, hem Burkert bunu olduka aik-blr bl
imde belirtmilerdir. Dolaysyla, bu tanraya tapanlar da pek ok
bilimcinin gznde sosyal adan az gelimi bir topluluk sayld. By
le bir akl ynitmenin sonucunda, Anadolunun yerli halklarnn he
n :\i.@ai_X_riri_ y _gIl1 gibi toplumlarn geride braktklar ilkel
li-:_dzy.Q'E lU_\l_araY!_f!l dodu.
Bir ana tanraya tapan insanlarn alt dzeyde olduklar yolundaki
bu kesin yarg, cinsiyete dayal tartmalardan etniklie dayal olanla
ra, zellikle de tanrann Doulu kkenleriyle ilgili tartmalara ak
tarld. Cinsiyet konusunda olduu gibi, ana tanra kltnn Dou
lu karakterine ilikin tartmalar da ounlukla Dou kltnn yap
s hakkndaki birtakm nyargl grlerle ekillendirilmi, bu gr-
PRYGIALJ ANA TANRIA HAKKIN DAK BiR ARATIRMAYA GiRi
39
ler tanrann klt trenleri ve klt uygulamalarnn gnmzdeki

grntsn epeyce deitirmitir. Bu durum, zellikle kltn Ana
dolu'dan Yunanistan'a ve Roma'ya aktarlmasna ve iki blge arasn
da sezilen gerginliklere odaklanan tartmalarda geerli olmutur.
Farkl kltrel etkilere ilikin bir analizi etkileyen kritik bir durum
da, bu klt hem dou hem bat Akdeniz blgelerinde uygulanm ol
duundan, hakknda ok deiken bilgilere sahip olmamzdr. Ana
dolulu _bmtJ)rra ktitiil_!_tln_Q1!1ir a 'na (M.. yaklak 800) ka
dar J>hrygia'da adamakll yerlemi dur11mda olduu ve Phrygia'ya
zg biimiyle Anadolu'nun bat kysna yayld neredeyse kesin
dir. Phrygial Ana Tanra burada Yunanllarca benimsenmi, Yunan
l} onu_y_?._v_a yava.kendi taI1-r1alaryla, zellikle Rhea ve Demeter'le
kay!l_trlard. Ancak bu sre yalnzca arkeolojik kaytlar yoluyla
izlenebilir. Anadolu'nun Demir a' ndan neredeyse hi yazl bel
ge kalmamtr, blk prk durumdaki Yunan yazl kaynaklarn
dan ise Yunanllarn Ana Tanra kltn neden almak istemi ola
bileceklerine dair pek az aklama salanabilmektedir. Byk Ana
klt M.. 204'de, bir dizi zel politik ve kltrel koul altnda do
ruc!_<t:_Anadolu'dan Roma'ya nakledildi. Yukarda sz edilen duru
mun tersine, bu koullar yaznsal kaynaklarmzda zengin bir biim
de anlatlmtr.
Bu noktadan itibaren tanraya nasl ve kimler tarafndan tapnld
na, ona niye tapnldna ve tanrann dinsel trenlerinin tam ola
rak neleri gerektirdiine dair ok daha kapsaml kaytlar vardr.Ro
ma andan kalan zengin belgelerin aksine, kltn erken dnemi
ve doulu yn hakkndaki bilgi eksiklii, konu zerine yazan birok
bilim adam iin huzursuzluk kayna olmutur. Bunlarn ou bu so
runu, klt Roma'da uygulandndan dolay kltn her ynn, zel
lilg d cazip_olmayan ynlerini ancak Doulu bir kokene balayarak
zmtr. Kendini Magna Mater' e adayanlar neden zilleri nlatp
davullar gmleterek patrtl mzik eliinde tren alaylar dzenli
yorlard? Neden dinsel cokuya tutulanlarn lklaryla blnen l
gnca ayinler yapyorlard? Ve, en artcs, tanrann rahipleri ne
den kendilerini hadm ediyorlard? nki Phrygia'da byle yapl
yordu! Bu iddia.- estekle)'cek Phrygia kaynakl hemen hibir bel
Q!1!1amas gerei bile bu mantk silsilesinin yaygn kabul grme
sini engellememitir.
Bu bilimsel boluk kmksu ilk ortaya kndan itibaren gizli bir po
litik gndem balatt . Bunun en belirgin rnei, yine Bachofen'dr.
40
Bachofen'a gre Romallar klt eski, Doulu kklerinden alp daha

uygar olan Bat 'ya gtrerek daha yksek bir dzeye ulatrmlardr:
Tarih, daha saf, daha temi bir yapya sahip Bat 'ya yksek ilkenin kah!
zaferini gelitirme grevini teslim etti, bylece insanlk Doulularn
.
bysyle baland en alt dzeyden, topraa tapnm zincirlerinden
kurtuldu . . .. . . ama skntl dnemlerde bilici Roma'nn yalnzca
Asya' dan gelebilecek olan anay gereksindiini bildirdi. [Burada, Sibylla
bilicisinin emriyle kltn M.. 204'de Roma'ya geliinden sz ediliyor. ]
Eski ve yeni dnyalar arasnda balant kurmaya yazgl bu kent,
imparatorluk ideasnn destei olmadan, Asyal yapya bal zdeksel
analk kavramlarn asla yenemezdi.44
Kltn hoa gitmeyen her ynnn Doulu kkenlerine yklene

bilecei kavram Cumont'un analizinde zel bir yola sapt. Ona gre
kltn arlklar ksmen ilkel Anadolu'nun dinsel geleneklerinden
kaynaklanm, bunlar Hristiyanlk ve Mslmanlkta da varln sr
drmtr.45 Bu tr ilkel gelenekler kutsal am_aac-pnlf!?._as
n, tanrann Toprak'la zdeletirilmesini ve domdan anaerkil d
zenden kaynaklanan bir uygulama olarak da, tanrann gsz koca
Attis'le eletirilmesini kapsamaktayd. Kltn zellikle vahi olan yn
leri ise Phrygia'nn zorlu doasna atfedilebilirdi. Orta Anadolu'nun
sert ikliminin zorlayc artlar Phrygiallar bitkilerle ilgili bir tanrya
tapmaya yatknlatrmt. stelik, orada yaayan insanlarn vahi ka
rakteri dinsellikte arya varan bir gelenek dourmutu: "iddetli co
ku hali Phrygia'da her zaman grlen bir hastalk idi."4 6 Pek ok bi
limci gibi, Cumont da zellikle dinsel hadm etme tresine taklm
ve tanrann peinden gidenleri bir sr "hadm edilmi Doulu" du
rumuna sokmutur.
Byle yapmakla, Doulu imgesini, hem rk hem de kadns olduu
varsaylan nitelikleri nedeniyle, baya ve kadns olarak ebediletir
mitir. Ana Tanra kltne "ayrc zellikleri taknlk, esrime ve cin
sel sapknlk olan bir klt" diyerek, Gra..llot da kltn tatsz ynleri
ni vi.rgulainiirGraifot bunu An_olu karakterinin zellii olarak
grmtr. Yunanistan'daki Ana Tanra klt iin kantlar gzden
geirirken, Graillot Yunan kentlerinin bu ar davranlar kabul et
mediklerini ve kendi fikrine gre, onlarn " Hellen ruhuna itici ge
len" bu gibi uygulamalarla asla kendilerini alaltmayacaklarn vur
gulamtr.4 7
PHRYGIALI ANA TANRIA HAK K IN DAKi BiR ARATIRMAYA GiRi
41
Bugn byle ifadeler utandrc grnyor ve bilimin tarihsel er

evesi iinde deerlendirilerek (hem Cumont'un denemesinin hem
Graillot'nun kitabnn bu yzyln ilk otuz ylnda yazlm olduu unu
tulmadan) , Oryantalizmin bir formu olarak, 19. ve 20. yzyllarda Ya
kn Dou hakkndaki Avrupa yazl eserlerini byk lde karakte
rize etmi olan bat Asya kltr ve tarihinin neminin istikrarl bir
ekilde azal eklinde yorumlanyor.48 Bu tr dnceleri ilk benim
seyenler Cumont ile Graillot deildi, ama onlarn anaerkillik ve_A.a
Ianra kltndeki cinsel sapknlk varsaymna odaklanmalar, Ana
dolulu .Ana'nin Doulu taraftarlarnn zayf iradeli ve ahlaksz oldu
unu ima ederek, bu kalplam yarglar pekitirdi.
Bu utandrc ifadelerin hafifletici sebebi, Cumont ile Graillot'mm
kuana ait bilimsel almalarn, bu insanlarn Anadolu hakknda
snrl bilgiye sahip olmak gibi bir dezavantajlar bulunmasyd. On
larn zamannda, Ana Tanra'nn Phrygia'daki klt hakknda kant
salayan ve imdi ortaya karlm olan ant ve yaztlarn ancak bir
ka tanesi kazlmt, dolaysyla Anadolu' daki dinsel uygulamalar hak
kndaki bilgi eksikliklerini anlayabiliriz. Daha geni bir belge grubuy
la almak, Ana Tanra kltnn bu bilimciler tarafndan Phrygia'ya
atfedilen ynlerinden pek aznn gerekten orada saptand gste
rilebilir. Orta Anadolu'mm iklimi Birleik Devletler ve Kanada'nn
pek ok blgesinden daha sert olmad gibi, Yunanistan ve Roma'ya
zg Ana Tanra kltnn en karakteristik zelliklerinden bazlar
iin de -rnein tanr Attis tapm ve kutsal am aa simg('_'.cilii
Phrygia'da herhangi bir kant da yoktur. Buna karn, Ana Tanra'y
konu alan yakn tarihli almalarda, zellikle Roma'daki Magna Ma
ter kltyle ilgili olanlarda, Cumont'dan alnt yaplmaya ve ayn Or
yantalist klieler izlenmeye devam edilir . 49
Tanr Attis'in kimlii ve zyaps konusundaki baz almalar bu
rk tavrlar ar ulara tamtr, nk tahminimce Ana Tanr
a'nn rahiplerinin hadm olmas -bunun da Attis'e yknmek iin
yapld sylenmitir- korkutucu bir kiilik imgesi uyandrr. Bu kor
kutucu nitelik, Yunanllarn Attis kltn bilmeleri gerekse de, gya
daha aydn fikirli olmalar nedeniyle klt reddettikleri varsaymna
dayanlarak, Eski Yunan ve Roma konulu aratrmalardan karlm
tr. Bu durum, zellikle eski Yunan dini uzmanlarnn, Roma dininin
tam tersine, yksek bir ahlak zeminini benimsemelerine olanak ver
mitir. "Yunanllarn Attis kltnn doaya aykr durumunu reddet
mi olduklar duygusuyla kendimizi avutabiliriz," diye yazmtr Otto
42
ANA TANRIA1NIN ZiNDE
Kem 1935 'de. Bu tavr, 1990 ylnda Hollandal bilim adam H.S. Vers
nel tarafndan yinelenmitir: "Byk Tanra'ya elik eden erkekten,
onun iren sylencesiyle dinsel tresinden uzak durulduu belli
dir. "50 Hakikaten, dinsel hadm etme tresiyle dorua kan ar id
detin Anadolu'daki Ana Tanra kltne damgasn vuran bir zellik
olduu varsaym neredeyse herkese bilinen bir gerek haline gel
mi, bu durum bilimsel eserlerde ender olarak sorgulanmtr. ste
lik bu varsaym yle bir noktaya ekilmitir ki, Meter ya da Attis'in ad
anlmam bile olsa, dolayl olarak hadm etmeyle ilgili her ey Attis
tapmnn kant olarak kabul edilmitir.51
Roma dini uzmanlarnn Cybele ve Attis konusundaki incelemele
ri de ayn nyargl grle erevelenmitir. Magna Mater'in vahi
ayin trelerini Romallarn Dou' dan, ne aldklarn bilmeden toplu
ca getirdiklerini hala okuyoruz.52 Birka imparator da dahil olmak
zere, pek ok Romalnn kltn neleri gerektirdiini kesin olarak
bilmekle kalmayp, klt tamamen destekledii Roma'ya ait tarihsel
ve yaznsal kaynaklarda ok sayda belgeyle kantlanan bir gerek ol
masna karn, durum byledir. Ayn ekilde, kltn Roma gelenein
de saptanan itici elerinin Phrygia kaynakl olmas gerektii, nk
hibir Romal'nn bu tr eyler yapmayaca varsaym da yaygn bi
imde tekrarlanmtr.
Kukusuz baz antik yazarlarn da ayn duygular dile getirdii ger
eini hesaba katmalyz. rnein, M.. 1 . yzyln sonlarnda yazm
olan Halikarnassoslu Dionysios, Magna Mater kltnn Roma'ya z
g olumlu niteliklerini Phrygia'ya zg olumsuz niteliklerden ayrma
abas konusunda olduka akszldr ve ayn bak as baka an
tik yazarlarn yaptlarnda da grlmektedir.53 Birka istisna olmakla
birlikte, Phrygial Ana Tanra hakknda Halikarnassoslu Dionysios ve
baka antik yazarlar tarafndan dile getirilen aalayc fikirler sorgu
suz sualsiz kabul edilmitir. Bunun nedeni byk lde bu fikirlerin
modern bilim adamlarnn Dou'ya kar takndklar ayn nyargl
tavr glendirmesidir, oysa Magna Mater'in Roma edebiyatndaki, r
nein Vergilius'un Aeneis'indeki olumlu imaj zel aklama gerekti
ren kurald bir durum saylmtr. Yunanistan ve Roma'da bol bol
rastlanan kadnlara ynelik iddet, rza geme ve ensest sylenceleri
Yunan ve Roma yaantsnn doal bir paras saylrken, erkeklere y
nelik iddet ieren bir hadm etme sylencesine aalk Doulular
simgeleyen dardan gelme bir zellik diye mazeret bulunmas, gn
zdeki eski Yunan ve Roma aratrmalar adna zc bir yorumdur.
P lN.Y(; ( A l.I ANA TANRIC,:A HAKKINDAKi B i R ARATIRMAYA GiRi
43
Garth Thomas'n bir denemesi, zellikle bu noktay vurgular.54 Kl

tn Roma'ya getirilmesindeki koullar irdelerken, bunu ok arzu edi
len, Scipio'lar ve Claudius'lar dahil, Roma cumhuriyetinin en nem
li ailelerinden ounun destekledii bir olay olarak tanmlayan antik
kaynaklarla, kltn barbarlk ve cinsel sapknlklarla dolu sonraki talr
losu arasndaki eliki, Thomas'n (biroklar gibi) kafasn kartr
mtr: "Roma'nn din duygusuna tamamen yabanc, hatta itici gelen
onca zellik ieren doulu bir tanrann kltndeki bu zelliklerin
nasl Romal aristokratlara zararsz grnecek kadar rt bas edilmi
olabileceini bilmem gerekiyordu," der, sonra Scipio Nasica'nn ro
ln irdeleyerek yle der: "Soylu bir Romalnn kendini kltn Ro
ma'ya ait olmayan ynyle zdeletirmesi ya da byle bir zdele
menin o zamanki toplumda onaylanmas, inanlr olmaktan uzak
tr . . . Ama, tapm gizem ve sefahat aleminden oluan Doulu bir be
reket tanras karakterindeki barbar tanrann birdenbire uygar bir
Roma tanrasna dnmesini . . . kltnn ulusal ve kornyucu bir tan
ra klt haline gelmesini baka nasl hayal edebiliriz?"55
Bu, Dou'nun kltrel geleneklerine kar beslenen nyargnn g
nmzdeki en ak ifadelerinden biridir. Belirsiz, dornluu saptan
mam klielere ( rnein, "doulu bereket tanras ") ve Dou 'ya ait
bir kltn yoz, Romallarn tenezzl etmemesi gereken bir klt oldu
u yolunda, kesinlii bilinmeyen, sorgulanmam bir gre dayan
maktadr. Thomas'n da bizzat kaydettii gibi,56 byle bir durum, Do
u'nun gnmzdeki bu geri kalm barbar imajn antik belgelerle
badatrma konusunda nemli zorluklar yaratr. Thomas'n dene
mesinin 1984 gibi yakn bir tarihte ve sk sk alntlanan Aufstieg und
Niedergang der rmischen Welt dizisi iinde yaynlan, Dou 'ya ynelik
nyargl grlerin hala bilimsel yaznda etkin bir rol oynadn gs
termektedir.
Ana Tanra'nn doulu kkenlerine balanm olan ahlak bozuk
luu varsaymnn altnda, tanraya tapanlarn toplumsal koullar
hakknda gnmzn bilimsel irdelemelerinde yer alan birtakm yo
rumlar yatmaktadr. Akdeniz'in herhangi bir blgesindeki Ana Tan
ra taraftarlarnn kkenleri ve toplumsal snflar hakknda pek az
ey bilinmekte ise de, baz modern incelemelerde kltn kimlere hi
tap etmesi gerektiine ilikin dayanaksz grlerle bu boluklar dol
durulmutur. Ana Tanra'nn Roma'daki poplerliini aklamak
iin, birok bilimci tanrann taraftarlarndan ounun adamdan sa
ylmayan kiiler olduuna hkmetmitir. Cumont'a gre Ana Tanr-
44
a'nn Phrygia kltn Roma'da esasen kleler, Roma yurtta olma

yanlar, Asyal tccarlar ve Levantenler destekliyordu.57 Rahip Batta
kes'in M.. 108'de Roma'ya yapt ziyareti58 irdelerken, Graillot ze
rine basa basa ve olay anlatan antik belgelerle aka elierek, Mag
na Mater'in rahibini izleyen kalabaln kukusuz "Doulular, kle
leri, yurttalk hakk olmayanlar, Levanten tccarlar ve Dou kltle
rinin cazibesine kaplan kadnlar" ierdiini, "yurttalar arasnda da
pleblerin baskn olduu"nu syler.59 Bir baka deyile, aristokrat er
kekler dnda Roma'daki herkes oradayd. Sonra da Graillot bu aris
tokratlar "ana fanatizmi hastaln"n (Ana Tanra klt fanatizmi
ni) ya ilgisizlik ve isteksizlik, ya da su ortakl nedeniyle nlemeyi
beceremedikleri iin sular. 6 0
Ana Tanra taraftarlarnn toplumsal kkenleri sorunu dier al
malarda da ounlukla ayn izgide srdrlmtr. W. S. Ferguson,
Meter kltnn Pire' deki rgtn irdelerken, rgtte yer alan Ati
na yurttalarnn Phryg kltnn "fazla itici" elerini eledikleri ko
nusunda ayak diremek iin epeyce uramaktadr. Ferguson 'a gre,
Meter'e tapan Atina yurttalar iin ayr bir rgt vard; bu da, yurt
ta olmayan zgr kiilerle birlikte klte katlmaktan doabilecek "top
lumsal d krkl"ndan saknmak iindi.61 Cumhuriyet dneminin
sekin aristokrat ailelerinden ounun klte girdii kesin olarak bi
linmesine karn, Roma'daki Magna Mater kltnn nezih Romal
lara uygun dmeyen barbarca bir klt olduunda srar etmesinin so
nucunda Thomas'n kar karya kald sorunlar zaten kaydetmi
tim. Bu rnekler, Ana Tanra kltne bal olanlarn kimlii ve top
lumsal kkeni irdelenirken, daha nce antik belgeleri elden geiren
lerin nyargl varsaymlardan kuvvetle etkilendiini, buradaki du
rumda da Ana Tanra kltnn saygn kiilere hitap etmeyeceinin
var sayldn akla getirmektedir. Antik, yani birinci derecedeki kay
naklarda grlen klt tablosuyla, kltn bunlardan yola kan ikinci
derecedeki kaynaklardaki ileni biimi arasndaki uyumsuzluk, daha
sonra bu konuyla ilgili olarak yaplacak her almada dikkate aln
maldr.
Gemite ou bilimsel eseri etkilemi olan nyarglardan saknmak
iin, zellikle birinci derecedeki kantlarn titizlikle analiz edilmesi
gerekir. Bu tuzaklardan saknmakta benden ncekilerden daha baa
rl olup olmadma okur karar verecektir. Keke Akdeniz'in antik
andan kalan birinci derecedeki yaznsal, epigrafik, arkeolojik ka
ntlar vurgulamak bu almann temel maddesini oluturabilse, ama
PRYGIALI ANA TANRIA HAK K I N DAKi BiR ARATI RMAYA GiRi
45
nceki karmlara dikkat ekmenin de nemli bir ilevi var. Antik

belgelerdeki eksik paralar ve tutarszlklar (ki bunlar pek oktur)
gsterilmeli, sonra bunlar yerlerine oturtulmaldr. Belki o zaman
kendi kltrmzden kaynaklanan deerleri antik belgelerde ara
maktan kanabilir ve Ana Tanra'nn kendi adna konumasna izin
verebiliriz.
46
1 . ANADOLU'DA ANA TANRIA

Antik Akdeniz dnyasna ait bir ana tanrayla ilgili bir almann,
tanrann kkenleri somnuna ynelmesi gerekmektedir. eitli ye
rel dillerde ona "Ana" diye seslenen yaznsal metinler ve yaztlar bu
tanrann tarihsel dnemlerde var olduunu aka gstermesine
karn, onun prehistorik dnemlerdeki varlna ilikin kantlar o ka
dar salam deildir. Kukusuz, antik Akdeniz halklar Ana Tanra'la
rnn eskiliinden byk vn duydular; rnein Romallar, Magna
Mater ya da Cybele diye tannan tanrann kltn, kkleri silik ge
mie uzanan bir klt olarak kabul ettiler.1 Bu halklarn kendi dinsel
gelenekleriyle ilgili inanlarnn temelinin incelenmesi gerekmekte
dir. Tarih ncesinde bize net bir yant salayabilecek yazl belgeler
olmadndan, byle bir tanrann varl hakknda dier malzeme
gruplarndan ne gibi kantlar salanabileceini dnmeliyiz. Bu ne
denle bu blmn iki trl hedefi var: Bir ana tanra olarak tann
m olan tanrann (ya da tanralarn ) varl konusunda Akdeniz'in
tarih ncesinden gelen kantlar olup olmadn, ve eer varsa, bu
tanrann tarihsel dnemlerin tanklk ettii Ana Tanra Cybele' nin
atas olup olmadn saptamak.
Ne var ki, tarih ncesindeki din geleneinde bir ana tanra kimli
inin saptanmas zorlu bir itir. 1 . Blmde de grdmz gibi, Ak
deniz'in tarih ncesinde birok yerde bir ana tanra bulunmasnn
kanlmaz olduu eklinde ar iddialarda bulunulmu ise de, bun
lar genellikle aslszdr. Bu durum, zellikle tarih ncesine ait her ka
dn figrnn geliigzel bir ekilde bir ana tanrayla e tutulmas
nn sonucudur. Bununla birlikte, Phrygial Ana Tanra kltn kuv
vetle anmsatan malzemeyi verdikleri iin hayli dikkat ekmi olan iki
Neolitik yerleme yeri vardr Orta Anadoh'da: atalhyk ve Hac
lar. Her iki yerleme yerinden gelen buluntular, topluluun din bi
lincinde gl kadn ahsiyetlerin rol oynadn dndryor . Bu
ahsiyetler, tarihin dorulad Phrygial Ana Tanra'nnkine benze
yen simge sistemleriyle temsil edilmiler. Ayrca bu yerleme yerleri
nin ikisi de tarihsel dnemlerde Phrygial Ana Tanra'nn klt mer
kezlerini ieren blgelerde kurulmutur.
Bu iki yerleme yerinin daha eski olan (daha ge olan kazlm ise
de) , Konya'nn yaklak 40 km gneyinde kurulmu olan nl atal-
ANADOl .U'DA ANA TANRIA, PREHiSTORiK BULGULAR
4/
hyk' tr.2 atalhyk, M.. 6200 ile, bilinmeyen sebeplerle terk

edildii3 M.. 5400 yllar arasnda srekli yerleme grm byk
bir Neolitik hyfktr. En eski tabakalara ulalamad iin, yerle
menin bala_!!g___!<J.!ihi bilinremektedir.
Ayrca hyn yalnzca kk bir blm incelenmi olup, yerle
me yerinin birok ynleri henz anlalamamtr. Yerleme yerinin
biiminin kaz raporlarnda ve bunlar izleyen eitli aratrmalarda
geni bir ekilde anlatlm olmas, burada sadece ksa bir zet yap
may yeterli klyor. Yerleme yerinin en alt tabakalar ortak duvarl
bitiik bir ev dizisinden oluuyordu. Daha stteki katlar ise tersine,
genellikle avlularn evresine sralanm bir ya da birden ok odal ay
r niteler iermekteyni gibi grnyor. Baz odalarn, aralarnda
dar alanlar olan paralel duvarlar var. Giri kaplar bulunmusa da,
bunlardan bazlar kullanlmaktan vazgeilmi ve stlerine sva ekil
mi. rneklerin ounda eve damda bulunan bir amadan merdiven
le giriliyormu ve yerleme yerinin blmleri arasndaki iletiim, dz
olan bu damlardan, olaslkla damdan dama geilerek salanyormu.
Toplumsal katmanlamay mevki yoluyla belirtebilecek byk lek
li yaplara ya da zenle yaplm evlere ilikin bir kant yoktur. Bir ta
bakann evleri, yangn ya da terk edilme sonucunda ykldnda, n
cekinin stne dorudan yeni bir ev yaplm.4 Bu sistem en az yedi
yzyl devam etmi. Sonraki bin yllk dnemde buluntu yerinin snr
l yerleim grmesi nedeniyle Neolitik tabakalara ait malzemenin ok
iyi korunmu olmas, hakknda pek az bilgimiz olan Neolitik toplu
mun birok zelliini incelememizi salamtr.
Bu zellikler arasnda, topluluun manevi ve sosyal yaamn yans
tan simge sistemleri vardr. Yaama mekannn kazlan on iki tabaka
snn hepsinde duvarlar resimli zel odalar, duvarlar ve sekiler ze
rinde sva kabartmalar, bu odalarn dinsel tren amacyla kullanlm
olduunu dndren birok ilgin heykelcik de dahil olmak zere
bir sr farkl nesnenin ortaya karld atalhyk, bu adan en
der bir yerdir. Bunlarn ilevleriyle ilgili yorumlar tamamen odalarn
dekorasyonuna ya da ierdikleri malzemeye dayanmaktadr, nk bu
odalar yerleme yerinde bulunan ve yaama mekan ya da depo olarak
kullanlm olan dier odalarla biim ve byklk bakmndan tpatp
ayndr. Yapldklar tarihte dinsel tren amacyla kullanlmaya ayrl
n olmalar olas grnmediinden, bu tr odalara "tapnma yeri "
demek yanltc ahr. Son aratrmalar, "tapnma yerleri "nin balang
ta yaama mekan olarak dnld, ancak sonradan dinsel tren
48
etkinlikleri iin kullanld fikrini uyandnyor.5 Bunlara yerleme ye

rinin her kesiminde geliigzel bir ekilde rastlanmaktadr. Hemen
hemen her tabakada bu tr odalardan en az bir, bazlarnda ise birka
tane vardr: zellikle 2., 3., 6., ve 8. tabakalar bu adan zengindir.
Baz odalarda bulunan resimler ve sva kabartmalar, Anadolu'nun
Neolitik dnemine ait en arpc buluntular arasnda olduklarndan,
zel bir ilgi grmlerdir. Ben ncelikle resimleri gzden geirece
im. Bunlar 3.-1 2. tabakalarda, domdan doruya duvar svas zeri
ne boyanm olarak bulunmutur. Baz odalarda ayn duvarn nce
resimlenmi, sonra kaln beyaz bir sva tabakasyla kaplanm, sonra
birka kez yeniden resimlenmi ve svanm olmas, odann belirli zel
etkinlikler iin kullanldktan sonra resimlerin kastl olarak silinmi
olduunu dndrr. Resimler bunu yanstmaktadr.
Resimlerin konusu zengin bir malzeme eidi iermektedir. Bun
lardan bazlar soyut desenler (E.VI.2, A.IIl.8 ) , duvarlardaki el motif
leri (A.VI.4, E. VI. 1 5) ve bir kr manzaras (E. VIl . 1 4 ) gibi figrsz
gmplardr. 6 Yaban kz ve geyik gibi yabani hayvanlar avlayan adam
lardan oluan birka sahne ile leopar ya da geyik postlar iinde bir
eit dans sergileyen adamlara kzlerin fon oluturduu dier sah
neler de figrl konular arasndadr (A.111. 1 , F.V. l ) . Akbabalarn ce
setlerin etlerini temizleyiini betimler gibi grnen iki sahne vardr
(E.VIl.8, E.VIl.21 ) .
Sk kullanlan bir baka ssleme biimi de, domdan duvara ilen

mi sva kabartmalardr. Bunlara 6 ve altndaki tabakalarda rastlanr.
Duvarlarn baz yerlerinde ykseltilmi, baz yerlerinde ise duvara oyul
mu olan birka sva kabartmada, bir boa ve bir geyik de dahil olmak
zere, eitli yaban hayvanlar betimlenmitir. Dier yksek kabartma
lar, antitetik yerletirilmi ve en az drt kez boyanp svanm iki leopa
r kapsamaktadr (E.VIl.44 ) . Ayrca, hepsi i karnl, kol ve bacaklar
iyice alm olarak gsterilmi yedi insan figr vardr. kierli iki gmp
ile tane tek figrden oluan bu rnekler, doum yapan kadnlar
temsil ediyor olabilirler. Odalardaki eyalar arasnda genellikle stle
rine boa boynuzlar sralanm toprak sekiler vardr. Baka boa boy
nuzu kmeleri de yine sra halinde duvarlara tuttumlmu olarak bu
lunmutur (E.VI.8, 10, 14, 3 1 ) . Ayrca 7. ve 6. tabakalardaki odalarn
duvarlarnda insan memesi biiminde ilenmi nesneler bulunmutur;
bunlar kimi zaman akbaba, tilki ya da gelincik kafataslarnn, kimi za
man da yaban domuzunun ene kemikleri evresine ilenmi olup, do
muzun dileri bunlarda knt oluturmaktadr (E.VI.8) .
ANADOLU'DA ANA TANRIA, PREHiSTORiK BULGULAR
49
Ayrca, yerlemenin farkl evrelerinden, insan, hayvan heykelcik

leri ile ematik heykelcikler dahil, birok heykelcik elde edilmitir. 7
Bunlarn ou kilden yaplm olmakla birlikte, 6. tabakaya kadar in
san heykelciklerinin ou, ematik heykelciklerin de tm tatandr.
En byk ilgiyi insan heykelcikleri toplamtr. Bunlardan bazlar Ak
deniz 'in Neolitik dneminin her kesiminde yaygn olarak rastlanan
tipte, genellikle abartl memeleri, kalalar ve karnlaryla dikkat e
ken kadn betimleridir. Kadn temsil etmelerine karn, kadnn o
almayla ilgili rolne dikkat ekmezler. Bazlar ayakta, birka tanesi
de oturmu ya da melmi olarak gsterilmitir. 8 Kadn heykelcikle
rinin says 6. tabakada art gstermekte olup, daha stteki tabaka
larda daha fazla iri gsl kadn heykelcii vardr. Bir tanesi bir le
oparn srtna binmi, bir tanesi de leopar derisi balk takm olarak
gsterilen birka erkek figr de bulunmutur. Dier heykelciklerde
ise hibir cinsiyet iareti yoktur. Gn na karlan en ilgin hey
kelcik tipleri arasnda tek para ta ya da kilden yaplm ifte figr
ler bulunur. Bunlardan bazlarnda iki figr yan yana, bazlarnda sar
ma dolatr. Sarma dola durumdaki iftlerden biri anne ve ocuk
tan oluan bir grup olabilir. Herhalde en ok tannan figr, iki leopa
rn destekledii bir tahtta oturan kadndr (A.11. 1 ) . Doum yaparken
gsterilmi olan kadnn bacaklar arasndan bebein ba gzkmek
tedir (res. 1 ) .
atalhyk, grld gibi ana tanra inancyla ilgili saylabilecek
bol malzeme vermitir. Heykelcikler, duvar resimleri ve kabartmalar
doum yapmakta olan ya da kk ocuklar tayan kadnlan gster
mektedir. Bunlarn birou, ierik ve sslemeleri nedeniyle dinsel
amala kullanldklar dnlen odalarn iinde bulunmutur. s
telik, bu tr malzeme kstl bir ya da iki blge iinde dierlerinden
soyutlanmam olup, buluntu yerinin yerleim katlarnn her tarafn
da bulunmutur. Buray ilk kazan kii olanjames Mellaart, kadn hey
kelcikleriyle kabartmalarn hemen Yunan ve Roma Cybelesi'nin pre
historik nclnn, Anadolu'nun Ana Tanras'nn betimleri ola
rak yorumlam, popler ve bilimsel yaznda birok kii bu konuda
onun izinden gitmitir.9
Diinin retkenliini ve ocuk dourmay simgeleyen sahnelere ok
nem verilmi olmakla birlikte, buradaki malzemeyi biimlendiren
daha gsterili bir motif de hayvan betimleridir. Duvarlarda bulunan
figrl sahnelerin birounda dolayl ya da dolaysz olarak av konu
suna deinilmitir. Erkekler yabani hayvanlar avlarken gsterilmi,
50
ANA TANRIA'NIN lzlNDE
ama av sahnelerinde avlar oluturan hayvanlar baka sahnelerde yal

nz olarak betimlenmitir. Baz resimlerde, yabani hayvanlarla birlik
te gsterilen erkekler onlar avlamaktan ok, hayvann dilini ya da
kuyruunu ekitirerek, onlara satar gibi grnmektedir. Dier sah
nelerde, leopar ya da geyik postu giymi olarak dans ya da baka bir
ayin etkinliiyle megul olan erkekler bulunmaktadr. Leopar postu
giymi kiileri gsteren baz heykelcikler, bunlarn tanrsal figrleri
deil, yerleme yerinin sakinlerini temsil ettiini dndrr. Hay
van betimleri, cesetlerin etlerini temizleyen akbabalar sahnesi gibi
lmle ilgili sahnelerde bile nemli yer tutar.
Bu tr hayvan betimleri kadnn dourganlyla ilgili malzemeye
de aktarlmtr. Doum yapar gibi bacaklar ayrlm ve antitetik yer
letirilmi iki kadn figr, ayn tarzda duran ifte leoparlar yanst
maktadr. zerlerine kadn memeleri ilemek iin yaban domuzu e
ne kemii ve akbaba kafatas kullanlmas, daha sonra insann reme
giic metaforunu, tpk iki leoparn destekledii bir tahtta oturarak
doum yapan iri kadn heykelciinde olduu gibi, hayvanlarla i ie
geirir. zellikle arpc olan bir sva kabartmada, byk olaslkla
doum yapmakta olan, karn i ve bacaklar ayrk bir kadn betim
lenmitir. Duvarn kadnn bacaklar altnda kalan blmnde bir s
ra boa boynuzu vardr (E.VI.8) . Kadnn bir boa dourduu gibi
bir izlenim uyanmasna karn, kabartmann zarar grm dununda
olmas bu yorumu kukulu klmaktadr. o
Bu kabartma ve heykelcikleri tamamen dinsel simgeler olarak yo
rumlamaktansa, topluluun ekonomik ve sosyal yapsnn simgeleri
olarak grmek daha yararl olabilir. Evcilletirilmi hayvanlarn, zel
likle de sr cinsinin, yerleme yerinin ekonomisindeki nemini or
taya koyan bol kant vardr. Sedirlere ya da duvarlara tutturulmu bo
a boynuzlar bunlara verilen nemi aka gsterdii gibi, sr ve
rimliliinin devam etmesi dileini ifade etnekte olabilir. Ayn ekil
de, boa boynuzlarnn stnde yer alan doum yapan kadn da, in
sanlarn srlara baml olduunu gsteriyor olabilir. 1 1 Baz kadn
heykelciklerinin bulunmu olduklar yerler de yararl bilgiler sala
maktadr. Birka tanesi evlerin zemininde, ocaklarn yannda ya da
tahl ambarlarnda gn na karlmtr. 2. tabakadan karlan
taht zerinde doum yapan kadn heykelcii (res. 1 ) , bir oturma oda
sna bitiik tahl ambarnda bulunmutur. Buradaki insan remesi
simgecilii, insann tahllara ve slah edilen dier bitkilere bal oldu
unu ifade ediyor olabilir. Antitetik yerletirilmi iki leopar kabart-
ANADOLU'DA ANA TANRIA, PREHSTORK BULGULAR
51
res. 1 . atallyk'ten
oturan kadn heykelcii.
M.. 6. binyl, Ankara
Anadolu Medeniyetleri
Mzesi 'nin izniyle.
masnn bulunduu odaya (E.VI.44) sunu maksadyla koyulduklar

belli olan birtakm tahl keltileri de kayda deer.
nsan ve hayvan betimlerinin i ie olduu dier rnekler, toplulu
un iindeki sosyal gruplamay belirtiyor olabilir. eitli hayvan post
lar giyen insan resimleri, belki de o hayvanlar totem olarak kullanan
grup ya da klanlar temsil ediyordur. 12 Bu durnmda, duvarlar zerin
de sva kabartma olarak betimlenmi an ti tetik ifte leoparlar, belki de
bu gruba ayrlan alan belirtiyordu. Avclk yapldn gsteren baz
yabani hayvan kemikleri bulunmutur, ama bunun asl nedeni bes
lenme gereksinimi deil de, 1 3 leopar postu, domuz ene kemii ve
akbaba kafatas gibi hayvan simgelriyle erkein ve kadnn ne kt
farkl gnplarn belirtilmesi olabilir.
Bir baka nemli nokta da, yerlemenin daha sonraki tabakalarn
da kadn heykelciklerinin art gstermesidir. Bu durum, topluluk
iinde belli kadnlarn ya da kadn grnplarnn neminin arttn gs-
52
teriyor olabilir. 14 nsan remesiyle ilgili heykelcikler ise yaygn deil

dir. Tahtta douran kadnn gnmz yaynlarnda sk sk boy gs
termesi bu noktay arptmur. Bu heykelcik ve bir kadnla ocuu
gsteren bir baka heykelcik dnda ocuk betimi yoktur. Dolgun g
sl kadnlar gsteren eitli heykelcikler, olaslkla olgunluklar sa
yesinde daha nemli bir toplumsal konuma gemi yal kadnlar
temsil etmektedir.
atalhyk'ten kan malzeme, simgesel betimlerin toplulukta ke
sinlikle nemli bir rol oynadn dndrmektedir, nk resim
ler, sva eler ve heykelcikler, bu yerlemenin gnlk ilerini olu
turan etkinlikleri ender olarak gstermektedir. Bunun yerine, baz
ekonomik ve sosyal konulara ynelik anurmalar gryoruz: Bulun
tu yerinin ekonomik refah dzeyi ve bunu garantiye alma istei; top
luluun sosyal gruplara blnmesi ve her grubun kendi durumunu
srdrme tarz; kadnlarn etkinlikleri ve zellikle topluluktaki yal
kadnlarn konumlar. Bunlarn hepsi alma hipotezleri saylmas
gereken geici nerilerdir, ama atalhyk'teki simge sistemlerinin
ille de bir ana tanra kltne iaret etmesi gerekmediini gsterir
ler, nk zellikle resim ya da heykelciklerden herhangi birinin tan
rsal bir varl temsil edip etmedii u noktada kesinlememitir. Bu
betimlerin geni bir alana yaylm olmas da olas grnmyor. Mel
laart, yerleme yerinin byklk ve refahn Konya ovasnn dinsel
merkezi olmasna borlu olduunu ileri srmt, 15 ne var ki atal
hyk' te aa karlan simge sistemlerinin genel olarak Konya ova
sn deil, yalnzca bu buluntu yerini temsil ettiini varsaymak u an
da en emin yol gibi grnyor.
imdi Anadolu'nun bir baka nemli Neolitik buluntu yerinden,
gnmz Trkiye' sindeki Burdur kentinin 26 km gneybausnda uza
nan Haclar'dan karlan malzemeye dnelim. Buras 1957'den 1960'a
dek yine James Mellaart tarafndan kazlmur. 1 6 Buluntu yerinin otu
rulan blgesi M.. yaklak 7000'e tarihlendirilen kk bir akera
mik Neolitik yerleme yeri ile, bundan kopuk olan, tarihi M.. yakla
k 5700'den 5000'e uzand saptanabilen dokuz tabakada ge Ne
olitik ve erken Kalkolitik alara ait bir yerleme yerini ieriyordu.
Yerleme yerinin dzeni atakhyk'ten biraz farkldr, nk Hac
lar'daki konutlar avlularn evresine ina edilmi ayr ayr evlerden
oluuyordu. Bu evler ounlukla birden fazla oturma odas ve ayr de
po blmlerinden ibaretti. Her odada evlerde yaplan ilerle ilgili
nemli kantlar bulundu. Bunlar arasnda ocaklar, deirmen talar,
ANADOI .U'DA ANA TANRI<,:A, PREHiSTORi K BULGULA R
5 .l
ayrca yiyecek ve dokuma hazrlama ileriyle ilgili baka kantlar var

dr. Figrl duvar resimlerine ait hibir rnek bulunmam olup, bu
tr resimlerin var olduunu gsteren bir belirti yoktu. 1 7 Evlerin d
enme biimi genellikle birbirine benziyordu. Byk bir kamu yap
sna, sekin tabakadan birinin evine, bamsz klt ya da tapnma oda
larna ilikin herhangi bir kant bulunmamtr.
Topluluun simgesel ya da dinsel yaamna ilikin tm kantlar bu
luntu yerinden karlan zengin heykelcik serilerinden elde edilmi
tir. 1 8 Heykelciklerin ou kilden yaplm olmakla birlikte, tatan ya
plm birka para da vardr. Bunlarn tm evlerde bulunmutur.
En kapsaml seriler, M.. 5600 sularnda yangnla son bulan, dolay
syla atalhyk'n ge tabakalaryla ada olan bir yerleme katn
dan, 6. tabakadan gelmektedir. Bu tabakadaki evlerde kadn tiplerin
den bir kesit sunan yaklak krk be heykelcik bulunmutur. Bunlar
genlikten yalla, kadnlarn eitli alarn gstermektedir. (Figr
lerin inceliinden, kala-bel oranlarndan, gs ve karn llerin
den yola klarak yalar gsterdikleri varsaylmtr) . Baz heykelcik
ler hamile gibi, bazlar ise sarkk gsl ve karnl yal kadnlar gi
bi grnmektedir. Ayakta, oturmu ve uzanm olarak eitli pozlarda
grlrler. Kimileri daha kk insan figrleriyle, olaslkla ocuklar
la birlikte gsterilmise de, en azndan bir tanesinde kadn gen bir
erkekle sevimekte olabilir.19 Bir tanesi de bacaklarn am olarak
melmi durumda, belki doum yaparken gsterilmitir.20 Baz figr
ler gslerini yukar kaldrmak ve onlara dikkat ekmek iin alttan
gslerini avularken,21 bazlar da sanki st saar gibi ellerini gs
lerinin st ksmna koyrnulardr.22 ou tamamen plaktr ve kad
nn anatomik zellikleri olan meme, kala ve karn net bir ekilde be
timlenmitir. Bunun aksine, yz, kollar, bacaklar gibi anatomik adan
cinsiyet belirtmeyen zel blmler ise gayet ematik bir tarzda gste
rilmitir. Gen kzlar olduklar sanlan narin figrlerden birka biki
ni gibi bir giysiyle gsterilirken, yal kadnlar olduklar anlalan baz
figrlerin ciltlerine, belki dvme iaretlerini ya da giysinin dokuma de
senlerini temsil eden file ya da nokta desenleri yaplmtr.
Heykelciklerin ou eitli yalar ve pozlardan rnekler vererek, ha
yatn genlik, ocuk dourma ve yallk evrelerini gstermekte, bir
baka deyile insanoluna ait her yerleim blgesinde karmza ka
bilecek tipteki kadnlardan bir kesit sunmaktadr. Bununla birlikte,
insanlarn normal etkinliklerinin tesindeki konularn betimlendi,i
baz heykelcikler de vardr. Kadnlar, kedigillerden iki hayvann de
54
tekledii tahtlarda otunu gsteril

milerdir (res. 2) .23 Baz kadnlar
da, bebeini kucaklayan bir anne
pozunda, kedigillerden hayvanla
r barlarna basmaktadrlar.24
Alt tabakalarda ounluu daha
kaba bir iilik rn olan dank
heykelciklerin bulunduu gz
nne alnrsa, 6. tabakadaki hey
kelciklerin nemi ortaya kar.
Heykelciklerin kullanld dne
min 6. tabakayla snrl olmas
mantkl grnmemekle birlikte,
bu tabakann yangnla son bulma
s srasndal.i koullar nedeniyle
korunmu olabilecekleri dn
lebilir. Bu da, heykelciklerin zel
amalar ya da ilevlere a}:!_lm ol
duklarln, {TevferiT "lalnaffiTad.i<:
tansoira-<lakas tl-o1aryok e5iil
diklerini akla getirir. Heykelcikle
rinbl.lunduklar yeiler de bilgilen
diricidir. <;ot _ocaklar..11_ynna
kmelenmi olmak zere, hepsi
evlerin zeminlerinde-bulunmutur. Bazlar da tahl yn_la_r:_nn
iine gmtli blmmttur. <;ou
mkemmel durumdadr, kastl
olarak krlm ya da zarar verilmi
deildir. Bu da, yerlemeyi sona er
diren yangn sayesinde, heykelcik
leri o gn kullanldklar durum
da bulmakla ne kadar ansl oldu
umuzu akla getirir.
Bunlar, Haclar'daki heykelcik
lerin ilevini ve anlamn saE._
ya alrken aklda tutul!Eas _ge
reken nemli noktalard. Kazy
yapan kii, btn heykelciklerin
--
2 . Haclar'dan oturan kadn heykelcii.

M.. G. binyl, Ankara Anadolu Medeniyetleri
Mzesi'nin izniyle.
res.
-------
ANADOLU'DA ANA TANRIA, PREHiSTORiK BULGULAR
55
mutlaka tanralar, ocuklarla birlikte gsterilmi olanlarn da ana

tanray temsil ettiini dnmtr.25 lerinden ancak birka ta
nesi grn ya da poz olarak tanrsall akla getiren olaand bir
eylere sahipse de, ounluu normal pozlarda, normal etkinlikler
iindeki normal kadnlar ve tipik bir insan topluluundaki kadnla
rn yaam evrelerini betimler gibi grnmektedir. Bunlar baz zel
kadnlar betimleyen yaptlar olabilecekleri gibi, kadn ahsiyetlerin
ve kadn etkinliklerinin ilkrneklerini temsil eden, atalar simgeleyen
ya da gen kadnlar toplum iine girmeye hazrlayan eitim aralar
olarak kullanlan nesneler olabilirdi.26 _Tek erkek figrlerinin olma
ve_lci!e!__!<dl!_ ana_misinin vurg.lan- kadnln ne
karldn kuvvetle ima etse de, bu kanaatten hareketle heykelcik
lerin bir tanray ya da ana tanralar temsil ettikleri varsaymna gi
dip gidemeyeceimiz o kadar da kesin deildir.
Bu heykelcik grubunu olaand yapan ve atalhyk' teki kadn
betimlerine benzer klan iki faktr vardr. Bunlardan biri, kadnlarn
yrtc hayvanlarla ilikisidir: Leoparl tahtta oturan kadn motifi her:_
iki yerleme yerinde de bulunmu olup, leopar yavrularn barlar
na basan Haclar figrleri, insann remesi ile yrtc hayvanlar ara
snda yakn bir iliki olduunu gstermektedir. Dier faktr ise, tahl
ve tarmla olan ilikidir: Anne rolndeki kadn heykelcikleri her iki
buluntu yerindQt:_Q_zllik!e tahl Tl!!?rlarn11_iine yerletirilmitir.
Bunlara, kedigillerden yrtc h_a_r_l_n_ _!n__1-1u rnekler de da
hildir.
Kazy yapan kii, her iki buluntu yerinden kan malzemeyi Anado
lu'nun Neolitik dneminde var olan bir Ana Tanra kltnn ve bu
kltn tarihsel dnemlerde de srdnn net kantlar olarak yo
rumlamakta tereddt etmemise de, bu yorumu biraz kukulu klan
baz faktrler vardr. En bata, ana tanra tapmnn kant olduu
ileri srlen insan yaps nesnelerden hibirinin klt heykeli, adak e
yas ya da tanrlara adanm kutsal mekanlar gibi, zellikle dinsel bir
ilev iin tasarlanm geleneksel anlamdaki dinsel nesneler olduklar
kesin deildir. Orta Anadolu' da yaayan Neolitik topluluklarn tanr
lar denileg insan biimli varlklar yerletirdikleri bir manevi dnya
!avramlar bulunduundan bile emin olamayz. Bu nedenle, bu top
luluklarn insann oalmasn denetleyen dii tanrsal varlk anlamn
da tek bir ana tanra tasarladklar da o kadar kesin olamaz.
Bu iki buluntu yerinin sakinlerinin topluluun ekonomik ve sosyal
dummu hakkndaki meseleleri karmak simge sistemleri yoluyla ifa-
56
ANA TAN RIA'NN lztNUE
de etme gereksinimi duyduklarn az ok gvenle belirtebiliriz. nsan

hayvan ilikisine ait ortak motif, hem yaamla hem lmle balantl
dr. Bu, farkl hayvanlarn eitli soyut gleri temsil ettii dnlen
!llanevi ))ir <!fmyay yattrm(l_g!s_ir:._!_ninj simgeliyor olabilirdt_ Ay
rca, yukarda yaplan bir neriyi gelitirirsek, topluluun farkl hay
van totemleriyle simgelenen gmplara blnm olduu ve bunlarn
her birinin daha geni bir gmp iinde itibar kazanmak iin yart
bir toplum sistemi de simgelenmi olabilir. Bu balamda, kadnlara
ve douma ait betimler, bunlarn ok daha geni bir kavramn para
s olduu izlenimini uyandryor. Hamile kadnlar, sva kabartmalar
daz()!leg_!!ti-tj__tP<t!:!<tr.J-:z<en pozlarda, benzer bezeme
ler kullanlarak betimlenmitir. Yan taraflarnda iki leoparn bulun
duu tahtn zerinde douran iri kadn heykelcii, insann doumuy
la yabani hayvanlar sk skya birbirine balamaktadr. Bu imge, le
oparlarn destekledii tahtta oturan kadnn ya da bu hayvanlar g
slerine bastran kadnlarn betimlendii heykelcikler eklinde, Ha
clar' da da bulunmaktadr. Bunlar, simgeleri leopar olan bir grubun
kadnlarn temsil ediyor, ya da daha genel anlamda, topluluk iinde
ki saygn konumu gl bir hayvan simgesi vastasyla belirtilen en
nemli kadn gsteriyor olabilir. Belki de bu heykelcikler ve resim
ler, ayn zamanda tm topluluun gdlerini anlatyordur: Bu tr
vahi hayvanlarn ehliletirilmesi yoluyla simgelenen, doal evreye
egemen olma arzusu ve bu egemenlikten kaynaklanan bolluun, tm
grup ya da grubun bir blm iin tarm ve dourganlkta srmesi
arzusu. Baz heykelciklerin tahl ambarlarnn iinde bulunmu olma
s bu nermeyi desteklemektedir. Bunlar, kedigiller trnden vahi
hayvanlarn temsil ettii gcn, tarmn verimliliini ve dourganl
oaltmas dileini ifade etmek amacyla oralara koyulmu olabi
lirler.
Heykelcik gmplarnn bir ana tanra tapmnn kantlar olarak kul
lanlmas da ayn ekilde somnludur. Her iki buluntu yerinde, byk
blm yaamn normal evreleri iinde gsterilmi olan ve tipik bir
ky yerlemesinde rastlanabilecek trden kadnlarn betimlendii ok
sayda heykelcik vard. Bu kadn figrlerinin sanki tanrsal konumla
rn simgeleriymi gibi yorumlanmasnda -yani, "tanrann gen y
n", "hayvanlarn kraliesi", "tanra gen sevgilisiyle"27- kadn yaa
mna ait ynlerin somut biimde sunulmasnn etkisi var. Bu tr yo
rumlar ayn zamanda heykelciklerin anlamnn kadnn retme g
cyle snrlandrlmasna hizmet eder ve bu imgelerin yaratlmasn-
ANADOI.U'DA ANA TANRI<,:A, PREHiSTORiK BULGULAR
57
da kadnn pay olmadn ima eder. Ne bu nesneleri yapanlarn kim

lii, ne de bunlarn hangi anlamda yapld konusunda hibir fikri
miz yok, ama baka kltrlerle kurulan paralellikler, kadnlarn bu
tr heykelcikleri uzaktan by yapma ve eitim aralar, ya da oyun
cak olarak eitli nedenlerle yaraup kullandklarn akla getirmekte
dir. 28 ocuklu kadnlarla ilgili daha geleneksel sahnelerin ou pe
kala daha ok ocua sahip olma dileini ya da ocuklarn ve anne
lerin selametine ilikin dualar simgelemekte olabilir. Erkeklerin en
der olarak betimlenmesi, bu heykelciklerin tanrsal varlklar simge
ledikleri eklindeki yommla da atmaktadr, nk o zaman erkek
tanrsal varlklara ilikin betimlerin eksikliini aklamak zorunda ka
lacak ya da tek tanrl bir dinin varln kabul edecektik ki, bu da pek
olas gzkmyor. Kadn figrlerinin egemenliindeki heykelcik gru
bu, cinsiyetlere ait rollerin belirlendii, dolaysyla kadnlarla erkek
lerin tamamen ayr hayatlar yaad bir toplumun gstergesi olabilir
ve heykelcikler, ocuk bytmek ve eitmek gibi erkeklerin pek az
katld ilerde kullanlm olabilirdi, ama bu ilerin dinsel eylemler
le snrlandrlm olmas gerekmiyor.
Jlu nedenlurada grdklerimiz bir ana tanra tapm deil, daha ok, dourganln denetlenmesinin ve hayvan totemlerinin in
sanlara bolluk getirecei kavram erevesindeki dinsel etkinliklerin
varldr. Phrygial Ana Tanra'nn, M.O. 1 . bin yldaki betimleri da
hil, daha sonraki klt heykelleriyle en ok benzerlik gsteren atal
hyk buluntusunun, yerleme yerinin terk edilmesinden ksa sre
nce oturulan yerin st tabakasnda bulunmu olmas kesinlikle an
lamldr. Tanrsallk, saygnlk ve g kavramlarnn leopar, akbaba,
yaban domuzu gibi hayvanlarla simgelendiini, bunlarn grubun re
fahn saladn ya da gmbun baz yelerinin saygnlklarn arttr
dn anlayabiliriz. Burada grdmz ey evrensel bir inan deil,
daha ok kumlu srecindeki bir inan sistemi gibidir ve bir bulun
tu yerinin yerleim grd dnem boyunca deiimle kar kar kar
ya kalmtr.Bu iki yerleme, imdiye kadar tarih ncesindeki ana
tanra sorunuyla ilgili bilgi salanabilecek malzemeyi vermi olan ye
gane buluntu yerleridir. Haclar ve atalhyk'n kazld dnem
de Anadolu'nun Neolitik a hakknda pek az ey biliniyordu, ama
o zamandan bu yana Trkiye_'de bunlardan baka birok Neolitik yer
J_n_e_y_;j_;_I<t_l_:-_m
_! , bir ana tanra kltnn varln ileri srme
ye yetmemekle birlikte, bazlarndan dinsel etkinliklerle ilgili olduk
a arpc kantlar elde edilmitir.29 Bunun sonucunda, bir ana tan-
58
raya inanmann doal ya da kanlmaz olmad, aslnda zel sos

yal ya da kltrel artlarn rn olduu akla gelmektedir.
Prehistorik malzemeyle ilgili baka noktalara da dikkat ekmek ge
rekiyor. Anadolu'nun bu iki buluntu yerinde olduu gibi, Neolitik
heykelciklerin ana tanra diye yorumlanmas, byle bir tanrann
kadnn reme gcn ifade eden ikonografk bir imgeyle betimlen
mi olaca eklindeki gnmz varsaymna dayanr. Ancak tarihsel
dnemlerde, Meler ya da Magna Mater denilen tanra, annelie ait
zelliklerle neredeyse hi betimlenmemiti. Hibir zaman doum ya
parken gsterilmemitir ve sadece ender olarak bir ocukla birlikte
grlr. Tanrann tarihteki de_!mez ikonografisi, ona elik eden
yabani Jayvanlar gibi g imgelerini, tanrann taht zerinde ya da
bir adak nii iindeki betimini ve tacn ierir.
Son olarak, _tanra Meter/Magna Mater'in karakteriyle ikonogra
fisinin, tanrann tapmnn tarihsel olarak doruland yzyllar bo
}_'.!m ca nemli lde deitiini belirtmeliyiz. M.. 5. yzyl Atina' s
nn kltndeki Meter, M.S. 4. yzylda mparator Iulianus'un tapt
tanradan ok farklyd. ok daha uzun bir zaman dilimi boyunca
meydana gelmi olabilecek byk deiiklikleri hesaba katmadan, Me
ler' in tarihsel ieleri_i_?!!!._&bi tarj_l!__()E._c esin_kt__!:lfl! _})i
may beklememeliyiz. Phrygial Ana Tanra'nn atasn tarih nce
sinde arayacaksak, yabani hayvanlarla, zellikle yabani kedigiller ve
yrtc kularla simgelenen g ve korku gibi, sreklilii olan imgeler
le ilgili Neolitik klt malzemesi iinde baz iaretler bulmaya alma
lyz. Greceimiz gibi, aslanda ve yrtc kularda bulunan avclk ve
g imgeleri, Ana Tanra'nn Phrygia'daki kltnn anahtar simge
leridir ve tanrann Yunan ve Roma kltlerinde de nemlerini koru
mulardr. i Anodolu'nun gneyindeki Neolitik buluntu yerleri, bi
ze bu tr simgelerin nasl biimlendirilmi olabileceine dair iaret
ler verir.
59
3 . Tun ve Erken Demir alar

atalhyk ve Haclar'da bulunan, kadn figrlerinin kedigillerden
yabani hayvanlarla birlikte betimlendii heykelcik ve resimler, Phrygi
al Ana Tanra'nn habercisi gibi grnen bir dinsel eya ve simge
topluluu salar. Ancak, Neolitik dnemden gelen bu zengin malze
me topluluundan sonra, Phrygial Ana Tanra'nn blgenin dinsel
yaamnda nemli bir ahsiyet haline geldii dnem olan M.. 1 . bi!l
}'!la dek An(lQQ!_t!'.d.!>.! ana !_ann_(ln I!l_rlna i:ta:!._edeE
kant vardr. Sonraki binylda Phrygial Ana'nn antik Akdeniz dn
yas zerindeki olaanst etkisi hesaba katlnca, M.. 6. binyldan
1 . binyla dek sren bu uzun ara daha da artc gryor...: Antik
toplumda, tanrann Demir a'ndan Roma dnemine devam eden
etkisi gz nne alndnda, insan Phrygial Ana Tanra'nn eski
Anadolu kltnde de nemli bir gemii olmasn bekliyor.
Bu nedenle bu blmn hedefi, tanraya verilen adlar, tanrann
betimleri ya da atribleri gibi Phrygial Ana Tanra'ya ait zellikle
rin, Anadolu'da Phrygiallar'dan nce yer alan Tun ve Demir a
kltrlerinde de bulunup bulunmad konusunda iz srmektir. G
receimiz gibi, Tun ve Erken Demir alarnda Anadolu' da "Ana"
diye seslenilen tek bir tanra yoktu. Ne var ki, Anadolu'nun eski kl
trleri Phrygial tanrann kimliini ve betimlenme biimini gerek
ten etkilemilerdi. _Phrygial Ana'y artran simgelerin ve klt ayin
lerinin ou bu tanrayla snrl deildir, bunlara Phrygiallarn Ana
dolu'daki nclleri arasnda da rastlanmtr. Bu tr simgelerin han
gileri olduunun ve Phrygial Ana Tanra kltne nasl katkda bu
lunduklarnn analiz edilmesi, tanrann kkeninin ve anlamnn sap
tanmas konusunda ok deerli bir yardm olacaktr.
Bu blmn en nemli odak noktas, Orta ve Dou Anadolu 'da
ghrygiallar'dan n bulunan karmak kltrlerdir. Bunlar, Orta
ve Ge Tun alarnda Ota Anadolu'nun en nemli halk olan Hi
- ve Erken Demi!_' nn Phrygiallar'la a_da olan iki
!n 'n!rd!<i__:t!i_t!t!!'.! Dt_A!ado daki 0
kapsamaktadr. Phrygiahlarn tanrsallkla ilgili ifadelerinde bulunan
belli simgeler, bu halklar arasnda da ne kar: Kutsal dalar, top
raktan_!_ka_su_ aynr, yrt hayvan smgeleriyle kentin dinsel
trenleri arasndaki balantla...: Ayn kavramlar farkl zaman dilim
lerinde ve farkl kltrel gruplar iinde yinelenmeye devam ettii
iin, bunlarn tek bir etnik gruba zg kutsal bir anlam tama ye-
60
ANA TANRIA'NN lztNDE
rine, blgede yaayan halkn temel bilincinde yaam olmas olas

grnyor.
Hitit Zemini
Phrygiallarn Orta Anadolu'daki en yakn nclleri Hititler oldu
undan, Phryg klt geleneklerinin baz zelliklerini Hitit dininde de
bulmay bekleyebiliriz. Gerekten de, Gordion, Ankara ve Boazky
dahil olmak zere IJz i'.>nmli P!:J::y!n_elej_<!?.-n Fi!"_':!.
ya eski Hitit yerlemelerinin stne ina edilmi olup, ilerinden bi
ri, Gordion, bir ya da iki kez nemli bir nfus deiiklii geirmi gi
bi grnse de, Ge Tun ve Erken Demir alarnda srekli yerleim
grmt.1 }-Iititler nemli bir tanrai, Arinna'n _9-_!!.1-_
sn zaman zaman bir ocuk tutarken betimlemilerdir ve bu tanra
--d
isine An diye seslenilmcrni ?J.d)_}?_ij=--ni tana olarak ta
sarlanm olabilir.2 Bununla birlikte, dinsel uygulamalar asndan iki

kltr arasnda grlen farklar daha dikkat ekicidir. Hem tanr he
tanralarla dolu olan geni Hitit panteon. ikonografi ve yazl me
tinler yoluyla Ana Tanra'nn tek tanrsal varlk oldtnt_!_o!::_
!and Phryg dnyasndan ok fark <! Hitit kentlerinin plann _ve
.
_
ekonomisine ege!fle_l}_Qn !Yl.!k tapnaklarn Pherlemeleri_n
de karl yoktur. Buna karn, Hitit dinsel simgelerinin baz zel
likleri Phryg simgelerinde de grlr.
Bunlarn en bata geleni kutsal dadr. Hititler'e gre, dalar Hi
tit tanrlarn srtlarnda tar ve tanrlarla iliki kurma_ olana sar
d. Bu durum, Hitit bakenti Hattua'da (gnmzde Boazky) ak
a grlmektedir. Hattua'daki asl yerleme vadide deil, yukarda
ki yamata kurulmu ve dalk kesimdeki yukar kent, neredeyse ta
mamen dinsel amalara adanmt. Orada otuzdan fazla tapnak gn
na karlmtr.3 Ayn zamanda sk rastlanan ikonografik bir sim
ge oluturan da, tanrsal bir varlk, geneJ_l_le de erkek olar kii
letiriliyor ve tek bana ya da daha nemli tanrlar tarken betim
leniyordu. Hem Orta hem de Ge Tun alarndan kalan betimler
de, ba tanr olan Hitit Hava Tanrs'r.!. ounlukla bir dan ze
rinde durduu grlr." Bunun nemli bir rnei, Kral Tuthaliya'nn
Boazky yaknndaki Yazlkaya'da bulunan l klt yaplarn ss
leyen etkileyici kaya kabartmalarnda Hava Tanrs 'n tayan iki da
tanrsdr.4 Dalarn kutsal kabul edildiini gsteren bu bilgi, Phry_g_i
al Ana'nn da tanras niteliini ortay-}!l!a yolunda nemLJ r
e olabilir.
ANADOLU'DA ANA TANRIA, TU N
VE
ERKEN D E M i R A\";LARI
61
Hitit dinsel ikonografisinin Phryg geleneine miras kalm olabile

cek bir baka nemli zellii, yrtc kuun tanrsal bir atrib olarak
kullanlmasdr. Kendisi de bir avc olan kuun, Orta Tun a'nda,5
Hitit Krall dneminde6 ve Erken Bronz a'nda7 bir av tanrsna
elik ettii sk sk grlr. Genellikle bu bir tan_!d_!!.maE: azan
bir rnekte, Boazky' den kan bir damga mhr basksnda, yrt
c bir ku ve bir kap tuunu olarak oturan bir tanra betimlenmi_t!_:
Bunlar Phrygial Ana Tanra'nn da atribleridir. 8 Bu cisimlerin hi
biri Phryg tanrasnn deimez ikonografisini rneklememekle bir
likte, bu simgelerin tanrsal atriblere uygun olduunu kantlamak
tadrlar. Bunlar ayn zamanda__Anadolu'!:_l_l) i_!_l_ l_?i!i!!<::.i 11d avlanma
nn nemli bir e_Ql___!!ld<!_n harek_l..!._vl_nm --- h.i___r.!
hkmedebilen bir tanray_duyulan ilginin_Erken Demir a'nda
da srdn dndrmektedir.
Hitit dinsel geleneinin Phryg kltnde grlen n -E_
yeralt su kaynaklarna, zellikk_Qar .!_>larna ne__rilmesii!
Pnarlar, Anadolu halki iin her zaman balca su kayna olmutu.
Bu durum, Tun a boyunca dinsel sanat ve ikonografide yanstl
mtr.9 Eflatunpnar'da ve Tapnak I'in yaknndaki kaynan kena
rna kondurulmu bir kr tapnann bulunduu Boazky' de oldu
u gibi, pnar kenarlarna kurulmu kutsal yerlerde bu trn rnek
lerini grebiliriz. 10 Ayn olay Phrygia iin de geerli olabilir, nk
Gordion ve Ankara'da _s_kaynaklarnn EQnda Phygial Ana Tan
ra'nn betimleri bulunmutur. 1 1 Ayrca, Boazky dahil olmak ze
re, olaslkla adak sunular__ji !!_J=lQ!II_l_!t\_krE-__9__Y!.!kl
_ --t>l!n
duu baz Hitit kutsal alanlar vardr. 12 Bu da, zellikle Phrygia' nn
dalk kesimindeki Phryg dinsel antlarnda tekrarlanan bir zellik
tir. Buralarda, -dak sunusu k().Y_!!!_isimi_Is_a<_ntlar:m <l
rna kuyular almtr.13
Hitit ve Phryg klt gelenekleri arasndaki balantlar abartrnamak
gerekir. Hibir Hitit dinsel antnn, tapnann ya da heykelinin,
Phrygia'nn kr tapnaklarna ve ikonografik imgelerine nclk et
tii sylenemez . . !-!er iki kltnin doadaki tanrsal g__ler kom
da ayn anlaya sahip olduunu sezinleyebiliyorsak da, Phrygiallarn
Hitit klt geleneinin dorudan mirass olup olmadklarn, ya da
iki kltrn ayn doal olaylara ayr tepkiler verip vermediini sapta
mak zordur. Phrygyaztlarn tam olarak okuyamamamz, dalarn ve
pnarlarn kutsall hakknda Phrygiallarn ne dndn yete
rince bilmediimiz anlamna gelmektedir. Ne var ki, grne gre
__
62
ANA TAN RIA'N I N ZiNDE
her iki halk asndan_!_i11.:h__: -dklar doal e"!_e}'_seslenfi!e_

onu denetim altnda tutma gereksiniminin, tanrlaryla ilikilerinin
belirlenmesinde gl bir etkisi olduu aktr.
Ge Hitit Zemini
Dinsel ikonografi ve klt antlar asndan Phrygiallarla en yakn
zellikleri paylaan Anadolu halk Ge Hititlerdir. Bunlar, M.. 1 .
binyln balarnda Gneydou Anadolu'daki Hitit krallnn ardl
olan devletlerdir. Ge Hitit kltrnn politik ve sanatsal adan ne
kt dnem olan M.. yaklak 900-700 aras, erken Phryg malze
mesiyle aa yukar ada olmakla birlikte, Ge Hitit devletleri da
ha erken bir evrede daha stn bir dzeye erimilerdi. Ge Hititler
le Phrygiallarn politik karlarnn sk sk birbirine dolanm olma
s,iliki iinde olduklarn akla getiriyor14 ve Ge Hititlerin Phrygial
lar zerindeki sanatsal etkisi, baz Phryg yerlemelerinde bulunan hey
keltralk yaptlarnda kolayca gzlenebiliyor. 1 5
G_e Hitit panteonu_!!nc!e, ne1:1Ji.E!!"_l1!1a, Kubaba, zel ilgi oda_
olmutur. Kubaba, Tun a! An_ado_b,1s_1'g_d ikinci_!:ecde bir
tanra olmasna karn, M.O. 1. binyln_!_>a!lda Ge_l-!iti_t tpJ11!1t111da nem kazanm ve birok Ge Hitittlltinde ona taplmtr. Onun,
Hellenletirilmi ad Kvl3flf3r, Kybebe olan tanra olduu uzun sre
nce onaylanmtr. 16 Phrygial Ana Tanna'nn Yunanca adlar olan
Kybebe ve Kybele, sonralan Yunan ve Roma yaznnda genellikle bir
tutulmu olduundan, ou kimse Ge Hitit Kubaba'snn Phrygial
Ana'nn dorudan ncs olmas gerektiine hkmetmitir. 1 7
Bununla birlikte,_ ikisi arasndaki basit zde grntden daha kar
mak bir tablo vardr karmzda. Phrygiallar, Ana Tanralarn be
timlemek iin gerekten de Kubaba'nn grsel ikonografisinden bir
miktar yararlanmlardr. Ne var ki bu durum, Phrygiallann kendi
Ana Tanralarn baka bir halkn panteonuna ait bir tanrayla z
deletirdikleri anlamna gelmez . Kubaba ile Phrygial Ana Tanra
arasndaki akrabal anlayabilmemiz iin, Ge Hitit tanras hakkn
daki kantlar daha detayl bir ekilde gzden geirmemiz gerekmek
tedir.
Kubaba klt, M.. 2. binyln ortalarnda An_<!dglu dinir_Q_!_ter
yerleik durumdayd. Orta ve Dou Anadolu ile Suriye'nin kuzeyin
deki baz buluntu yerlerinden kan o dneme ait Tun a metin
lerinde ve silindir mhirrlerlerde tanrann ad gnilr. Bu Ge Tun
a kaynaklarnda, Kubaba Gneydou Anadolu 'daki yurdunda,
ANADOLU'DA ANA TANRIA, TUNC,:
VE
ERKEN
DEMiR <,:ACLARI
63
zellikle de Kargam'ta ikinci derecede bir tanrayrn gibi grnr.

M.. 2. binyla ait bilinen hibir ikonografik betimlemesi yoktur. s
Kubaba, M.. 1 . binyl balarnda, byk lde Kargam19 kentinin
ba tanras!__konumunda olmas nedeniyle, Ge Hitit toplumunda
daha dikkat ekici bir hale gelmitir. Kargam blgede daha byk
bir politik g kazandka, "Kargam'n Kraliesi" olarak tannan Ku
baba da Ge Hitit kltnde ne kan bir figr oldu.20 M.. 9. ve 8.
yzyllarda, Ge Hititler'in politik etkinlik alan iinde (Gneydou
Anadolu ve Kuzeybat Suriye) Kargam'n etkisi iyice yaylm oldu
undan, Kubaba kltnn hem ikonografik olarak, hem yaztlar yo
luyla saptand buluntu yerlerinin says, neredeyse bu blgenin t
mn kapsayacak ekilde artmaktadr.21
stelik, Kubaba klt Ge____H i!i_!_.!!!rkezlqry_l!_!Q d<;..@_<!i: Kili
kia'daki Kastabala'da bulunan ve M.O. 5. ya da 4. yi" ait olan_bra__p_
C"':_ bir metinde Kubaba ad1:_grlmektedir.22 Herodotos'un tankl
na gre, Bat Anadolu'daki Sardes'te Kubaba'ya tapnlyordu. Hero
dotos ona sadece yerel tanra Kybe der, ama bu adn Sardes'te bu
lunan ve o yreye ait olan bir mlek paras zerine Lydia alfabesiy
le iziktirilmi bir yazda grlmesi, onun Kubaba ile zdeletiini
kesinletirir.23 Bu kltn batya yaylmas, Kubaba tapmnn Anado
lu'nun eitli halklarnda grlen ortak bir zellik olduu ve Karga
m civaryla snrl kalmad anlamna gelebilir.
Ge Hitit tanras Kubaba'nn Phrygia'nn Ana Tanras ile kesin
balants sorunlu bir konudur. Phrygial Ana Tanra'nn grsel im
geleriyle Kubaba'nnkiler arasnda birok paralellikler vardr ve Phryg
betimleri biraz ileri bir tarihe ait olduundan, bunlarn bir dereceye
kadar Ge Hitit rneklerinden etkilendiini dnebiliriz. Bununla
birlikte, dier blgelerde iki tanra arasnda, atribleri ve sergilen
dikleri alanlar asndan nemli farklar vardr. Ayrca, her bir tanr
ann kendi toplumunun dinsel yaam iindeki rol, yontu betimler
deki benzerliin dndrd kadar birbirine yakn olmayabilir. Bu
tanralarn betimlendii antlar ve bunlara eklenmi adak yaztlar
hakkndaki bilgilerimiz oaldka, aralarnda!<i yakn akrab_<!h_yar_
saym o kadar da inan_!c _griinmi!'"__: 24
iki Anadolu tanras arasnda yakn balant oluturduu dn
len bir nokta da, tanralarn adlardr.25 Hitit ve Ge Hitit tanras
sz konusu olduunda, "Kubaba" szc sadece tanrann addr;
bu adn zel bir anlam varsa bile, bilinmemektedir. Bu ad, Ge Hi
tit yazsnda srekli "tanr " 1!.iJeroglifazlm, arkasndan "ku"
_
64
ANA TANRIA'NJN ZiNDE
!iyeroglifyle "Ku" hecesi ve "ba-ba" hece !Ilgeleri gelmitir:_

tanrasnn ad ise, tamamen deiiktir: Eski Phryg dilindeki on ya
ztn kantlad gibi, o Matar, yani "Ana"dr.26 "Kubileya", Matar'a
eklenmi bir sfattr. Bu sfat, gnmze ulaan Eski Phryg yaztlarn
da yalnzca iki kez grlr ve byk _Qla.J!_la, _topografk bir zellik
le ilgilidir;27 Bizansl szlk yazarlar bunu Phryg dilinde "da" anla
mndaki szck olarak aklarlar.28 Tanrann Yunanca ad olan Kybe
le, kukusuz Phryg dilindeki bu sfattan gelmektedir, ama Phryg me
tinleri tanrann Phrygia'daki adnn "Kybele" olmadn aa ka
vutururlar. Bl,_!_Q!lrumda, Phryg tanras!._nn adn_n Gsl:!itit Kuba
ba'snn adyla hi ilgisi yoktur._ Herodotos'un Kybebe'si ile Yunan a
irlerinin Kybele'sinin ses benzerlii, Anadolu' da Demir a 'nda ko
nuulan dillerin akrabalndan ok, bu adlarn Yunanca alfabeyle ya
zld gz nne alnrsa, rastlant} bir d b<:_nzerlii_!! den _baka bir
ey olmayabilir.29 O Kubaba'nn Ana Tanr_<!-o!_!!l_ad, sonradan Kas
taba yazt sayesinde anlalmtr. Aramca metinde tanrann ad Ku
baba' dr. Ancak, Hellenistik ve Roma dnemlerinde, Kastabala tan
ras, Kybele ya da Meter'le deil, Artemis ve Hekate ile zdeleti
rilmitir. 30
Kubaba ile Phrygial Ana Tanra' nn ikonografk imgeleri de bir
takm balant noktalarn ortaya koyar gibidir. Kubaba'nn biimi ve
giysisi, bata Kargam, Malatya ve Zincirli olmak zere, tarih olarak
M.. yaklak 950'den 700'e uzanan 1 . bin yl Ge Hitit merkezlerin
den kalan birtakm kabartmalardan tannmaktadr.31 Malatya ile An
cuzky'de bulunan kabartmal ortostatlarda ve Kargam'ta bulunan
iki kabartmada tanra oturur durumda betimlenmitir.32 Dier ka
bartmalarda ise, Kargam'ta bulunan ve imdi British Museum'da
saklanan bir kabartma ile Mahrada'da bulunan bir bakasnda oldu
u gibi, ayakta ve tam cepheden,33 ya da Kargam, Zincirli ve Bire
cik' teki gibi profilden betimlenmitir.34 Tanrann tipik kostm
uzun, ounlukla kemerli bir elbise ile ayrntl ilenmi yksek bir
balktan oluur. Genellikle Kargam'taki gibi, balndan kp, el
bisesinin srt ksmna ve yanlarna dklen bir rt vardr. Bu, sade
ce tanraya zg bir giyim tarz deildir, nk Kargam'taki kabart
malarda betimlenmi olan normal kadnlar da ayn bu tarz kostm
ler iindedir.35
Phryg tanrasnn d grn birok bakmdan Kubaba'ya ben
zer.36 Tipik bir Phryg betiminde, Phryg tanras genellikle ayakta ve
cepheden gsterilmi olup, o da belden kemerli uzun bir elbise giy__
ANADOl.U'DA ANA TANRIA, TUN VE ERKEN OF.MIR :ACLARI
65
mektedir ve onun da yksek balndan kp, srtna ve bedeninin

yan taraflarna dklen bir rts vardr. Kostmn ana hatlarnda
ki benzerlie ek olarak, Phryg heykeltralk yaptlarnda grlen bir
takm zel ayrntlar, Phryg betimlerinin Ge Hitit kabartmalarndan
trediini akla getirmektedir. rnein, Londra'daki kabartmada (res.
3) Kubaba'nn etei yanndan inen rt, etekten da taan dz bir
kabartma izgi olarak gsterilmitir. Phryg tanrasnn Gor
dion ve Ankara' da bulunan ka
bartmalannd<;t da neredeyse ay
n ekilde betimlenmi bir ay
rntdr bu (res. 7, 8 ve 9) .37 Ku
baba ile Phrygial Ana Tanr
a'nn takt balklar da ok
benzeir. Kargam tanrasna
ait bir kabartmada (res. 4) , tan
rann st ste boncuk dizile
ri, eritler ve rozet motifleriyle
ilenmi karmak bir bal
vardr.38 Bunu, Salmanky'de
bulunmu bir Phryg bayla kar
latrabiliriz. 39 Bu tanrann
tacnda da ayn bezek dizileri
vardr (res. 1 1 ) .
D grn ve kostmdeki
benzerliin tersine, tanrala
rn ellerinde tuttuklar atrib
ler bir hayli farkl olup, ikisinin
de bamsz birer kiilik oldu
una iaret ederler. Ge Hitit
tanras hep bir ayna tutar. Bu
onun diilik ve gzellik simge
sidir. 40 Kiiliinin dii ynnn
vurgulanmas, Malatya kabart
masndaki gibi, zellikle ei ha
va tanrsyla bir ift oluturduk
larnda gze arpar. Sk gr
len dier atribs nardr, bir res. 3. Kargam'tan Kubaba kabartmas, M.. 9.
tek rnekte de buday sapna yzyl. Trustees of the Britisl Museum'un izniyle.
66
res. 4. Kargam'tan Kubaba kabartmas, M. . 9 . yzyl. Ankara Anadolu

Medeniyetleri Mzesi'nin izniyle.
rastlanmtr. Nar, dier tanralarda da grldnden, kiiye zel

bir simge saylmamakta ve dinsel olarak neyi belirttii bilinmemekte
dir. 41 Bunun aksine, Phrygial tanrann farkl bir atrib grnbu var
dr ve bunlarn balcas alc kutur.42 Phryg avc kuu her zaman tan
rann elinde deil,43 ayn zamanda tek bana avlanrken de gr
lr.44 Ge Hitit yazsnda "ku" hiyeroglifi "Ku" ve "ba-ba" fonetik he- .
celeri arasnda grld iin, Phryg kuu Kubaba'y da akla getirir.45
ANA DOl .U'DA ANA TANRI<,:A, TUNC,: VE ERKEN DEM i R A(;LARI
67
Ancak, Ge Hitit_!_!lras asl; bir av tanras deildir ve alc ku ek

linde bir atribs yoktur. te yandan, av esinin Phrygial Ana Tan
ra'nn karakterinin nemli bir paras olduu aktr, onunla ba
datrlan birtakm nesnelerin avcl ima ettii grlr.46
Bir baka av simgesi olan aslan, Yunan Kybelesi' nin tipik bir atrib
sdr ve bu nedenle ounlukla Phryg ve Ge Hitit tanralar ara
snda bir balant n_o_}ss olarak anlr. Kargam ve Malatya'da bulu
nan kabartmalarda Kubaba ya da ei, bir aslanla birlikte gli!r.47
Ancak, aslan Phryg dinsel ikonografisinde, esasen Bat Anadolu 'daki
antlarda grlen, nispeten ender bir simgedir. Bu antlardan biri
nin, Aslankaya'nn48 yaratt etki ve bat Phrygia'ya ait bu simgenin
tanrann Lydia ve Yunan tarz betimlerinde benimsenii,49 aslann
orta ve dou Phrygia'daki Ana Tanra ikonografisinin yalnzca ara
sra rastlanan bir paras olduu gereini perdelememelidir.50 s
telik, Phrygia' nn Ge Hitit kltr ve sanatyla en ok ilikide bulun
duu blgesi kesinlikle burasdr. Gzellik ve diilik simgesi ayna da
Phryg tanrasnn ikonografisinde bulunmaz. Bu dummda, kostm
lerdeki benzerliin aksine, Phryg tanrasyla Ge Hitit Kubabas'nn
atribleri arsndaki benz_!!!__p!<:_;.?r::.J!!_Qtl!"Ge Hitit ve Phryg atribleri arasndaki balantlardan biri de, An
kara Etlik' te bulunan Phrygial Ana Tanra kabartmas yoluyla ku
nlmutur. Bu kabartma parasnda Phrygial Ana Tanra'ya aslan/in
san karm bir yaratk elik etmektedir (res. 9 ) . Bu tr hayvan/insan
karm figrler Phryg heykeltralnda ender grldnden, ola
slkla bu yaratk bir Ge Hitit rneinden kopya edilmitir.51 Bu ka
rk yaratn tepesindeki kanatl gne kursu da Ge Hititler'e ait
olan ve Kubaba ile birlikte grlen bir motiftir. Karatepe'de bulunan
bir kabartmada, yine byle bir kark yaratk, bu kez bir ku-insan,
kanatl bir gne kursunu tamaktaclr.52 Ne var ki, bu benzerlik de
kesin deildir. Ankara/Etlik kabartmasndaki gne kursu, Ge Hitit
kabartmalarnda olduu gibi, tanrann deil, tanrann yanndaki
yaratn tepesine yerletirilmitir. Bu durum, Phrygiallarn kanatl
gne kursunu Ge Hitit ikonografisinden alm olabileceklerini, ama
ona farkl bir anlam yklediklerini dndrr.
ki tanra arasndaki farkllkla ilgili nemli bir nokta, tanra ka
bartmalarnn sergilendii yerlerdir. Kubaba kabartmalarnn nere
deyse tamam saray heykeltralna ait olup, tanray kentlerin ko
ruyucusu olarak en nemli ileviyle tantrlar. Kargam'ta gn
na karlan Kubaba kabartmalarndan tanesi, bir tren alaynn
68
ANA l 'ANRIA'NN lzlNDE
kent merkezine giriini gsteren bir dizi kabartmal ortostattan olu

an Kabartmal Uzun Duvar'a ve Byk Merdiven'e yerletirilmiti .53
Kargam yaztlarnda, tapnaklara koyulan Kubaba kabartmalarn
dan ve tanraya adanan heykellerden sz edilmitir.54 Dier Ge Hi
tit kabartmalarnn yerletirildikleri zgn yerler o kadar kesin olma
makla birlikte, bunlarn da resmi kamusal evrelerde sergilenmesi
amalanan ortostat bloklar olduklar biimlerinden anlalmakta
dr. 55 Genel olarak, Ge Hitit kabartmalar saray propogandasn yan
stan bir dekor iinde sergilenmi, seyircinin dikkatini kraln gcne
ve onu ko:!!Y_an tanraya yneltmek amacyla tasarlanm gibi gr
nrler. 56
Phryg klt kabartmalar ise daha farkl ortamlar iinde sergilenmi
lerdir. Phrygia'daki kabartmalarn hepsinde, tanra sanki bir kap
einde durur gibi betimlenmitir: Ge Hitit yaptlarnda olmayan
bir anahtar edir bu. Phryg kaps yalnzca tanray erevelemek
le kalmaz, ounlukla gncel Phryg yap biimini ta zerinde kopya
eder.57 Ancak, Phryg kabartmalar, Phryg yerlemelerinin saray ya da
tapnak gibi merkezi yerlerine deil, ounlukla kent snrlarndaki
kaplarn yaknna yerletirilmitir.58 stelik, Ana Tanra'nn mima
ri ereve iinde betimlendii kabartmalarn ou, Kargam'taki Ku
baba kabartmalar gibi daha geni bir yontu programnn paras de
il, bamsz yaptlardr. Ayrca, Phryg klt kabartmalar kentsel ol
mayan alanlarda sergilenmilerdir. Mezar alanlarnda tmlslerle
bir arada bulunduklar gibi,59 bunlara ssz dalk ortamlarda da hep
rastlanmaktadr. Gneybat Phrygia' nn dalk blgelerindeki arp
c kabartmalarla,60 Orta Anadolu'da61 ayn ak hava dekoru iinde
bulunan kabartma ve sunaklar bunlardandr. Bu ekilde yerletirilmi
bir Kubaba kabartmas rneine rastlanmamtr.
Genel olarak, Kubaba ile Phrygial Ana Tanra arasndaki en yakn
balant noktalar olduka yzeysel zelliklere dayanmakta gibi gr
nyor. _iki tanrann adlar yalnzca Yunanca'da benzer ses verir, Ana
dolu dillerinde ise bunlarn birbiriyle ilgisi yoktu. Phryg kabartmala
rnn biimleri Ge Hitit yontu tarzndan kuvvetle etkilenmitir, ama
atriblerle ilgili zel ayrntlar ve kabartmalarn yerletirili biimi, iki
tanrann karakterlerinin bir hayli farkl olduunu dndryor.
ki tanra arasnda baka farklar da vardr. Ge Hitit tanrasnn,
kimi zaman birlikte betimlendii bir ei vard. Tanrann kiilii ve
atribleri, bir lde, birlikte olduu erkee karlk olarak gelitiril
mi gibidir. Phryg tanras ise tam tersine her zaman yalnz grlr.
ANADOLU'DA ANA TANRI<,;A, TUN
VE
ERKEN DEM i R ACLARI
69
Bazen yannda erkekler bulunmakla birlikte,62 hibir zaman eit ko

numdaki bir tanryla birlikte gsterilmez. Gerekten de, Phrygial Ana
Tanra betimleri tanrann dii ynn ender olarak vurgulamak
tadr. Tanra, erkek bir tanrsal varln dii karl olarak gzk
mez, ama avc kula balants nedeniyle, hem erkeklik hem diilik
kalplarn birletiren, kendi bana bir g simgesidir: Kubaba, bir
ka tanral bir panteonun tanralarndan biridir ve baz Ge Hitit
kabartmalarnda bu tanralar onun yannda grebiliriz. Oysa Phrygi
al Kybele Ana, sanatta betimlenmi olan ve tarafmzdan bilinen tek
Phryg tanrasdr.
Hep birlikte ele alndnda, bu faktrler aslnda iki tanrann Er
ken Demir a'nda iki ayn tanra olduunu dndryor. kisinin
yontusal biimleri arasndaki benzerlikler, Orta Anadolu 'ya gen
Phrygiallarn kendi tanralarn betimlemeye yarayacak yerli bir yon
tu geleneine sahip olmadna_bu nedenle gneydoudaki komu
lar olan Ge Hitit krallklarnn kabartmalarn taklit ettiklerine yon
labilir. Bu, siyasi olarak onlarn bildii en prestijli dinsel yontu kayna
olmalyd. Glerini pekitirmek isteyen Phrygia krallarnn, Phrygi
al Ana Tanra'nn konmasnda olduklarnn grsel bir bildirisi ola
rak i grecek etkileyici bir dinsel saray ikonografisi gelitirmi olacak
larn ve adnda alc ku simgesi bulunan en tannm Ge Hitit tan
rasnn da, bu i iin kullanl bir model oluturacan tahmin ede
biliriz. Phrygia kral Midas'n Gneydou Anadolu'daki belgelenmi
etkinlikleri ve orada kurduu politik ittifaklar, bu balanunn nasl ya
plm olabileceine ilikin net bir rnek oluturmaktadr. 63
Grne baklrsa, Phrygc!iIJ:s!_glegi_ndeki Ge Hitit etkisi ol
duka yzeysel faktrlerle snrlanm dunundad_r_]hrygiallar kimi
ikonografk biimleri Ge Hitit dinsel sanatndan alrken, yontu tip
lerine yeni bir anlam ve yeni atribler eklemilerdir. Ge Hitit dinsel
gelenei Phrygial Ana Tanra ' nn d grnne byk lde,
tanrann karakterine ya da simgelerine ise pek az katk yapmtr.
Urartu Faktr
Phryg dinsel antlar ile dinsel uygulamalar zerinde gl bir et

kisi grlen bir baka unsur, yaylm alanlar Van Gl civarndaki
blgeyi merkez alan ve Dou Anadolu, Kuzey Irak, Kuzeybat ran'
da ieren bir Demir a halk olan Urartularn antlarnda bulunur.
Urartular, M.. yaklak 850-700 arasndaki dnemde bakentleri Tu
pa'dan (gnmzde Van Gl'nn dou kysndaki Van) Dou Ana-
70
dolu'ya hkmettiler. Hem tanr, hem tanralardan oluan geni bir

panteona tapyorlard ve bu tanralardan hibiri Ana Tanra deil
di. Bununla birlikte, -Urartu klt an-tlaii"Ildan bazilarlyiaPhyrg ant
lar arasnda, ikonografk seimlerde ve antlarn yerletiriliinde g
rlen arpc benzerlikler vardr.64
Benzer noktalardan biri, her iki halkn da da tanrlarna seslenme
merakdr. Urartular da Anadolu'nun ok dalk bir blgesinde yaa
mlar ve grne gre yurtlarnn dalarna dinsel bir anlall!_ yk
lemilerdir. Yamataki ana kayaya oyulmu bir klt niinden oluan
birtakm Urartu klt antlar, bunu yanstmaktadr.
Erken Tun a 'na ait iki ant, Tupa (Van) yaknndaki Meher
Kap ile Yeilal' taki Ta Kaps (res. 5) buna rnek olarak gsterile
bilir. 65 M.. 8. yzyla tarihlenen bu antlarn her ikisi de, sanki bir
kapnn kademeli pervazlarn taklit etmek amacyla oyulmu per
vazn ereveledii dikdrtgen bir niten olumaktadr. Yeilal' taki
nite, nie kan geni bir basamak dizisi vardr (res. 6) . Her iki an
tn kaps zerinde yer alan Urartu iviyazs yaztta, kapnn ilevinin
tanrnn dadan kp grnmesini salamak olduu bildirilmekte
dir. Bu, Phrygiallarn doal bir kaya kntsna kap kasasn temsil
eden mimari bir ni oyma adetiyle neredeyse tam bir benzerlik gs
termektedir. 66 J>hdaki rneklerin ou Urartu nileri gibi bo
tur, ama birka rnekte (en iyi tannanlar Aslankaya ve Byk Kap
kaya) tanra figrnn, yani burada sz konusu olan Phrygial Ma
tar'n, nile birlikte kayaya oyulmu olmas, Phrygiallarn da kendi
tanralarnn doal manzaradaki sarp kayalklarda grndn d
ndklerini akla getirir. Nie kan basamak dizisi ve kap zerinde
ki yazt yoluyla Urartu modelleriyle daha ok paralellik kuran baka
Phryg rnekleri de vardr. 67
1hutu nilerindeki kapnn biiminde Urartu mimari biimlerinin
model alnm olmas ve bu kapnn Van kalesindeki nilere oyulmu
kap tipine benzemesi artc deil. Urartu niinin biimi Phryg ant
larndaki niten farkl ise de, her iki kltrdeki genel kavram ayndr;
yani, dan tanrsal varln ereveye alp cisimlendirmek iin, in
san yerlemesine ait bir mimari yapnn kullanlmas. Tanrsal varlk,
kutsal krlari.n gcn insanlarn alanna tar. Bu, belli ki Dou Ana
dolu' daki klt uygulamalarnda nemli bir eydi ve Zap lrma' nn
yukarsndaki Alyar'da bulunan kayaya oyulmu bir Hellenistik niin
de rnekledii gibi, Urarn Krall' nn son bulmasndan sonra, M..
2 . / 1 . yzyllara dek varln srdrdi.68
ANADOl .lJ'DA ANA TA NRl<,:A, T U N <,: VE EtKEN l > E M I K C,:AfaAKI
71
Res. 5. Yeilal'taki Urart kilt kabartmasnn uzaktan grn.

M.. 8. yzyl. Fotorallayan, yazar.
Res. 6. Yeilal'taki Urartu klt kabartmas, klt niine yakndan bak. M.. 8. yzyl.
Fotoraflayan, yazar.
72
Res. 7. Gordion'dan Phrygia Ana Tanras kabartmas, M..

6. yzyl. Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi'nin izniyle.
Fotoraflayan, Elizabeth Simpson.
7.-
ANADOl .U'DA ANA TANRIA, TuNc,; VE ERKEN DEMiR At.LARI
Res. 8. An kara/Bahelievler' den Phrygia Ana Tanras

kabartmas, M.. 7. yzyl. Ankara Anadolu Medeniyetleri
Mzesi 'nin izniyle. Fotoraflayan, Elizabeth Simpson.
73
74
ANA TAN K IC_:A'NIN l:t.IN DI'.
Res. 9. Ankara/Etlik' ten Phrygia Ana Tanras kabartmas,

M.. 7. yzyl. Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi'nin
izniyle. Fotoraflayan, Elizabeth Simpson.
\ N \ DOl .l l'D\ \ N \ T\ N R l<,:A, TUN<,:
VE
EKKEN DEM I K <,:A('; .AKI
Res, 1 0 . Boazky' den Phrygia Ana Tanras kabartmas, . 6,

yzyl ba. Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi'nin izniyle.
Fotoraflayan, Elizabeth Sirnpson,
75
76
ANA TANRA'NN ZiNDE
Res. 1 1 . Salmanky'den Phrygia Ana Tanras ba, M.. 7.-6. yzyl. Ankara
Ana<lolu Medeniyetleri Mzesi'nin izniyle. Fotoraflayan, Elizabeth Simpson.
Urartu ve Phryg antlar arasndaki bir baka benzerlik, Urartular'n

genellikle ak hava tapnaklarnda bulunan kayaya oyulmu platform
lar zerine bamsz steller yerletirme geleneinde grlr. Bunlar,
Altntepe 'deki69 gibi, ak bir alana dikilmi steller olabilecei gibi,
ya ayr ya da ana kayann iine oyulmu olarak, nilerin nne yerle-
ANADOLU' DA ANA TANRI<,;A, TUN<,: VE ERKEN DEM i R ACLARI
Ti
tirilmi steller olabilir. Ana kaya nndeki rnekler arasnda Yeila

l ve Van kalesindeki antlar saylabilir. 70 Bu tr stellerin Urartu si
lindir mhrleri zerinde yer alan klt sahnelerinde sk sk grlme
si, stellerin Urartu kltndeki nemini kantlamtr. Bu steller Urar
tu silindir mhrlerinde tepeleri yuvarlatlm, uzun, ensiz cisimler
olarak betimlenmitir.71 Boazky'deki bir Phryg evinden kan bir
ift minyatr stelden anlald gibi, Phrygiallar da bu tr tanabi
lir steller kullanmlardr. Bu rnekte, iki stelin arasndaki ta kaide
nin zerine ematik bir Phryg idol kondurulmutur.72 Ayrca, Midas
Ant gibi nemli Phryg kaya kabartmalarndan bazlarnda, klt ka
bartmasnn nndeki kaya platformuna yuvalar almtr. Bu yuva
larn l ve ekilleri, oraya da ayn trde stellerin yerletirilmi oldu
una iaret eder.
Urartu antlar, Phryglerin dinsel sanat mezar ortamnda kullanma
geleneiyle de paralellik gsterir, nk Urartu'da da dinsel antlar
la mezar antlarnn benzer bir balants vardr. Dou Anadolu'da
sarp kayalarn iine mezar odas oyma adeti yaygnd. Urartular'a ait
pek ok rnekte, ounlukla mimari yaplarn kopya edildii, zenle
ilenmi bir d cephe vardr. Bu tip mimari cepheler, zellikle
Phrygia'nn dalk blgelerindeki kayaya oyulmu mezarlar olmak
zere, Phryg mezarlarnda da bulunur.73 Urartu ve Phryg mezarlar
nn ayrntlar tpatp ayn olmamakla birlikte, her iki kltr de, yaa
yan insanlarn mekanlarn tanrlarn ve llerin mekanna aktarma
arzusu duymu gibi grnmektedir.
Bu durumda, kullanlan antlarn seimi, biimi ve ak hava orta
mnda yer almalar bakmndan, Urartu ve Phryg klt antlar arasn
da birok biimsel benzerlik vardr. Urartu klt mekanlarnn ou
Phryglerinkinden eski olduundan, Phrygle:r'Urartu malzemesinden
fikir alm olabilirler. Urartl ile Phrygia kral Midas arasnda yaplan
bir anlama sayesinde, Erken Demir a'nda Urartu ile Phrygia'nn
resmi iliki iinde olduunun saptanmas, Phrygiallarn Urartu klt
adetler;ni bilebileceini gstermektedir.74 Ancak, Phryg antlar ze
rindeki Urartl etkisi, biimsel benzerliklerin ve taklidin tesinde gi
bi gzkmektedir. Yurdu dalar olan, insanlarn ona seslenmek ve
onun gnln almak iin kendi mimari yaplarn ayana gtrme
leri gereken benzer bir tanra kavram sezinliyoruz.
78

Varlan Sonu
Sonu olarak, hem erken tarihli hem de Phrygiallarla ada olan

eitli Anadolu kltrlerinin, Phrygiallar zerinde aka grlen bir
etki yaratan dinsel yaptlar ve simgelerden oluan bir miras braktk
larn grebiliyomz. Av tanrasnn Hitit ikonografisinin kalntlar
rneinde olduu gibi, baz rneklerde dier Anadolu halklar ve
inanlaryla balant, blgedeki nfsun sreklilii yoluyla gelmi ola
bilir. Dier rneklerdeki benzerlikler ise, Phrygiallarn daha prestij
li bir dinsel sanat biimini bilinli olarak taklit etme isteine yorula
bilir. Bununla birlikte, her rnekte en ok sreklilik gsteren simge
ler, Anadolu'nun doal manzarasndan, dalarndan, sularndan ve
dalarnda gezen yrtc hayvanlarndan alnan temel simgelerdir. Bu
kutsal simgelerin yinelenmesi zel bir kltr grubundan deil, insan
larn yaadklar topraklarla kurduu ilikiden kaynaklanm gibi g
zkmektedir. Bu nedenle, Phrygiallarn kendi tanr tanmlarn olu
turmak iin doal manzaradaki simgeleri nasl kullandklarn gr
mek amacyla imdi Phryg antlarna dnmemiz gerekmektedir.
79
4. Phrygia' daki Ana Tanra Klt

Antika'da Akdeniz dnyasnda uzun sre varl-(rdren ana
tanra imgesi Phrygia'nn Ana Tanras ile balar. Tanrann ad,
d grn ve kltnn birok zellii Phryg kltrne ait olup,
bunlar Phrygia'ya zg biemle Anadolu'nun baka blgelerine, Yu
nanistan 'a ve sonunda Roma'ya aktanlmlardr. lerleyen yzyllar
iinde Ana Tanra kltnn I?az ynlerinde nemli deiiklikler ol
masna karn, Yunanistan'da, Roma'da ve Roma mparatorluu'nun
her yerinde karmza kan o tanrsal varlk, sonuta Phryg tanra
sndan tremitir.
Ana Tanra kltnn etkili ve kesin elerinden birou Phrygia'da
gelitirildiinden, tanraya Phrygiallann perspektifinden yaklama
ya almak nemlidir. Phrygial Ana Tanra'nn, kendi topraklarn
da, kltnn Akdeniz dnyasnn her yanna yaylndan nceki d
nemde, ne tr bir tanra olduunu saptamamz gerekmektedir. Phryg
tanras konusundaki bu aratrma, bu nedenle ncelikle Phrygia' dan
elde edilen kantlar zerinde odaklanacaktr. Gnmzn bilimsel
almalarnda, Phryg tanras Yunan ve Roma perspektiflerinden ta
ntlmtr. Ancak, Yunan ve Roma kltrlerinin etki alanlar iinde
karmza kan tanra, Phryg tanrasnnkinden farkl olan baz be
lirgin nitelikler edinmiti. Tanrann bu kltr-lerde Kybele (Yunan
ca) ya da Cybele (Latince) olan ad bile, onun antika Phrygia'sn
daki ad deildi. Bu durumda, Yunan ve Roma belgeleriyle klt gele
neklerinin, Phrygiallarn Ana Tannas 'n aynen yansttn varsa
yamayz.
Bu blmn ou, Phrygia'daki kantlarn kapsaml bir biimde in
celenmesine ayrlmtr. 1 Bu kantlar geni bir corafi blgeden elde
edilmitir. Orta Anadolu'nun tmn kapsayan bu blge, batda bu
gnk Afyon ve Ktahya havalisinden (Roma'nn Phrygia eyaletinin
topraklan) gneyde Elmal civarna (antik Lykia) , kuzeyde Bolu yresine (antik Bithynia) , kuzeybatda Marmara Denizi'ne dek uzan
yordu. Phryg kltr ayn zamanda Halys Irma ' nn dousundaki
Pteria ve Gneydou Anadolu'da, bugnk Nide yaknndaki antik
Tyana yrelerini de etkilemitir. 2 Tanrann Anadolu' da ok daha
geni bir taraftar kitlesine sahip l_gu _kul<_ z. Ornein, Sardes'te
onun Lydial biimine3 rastladmz gibi, Bat Anadolu'daki eitli
Yunan kentlerinde, Hellenletirilmi Ana Tanna'ya tapnlyordu.4
Bununla birlikte, Phrygia dnda, pek ok tanr ve tanradan sade-
80
ce biri gibi gzkr ve ille de en nemli olan deildir. Phrygia iin

de ise, tanrann en nemli klte sahip en nemli tanrsal varlk ol
duu kukusuzdur. Yunanllar ona Phrygial tanra derken, kkeni
nin yan sra, yurdundaki yksek konumunu yanstyorlard.
Phrygial Ana Tanra kltnn, Phrygia'nn yaylan Yunan etkisi
altna giriinden nceki dneme ait kantlarn gzden geirmekle
balayacam. Bu incelemenin kronolojik st snr, Orta Anadolu'da
Phryg gnn ilk izlerinin grld zaman olan M.. 1 . binyl ba
, 5 alt snr ise, Anadolu' nun, skender'in fetihleriyle devam eden
Yunan egemenliine girdii zaman, yani M.. 4. yzyln ikinci yar
sdr. 6 Bu zaman aral iinde, epigrafik ve arkeolojik olmak zere
iki tr malzemeden bilgi ediniriz. Dorudan doruya tanrann kl
tyle ilgili yaztlar olan epigrafik metinler, Phrygia'dan kalan yegane
yazl malzeme grubunu oluturur, nk Phryg dilinde yazlm hi
bir edebiyat yapt gnmze ulamamtr. 7 Daha byk miktarda
olan arkeolojik malzeme ise tanrann betimlerini, kutsal yerlerine
ve adak sunularna ilikin kantlar kapsamaktadr. Bu blmn so
nunda, Phrygial Ana Tanra'nn zyapsnn ve Phryg toplumu iin
deki yerinin genel bir zetini vermeye alacam.
Epigrafik Belgeler
Epigrafik metinlerden elde edilen bilgiler, yararl olmakla birlikte,
eitli faktrler yznden kstlanmur. Phrygia'da alfabetik bir yaz
yaygn olarak kullanlm olmasna karn, 8 inceleme yapmaya yara
yacak yazl malzeme miktar azdr. Bu malzeme, kaya yzeylerinde
bulunan ve bat Phrygia'nn her tarafnda rastlanan yaztlarla, orta ve
dou blgelerine serpilmi birka ta antla ve anak mlek zerine
iziktirilmi yazlarla snrldr.9 Phryg dilinde yazlm birka yz me
tin gnmze kalmtr, ama bunlarn ou epeyce ksa olup, genel
likle birka szck ya da zel bir isimden ibarettir. Elimizdeki en uzun
Phrygce metin dokuz satrdan olumaktadr. 10 Tm malzeme snfla
r, rnein yaznsal metinler bulunmamtr, tarihsel kaytlar da pek
azdr. 1 1 Phrygyazs Yunan alfabesinin deiik bir formu olduundan,
mevcut metinler kolayca evriyazya dntrlebilir, ama incelemek
iin elimizde az miktarda malzeme oluu nedeniyle, bu dil henz tam
evrilmemitir. Bununla birlikte, gnmze kalan yaztlardan
dilinin Hint-Ayrupa dillri !lden, ols!!__a Ynana'yl_ ayn koldan
_
olduuna karar verilebilir. Yaztlar tam olarak deifre edilemese bile,
dilin szck ve gramer asndan Yunanca'ya benzemesi bilgi edinme
ANADOLU'DA ANA TANRIA, PHRYG IA'DA K I
ANA TANRIA KLT
81
olana salad iin, bu yaztlar Ana Tanra kltne ilikin bir in

celeme asndan iyi bir balang noktasdr.12
Ta zerindeki yaztlarn ou tanrann kltyle ilgili konulara y
nelik grnmektedir. Bu yaztlarn hem yerlerinden, hem de ierik
lerinden anlalabilir. Pek ok yazt, klt cepheleri, klt nileri, sunak
lar ya da tanra tapmyla ilikili dier kaya antlarnn zerine kazn
mtr. 1 3 Kimi yaztlarda tanradan zel olarak sz edilirken, kimile
rinde benzer, ama baka kiilere ynelik deyimler kullanlmtr. Bu
yaztlardan birka tanesi uzun zamandr bilinmekte ve incelenmek
tedir, bazlar ise yeni kefedilmitir. Hemen hemen tm, tarihlen
dirme iin gereken somut kriterlerden yoksundur. ou rnekte, n
ceki bilimcilerin bu yaztlar iin nerdii tarihler metinlerden deil,
yaztlarn kaznm olduu antlarn tarihinden karlmtr. Bu ne
denle, zel yaztlar tarihlendirme sorunu bu yaztlar tayan arkeolo
jik antlarn incelenmesiyle bir arada ele alnmtr.
Herhalde Eski Phryg dilindeki yaztlarda elde edilen en nemli
bilgi, tanrann Phrygce ad olan Matar'dr. Bu ad, Eski Phryg yazt
larnda on kez grlr. Bu szcn klt cepheleri ya da klt nile
rinde mutlaka bulunmas, bunun dinsel bir terim olduunu belirtir.14
Anlald kadaryla, Phrygce szck yaln halde mata dier haller
de ise mate" idi; rnein materey (-e hali) , materan (-i hali) . 15 Szck
lerin dier Hint-Avrupa dilleriyle benzemesi, matar szcnn "ana"
anlamna geldiini gsteriyor. Bu durumda, Phrygia'ya ait epigrafik
kantlar Phryg tanrasnn bir ana tanra olduunu aka gster
mektedir.
Bu metinlerin alt tanesinde, Matar ad, ilgili bir sfat olmakszn tek
bana griilr. 1 6 rnekte ise bu adn arkasndan bir sfat gelmek
tedir. Bu sfatlardan biri olan areyastin, Midas Kenti yaknndaki bir
klt cephesinin zerindeki yaztta bulmmutur. 1 7 Szcn, metin
de materan'n anlamn tanmlayan, -i halindeki diil ve tekil bir sfat
olduu bellidir, ama anlam bilinmemektedir. ki kez rastladmz
ikinci sfat ise daha ilgintir: Her iki rnekte de matarszcnn an
lamn tanmlayan yaln haldeki kubeya1-!..E_ da_1!:.l!_U:la. 19 Bu szck,
_
_
_ _
tanrann Yunanca ad olan Kybele'nin kkeni gibi grnmekle bir
likte, bu iki yazttan anlald zere, kubileya szc Phrygia' da zel
bir ad deil, bir sfat, ik olasll _n!al birft idi. Tanrann
_
_
adnn zorunlu bir paras olmad belli, nk Matar szc ba
ka bir sfatla birlikte ya da sfatsz kullanlabiliyordu. Bununla birlik
te, tanrann allm Yunanca ve Latince adlar ku.bileya szcn-
112
ANA TAN Rl<,:A'NN ZiNDE
den trediinden, bunun ne anlama geldiini daha ayrntl bir e

kilde dnp tanmaya deer. Bu noktada, Yunan ve Latin kaynak
larnn yorumlarndan yararlanabiliriz.
Kybele adnn anlam zerinde fikir yrttn bildiimiz ilk an
tik yazar, bu sorunu iki pasaj halinde irdeleyen Romal corafyac
Strabo'dur. Strabo, Ana Tanra'nn Hellenistik ve Roma andaki
nemli bir tapm merkezi olan Pessinus kenti hakknda yorum yapar
ken, "Kybele " adnn Kybelon'dan gelmesi gibi, tanrann "Dindy
mene" sfatnn da Dindymos dandan geldiini syler.20 Strabo, bu
rada Kybele adnn belli bir da _!leli_rttiinUma eer, ama bu nok
tada tutarl deildir, nk bir baka pasajda Phrygia halknn tanr
aya daia, Dindymene, Sipylene, Pessinuntis, Kybele ve Kybebe'den
oluan, yer adlarndan tremi eitli sfatlarla seslendiini bildirir.2 1
Aslnda bunlarn tm corafi yerleri belirtmemektedir. lk tane
si da addr: Idaia ve Spylene, Bat Anadolu' da, Troas blgesindeki
da Da ile Meandros zerindeki Magnesia kenti yaknndaki Sipy
los Da'n belirtir ve bunlarn her ikisi de eski Phrygia topraklarnn
merkezi dndadr. Bir de Dindynos da vardr, ama bu ad belli ki
baka dalar iin de kullanlmtr. 22 Pessinus bir da deil,
Phrygia'nn merkezindeki bir vadiye kurulmu olan bir kentti. Kybe
be ise yer adndan treyen bir sfat deil, klt Phrygial Ana Tanr
a'nn kltyle btnlemi olan Ge Hitit tanras Kubaba'nn ad
nn Yunancalam biimiydi.23 Buna gre, Strabo' nun yorumundan
sezilen, Kybele szcnn ya belli bir yer ad -belki bir da adyd,
belki de deildi- ya da sadece tanra iin kullanlan baka bir ad ola
bileceidir.
Ancak, Ovidius'un Fasti'sindeki bir pasajda, kubileya szcnn to
porafik bir eyi ima ettii daha anlalr bir biimde belirtilmekte
dir. 24 Romal ozan, Roma'daki Cybele ayinlerini ele alrken, "yeil
Cybele ile ksek l{elainai arasnda" yer alan_Phrygia rma Gallos'tan
sz eder. Burada Kybele (Cybele) szc bir yer ad gibi grnmek
le birlikte, bu adla bir kentin mi (Ovidius'un Kelainai'dan sz edii
ne paralel olarak) , yoksa da gibi corafi bir enin mi kastedildii
belli deildir. stelik, Ovidius'un corafyasnda belirsizlikler vardr,
nk Pessinus'un iinden akan Gallos rma,25 Kelainai'dan (bu
gnk Dinar) hatr saylr bir uzaklktadr. "Yeil Cybele"nin yerinin
rmaa ve Kelainai kentine gre bu ekilde tarif edilmesi, Ovidius'un
Cybele'sinin yerini saptama konusunda pek az yarar salar. Aslnda,
hem Strabo, hem de Ovidius'un bu konuya hayli kapal bir ekilde
ANADOLU'DA ANA TANRIA, PHRYGIA'DAKI ANA TANRIA
K LT
deinmi olmas, Kybelon/Cybele'nin yerinin -byle bir yer varsa bi

le- M.. 1 . yzylda artk bilinmediini gstermektedir.
Kybele szcnn etimolojisinin Bizansl szlk yazarlarnn ilgi
sini ektii belli, nk onlar da szc aklamaya almlardr.
Hesychios, kybela szcnn "Phrygia'nn alh maaralar ve o!:
lar"26 anlamna geldi_i_i_ bildirir. Szck, Suda ve Ety11ologi,cu111 mag
nurn'da da nr!_ann kutsal da olarak tanmlanm olup, ikinci ya
ptta, kaynak olarak M.O. 1 . yzyl tarihisi Alexandros Polyhistor' dan
alnt yaplmtr.27 Byzantiumlu Stephanus'un yaptnda ise, Kybe
lon'a .a'nn kutsal da___Q!/8
Klasik a edebiyatndaki bu alntlar, kum/,eya (ya da kubeleya) sfa
tn byk olaslkla bir doa parasnn adndan tremi gibi gste
rir. Bu terim, da anlamna gelen Phrygce bir szck ya da belli bir
dan ad olabilir. Phryg yaztlar, terimin bir dala ilikili olduunu
dorulamaktadr, nk szcn grld Eski Phryg metinleri
nin her ikisi de dalk arazideki kaya cephelerine kaznmtr. Bunun
la birlikte, iki kaya cephesi birbirinden iki yz kilometre kadar uzak
ta olup, biri kuzey Anadolu'daki Bolu ilinde, dieri ise Phrygia'nn
merkezinde, bugnk Afyon yaknndadr. Ayrca, eer Ovidius'un
Fasti'sindeki pasajn geerlilii varsa, bu durumda Cybele dann ye
ri tamamen farkl bir yere, kabaca Afyon'un elli kilometre gneyin
deki Kelainai dolaylarna geer. farkl yerde kum/,eya teriminin bu
lunuu, bu terimin belli bir doa parasna ynelik olmad izleni
mini uyandrmaktadr. Ksacas, Yunan ve Latin kaynaklar, bu szcn sadece "da['.J_l::! esyio_sa)_r<!- -T!l!_-?-n-I!_t?r
hangi bir kutsal da (S_haJ!_-yzal!_tl!l_l!'<:la) anlamna geldiini
belirtirler. O zaman "Matar Kubileya", "Dan Anas" diye evrilirdi.
Kum/,eya, Phrygia'da Ana Tanra iin kullanlan tek sfat olmadn
dan, Yunanca ve Latince'de niye ille bu sfatn ne ktn sormaya
deer. Yunanllarn Phrygial Ana Tanra'ya seslenmek iin Kybele
adn semeleri baz faktrlerden kaynaklanm olabilir. Phrygia'da
ltum/,eya sfat, Phryg yaztlar hakkndaki kstl bilgimizin gsterdiin
den daha yaygn bir ekilde kullanlm, bu durum, Meter kltn
alrken Yunanllarn bu sfat da benimsemelerine yol am olabilir.
Bununla birlikte, Hellenistik ve Roma alarnda Anadolulu tanra
ya (Yunanca) Meter, yani Ana diye seslenmeyi srdrdkleri ve bu
ada1kutsal dalarn adlaryla ilgili eitli toporafk sfatlarn29 elik
ettii dikkate alndnda, bu neri zayflatlm olur. Ayrca, Yunan
ca KybelRie, KveAf:ir sfat, belli bir yeri, Erythrai yarmadas zerinde
84
ANA TANRIA'NN lztNI>E
Smyrna'ya yakn bir kasabay da kastediyor olabilirdi.3 0 Khios'ta bu

hman, Meter Kybeleie'ye adanm bir adak yazt ise, bu kez Khios'ta
yer alan bir baka Kybeleia'y belirtebilir. Bu da en azndan baz Yu
nanllarn, Kybele'nin belli bir yeri belirten ayr bir ad deil, aslnda
bir sfat olduunu bildii izlenimini uyandrr.3 1
zm, Ana Tanra kltnn Yunan dnyasndaki blgesel fark
llklarnda yatmakta olabilir. "Kybele", bir sfattan ok, zel bir isim
olarak, Yunan dilinde ilk kez M.. 6. yzyl ortalarnda grld ve
M.. 5. yzylda tanrann yaygn Yunanca ad haline geldi.32 Yuna
nistan iinde, zellikle kar_X_:anistan'da, Ana Tanra kutsal da
_
larla ender olarak badatrld ii!!?_ Kybele adnn toporafk a
rmlar Yunanllara fazla bir anlam ifade etmemi olacakt. Yunan
llarn tanra iin Kybele adn semesinin, Herodotos'un belirttii
gibi, 33 Anadolu tanras Kybebe ile tanklklarn yanstmas da mm
kndr. Kybebe ve Kybele szcklerinin benzerlii, aslnda akrabal
olmayan bu iki adn birlemesine neden olmu olabilir.
Eski P hryg yaz tlar! g Matar adndan baka 1 ac! daha
_ grlr: Midas, Baba ve Ates. !3unlar, tanrann klt asndan an
lam tayabilirler. Ayn adlar, Yunan ve Roma kaynaklarnda
da Kybe
le klt balamnda gnTIUrlcr:-Knlyitannan hertialde Midas adi.
dr. Bu ada, girift bir biimde oyulmu byk bir kaya cephesinin te
pesine yerletirilmi iinl bir yaztta rastlanmtr. Midas Ant deni
len bu kaya cephesi, Phrygia'nn batsnda, adn bu yazttan alan bir
buluntu yeri olan Midas Kenti'ndedir (res. 24) .34 Bu kaya cephesi,
Ana Tanra'ya adanm ve niin iinde tanra betimi iin yer hazr
lanm bir kaya antdr. Nite Matar ad grlen birka yaz bulun
makla birlikte, antn zerindeki byk yaztlarda buna rastlanmaz.35
Midas Kenti'ndeki ana metinde, -e halindeki Midas adn, byk ola
slkla "halkn lideri" ve "hkmdar" olarak _s:il__l?.lc _lf!_gtaei
ve vanaktei unvanlar izlemektedir.36 Bu unvanlar, yaztn tanrsal bir
varla deil, bir Phryg kralna adandn gstermektedir. Bildii
miz tek bamsz kral Midas, M.. 8. yzyl sonu ile 7. yzyl banda
Phrygia hkmdaryd. O dnemde Phrygia politik gcnn zirve
sindeydi ve topraklar geni bir alana yaylyordu. Bu yaztta ad ge
en Midas, byk olaslkla tarihsel adan dorulanan bu Midas'tr.37
Metinden, lml bir hkmdar olan Midas'n bir ekilde Al I!!
na kltyle ilikisi olduu s c::}.n<? E. Bu nokta, Midas ad mm
__
- .:_birlikte grlmesiyle . kuv
klt niinin iindeki bir yazda Matar adyla
vet kazanyor.38
_
ANADOLU'DA ANA TANRIA, PHRYGIA'DAKI ANA TANRIA KLT
85
yi tannan bir baka Phryg ad olan Ates'e, eitli Eski Phryg yazt
larnda rastlanr. Yaln haldeki Ates ad, Midas Ant' nn en nemli
yaztnda adayan kiinin addr. Ayn adn Atas olarak yazlm biimi,
Afyon 'un gneybatsndaki epni yaknlarnda bulunan doal kaya
cephelerine kaznm iki yaztta da grlr. Bu kaya cepheleri bir klt
nii ieren kabartmalar eklinde oyulmadklar gibi, yaztlarda Matar
adna da rastlanmaz. Ama, belirli anahtar formllerin yinelenmesi ve
yaztlarn kaya cephelerinde yer almas, bunlarn da dinsel bir anla
m olduunu dndrr. 39 Ates/ Atas ad, bir kez yaln halde, tah
minen adayan kiinin ad,40 bir kez de -e halinde, yaztn adand ki
i41 olmak zere, iki kez grlr. Her iki yaztta da metinlerin silikli
i asl anlamlarna yakn bir yorum yapmay gletirmekle birlikte,
kukusuz Yunan ve 1!1-p.rs_ _.t\!_ti: _!l__v_ern _t>_! tes/Atas'n
adna Phrygia' da da dinsel evrelerde rastlamak ilgintir. Ancak, bu
dumm onun Phryg1a'da-da-bir-tanr olduunu- gc)Siermez. eitli bi
imlerde yazlan ve Phrygia'da yaygn bir zel isim olan Ates, gerek
ten de Phrygia'da en ok saptanan kii addr.42 Belki de Phryg krali
yet ailesinde bulunan bir add ve M.-o.--7.--.yfzyldaki Lydia krallar Al
yattes ve Sadyattes'in adlarnn bir bileeniydi.43
Midas Ant ' nn sa tarafna dikey olarak yerletirilmi bir baka
nemli yaztta, adayan kiinin ad Baba'dr.44 Ana Tanra kltnde
bu ad da nemli eyler ima eder, nk Baba, ya da Yunanca ekliy
le Papa, Greko-Romen kltte Attis iin kullanlan alternatif bir ad
idi.45 Ayn buluntu yerindeki bir sunan zerinde, yine Baba adnn
kullanld, dieriyle hemen hemen ayn olan bir yazt bulunmu
tur.46 Her iki metinde de bu ad dndaki yazlar okunamasa da, ya
ztlarn bulunduklar yerler Baba'nn da tanrayla bir balants ol
duunu gstermektedir. Arkeolojik kantlar analiz ettikten sonra, bu
adn Ana Tanra klt balamndaki anlam hakknda baz ne
riler sunacam.
_ _
Arkeolojik Kantlar
Phrygial Ana Tanra kltyle ilgili zengin malzeme, Phryg klt
rnn etkili olduu alann tm kesimlerine yaylmtr. Tanra ile
ona elik edenlerin betimleri, tanraya adanm sunular, onun tapm
yerlerini oluturan klt cepheleri, niler ve sunaklar, Ort;_;
lu'nun en a_:E__<:! ---nt!':!J_!_l__lZ -!?-!a!!__!_ldc0!:: Bu antlar
dan bazlar uzun zamandr bilinmekte iken, bazlar yenice kefedil
mitir. Bu blmde de Phrygia kaynakl verilere odaklanacak, Ana-
H6
A N A TANRl<,:A'N N lztNDE
dolu'nun baka buluntu yerlerinden ve Yunanistan'dan elde edilen

malzemeyi ise ancak bir noktay aydnlatmaya yarayaca zaman kul
lanacam. Eski Phryg yaztlarnda olduu gibi, burada da zorlu bir
kronoloji somnu vardr, nk Phrygia'daki antlarn ounda sa
lam bir tarih verebilecek somut kantlar yoktur. Kant bulunan yer
lerdeki belli yaptlar iin tarihler verilmi olup, bu blmn sonun
da genel bir kronolojik inceleme yaplacaktr.
Kltle domdan ilgili olan betimli antlarla ie balayalm. Tanra
Matar'i gsteren yaklak yirmi ayn Phryg yontu betimi vardr.47 Ay
nca, betimsel olmamakla birlikte, yine ona ait olabilecek birka fig
rn yan sra, tanraya elik eden kiiler olduklar sanlan daha k
k figrlerin betimlendii baka paralar da mevcuttur. Bunlar Phryg
dinsel heykeltralnn erken rneklerini oluturmakta olup, bir
grup halinde ele alnacaktr.
Ana Tanra betimleri birbirinin ayns olan belli zellikler sergile
mektedir. Bu dunm, tanralarnn nasl grnmesi gerektii konu
sunda Phrygiallann temel bir kavranlan olduunu dndrr. Her
zaman olgun bir kadn olarak betimlene_tanna, ba, gvdesi ve ba
caklar tamamen nden gsterilmi biimde dimdik dumr. Kollan,
genellikle gvdesi zerinde aprazlama kvrlm olup, elinde eitli
cisimler tutar. Bedeni youn kuma kvrmlaryla rtldr: Boynu
na dek kapal, uzun kollu, uzun ve bol etekli, belde kemerle toplanan
bir elbise giyer. Bol ve epeyce kaln kumatan yaplm bir giysiyi tem
sil eden yontma kostm, anatominin sezilmesine pek izin vermez.
Tanra, genellikle uzun, kat kat ykselen, polos denilen bir balk gi
yer. Bu balktan kan uzun bir rt, tanrann etek ucuna dek iner.
ounlukla bu rtnn bir ya da her iki ucu kemere sktrlmtr.
rt o blmde yatay pliler halinde tanrann eteinden aaya d
klr. Bu kostmn ikonografik emasnn M.. 9. ve 8. yzyllarda
Gneydou Anadolu'daki Ge Hitit kabartmalarnda betimlenmi .
olan kdnlann -hem insan, hem tanra- kostmlerinden alnd ne
redeyse kukusuzdur, nk elbisenin hem deta}'larl, h.em yorumla
n stili Ge Hitit kadn figrlerine, zellikle de Kargam ve Malat
ya' da bulunanlara ok benzer.48 Ayakta duran Phryg tanrasnn be
timlerinde Yunan etkisinin izi yoktur.49 Phryg tanrasnn atribleri
ve onun Phryg antlarna yerletirili biimi, karakterini kavramam
z salayan ve tamamen Phrygia'ya zg olan esiz zelliklerdir. Bun
lar ayn zamanda belirgin blgesel farkllklar da gsterirler.
ANADOLU'DA ANA TANRIA, PHRYGIA'DAKI ANA TANRIA KOLT
87
Arkeolojik Kantlar: Orta ve Dou Phrygi,a

lerinden bazlar arkeolojik bilgiler ieren evrelerde bulunduu
iin, tanrann orta Phrygia'daki betimlerini analiz eunekle balaya
cam. Tanrann Gordion, Ankara ve Boazky civarndaki blge
leri iine alan orta Phrygia'dan kan imgeleri, en gzel ve en iyi ko
nmmu olanlar arasndadr. Bunlarn iinde be adet byk ve etki
leyici klt kabartmas ile heykel, tanra ile ona elik edenlere ait da
ha kk birka imge ve birok basit ematik idol bulunur. Byk ola
slkla hepsi de tanrann halka ak tapnaklarnda sergilenmi olan
en byk be figr, Gordion'da (res. 7) ,50 Ankara'daki Bahelievler
(res. 8 ) 5 1 ve Etlik (res. 9)52 semtlerinde, Aya'ta53 ve Boazky' de (re
s. 1 0 ) 54 bulunmutur. En bykleri Boazky'den kartlan olmak
zere, figrlerin bykl normal insan boyunun te biriyle te
ikisi arasnda deiir. Tanra bu yaptlarn beinde de yukarda an
latlan, yksek balk ve rt, uzun kollu, uzun etekli elbise ve kaln
kemerden oluan kostmyle betimlenmitir. Aya'ta bulunan para
(bildiim kadaryla imdi kayp) bamsz duran bir heykeltralk ya
ptyd, ama Phryg tanrasnn dier drt betimi yksek kabartma
dr. Bu drt yapt hem tanra figrn, hem de etrafn saran ve onu
sanki bir yapnn kaps eiinde durur gibi gsteren mimari ereve
yi kapsamaktadr. Gordion ve Ankara'dan kan yaptlarda figr ile
mimari ereve tek paradan oyulmu, ancak Boazky yaptnda tan
ra figr ile ereve ayr ayr ilenmitir.55
Figrlerin ellerindeki atribler bu gruptaki yaptlara ayrc bir zel
lik katar. Be yaptn nde, yani Gordion ile Bahelievler kabart
malarnda ve Aya heykelinde, tanra ayn atriblerle, sol elinde bir
ku, sa elinde de bir iki kabyla gsterilmitir. Alc bir kuu zapte
dercesine skca kavranan kularn profilleri atmaca ya da ahine ben
zer. 56 Gordion ve Aya figrlerinin ellerinde derin olmayan bir kase,
Bahelievler kabartmasndaki figrn elinde ise kk bir testi var
dr. Bunlarn her ikisi de Phryg anak mlei arasnda ska rastla
nan iki kab tipleridir.57 Etlik kabartmasndaki figrn sa elinde de
ekli belirlenemeyen bir iki kab vardr. Bu yaptta ku yoktur, fig
rn sol kolu kemerin yanndaki rt kvrmnn altna girmitir.
Boazky kabarunas biraz farkldr. Kazy yapan kii tarafndan nar
olarak saptanan58 yuvarlak bir cisim tutmu grnen sol ele ait kk
bir para dnda, gvdenin st ksm ve kollar korunmamtr. Ayr
ca bu kabaruna, tanrann yalnz olmay, kendisine kk boyutlu
iki erkek figrnn elik edii bakmndan tek rnektir. Erkek figr-
ANA TANIU<,:A'NN lztNw.
lcrin boyu hemen hemen tanrann kalalar hizasndadr. Her iki

figr de giydikleri petemallar dnda plaktr. Tanrann sanda
ki figr ifte flt, solundaki ise lir ya da kitara almaktadr.
Orta Phrygia'daki kabartmalarnn bir baka ortak zellii de, bir
-ry_!?_D:?Y- ".--!_!!_s_r_v---i alan mim<t-T!_C:Edir. Bu
m en ak biimde Ankara' da bulunan iki kabartmada grebiliriz.
Bunlar, merkez noktas bir dikmeyle desteklenen eik atl bir yap
nn ksa kenarna yerletirilmi bir kapnn taklididir. atnn tepe
sinde ie kvrk boynuzlara benzeyen bir akroter vardr. Kabartmalar
daki akroter betimi, Gordion'da bulunan gerek ta akroterlere ok
benzer.59 Bahelievler kabartmasnda, kapnn d kenarlar M.. 8.
yzyl sonuna ait Phryg anak mlei ve mobilyalar zerindeki be
zemeleri andran, birbirine bal meandr motifleriyle bezenmitir. 60
Kapnn btn emasnn, kenardaki dikmeleri, ats, akroteri ve ge
ometrik motifleriyle belli ki gncel bir yap biimini temsil etmesi
amalanm. Boazky' de bulunan ve tanra ile ona elik edenleri
gsteren kabartmada da, anlald kadaryla bu ema izlenmitir, an
cak iyi korunmad iin yalnzca mimari erevenin ana hatlar bi
linmektedir. 61 Gordion kabartmasnn mimari erevesi de ok hr
palanmtr. Yalnzca kapnn yatay st kenar ile aty destekleyen
dikme grlebilmektedir.
Etlik kabartmasnda, mimari cephenin iyi durumda kalm olan sol
yarsnda (bakana gre sol), yapnn sol "duvar" zerinde insan-hay
van karm bir figr grrz. Kollar aslan aya biiminde olan_ _u
aslan bal yar<.!:J.i!ll_vdesnin alt kn insan biini_nde<!!_r ve sa ba
&
can rten uzun bir etek giymitir: _Akta kalan sol bacayla kap
daki Phryg tanrasna doru adm atar. Yukar kalkm kollaryla, san
ki tepesindeki kanatl gne kursU!_l_!!_ta!!"_&i!>_i ljr. Bu kompozisyon,
bu tip kark yaratklarn sk sk grld Ge Hitit sanatn an
satr. 62 Kanatl gne kursu da bir Ge Hitit motifidir.63 Ne var ki, Et
lik'te bulunan Phryg kabartmasyla bir Ge Hitit kabartmas arasnda
belli bir benzerlik bulunmamtr. 64 Etlik kabartmasnn beik at
snda baka bir benzersiz ayrnt vardr: Ortadaki akroterin solunda
(byk olaslkla eksik olan sa tarafta da) , at eimi boyunca kvr
lan bir boynuzdan oluan ek bir at ss vardr.Bu kabartmalarn ilk
olarak sergilendikleri ortamlar, bunlarn ilevleri hakknda ilgin ipu
lar verir.
Bulunduu ortam en net yanstan, Boazky kabartmasdr. Bu ya
pt, Bykkale'deki Phryg yerlemesinin savunma duvarnn i ks-
ANADOLU'DA ANA TANRIA, PI IRYGIA'DAK ANA TANRIA KLT
89
mnda, kent kaplarndan birinin yanndaki bir niin iine oturtul

mutu. 65 Bahelievler ve Etlik kabartmalar ise baka ortamlarda ye
niden kullanlm olarak bulunmulardr, ama her iki kabartma da,
at, boa, aslan, sfenks ve grifondan oluan gerek ve fantastik hayvan
larn betimlendii kabartmal bir ortostat dizisinin parasym gibi
gnmyor. 66 Bu tanra ve hayvan kabartmalarnn hepsinin arka yz
lerinde bunlar tutturmaya yarayan kenetler iin alm yuvalar var
dr. Ankara'nn farkl blmlerinde bulunmu olmakla birlikte, tm
kabartmalarn Phryg tmlsleriyle ilikili olmas, o dnemde bu iki
tanra kabartmasnn bir mezarlk ortamnda sergilendiini akla ge
tirir. 6 7 Bununla birlikte, Gordion kabartmas farkl bir rnek olutu
nyor, nk bu kabartma kentin dnda, Sangarios Irma'nn yata
nda bulunmutur, dolaysyla kent snrlarnn dndaki bir ak ha
va tapnanda kullanlm olabilir. 68 Aya'ta bulunan yaptn yer al
d ortam ise bilinmemektedir.
Bir baka nemli para da, Boazky yaknndaki Salmanky' de gn
na karlan ve hemen hemen insan boyunda bir kadn heykeli
ne ait olan batr. Heykelin Boazky tanrasnnkine benzeyen bir
ka katl byk bir bal vardr (res. 1 1 ) . 69 lk yerletirildii ortam
bilinmemekle birlikte, bu para tanrann etkileyici heykeltralk ya
ptlarndaki betimleni geleneine ilikin kantlar salar.
Yukarda ele alnan nemli klt imgelerinden baka, tanrann kl
tyle ilgili olabilecek daha kk, ok ayrntl ilenmemi paralar
vardr. Bunlardan bazlar tanrann kendisini, bazlar da ona elik
edenleri canlandrmakta olabilir. Tanrann Gordion kkenli be
timi daha bilinmektedir. Bunlardan biri, daha ge tarihli bir tabaka
da ele geen, krmz kumtandan yaplm bir kabartmadr (res.
12) .70 Ba ve gvdenin alt ksmnn eksik olduu kabartmada, kolla
rn gvdesi zerinde kvrm olarak ayakta duran bir figr betimlen
mitir. Sa elinde bir kase tutmu, sol eliyle de iri bir alc kuu ayak
larndan kavramtr. Uzun giysisi bir kadn figr olduu izlenimini
uyandrmakla birlikte, net bir anatomik ayrnt yoktur. Figrn elin
deki yrtc kuun yan sra, bir baka ku da solda durmakta, figrn
eteinin sa tarafnda ise gagasndan bir balk sarkan nc bir ku
bulunmaktadr. Gordion'da, kentin surlu blgeleri dndaki daha
ge tarihli mezar tmlslerinin altndaki ev dkntleri arasnda
tanraya ait iki heykel daha bulunmutur.
Her ikisi de evlerdeki kutsal mekanlara koyulan nesnelerden olabi
lir. E Tmls'nn altnda bulunan su mermerinden yaplm par-
90
ANA TANKH,:A 'NIN iZiNDE
res. 1 2. Gordion'dan Phrygia

Ana Tanras kabartmas,
M. . 7.-6. yzyl. Gordion
Kaz Projesi'nin izniyle.
res.
1 3.
Gordion 'dan Phrygia Ana Tanrasnn minyatr kabartmas, C Tmls,
M. . 7.-6. yzyl. Gordion Kaz Projesi'nin izniyle.
ANADOLU'DA ANA TANRIA, PHRYGIA'DAKI ANA TANRIA KLT
91
res. 1 4 . Gordion'dan hizmetkar

kabartmas, M. . 7.-6. yzyl.
Gordion Kaz Projesi'nin
izniyle.
ann ba ve gvdesinin alt ksm eksiktir.71 ki elinde tutuu atrib

ler, krmz kumta kabartmadaki atriblerin aynsdr: Sa elde ayak
larndan skca tutulmu ku, sol elde kase. C Tmls'nn altnda
bulunan krk dkk, ama ok ilgin kabartma ise tanra5'1 farkl bir
dekor iinde gstermektedir (res. 1 3 ) . 72 Bu kireta levha, dikey e
ritlerle, yan yana dizilen panolara blnmtr. Gnmze ulaan
panoda sa tarafa doru ilerleyen, ba bize dnk bir boa vardr.
Tamam korunmam olan dier panoda ise, kollarn iki yana am .
olarak ayakta duran bir kadn cepheden gsterilmitir. Byk klt ka
bartmalarnda grdmz yksek polos, rt ve uzun elbiseden olu
an kostm iindeki kadn figr, olaslkla byk kabartmalarn min
yatr bir kopyasdr. Etrafndaki kabartma erevenin bu figr san
ki bir kap eiinde durur gibi gstermesi byk klt kabartmalary
la olan benzerlii glendirmekle birlikte, buradaki ni, alnl ya da
akroteri olmayan dikdrtgen bir alandr sadece. Figrn sa eli tam
deildir, sol elinde ise yuvarlak bir cisim, belki de bir tr kap tutmak
tadr. Tanra betiminin yan taraflarndaki yryen hayvanlar Anka-
12
ANA ' f 'A N IU (,:A'N I N i t. i N Di'.
res. 15. Gordion'dan idol,

M.. 7.-6. yzyl.
Fotoraflayan, yazar.
bulunan kabartmal orthostatlar anmsatr73 ve byk lekli

k a l artmalarda sergilenen bu dzenlemenin C Tmls kabartma
' 1 1 da minyatr olarak betimlendii izlenimini brakr.
Yi e Gordion'da, biri 19. yzylda ( imdi stanbul' da) , biri daha ya
k 1 1 hir tarihte gn na karlm olan ( res. 14) iki figrde, tanr
n hizmetindeki kiiler canlandrlm olabilir.74 Her iki rnekte
il' yalnzca ba ve gvdenin st ksm korunmutur. kisinde de ba1 ks z ve bedeninin st ksm plak olan bir figr betimlenmitir:. ki
l ll'ykdin de sa elinde bir kase vardr. stanbul'daki heykelin sa ko
l y l a eli hala durmaktadr ve bu el yrtc bir kuun ayaklarn kavra1 1 1 1 1 r. Baln, elbisenin ve rtnn olmay, bunlarn erkek hey
k l kri, sakalsz olular da olaslkla gen erkekler olduklarn dn
d i r.75 Bu heykeller Boazky tanrasna elik eden kk boyut
l iki genci anmsatrlar ve kabaca onlarla ayn boyuttadrlar, yani tan
(a figrlerinden bir hayli kktrler. Byle kk boyutlu erkek
l ll 'ykellerinin hem Boazky hem Gordion'da ortaya k, tanra
1 1 yannda bulunan gen erkein tanrann maiyetinin bir paras
l d una iaret eder.
. 'da
. .
ANADOLU'DA ANA TANRIA, PHRYGIA'DAK ANA TANRIA KLT
93
Tanra ile hizmetindeki kiilerin betimleri dnda, resimsel olma

yan ama kltle ilgili olduklar izlenimini uyandran bir dizi idol var
dr. Bunlardan be tanesi Boazky'de,76 yaklak on be tanesi de
Gordion 'da bulunmutur (res. 15) .77 En basitleri, tepelerinde bir in
san bana benzeyen yuvarlak bir knt bulunan kabaca ilenmi dik
drtgen talardr. Dierlerindeki yuvarlak kntnn zerine kabatas
lak bir insan yz iziktirilmitir. Bunlarda tanrann resimsel imge
lerindeki kostm ya da herhangi bir atrib yoktur, ama tanrann su
naklarnda sk sk bunlara benzeyen ematik imgeler bulunduu iin,
bu idollerin tanrann kltyle ilgili olma olaslklar hayli yksektir.
Ankara ile Gordion arasndaki Faharad eme'de78 ve Phrygia krla
rnda bulunan, aada ele alnacak olan ifte idoller bunlardandr.
dollerin ou evlerin yer ald kesimde bulunmu ise de, Boaz
ky'deki bir rnek, eski bir Hitit tapna yaknnda bulunan bir Phryg
kr tapnandan kmtr. 79 Boazky' deki bir Phryg evinde zellik
le ilgin bir rnek bulunmutur. Yan taraflarnda iki yuvarlak stel bu
lunan ta bir kaideye yerletirilmi ematik bir idoldr bu. Stellerin
zerinde evcil hayvanlar avlayan vahi hayvanlarn, ok ve yaylarla hay
van avlayan insanlarn alak kabartma olarak betimlendii sahneler
vardr.8 0 Bu idoller genel olarak tanrann basitletirilmi imgeleri
gibi grnmekte olup, belki zel mekanlarda, rnein evlerdeki kut
sal blmlerde tanraya tapnmak amacyla kullanlan nesneler, bel
ki de ok varsl olmayan kiilerin sunular idi.
Adak sunusu olarak kullanlan nesneler de bilinmektedir. Tanra
nn en sk rastlanan atribs olan alc kuz_ bu konuda yaygn bir se
enekti. Gordion kazlarnda, basit terrakotta betinlerden, zenle i
lenmi ta ve metal paralara kadar, birtakm alc ku heykelcikleri
ele gemitir. 81 Su mermerinden yaplm bir ahinin zerinde adak
trnde bir yazt bulunur.82 Ayn ekilde, Boazky'de daha erken
tarihli Hitit tapnann yannda aa karlan kk Demir a ta
pnanda da kulardan oluan eitli adak heykelcikleri vard.83
Orta Anadolu' daki balca Phryg merkezlerinde ele geen irili ufak
l ok sayda belimin Ana Tanra'ya verilen nemi gsterdii kuku
suz ise de, tanrann dinsel trenleri hakkndaki kantlarn snrl ol
mas artcdr. Tam olarak Matar'a ne tr bir kutsal alan ayrld
belirsizdir. Herhangi bir Phryg yerlemesinde tanrann tapna ola
rak saptayabileceimi_z hibir yap yo r.84 Boazky' deki ak hava
tapna, tanrann kent snrlar iinde de tapnaklar olduu izle
nimini uyandrsa ve Boazky' deki Tun a tabakalarnda durum
res.
1 6.
Dmrek' teki Phryg suna, M..
7.-6.
yzyl. Fotoraflayan, yazar.
byle olsa da, Phryg kent plannda bir tapnak ya da kutsal alana da
ir bir kant yoktur. Orta Anadolu 'daki en iyi tannan Phryg yerleme
si olan Gordion'da, ikalenin ii ve d dahil, kentin her kesiminde
irili ufakl klt eyalarnn bulunmu olmas, kltn hem kamuya ak
tapnaklarda hem ev tapnaklarnda uygulandn dndrr.
Tanrann kent dndaki kutsal yerlerine ait bol kant vardr. Yu
karda belirtildii gibi, Ankara ve Gordion kkenli figrl kabartma
lar kent d ortamlarda, birincisi mezar antlarnn, ikincisi de San
garios Irma'nn yaknnda bulunmutu. Dier kutsal yerler ise kr
sal alanlarda, kentlerden epeyce uzakta yer almaktadr. Bunlardan bi
ri, Gordion 'un yaklak 20 km kuzeyinde bulunan gnmzn Dm
rek ky yaknlarnda, Sangarios Irma 'nn yukarsndaki sarp kaya
lklarda olup, birka merdiven sunak ile doal kayaya oyulmu stel
lerden oluur (res. 16) .85 Eski Phryg yaztl uzun, dtiz bir platforma
bitiik yksek arkalkl bir merdiven sunaktan oluan ve Boazky' n
yaklak 30 km kuzeyindeki Kalehisar'da yer alan bir baka rnek, bu
gn ok ypranm durumdadr (res. 1 7, 18) .86 Sadece ayaklar kal
m olan bir insan figr kabartmasna ait izler, orada tanra kabart
masnn durmu olabilecei izlenimini uyandrr. Phrygia'nn Pessi
nus yerlemesi yaknnda, doal granitin iine iki yannda niler bu-
ANA DOLU'DA ANA TANRIA, PHRYGIA'UAKI ANA TANRIA K LT
95
res. 1 7. Kalehisar'daki Phryg tapnann uzaktan grn. M.. 7.-6. yzyl.

Fotoraflayan, John Wagoner.
lunan ayn trde bir merdiven sunak oyulmutur ve yakndaki kaya

nn ii oyulup ukurlatnlarak, olaslkla sv ada sunmak iin kul
lanlm bir ift yalak yaplmtr. 8 7 Ankara ile Gordion arasnda yer
alan bir pnar olan Faharad eme'deki ifte idoller de kent dnda
ki bir kutsal alann iareti olabilirler. 88
Ana Tanra tapmnn orta Phrygia dna yayldn kantlayan ba
z bulgular vardr. Phrygia'nn merkezden en uzak kesimlerinde ele
geen ve olaslkla tanray temsil eden az saydaki ematik heykelt
ralk yapt bunun bir gstergesidir. Orta Anadolu'nun kuzeyindeki
(antik Paphlagonia) Daday' da bulunan bir stelde, ayakta duran ba
lkl ve rtl bir kadn betimlenmitir. Kadnn sa eli gslerinin
arasnda durmaktadr, sol kolu ise belinin zerine kvrlmtr. 89 Kay
seri yaknndaki Beydeirmen'de ele geen bir kabartmada, kollar
n skca gsne kavuturmu olarak ayakta duran figr, sanki sa
elinde bir i tutmaktadr.9 0 Mut'ta ( Kilikia'da antik Claudiopolis) bu
lunan bir stelde ise, sol elini gsne kvrm olan figrn sa elin
de bir i vardr. Bu stelin st yzeyinde uzanm yatan bir aslan gr
lr. 91 rneklerin hepsinde figr kntl bir kenarla evrilen zemin
zerine yksek kabartma olarak oyulmu ise de, dorusunu sylemek
gerekirse, bu mimari bir ereve deildir; ayrca, figrlerin farkl bir
9f
A N A TA N IU<,:A ' N I N l :t .I N L>E
res. 1 8. Kalehisar'daki
Phryg sunann yakndan
grn. M.. 7.-6.
yzyl . Fotoraflayan, John
Wagoner.
atrib tamas, kimliklerini belirsizletirmektedir. Bununla birlikte,

bu kadar geni bir alana yaylan bir klt, yontu betimlerin farkl tip
lerinden anlald gibi, yerel. deiimlere uram olabilir. Tanra
nn kltnn Kilikia'da da bilindii, sonradan Dmrek ve Kalehi
sar'dakilere benzeyen kaya sunaklarndan anlalmtr.92
Orta Phrygia' daki bulgularla ilgili bu incelemeyi sonuca balama
dan nce, kronoloji konusunda baz yorumlar gerekiyor. Antlardan
birka tanesi, arkeolojik evre koullarndan tarihlendirilebilir. Bo
azky' deki iki tapnak, kronolojik adan belli noktalar arzetmekte
dir. Daha eski bir Hitit tapnann bulunduu yere kurulmu olan
Phryg tapna, M.. 8. yzyl ortalarnda kullanlyordu.93 Tanra
y maiyetindeki iki gen erkekle birlikte gsteren Boazky heykel
grubu, M.. 6. yzyl sonundan daha ge tarihli olamaz. Kazan kii,
bu grubu 6. yzyl ortalarna tarihlemitir.94 Mezar tmlslerinin al
tnda bulunmu olan Gordion cisimlerinin, C Tmls' nn altn
dan kan kk kabartma ile E Tmls'nn altndan kan ido-
ANADOLU'DA ANA TANRIA, PHRYGIA'DAKI ANA TANRIA
KLT
97
ln, bu tmlslerin dikili tarihi olan 6. yzyl ortasndan nce ya

plm olmalar gerektiinden, kronolojik alt snrlar olduka kesin
dir. 95 Bir baka kronolojik gsterge de, Gordion'da bulunan klt ka
bartmalarnda kullanlan ta olabilir; nk, bu nce Orta Phrygia
Tabakas' nda kullanlan bir ta tipidir, dolaysyla Gordion eserleri
byk olaslkla kentin M.. yaklak 700'deki yklnn ardndan ye
niden ina edildii tarihten daha eski olamaz.96 Ankara blgesinde
bulunan antlarn arkeolojik koullar net olmamakla birlikte, biem
asndan belli yorumlar yaplabilir: Etlik kabartmas Ge Hitit hey
keltralyla ok yakn benzerlikler gsteriyor. Bahelievler kabart
mas ise anlald kadaryla ilerinden bazlar Ge Hitit heykeltra
lk stilinin Asurlam evresinden kuvvetle etkilendii grlen bir di
zi kabartmal ortostattan biriydi. Bunlar, Phrygia'daki Ge Hitit etki
sinin en son dnemi olan M.. 7. yzyldan daha sonraya deil, bel
ki de daha nceye tarihlendirilmelidir.97 Tanrann Phryg heykel sa
natndaki betimlenme gelenei, M.. 8. yzyl sonlar ya da 7. yzyl
balarnda Ge Hitit etkisi altnda biimlenmi gibi grnyor. Bu ge
lenek 6. yzylda, belki daha sonra da srd.
Gordion M.. 9. yzylda oktan nemli bir Phryg merkezi haline
gelmi olduu iin, orta Phrygia'daki heykeltralk antlar iin ne
rilen bu tarihlerin ge olmas hayret verici.98 8. yzyl Gordion tm
lsleriyle ada olan Ankara mezar tmlslerinden elde edilen zen
gin buluntulara baklrsa, 8. yzylda Ankara da nemli bir yerlemey
di. Tanrann M.. 7. yzyl ncesine ait antsal betimleri bulunma
makla birlikte, Gordion'daki yerlemenin yklnn hemen ncesin
deki tabakalarda her tr heykeltralk antnn ender olduunu be
lirtmek gerek. Boazky' de 8. yzyla ait bir kr tapnann var olma
s ve alc kuun bu tapnakta nemli bir simge _?..!a...__-?.
lu platosunda tanraya daha eski tarihlerde c:!.e ta_p_!!_din
drmektedir, a.!;:t_Il_!---t-yk bir tapnak yaps trde ze!
bir klt merkezinin olmay, tanra kltnn varln tanmay zor
latrabilir.
Kantlar, geleneksel klt simgeleri ve klt malzemelerinindeki aa
mal bir geliime iaret etmekte gibidir. 3. Blmde, Phryglerin Ana
Tanralar iin, alc ku ve tanray kutsal kap eiinde gstermek
dahil, eski Anadolu halklarndan miras aldklar birok simgeyi kul
landklarn ve bunlar kendilerine zg dinsel ifade biimleri halin
de gelitirdiklerini belirttim. Anadolu'ya ait bu tr eski simgeleri kul
lanmaya devam etmeleri, Erken Demir a'nda apayr bir Anadolu
_
98
ANA TAN Rl<,:A'NN lztNDI'
halk olarak varlk gsteren Phryglerin, en erken dnemlerinde Ana

Tanra'y dinsel geleneklerinin bir paras haline getirdiklerini d
ndrmektedir. Buna karn, Phryg uygarlnn M.. 8. ve 7. yz
yllardaki parlak dnemine dek, tanra heykel sanatnda antsal bir
ifade kazanmam olabilir. Machteld Mellink'in cesur hipotezinin izin
de, acaba Phrygia kral Midas ile M.. 8. yzyl sonundaki Ge Hitit
hkmdarlar arasndaki iliki Phrygiallar Ge Hitit heykeltralk
antlarndaki saray ikonografisiyle karlatrp, onlar kendi tanra
lar iin de ikonografik bir biim gelitirmeye mi yneltti, diye merak
ediyor insan.99 Matar'a adanan betimsiz ya da ksmen betimli Phryg
antlar ile kaya sunaklar, belki de Phrygial Ana Tanra'ya seslen
menin eski biimleridir ve asla btnyle yok olmayan byk ikonog
rafik antlarn yapmnda paylar olmutur.
Tanrann ikonogrofisi bir kez oluturulunca, tutucu davranlm
gibi grnyor. Onun betimlerinde gzlenen deiikliklerin nem
siz olmas, birka yzylda kltte pek az deiim olduuna iaret eder.
Orta Anadolu'daki kantlar seyrek olmakla birlikte, Ana Tanra' nn
daha sonraki klt imgelerindeki gelimeler Phrygia iinden deil, ba
tdaki Yunan dnyasyla kurulan ilikiden kaynaklanm grnyor.
Bunlar en iyi ekilde bat Phrygia'daki arkeolojik antlarn gzden ge
irilmesinden sonra deerlendirilecek.
b . 114 d.v -\-t..
Arkeolojik Kantlar: Bat Phrygia

Bat Phrygia'da ele geen klt malzemesinin orta Phrygia'da ele ge
en malzemeyle ok fazla ortak noktas bulunmakla birlikte, dikkat
eken baz farkllklar vardr. Bu nemli farkllklardan bir tanesi, in
celemeye elveri li olan malzemenin trdr. Orta Phrygia'daki arke
olojik kantlar, ncelikle tanrann betimlerinden ve kaz srasnda
Phryg merkezlerinin iinde ya da civarnda gn na kartlan di
er klt nesnelerinden oluur. Bat Phrygia'da ise, Midas Kenti'nde
ki nemli Phryg merkezinden baka, dikkatle kazlm birka yer da
ha vardr. oo te yandan, arazinin doal kire ta ve tf kayalaryla
ne kan karakteri, doal kaya yzeylerine antsal klt kabartmalar
oyulmasna olanak salam. Bu kabartmalar Midas Kenti gibi bir kent
yerlemesiyle ba<latnlm olabilirdi, ama birou kentsel alanlarn
uzana yerletirilmi olup, genellikle arpc bir dekor iinde krsal
manzarayla btnlemilerdir. Bu da, bat Phrygia antlarnn ince
lenmesi asndan balbana nemli bir sorun yaratmtr, nk bu
antlar her zaman hava artlarna ak olmulardr ve genellikle orta
ANADOLU'DA ANA TANRIA,
PHRYGIA'DAK ANA TANRIA KLT
99
Phrygia'daki benzerlerinden daha kt durumdalardr. Kronolojik

bilgi kttr ya da hi yoktur. Buna karn, burada tanrann bu blge
ye zg farkl bir bir imgesi ortaya kmtr.
Phrygia'nn dalk kesimlerinde younlaan antlar, Porsuk ve Sa
karya rmaklarnn denizden uzak ksmlarndaki dalk arazide, s
nrlar kabaca gnmzn Trk kentleri Eskiehir, Ktahya ve Af
yon 'la belirlenen gen alann iinde yer alrlar. Hepsi doal kayaya
oyulmu olan byle yirmi ant saptanmtr. 101 Her ant, bir yap
nn n ksm olduu anlalan mimari bir cepheyi canlandran bir ka
bartmadan oluur. Bu kabartmalar basit, ematik yap krokileriyle,
birok mimari ayrnts olan zenle ilenmi imgeler arasnda deiir
ler. Kaya cepheleri grup olarak birka ortak zellie sahiptir. Derin
lii bazlarnda ok, bazlarnda az olmak zere, hepsinde kayaya gi
rinti yapan bir ni vardr ve ounda bu nie kan kayaya basamak
lar oyulmutur. Antlarn bazlarndaki ni, kasas ve kirileriyle bir
likte, gerek bir tahta yapda bulunabilecek tahta bir kapnn ta ze
rindeki taklidi gibi oyulmutur. 1 0 2 Kabartma, tepesinde ie kvrk iki
boynuzlu bir akroterin bulunduu bir beik atyla alnlk da ierebi
lir ve bu zellikler orta Phrygia'nn gncel yaplarnda grlen ayrn
tlara benzer. 103 Kap/ni, genellikle kayaya oyulmu geometrik be
zemelerle evrilidir ve bu bezemelerin bazlar hayli girifttir. 104 B
tn kaya cephelerinin orta Phrygia'da bulunanlarla ayn temel gr
nm arzetrnesi (zellikle Bahelievler' den kan antn nimri cep
hesini dikkate aln) , bir yapnn n cephesinin taklit edildii oyma
cephenin, bu antlarn temel ikonografisinin bir paras olduunu
dndrr.
Bu antlardan on alt tanesinde ni botur, ama geri kalan yedi ta
nesinde "kap"da duran tanra figr hala gnilr . 1 0 5 tanesin
deki figr o kadar ypranmtr ki, bugn yalnzca orada bir zaman
lar bir figr bulunduunu belirleyebiliyoruz. 1 06 Buna karn dier
drt tanesindeki tanra figr, tanrann genel grnnn orta
Phrygia kabartmalarnda bulunan betimlerle ayn tipte olduunu sap
tamaya yetecek kadar iyi dummdadr: Ayakta duran, yksek balkl
ve uzun elbiseli bir kadn.
Tanrann bat Phrygia'ya ait betimlerinden bazlar, onlar orta
Phrygia'daki betimlerinden ayran zelliklere sahiptir. Bunlardan en
farkl olan, Aslankaya adyla tannan anttr. Tek bana duran sivri
bir kayaya oyulan bu ant, verimli bir vadinin giriinde gze arpar
(res. 19) . 107 Kaya yzeyinde, yukarda anlatlan standart modeli izle-
1 00
res. 19. Aslankaya, genel grn. M. . 6. yzyl ba. Fotoraflayan, yazar.
ANADOLU'DA ANA TANRIA, P RYG IA'DAKI ANA TANRIA KOLTO
res. 20. Aslankaya, niin iindeki kabartma.

M.. 6. yzyl ba. Fotoraflayan, yazar.
101
res. 2 1 . Aslankaya, yan taraftaki kabartma.

M.. 6. yzyl. Fotoraflayan, .John
Wagoner.
res. 22. Byk Kapkaya. M.. 7.-6. yzyl. Fotoraflayan .John Wagoner.
1 02
AN/\ T/\NRIC,:/\'NIN i Z i N D E
mcklc birlikte daha zengin bezekli mimari bir kabartma vardr. Ka

bartma yzeyinin, bir yapnn cephesini andran blm geometrik
hezemderlc kapldr. Bu ssl duvarn ortasnda geni bir kap, st
ksmnda ise, tepesinde boynuzlu bir akroterin bulunduu beik a
tnn gen ksm betimlenmitir. gen alnln iinde antitetik yer
letirilmi iki sfenks, insan bal, kanatl aslanms yaratklar grlr.
Bu yaratklarn yz izleyiciye dnktr. Niin, yani "kap"nn iinde,
arka plandaki kayaya yksek kabartma olarak oyulmu tanra figr
vardr (res. 20) . Dimdik ayakta duran tanrann yksek bir balk ve
kollaryla bedeninin tamamn rten uzun bir elbise giydii bellidir,
ama figr u anda ok hrpalanm durumda olduu iin giysinin ay
rntlar net deildir.
Tanraya elik eden aslanlar, bu kabartmaya arpclk katarlar.
Tanrann iki yannda, kafalar tanrann balyla ayn seviyede
olan iki iri aslan vardr. Arka ayaklar zerinde dikilen aslanlarn her
biri, n ayan tanrann ba zerine koymutur. Tanrann elin
de ise, arka ayaklarndan tutarak, eteine doru ba aa sarktt
bir aslan yavrusu vardr. Ayrca "yap "nn her iki yannda -daha do
rusu, kaya antnn iki yannda- arka ayaklar zerinde duran ve kafa
lar alnln tepesine erien iki aslan daha bulunur (res. 2 1 ) .
Bir baka figrl ant olan Byk Kapkaya'da da ayrntl bir mima
ri cephe rnei sergilenmitir (res. 22) . Bu cephede sivri bir at ve
alnlk grlmez; bunun yerine, kapnn zerinde antn enini batan
sona kateden ve cephedeki geometrik motifleri stte ve altta iki b
lme ayran dz bir lento vardr. Bu kabartmada betimlenen "yap"nn
alt blm girift ha ve kare motifleriyle kaplyken, st blmde, ka
p lentosunun tam zerinde bir disk bulunur; bunun yan taraflarn
da da dama deseni biiminde geometrik motifler yer almaktadr. 108
Tepedeki yzey eksik olduu iin, kayann antikadaki yksekliini
sylemek zor. Oyuk niin iinde tanra figr durmaktadr. Figrn
iki yanndaki kk kaidelerin yer almas, tpk Aslankaya tanras gi
bi, bu tanrann yannda da ona elik eden figrler olduunu belir
tir. Byk olaslkla tanrann yanndaki figrleri tutturmak iin kul
lanlm olan tun kenetlere ait izler dnda, kaideler imdi botur.1 0 9
Dier iki antta, Kk Kapkaya1 1 0 ve Kumca Boaz Kapkaya'da
(res. 23) 1 1 1 mimari cephede geometrik bezeme yoktur, ama sivri a
t ile ortasndaki destek vardr. Tpk bir merdiven sunakta olduu gi
bi, bu iki antta da kaya cephelerine basamaklarla ulalr. Bu cephe
lerin ikisinde de, tanray standart giysisiyle gsteren ve imdi ok
A NADOLU'DA ANA TA NRI<,:A, P mvc tA'DAKI ANA TANRIC,:\ KLT
res.
103
2. Kunc:a Boaz Kapkaya. M.. 7.-6. yzyl. Foloratlaya , .Joh Wagoer.
ypranm dununda olan bir kabartna heykelin durduu bir ni var

dr. Her ikisind de tanra figr tek banadr ve ona elik eden fi
grler iin alan braklmamtr. Kk Kapkaya antnda, tanra sa
elini gsne koymutur, ama antlarn ikisi de tanrann elinde at
rib tutup tutmadn saptayabileceimiz bir durumda deildir.
Geriye kalan on alt mimari cephenin nileri iinde merkezi bir fi
gr yoktur. Bu bo cephelerin tanrann kabartma heykelini ieren
oyma cephelere ok benzemesi, bunlarn da bir heykel, tahminen tan
rann tanabilen bir imgesi konulmak zere tasarlandn dn
drr. 1 12 Midas Kenti'ndeki Midas Ant denilen ana cephe rnein
de, niin tavannda bulunan ve byle bir heykeli desteklemek iin al
m olabilecek yuvalarn 1 13 yan sra, niin iine Ma tar adnn yazl
m olmas da bu varsaym glendirmektedir. 1 14 Bu nilere yerleti
rilen heykel tipi bilinmemekle birlikte, tanrann cephelerden ayr
yontulmu heykellerine benzediklerini varsaymak akla yakn geliyor.
Klt heykeli bulunmamasna karn, bo cephelerin hem l, hem
de ayrnt asndan ou kez heykelli cephelerden stn olduu g
rlr. En nemli cephe, Midas Kenti'ndeki Midas Ant, zellikle ge
ometrik bezeme bakmndan zengindir (res. 24) . Cephenin ana b
lmne, yani "yap "nn n ksmna, evrelerinde meandr motifleri
nin zikzak yapt ha ve karelerden oluan bir motif etrafnda geli
en gsterili bir bezeme oyulmutur. Yapnn saak kornii ile yan
1 04
\N\ T\NH l<,:\ ' N I N l l N l lF
res. 24. Midas An t, Midas Ken ti. M..
7.
yzyl. Fotorallayan,John Wagoer.
desteklerinin, yani yap kabartmas nn "ereve"sinin zerinde, bir

kare etrafndaki drt baklava motifinden oluan aralksz bir bezeme,
korniin zerindeki alnlkta ve meyilli kornile simann zerinde ise
baklava motifleri dizisi bulun ur. Midas Ant'nn gsterili bezemele
rine benzer rnekler, Midas Kenti'ndeki dier oyma cephelerde, Bit
memi Ant (res. 25) ile Hyakinthos Ant 'nda (res. 26) tekrarlanm
tr. Bunlar, yakndaki Arezastis Art'nda (res. 27) 1 1 5 ve ksmen top
rak altnda olan Malta Ant (res. 28, 29) ile daha kk ama daha
ssl olan Baheyi Ant (res. 30) dahil, Phrygia'nn dalk kesimle
rinin dier blgelerindeki cephelerde de bulunur. 1 1 6 Bu dekoratif
motiflerde orta Phrygia'daki Bahelievler kabartmasnda bulunan ba
sit meandr motifi alm, ok girift ve karmak geometrik ifadelere
ynelinmitir. Sabit bir klt heykeli olmayan cephelerin de Phrygia
kltnde ayn derecede nem tad aktr.
A N ADOUJ'DA ANA TA NR l<,:A, P rn.YGIA'DAKI ANA TANRIA KOLT
res. 2 5 . Bitmemi An t, Midas Kenti. M . .
7.-6.
105
yzyl. Fotoraflaya , .Joh Wagoer.
Bo cephelerin bulunduklar ortamlar bir hayli farkldr. Bazlar

krsal alanlarda, ounlukla ku umaz kel\Tan gemez yerlerde bulu
nur. Bazlar da, rnein Aslankaya, bir vadinin ya da ovann kenarn
da beki gibi nbet bekler. Malta Ant verimli Khn vadisinin gi
riinde durur, Baheyi Ant ise nemli bir yolu kapsayan bir vadiye
tepeden bakan bir kayaya kondurulmutur. Midas Kenti buluntu ala
nnda nl rnek vardr: Midas Ant, Bitmemi Ant ve Hyakint
hos Ant. Ayrca, kayalarn d taraflarna oyulan ve akropolisin do
al surlarn oluturan daha kk cepheler de bulunmaktadr. 1 1 7
) Of
\ N A TAN IW,:A ' N I N l z l N l l l'.
res. 26. Hyakinthos Ant, Midas Kenti. M.. 7.-6. yzyl. Fotoraflayan, John
Wa?;oner.
Klt nilerindeki tanra kabartmalar dnda, birka tane de ayak

ta duran bamsz kadn heykelinin Ana Tanra'y temsil edebilece
i bilinmektedir. 1 1 8 Midas Kenti'nde ele geen iki rnekte, heykelle
rin yalnz alt blmleri kalm olup, ayakta duran uzun elbiseli bir ka
dnn gvdesinin alt paras grlr, ancak burada tanrann mer
kez Phrygia'daki betimlerinde bedeni yandan sardn grdmz
rtye ait bir iz yoktur. Bu paralardan birinin altnda, sanki heykeli
ni trnde ta bir ereveye tutturmak iin yaplm bir geme var
dr. 1 1 9
ANADOl.U'DA ANA TANRIA, PHRYGiA'DAK ANA TANRIA KLT
res. 27. Arezastis Ant.
107
M.. 7.-6. yzyl. Fotoraflaya , John Wagoner.
Matar kltnn Bat Phrygia'daki dier antlar arasnda, mimari

bir erevesi olmayan, sadece Eski Phryg dilindeki bir yazt sergile
yen dz bir yzey olarak ekillendirilmi ta cepheler vardr. Bithy
nia'da bulunan ve Matar Kubileya ad geen uzun Phrygce yaz t,
Ates/Atas'n adad yazt ile ona adanan yaztlar byle dz cepheler
zerindedir.1 2 0 Bunlar, Phryg yerlemelerinden epeyce uzakta olan
ku umaz kervan gemez blgelere yerletirilmilerdir. Ayrca, orta
Phrygia'daki ematik idoller gibi, dikdrtgen formlarn zerinde yu
varlak kafalar bulunan ematik ta heykeller vardr.1 2 1 Bunlardan ba-
1 08
res.
ANA TANRIA ' N I N ZiNDE
28 Malta Ant, ana kabartma. M..
7.-6.
yzyl. Fotoraflayan, John Wagoner.
res. 29. Malta Ant, antn arkasndaki ukur. M..

John Wagoner.
7.-6.
yzyl. Fotoraflayan
A NADOUJ'DA A N A TA NRl(,:A, 1' 1 1 1t Y ! ; I A ' 1> A K I ANA TAN K H,: A KOLT
res. 30. Baheyi Ant, ana kabartma. M.. 7.-6. yzyl. Fotoraflayan , John
Wagoner.
res. 3 1 . Baheyi Ant, kabartmann arkasndaki ukur. M.. 7.-6. yzyl.

Fotoraflayan, Johm Wagoner.
I O<J
1 10
\ N A TAN R I C,:A ' N N l z t N D E
res. 3 2 . doll merdiven sunak, Midas Kenti. M .. 7.-6. yzyl. Fotoraflayan, Joh
Wagoner.
zlar tek bana, biroklar ise merdiven sunaklara yerletirilmi ola

rak bulunmutur. ou tek figrlerdir, ama Midas Kenti'nde yan ya
na duran ematik heykel iftlerinden oluan rnekler de vardr. Bun
lar arasnda, Eski Phryg dilinde bir yaz kaznm bir merdiven suna
n zerine yerletirilmi olan ift de bulunmaktadr. 122 Cinsiyetleri
belirtilmedii iin, bunlarn tanrann ikili betimleri, tanra ile ba
ka biri ya da tanrann hizmetindeki iki kii olup olmadn bilme
mize olanak yoktur.
Merdiven sunaklar en sk rastlanan klt antlar arasndadr. 123 Bun
lar doal kayaya oyulmu dz bir alana kan basamaklardan oluur
lar. Biroklarnn tepesinde yuvarlak bir stel, bazlarnda ematik idol
ler, iki rnekte ise bir yap taklidi eklinde oyulmu bir cephe vardr.
ounlukla, daha byk oyma cephelerin yaknnda bulunurlar.
levleri, hayvan kurban etmek iin kullanlan bir Yunan sunayla ta
mamen ayn olmayabilir, 124 ama tanrsal varlkla yaknlamak ve ona
seslenmek iin kullanlm platformlar olduklar sanlr. Bazlar Mi
das Kenti'ndeki platonun zerinde, ikale surlar iinde bulunmular
dr (res. 32) . Afyon'un kuzeyindeki Khn Vadisi'nde yer alan byk
antlarn evresindeki arazide byle pek ok sunak vardr. Bunlarn
ANADOLU'DA ANA TAN RIC,:A, PHRYGiA' DAK ANA TANRIA
KLT
111
res. 33. Fndk,

kabartma ve
arkasndaki kuyu.
M.. 7.-6. yzyl.
Fotoraflayan,
, John Wagoner.
ou genellikle yksek yerlere, kentsel yerlemelerden uzaa yerleti

rilmilerdir (Midas Kenti iindeki sunaklar bu kuraln dnda kalyor) .
Dier kutsal antlar, oyma kaya cephelerinden bazlarnn arkasna
dikine oyulmu ukurlar ierir. 12 5 Bunlar, Deliklita, Malta (res. 29)
ve Baheyi'tekiler (res. 3 1 ) gibi, zenle ilenmi baz byk cephele
rin ve Fndk' taki (res. 33) kk dz cephelerin arkalarnda bulun
mulardr. 126 Bu ukurlar byk olaslkla sunular iin depo olarak
kullanlm, sununun tanrann "evinin" -yani oyma cephenin- arka
sna ve tanrann kutsal dann iine yerletirilerek, belki tanraya
daha yakn bir yerde saklanmas amalanmtr. 127 Sunu iin kullanl
m olabilecek bir baka yer, Midas Ant 'nn solunda bulunan ak
bir alandr. Buradaki doal kaya dzletirilmi ve yan yana drt stun
kaidesi oyulmutur. 1 28 Bu, oyma cepheler arasnda eine rastlanma
yan bir rnek olduu iin, ilevi belirsizdir.
Bat Phrygia'daki klt an tlarnn arkeolojik veriler salayan bir or
tamla balantl olduu ender grldnden, kronolji konusunda
ciddi sorunlar vardr. Kazlm tek yerleme, ana dnemi M.. 7. yz-
1 12
ANA TANuc,:A'NN l z l N D E
yldan 4. yzyla uzanan Midas Kenti'dir. 129 Midas Kenti'ndeki ana

yerleim alannn dnda yer alan kaya cephelerinin bu yerlemeyle
ilgili olmas gerekmedii gibi, Midas Ant iin M.. 8. yzyl gibi er
ken bir tarih nerilmitir. 130 Phrygia'nn dalk blgelerindeki dier
antlar iin nerilen tarihler de M.. 8. yzyl ile M.. 6. yzyl sonu
arasndadr. 1 3 1 Bununla birlikte, genellikle bu antlarn tarihlerinin
saptanmasndaki kriterler zneJ132 ve desteksiz temellere dayal g
rndnden, baz ek yorumlar yapmak yerinde olur.
Midas Ant, Bat Phrygia'daki antlarn hem en etkileyicisi, hem de
veri salayan bir ortamla badaan tek rneidir. Bu yzden, krono
loji tartmas iin iyi bir balang noktas oluturuyor. Midas Ant
zerindeki ana yazt, cepheyle ayn zamanda oyulmu gibi grnmek
te olup, baka bir kii tarafndan Midas'a adanm bir yazt olduu
iin, bu yaztn Phrygia kral Midas'n M.. 7. y.zyl balarndaki l
mnden sonra yazlm olmas mmkndr. 133 Eer antlar ve yazt
Midas 'la ada ise, bu durum Phrygiallarn yaayan bir krala tapt
n gsterir, ama bir Anadolu toplumunda tanr-krallk olduunu
dndrecek bir bulgu yoktur. Antn sa kenarnda, dey olarak
uzanan ikinci bir yazt vardr. Bu yaztta, M.. 6. yzyla dek Phryg al
fabesinde grlmeyen bir haf, Phrygce Z, yani yod bulunur. 134 kin
ci yazt farkl bir elden km ve bitmi sa kenarla geometrik beze
me alan arasna yerletirilmitir, antn sa kenarnda bunun karl
olan alan botur. Bu nedenle, yazt, cephe tamamen oyulduktan
sonra eklenmi gibi grnyor. Bu yaztta 6. yzyla ait bir harfin bu
lunmas, antn 6. yzyl ortalarnda tamamlandn gsterir. 135 By
lece, iki yazt, ant iin M.. 7. yzyl ba ve 6. yzyl ortalar arasn
da bir zaman erevesi izer.
Bu kronolojik snrlar destekleyen bir baka faktr, Phrygia'nn da
lk blgelerindeki oyma kaya cepheleri zerinde soyut bezeme kulla
nlm olmasdr. Girift geometrik motifler eskiden beri Phryg sana
tnn bir paras olmutur, 136 ama bu mimari kabartmalarda soyut be
zem enin karmaklnn artmas, bu sanat biiminin giderek geliti
ini gsterir. Byk Kapkaya ve Midas antlarnda, cephedeki dese
nin kapnn zerinde yatay izgiyle iki blme ayrld yerde, geomet
rik bir bezeme tipi bulunur. Bu bezeme, Gordion'daki MM Tml
s 'nde bulunan ahap kakma "paravanlar"n ya da servis masalar nn
zerindeki geometrik motif dzeniyle ayn olup, bu antlarn zaman
asndan tmlsn tarihine, M.. 7. yzyl balarna yakn olmas
gerektiini gsterebilir.137
A N A DOl.U'DA ANA TANRI<,:A, P KYGIA' DAKI ANA TAN K IC ,:A K :
1 13
Midas Ant, Arezastis Ant ve baka birka ant dahil, atl ve akro
terli byk cephelerden bazlarnn zerinde farkl bir geometrik be
zeme tipi kullanlmtr. Buradaki geometrik bezeme, mimaride kulla
nlan terrakotta levhalarn taa uyarlanm biimine benziyor, nk
motifler Anadolu'nun mimari terrakottalarndaki motiflerin neredey
se aynsdr.138 Bir karenin iindeki drt baklava motifinden, damal
desenlerden ve baklava dizilerinden oluan bu bezemelerin hepsi, Gor
dion, Sardes ve dier Anadolu kentlerinde ele geen terrakotta levha
lar zerinde mevcuttur. 139 Mimaride terrakotta kullanm Orta Ana
dolu' da M.. 6. yzyln balarnda ortaya kt. 140 Midas Ant zerin
deki geometrik bezeme, bu tr terrakotta tasarmlarn balang aa
masn temsil eder gibi grnyor. Ayrca, Bitmemi, Baheyi, Arezas
tis ve Hyakinthos antlarnda da mimariye bal terrakotta levhalarda
bulunan daha ayrntl bezemeleri canlandran ssl motifler vardr. 141
nc bir geometrik bezeme tipi, Aslankaya Ant'nn cephesin
deki bezemedir. Burada da yaplarn n duvarlarna dorudan yer
letirilen terrakotta levhalar kopya edilmi olabilir. Karadeniz sahili
ne yakn Akalan buluntu yerinde buna benzer terrakotta levhalar in
situ olarak bulunmu ve M.. 6. yzyla tarihlendirilmitir. 142 Bu du
mmda, hem girift bezeme rnekleri, hem de mimaride kullanlan ter
rakotta levhalarn cepheler zerinde kopya edilii, dalk blgelerde
ki oyma kaya cephelerinin M.. 7. ve 6. yzyllara yaylan kronolojik
bir snr dahilinde yapldna iaret eder.
Cephelerin bezeyici motiflerindeki yabanc etkiler, bu kronolojik
snr dorulamaktadr. Arezastis Ant ile Bitmemi Ant' ta bulunan
bir rozet tipi byle bir zellik gsterir. 143 Bu cephelerden her ikisin
de de alnlkta iki, akroterde bir rozet vardr. Bu da Ge Hitit etkisi
nin devam ettiini yanstabilecek bir e, nk Phryg rozetleri Ge
Hitit kabartmalarnda bulunan rozetlere benzerler. 144 Bu durumda,
M.. 7. yzyl iinde bir tarih akla geliyor. Aslankaya Ant ise, biraz
daha ge tarihli olabilir. Bu antn nndeki geometrik bezeme tipi,
dier birok cephede bulunan tipten ok daha basit bir tasarm olup,
meandr motifi eitlemesinden te bir ey deildir. Alnlktaki sfenks
lerin tipi de daha ge bir tarihi akla getirir, nk Aslankaya sfenks
lerinin Ge Hitit sfenksleriyle pek fazla ortak noktas yoktur; 145 buna
karn, ounlukla kanatlar kalkk ve balar izleyiciye dnk olan 6.
yzyl Yunan sfenkslerini hatrlatrlar. 146
Hep birlikte ele alndnda bu faktrlerin uyandrd izlenim, B
yk Kapkaya ve Midas antlarnn en eski kaya cepheleri arasnda ol-
1 14
A N A TAN trn,:A ' N t N l z l N I >t'
dnn ve M.. 7. yzyln ba ile ortas arasnda tarihlendirilebilcce

idir. Bu antlar, cephe bezeme tarzn orta Phrygia'nn gbeinden
Phrygia'nn dalk blgelerine tam olabilirler. Cephe tasarmnn,
gncel bir Phryg yapsn kopya etmek zere, Gordion ve Ankara gi
bi balca Phryg merkezlerinde gelitirildiini, tanra betiminin de
ayn ekilde tanrann orta Phrygia'daki betimlerinden alndn
varsayabiliriz. Bu tr mimari cepheleri blgenin dalk kesimine oturt
ma merak, bu tarzdaki klt eserlerinin poplerlemesine ve yaygn
lamasna neden oldu. Antsal cephelerin yapm 6. yzyln ikinci ya
rsna, Phrygiallarn nce Lydia, sonra da Pers egemenliine girme
si nedeniyle bu tr cephelerin yapm iin gereken kaynaklarn kst
land dneme dek srm olacak. Cephelerin klt merkezleri ola
rak kullanm ise kukusuz uzun bir sre daha, belki M.S. 3 . yzyl gi
bi ge bir tarihe dek srm, nk o tarihe dek Midas Kenti'ne Ana
Tanra'ya adanm sunaklar yerletirilmitir. 147
Bat Phrygia'daki klt antlar, sadece mimarinin kopya edilmesi ve
geometrik bezemenin kullanlmas asndan deil, hem kentsel (Mi
das Kenti ) , hem kent d evrelerde bulunmalar asndan da orta
Phrygia'daki antlara benzerler. Bat Phrygia antlarnn birou s
nr blgelerine yerletirilmitir. Midas Ant, Midas Kenti'ndeki ika
leyi takviye eden doal kayann zerine oyulmu olup, Boazky an
tnn bir kent kaps yanna yerletiriliini anmsatr. Aslankaya, Mal
ta ve Baheyi antlar Phryg yerlemelerinin bulunduu vadilerin gi
riinde bulunmulardr. Dier antlar da, Dmrek ve Kalehisar'daki
Orta Anadolu antlar benzeri, kent dnda, ku umaz kervan ge
mez yerlerdedir. Phrygia'nn dalk blgelerinde ve ssz yerlerde da
ha birok ant bulunmas, arazinin bu tr kaya cepheleri iin ok uy
gun olmasndan kaynaklanyor olabilir.148
Orta Phrygia antlaryla bir baka benzerlik, mezar ortamlaryla olan
ilikidir. Kayalara mezar oyma gelenei bat Phrygia'nn dalk bl
gelerinde yaygnd. Bu Phryg mezarlarndan bazlarnda mimari bi
imler kopya edilmi, kimisi hayli zenli kabartmalarla sslenmitir . 149
Aslan ta denilen kabartmal mezar nemli bir rnektir (res. 3 4) . 1 5 0
Burada, arka ayaklar zerinde dikilmi, penelerini ise Aslankaya cep
hesindeki aslanlara ok benzeyen bir tarzda mezar odasnn kaps
zerine koymu iki aslan gsterilmitir. Bu tr kaya cephelerinin mi
mari mezar odalar olarak kullanlmas, Phrygial Ana Tanra klt
nn Phrygia'nn bu blgesinde de bir mezarlk ortamyla ilikili ola
bileceini sezdirir. 1 5 1
ANADOLU' DA ANA TANRIA, PHRYGIA'DAK ANA TANRIA KLT
1 15
Orta ve bat Phrygia antlar arasndaki nemli bir fark, hayvan at

riblerinin seimidir. Phrygia'nn dalk kesimlerindeki antlarda al
c ku bulunmaz, Aslankaya'nn aslanlar ise orta Phrygia'daki ant
larda ender grlr. Aslankaya Ant, ne yazk ki Bat Phrygia'daki ka
ya cepheleri iinde atriblerin iyi komnduu tek ant olduu iin, as
lan atribsni' n Bat Phrygia'da ne derecede yaygn olduu belirle
nememektedir. Bununla birlikte, atriblerin rtmemesi, Ana Tan
ra kltndeki blgesel farkllklarn iareti olabilir.
res. 34. Aslanta, mezarn stndeki aslan kabarunalan. M .. 7.-6.

yzyl . Fotoraflayan John Wagoner.
1 16
ANA TAN Rl<,:A'NN lzlNDE
Son zamanlarda Orta Anadolu'nun gneyinde ortaya karlan e

itli Phryg el sanat rnleri, Ana Tanra klt hakknda nemli ye
ni bilgiler salamtr. Bugnk Elmal yaknndaki Bayandr' da 1986
ylnda kazlan bir grup tmlsten kazanlar, gbekli kaseler ve ke
merler dahil, karakteristik Phryg maden sanatna ait birok rnek el
de edilmitir. 152 Bu mezarlardan birinde, duruu ve giysisiyle Gordi
on ve Bahelievler kabartmalarndaki Ana Tanra'ya son derece ben
zeyen, fildiinden yaplm, ayakta duran bir kadn heykelcii bulun
mutur (res. 35) 153 Elmal heykelcii bir polos, yani yksek balk tak
m, uzun kollu, belden kemerli uzun etekli bir elbise giymi olan ol
gun bir kadn gstermektedir. Polostan karak figrn srtna dk
len rtnn alttaki iki ucu ne doru ekilmi ve kemerin st ksm
na sktrlmtr. Kadn figr sa eliyle, yannda duran ve benzer bir
kostm giymi olan kk bir kzn sol elini skca tutmaktadr. Sol om
zunun zerinde ise kk bir olan vardr. plak olan bu kk o
lan, kadnn omzuna ata biner gibi oturmu ve polosa tutunmutur.
Bu parann stil asndan Ephesos'taki Artemis Tapna'nda bu
lunan fildii heykelciklere, zellikle Megabyzos154 denilen figre ok
benzemesi, M.. 7. yzyl sonu ya da 6. yzyl ba gibi bir tarihi akla
getirir. Elmal heykelciinin bal, giysisi ve yz hatlar Gordion 'da
bulunan fildii bir kadn heykelciliine155 de ok benzer ve bu para
nn da Phryg ii olduunu gsterir. Ayn mezarda ele geen dier e
yalar arasnda bulunan fibula'lar, phiale'ler ve ince ilenmi metal ke
merlerin erken dneme ait Gordion tmlslerinde ele geen mal
zemeye ok benzemesi de bu kany glendirmektedir. 156
Bu heykelcikle ilgili balca merak konusu, iki ocuun varldr ve
heykelcik bu adan Ana Tanra heykelleri arasnda tek olma zelli
ine sahiptir. ki kk ocuk ve bir anneden oluan grubun, Leto
ile ocuklar Artemis ve Apollon'un efsanesinin Phryg versiyonunu
canlandrmas mmkndr, nk Leto klt Lykia'da geni apta
tannyordu. 157 Bununla birlikte, bu parann Ana Tanra'nn bir
anne olarak -yani, tanrann ocuklaryla birlikte- betimlendii pek
az rnekten biri olma olasl daha yksek grnyor. Bu parann
Phrygia'ya zg olan ve artk bilinmeyen bir efsaneyi mi, yoksa genel
olarak annelik kavramn m ima ettii belirsizdir. Yeni kefedilen bu
para, Ana Tanra'nn henz bilmediimiz ka yn bulunduunu
gsteren iyi bir iarettir kukusuz.
Tmlste Phrygia'daki Matar klt asndan byk nem tayan
baka bir para da bulunmutur. Belden kemerli uzun bir elbise giy_
ANADOLU'DA ANA TANRIA, PHRYGIA'DAKI ANA TANRIA K LT
1 17
mi, yksek bir balk takm olarak ayakta duran, gmten yaplm
sakalsz bir heykelciktir bu (res. 36) . 15 8 Kulaklarn qnnde omuz hi
zasna inen bukleler vardr, ama kafann arkas tra edilmitir. Figr
dua eder pozda, iki elini bel zerinde birletirmitir. Giysisi tanra
nnkine ok benzer, ama figrn anatomisi bunun kadn deil, erkek
olduunu gsterir. Giysisi, deiik sa biimi ve ellerinin duruu, bu
mm bir rahip olduuna iaret edebilir. Hem Yakn Dou hem de Yu
nan sanatndaki olgun erkek figrlerinin deimez bir zellii olan
sakalszlk, ayrca bu kiinin bir hadm olabileceini de akla getirir .159
Eer yleyse, bu heykelcik Phrygial Ana Tanra'ya hizmet eden ve
tanrann Yunanistan ve Roma'daki kltne zg olan hadm rahip
ler konusunda, Anadolu snrlar iindeki pek az kanttan biridir. Va
kur, olgun bir kiiyi betimleyen bu heykelcik, Phrygiallarn rahiplik
messesesine byk sayg besledii izlenimini uyandrr ve parann
pahal bir mal?emeden yaplm olmas da bu izlenimi glendirir.
Dei,im Srecindeki Klt Antlar
Olaslkla M.. 6. yzyln ikinci yarsnda Matar'n betimlendii
Phrygia klt antlar dizisinin son halkasnda, Ana Tanra'y canlan
dran birtakm oturan heykelcikler yer alr. Bunlar Yunan etkisini ak
a yanstr grnmektedirler. En yakn nirengi noktas, M.. 6. yz
yl ortalarnda onia Meter heykelciklerinde rastlanan oturma pozu
dur. 1 60 rnekler, Konya (Orta Anadolu'nun gneyi) yaknlarndaki
buluntu yerlerinde ele geen iki paray ve Zonguldak (Karadeniz sa
hili) , Gordion ve Takmaky'de (Eskiehir yaknlar) bulunan heykel
cikleri ierir. 161 Bu yaptlarn hepsinde tanra tahtta oturur olarak
gsterilmi olup, ilk nde bir niin iine yerletirilmitir. zellikle
Takmaky heykelciinde aka Yunan etkisi grlr. Tanra bura
da Yunan khitonuna ok benzeyen bir giysi iinde gsterilmitir. 1 62
Bu yaptta, tahtn yannda bir aslan, tanrann kucanda bir baka
aslan otururken, tanra sol elinde, gsne doru bir tavan tutmak
tadr. Ayrca, tanrann kucandaki aslan da bunun bir Yunan mo
deli olduu dndrr, nk oturan tanrann Yunan ikonogra
fisine girmesinden sonra grlen bir zelliktir bu. Dier paralarda
Yunan tarz oturma pozu benimsenmi, ama Phryg giysisi korunmu
tur. Konya yaknlarndaki buluntu yerlerinde ele geen iki yaptta ve
Zonguldak' ta bulunan parada, ellerinden biri gsnn altnda, di
eri de kucanda duran bir kadn figr atl bir niin iinde otur
maktadr.1 6 3 Gordion'da bulunan ve yine oturan bir figrn etrafn-
\ N \ TAN w,:A ' N N l 1 N 1 > 1'
Ts. 35. Fildii tanra l>ykeli, Bay ndr. M . .
8 .-7. yzyl sonlar. Antalya Mzesi'nin izniyle.

( A n talya Mzesi Katalou [ Ankara,
1 2 , E.
ve
I.
zgen 'e gre)
1 988] ,
res.
res. '. 6 . Gm rahi p Ieykelc, tlayn rtr.

M . . 8.-7. yzyl sonlar . Antalya Mzesi ' n i
izniyle. (Antalya Mzesi Katalou [ Ankara,
1 988 ] , res. 4 1 ,
E. ve I. zgen' e gre)
ANADOLU'DA A N A TANRIA, PHRYGIA'DAKI ANA TANRIA KLT
119
da ni yoktur, ama figrn elinde, zarar grm olmakla birlikte al

c kua benzeyen bir ey vardr. 1 64 Bu paralarn hepsi Phryg kltr
alan dnda, Anadolu'nun bat kysndaki Yunan kentlerinde bulu
nan oturan tanra betimleriyle ada gibi gzkmektedir. Yunan ti
pi oturan tanra, zellikle Yunanllarla Phryglerin birbirine yakn
blgelerde yaad anlalan Kuzeybat Anadolu'daki Yunan-Phryg
ilikisi yoluyla yaylm olabilir. I65 Yunanllara en yakn olan Phryg bu
luntu yerlerinde en gl Yunan etkisi grlr (rnein, Takmaky'de
bulunan heykelcik) . Gordion ve Konya' da bulunan paralar gibi, da
ha doudaki buluntu yerlerinde ele geen yaptlarda ise bu etki o ka
dar ak grlmez. Phrygiallarn Yunan ikonografisini almas, sken
der 'in Anadolu seferlerinden sonra hzlanan deiim srecinin bir
parasyd. M.. 3. yzyln sonunda Phryg klt eyalarnn ou Yu
nan formunda betimlenmi, eski Anadolu formlar dlanmtr. 166
Phrygia' daki Ana Tanra Klt: zet ve Analiz
Hep birlikte ele alnan kantlar, Phrygial Ana Tanra'nn canl bir
portesini ortaya karyor. Etkileyici kostm, duru biimi ve mima
ri bir ereve iine oturtulmas onun nemli bir klt figr olduu
m, ikonografik olarak betimlenen tek tanrsal varlk olmas da
Phrygia'daki en nemli klt figr olduunu gsteriyor. Ad Matar,
yani Ana idi. Dalardaki egemenliini belirten K&ileya dahil olmak
zere, ona sfatlarla da sesleniliyordu. Tanra yontu antlarda ilk kez
M.. 7. yzyl balarnda ortaya km olup, onunla ilgili klt simge
leri M.. 8. yzyl boyunca kullanlmtr. Hellenistik dneme kadar
Phryg biimiyle, antikan ge dnemlerine kadar da Hellenlemi
grnmyle tapm grmeye devam etmitir. Ana Tanra'nn Phryg
kltnde byk nem tad aktr.
Phrygia'nn tm blgelerindeki klt antlarnn kesinlemi bir zel
lii, bunlarn sadece Phrygia'ya zg olmasdr. Daha eski Anadolu kl
trlerinin etkisi kukusuz vardr. Phrygial Ana Tanra'nn grsel bii
mi Ge Hitit heykel geleneine ok ey borludur ve alc kula aslan
dahil olmak zere, tanrann atriblerinden bazlar Tun a Ana
dolusu'nun dinsel simgeleridir. Issz yerlerdeki doal kayalar zerine
mimari cepheler oyna geleneinde de eski Anadolu'mn etkisi vardr;
bu durum dalarn yamalarndaki Urartu kap kabartmalarn hatr
latr. Ancak, tanrann adndan, biiminden ve klt antndan oluan
zel birleimin, Phryg kltrnn bir paras olduu grlr. Bu bir
leim, dinsel yaamn tamamen Phryglere zg bir karln ifade eder.
1 20
ANA T ANRIA'NIN ZiNDE
Phrygiallarn Ana Tanra'lar hakkndaki aklamalarnn anla

labilmesinde, tanrann atribleri onun kiilii asndan en iyi ipu
larn verir. ki kab atribs, yaygn olmasna karn belki de en az
belirtici olandr, nk bu, Anadolu'ya zg klt sahnelerinde gr
len eski bir gelenektir.1 6 7 ki kab, tanrann tapanlarndan alaca
sv sunularn simgeleyerek, onun tanrsalln onaylatr, ama onun
herhangi bir ayrc ynne iaret etmez. Tanrann hayvan atrib
leri ise, tam tersine kiisel ve mstesnadr. Tanrann elinde ya da ya
n banda eitli hayvanlar, alc kular, aslanlar ve fantastik yaratk
lar bulunur. Bunlarn her birisi bir eit yrtc hayvandr. Yrtc hay
van balants olumsuz deil, tanrann gl imajn-!a_!!lJtra!.!_
bir zelliktir. Orta Phrygia'da onun en sk rastlanan hayvan atribs
olanalmaca ya da ahin, pratikte ie yarayan yrtc bir hayvandr. Ba
lk ya da tavan avlayan atmaca betimlerinde grdmz gibi, l 68 at
maca kendisi iin avlanmaktadr, ama insanlar iin avlanmak zere
de eitilmi olabilir.1 69 Bu atrib, insanlarla ilikisinde tanraya fay
dal bir ilev kazandrmaktadr. Avlanan erkeklerin betimlendii bir
kabartmay ieren kk Boazky steli de bu imaj glendirir. Ya
rarl bir ama iin insanolu bile yrtclamtr. Etlik kabartmas tan
ray fantastik bir yaratkla birlikte gsterir, ama eitli yrtc hayva
larn paralarndan oluan bir yatktr_!m. Yaratn pozisyonu, tan
rann yannda ve onunla ayn byklkte olmas, bu rnekte bir mu
hafz ya da koruyucu bir figr olarak bu yrtc hayvana da yararl bir
nitelik kazandrmaktadr.
En kark hayvan imgeleri, aslanl antlarda bulunanlardr. Aslan,
Phrygia' da her zaman Matar'n yannda hazr_ _!:_<?lr-im!
bir yolda -Yunanl Meter'in imgelerinde byledir- olmamasna kar
n, hem orta Phrygia'da -Kalehisar'daki kaya suna ile Etlik kabart
masnn aslanms kark figr- hem batda -Aslankaya Ant- kayda
deer baz rnekler bilinmektedir. Hem en karmak, hem de en iyi
korunmu ant olan Aslankaya Ant, aslanlarn ift ynl bir amaca
hizmet ettiini dndrr: Onlar tanray korur, bu ekilde onun
gcn vurgularken, ayn zamanda tanra da onlara hkmederek,
hayvan dnyas zerindeki hakimiyetini simgeler. Yrtc kular gibi,
aslanlar da tanrann kudretli imajn glendirirken, onu insanla
yararl gsterirler.
Tanrann yalnzca orta Phrygia grubu iinde bulunmu olan bir
baka atribs, Boazky tanrasnn ve Gordion C Tmls'nde
ele geen figrn (muhtemelen) tuttuu yuvarlak cisimdir. Bu cisim,
ANADOLU'DA ANA TANRIA, PHRYGIA'DAKI ANA TANRIA KLT 1 2 1
bereket simgesi nar olabilir, ama hem ender gnllmesi, hem d e ne

olduunun belirlenememesi, bu yommu askda brakyor. 1 70
Tanraya erkek hizmetkarlar da elik edebiliyordu. Boazky gm
bunda ona elik eden iki mzisyen en byk ilgiyi toplamt, ama yu
karda belirtildii gibi, ayrca Gordion kaynakl iki erkek hizmetkar
figr de vardr. Bunlarn insan m, yan-tanr m olduu belirsizse
de, ematik gvdeleri ve sakalsz yzleri genlik iareti olabilir. Boaz
kyl genlerin ellerindeki mzik aletleri Phrygia malzemesi iinde
tektir, ama Gordionlu genlerin ellerindeki kaplarla karlatrld
nda, bu algclarn ve mziklerinin de tanraya yaplan bir sunu
yu temsil ettii akla yakn gelir. 171 Baz bilim adamlar bu genleri
tanrann Yunanl yoldalaryla zdeletirmeye kalkmlarsa da, 172
bunlar nrayl_3: _ili!<jsil!i!:_l_
!__ 'nu_n eski bir gelenei olmas
1aha man tki!1!!5:'__lk b tr sc! glar ? U:1!__
_
_
_ _ ka i!.JEi_e , r_aepe '? Hitit yerls!l!- --buh
- _
bilinmektedir.173 Tpk yrtc hayvanlar gii, mzik aletleri de o!umlu bir karakterin gstergesidir, nki"!_l_!:_ve flt, Grek'!.=._om_!!- --
naklarda Kyble kltyle badatrlan vahi, ldrtc mziin de_g,
yumuak ezgili mziin__Qeridir. 174 Greko-Romen Kybele'nin en
EP:-zik aleti olan tef, t<m.r:!!ll-J:_ryg t:a:.r:?Jndaki betimlerinde
grlmez._
Tanra betimlerinin ko!lduu yerlr, tanrann kimlii hakknda
daha fazla ipucu vermektedir. Bu betimlerin konumu, tanrann en
ok kent yerlemelerinin kenarna, zellikle de Boazky ve Midas
Kenti'nde bulunan kabartmalar gibi, bu yerlemelerin savunma du
varlar zerin0!I _ikisi_ de bereketli vadilrin kena!2_a _?du
_
rulmu olan AslanY".': Y. Malta antlar!__g!i, yerleilmi topran
snrlarn_yerletirildiini gsterir. Tanra betimleri ayrca su kay
naklarnn yanna (Gordion, Faharad eme) ,_l!lezar antlarn (Bah
elievler ve Etlik kabartmalar) , ya daek yerlerdeki kaya cephe
leri ve sunaklar (Pessinus, Dmrek, Kalehisar ve biroklar ) _g!bi _c_!_
lk arazide bulunan ken_t d tapnaklara da yerletirilmitir. zel ko
nutlarda ise daha kk betimler bulunmutur. Kentsel bir merkezin
ortasnda yer alan bir yapya eklenmi hibir ant bulunmamtr.
Tanra betimlerinin nerede sergilendii sorusu, ona kimlerin tap
tyla yakndan ilgilidir. Kent duvarlarnn zerinde ya da yaknnda
yer alan tanra betimleri resmi bir ltn valna iaret eder, n
k bu tr antlar kenti ynetenlerin rzas olmadan yaplm olamaz.
Ayn ekilde, Midas Kenti'ndeki byk kaya cephelerinin ve Phrygia
1 22
\N\ TAN l!l<,:\'NIN 1 1. I N DE
dalarnda bulunan Aslankaya gibi antlarn yapm da byk mali

kaynaklar gerektirmi olmaldr ki, bu da Phryg toplumundaki nem
li kiilerin himayesinde yapldklarn gsterir. Klt antlar zerinde
ki baz yaztlar, bu kiilerin kimler olabilecei konusunda bir ipucn
vermitir. Tanrann Midas Kenti'ndeki kaya cephesi, Ates tarafn
dan bir Phrygia kralnn adna, Midas'a adanmtr. Kendisi de krali
yete ait bir ad olan Ates ad, bir kez yaln halde, bir kez de -e halinde
olmak zere, epni'de bulunan iki yaztta mevcuttur. "Baba" ad da
Midas Kenti'nin iki yaztnda, yine yaln halde grnr. Yunanllar bu
adlar Kybele kltndeki tanrlara balam olsalar da, eski Phrygce
metinlerdeki bu adlarn tanr ad olmas, zellikle bir adakEtnda
yaln !alde grS!li!Y_()rlsa, _pek mantkl__g!lliyo!3una karn,
Phrygia kraliyet ailesine ait adlar olmalar hayli mmkn grnyor.
Bu hipoteze gre, Phrygia krallar sadece adak yapmam, adlar -e
halinde de gzktnden, ayn zamanda kendilerine de klt adak
lar yaplmtr. Eer byleyse, tanraya ait bir antn neden bir Phrygia
kralna, Midas ya da Ates'e adandn merak edebiliriz. Acaba bir
Phrygia kral lmnden sonra tanrsal onur mu kazanmt? Midas
rnei iin ok mnifilri-0Ta:n)_l1rum:-baz1-Yman--efsane1erinde
Midas adnn tanrayla balantl olarak karmza kmasn<!;tn d
anlalmaktad;::17r-Ph-rygi laliarnn tanr;-k.iiltd-can alc bir
rol oynam ve onunla birlikte onurlandrlm olabilecei olasl, 176
antlarn byklnden ve yerletiriliinden sezdiimiz koruyucu
hk messesesinin varln destekliyor. Hatta, bir ana tanra olarak
Matar'n grevinin bir blmnn Phryg devletinin anas olarak hiz
met vermek olduu eklinde bir dnce yrtlebilir ve kutsal evli
lik biiminde Phryg kralyla birletirme yoluyla bu glendirilebilir.
AtesiAttis adnn M.O. 2. yzylda, Hellenistik dnemin nemli Phryg
kutsal alan Pessinus'ta barahip unvan olara_k_ullanlm!-_.-2!1
riyi destekleyen bir kanttr. 177 Kraln rahiplik grevi, Phrygia'nn ba
msz devletliinin sona ermesinden sonra kraliyet otoritesinden ka
lan tek ey olabilir.
Bununla birlikte, Ana Tanra kltnn Phrygia toplumunun st
tabakasyla snrl bir klt olduunu syleyemeyiz. Gordion'daki ev
lerden kan kk figr trndeki heykeltralk yaptlarnn kefi,
kltn sradan halk iin de nemli olduunu gsterir. C Tml
s 'nde bulunan ve antsal bir kabart mann kk lekli bir kopyas
olan kabartmann, etkileyici bir biimi olmayan sradan bir evde gn
na karlm olmas, Matar'n snrl bir gelirle yaayan halk iin
_
ANA DOI .U'DA ANA TA NRIA, P RYc;tA'DAKI ANA TAN RIA KLT
123
de nem tadnn bir baka gstergesidir. Gordion, Boazky ve

Midas Kenti'nde bulunmu olan ve tanra betimlerine benzeyen in
san biiminde birok ematik idol de ayn izlenimi vermektedir. Bun
lar, tanrann kabartma olarak oyulmu daha byk ve daha zenli
betimlerinin basit versiyonlar gibi gnmmektedirler. Bu imgelerden
birounun yine sradan evlerden kmas, kltn popler dzeyde
nemli lde taraftara sahip olduunu belirtir. Gordion'da yrtc
kulardan oluan birtakm kk adak eyalarnn bulunuu da bu iz
lenimi glendirmektedir. Bu eyalarn durduu yerler her zaman
kesin olarak belirlenemiyorsa da, adaklarn kabaca ilenmi oluu,
bunlarn alt dzeydeki halkn sunular olduunu dndrmektedir.
Mimari cephenin anlarn sorunlu olup, daha fazla yonm gerektir
mektedir. Antlarn bazlarnda kapnn, lentonun, alnln, atnn
ve akroterin ayrntlar o kadar net bir biimde betimlenmitir ki, bu
tr 1-!!!.Kt:nccl bir Phrygyapsn kopya etmek ntiyle yapl
d kesin gibidir. Ama bu cepheler hangi yapy temsil ediyorlard?
En do_ Y!lt tanrann tapna olacak gibi grnyor, nitekim
baz bilim adamlar da cepheleri bu ekilde yommlamlardr. 178 Ne
var ki, bir Phryg yerlemesinde hibir tapnan bulunmam olmas
gerei, bu hipotezi zayflatmtr. Cephelerin gsterdii biim ve in
aat teknikleri, ilevleri ne olursa olsun, hemen hemen btn nem
li Phryg yaplarnn ortak zellii gibi grnyor. 179 _peyim yerindey
se, belki de tanrann kendine ait bir evi yoktu. Tanra kentin ve es
ki P]iryg yaztlarnda ne kan kraliyet adlarnn artrd gibi,
zellikle kraliyet ailesinin koruyucusu kimliinde olabilirdi. Tanra
nn iinde durduu o sk rastlanan mimari cephe, bir tapna deil,
kraln stlendii rahiplik grevinin bir paras olarak tanraya tapn
d bir kraliyet konutunu temsil ediyor olabilir. 180
_
Bununla birlikte, tanray mimari bi-_)in _y!!_<':tiIn!-k
nusundaki srarllk artcdr_, nk bu durum Gordion ve Midas
Kenti 'ndeki resmi klt merkezleriyle snrl deildir. Mimari cephe,
ayn zamanda tanrayla birlikte kent dndaki kayalk, yabanl ev
reyt> yaylmtr. Bu noktada daha eski Anadolu uygarlklarndan ka
lan klt eserlerinden yardm alabiliriz. Urartularn bir tanry kapy
la ereveleyerek betimleme gelenei de benzer bir durum ortaya
koymaktadr, nk Urartu metinleri tanrnn dadan gnmdt-
inanldn akla kavuturur. 1 8 1 Bu durum Phrygial Ana Tanra
iin de geerli gnnyor, zellikle onu Matar Kubeliya, Dalarn Ana
s olarak gsteren yaztlar gz nne alnnca. En ok dalara ait ol-
1 24
ANA TAN R IA'N I N iZiNDE
chundan, bu onun karakterinin bir parasyd . Bununla birlikte,

iinde grnd kapnn bir kent yapsn kopya etmesi, bu kapla
rn amacnn tanr___an!E__a.J:r.<l!ll_a_!:l_l_!j'ad ortam_!_<_bi:!1t!_rm
gcn vurgulam'.1-k olduunu dndrr.
Bylece, Phrygiallar tanray mimari bir cephenin iine koyup,
c_pheyik o_rma1.e.E! -!llek} e, Phrygia'nn farkf!blr kuitllrcl
a_-IEo!tt_!1!1!114!'1.!1_nce var ola.___ es__]:)ir A<?lu_g<:l_:ei r
diiiyol<lE_cl_l_:_Ancak eski gelenei aynen kopya etmemi, onu kendi
gereksinimlerine uyarlamlardr. Bu cepheleri yalnzca kendi zel
tanralar olan Ana Tanra iin kullandlar. Cepheler zerinde ayrt
edilen Phrygia'ya zg mimari ayrntlar, Phrygiallarn Ana Tanr
a'y kendi yerlemelerinde deerlendirmek ve onun da tanras ki
iliini, tanrann Phrygia'daki kent kltne aktarmak istediklerini
gsterir. Phrygial tanr<l:!_la- _t<:_-_a_s_ryd. Onun huu uyand
ran otoritesi, doadaki ak arazilerle yerleik kent ortam arasnda
ki snrlarn stnde olma gcnden kaynaklanm gibi grnyor.
O, yrtc hayvanlarn Phryg yerlemelerine getirmi, uygarlk simge
si olan "ev"ini ise ssz dalk araziye gtrmtr. Mimari cephelerin
l kltnde de kullanlmasnn altnda yatan, yine bu hem vahi,
hem de evcil ortamla iletiim kurabilme gc olabilir, nk bilinen
yaam ortam ile lmn bilinmeyen dnyas arasndaki geri dnl
mez snr sz konusudur ve tanra burada da snrlarn stndedir.
Phrygial Ana Tanra'yla ilgili bir incelemede ortaya kmas ka
nlmaz olan bir son da, tanrann ei konusudur. Tanra betimle
rini burada gzden geirirken de grdmz gibi, tanra normal
de tek bana betimlenir. Boazky ve Gordion kaynakl delikanl hey
keerCtanraya elik eden erkeklerle ilgili olarak Phrygia' da elimi
ze geen tek ikonografik kanttr ve kk boyda olmalar, tanrann
dengi deil, yardmclar old!;klr! belirtir. ok iyi bilindii gibi,
Yunan ve Roma kltnde tanra Meter'e ya da Magna Mater'e o
unlukla gen bir tanr, Attis lik eder. RahiE_!Jni__l!_
ad_!_I!!_ edg-
ni gerekti_!e__A_ti _E!!I__,__daha sonra Yunan ve Roma toplumunda
ki Ana Tanra kltnn en kt tannan zelliklerinden biri oldu.
Ancak, Greko-Romen tanrs-lA.tti-s'inPh-rygia'<la karli yk.il"f. Ifu
hadm tanrnn baka bir yerden kaynaklanm olduu kesin grn
yor. Belki Ana Tanra'nn kk yardmclarnn kendini tanraya
adam nemli bir insanla yanl bir ekilde zdeletirilmesi sonu
cunda, bir rahip srekli Attis diye adlandrlmtr. Elmal mezarn
dan karlan gm heykelcik, bu tr rahiplerin Matar kltnn
A NA DO I .U'DA ANA TANRIA, P rn.vc;IA' DAKI ANA TAN RIA KOLTO
125
nemli bir paras olduunu dndrr. Bu Phryg klt elerinin

yanl anlalmasndan ileri gelen yanlg, eer bunlar Phryg klt t
renleri hakknda pl<.bilgisi merak olan Yunanllar badatr
qus_,_ daha_!lJ<!!l_ !'_ ()luyor.
Son olarak, Ana Tanra kimlii zerine fikir yrtlebilir. Ona en
ok Matar, yani "Ana" diye seslenilmiti. Adna elik eden sfatlara yal
nzca ara sra ve dzensiz olarak rastlandndan, asl ad sadece "Ana"
imi gibi gzkyor. Onun imajyla Phrygia kltnde nasl bir ana
tanra kavram ortaya aulyordu? Elmal'da bulunan fildii heykelcik
dnda, tanrann kucanda bir ocuk tuttuu ya da besledii hi
grlmemitir. Boazky ve Gordion heykellerindeki genler, tanr
ann ocuklar deil, yardmclaryd kukusuz. Onun imaj<:!a.J!ir
berek!_tannasn ar_!__!Jran_Q_pi_:_y yok gibi grnyor: D g
rim, kadns olmakla birlikte, erotizmi ya da reme ilevini vurgu
lamyor. Bereketi anurabilecek tek atribs ise Boazky heykeli
nin elindeki "nar", ama bu nesnenin nar olduu da kesin deil.
Her zaman tanraya elik eden yrtc hayvanlar, daha tutarl bir
birliktelik sergilerler. Bunlar tanraya rktc deil, doal ey_![<;
!&"emen_bir g_ imaj verirler. Tanna, _<!_?En Ana's olur ve on a.
pan insanar, doal ---_:_nd_-!_!lj__leinin .i<:_lli })ir 11etim
_
_gf<lzang!!!l_ri_ne E!_l:_l!!_C__ olll_!- !in,_i}!IE._!!.--i_sei j_, J.e_n
de ta_!l_!an.-_!_1?-_ _"ini la.lk_n et '.'_e_ "._<!_il.!E__giiE! :1.:_l!yan ?o
_
al a}(l cp!_e_ri _zerir<:. YC:::!-_!<-_tol}'_ ony!_klarlar.
Mal
".
zemenin hep birlikte ele alnmas, _Phrygial Ana Ta.rma'nn gn
mzn dourgan! ve besleyip bipitmeyi ieren geleneksel analk
nitelikleriyle sp.E:l_.-<!n__<!PmE_ek ok ynne te_m as ede-=
len ve bilin enle bili_I?-_1!1_}'-as!1-.<l-l:.13:.?!?g <:>_!:!:ytc:_-_g_
olduunu d}_l.I!l};:ir. Onun gc, Phrygia hkmdarlarnn ko
numlarn glendirmek amacyla kent merkezine getirilmi olabilir,
ama bu g her trl politik kullanm am ve tanrann her dzey
deki yandalarna dorudan doruya seslenmitir.Bu tanrsallk kav
ramnn Phryg ncesi Anadolu toplumlarnn dinsel imgeleriyle do
mdan bir ilgisi pekala olabilirse de, Phrygial Ana Tanra klt bir
ka biemin bo bir kalnts deil, ada Phryg toplumunun dinsel
geleneini yanstan esiz bir yeniden biimlenitir. lerideki blm
lerde bu noktalardan bazlarna tekrar dneceim, aynca Yunan ve
Roma kltrel etkisi dnemindeki Phrygia klt incelemesi, Yunan
ca olan baz anlalabilir Phryg dinsel metinleriyle desteklenmi ola
cak. Bunlar, hem bir ana tanraya duyulan bu ilginin nedenleri, hem
_
1 26
ANA TAN rn,:A'NN lzlNDE
yrtc hayvanlardan ve kutsal dalardan kaynaklanan g ile tan

ra arasndaki iliki hakknda daha fazla ipucu salamaktadr. Ak
layc klt yaztlarnn yardm olmasa da, M.. 1 . bin yln Phrygia
antlar say, bulunduklar alan ve nitelik bakmndan gayet arpc ve
etkileyicidir. Bunlar, Phrygial Ana Tanra kltnn sergiledii mu
azzam gc anlatrlar.
de
127
2. YUNAN STAN'DA ANA TANRIA

5. Erken Klt
Phrygial Ana Tanra Anadolu' dan Yunan dnyasna geldi ve orada
gl bir varlk haline gelerek, Yunan toplumu zerinde kalc bir
etki oluturdu. eitli Yunan kentlerinde nemli klt yerleri ve ok
sayda zel adak edindi, Yunan edebiyatnda, zellikle Atina
tiyatrosunda nl bir kiilik oldu. Bununla birlikte, Ana Tanra
balangtan itibaren Yunan kltnde elikili bir figr idi. n
arttka, ad, grnm ve gemii Hellenletirildi, Rhea ve Demeler
gibi daha iyi tannan dier Yunan ana tanralaryla btnleti, ama
yine de yabanc statsn korudu: O Asyal Ana, Phrygial Kybele idi,
Yunan kltnde ve Yunan yaamnda biraz marjinal durumda olan
bir yabancyd. Bir yandan poplerlii, Yunan mitolojisi ve kltyle
birok ynden btnlemesi, dier yandan Yunan dnyasnn huzursuz
bir sakini konumunda oluunun yaratt heyecan, Ana Tanra'nn
ekici bir kiilik haline gelmesine yardmc olmutur.
Yunanistan' da Phrygial Ana Tanra'ya ilikin en eski kantlar -ba
lcalar arkeolojik ve epigrafktir- tanrann kltnn M.. 6. yzy
ln balarndaki Yunan toplumunda kendine bir yer bulduunu gs
termektedir. Tanra Yunan dnyasnda ilk olarak Anadolu'nun ba
t kysnda ortaya kar. Bu durum, tanray betimleyen kk bo
yutlu Yunan adak kabartmalar yoluyla tespit edilmitir. Kabartmalar,
Miletos, Smyrna ve Kyme dahil olmak zere, baz Dou Yunan kent
lerinde ya da bunlarn yaknlarnda bulunmutur. Tanrann tapm
oradan kara Yunanistan 'a ve daha batdaki, Sicilya, talya ve gney
Fransa'daki Yunan kentlerine yaylmtr. Atina agorasnda tanraya
bir tapnan, Metroon'un yaplmasyla tapm Atina'da resmen ta
nnm, bu da tanrann kltn Atina yaamnda nemli bir kurum
haline getirmitir. Olympia ve Kolophon gibi baka Yunan kentlerin
de de Meter'e adanan tapnaklar bulunmutur. Ana Tanra klt
M.. 4. yzylda neredeyse her Yunan kentinde bilinmekteydi. Yazt
lar, Yunan edebiyatnda sk sk anl, oturan tanray canlandran
yzlerce heykelcik ve adak kabartmas bu duruma tanklk eder
Yunan tanras Meter (Ana) ve Yunan 1 dini hakkndaki birok ara
trma elkitabnda mevcut olan bu genel zet, Yunan toplumu iinde
ki geliimi ve yeri asla o kadar basit olmayan bir klte, sanki dmdz
1 2 11
\N\ T\NIU<,:A'NIN iZiNDE
ilerleme kaydetmi gibi yanl bir anlam kazandrr. Bu durum,

Yunanl Ana Tanra'yla ilgili nemli sorularn ounu maskelemek
tcdir. Yunanllar ona bu kadar yaygn bir ekilde taptlar, ama neden
yine de onu barbar bir tanra snfna soktular? Tanra mitolojide
ve klt geleneinde ne lde Hellenletirildi ve bu onun Phrygial
kimliini ne kadar deitirdi? Yunanllar onu tanrlarn Yunanl ana
s Rhea ile nasl badatrdlar? Erken Yunan sanatnda aslanlarla bir
likte resmedilen kadn figr Potnia Theron'la akrabal neydi? Ve,
belki de en nemlisi, bir ana tanraya tapmak bir Yunanl iin ne an
lama geliyordu? Ana neydi? Btn bu konular bizi Yunanl Meter kl
tyle ilgili belgeleri basite gzden geirmenin tesinde, dinin Yunan
toplumundaki yeri, Yunanllarn yabanc tanrlara ve genel olarak ya
banclara kar takndklar tavr ve klt geleneinin halk arasndaki
imajyla zel gerei arasndaki gerilimle ilgili ok daha temel soru
lara tar. Bu konularn hepsini gvenilirlilik asndan eit ekilde ele
almak mmkn olmayacaktr, ama bunlar ve bunlarn Meter klty
le balantsn incelemek, sadece Yunanl Ana Tanra'ya deil, ayn
zamanda Yunan yaamnn birok ynne dair deerli bir manzara
sunacaktr.
5. ve 6. Blmlerde Yunanistan' daki Meter klt Arkaik ve Klasik
dnemlerde, M.. 6. yzyldan 4. yzyla kadar ele alnmaktadr. Bu
iki dnem ksmen bir btnlk oluturur, nk Phrygial Ana Tan
ra kltnn sre iinde nemli deiimlere urayarak Yunan dn
yasnda kurumlamas o tarihlerde oldu. Ancak, Arkaik ve Klasik d
nemler arasndaki deiimi yaratan olay olan Pers Savalar, Yunanl
larn Meter kavramn etkileyerek, tanrann kltnde gzle grlr
deiikliklere yol at. Bu nedenle, en iyisi bu iki dnemi ayr ayr in
celemek olacak. 7. Blmde Hellenistik Yunan dnyasndaki klt ele
alnmaktadr. skender'in fetihlerinden ve bunun sonucunda Yuna
nistan ile Yakn Dou arasndaki ilikilerin artmasndan sonra Phrygi
al Ana Tanra'nn anayurdu Anadolu Yunan dnyasnn kltrel
alan iine girdi. Bunun sonucunda da tanrann Hellenletirilmi
yz, eski Phryg tanrasn, Yunan Meter'ini ve yeni Hellenleen Do
u'nun karma tanrasn iine alarak, daha da karmaklat.
Ana Tanra, Anadolu' dan henz gelmi olduu erken dnemler
de sonradan olduundan daha belirgin bir biimde gze arpar. O,
Yunan dnyasnda topluma varln ve nemli bir klt kabul etti
ren ilk yabanc tanrsal varlkt. stelik bu yabanc tanrann klt,
Yunan kent devleti polisin henz kendini kantlama ve zaman zaman
hi r
Y UNANISTAN'DA ANA TANRIA, ERKEN KLT 1 2 9
kendini savunmayla urat dnemde ne km, Yunanllarn Ana

Tanra'nn Anadolu'daki gemiine gsterdikleri tepkiler buna g
re deimitir. Bu nedenle, Ana Tanra'nn Yunan kltndeki kke
ni, karakteri ve durumu hakkndaki sorular, erken Yunan toplumu
na k tutmalar asndan da yararldr.
Ana Tanrann Yunan Dnyasna Gelii

Tanrann \1.manistan'da ilk grld dnemdeki koullar ve kl
tnn orada kumluu, gzden geirilecek ilk konular olacak. Yunan
Ana Tanras Meter, Yunan dnyasna Anadolu'dan geldi -Yunanl
larn kendileri de bunu kabul etmilerdir. 2 Tanrann varl ilk ola
rak M.. 6. yzyl balarna ait epigrafik belgeler, onu betimleyen
adak kabartmalar, adak heykelcikleri ve Yunan edebiyatna dalm
bilgiler yoluyla gze arpmtr.3 Ne var ki, kltnn Yunan dnya
snda nasl ve neden yerletiinden emin olmak hala ok zordur. Er
ken Meler kltne ilikin net kantlardan yoksun olmamz, kltn ku
rulu ve yaylnn izini srme sorunu bir yana, daha zor sorunlar
karmaktadr. ncelikle en nl klt merkezi Atina'dan salanan M..
5. yzyl Yunan kaynaklar, anlald kadaryla 5. yzyl balarnda
yaygn kabul grm apayr zellikler barndran bir klt tanm ya
parlar. Gizem klt yoluyla tapnmak ve delilie varan taknlklar ya
da esrime ayinleri yapmak bu zelliklerdendi ve birok Yunan yazar
bunlara olumsuz bakyordu.4 Yunanllar bu allmadk zellikleri o
u kez tanrann Phryg kkenlerine balyorlard . Ancak, esrime
ayinlerinin eski Yunanistan'daki Meler kltnn bir paras olup ol
mad belli olmad gibi, bu ayinlerin dardan gelen etkinin bir so
nucu olduu varsaym da pekala yanl olabilir. Bu nedenle Yunan
dnyasndaki Ana Tanra'y anlamak, Meler kltnn hangi nitelik
lerinin Phrygia' dan al dna, hangilerinin Yunanllara ait olduu
na baldr. Greceimiz gibi, Yunanl Meler hem Anadolu hem Hel
len elerini barndran, klt ve kiiliiyle ne tamamen Yunanl, ne
de tamamen Phrygial olan karma bir kiiliktir.
Yunanl Ana Tanra' nn grld en eski dneme ilikin yazl
verileri gzden geirmekle ie balayalm. Bu tanray ncelikle ady
la -Meter- tanyoruz. Bu ad, tanrann Phrygia'daki klt unvan olan
Matar'dan (Ana) tretilmitir. Matar ad, Eski Phryg dilinde yazlm
olan ve g\mmze ulaan iki yaztta (elimizdeki yegane yaztlardr ) ,
byk bir olaslkla "dan" anlamna gelen kubileya sfatyla nitelen
mitir.5 Yunan edebiyatnda tanra genellikle bu Phrygce sfattan al-
1 30
nan bir Yunan ad olan Kybele adyla anlmtr. Ona adanm yazt
larda, tanraya hep Yunanistan' daki klt unvanyla, M:rp, Meter di
ye seslenilmitir. Klt vglerinde ona Meter ya da Meter Kybele di
ye seslenilmesi, Yunanllarn iki ad da eit saydklarn belirtir.6 Me
ler unvan tek bana da grlebilir, ama tanraya genellikle M:rp
0Ecov, "Tanrlarn Anas " diye seslenilmitir. 7 Bu unvan, Phrygcedeki
Matar adna benzemekle birlikte, onunla e deerde olmayp, tanr
ann Yunan dnyasndaki farkl kimliine katkda bulunmu olan bi
raz farkl bir ana tanra tanm sunmutur.
Meter, ilk olarak on drdnc Homerik vg'de dikkatimizi eker.
Tanrlarn Anas'na vg, yalnzca alt dizeyi kapsayan bir vgdr,
ama Yunanistan' da Ana Tanra'ya ilikin klasik bir anlatmn nasl
olduunu, tanrann atriblerini, kiiliini ve Yunan dnyasnda ya
ratt etkiyi ortaya koyar:
Mrnpa o 7tUvtC>V tE 0E&v 7tUvtC>V t ' uv0pc0trov
vEt, Moucm A.iyEa, 6 0uyatTJp qaA.oo,
TI cpot'.A.C>v wnavrov t ' iaxi cruv tE ppoo ai:/).iiJv
EClEV ff: AUKC>V cAayyl' XClP07t>V 'tE AfOVtC>V
opEa t ' ixfEVtCl l(Cll UAEVtE EVClUAot.
Kat cru Ev otro XCltpE 0m1. 0' aa nfm uofi.
Ulu Zeus'un kz, berrak sesli Musa, tm tanrlarn ve insanlarn
Ana'sn syle bana; o, zillerle teflerin n n tmesinden, fltlerin
grlemesinden, kurtlarla parlak gzl aslanlarn sesinden, yanklana
dalardan ve ormanlk vadilerden zevk alr. Selam sana ve arkya katlan
tm tanralara.
Ana Tanra, burada her eye kadir olan tanra, tanrlarn ve in

sanlarn atas olarak sunulmutr. Ona, yabanl doalar onun karak
terine uygun olan yabani hayvanlar elik etmektedir. Tanra ak ha
vay sevmekte ve kentlerden uzak durmaktadr. Kulaklar trmalayan
yksek sesler karan, ona arkadalk eden hayvanlarn seslerini tak
lit eden mzik aletleriyle, ziller ve teflerle kuatmtr kendini. vg,
Musa'lara yakarla sona ermektedir. Dolaysyla, dier Homerik v
gi"lerde grdmz, tanray selamlayan, ona tekrar seslenmeye sz
veren ve genellikle vgnn daha uzun bir iirin giri blmn olu
turduunun belirtisi olarak yorumlanan bir sonu blm yoktur bu
rada. Bu vgnn sonu, iirin bir btn olarak tasarland izlenimi
ni uyandrr.
YUNANISTAN'DA ANA TANRIA, ERKEN K:r
131
vgnn tarihi belli deildir. Destan vezninde, ama Homerik iir

lerden sonra yazlm vg gmbundan biri olan bu yapt, destan vez
ninde olmasna ve iinde Homerik gramer formlar ile bileik sfatlar
kullanlmasna -rnein, EyclAoto, xapo7trov- dayanlarak, geleneksel
olarak M.. 6. yzyl ortasna tarihlendirilmitir. Ancak bu tarih bi
raz kukuludur, nk Meter'e vg' de bu tr destan formlarndan
yalnzca birka tane vardr. vgnn dier ayrntlar, rnein sonu
blmnn farkl bir yapda olmas ve 6. yzyln son dnemine ka
dar tanrann grsel betimlerinde rastlanmayan teften sz edilmesi,
yaptn daha ge bir tarihe, belki M.. 6. yzyln son eyreine ait
olabileceini dndrr. yleyse, vgdeki destan dili bilinli bir
taklit rn olurdu.8 Meter'e de daha nemli konumdaki dier Yu
nan tanrlar iin kullanlan bir dille seslenilmesi, kukusuz Meter'in
Yunan kiltnde salam bir yeri olduunu belirtiyor. O, ikinci dere
cede olsa da, Yunan tanrlar ailesinin mutlak bir yesiydi ve dier tan
rlara yapld gibi, ona da Musa'lar araclyla yakarlyordu.
Bu Anadolu tanras Meler miydi? Yunanllarn Meler unvann bir
den fazla tanra iin kullanm olmasndan kaynaklanan bir kark
lk bu. Yunanllar Kybele Ana'nn Yunanistan 'a Anadolu' dan gelmi
olduunu biliyorlar, ama Olymposlu alt esas tanrnn anas olan tan
ra Rhea'ya da ana tanra diye sesleniyorlard.9 Bununla birlikte, v
gde Phrygial tanray antran nemli noktalar vardr: Meskeni
olan dalar, ona elik eden yrtc hayvanlar ve mzik. Greceimiz
gibi, bu noktalarn hepsi Yunanl Meter'in grsel betimlerinde mev
cuttur ve Matar'n anayurdu Anadolu'ya ait betimlerden alnmtr.
Bu durum, bu vgyle onurlandrlan tanrann hala Phrygial ata
sna yakn olduunu dndrr.
Yunanllarn Phrygial tanray daha nceden bildiklerinin kesin
kant, talya'nn gneyindeki Epizephyrion Lokris'te ele geen ve b
yk olaslkla M.. 7. yzyl sonuna ya da 6. yzyl bana tarihlenen
yre mal bir mlek paras zerindeki yazda ortaya kmtr.1 0 Tan
rann Yunanca ad, yerel Lokris alfabesiyle Dor lehesinde ,?uciA.a,
Kybele olarak yazlmtr. Bu da, szcn oktan Yunan dilinin bir
paras haline gelmi olduunu gsterir.
Ne var ki, bu mlek paras dnda, Ana Tanna'nn tannmas o
kadar kolay deildir. Eski edebi metinlerde Phrygial tanrann var
lnn iareti, Kur. Kybebe adna erken dnem lirik airler Amor
goslu Simonides, Ephesoslu Hipponax ve nesir yazan Lampsakoslu
Kharon'un yaptlarnda rastlanmasdr. Bu ad ge bir yazar ya da sz-
1 .U
ANA TAN K IC,:A'NN lztNDE
lk yazar tarafndan balam d aktarlm ksa bir parann iinde

grlr. Hipponax, Zeus'un kzna Kybebe ya da Trakyal Bendis di
ye seslenildiini kaydeder. 12 Kharon ise, Phrygiallarla Lydiallarn
Aphrodite'ye Kybebe dediini bildirir. 13 Simonides'e gre, tanra
nn sonralan metragyrtoi diye tannan gezgin rahiplerine verilen ad,
KuPfPo, Kybebos idi. 14 Szcn eril biiminin, diil Kybebe adn
dan tremesi olas grnyor.
Bu metinlerdeki Kybebe, Erken Demir a 'nda Ge Hitit dev
letlerinde tapnlan, Herodotos'un ise Sardes'in yerel tanras dedi
i Anadolu tanrasnn ad olan Kubaba'nn Hellenletirilmi bii
midir kukusuz. 1 5 Dolaysyla, M.. 6. yzyl Yunan iirinde karm
za kmas, Yunanllarn bir Anadolu tanrasndan haberdar olduk
larn gsterir. Bu tanrann Phrygiallarn Ana Tanras olup olma
d o kadar kesin deildir, nk grm olduumuz gibi, Phrygial
da tanras, Ge Hitit kent tanras Kubaba'dan farkldr. 16 Ancak,
farkl Anadolu halklarnn dinsel gelenekleri arasndaki etnik farkl
lklar Yunanllar iin pek fazla nem tamam olabilir. KuPfPr (Kybe
be) ve KuPf.A.r ( Kybele) szckleri, kendi Anadolu dilleri iinde bir
birinden farkl iken, Yunanca'da ok az farklar vardr, dolaysyla Yu
nanllar pekala bunlar kaynatrm olabilirler. 1 7 Ayrca Yunanllarn
6. yzylda ok ilikide bulunduklar bir kent olan Sardes'de Kuba
ba'nn tannm bir tanna olmas, bu iki adn birlemesine ve iki Ana
dolu tanrasnn bir btn olarak Yunan klt geleneinin iinde eri
mesine yol am olabilir. Ad karkl, iirinde daima Lydia dilinde
baz szckler grldnden, zellikle Ephesoslu Hipponax'da (ken
disi Kybele'den de sz eder) kendini belli eder. 1 8 Dou Yunan yazar
larna ait bu metinlerde Kybebe adnn bulunmas, Yunanl Meter'in
kimliindeki Lydia zelliini yanstnakta olabilir. Bu noktann arke
olojik olarak dorulandn da greceiz.
Ana Tanra'nn Phryg dilindeki sfatndan tretilen Kybele adnn
kullanm biraz daha nettir. Bu ad, ilk olarak Hipponax'dan alntla
nan bir parada grlr. airin burada KuPEA.i'i (Kybelis) Rhea ile
bir tutnas, Phrygial tanrann Yunan ana tanrasna dnt
nn ve yerli bir ana tanra snfna sokulduunun bir baka gster
gesidir. Tanrann adnn kendisinin kutsand Kybella adl bir Phryg
kentinden tredii sanlr. 1 9 M.. 5. yzyl banda Pindaros tanra
ya Afortova KupD.r Mf'tTJ p, Tanra Kybele Ana diye seslendi. 2 Kybe
le adnn Meter unvanyla birletii bilinen en eski rnek budur ve
Kybele'nin Yunan Ana Tanras olduunun aka gstermektedir.
YUNANISTAN'DA ANA TANRIA, ERKEN KLT
133
5. yzyln son yarsnda artk Kybebe ad kullanlmamaktadr, Arist

hophanes 'in Kulm'nda21 ve Euripides'in Bakkhalarnda22 grd
mz Kybele, tanrann asl ad olmutur. Kara Yunanistan'da da
ha sonra yazlan edebi metinlerinin ounda Ana Tanra'nn ad
Kybele'dir.
Yunanllarn Phrygia'ya zg kutnleya sfatn zel bir ada evirme
lerinin nedeni belirsiz olmakla birlikte, byk olaslkla szcn
Phryg dilindeki anlamndan haberdar idiler. Yunan Ana Tanras'na
da Mnp opEicx, "Dalarn anas "23 diye seslenilmesi, Ana Tanra'nn
dalarla olan yakn ilikisine Yunanllarn da deer verdiini gsterir.
Phryg dilindeki sfat, Ana Tanra'nn yurdunu hatrlatt iin seil
mi olabilir. Phrygial Ana Tanra iin Yunanca bir ad yaratlmas,
tanraya onun Phrygia kkenlerini ima eden, ama Yunanca olan bir
ad verilmesi, yabanc tanrann Yunan tanrasna dntrlme s
recinin bir paras gibi grnyor.
Arkeolojik veriler yetersiz miktardaki yazl bilgileri tamamlamakta
ve kltn yayln izlememiz iin daha ayrntl bir yol salamakta
dr. talya' da Kybele adnn varl, tanrann kltnn Yunanistan'n
batsna yayldn belirtnekle birlikte, kltn Phrygia'dan karak
Akdeniz zerinden doruca talya'ya sramas mantkl grnmedi
inden, bu erken tarihlerde Yunan dnyasnn dou blgelerinde
tanrann tapm grd ara istasyonlar bulunduunu varsaymal
yz. Bunlarn nereler olabileceini en iyi birtakm Yunan kentlerinde
bulunan minik heykelcikler ve tanray betimleyen adak kabartma
lar gsterir.24 Bu adak eyalar, yorumlanma sorunlarn da beraber
lerinde getirmektedirler, nk birounun ok kt korunmu du
rumda oluu, kkenlerine ve doal ortamlarna ilikin bilgilerin ol
may, kronoloji sorunu yaratr. Yine de erken Yunan adaklar, Phrygi
al Matar'n betimleriyle yakn benzerlikler gstermekte ve Meter kl
tnn corafi yaylmna dair en iyi kantlar vermektedirler. Bu tr
yaptlarn en eski rnekleri, beklenecei gibi, Bat Anadolu kysn
daki Yunan kentlerinde bulunmutur, ama kara Yunanistan'da da bir
ka rnek vardr.
Tanray bir yapnn duvarlarn ve beik atsn kopya eden bir
ereve iinde dumrken gsteren mermer kabartnalarla balayabili
riz. Bunlardan bazlar Miletos'da bulunmu olup, dierlerinin k
yeri biraz kukulu ise de, byk olaslkla onlar da Miletos'tandr (res.
37) .25 Adak sunusu olarak tasarlanan bu kabartnalarn zel olarak
Meter'e sunulan adaklar olduklarnn saptanmas, ncelikle Ana Tan-
134
ANA TANu<,:A'NN lzlNUE
ra'nn Phrygia'daki betimlerinde srekli grlen iki zellikten, fi

grlerin ayakta duruundan ve iine yerletirildikleri mimari ere
veden, yani naiskos'tan kaynaklanr.26 Miletos naiskoslarndan biri
nin kabartmalarla ssl bir ats olmas, gerek bir yapya benzetil
dii izlenimini glendirmektedir.27 Yeni yaynlanan bir baka rnek
te ise cephede boyanm desenler vardr. Bunlar, niin her iki kena
r zerindeki geometrik eritlerden, alnln merkezindeki bir on
stunundan ve ift voltl akroterden oluur.28 on stun bal ile
akroterin ayrnular Phryg deil, Yunan mimarisinden alnmur, ama
geometrik bezemeli bir Phryg mimari cephesini andran zellikler,
rastlanusal olamayacak kadar belirgin grnyor. Baka hibir Yunan
tanrs srekli bir naiskos iinde betimlenmemiti. Sonraki dnem
lerde naiskosun, ok defa yazttan saptandna gre, Meter'e adanan
standart sunu tipi olmas, bu erken dnem naiskos kabartmalarnda
da Meter'in betimlenmi olduunu dndr.
Anadolu'ya ait bir zellik olan naiskos iinde ayakta duru pozu bir
yana braklrsa, Miletos adaklarnn ayakta duran figrleri giysi, poz
ve atribler bakmndan tamamen Hellenlemitir. Kabartmalardaki
ayakta duran kadn figrleri on gen kz heykellerinin khiton, pele
rin ve rtden oluan tipik kostmleri iindedir. Kadn figrnn bir
kolu normalde yan tarafnda olup, baz durumlarda eteini Arkaik
Yunan gen kz heykellerini andran bir tarzda yana doru tuttuu
grlr.29 Bu kadn figrlerinden bazlar bir elleriyle gslerinin
zerinde bir cisim tutarlar. Bu cisim baz rneklerde nar olduu an
lalacak kadar net betimlenmitir.3D Bir naiskos iinde ayakta duran
ve her ikisi de gslerinin zerinde birer cisim tutan bir ift kadn
figrnn betimlendii iki kabartma da Yunan etkisinin belirtisi ola
rak grlebilir, nk bunlar Klasik ve Hellenistik dnem Meter adak
lar arasndaki ifte naiskos rneklerinin habercisi olduklar gibi, da
ima yalnz bana duran Phrygial Matar'dan bir kopu oluturnrlar.31
Bu ifte naiskostan birisi Phrygial nclden daha da uzaklaldn
gstermektedir. Yapt, Meler adaklar olarak belirlenmi kabartma
larla ayn zellikleri tamasna karn, Nympha'lara adanm bir ya
zu vardr.32 Ge Klasik ve Hellenistik dnem kabartmalarnda Meter
Nympha'larla birlikte grlr, dolaysyla Meter ile Yunan Nympha'la
r arasndaki ilikinin M.. 6. yzyl gibi erken bir tarihte ktirulmu
olmas mmkndr.33
Bu Miletos kabartmalarnn tarihi, on gen kz heykelleriyle para
lelliklerinin nda, byk olaslkla M.O. 6. yzyln ikinci eyrei-
YUNANISTAN'DA ANA TANRIA, ERKEN KLT 1 3 5
ne yerletirilmelidir. Bu da, bu Meter adaklarnn Yunan dnyasnda

neden ilk olarak 6. yzyln ilk yarsnda ortaya kt sorusunu do
urur. Yunanllar bu tarihten nce de Phrygiallar tanyordu kuku
suz. En az M.. 8. yzyldan beri Phrygia ile ticari ve politik balant
lar vard;34 stelik, erken Yunan iirinde, zellikle lyada' da35 Phrygi
allardan sz edilmitir. Baz kiiler, Anadolu'nun Ana Tanras' nn
daha erken tarihlerde de bilindiini, ama gl bir Yunan tanras
nn klt iinde eridiini ileri srmlerdir. rnein, Ephesos' taki
Artemis kutsal alannn buluntular, M.. 7. yedinci yzylda orada
birden fazla tanraya tapnldn, ama bu farkl kltlerin bir yzyl
sonra Artemis kltnn kapsamna girdiini dndrr. Eer bun
lardan biri Meter klt ise (kazcnn da varsayd gibi ) , bu durum
eski Meter kltnn arkeolojik malzemede pek az iz brakmasnn
nedenini aklayabilir. 36
Miletos' ta bulunan ok saydaki Meter ada, daha yksek olaslk
tayan bir aklamay akla getiriyor. Yunanllar orta Phrygia ile onia
kentleri arasndaki ilikiler yoluyla Meter'i tanm olabilirlerdi, ama
Marmara Denizi yresi ile Karadeniz'in gney kylarndaki Yunan ko
lonileri yoluyla daha yakn ve daha kesintisiz bir balant hazrd. Mi
letos kenti, M.. 7. yzyl sonu ve 6. yzylda kurduu Kyzikos ve Si
nope kolonileriyle bu yolu at .37 Ayrca, Marmara Denizi kysnda
nemli bir Phokaia kolonisi olan Lampsakos da vard . Phrygia top
raklarnn kuzeybat snrndaki bu blgede, Yunanllar Phryglerin ya
kn komular olarak yaayacaklard. Civardaki Phryg buluntu alanla
r Daskyleion ve Doryleion 'daki malzeme, Yunanllarn Phrygial kom
ular zerindeki etkisini aka gstermektedir.38 Ayn ekilde, Phryg
dinsel adetleri de Yunanllar etkilemi olabilir. Herodotos, Kyzikos' ta
ki Meler klt hakkndaki anekdotunda bu noktay ima etmitir. 39
Koloni ile ana kent arasndaki dinsel balar -daima bir Yunan toplu
hunun en gl balarndandr- Miletos ile Phokaia'nn Meter kl
tyle tanmasna yol am, Miletos'un onia birliinin lideri kom
munda oluu da kltn onia'ya yayln kolaylatrm olabilir.
onial Yunanllarla Anadolu kltlerinin kesitii bir baka nokta,
oniallarn Sardes'le ilikileri nedeniyle, Lydia idi. Sardes kazlarn
da Meter'e ok benzeyen bir tanra kltne ait kantlar elde edilmi
tir. Klt uygulamalarna ait malzeme kalntlar, bir suna ve mima
ri erevenin iinde ayakta duran, tanrann Miletos' ta bulunan ka
bartmalarna benzeyen bir kadn figrnn yer ald birka naiskos
rneini ierir.40 Bunlar arasnda, bir tanray sanki tapnan kap-
1 .l 6
ANA TANKl<,:A'NIN iZiNDE
res. 37. Miletos'tan

Meter naiskosu. M. . 6.
yzyl balar. stanbul
Alman Arkeoloji
Enstits'nn izniyle.
snda dururmu gibi gsteren boyutlu on tapnak modeli zellik

le nem tar (res. 38) .41 Buradaki tanrann kimlii belirsizdir, bu
mm Herodotos'un ifadesinden ve yazttan anlalan yerli Anadolu
tanras olduu, Lydiallarn ona Kubaba dedii sanlr.42 Bununla
birlikte, Sardes tanrasnn pozu, kostm ve "tapnak" ereve ii
ne yerletirilmi oluu, onia'ya zg Meter heykelcikleriyle biimsel
bakmdan yakn benzerlikler tar. Sardes tanras frontal duruta
olup, iki yannda dikey olarak uzanan ve belki de ylanlar temsil eden
dalgal desenler vardr. Tanra Yunan khitonu ve pelerin giymekte,
sa eliyle eteini yana doru tutmakta, sol elinde ise gsnn ze-
137
res. 38. Sardes' ten

Kubaba kabartmal
mermer tapnak
modeli. M.. 6.
yzyl ba. Sardes
Arkeolqjik
Arat rmalar' n
izniyle.
rinde tuttuu bir cisim bulunmaktadr. tlu cisim ok ypranmtr,

ama sol gs zerindeki kuma kvrmlan bunun kk bir ey ol
duunu dndrr. ada Samos ya da Miletos heykelcikleriyle
benzerlik kurulursa, bu cisim belki bir ku ya da nard.43 Bu neden
le, Sardes tanras, ayakta duran erken Yunan tanra betimlerinin
Lydia'daki rneidir. Ad Kubaba olabilir, ama ikonografik olarak Yu
nan Meter'i biemindedir.
Sardes tapnak modelinin dier yzleri zerindeki yontma bezeme,
klt gelenekleri hakknda bilgi salar. Parann iki yannda ve arka
yznde on stunlar vardr. Bu stunlarn arasnda, sanki gerek
bir tapnakta bulunabilecek kabartma ya da boyama desenlerin takli
di gibi yerletirilmi kabartmalar grlr. Bu panellerden bazlarn
da tahminen tanra tapm kapsamndaki trensel etkinliklerin bir
blmn oluturan dua, iki ve dans gibi etkinlikler betimlenmi
tir. Dier panellerde ise Lydia kral soyunun mitolojik atalaryla ilgili
grnen sahneler resmedilmitir. Tapnak modelinin iki yannda as
lanlar vardr. Bunlar, stunlarn arkasnda kaybolur gibi grnecek
ekilde gsterilmilerdir.44 Anlatml sahnelerde aslanlarn rol yok
tur, onlar daha ok tanrann gcnn iareti olarak, simgesel bir i
leve sahip grnrler.
1 38
ANA TAN Rl<,:A'NIN iZiNDE
Sardes buluntusu, tanrann Phryg ve on Yunan tarzndaki betim

leri arasndaki geie ait gibi grnyor. Tanra figr Yunan tarzn
da olmakla birlikte, tanrann iki yanndaki ylanlar Lydia mitoloji
siyle ilgili olabilir.45 Tapnak modelinin arka yzndeki sahneler de
Lydia mitolojisiyle ilgili grnyor, buna karn kenardaki aslanlar
da, sadece aslan seimi deil, ayn zamanda simetrik duru bakmn
dan da, Aslankaya ya da Aslanta gibi eski Phryg kaya kabartmalar
nn etkisi olduu kukusuz. Bylece, Yunan ve Anadolu zelliklerini
bir araya getiren Sardes tapnak modeli, Yunan tarznn Anadolu iko
nografisine nasl uyarlandn, buna karlk Anadolu temalarnn da
Yunan sanatna yakn olan bir heykeltra tarafndan nasl ilendiini
gstermektedir.
Sardes tapnak antnda aslanlarn yer almas, dikkat ekici bir nok
tadr. Buradaki aslanlar, bir Phryg dinsel motifinin Lydia uyarlamas
olmann tesinde bir anlam tayabilirler, nk aslan, ayn zaman
da Lydia kral ailesinin g simgesiydi, sikkelerde ve kraliyet ailesinin
klt eyalarnda kullanlmt.46 Kentleri koruyan bir tanra olan Ku
baba'ya adanm klt eyalar arasnda ne kan aslann ift tarafl
bir ilevi olabilirdi: Tanrann gcn duyurmak ve Lydia kralnn
Kubaba/Meter'den destek aldn simgelemek yoluyla, ayn zaman
da kraln gcn salamlatrmak. Lydia kltndeki aslan, Yunanl
lar etkilemi olmas bakmndan da nemlidir. Aslankaya tapnma
cephesi bir yana braklrsa, aslan, Phrygial Matar'n yaygn atrible
rinden biri deilken, yukarda da belirtildii gibi, Yunanl Meter'in
standart atriblerinden biri haline gelecekti. Aslann Yunanl Meter'in
bir simgesi olarak kolayca kabullenilmesinin bir nedeni, Lydia klt
eyalarnda ok kullanlmas olabilir.
Yunan Meter imgeleri, oturan bir figrn betimlendii bir dizi ka
barunann ortaya kyla, M.. 6. yzyl ortalarnda Anadolulu ben
zerlerinin bir adm nne geerler. Smryna, Erythrai, Klazomenai,
Miletos, Ephesos ve Kyme dahil olmak zere, nce onia'daki baz Yu
nan kentlerinde rastlanan bu figr tipi,47 Ege adalar Samos, Khios,
Thasos ve Amorgos'a48 yaylm ve g yoluyla Akdeniz'in batsna, Si
cilya'ya, gney talya'ya ve Phokaia kolonisi Massalia'ya (gnmzde
Marsilya) tanmt.49 Bu adak eyalar bir tahtta oturan, uzun bir el
bise ve rt sarkan ksa bir balk giyen bir kadn figrn betimler
ler. Kadn figr, bir yapnn cephesini andran ve genellikle sivri a
tl olan bir niin, yani naiskosun iindedir. Tanra ellerini dizlerine
koymu olarak gsterilirse de,50 ounlukla kucanda bir ey bulu-
YLJNANISTA N'DA A N A TAN RIA, ERKEN K LT 1 39
res. 39. Kyme'den

Meter naiskosu. M..
6. yzyl balar.
stanbul Arkeoloji
Mzesi'nin izniyle.
nur ve baz rnekler, bunun bir aslan olduunu saptamaya yetecek

kadar nettir.51 Tanray aslann tutarken gsteren alt naiskos ka
bartmasndan oluan bir grup, Kyme yaknndaki mezarlarda bulun
mutur (res. 39) _52 Aslanl tanra tipinin dier rnekleri ise Smyrna,
Samos, Thasos ve Massalia' dan karlmtr. 53 Bylece bu heykelcik
ler, tanrann Yunan dnyasnda ge antikiteye dek standart ikonog
rafisi haline gelecek olan oturu pozunu, kostmn ve aslan atrib
sn tantm olurlar.
Tanrann grsel biiminin Phrygia ve Lydia' da grlen ayakta du
ru pozundan neden oturu pozuna dnt tam olarak belli de
ildir. Didyma gibi onia tapnaklarndaki Yunan oturan heykel gele
neiyle ainalk, oturu pozunu daha cazip hale getirmi olabilir. Ger
ekten de Meter adaklarndan bazlar, rnein Kyme'de gn na
1 40
ANA TANRH,;A'NIN ZiNDE
karlan paralar, khiton giymi bir oturan tanray gstermektedir.

Bacaklarn arasndan inen kuma kvrm, Diadem'de bulunan otu
ran figrlerde de grlen bir ayrntdr.54 Ayrca, tanrann tahtta
oturmas, Meter tapmnn nemli eleri olan g ve rktclk
ifadesini Yunanllara daha etkili bir ekilde yanstm da olabilir.55
Kyme yaknndaki Sipylos Da 'nda bir kayaya oyulmu olan ve otu
ran bir kadn gsteren byk kabartma, byle rktc bir figr r
nei oluturabilir. Bu kabartma Hitit mparatorluk dnemine ait bir
yapt olmasna ramen, Hellenistik dnem Yunan yaztlarnda Meter
Sipylene olarak tanmlanm olup, M.. 6. yzyl Yunanllar bu fig
r tanra Meter'le ilikilendirmi de olabilirler.56
Yunan dnyasndaki oturan Meter figrlerinin tarihinin, Didyma'da
bulunan oturan figrlerle paralellikleri gz nne alnarak, M.. 6.
yzyl ortasna dayand ileri srlr. Phokaia kolonisi Massalia'da
bulunan oturan heykelcik grubunun tarihsel erevesi de kronolojik
adan yarar salamakta ve bu neriyi desteklemektedir. Koloninin
M.. yaklak 600'de kurulduu, anakent Phokaia'nn M.. 6. yzyl
ortasnda terk edildii biliniyor.57 Bu da ikonografik modelin o tarih
lerde biimlendirildiini gsterir, nk Phokailarn elinde batdaki
yeni yerlemelerine aktaracak bir model vard.
onia'daki Yunan kentlerinde bulunan naiskoslar, Yunan Ana Tan
ras'nn grsel biiminin nasl gelitiini -nce ayakta, sonra aslan
atribsyle birlikte otumr pozda- gsterirler. Aslanlaryla birlikte otu
ran bu tanra betimi, hzla Yunan dnyasnn baka blgelerine de
yayld. Bu betim, Bat Akdeniz'de sadece Massalia'da deil, Gney
talya'daki Velia'da da ortaya kmtr.58 Ayrca, Atina'daki Akropo
lis'de bulunan ve kucanda bir aslanla birlikte oturan bir kadn fig
rn gsteren terrakotta heykelciklerden anlalaca gibi, ayn mo
del, Atina ve Aigina'da da grlr. Bu eserlerin tarihi 6. yzyln ikin
ci yarsna dayanr.59
Peloponnesos da bu alanda baz rnekler vermitir. Sparta'da, iki
yannda aslanlarn yer ald bir tahtta oturan bir kadn gsteren iki
minik heykelcik bulunmutur.60 Arkadia'da bulunan bir heykelcik de
erken bir klt imgesi olabilir. 6t Peloponnesos 'un en gneyindeki Ak
riai' da da bir Meter kutsal alan yer alyordu. Pausanias buray Tanr
larn Anas'nn bir kr tapna olarak tantmtr.62 Meter heykelcik
lerinin varl, 6. yzyln sonunda Peloponnesos'un baz blgelerin
de yerleik bir Meter klt olduunu dndrr. Lydia klt merkez
leriyle kurulan ilikiler, kltn Peloponnesos'a yaylmasn kolayla-
14 1
trm olabilirdi. Sardes ile Sparta arasnda domdan bir iletiim ol

duunu Herodotos doruluyor, air Alkman'n Sardes'de doduu
ama iirlerini Sparta' da rettii eklindeki geleneksel inan da, iki
blge arasndaki dinsel ve entelektel ilikilerin altn iziyor. 63
Meter'in Yunan dnyasndaki klt betimleri konusunda buraya ka
dar yalnzca Phrygia ve Lydia kaynakl modelleri gzden geirdik.
Bunlarn yan sra, Ege dnyas iinde Yunan Meter'inin grsel imge
sinin ve karakterinin biimlenmesinde nemli etkileri olan baka et
ki kaynaklar da olmaldr. Bunlardan biri Minos ve Mykene din ge
leneindeki olas bir ncldr. Myken kltnde bir Ana Tanra'yla
ilgili tek iz, bir Pylos tabletinde Tanrsal Ana'ya, Mater Teija'ya adak
olarak byk bir miktarda ya sunulduunu bildiren bir kayttr.64 Bu
unvan sadece bir kez grldnden, anlam tam olarak bilinmemek
tedir, ama bu kii Tanrlarn Anas olmadna gre, 1 . binyln Me
ter Kybele'sinin atas olmas akla uygun deiI.65 Bununla birlikte, Mi
nos klt, Minos sanatnda sk rastlanan bir sahnede olas bir model
ortaya koymaktadr: Mhrlerde ve mhr basklarnda, iki aslan ara
snda duran bir tanra figr grlr. 66 Bu tanrann ounlukla
dalarn doruklarnda durur biimde gsterilmesi, kendisine elik
eden aslanlarn da simgeledii gibi, gcnn dalardaki yabanl or
tama egemen olmasndan kaynaklandn akla getirir. 67 Tun a
tanrasnn kimlii kesin olarak bilinmemektedir, ama bu tanra ile
Phrygial Ana Tanra'nn Yunan dnyasndaki en eski betimleri ara
snda arpc benzerlikler vardr. M.. 1 . binyl Yunanistan 'ndaki
Tun a tanrasnn soyundan geldii sylenebilecek rneklerden
biri, Girit Prinias'daki M.. 7. yzyl tapnann lentosu zerinde as
lanlarla birlikte grlen oturan tanra olabilir. 68 Prinias' daki fig
rn bir ana tanra sayldna dair kant yoksa da, Phrygial Ana Tan
ra'nn Yunanistan'da hemen kabul grmesinin bir nedeni de, aca
ba stats gl hayvanlarla simgelenen Egeli bir ncln varl my
d, diye merak ediyor insan. konografinin (her iki tanra da aslan
larla birlikte grlr) ve kutsal alanlarn benzerlii (ikisinin de da
lar ve kaplarla ilikisi vardr) rastlantsal olamayacak kadar yakn g
rnmektedir. Grecek olduumuz gibi, M.. 5. yzylda Meter ve Gi
rit arasndaki yakn balardan da sk sk sz edilmektedir. Bu benzer
lik, belleklerde yaayan Girit klt geleneinden kaynaklanm olabi
lir. 69
Meter'in Yunan dnyasndaki erken betimlerini etkilemi olabile
cek bir baka grsel imge, Potnia Theron, yani Hayvanlarn Kraliesi
1 42
ANA TANIUC,:\'NIN IZINl>E
motifidir. Bu, Oryantalizan dnemde (byle denmesinin nedeni, Yu

nan sanatna Yakn Dou motiflerinin egemen olmasdr) rastlanan
bir imge snfdr. Motif, bir ift vahi hayvanla, bunlarn arasnda du
ran bir kadndan (Potnia) oluur.70 Hayvanlar genellikle aslandr, ama
ku, geyik, ya da grifon gibi fantastik hayvanlar da olabilir. Potnia'nn
(Yunanca "Egemen Kadn") kimlii belirsizdir. Sadece soyut bir ko
ruyucu ruh olabilecei gibi, bir tanra da olabilir ki, bu dummda bel
ki de Artemis, Hera, Meter dahil, baz Yunan tanralarndan herhan
gi biriyle zdelemiti. Potnia, bir doa ve g simgesi olarak, Phrygi
al Ana Tanra ile ayn alanda faaliyet gstermektedir.71 Bu model,
M.. 2. binylda Yakn Dou'dan Yunanistan'a gelmi ve Minos ve
Mykene sanatnda yaygnlam gibi grnyor. Asur ve Kbrs gibi Ya
kn Dou merkezleri Erken Demir a 'nda kaynak malzemeyi sala
yarak buna katkda bulunmulardr.72 Motif, vazo resimlerinde, k
k levhalarda, kuyumculukta ve dier kk el sanatlarnda bir be
zeme motifi olarak yaygn biimde kullanld. 73 Motifin her yerde g
rlmesi ve kltle ilgili olmayan evrelerde kullanlmas, domdan kut
sal imgelerle balantl olmas gerekmedii anlamna gelebilir. te
yandan, bu motifin varl, Yunanllarn vahi hayvanlara boyun edi
ren gl bir tanra kavramna ilgi duyduunu ortaya koyar.
Orijinal olarak bir mezarn stne konmu olan, M.. 7. yzyla ait,
kabartmal , byk bir Boiotia pithosunu, erken Yunan sanatndaki
imge kaynamasnn bir rnei sayabiliriz. 74 Pithosun zerindeki ka
bartma sahnede, ayakta duran bir tanra betimlenmitir. Tanrann
zerinde uzun bir elbise, banda bir ta vardr ve tatan yaprakl dal
lar kar. Daha kk boyutlu iki kadn figr, tanrann beline sa
rlm gibi gsterilmitir. Bu l grubun iki yannda, arka ayaklar
zerinde dikilmi ve azlarn kkrer gibi am birer aslan vardr.
Byk kadn figr Artemis ya da Hera olarak tanmlanmtr, ama
hem bitkiler hem de hayvanlar zerindeki slah edici gcyle kendi
sine tapan insanlar koruyan isimsiz bir tanra da olabilir.75 Tanra
nn yanndaki aha kalkm aslanlarn, gneybat Phrygia'daki Aslan
kaya'da Phrygial Ana Tanra' nn iki yannda duran aslanlara ok
benzemesi ve bu figrn kendisine tapanlar iin hem gc hem de
koruyuculuu temsil eden bir tanra biiminde sunulmas, Phrygial
Ana Tanra'nn roln kuvvetle yanstmaktadr. Dorudan doruya
Phrygial Ana Tanra'dan etkilenmemi bile olsa, pithosun zerin
deki bu figr, Yunanllarn aslanlarn elik ettii gl bir tanra im
gesini kabule hazr olduunu aka gstermektedir.
YUNANlSTAN'DA ANA TANRIA, ERKEN KLT 143
M.. 6. y.zyl sonlarna doru, Yunan Meter adaklarnn ikonogra

fisinde, Yunan Meter kltnde nemli bir simge haline gelecek yeni
bir e ortaya kar. Bu Meter'in sol elinde grlen teftir. Kucan
da aslan olan oturan tanrann Yunan betimine ait izler Anadolu'ya
zg betimlerde dolayl da olsa bulunurken, tef atribsnn Anado
lu' da rnei yoktur. Oturan tanray sol elinde tefle gsteren, Tha
sos'da bulunmu adak kabartmalar bu trn en eski rnekleri ara
sndadr. Byle iki kabartmada, oturan tanrann sol elinde bir tef,
kucanda bir aslan ve uzatt sa elinde de derin olmayan bir kase,
yani M. 5. yzyl ve sonrasnda standart Meter ikonografisini olu
turacak olan atrib vardr. 76 Dier tefli Meter rnekleri Phokaia
yaknndaki, aada ele alnan bir kaya tapnanda ve Ephesos' ta bu
lunur.77 Tef bu dnemden itibaren Meter'in en sk grlen atrible
rinden biri olacak ve ge Roma ana dek varln srdrecekti. Her
zaman tanrann sol tarafnda, tanrann tahta dayal kolunun dir
sek ukurunda betimlenmitir. Tanra, kendisine tapnanlarn yap
t gibi, sa eliyle bu mzik aletine vuracak gibi grnr.
Daha sonraki dnemlerin Meter betimlerinde her zaman yer ald
dnlrse, tefin nispeten ge bir tarihte ortaya kmas artc
grnebilir. Aslnda tefin eskiden beri tanrann balca simgelerin
den biri olduu hkmne varanlar bizzat Yunanllard.78 Tefin kke
ni gerekten de antik Yakn Dou'dadr. Tef, Asur'da, Gneydou
Anadolu'daki Ge Hitit merkezlerinde ve Kbrs'ta klt trenlerinde
kullanlmt, ama henz Phrygia'daki kullanmna ilikin bir kant
yoktur.79 Yunanllar kukusuz bu mzik aletinin Dou kkenli oldu
unu biliyorlard ve Phrygial tanra da Yunanistan'a Dou'dan gel
mi olduu iin, tefi onunla badatrdlar. Bununla birlikte tefin Yu
nanistan ' da nemli oluu ilgintir, nk onun varl klt trenle
rinde yksek sesli vurmal alglarn kullanldn belirtiyor ve tanr
ann tapnclar arasnda takn davranlara yol aan coku unsur
larna iaret ediyor. Byle ar heyecan halinin ve takn davranla
rn Meter'in Phrygia'daki ayinlerine zg olduu ve tanrann Ana
dolu'daki gemiinden aynen aktarld dnlmtr. Ne var ki,
tefin Phryg deil, yalnzca Yunan Meter adaklarnda bulunmas, bu
varsaym kukulu klmaktadr. 14. Homerik vg' nn bize kantla
d gibi, Yunan tanrlarnn Ana's tef ve zil sesini seviyordu. Ama Me
ler kltn coturucu mzik yardmyla duygularn serbeste ifade
edildii cazip bir alan haline getiren eyin, Meter'in Yunan dnyasn
daki marjinal durumu olup olmadn da merak ediyor insan. Bu
1 44
ANA TANRl<,:A'NIN iZiNDE
noktaya tekrar dneceim, ancak unu vurgulamalym ki, Meter kl

tndeki bu coku ifadesinin kkeni konusundaki tek deneysel bulgu,
bunun aslnda Phrygiallara deil, Yunanllara zg bir kavram oldu
unu dndryor.
Erken Meter betimlerinin adak sunusu olduu kukusuz, ama bun
larn halka ak kent tapnaklarnda, evlerdeki zel tapnma mekanla
rnda ya da kent dndaki kutsal alanlarda kullanld kesinlik kazan
mamtr. Kyme'deki heykelcikler mezarlarda bulunmu, Miletos'taki
rneklerden bazlar ise baka adak sunularyla karm bir dknt
den karlm olmakla birlikte, dier rneklerin ou bilgilendirici
bir ortam olmayan tesadfi buluntulardr.8 0 Tanraya hangi koul
lar altnda tapnldn gsteren rnekler azdr. Bunlardan biri, Khi
os' daki Daskalopetra'da M.. 6. yzyl sonuna ya da 5. yzyla tarihle
nen bir kutsal alandr. Doal kayaya oyulmu bir tapnma yeri biimin
deki bu antta, niin iinde tahtta oturan ve ayaklarn bir ayak tabu
resine dayam olan bir kadn grlr.81 Eski gezginler kadnn kuca
nda bir aslan olduunu kaydetmitir, ama gnmzde bundan ok
az iz kalmtr. 82 Tanrann iinde oturduu nii, kaideleri aslan pen
esi biiminde yontulmu stunlar ereveler, stnde de alak bir a
t bulunur. 8J yleyse bu ni, bir yap cephesi taklididir ve "yap "nn iki
yan duvarndaki iki aslan kabartmasyla bu benzerlik ayrca vurgulan
mtr. Antn tanra betimine bakan dou kenar ile kuzey ve gney
kenarlarnda doal kayaya oyulmu alak sekiler vardr. Dou kena
rndaki "seki", belki de hayvanlarn kurban edildii ve adak sunular
nn konduu bir sunakt.84 Bu durumda, Daskalopetra Ant Yunan
dnyasnn gnmze kalan en eski Meter klt betimi olabilir.
Daskalopetra Ant ile Ana Tanra'nn Phrygia'daki antlar arasn
da baz ortak noktalar vardr. Bunlar, tanra betiminin bir yap tak
lidi eklinde oyulan bir niin iine yerletirilmesi, niin her iki yann
da aslanlarn bulunmas ve antn, yerleim blgesi dndaki bir ev
rede, doal kaya oluumunda yer almasdr. Bu kr tapnann bir su
kaynann yanna kondurulmu olmas da, Phryg kr tapnaklarnn
su kaynaklaryla ilikisini anmsatr. Daskalopetra'nn genel plan her
ne kadar Phryg kr tapnaklarn anmsatyorsa da, alak beikat, as
lan ayakl stunlar85 ve oturan tanra heykeli gibi ayrntlar Yunan
kkenlidir. Bu ant, Yunan Meter'inin on tarzndaki bir kr tapna
na dnmtr.86
on tarzndaki bir baka kr tapna da Phokaia yaknnda bulun
mutur. Burada kayaya oyulmu bir basamak dizisi, yaklak yz kadar
YUNANlSTAN'DA ANA TANRIA, ERKEN KOLT
1 4 .S
adak nii oyulmu sarp bir kayala kmaktadr.87 Adak nilerinin o
u botur, ama iki tanesinde nie oyulmu bir kadn figrne ait iz
ler vardr. Figrlerden biri ayakta durmakta, elinde bir tef tutmakta,
dieri ise oturmaktadr ve atribs yoktur. ok kt korunmu du
mmda olmalar, dier nilerden ka tanesinin byle yontma figrler
ierdiini belirsiz klar. Bu kutsal alann en erken evreleri byk ola
slkla M.. 6. yzyl sonuna ya da 5. yzyla tarihlidir. Kayaya oyul
mu heykel ve niler, Phryglerin kayalara tanrann ematik idolleri
niQyma geleneinden kaynaklanm gibi grnyor.88 Bu tip kaya
nileri, M.. 4. yzyl ve sonrasnda, Ephesos, Erythrai ve byk ola
slkla Samos dahil, baka on kentlerindeki Meter kutsal alanlarnn
bir zellii olacakt, 89 ama Phokaia nileri grne gre Yunan dn
yasndaki en eski rnekler arasndadr.
Bu klt heykellerinin ve kutsal alanlarn bulunduu yerler, Meter'e
ncelikle yerleim alan dndaki kr tapnaklarnda, bireysel klt da
hilinde tapnldn dndrr. Yerleim merkezlerinde Meter'e
ilikin kantlar ok azdr. Atina Akropolisi' nde ele geen heykelcik
ler, M.. 6. yzylda Atina kentinde Meter kltne kar bir ilgi oldu
unu belirtmekle birlikte, bunlar Atina kent devletinin bir kltne
ait olmayan bireysel adaklar gibi grnmektedir. Meter, ancak M..
5. yzyl banda Atina'da resmi bir klt merkezi elde eder, bu da Ati
na Agoras'ndaki Metroon'dur.90
zetle, Meter Yunan dnyasnda M.. 7. yzyl sonunda ya da 6.
yzylda ortaya kar. O, nlayan ziller ve tefler eliinde yrtc hay
vanlarla birlikte dalar mesken tutan canl ve gl bir karakterdi.
Tanray anlatan yazl belgeler ve onu betimleyen ok sayda hey
kelcik, tapmnn M.. 6. yzyln ikinci yarsnda btn Yunan dn
yasna, onia, Atina, Peloponnesos, Gney talya, Sicilya ve Gney
Fransa'ya yaylm olduunu gstermektedir. Tpk tanrann Yunan
dnyasndaki en eski betimleri gibi, hem Yunanca ad olan Kybele,
hem klt unvan olan Meter, tanrann Phrygia'daki benzerinden
alnmtr. Kantlar topluca deerlendirildiinde, bu kltn Yunanl
larla Anadolulular arasndaki kiisel ilikiler yoluyla Yunan dnyas
na szm, Yunanllar ticari, askeri ilikiler ve yerlemeler yoluyla Ana
dolu ' yu daha iyi tandka da yava yava Yunan dnyasna yaylm
bir klt olduu izlenimi douyor. Bu klt, nce Phrygiallarla daha
ok ilikisi olan onia kentlerine ve bunlarn hem kuzeydeki, hem ba
tdaki kolonilerine yerleti. Meter'in grsel imgelerinde tanrann
iki yannda kar karya duran aslanlardan oluan bir simge dzeni
1 4n
ANA TAN u1,:A'NN lzlN> E
kullanlmas Meter'in kabul grmesine ksmen yardmc olmu ola

bilir, nk bu simge Yunanistan'da zaten biliniyor, baka Yunan tan
ralar ve Potnia Theron gibi figrler iin kullanlyordu.
Bununla birlikte, Yunanllarn Ana Tanras bu erken dnemdeki
ilikiler srasnda onu hem ad, hem de grn asndan ileride Ana
dolulu nclnden farkl bir tanra olarak gsterecek belirli deiik
likler geirdi. Phrygial Ana Tanra'nn sfatlarndan biri, onun Yu
nan ad Kybele oldu. Yunanllarn Ana Tanras Phryg deil, Yunan
giysisiyle gsterildi. Tanra heybetli bir biimde oturan bir figre d
nrken, Meter'in grsel imgesi nemli lde deiti. Yunan Me
ter'i, Phryg tanrasnn atriblerinden yalnzca bir tanesini, aslan kul
land ve daha nce Anadolu'da grlmeyen, ama onun Yunan dnya
sndaki en nemli simgelerinden bir haline gelecek olan yeni bir atri
b edindi, bu da tefti. Phryg adlar ve klt simgeleriyle Phryg kkenli
olmayan simgelerden oluan bu karmn Yunanl olmayan tanra
nn Yunan kltne kabuln kolaylatrd kukusuzsa da, Meter'i
apayr bir varlk olarak gsteren bir kimlik ve grsel biim yaratmtr.
Meter kltnn yerlemesiyle ilgili kantlar, az olmakla birlikte, M..
6. yzylda tanrann Yunan dnyasna kabul edili srecine biraz k
tutar. Kantlarn tek tk olmas, erken Meter kltnn zelliini ve
ekiciliinin nedenlerini saptamay daha da zorlatrmaktadr. Yuna
nistan' daki erken Meler kltnn yapsn belirlemek iin, sadece ka
ntlar gzden geirmekle yetinmememiz, bunun tesine gememiz
gerekmektedir.
Ana Tanra'nn Phryg ve Yunan kltleri arasnda nemli bir fark
vardr: Phrygial Matar'n klt antlar, Phrygia devletinin hem se
kinlerinin, hem halknn dinsel ifade biimini yanstr grnrler, oy
sa Yunan adaklarnn gelien Yunan kent devleti polisle pek fazla ili
kisi yoktur. Peloponnesos'daki Meter kutsal alanlar, Phokaia ile Khi
os'daki kaya antlar kentsel yerlemelerin epeyce uzana kondurul
mulardr. Grne gre tanra byk bir taraftar kitlesini pein
den srklemi olmakla birlikte, onun kr tapnaklar, Yunan kent
devletinin evresinde birletii blge merkezini imlemiyor.91 Meter'e,
Ephesos'daki Artemision ya da Samos'daki Heraion'un toplad tr
de zengin armaanlar sunulduunu gsteren bir kant da yok. Nais
kos heykelcikleri kk, basit eylerdir ve byk bir tapnak ya da et
kileyici bir kr tapnana ait bir iz yoktur.
Meter'in Phrygia'daki gemiiyle ilikisi de baka sonnlar yaratnak
tadr. Baz bilim adamlar, Meter'in Yunan kltyle kaynatrlmas-
YUNANISTAN'DA ANA TANRIA, ERKEN KLT 147
nn, Phryg kltnn "barbar" niteliklerinin elenmesi iin tasarlanm

bir "uygarlatrma" ilemi ierdii kansna varmlardr.92 Ne var ki,
gnmze kalan malzeme, Phrygia ya da Yunanistan'daki barbar ni
teliklere -yani vahi etkinlikleri belirten zelliklere- dair herhangi bir
ipucu vermez bize. stelik erken ikonografisinde Meter yabanc bir
tanra olarak yanstlm ya da Yunan kkenli olmad vurgulanm
gibi grnmyor. Bu ayrm daha sonra yaplm.93
Meter'in ekiciliinin kaynan saptama konusundaki glkler
den biri de, Ana Tanra unvannn anlamyla ilgili belirsizliktir. Me
ter'in, benim Phrygial Matar iin geerli olduunu varsaydm bir
konumda bulunduuna, yani devletin Ana's ve komyucusu olduu
na dair hibir ima yoktur. 14. Homerik vg ona her eyin Anas di
ye seslenmektedir, ama bu ok da anlaml grnmyor. Tanrsal ana
kavram Yunan panteonunda yerleik durumda olan Rhea, Hera ve
Demeter gibi tanralar tarafndan zaten temsil ediliyordu, ayrca tm
canllarn anas olarak, Meter Aphrodite' nin alanna da giriyordu.
Meter' e sunulan adaklarn gzden uzak evrelerde ve yerleim alan
dndaki kutsal alanlarda bulunmas, onun taraftarlarnn Yunan kent
devletinin tanrlaryla ters dmek istemediini yanstyor olabilir.
Meter'in tanralk tanmndaki belirsizlik, ayn zamanda onun e
kiciliinin kaynan artrmaktadr. 14. Homerik vg, bizi vah
i hayvanlar ve el dememi yerlerle dolu bir dnyaya gtrr. Me
ter'in mesken tutmay yeledii, insan toplumunun hem mimari, hem
de sosyal adan yapmack evresinden uzak bir dnyadr oras. Tan
rann Phryg karakterinin bu en belirgin zellii, Arkaik dneme ait
arkeolojik ve yazl belgelerde yanklanr. Bu durum, Yunanllarn
Meter kltnde dzenin denetimi altnda olmakszn tanrsal varlk
la balant kurma zelliini bulduunu dndrr. M.. 5. ve 4.
yzyllara ait kantlarda bu zellii daha etkili bir biimde greceiz.
Bu tr bir balant, Meter kltnn bireysel yaps nedeniyle, Yuna
nistan ' da Phrygia'dan bile daha gl bir biimde yank bulmu ola
bilir.
Homerik Meter vgs' nn artrd imgeyi, Odysseia'nn 9. ki
tabnda Homeros'un ifade ettii duygularla karlatrmak ilgintir.94
Odysseus ve adamlar Kyklop'larn lkesine vardklar zaman, bura
nn doal gzelliklerle dolu bereketli bir arazi olduunu grrler ve
bunu bir Yunan yerlemesiyle karlatrrlar. Odysseus, bir Yunanl
nn buraya gzel bir liman kondurup, gemiler yapacan, topra
Kyklop'larn yapt gibi doal haline brakmayp ileyeceini, lkeyi
1 48
ANA TANRIA'NIN iZiND i:::
adam edeceini syler. Ama Yunan tanrlar anas, insanolunun ret

tiklerinden saknmak ve vahi doay yelemekle, Yunan uygarlk an
layna ters den bir kltn varln duyumr.
Bylece, Yunan Meter'i 6. yzyln sonunda vahi yerlerin ve serbest
e da vurulan dinsel heyecann tanras olarak Yunan kltne gir
mitir. Tm tanrlarn ve insanln anas olarak, onun her eye gc
yeterdi. Ancak, bir Yunan topluluundaki toplumsal balar ya da kent
kimliini pekitiren bir tanra deildi. Bu noktalar, tanrann kl
tnde M.. 5. yzyl ve sonrasnda nem kazanacakt.
149
6. Klasik Dnem
Anadolulu Ana Tanra Yunan dnyasna M.. 7. yzyl sonu ile 6.
yzyl srasnda geldi. Yunan tarznda betimlenmi olan adak sunula
r, tanrann kltnn hzla yaylm ve 5. yzyl balarnda iyice yer
lemi olduunu gsterir. M.. 5 . ve 4. yzyllardaki Klasik dnemde
karmza daha da canl bir Meter portresi kmaktadr. Tanrann
d grnne, kiiliine ve dinsel trenlerine ilikin daha ok ka
nt olduu gibi, bu kantlar Yunanllarn tanraya gsterdikleri olum
lu ve olumsuz tepkilerden zengin rnekler sunar.
Bu nedenle bu blmde Meter kltne ilikin kantlarn kronolo
jik bir zetiyle yetinmeyip, tanrann Yunan toplumundaki yerini da
ha geni apta inceleyeceiz. Tanra, Yunan klt geleneinde halka
ak kutsal alanlarda tapnlan ve kendisine yzlerce kiisel adak su
nulan dikkat ekici bir figr olarak karmza kar. Giderek dier Yu
nan tanralar Rhea ve Demeter'le kaynam, dinsel trenleri de,
Dionysos ve Pan gibi nemli Yunan tanrlarnn dinsel trenleriyle
birlemitir. Buna karn, Meter yine de Olynposlu tanrlarn dn
da kalyor, dinsel trenleri ou kez bir Yunan toplumunun dinsel
geleneklerine aykr saylyordu. Temelde Yunan kltne dahil edil
mi, ama belli bir mesafede tutulmu olan Meter kltnn bu eli
kili durumundan kaynaklanan gerginlik, Klasik dnemde tanrann
Yunanistan'daki konumunda ok nemli bir temadr.
Klasik dnemdeki Meter'e bakmz etkileyen bir faktr, Yunan
dnyasnda tanrann kltnn en iyi saptand corafi merkezler
de yatar. M.. 5. ve 4. yzyllardaki Meter kltnn kantlar, gide
rek nemli bir rol oynayan Atina'dan elde edilen malzemeyle birlik
te, byk lde kara Yunanistan 'daki kentlerden salanmtr. Tan
rann Yunan kltyle kaynatrlma srecinde Anadolu ile Yunan
dnyas arasnda kpr oluturmu olan onia kentlerinde ise, bu yz
yllara ait bilgiler ok daha azdr. Bu durum, oniallarn Meter kl
tne olan ilgilerini yitirmelerinden deil, kukusuz Pers mparator
luu 'mm boyunduruuna girerek gszlemelerinden kaynaklyor
du, nk 7. Blmde greceimiz gibi, Hellenistik dnemde o
nia'da tanrann ok sayda betimi vardr. Aratrma, zamanla tanr
ann Anadolu kkenlerini silen ve genelikle bu kkenleri aalk
bir halkn simgesi sayan Yunan kentlerine odaklanacandan, Kara
Yunanistan'daki nemli sonular tanraya bakmz belli lde
1 so
ANA TANRIC,:A'NIN l:t.INDI'.
ynlendiriyor. Meter bu kentlerde Phryg dinini ve kltrn deil,

Yunanllarn Doulu barbar tanra kavramn simgeler duruma gel
mitir. Yunanistan'n Klasik anda Meter'le ilgili kantlar gzden
geirirken, bu ayrm nem kazanacak.
Dinsel Trenler ve Klt Uygulamalar

nce Meter'in Yunan kimliine ve onun adna kutlanan dinsel t
renlere bakalm. Yunanllarn Meter kavram, her eyden nce tanr
ann unvanlarndan bellidir. Ona en ok Mf'tTIP 0e&v, Tanrlarn Ana
s diye sesleniliyordu. lk olarak 14. Homerik vg'de karmza
kan bu unvan, Yunan dnyasnda tanrayla ilgili tanmlarn standart
bir paras haline gelecekti. 1 Yunan Ana Tanras 5. yzyln bala
rnda Mf'trp MqaA.r, Byk Ana olmutu, Pindaros ona ayn zaman
da [fot] ov [av ] KuE [A.cxv] Ma't [ Epcx] , Tanra Kybele Ana diye ses
leniyordu.2 Tanra, Aristophanes ile Euripides'e gre de Byk Ana
idi. 3 Onun Phrygial da tanras kimliine dorudan gnderme ya
pan az saydaki rnekten birinde, Yunanllar ona Mf'tTlP opricx, Da
larn Anas diye seslenmilerdir.4 Dalar ve vahi yerlerle ilikisi 5. ve
4. yzyllarn bir gerei deil, daha ok kuramsaldr, nk bu d
nemde kara Yunanistan'da Meter'e adanm bir kr tapna bilinme
mektedir; Meter'in dalarla zdeletirilmesi, belli bir kutsal yeri de
il, vahi ve bilinmeyen bir lke tanrasn ima eden genel bir tanm
dr. 5 Nitekim Klasik dnem Yunanls iin o Tanra Kybele idi. Bu
ad, klt adaklarnda ve yaztlarda olmasa da, edebi metinlerde srek
li kullanlyordu. O, Tanra, Byk Ana ve Tanrlarn Anas, ayrca
Dalarn Anas idi ve bu unvan yerleik alanlarn dnda barnan tan
rsal bir varl ima etse de, belli bir yerin koruyucusu deildi.Meter'in
en net portresini, onu betimleyen ok sayda adak heykelcii ve ka
bartmada bulumz.
Dorudan doruya tanrann Phryg tarzndaki betimlerinden aln
m olan grsel Meter imgesi M.. 6. yzyl sonunda byk lde
Yunanllatrlm ve o noktadan itibaren pek az deiime uramtr.
Klasik dnemde Meter genellikle bir tahtta oturur durumda gsteri
lir. Omuzlardan tutturulmu bir khiton ve kvrmlar kucana dk
len bir khimation, yani pelerin giynektedir. Heykeltralar, khitonun
eteinin dey kvrmlaryla stteki pelerinin yatay kvrmlar arasn
daki kartl ounlukla ayrntl olarak gstermilerdir. Tanrann
banda genellikle alak bir ta ya da polos, 6 baz rneklerde de srt
na dklen bir rt vardr. Tahtn koluna dayad sol elinde bir tef,
YUNANISTAN'DA ANA TANRIA, K LASi K DNEM
151
res. 40. Atina

Agoras 'ndan, Kriton
tarafndan adanm Meter
naiskosu. M.. 4. yzyl.
Agora Kazlar: Atina'daki
Amerikan Klasik
Aratrmalar Okulu'nun
izniyle.
sa elinde ise tanrlara sv ada

sunmakta kullanlan standart
Yunan kab olan yayvan bir ka
se, bir phiale tutmaktadr.7 Bir
ok rnekte ya tanrann ku
cana kvrlm bir aslan, ya da
tahtn dibine km iki aslan
grlr. Tanrann btn be
timlerinde bu atribnn
hepsi birden bulunmaz, ikili
gruplar daha yaygndr. rne
in , aslan ve phiale, phiale ve
tef, aslan ve tef.
Tanrann en etkili tek beti
mi haline gelecek olan Meter
betimi, M.. 5. yzyl sonlarn
da Pheidias'n rencisi Paros
lu Agorakritos'un, tanrann
Atina Agoras 'ndaki tapna
Metroon iin yapt bir klt
heykeliydi. Gnmze ulaina
yan bu heykelin grn hak
knda yazl kaynaklardan ve
heykelin kk boyutlu kopya
larndan bilgi ediniyoruz. 8 Tan-
res. 4 1 . Atina Agoras' ndan Meter naiskosu.

Tanra ile kendisine elik eden bir kadn ve
erkek. M.. 4. yzyl. Agora Kazlar: Atina'daki
Amerikan Klasik Aratrmalar Okulu'nun izniyle.
1 52
ANA TAN Kl<,:A'N I N IZINUE
ra bir tahtta oturuyor, elinde bir tef tutuyor, tahtn dibinde, tanr
ann iki yannda birer aslan oturuyordu. Agorakritos'un yaptnn
kopyalar ya da eitlemeleri, Meter'e sunulan ok sayda kk adak
iin model oluturmutu (res. 40, 4 1 ) . Gnmze kalan yzlerce r
nekte grld gibi, tanrann tapmnn srd neredeyse bin
yl boyunca bu model pek deimemitir. Bu heykelciklerle adak ka
bartmalarnn bu kadar bol olmas ve birbirini tekrarlamas mono
tonluk yaratmakta, birounun arkeolojik koullar, k yeri ve tarih
lendirme asndan gvenilir olmad gerei de bu duruma ekle
nince, bunlarn Yunanistan'daki Meter klt hakknda salad bil
giler snrl lde kalmaktadr.9
Bununla birlikte, tanrann atriblerinin kayna ve anlam hak
knda yararl gzlemler yaplabilir. Tanrann sa elinde tuttuu yay
van kap, belki de ayrc zellii en az olan atribdr, nk byle bir
kap baz Yunan tanrlarnn elinde de bulunabiliyor. l O Bu kap, tap
nclarn tanrlara sunduu sv adaklan simgeledii iin, figrn tan
rsal bir varlk olduunu gsterir. Phrygia' daki Matar betimlerinde
de buna benzer bir kap grlr. Doal olarak, orada Phrygial tanr
ann elinde bir Phryg kab vardr. 1 1 Yunanllarn phiale kullanmas,
belki de Phry kabnn yerine bir Yunan kabn geirmekten baka ey
deildi. Ancak bu deiikliin anlam bakmndan ciddi bir farkll
var. Phrygial Matar'n elindeki Phryg kab, insanlarn gnlk yaam
larnda kullandklar sradan bir kapt, Yunan phiale'si ise daima adak
svs dkmekte kullanlan bir dinsel tren kabyd. Bu kabn Yunan
Meter adaklannda bulunmas, Yunan tanrasnn figrne dinsel t
renle ilgili bir boyut katyor. u da var ki, Yunan phiale'si normalde
adak svsn tketmekte deil, sunmakta -yani sunu almak iin deil,
sunu yapmak iin- kullanlrd. 1 2 Yani bu kap tanrann karakterini
deil, taraftarlarnn onun onuruna yapacaklar eylemleri belirtiyor.
Meter'in deimez yolda aslan, tanrann Anadolu kkenlerinin
en ak delili gibi grnr. Ne var ki, aslan Phrygia'da tanrann hay
van atriblerinden yalnzca bir tanesidir, en sk rastlanan atribs de
ildir. Phrygial Ana Tanna'nn en sk rastlanan atribs olan yrt
c ku, Yunan Meter /Kybele ikonografisinden tamamen km, onun
la birlikte Phrygia'da alc kula simgelenen avc tanrann izleri de
ortadan kalkmtr. Yunan Meter adaklarndaki aslan, tanrann g
cn ve egemenliini simgeler, ayn zamanda tanrann Doulu ge
miini ima ederek, onun yabanc kkenli olduunu hatrlatan dei
mez bir zellik oluturur. 13
YUNANISTA N'DA ANA TANRIA, KLASiK DNEM
1 53
Eer aslan bir Yunan uyarlamasysa, Meter betimine tefi de Yunan

llar eklemiti. Yunan betimlerinde tanra her zaman tefi sol elinde
tutarken gsterilir, sanki sa eliyle de tefe vurmaya hazrlanmaktadr.
Bu mzik aleti tanrann yapt eylemi deil, onuruna dzenlenen
dinsel trenleri simgeler, bu trenlerde tapnclarnn vurmal al
glarla yapt mzii cisimlendirir. Bu tr mzik, ileride greceimiz
gibi, tanrann Yunanistan' daki dinsel trenlerinin belirgin zelli
iydi. Tpk phiale gibi, Meter'in tefi de tanrann deil, tapncla
rnn eylemlerini simgelemektedir.
Yunan Meter/Kybele ikonografisi, bu nedenle Anadolu kkenlerin
den hayli uzaklam bir tanrann grntsn veriyor. Tanrann
Anadolu'ya zg simgelerinden bazlar ortadan kalkarken, bazlar
da, rnein aslan ve phiale, Anadolu kkenlerinden uyarlanmt,
ama farkl bir anlam tayorlard . Bir anahtar simge olan tef ise, Ana
dolu geleneinde sahip olmad bir nem kazanmt. Aslnda bu
tanra bir Yunan tanrasna dntrlm olmuyordu, nk as
lanlarla ilintili pek az Yunan tanras vardr14 ve Meter/Kybele'den
bakasnn elinde tef grlmez. Yine de tanra Phrygia'daki betimin
den uzaklaarak, Yunanllarn Doulu tanra kavramna uygun bir
grnme brnmt.
Yunan Meter'inin en mstesna tablosu, unvanlarndan ya da adak
heykellerinden deil, Yunanllarn tanra adna kutladklar dinsel
trenlerden gelir. Bu trenleri 5. ve 4. yzyllar kapsayan yazl kay
naklardan reniyoruz. Bu kaynaklarn Meter ayinleri hakkndaki ta
nmlar, tanrann kltndeki cokuyu ortaya koyar ve bunun tap
nclarn duygularn harekete geirme gcn hissettirir.
Meter'in dinsel trenleri, herkesin gz nnde ve herkesin katl
mna ak olarak yaplmayan, gizli kutlanan, yalnzca klte giren kii
lerin, yani mystai'n katlabildii gizem ayinleriydi. 1 5 Yunanllar bu
tr gizem dinlerindeki uygulamalar aa vurma yasan ok ciddi
ye aldklarndan, 1 6 ayin dzeni hakknda pek az bilgimiz olmakla bir
likte, bunlarn kt tannan uygulamalar ierdiinden kukulanacak
bir nedenimiz de yok. 17 Ayinler belli ki gece yaplyordu. 1 8 Kaynakla
rn meale kullanldndan sk sk sz etmesi, grsel bir olay izleni
mi veriyor. Gizem ayinlerinin aralar olan mealeler ve arnmak iin
kullanlan kaplar, Meter kabartmalarnda ounlukla Meter'e elik
eden gen kadn ve erkeklerin ellerinde grlr (res. 4 1 , 42) . 1 9
Gece ayinlerinin grsel etkisi mzikle glendirilmi olacakt. G
rne gre, tapnclar ve onlara sempati duymayan adalarn en
1 S4
ANA TA N K I C:,:A 'NIN iZiNDE
res. 42. Pire'den adak kabartmas . Meter ve kendisine elik eden iki grevli .
M.. 4 . yzyl ortas. Antikensammlung, Staatliche Museen z u Berlin,
Preussischer Kulturbesitz izniyle.
ok etkileyen ey, Meter ayinlerindeki bu mzik olmu. Tanrann

yeni edindii atribs tef, ayinlerle ilgili anlatmlarda20 flt ve zille21
birlikte n plandadr. Flt,CuJ3a, tatl nefesli olabilir,22 ama vur
mal alglarn coku uyandrmak iin kullanld aktr. Bu mzik
aletlerinin iitsel etkilerini tanmlamak iin kullanlan J3pto, gr
leyen, gmbrdeyen ve K'tU7tOV nlayan gibi terimler, bunlarn yk
sek tempolu, coturucu ritmini canlandrr. Genellikle iirin ls
ve ritmi araclyla glendirilen bu nokta, zellikle Euripides'in
YUNANISTAN'DA ANA TANRIA, KLASK DNEM
155
Bakkhalar'nn al korosunda gze arpar.23 M.. 5. yzyl sonun

da yaayan air Diogenes'in gnmze paralar halinde ulaan bir
tragedyasndan alnan bir pasajda, tanrann mziin canl bir anla
tm verilmi:
wmXVOtCH l((ll po13tO"t Kat XQAKOKTI'.tOlV
13613<> pEoooa avtlXEPO"l K'l.ljXLA.rov
croqiv 0E&v uvcpv tattov 0 aa
Ellerindeki tefleriyle ve nlayan zillerinin yanklaryla dne dne
[Phrygial kadnlar] , tanrlarn bilge ve saaltc mziini
gmbrdetirler. 24
Mziin yannda ounlukla dans da vard . Dansn ierdii lgn

ca hareketler canl bir biimde anlatlmtr.25 Bilinmeyen bir traged
ya yazarna ait bir parada bu elerin tm, Phrygia flt, ziller, tef,
dans, bir aradadr ve yazar btn bunlarn Byk Tanra'y honut
ettiini syler. 2 6
imdi Ferrara'da bulunan krmz figrl bir Attika kraterinden,
mzik ve dansn etkisine ait bir izlenim edinebiliriz. M.. yaklak
440'a tarihlenen bu voltl krater, Polygnotos Grubu'ndandr.27 Kra
terin stndeki ana sahnede, Dor stunlaryla erevelenmi bir na
iskos iinde oturan tanr ve tanra resmedilmitir (res. 43) . Her iki
si de sa ellerinde tuttuklar phiale'leri sanki sunu yapar gibi ne do
ru uzatmaktadr. Tanrann bandaki ta ve sol koluna tnemi olan
aslan, bunun Kybele/Meter olduunu gsterir. Aslan, byk olaslk
la daha iyi grlebilmesi iin, tanrann kuca yerine koluna kon
durulmutur. Meter'le ayn boyda resmedilmi olan erkein srtnda
uzun, gsterili bir giysi, banda sa band gibi balanm bir ylan
vardr. Bunlardan baka atribs olmad iin, erkein kimlii belir
siz kalmaktadr. Meter'le eit konumda olmas onu tanrann ei gi
bi gsteriyor, ama o dnemde Meter'in bir ei olduuna dair bilgi
miz yok. Bu tanr belli biri olmayabilir. Dionysos'a yakn grnyor.
Bandaki ylan bant, tanr bizzat takmasa da, Dionysos'un Mainad'la
rn hatrlatyor, ama burada Dionysos'un en karakteristik atribleri
olan iki kab, sarmak ve asa bulunmad iin, bu tanrnn Diony
sos olduu kesin deil.28 Bu resimde vurgulanan nokta, tanrsal ifte
ynelik ayinler gibi grnyor. Meter ayinleriyle Dionysos ayinleri o
u kez birletirildiine gre,29 Dionysos'u artran bir figr uygun
grlm olabilir.
I S6
43. Ferrara'dan
krmz figrl Attika
krateri, A yz. M.. 5.
yzyl b. Ferrara
Arkeoloji Mzesi'nin
izniyle.
res.
Vazonun geri kalann dolduran sahne daha da ilgintir. Bu sahne,

tapnclarn iki tanrsal varlk onunma yaptklar dinsel treni canlan
drmaktadr (res. 44) . Vazo yzeyine sralanan figrlerin banda y
z tanraya dnk bir kadn, sonunda da tanrnn solunda duran ve
srt naiskosa dnk olarak flt alan bir erkek grmekteyiz. Srann
bandaki kadn alak bir sunan yannda durmakta ve banda gizem
dinlerinin kutsal eyalarn ieren bir sepet tamaktadr. Sepet bir r
tyle kapatlmtr, nk iindekiler akta sergilenmeyecek kadar
deerlidir. Bu kadnn arkasndaki tren alay, fllt alan bir kadn,
onu izleyen on iki dans, danslarn ortasnda duran baka bir flt
kadn ve en arkada bulunan erkek fltden olumaktadr. Dans
lar yedi yetikin kadn, bir yetikin erkek ve kz, biri erkek olmak
zere drt ocuktan oluan karma bir gruptur. Baz kadnlarn dier
lerinden daha kk izilmesi, bunlarn gen kzlar olduunu belirti
yor olabilir. ocuklar byklerin hareketlerini taklit etmektedirler.
YUNANISTAN'DA ANA TANRIA, K LASiK DNEM
1 57
res. 44. Ferrara'dan

krmz figrl Attika
krateri, B yz. M.. 5.
yzyl ba. Ferrara
Arkeoloji Mzesi'nin
izniyle.
Bunlarn en sonuncusu olan bir kz, erkek fltnn uzun giysisinin

ardndan ban uzatm, gizlice bakar gibidir. Ya ve cinsiyet zellik
lerine bakarak, resmedilen grubun bir aile olduu sylenebilir.
Danslarn hepsi, Dionysos alayndaki mainadlarn Dionysos gizem
dininin ayinlerinde dans ederken takndklar pozlar fazlasyla and
ran bir biimde balarn geriye atm, ayaklarn kaldrm ve azla
rn am dummdadr.30 Figrlerden bazlar havaya kaldrdklar y
lanlarla birlikte dans etmekte, bu figrlerin hareketlerindeki serbest
lik, fltlerin sakin pozlarn dengelemektedir. Kadnlardan ikisi tef
alarken, erkek ocuklar zilleri akrdatmaktadr. Yapuklar ilere ken
dilerini iyice kapurm olan tapnclarn heyecanl, hatta takn tavr
lar, alayn odakland yerde oturan tanr ve tanrann sakin tavry
la keskin bir tezat oluturur.
Bu vazo sahnesinde Meter'in gizem ayinlerine yaklaabileceimiz
kadar yaklayoruz. Sahnenin bu trenleri tam olarak canlandrdn-
1 58
ANA TANIU<,:A'NIN iZiNDE
dan emin olamayz, ama vazo yzeyine resmedilen bireylerin yapt

eylemlerin ayns, yz yldan fazla bir zaman sonra Demosthenes'in
szlerinde yanklanr:
tOU mA.ou 9u:Xcrou a:yrov Ul t:v oo:v' toU EcrtE<pavroivou tep apa9cp Kal
tf A.Euq, tou <pEt tou napEia 9A.tl3<ov Kat in.p tile; KE<paA.ilc; airop:v, Kat
j3o:v EUo'i oaj3o'i, Kat EnopxouEVo iilc; attTI iilc;, EaPXoc; Kat
npoTJYEwv Kat Ktttocp6po Kat A.KVocp6po Kat toau9 ino t:v YP<ftrov
7tpooayopEUOEVO.
Ve sen [Aiskhynes] rezene ve akkavaklarla sslenmi sokaklarda
mzisyenler takmna nderlik eder, ikin yanakl ylanlar avcunda
skp havaya kaldrr, evoi saboi diye barr, !yes altes altes !yes lklaryla
dans ederdin; sen nderdin, liderdin, sarmakl asa tayan, liknos
[rtl sepet] tayandn ve yal kadnlar tarafndan byle
selamlanrdn. 3 l
Demosthenes, rakibinin gizem ayinlerine katlmasn burada poli

tik bir saldr biimi olarak kulland iin, dinleyicilerinin bu eylem
leri onaylamayacan dnd belli. Acaba vazo ressam da m (ya
da ressamn mterisi) bunlar onaylamyordu? Bu vazo, Atina'nn ki
bar gen adamlarnn katld bir iki alemi, yani bir symposion iin
yaplan bir voltl kraterdir. Bu tr bir toplantda byle garip etkin
likler pekala alay konusu edilmi olabilecei gibi, ocuklarn yetikin
lerin hareketlerini taklit ederek maskaralk yapmas sahneye belli bir
ironi katmaktadr. Krater yzeyindeki bu sahneyle, Meter'in gizem
ayinlerini aynen resmetmek deil, bu ayinleri anlamayan insanlarn
bunlara bak asnn biraz alayc bir anlatmn sunmak amalanm
olabilir.
Bu vazo sahnesi ve Demosthenes'inki gibi aklamalar dnda, mo
dern dnya bu tr gizem ayinlerinin ayrn tlarndan mahrum kalm
tr. Ayinlerde yaplan trenlerin birinci azdan anlatmna ulamak
iin Hristiyan yazarlar beklememiz gerekmi, onlarn verdii bilgi
ler ise bu trenleri alacak derecede yavan gstermitir: Clemens'in
M.S. 2. yzylda alayc bir slupla yazdna gre, Meter kltne gi
renler "Teften yedim, zilden itim, tren kabn tadm, rtnn al
tna girdim, " diye barrlard.32 M.. 5. ve 4. yzyl Atina'snda pe
kala bu kinizmi paylaanlar olabilir. Bu klte sempati duymayan bir
gzlemcinin krater yzeyine resmedilen trdeki eylemlere scak bak
mamas beklenebilir. Klt taraftarlarnn yapt hareketler dardan
bakanlara gerekten de tuhaf grnm olmaldr.
YUNANISTAN ' DA ANA TANRIA, KLASiK DNEM
159
Yine de hem krater, hem yaznsal anlatmlar, o niyetle olmasa da,

Meter gizemlerinin cokulu ieriini bize iletmektedirler. Resimdeki
kiiler, kendilerini yaptklar ilere youn biimde kaptrmlardr.
Fltler, tefler, dans ve duygular coturan ortam, Pindaros ve Euripi
des'in ok canl bir biimde anlatt, cokuyla kendinden geme ha
lini dorulamaktadr. Bu ortam, Meter kltn tapnclan iin eki
ci klan zellii de aklar: Meter klt birok kiinin (yalnzca antik
Yunanistan' da deil) hissettii bir gereksinimi, yani devletin resmi di
ninin debdebesinden ve kat kurallarndan syrlarak, tannyJa doru
dan iliki kurma arayn karlamaktadr. 33 Hristiyan yazarlarn de
erlendirmelerinin de netletirdii gibi, Meter ge antikiteye dek bu
gereksinimi karlamaya devam edecekti.
Baz kaynaklar, Meter'in insanlar srkledii bu lgnla varan
kendinden geme halinin her zaman dinsel etkinliklerle ilgili olma
dn anlatr. Bu deiik ruh hali korkutucu olabiliyor, insan isteme
se bile bir T]'tpOAT\1t'tO, "Meter'in ele geirdii" bir kii haline gelebi
liyordu.34 Phaidra garip davranlar sergiledii zaman, dads onun
M'tT\P opeicx'nn, Dalarn Anas'nn etkisi altna girip girmediini
merak eder. Ana Tanna'nn egemenliindeki dalara yollanmak,
uygar davran kurallarnn basksndan kurtulmak anlamna geliyor
du. 35 Tanra insan lgnla srkleyebilirdi, nk Tanrlar Ana
s 'nn, "Kutsal Hastalk" saradan sorumlu tanrsal varlklardan biri ol
duuna inanlyordu. Hippokrates incelemesinin yazan unu kayde
der: "Eer bir hasta bas bas barr ya da sa tarafnda kaslmalar olur
sa, [ ifaclar] bunun sorumlusunun Tanrlar Anas olduunu syler
ler. "36 Plutarkhos da, Ana Tanra tarafndan (numaradan) ele gei
rilme olayn anlatan bir anekdotu gnmze ulatrr:
Konumasnn tam ortasnda anszn kendini yere att, sanki transa
girmi gibi bir sre sessizce yattktan sonra ban kaldrd, ban
evirerek, ksk, titrek bir sesle konumaya balad ve sesini gittike
ykseltti; herkesin korkudan donup kaldn grnce pelerinini frlatt,
giysisini para para etti ve onu Ana'nn ele geirdiini haykrarak, yar
37
plak bir halde tiyatronun kaplarndan birine doru kotu.
Bu ahs, Sicilya'daki skntl bir politik durumdan kurtulmak iin

Ana Tanra'nn etkisine girmi rol yapyordu, ama bu durum, o
gnn insanlarnn byle durumlar inandrc bulduu gereini
deitirmiyor.
1 fO
ANA TANRl<,:A'NN lz!NDE
1 lerodotos,
Skythial Anakharsis'in yksn anlaurken, Meter ayin

lerinin canl bir tanmn daha sunmaktadr. Byk bir dnya turun
dan sonra yurduna dnmekte olan Anakharsis, Kyzikos'ta mola verir
ve orallarn Tanrlarn Anas adna kutlad muhteem bir enlikle
karlar. O kadar etkilenir ki, yurdu Skythia'ya sa salim dnd
takdirde, tanraya Kyzikoslularn adetlerine gre adak sunacana
yemin eder. Yurduna dnnce, Skythia'nn ssz bir koruluuna gi
der, kendini kutsal betimlerle donatr, gece boyunca tefine gm gm
vurarak, gereken treni yapar. Skythia kral Saulios olup bitenleri du
yar ve Anakharsis'i okuyla vurup ldrr.38 Bu yknn doruluu
tartmal olmakla birlikte,39 Herodotos'un gece yaplan Meter ayi
ninden, teften ve ayine katlanlarn takt betimlerden sz etnesi,
Yunan dnyasnn tanrann ayinleriyle ilgili dier tanmlarna uyar.40
Herodotos bize Skythia tarihi hakknda birinci azdan bilgi vereme
se bile, Meler kltnn klte dahil olmayanlar zerindeki ekici, ay
n zamanda rktc etkisini hissettiriyor.
Ancak, Ana Tanra'ya kendini kaptrmakla ilgili her olay tatsz
sonulanmyor, bu tr dummlarda artan ruhsal duyarllk ounlukla
iyi sonular getiriyordu. Platon, Meler taraftarlarnn danslarnda bu
duyarllk yoluyla i huzuru bulabildiini kaydetmekte41 ve bu tr
ayinlerin neden olduu ruhsal deiikliklere ilgi duyduu aka
grlmektedir.42 Sokrates, lmnden ksa bir sre nce,
konumalarnn sonunda Kriton'a yle der: "Korybant'larn [Meter
taraftarlar] fltlerinin sesini duymalar kadar net duyar gibiyim [Atina
Yasalar'nn] bana sesleniini. "43 Burada Meter klt, Sokrates'e zorlu
bir krizde yardmc olan tanrsal yol metafomnu sunmaktadr. Meter'in
etkisine girmek, duygularn ifadesini kolaylatrp, duyarll
artrabiliyor, insan mhunu ynlendiriyordu. Yukarda Diogenes'ten
alntlanan para, Meter'in zillerinin akrusnn bilge ve saaluc bir
mzik, croqrlv i.v<pOOv ia'tpov 0 ', ortaya kardn ifade ederek, bunu
aklamaktadr. 44
Bu pasajlardan edindiimiz genel izlenim, Meter'in, Dionysos, Pan
ve Nympha'lar gibi, benliin z olan ruhu dorudan etkileyebilen
bir grup tanrsal varlktan biri olduudur. Meter'le balant kurma
ya niyetli olmayanlar bile hastalk ya da ayin etkisiyle farknda olma
dan birdenbire Meter'in etkisine girebilir ya da insanlar kar uru
na kastl olarak byle bir balant arayna girebilirlerdi. Belli ki, a
irler tarafndan anlatlan ve Ferrara kraterine resmedilen Meter ayin
leri, Sokrates' ten ve sarallardan farkl olarak, tanra tarafndan do-
YUNAN ISTAN'DA ANA TAN RIA, Kt.ASIK DNEM
161
res. 45. Thasos'tan kabartma. ki tapnc ve ni iinde oturan tanra heykeli. M..
5. yzyl ba . J . Paul Getty Mzesi Koleksiyonu, Malibu, California.
rudan ziyaret edilme ayrcaln kazanmam kiilerin bu balanty

kurmas iin tasarlanmt. Bu nedenle, Meter ayinleri katlmclar a
sndan korkutucu deil, kurtarcyd. Vahi ve ilkel olduu sanlan bu
ayinler, buna karn birok Yunanlnn katld , Dionysos, Apollon,
Musa'lar ve Nympha'lar gibi nemli Yunan tanrlarnn kltleriyle de
badaabilen bir dinsel ifade biimiydi.45
Bu tr esrime ayinleri, Yunan Meter kltnn bir ynn oluturu
yordu. Bununla birlikte, byk olaslkla Meter'e yalnzca gizem kl
t araclyla deil, bireysel olarak da tapnlmtr. Baz adak kabart
malar zerinde byle bireysel tapnma sahneleri vardr. Thasos'da
bulunmu olan bir rnekte, sunu niteliindeki gvercinlerle birlikte
niin iindeki tanraya yaklaan iki kadn grlmektedir (res. 45) .
Pire' de bulunan ve M.. 4. yzyla ait olan bir kabartmada (res. 46) ,
tanraya seslenen bir erkek grlr (adak yaztndaki fiil oul kul
lanldna gre, kabartmann zgn halinde en az iki tapnc olma
lyd) . imdi Venedik'te olan M.. 2. yzyl tarihli bir yaptta ise Me
ter'in huzurundaki bir anne ile kz betimlenmitir (res. 60) .46 Bu tip
bireysel adaklar, lke iindeki Meter tapnaklarnn yannda ok sk
bulunan ve doal olarak Yunan dnyasnn her yanna dalan yz
lerce Meter heykelciini ve kabartmay aklyor olsa gerek (res. 40,
4 1 , 47) .
1 ( l
\ N \ TA N K l (,:\ ' N I N 1 1. I N DF
res. 46. Pire'den Meler'e

sunulmu Kuretal ve
Nymphal adak
kabartmas. M.. 4.
yzyl (M. J.
Vermaseren'e gre:
Corpus Cultus Cybelae
Allidisque i l , no 270,
f:tudes Preliminaries aux
Religions Orientales
dans l'Empire Romain
50/2 [ Leiden, 1 982] ;
Jahresheft des
sterreichischen
Archaologischen
Inslituts'a gre, 3 1
[ 1 939] : 54, res. 22.
ve 4. yzyldan gelen eserler, bir kimsenin Meter'e bavurma ih

tiyacnn nedeni hakknda nadiren ipucu verirler, ama baz rnekler
de kiiyi tanraya yakarmaya ynelten nedeni anlayabiliyoruz. 4. yz
y 1 ortalarna tarihlenen ve ocuklar adna, imep 1&v nmicov, Meter' e
sunulmu olan Pire steli bu rneklerden birini oluturmaktadr.47 Ati
na ve Kyme'de bulunan dier adak heykelciklerinde ise Meter taht
zerinde aslanlarla birlikte, ama kucanda bir ocukla kourotrophos
pozunda betimlenmitir.48 Argos' ta bulunan ve belki bir klt heyke
li olan zelllikle arpc bir rnek, doum tanras Eileithyia'nn ta
pnana yerletirilmitir.49 Bu eserler, baz kadnlarn tanraya an
nelerin koruyucusu olarak tapndn belirtmektedir. Bazlar da ba
ka sorunlar iin yardm istemi olabilir. Eskia dnyasnn (imdi
kinden aa kalmayan) inili kl hayat gz nne alndnda,
tanraya sk sk byle bireysel olarak yanalmas akla yakn geliyor
5.
Y U N A N ISTA N'DA A N A TAN RIA, KLAS i K DNEM
1 63
res. 47. Pire'den

Meter naiskosu,
tanraya elik eden
iki kiiyle birlikte.
Atina Milli Arkeoloji
Mzesi'nin izniyle.
ve bu durum, devlet ilerini kayda geirenlerin sradan insanlarn dert

lerini pek nemsemedii dnlrse, ht>m kk Meter adaklarnn
ok sayda olmasna hem de bunlarn anonimliine bir aklama ge
tirebiliyor.
zetle, Meter hem ak hem gizli ayinlerde, hem grupla birlikte
hem bireysel olarak tapnlan ok ynl bir tanrayd. Topluca yap
lan mzikli, dansl esrime ayinleri ile kiisel dilekler ve kran sunu
lar, ayn olayn iki yn, tanrayla aracsz balant kurma araynn
bir yoluydu.
1 64
ANA TANRH,;A ' N IN iZiNDE
Meter Kutsal Alanlar ve Meter'in

Yunan Kent Devletindeki Durumu
Meter iin dzenlenen zel ayinler yannda, tanraya birok Yunan
kentiyle kutsal alannda bulunan kamu tapnaklarnda ve Meter'e
adanm tapnma yerlerinde, yani Metroon'larda da tapnlyordu.
Metroon 'un varl, pek ok insana ak olan, adakl dual, resmi bir
kltn belirtisidir. Tanrann gizem ayinlerinin ve bireylerle olan ki
isel etkileiminin onun toplumsal varlyla nasl karlatrldn
grmek iin, Meter'in bu toplumsal yann da kefedeceiz.
eitli Yunan topluluklarnda Meter klt kurulmasyla ilgili birok
anlatm var elimizde. Ryasnda tanrann ona grnmesi ve planla
nan bir suikast giriimi konusunda onu uyarmas sonucunda, Themis
tokles M.. 464'de Magnesia'da Ana Tanra iin bir klt kurmu. Bu
klt, hayatn kurtaran tanraya bir kran sunusuymu.50 Yine M..
5. yzylda, Pindaros nc Pythia iirinde, evinin yaknnda tanr
a Meter adna bir tapnma yeri kurduunu ve orada tanraya btn
gece meale alaylaryla hora tepilerek tapnldn gumrla bildirir.51
airin tapnma yerinde kutlanan ayinler Meter gizem kltne uygun
dyor, bu da zel bir kurumu akla getiriyor, ama airin dili, bura
nn Meter' e tapnmak isteyen herkese ak olduunu ima ediyor. 52
M.. 5. yzyln sonunda Olympia'daki Zeus kutsal alanna bir Met
roon ina edilmiti. Bu yap kazlarda belirlenmitir, ama Olympia kl
tndeki yeri ve ilevi hala belirsizdir.53 Meter kltnn Olympia'ya
getirilmesi, Meter'in Rhea ile zdeletirilmesiyle ilgili grnyor. Ta
pnakla ayn zamanda ina edilen bir sunan varl burada bir Me
ler /Rhea klt olduunu gsteriyorsa da, tanrann bu kutsal alan
da nasl bir rol oynadna dair pek az fikrimiz var. En nemli antik
kaynamz olan Pausanias, kendi zamannda Metroon 'un Roma im
paratorluk klt iin kullanldn bildirmek dnda, bu yap hak
knda pek bilgi vermiyor.
Atina'daki Meter klt ise farkl bir durum ortaya koyuyor. Meler,
M.. 6. yzyl boyunca Atinallardan kiisel klt sunular almtr, ama
tanrann bir Yunan kentinin merkezinde yer aldn ve o kentin si
yasal ve dinsel yaamndaki nemini aka kantlayan en eski rnek,
M.. 5. yzyl balarnda Atina Agoras'nda ina edilen bir Meter ta
pnadr. Bu ilk kent Metroon'u, Agora'nn bat kanadnda bulunan
ve eski yaynlarda Eski Bouleuterion (Meclis Binas) olarak geen ya
pdr. Bu yapnn M.. 508'de, Kleisthenes'in reformlarnn hemen
YUNANlSTAN'DA ANA TANRIA, KLASiK DNEM
165
ardndan balatlan bir inaat programnn paras olarak planland

aktr54 ve bu durum, kent kltnde Meter'e oktandr yer veril
mi olduu izlenimini uyandrr. lk Metroon, oda oluturan iki i
blml dikdrtgen bir yap olarak restore edilmi olmaldr. Bu ya
p douya, Agora'daki ak alana bakyor, nnde de bir sunak dun
yordu.55 Temelleri daha sonra M.. 1 50'de ina edilen Hellenistik
Metroon'da tekrar kullanlan yapnn kimlii, Pausanias'n anlattk
lar ve "Tanrlar Anasnn Tapna" yazan kiremitlerin bulunuuyla
kesinlemitir.5 6 Bu nedenle 5. yzyl bandaki nclnn de bir Met
roon olmas kesin grnyor.57 O erken Metroon, M.. 480'deki Pers
istilas srasnda Agora'daki dier yaplar gibi yklm, M.. 460 civa
rnda onarlm ve eer daha nce deilse, en aa 5. yzyl sonun
dan itibaren devlet arivlerinin sakland bir depo olarak kullanl
m. 5 8 Yapnn Agora' da yer almas, Meter kltnn Atinallar iin
nemli bir klt olduunu gsterir. M.. 5. yzyln son yarsnda Ago
rakritos'un Meter'in klt heykelini yapmas da bu noktay glendir
mektedir. Demosthenes'in, Atinal prytanis'lerin (belediye meclisi ye
leri) Zeus, Athena, Apollon ve dier tanrlarla birlikte Tanrlar Ana
s'na kurban kesme adetleri olduunu bildirmesi de bunu destekler.59
Kantlar bir btn olarak ele alndnda, Meter'in Atina demokrasi
sinin saygn kltleriyle kaynat grlyor.
Atina Metroon'unun nemi ak olmakla birlikte, Meter kltnn
Atina kent yaamnda byle dikkat ekici bir yer tutmu olmasnn ne
deni pek anlalmyor, antik kaynaklar da buna bir neden gstermi
yor. nemli faktrlerden biri, belki de Meter'in onia'daki gemiiy
di. Tanrann kltnn balangta kara Yunanistan'a Miletos gibi
on kentleri yoluyla ulam olmas, oniallarn ana kenti saylan Ati
na' da yank uyandrm olabilir. 60 Meter tapnaklar, Smyrna ve Ko
lophan gibi on kentlerinde sekin bir yer tutuyor, Metroon buralar
da ayn zamanda ariv binas olarak kullanlyordu. Bu on kent Met
roon'lar hakkndaki kantlar M.. 4. yzyl ve sonrasna aittir, ama
bu yaplar belki daha nce de vard . 6 1 Ayrca, erken Meter kltnn
poplist karakterinin -ok saydaki bireysel adak sunusu bunu gste
riyor- Meter'i Atina demokrasisi iin cazip bir tanra haline getirmi
olmas mmkn. Bir baka neden de, Meter'in Atina kentinin nem
li tanrasyla, yine bir ana tanra olan Demeter'le yaknl olabilir.
Atina Metroon'unun nemi ve Metroon'un Atina demokrasisinde
ki rol gz nne alndnda, Atina Metroon'unun kuruluunu kay
deden baz antik kaynaklarn bu kurulua ve Meter tapmna yaygn
1 hh
ANA TANlll<,:A'NN lzlNUE
hir diren gsterildiini anlatmas ok artc grnyor. Aiskhi

nt's'in Ktf'siphon aleyhindeki sylevinin yorumcusundan rendii
mize gre, bu gr M. 4. yzyla uzanabiliyor. Pasajda, Atinallann
llouleuterion'un bir blmn "o Phrygial adam" yznden Rhea
kutsal alan haline getirdikleri kaydedilmitir: epo 'tou BouA.emrpi
ou inoircrav oi 'A0va'io 'to Mr'tpcpov, Ecr'ttv iepov 'tll 'Pfo, a 'tv

a'tiav icevou 'tOU <l>puy6. Yorumcu, Philippics balkl bir yapt kay
nak gstermektedir. Bu yaptn yazar belli olmamakla birlikte, M..

4. yzyln ikinci yarsnda balayan Makedonya kart yaznn bir par
as olduu kesin. 62 "O Phrygial adam" ve Metroon 'un kunluunda
ki rolyle ilgili en eski yk epeyce sonra, M.S. 4. yzylda Roma im
paratorn lulianus'un Sylevldinde ortaya kar. Bu tarihten sonra bu
olay Bizansl szlk yazarlarnn yaptlarnda anlatlr ve en zengin an
latm, M.S. 9. yzylda yazan Photios'un yaptlarnda bulunur.63 Pho
tios'un anlattklar lulianus'un anlattklaryla badamaktadr, ama
daha ayrntldr:
rtpay'.ptTJ. E'AfJoov n d Tiv 'Atnciv ('.Et ta yuvatKa t1l rtpt tcv 0Ewv,
c> EKEtvoi qacrv. oi E 'A0rvatot anfrmvav a'.tov E13M-ovtE Ei j3clpa0pov
E1tt KEq>aA.fv. A.otou E yEvoivou EAaj3ov xprcrov iA.acracr0at tOV
m:qovruivov. Kat ta 'tOUtO <j>Korcrav Poukurfpov, Ev <! avciA.ov tOV
T)tpay'.ptTJv. Kat nEpuppattovtE a'.tov Ka0tipcooav t1l rtpt tcv 0E&v
avacrrfcravtE Kat avptavta tol T)tpay'.ptou. 'qpwvto E tep tpX> apxEiq:
Kat vocxpvAaKEiq:, Kmaxc00avtE cat to 13<ipa0pov.
metragyrtes: Kimileri der ki, adamn biri Attika'ya geldi ve kadnlar Tanr
lar Anas 'nn gizemlerine soktu. Atinallar onu ba aa bir ukura ata
rak ldrdler. Veba salgn ba gsterdiinde, bir bilici ldrlen ada
mn ruhunu yattrmalarn syledi. Bu yzden, metragyrtes'i ldrdkle
ri yerde Bouleuterion 'u ina ettiler. evresini bir itle evirerek onu
Tanrlar Anas'na adadlar ve metragyrtes'in heykelini diktiler. Metroon'u
ariv ve yasal belge deposu olarak kullandlar, ukurn da doldurdular.
Aristhophanes'in Plutos'u zerinde alan bir yorumcu da ayn

eyi aktarmakla birlikte, rahibin ldrlmesiyle ilgili baka bir ak
lama yapmaktadr: 'tov <l>puya tov til Mrtpo (veaA.ov w erv6ta
ine npoe.A.eyev 'tt epxem f Mfrrr p Ei 'tv Eml;ftrcrv til K6pr (On
lar [Atinallar] Meter'in Phrygialsn [ ukura] attlar, nk adam
Ana'nn Kore'yi aramaya geldiini ifa edince, ona deli gzyle bak-
mlard) . 64
YUNAN ISTA N 'DA ANA TANRIA, K LASiK DNEM
1 67
Bu ykde birtakm belirsizlikler vardr. Bunlarn ou modern kay

naklarda geni apta tartlm, ancak ortak bir gre varlamam
tr. 65 yknn tarihsel gereklii balbana bir sorundur. Kimileri,
bu yknn metragyrles'in idamn aslna uygun olarak anlattn, do
laysyla olayn M.. 5. yzyl banda Agora'da ina edilen ilk Metro
on'la balantl olmas gerektii kansna varmtr.66 Kimileri de Pho
tios'un yksnde sz geen vebann M.. 430 ylnda Peloponne
sos Sava'nn balangcndaki veba salgn olmas gerektiini savun
mutur.67 Ortaya atlan bu tarihlerden hibiri kantlarla uyumaz.
M.. 5. yzyl banda Meter'in bir on tanras olduunu zaten bi
reysel adaklardan biliyorduk, yleyse tanrann kentte halka ak bir
yeri olmas artc deil. Bu durumda, 5. yzyl sonlarndaki kuru
lu tarihi bir anlam ifade etmiyor, nk zaten yerleik durumda olan
bir klt "kurulamaz". stelik, yeni bir tanrya ya da klte direnme or
tam, yeni tanrlara ak olan ve bunlar kendine uyduran oktanrc
sisteme aykr grnyor.68 Bu durum zellikle Atina'daki sosyal or
tamla badamyor, nk bize sylendiine gre Atinallar dardan
gelen o kadar ok klte kucak amlar ki, komedi airlerinin alay ko
nusu olmulard. 69
znde tarihsel gereklik bulunduunu dndrten baz ayrnt
lar olmasayd, metragyrles'in lm yksn bir kenara atmaya ikna
olurduk.70 Bu ayrntlardan biri, Bouleuterion ile Metroon arasnda
ki yakn ilikidir. Bir bakas, Ana Tanra'nn rahibinin iine atld
ukurdan, barathron' dan sz edilmesidir ki, kaynaklarn bu olay
kaydettii dnemde oktan terk edilmi olsa da, bunun 5. ve 4. yz
yllarda Atina'da kullanlan bir lm cezas yntemi olduu doru
dur.71 Dier taraftan, bu yknn bu kadar ge tarihli kaynaklarda
ortaya kmas, tekrarlana tekrarlana deien anlatmlardan ve Tan
rlar Anas 'nn deien durumuna gre tercme edildii kukusu
uyandryor insanda. Ayrca, Aiskhines yorumcusunun Metroon 'un
douuna sebep olduunu syledii "o Phrygial adam" kimlii de ak
lmz kartryor, nk bu durum Meter'in yabanc kkenlerini, do
laysyla Atina Agoras' ndaki tapnann aykrln vurguluyor.
ncelikle u metragyrtes'lerin kim olduklarn incelememiz gere
kiyor. Bu terim iki Yunanca szckten, Mfnc. Ana, ve toplamak an
lamna gelen clyUP'tTJ fiilinden alnan ayEtpElV, toplayc szcklerin
den tretilmitir; demek ki, metragy1tes "Ana iin toplayan"dr. Szck,
evrede dolaarak klt iin (herhalde kendisi iin de) sadaka topla
yan bir Meter rahibini ifade ediyordu. Szcn anld en eski par-
1 68
AN\ T\N IU<,:A' N I N iZiNDi'.
4. yzyln komedi airi Antiphanes' e aittir. Burada 11etragy1tes ak

a alay konusu edilmitir.72 Aristoteles ise, metragyrles'le, erefli bir
dinsel grevi olan dadouchos'u, yani meale taycsn karlatrarak,
11etragJ7tes'i cho, erefsiz biri olarak tanmlamtr.73 Athenaios, Syra
kusal Dionysios'u anlatrken, eski Sicilya tirannn mrnn son gn
lerini bir metragy1tes olarak geirdiini ifade ederek, onun ne kadar
alaldn belirtmitir. 74 Genel grnm, Yunan toplumundan d
lanan, saygn insanlarn kendisiyle iliki kurmadi kt hretli bi
ri.75 Atina Metroon'u gibi nemli bir kamu tapnana toplumun yz
karas olan metragy1tes'in heykelinin dikilmesi tutarl grnmyor, do
laysyla bu noktann birok bilim adamn rahatsz etmesi doal.
te bu nedenle, metragy1tes yksnn Atina' da Phrygial Ana Tanra
kltne gsterilen direnie ilikin etkin bir gelenei kaydettii dn
cesine arlk veriliyor. 76
Farkl bir yaklam bu karkl zmeye yardmc olabilir. yky
tarihsel gereklik asndan yonmlamay bir kenara brakmak, bunu
zellikle Klasik a Atina'sn yanstan, tannm bir sylence tr ola
rak grmemize olanak verir. Bu sylence trnn ana hatlar bellidir:
Kente bir yabanc gelir, halkn bir grubunu, kadnlar yeni bir tanr
nn dinine dndrr. Toplum buna sert tepki gstererek yabancy l
drr, bunun zerine tanr salgn bir hastalk yayarak (ya da baka bir
ktlkle karlk vererek) intikam alr. O zaman toplum tanrnn g
cn kabul ederek ona byk sayg gsterir. Roma'daki Magna Mater
kltyle balantl en az bir anekdotla arasnda birok benzerlikler bu
lunan tipik bir direni sylencesi kalbdr bu.77 Sylencenin ilevi ra
hibi knamak deil, tanr ya da tanray vmektir. Sylencedeki dire
ni kavram ise, tanrnn kendi otoritesine kar koyanlarn hepsinin
hakkndan gelebileceini gsteren ve tanrnn gcn vurgulamaya
yarayan bir motiftir. nsanlar yeni bir tanrnn dinine dndren met
rag;yrtes yks, Hristiyanlk dahil, birok dinde rastlanan bir ykdr.
Yeni dine direni, Yunan paganizminin deiken yapsndan ok, K
k Asya'y dolaarak kadnlar arasnda kazand taraftarlara din de
itirten ve bu yzden zindana atlan78 Aziz Paulus'u anmsatr. Kay
naklarmzn ge tarihli olduunu dnnce, bunlarn Hristiyanl
n yaylndan etkilenip etkilenmediini merak ediyomz. Ayrca, tan
in rahibini saymayan insanlarn cezalandrlmas iin veba salgn
nn. kullanlmas, Homeros'un lyada's kadar eski bir yk motifidir.79
Ancak bu yknn, Agorakritos'un yapt Meter klt heykeline za
man asndan ok yakn olan bir yaptla, Euripides'in Bakkhalar'yla,
<,:a,
YUNANISTAN'DA ANA TANRIA, KLASiK DNEM
169
iyi bilinen bir paralellii vardr. Bu oyunda da kente bir yabanc ge

lir ve kadnlar kendi gizem dinine sokar. Egemen erkek figr (Pent
heus) onu durdurmaya alr, hatta zindana atar ve tanrnn buna
tepkisi sert olur. Yeni tanr toplumu cezalandrarak zorla kendini ka
bul ettirmeye kalkr. Bakkhalarn al korosunda hem Meter hem
Dionysos iin yaplan esrime ayinlerinin i ie olmas, bu paralellii
daha da arpc klar. Bakkhalarda, rahip ile yeni tanrnn ayn kii
oluu, bilinen sylence modelini bozmu olsa da, olaylar dizisi ve me
saj, Photios'un metragyrtes yksne ok benziyor. Bakkhalarn gerek
bir tarihsel olay aktardn savunan tek tk kii oldu. 80 Oysa, tanr
nn yceliini gstermek ve onun esrime ayinlerini topluma kabul et
tirmekti ama.
Aristhophanes yommcusunun dier aklamas, metragy1tes yks
n Atina erevesine oturtmaya yardmc olabilir. Buna gre, met
ragyrtes Ana Tanra'nn Kore'yi aramaya geldiini ifa ettii iin l
drlmt. Burada ima edilen, metragy1tes'in sylenmemesi gereken
gizleri aklayarak, Eleusis Gizemleri'ne saygszlk etmesi olabilir; bu
da lmle cezalandrlabilecek bir eylemdi.81 Bu aklama, Meter'in
Demeter'le zdeletirilmesinden dolay gvenilirlik kazanyor. M..
41 5'de Alkibiades'in Eleusis Gizemleri'ne saygszlk etmekle sulan
mas, olay belli bir tarih erevesine oturtur. Sicilya yenilgisiyle ba
lan ts nedeniyle toplumda byk ilgi uyandran bu olay, Gizemler'e
saygszlk edenlerin ar biimde cezalandrlmasnn tek rnei de
ildir. 82 Zamanlamas, Meter kltnn yirmi be yl gibi bir zaman
dilimi iinde (M.. 430-405 dolaylarnda) yaratlan dokuz oyunda rol
oynayarak, Meter'in Atina sahnesinde sivrildii dneme uygun d
yor. 83 M.. 4 1 2 'de yazlm olan Euripides'in Helene'si zellikle dik
kate alnmas gereken bir rnektir, nk bu oyunda Phrygial Ana
Tanra, Demeter'le iyice btnletirilmitir. 84
Bu noktada, metragyrtes efsanesinin Atina' daki Metroon 'un nemi
ni aklamak iin uydurulan bir yk m olduuna, yoksa bunun top
lumun belleinde kalan yaygn bir direni sylencesi olarak, o gn
lerde bir metragyrtes'in Eleusis Gizemleri'ne saygszlk etme suun
dan idam edilmesiyle mi canlandna karar vermek zor. Bununla
birlikte, yk, tarihsel ereve asndan kltn kurulu tarihinden
ok, M.. 5. yzyl sonu ve 4. yzyl banda Meter kltne gsteri
len tepkiyi belirtiyor. Bu dnemde metragy1tes, Doulu aalk bar
barlarn simgesi haline gelmiti. 85 ren barbar rahiplerin hizmet
ettii bir tanrann nemli bir konumda oluu, iki kuak ncesinde
1 70
ANA TANIW,:A 'NIN l:t.INllE
gerek duyulmayan trden bir aklama gerektirecekti, metragytes y

kiisii de bu grevi yapt.
Atina Metroon'unun kurulu efsanesi, olayn tarihsel boyutunun
tesinde ilgin konular ortaya atyor. Efsanenin Meler kltnn ge
lii hakknda verdii izlenim, Ana Tanra'nn Phrygial rahibinin Ati
na'ya yeni, tehlikeli, hatta korkutucu bir ey getirmi olduudur. Ne
var ki, Metroon'un merkezi yeri, muhteem klt heykeli ve civardaki
adak sunularnn bolluu, ilk bakta bu olumsuz kany destekler gi
bi grnmyor. Yine de, metragyrtes efsanesi, 5. yzyl sonunda Meter
kltnn olumsuz bir nitelie sahip olduu izlenimi yaratan birka
faktrden biridir. Bakkhala)n tyler rperten sonu, Meter'in tefleri
nin katksyla takn duygularn serbeste da vurulduu, esriklik ie
ren dinsel trenlerden duyulan huzursuzluu canl bir biimde anla
tr. Menandros'un 4. yzyl sonlarna ait bir oyunu olan Rahibe' de ka
dnlarn zillerin alnd batan karc ayinlerden uzak tutulmaya
alldn okuyoruz.86 M.. 4. yzylda Sabazios'un (bir Phrygia
tanrs olduu sanlr) bir rahibesinin dava edilmesi, Atinallarn
Phrygia'ya zg dinsel trenleri tehlikeli bulduunu vurgular.87
Bu olumsuz yarglar, Yunanllarn sadece Doulu kltlere deil, ge
nel olarak Doululara, zellikle de Phrygiallara kar olumsuz bir tu
tum iinde olduklarn yanstmaktadr.88 Pek ok Yunanl teden be
ri Phrygiallar hor grm ve onlara kle gzyle bakmt, 89 fakat
bu kiisel tutum M.. 5. yzyln ikinci yarsnda neredeyse kamu ide
olojisi durumuna eriti. Yunanllarn en az M.. 8. yzyldan beri s
rekli ilikide olduu tarihsel bir halk olan Phrygiallar, efsanevi Tro
yallarla kartrlr hale geldi ve Aiskhylos tragedya sahnesinde iki hal
k edeer olarak tantt.90 Bylece Phrygiallar Yunanllarn ezeli d
manlaryla zdeletirilmi oldular. 5. y.zylda Troyallar Doulu bar
barlarn simgesi haline geldiler. Yunan tragedyas9 ile Yunan vazo re
simlerinde92 Troyallarla Persler arasnda kurulan benzerlikler bu du
rumu tevik etti. Bunun sonucunda, Yunanllarn, zellikle Atina'nn
bamszln tehdit eden Dou'nun simgesi olan Perslerin yerine
dolayl olarak Phrygiallar geti.
Phrygia kkenli bir tanra olan Meter'in bu koullar altnda sade
ce Atina Agoras' nda deil, Atina' nn demokrasi ve bamszln sim
geleyen bir kurum olan Bouleuterion'da da itibar kazanmas en azn
dan bir eliki, hatta Atinallar iin bir utan kayna olarak grlm
olabilir. Ana Tanra tapmnn szde vahi ynlerini toplumca dla
nan kiilerin ve yabanc rahiplerin katld ayinler olarak damgala-
YUNANISTAN 'DA ANA TANRIA, KLASi K DNEM
171
mak da, belki bu utanc ortadan kaldrmann bir yoluydu.93 Grece

imiz gibi, bu yaklamn yanklar Atina snrlarn am ve Meter
klt hakknda ge antikaa dek yaayacak eletirel bir yarg olutur
mutur.
Yunan Panteonunda Meter'in Yeri
Yunan Meter'inin sadece Anadolulu bir ncln deil, ayn zaman

da Hellen ya da Hellen ncesi bir Ana Tanra'nn niteliklerini kii
liinde toplayan, Yunanllatrlm bir tanra olduu oktandr ka
bul edilmiti.94 Klasik a tanras, hem tanrn,:ann Phrygia'daki klt
ad Matar'dan olduu gibi aktarlm olarak Mfnp, Meter, yani Ana,
hem de Mfnp 0trov, yani Tanrlarn -Olympos panteonundakilerin
Anas idi. Bu ifte kimlik, Anadolu'nun Ana Tanras'nn Yunan ya
zn ve klt geleneinde Yunanllarn dier ana tanralaryla birle
tirilmesine neden oldu. Bu ana tanralarn her biri, hem Yunan hem
Roma anlay dahilinde, onun kiilik ve kimliine katkda bulunacak
t. Tanrlar Anas olarak Gaia (Toprak) ile, daha ok da Kronos'un
kars ve ilk alt Olympos tanrsnn anas olan Rhea ile zdeletiril
miti. Meter, yani Ana Tanra olarak, fedakar analn simgesi olan
Yunan tanras Demeter'le birletirilmiti. Tam bir birleme asla ol
mad ve Klasik dnemde Meter'in temel niteliklerini biimlendiren
tanralar ayr varlklar olarak kabul edilerek, genellikle bunlara by
le seslenildi. Ancak, Meter'in kiiliinin kendine zg nitelikleri ar
tk belirgin de deildi. Meter'in Gaia, Rhea, Demeter gibi tanralar
la kaynatrlmas, yalnzca Yunanllatrlma ileminin ne kadar ge
ni apl olduunu ve Anadolulu Ana Tanra' nn kiiliinin Yunan
l benzerlerini ne kadar etkilediini vurgulamaktadr.95
Meter'in kimliinin bir yn Toprak Analk idi. Toprak, Yunanca
ff ya da fa'ia, btn canllarn Ana's, Hesiodos'un Theogonia'snda
zaten gl bir fgrd.96 O sadece topran bereketinin simgesi de
il, ayn zamanda tanr veya insan, btn varlklar yaratand Hesi
odos'un iirinde. rr Mf'tTJP nav'tWV, her eyin Toprak Anas'na sesle
nen M.. 6. yzyl tarihli Homerik vg, tanrann tarmsal cmert
liini vurgularken, ona 0trov Mf'tTJp, Tanrlarn Anas diye seslenir.97
Atinal Solon, ona sonradan Meter Kybele'ye ve Olymposlularn ana
s Rhea'ya yaktrlan klt unvanlaryla, "Kara Toprak, Olymposlula
rn Byk Ana's " diyerek seslenmitir.98 Meter'le Gaia arasndaki bu
zdelii, M.. 4. yzylda, Meter'i Yunan klt geleneindeki btn
ana tanralarla eit olarak tanmlayan Derveni Papirs akla ka-
1 72
v11t11nr. fil f: ml. MT11 P cat 'Pfo cat "Hpr il a'.-rl (Toprak ve Meter
ve Rhea ve Hera ayn eydir) .99 Bununla birlikte, Toprak Ana Yunan
llar iin olduka soyut bir kavramm gibi grnyor. Toprak Ana
Yunan sanatnda ok ender betimlenmi ve ounlukla topraktan
kan olgun bir kadn olarak gsterilmitir. 100 Tef tayan aslanl tanr
a o deildi.
Titan Kronos'un kars Rhea daha somut bir figr olup, Hesiodos'un
Theogonia'snda onun da nemli bir yeri vardr. Hesiodos'un anlatt
, Rhea'nn alt tanrsal ocuunun doumu, Yunan mitolojisinin
klasik yklerinden biri olmutur: Kronos her ocuunu doar do
maz yutmaktadr. Onun bu davranna fkelenen Rhea sonuncu o
cuu Zeus'u Girit adasna karr ve yutmas iin kocasna bir ta ve
rir. 101 Bu yknn daha ge tarihli versiyonlarnda, Girit'te ocuk Ze
us'a Kureta'lar denilen bir gmp gencin bakt kaydedilmitir. Kure
tai, Yunanca kuros, yani gen erkek szcnden tretilmi bir terim
dir. 102 Kureta'lar, babas Zeus'un varlndan haberdar olmasn diye,
kalkanlarn birbirine vurarak kardklar grltyle bebein lk
larn bastrrlarm.
Bu yknn baz ynlerinin Meter Kybele'nin kimlii zerinde ka
lc bir etkisi olacakt. M.. 6 yzyln ortasnda Yunanl ozan Hippo
nax Anadolulu Ana Tanra Kybele'yi tanrlarn anas Rhea ile birle
tirdi.103 Bu birleme, M.. 5. yzylda Meter klt figrne hem Kybe
le hem Rhea diye seslenme noktasna vard. Tragedyada Kybele ile
Rhea'nn her ikisi de tef kullanyordu ve meskenleri dalard.104 Eu
ripides, Bakkha'lar'da coturucu mzii ve insan kendinden geiren
danslar aka tanrann Phryg kkenlerine dayandrmasna karn,
bir baka yapt olan Cretans'da bu tr ayinleri da Da ve Girit'le il
gili gsterir. 105 5. yzyl airi Telestes Tanrlarn Anas 'm Rhea ile bir
tutmu,106 4. yzyln Derveni Papirs'nde Rhea ile Meter'in, Gaia
ile olduu gibi, bir ve ayn olduu sylenmitir. Yukarda tartlan
Aiskhines yornmcusunun Rhea'nn Atina'daki tapnandan (yani Ati
na Metroon 'u) ve Phrygial rahibinden sz etmesi, 107 Rhea ile Phrygi
al Ana Tanra'nn ayn tanra olarak grldn gsterir.
Bu iki tanrann birletirilmesinin birka nedeni var gibi grn
yor. Rhea da Phrygial Ana Tanra gibi bir ana tanra olduuna g
re, yabanc tanray yerli Tanrlar Anas ile zdeletirmek, yabanc
tanray Yunan panteonunun iinde eritmenin bir yoluydu. Bu bir
leme, Phrygial tanraya daha net bir tanm kazandrd. O her za
man Meter, yani Ana idi, ama kimin anas olduuna dair fazla bir ipu-
YUNANISTA N ' DA ANA TANRIA, KLASiK DNEM

cu
1 73
yoktu. Rhea ile zdeletirilmesi, onu kesin olarak Tanrlarn Ana

s yapt. Yanl bir etimolojiye yol aan isim benzerliinin de bu birle
meye katks olabilir: Yunanllar Yunanca Kybele adnn "da" anlam
na gelen Phrygce szckten trediini besbelli biliyorlard; bylece
Phrygial tanra Matar Kubileya, yani Dalarn Anas, Yunan dilinde
Mf'tT\P opEicx, Dalarn Anas oldu.1os Yunancadaki opEicx, oreia szc
nn (anlam bakmndan ilgisiz olsa da) ses bakmndan Rhea'ya ya
kn olmas, iki tanrann zdeletirilmesini daha da kolaylatrd.
nc bir faktr, Zeus'un douu yksn saymzsak, Rhea'nn
Yunan panteonunda olduka renksiz bir kiilik olmas, etkili bir yerel
kltnn ya da onun denetledii belli bir etkinliin bulunmay ola
bilir. Rhea, grsel ikonografisinin ve atriblerinin Phrygial Kybele'den
kopya edildii belli olan dneme, yani M.. 4. yzyla dek Yunan sa
natnda grlmez. 109 te bu yzden Phrygial Ana Tanra oturmu
bir betimleme geleneini ya da yerel bir klt yerinden etmeksizin
Rhea'nn adn ve onun Yunan panteonundaki yerini alabilmitir. Me
ler kltyle ilgili bir yer ad benzerlii de zmsenmesini kolaylatr
mtr: Zeus/Rhea kltnn yeri Girit'teki da Da, Phrygial Ana
Tanra'nn evi ise kuzeybat Anadolu'daki da Da idi . 1 10
Bununla birlikte, Rhea ile Phrygial Ana Tanra kaynamasnn ya
banc tanrayla uzlamaktan daha anlaml ve kalc baka bir sonucu
vard: Bu kaynamann Meter kltndeki vahi mzii ve takn dav
ranlar aklamak iin kullanlmas. Grne baklrsa, bunun ne
deni Zeus'la Rhea'nn Girit balantsnda yatyor. Tpk Girit'te be
bek Zeus'a bakan Kureta'larn ark syleyip dans ederek kalkanlar
n birbirine vurmas gibi, Rhea/Meter taraftarlar da ayinler srasn
da ark syleyip dans ederek, kulak trmalayc yaygaralar kopartarak
tanrann olu Zeus'un hizmetindeki Kureta'lar taklit ederlerdi. Bu
mitolojik neden, baz Klasik a yazarlar tarafndan gmbrtl m
ziin, takn davranlarn ve iddetli duygularn da vurulmasnn
gerekesi olarak kullanlmtr. Daha nce de grdmz gibi, bun
lar Yunan dnyasndaki Meter kltnn zellikleriydi. 1 1 1
Meter'in Girit ve Phrygia kkenlerinin birbirine karmasnda Ku
reta'larn da pay vardr, nk bunlar yine Meter taraftar olan bir
baka delikanl grubuyla, esrik bir halde dans edip mzik yapan ve
Phrygia kkenli olduklar sylenen Korybant'larla bir tutulmutur.1 12
Euripides, Rhea/Kybele'nin hizmetkarlar iin her iki terimi de kul
lanarak, 1 13 bu esriklik esinin her iki gruba da balanabileceini
ima eder. Diodoros, Meter gizemlerinin Phrygia'daki da Da'ndan
1 74 ANA TAN H.IA'NIN iZiNDE
geldiini, ama Girit'e dal Daktyl'ler tarafndan getirildiini syleye

rek, iki taraf da onaylar. 1 1 4 Strabo, Rhea/Meter'in mitolojik taraftar
larn farkl bir biimde dzenlemeyi denemi, ortak kken deil, m
zik ve dans ieren ortak ayinler nedeniyle gruplandrmtr. 1 1 5 Bu ya
r tanr ordusu, Yunanistan'n Klasik anda Kybele ile Rhea arasn
daki farkllklar zmeye alanlar aydnlatmaktan ok kafalarn
karurmaktadr. Gerekten de Kybele ve Rhea'nn hizmetindeki fark
l gruplarn rten kimlikleri, iki ana tanrann byle bir ayrma ola
nak vermeyecek kadar btnlemi olduunu gstermektedir.
Btn bu figrleri, tanralar ve yar tanrlar birbirine balayan
deimez halkalardan biri, bunlarn esrime ayinleriyle ilikisidir. Bu
durum, daha nce szn etmi olduumuz, Pire' de bulunan ve Tan
rlarn Ana'sna yaklaan bir adam gsteren M.. 4. yzyl tarihli
adak kabartmasndan bellidir ( res. 46) 1 1 6 Adamn bann zerinde
Nympha'y ve silahl delikanly, Kureta'lar tayan bulutum
su bir cisim vardr. Bulut zerinde gezen figrlerin varl, adak ya
pan kiinin rya yoluyla tanrayla balanu kurduunu ve Nympha'lar
la Kureta'larn ryadaki balant kaynaklar olarak tanrann mesa
jn taraftar olan insanlara ilettiklerini belirtiyor. 1 17 Rhea'nn yar
tanrlar, taraftarlar olan insanlarn buna benzer bir rya haline gir
mesine ve tanrayla yalnz balarna balant kurmasna yarayan ba
ka bir model sunuyorlard. Belli ki M.. 5. yzylda (daha nce de
ilse eer) , Rhea'nn yks ve Zeus'un douu, dinsel esrikliin ba
ka bir biimini anlatyordu. Rhea ile Asyal Kybele balangta iki ay
r figr olabilirdi, ama sonunda ayn dinsel fenomeni esinleyen iki
simge oldular.
Asyal Kybele ile Giritli Rhea kaynamasndaki bir baka ilgin nok
ta, arkeolojik bulgularn Meter'in esrime ayinlerinin balangta Gi
rit'te yaplm olabileceine iaret etmesidir. Tef, Yunan sanatnda ilk
kez M.. 8. yzylda Girit'te, tun bir diskin zerine resmedilmi ola
rak karmza kar. Bir adak sunusu olan tun disk, Zeus'un da Da
'ndaki bir maara tapnanda bulunmutur. Bu maaradaki adak
sunular arasnda bronz kalkanlar da vardr. 1 1 8 Antik a' da Zeus'un
doumu Girit'teki eitli maaralara yaktrlyordu. Girit' teki baz
buluntu yerlerinden kan tun kalkanlar ve belki de ziller olan tun
diskler, oralarda cokulu tapnma trenleri yapldn dndr
yor. 1 1 9 M.. 8. ve 7. yzyllara tarihlenen bu eyalar, dinsel esrime
nin, Rhea'nn Kybele'yle birletirilmesinden epeyce nce eski Rhea
kltnn bir paras olduunu gsterir. Her ikisi de ana kiiliinde
_
YUNAN1STAN ' DA ANA TANRIA, KLASiK DNEM
1 75
canlandrlan tanralar olan Rhea ile Phrygial Matar birbiriyle kay

nanca, tiz sesli mzik ve dans yoluyla ifade edilen dinsel coku e
si, Yunan Rhea kltnden Phrygia tanras Kybele'nin karma klt
ne geti, Kybele de MfTTJp 0rcv olarak Rhea'nn yerini ald. Bu birle
me, Meter'in esrime ayinlerinin simgesi olan tefi edindii dnemde,
yani M.. 6. yzyln ikinci yarsnda gereklemi olabilir.
Meter kltnn, Yunanllarn Ana Tanra tanmna ilgin bir bo
yut katan, Girit'ten tremi olabilecek bir baka yn daha var. Me
ter' e sadece dinsel esrimeyle ilgili olduu iin deil, ayn zamanda se
vecenlii ve yararl nitelikleri yznden deer verildiine dikkat et
tim. Diodoros, Sicilya' da bulunan Engyion kentindeki Analar (oul)
kltyle ilgili ilgin bilgiler kaydetmitir. Girit'ten gelenlerin yerle
tii tahmin edilen bu kentin Analar'a adanm nemli bir tapnma
yeri varm ve burada Girit'te Zeus'u babas Kronos' tan kurtaran tan
ralar onurlandrlyormu. Bu tanralar ve onlarn yardmclar olan
Kureta'lar, ayn zamanda insanlara madencilik, hayvanlar evcilletir
me, avlanma teknikleri, politik ve sosyal uyum gibi faydal beceriler
rettikleri iin sayg gryorlarm. Eitim, gizem ayinlerinde ger
ekletiriliyormu.1 20 Bu rivayet, Sicilya' da varolan ve blgeye Yunan
llarn yerlemesinden sonra Yunan mitolojisi kapsamna alnan yer
li bir Meter kltn yanstmakta olabilir. Diodoros'un anlattklar,
Meter'in sevecen yann ve yararl etkinliklerle badatrlm olabi
leceini dorulamaktadr. Dolaysyla, Kureta'lar da kiinin Meter'le
iliki kurduu ayinlerde araclk grevi yaparak, bu yararl etkinlikle
re yardmc olurlard.
Phrygial Ana Tanra'nn Tanrlarn Anas Rhea ile zdelemesi,
bu iki tanrann klt simgelerinin ve dinsel trenlerinin kaynama
s, yabanc tanray Yunan tanrasna dntrme ileminin bir r
neini oluturur. Phrygial Ana Tanra'nn Yunan tanras Deme
ter'le birlemesinin sonucunda ise ok farkl bir durum ortaya km
tr. Buradaki durum, iki kltn harmanlanmas deil, iki tanrann
klt kimliklerinin ayr tutularak, bir tanrann simge ve dinsel tren
lerini dierine uyarlanmasyd.1 2 1 Greceimiz gibi, simgeler her iki
yoldan da aktarlabildi.
Sicilya'nn Gela kentinde M.. 6. yzyldan kalma bir kutsal alan
da bulunan ve tanray kucanda bir aslanla tahtta oturur durum
da, yani standart Meter ikonografisinde gsteren Demeter adak hey
kelcii, en aa 6. yzyln sonlarndan beri Meter'in Demeter'le kay
natn ortaya koyar. 1 22 Bu ortak simge kullanm 5. ve 4. yzyllar-
1 76
ANA TANRH.,;A'NJN iZiNDE
da artt. Pindaros Demeter'e nlayan ziller tayan tanra diye sesle

nirken, Meter imgesinden yararlanr, M.. 5. yzyl airi Melanippi
des de ikisinin ayn tanra sayldn gayet ak bir biimde bildirir:
MeNvm[ti]r f. Llfl'tp[cx mi] Mr'tipcx 8e&v q[r]ow iev imi px[Etv]
(Melanippides der ki, Demeter'le Tanrlarn Anas birdir. ) 123 Derve

ni Papirs, Demeter'in ff M'tflp adn aldn, nk iki tanra
nn bir karm olduunu bildirerek, ayn eyi iddia eder.124
Grne gre, bu birleme zellikle Atina ve Attika'da gl ol
mu. Atina Agoras'ndaki Metroon'un civarnda Demeler ayinlerin
de kullanlanlara benzer kaplarn bulunmas, bir klt birlemesini ak
la getirmekte.125 M.. 6. yzyda ait siyah figrl bir Attika kab by
le bir birlemeyi daha da belirginletiriyor. Bu kabn zerinde, bu
day baa tutan Kore ile Demeler bir aslanla birlikte betimlenmi
tir. 12 6 Bir baka nemli kant da, Atina Metroonu'nun yannda yer
alan ve Eleusis'in iki tanrasna adanan bir sunaktr. 127 Eleusis kut
sal alannda bulunan tahta oturmu Meter heykelcikleri, etkilenme
nin karlkl olduunu gstermektedir. 12 8 Bu birleme nemli bir ta
pnakla, Agrai'daki Metroon'la resmiletirilmiti. Atina'daki Ilissos Ir
ma yaknndaki bu tapnak, Eleusis Gizemleri'ne katlma trenleri
nin ilk aamas olan Kk Gizemler'in kutland yerdi.129 Klt bir
lemesi yazna da yansm, rnein Euripides'in Hel.ene adl yaptnn
nc korosunda iki tanra birlemitir. Burada opdcx M'tflP 0e&v,
Tanrlarn Da Anas, cpo'tcxNx p6tcx, n n nlayan alparalar ve
crmivcx, aslanlarn ektii Phrygia arabas ile yeryzn dolaarak k
zn arar. 1 30 Demeter'in Persephone'yi arayn anlatan klasik yk,
szde-Phryg motifleriyle donatlmtr.
Birok bilim adam, Demeter'le Meter'in simgelerinin byle birbi
rine karmasnn doal ilevlerin uyumu olduunu yadsyarak, bunu
Yunanllarn, zellikle Atinallarn, Phrygia tanrasnn dinsel tren
lerindeki vahi yanlar "ehliletirmek" ve bunlar toplumca kabul (ve
kontrol) edilebilir klt uygulamalarna dntrmek yolundaki bi
linli abas olarak grmeyi yelemitir. 1 3 1 Ancak bu grler, Me
ter'in szde vahi ynlerinin Yunan tresine yerlemi, hatta belki de
oradan kaynaklanm olabileceini gz ard eder. stelik, toplumsal
ve bireysel ayinler eklindeki bu ift ynl dinsel ifade biiminin, Yu
nan din geleneinin eskiden beri varolan bir paras olduu, zellik
le Demeler tapmndan bellidir. Yunanllar Eleusis'in simge ve klt
trelerini Meter'inkilerle kaynatrmakla, antipatik bir yabanc kl
tn kabul edilebilir ynlerini Yunanllatrmyorlar, tersine her iki
YUNANlSTAN'OA A NA TANRIA, KLASiK ONEM
1 77
tanrann da doal olarak deiken ifade biimleri gerektiren top

lumsal ve bireysel gereksinimlere seslendiini kabul ediyorlard.
Yunan ana tanralaryla Phrygial Ana Tanra'nn klt simge ve
imgelerinin hzla birbirine aktarlmas, Meter kltnn barbar ve aa
lk sayld yolundaki varsaymlar, en azndan Meter'in Yunan dn
yasna ilk girdii dnemle ilgili olarak, kendiliinden zayflatyor.
Phrygial Ana Tanra'nn sk ve yaygn biimde Rhea ve Demeter'le
zdeletirilmesi, yabanc ve Yunanl ana tanralarn bilinli olarak
birletirildiini ve Meter'in en saygn Yunan tanrlarnn arasna so
kulmasnn bu birlemenin bir yolu olduunu belirtiyor. Bu eylem,
Meter'in Yunan kltndeki merkezi konumunu balbana destekle
mektedir. Phrygial Ana Tanra'd"'n baka hibir yabanc tanr, bir
Yunan tanrs ya da tanrasyla bu derece zdeletirilmemi ve Yu
nan panteonunun gbeine sokulmam olduu gibi, 132 yerli Yunan
tanrlarnn klt kimliini Phrygial Ana Tanra kadar deitiren ba
ka bir yabanc tanr ya da tanra da olmamtr.
Meter'in dorudan Yunan ana tanralar Rhea ve Demeter'le bir
letirilmesinin yan sra, Meter klt de Hermes, Dionysos ve Pan gi
bi baz Yunan tanrlarnn kltleriyle birlemitir. Bunlardan ilk ikisi
ni ksaca ele almak yeterli olacak. Meter-Hermes ilikisi, Meter' e adan
m baz kabartmalardan anlalr. Bu adak kabartmalarnda, oturan
tanrann yannda Hermes durmaktadr. kisi arasndaki iliki, ortak
bir sylence geleneinden deil, Hermes'in tanrlarn habercisi ol
masndan kaynaklanm grnyor. Hermes bu sfatla lmlleri Me
ter'in gizemlerine gtren tanr oluyor, bu yzden tanrann yardm
cs olarak betimlenmitir. 1 33
Birok yazarn, ama en canl biimde Euripides'in tanmlad Me
ter-Dionysos ilikisi, 134 sylencesel bir balantdan deil, her iki tan
rsal varla yaknlamak iin kullanlan ayinlerin ve esrik mhsal ifa
de biimlerinin birbirine benzemesinden kaynaklanmaktadr. Esri
me ayinleriyle ilikisi ok iyi bilinen daha eski ve saygn bir tanr olan
Dionysos'la Meter arasnda, bu dumma uygun bir balant kurulmu
tur. Dionysos da Meter gibi hem kentlerde hem yerleim grmemi
yabanl yerlerde barnan bir tanryd, onun tapm da dinsel duygu
larn ifadesi asndan toplumsal ve zel snrlarn stndeydi.
Pan'n Meter'le ilikisi daha aktr. Bu ilikiyi, Pan'a Byk Ana'nn
yolda diyen ve Pindaros'un zel tapnanda bu ikisine yan yana ta
pnldn dile getiren Pindaros aa kavuturur. 135 Pindaros baka
bir yerde de, kukusuz Pan'n Meter'in sadk yolda olduunu ima
1 711
ANA TAN H.IA'NIN iZiNDE
ederek, Pan 'a Meter'in K\vcx's, yani kpei der. 136 Dalarn ve or
manlk yerlerin tanrs olduuna inanlan Yunan tanrs Pan'la Da
larn Anas'nn ortakl mantklyd. 137 Meter'e adanm birtakm ka
bartmalarda Pan bu rolde, genellikle tipik atribleri olan ve krlarda
ki oban yaantsna uygun den Pan kaval ve pedum'la, yani oban
deneiyle grlr. 1 38 Pan'n Meter'le yaknlnn baka bir doal
nedeni, onun sadece obanlarn yaad krlarn deil, kontrolsz
yabanl yerlerin de tanrs olmasyd. 139 Hem Meter'in hem Pan'n
dinsel trenlerinde grlen esrime hali, byle bir kontrolszlk r
nei oluturur. nsan, tpk Meter'in ya da Korybantlar'n etkisi alt
na girebildii gibi, bir Ilcxv6A.rt'tO, yani Pan'n ele geirdii bir kii ha
line gelebilir ve sonucu ayn derecede huzursuz edicidir. 1 40 Pan'n
"panik" uyandrma gc, bu tanrsal balant rneindeki usd dav
ranlar vurgulamaktadr. 14 1 Hem Pan, hem Meter, insan ve tanr ili
kilerinde model olarak olduka korkutucu bir imaj sergiliyorlard.
Bununla birlikte, Pan ikinci dereceli de olsa, srekli sayg gren bir
Yunan tanrsyd. Yerli bir Yunan tanrs konumunda olmas, onu Me
ter'in Phrygia'daki gemiine balananlar trndeki olumsuzluklar
dan uzak tuunutur.
Meter ve Attis
Kybele Ana'nn hadm edilmi a olarak sylence ve kltte son
radan ne kan ve Meter'le ok yakn bir iliki iinde olan tek tanr
Attis'tir. Ancak, Meter'in Yunan kltne ilikin incelememizde u ana
dek Attis'le ilgili bir blm yer almad. Bunun nedeni basit: M.. 4.
yzyl ortasndan nce Meter kltnde Attis'in varln gsteren bir
kant yoktur. Attis'in sonradan Yunan ve Latin edebiyatnda parlak
bir rol oynad gz nne alnnca, bu durum artc grnebilir,
ancak Meter kltn canl bir biimde tanmlayan 5. yzyl airleri ve
tragedya yazarlar Attis' ten hi sz etmez. Demosthenes bile, dinsel
esrime ayinlerine katld iin Aiskhines'i eletirirken, hadm tanr
ya hi deinmez. Demosthenes'in keskin dili hesaba katlnca, eer
Attis'in hadm olma sylencesini bilmi olsayd, tanrnn cinsel sap
knln da saldr nedeni olarak kullanrd diye dnlebilir. Baz
bilim adamlar Attis kltnn 4. yzyldan nce de varolmas gerek
tiine hkmetmi, kant olarak da, Plutarkhos'un anlatt bir olay
dan, M.. 4 1 5'teki Sicilya seferi ncesinde Atina Agoras'nda bir ada
mn kendini hadm etmesiyle ilgili blm almlardr. 142 Ne var ki,
bu yorumda, Plutarkhos'un Meter ya da Attis' ten hi sz etmemesi
1 79
gz ard edilmitir. Plutarkhos'un metninin balamndan bunun din

sel bir klt uygulamas deil, ruhsal rahatszlktan kaynaklanan birey
sel bir eylem olduu, daha sonra gelen Sicilya yenilgisiyle bu tr ga
rip eylemlerin artt anlam kyor. 143 te yandan, Attis'in M.. 4.
yzyldan nce ortalarda grnmeyiinin, bu tanry ok "barbar" ve
"iren" bulduklar iin Yunanllarn onun kltn reddetmesinden
kaynaklanm olmas da olas grnmyor. 144 4. yzyln ikinci yars
ve sonrasnda Attis heykelciklerinin ayn Yunanllar arasnda byk
apta yaylmas bu varsaym rtyor. Attis figr, Phrygial Ana
Tanra kltn Yunan klt adetlerinin farkl sosyal ve politik gerek
lerine cevap verecek biime dntrme yntemlerinin ilgi ekici bir
rneidir. Greceimiz gibi, Yunan dininin ve Yunan mitolojisinin
Attis'i byk lde bir Yunan yaratsyd.
Attis'in Yunan sanat ve Yunan dinindeki kaynan aratrmaya gi
rimeden nce, vurgulanmas gereken ok nemli bir nokta var: Phryg
tanras Matar'a dayanan Meter'in tersine, Phryg sanatnda ya da
Phryg klt geleneinde Attis'in dengi olabilecek bir tanrya rastlan
mamtr. Attis ad, Phrygia'da en azndan M.S. 1 . yzyla kadar Me
ler rahiplerinin unvan olarak kullanlm. 145 Bu adn Yunanistan' da
da -Rhamnus ve Samothrake'de-146 rahiplere zg bir unvan olmas,
Yunanllarn Attis figrne verdii nemin, szcn Phrygia'daki
bu kullanm biimini bilmelerinden kaynakland izlenimini veriyor.
Ancak Attis unvan Yunan (sonra da Roma) toplumunda normalde
bir rahibe deil, ikinci dereceden bir tanr olmakla birlikte, Meter
Kybele'nin evresindeki bir tanrya yneliktir. Bu yzden, Yunanllar
tanr Attis'i Meter kltne katmakla, Phrygial bir ncl izlemekten
ok, klte anlaml eklenti yapyorlard.
Attis'in betimlendii en eski rnek olan, Pire'de bulunmu ve M..
4. yzyl ortasna tarihlenmi bir adak stelinde, Attis'in Yunan karak
teri aka ortadadr. (res. 48) . 147 Buluntu, yazt blm ile bunun
st ksmnda yer alan iki figrl bir kabartmadan oluur. Soldaki fi
gr oturan bir erkek, sadaki figr ise ayakta duran bir kadndr. Ka
bartmann altndaki blmde, stoikhedon stilde olmayan harflerle
yazlm u yazt okunur: 'Avyicrrn Kai "At"ttt To0ro unep "t:v tairov
Kma np6crmya (Timothea emre uyarak [bunu] ocuklar adna Ang
distis ve Attis'e [adad] . 148 Bu nedenle, iki figrden soldakinin Attis,
sadakinin de Angdistis olduunu kesin olarak belirleyebiliyoruz.
Stelde Attis saa dnk olarak bir kayann zerine oturmu biim
de, profilden gsterilmitir. Uzun kollu, kemerli bir tnik, pantolon
1 80
ANA TA N H. I C,:A ' N N l z l N E
res. 48. Pire' den Angdistis ile

Attis'i gsteren adak
kabartmas. M.. 4. yiizyl
ortas. Antikensammlung,
Staatliche Museen zu Berlin,
Preussischer Kulturbesitz
izniyle.
ve sivri burunlu yumuak botlardan oluan zel bir kostm iindedir.

Kafasna skca oturan, sivri ucu ne uzanan bir balk giymitir. Ba
ln arka tarafndaki kulakklar omuzlarna sarkmaktadr. Sol dizi
nin zerinde duran sol elinde bir Pan kaval tutmakta, sa elini de
Angdistis'in uzatt kk bir yonca azl kab almak zere ne do
ru uzatmaktadr. Ucu kvrk bir sopa eklindeki oban denei, otur
duu kayaya dayaldr. Attis'in karsndaki Phrygial Ana Tanra'ya
bu yaztta Meter ya da Kybele diye deil, Phrygia'da tad bir ad
olan ve Hellenistik klt malzemelerinde sk sk karmza kan Ang
distis adyla seslenilmitir. 149 Attis' e dnk olarak duran tanra pep
los giymi ve alak bir balk takmtr. Balktan kan rt, srtna
181
dklerek, neredeyse ayaklarna dek inmektedir. Sa elinde Attis'e

uzatt kk kap, sol elinde ise sol baca hizasnda tuttuu yuvar
lak ve yass bir cisim, yani tefi vardr. Attis, burada sadece adndan de
il, kostmnden ve atriblerinden de tannabilir.
Bu atriblerin her ikisinin de sonraki betimlerde Attis'i Doulu bir
oban ve Meter'in yolda olarak canlandrmak iin kullanlmas adet
haline gelmitir. 150 Ancak unu unuunamalyz ki, ne kostm ne de
atribler zgn olarak Attis' e aittir. Kostm, Ahameni tarzndaki Pers
klnn biraz deitirilmi biimidir ve Yunan sanatnda sadece Pers
leri deil, ayn zamanda Amazonlar ve Troyallar gibi Doulu sylen
ce tiplerini betimlemekte yaygn biimde kullanlmtr. 1 51 Bu giysi
zellikle M.. 5. yzyl ortas ve sonrasna ait Troyal Paris betimle
rinde srekli grlr. 1 52 Giysinin Paris'le ilgili olmas ve Atina sahne
sinde Troyallarla Phrygiallarn birbirine karmas, bu kln bir
Phrygial'ya uygun olduu dncesini glendirmi olabilir. Attis'in
Phrygial oban kimlii de pekala Troyal oban Paris'le kurulan bu
balantdan kaynaklanabilir. 153 Ayrca, Paris'in atribleri olan oban
denei ve Pan kavalnda da, sk sk Meter'le birlikte grlen kr tan
rs Pan'n etkisi olabilir.
Ancak bu steldeki Attis sylencedeki gen oban deil, Meter/ Ang
distis' e elik eden bir tanrdr. Tanr olduu hem stelin ona adanm
olmasndan, hem Angdistis'in kendisine adak sunulan kab ona uzat
masndan bellidir. Bu hareket, Attis'e de adak sunulmasnn uygun
olduunu kesin bir biimde gstermektedir. Bunu M.. 5. yzyl son
larna ait krmz figrl bir Atina iki kab zerindeki sahneyle kar
latrabiliriz. O sahnede Yunan tanras Themis'in Trakyal tanra
Bendis'e yapt buna benzer bir hareket, Bendis'e tapmann themis,
uygun olduunu gsterir. 154 Bu stelde Angdistis'in de byle bir hare
ket yapmas, Attis'in artk Yunan kltnn yerleik bir paras oldu
unu belirtiyor.
Yunan kltnde yeni bir tanrnn ortaya kmas olaand gr
nebilir, ama bu bilinmez bir ey deildi. Bir tanr olarak Attis'in k
keninin ipular, Demosthenes'in sylevinin ( On the Crown 260) bir
pasajnda sakl olabilir. Burada attes, gizem ayinlerinde taraftarlarn
att bir ayin ldr. O lk, belki de stelde Doulu bir oban
eklinde gsterilen tanr Attis olarak kiiletirilmiti. Eleusis Gizemle
ri 'nde Demeter'in taraftarlarndan biri olan tanr akkhos'un dum
mu buna ok benzer. Onun kkenleri de gizemli ayinlere zg iakk
he lnda yatmakta olup, tanr bu ln kiiletirilmi halidir.
1 82
\NA TANRI<,:A'NIN iZiNDE
Meter ve Demeter kltlerinin zellikle Atina'da birbiriyle btnle

mi olmas, bu benzerlii mantkl klyor.
Bylece Attis, Meter'in yolda ve hizmetkar olarak byk bir ola
slkla M.. 4. yzyl balarnda Yunan sanat ile Yunan kltne gir
di. Kabartmalar ve terrakotta heykelcikler halindeki Attis betimleri
bir yzyl iinde yaygnlat ve Atina, Sicilya, Amphipolis, Olynthos,
Delos ve baka blgelerde bulunan rneklerden rendiimize gre,
Yunan dnyasnn her yanna yayld. 155 Betimlerinin abucak yayl
mas, Attis'in hzla Meter kltnn temel bir esi haline geldiini
gsterir. Yunanllar bu dummu Attis'i Meter'in a yapan zenle ha
zrlanm bir sylenceyle akladlar. Sylence 8 . Blmde ayrntl
olarak incelenmitir, ama anlam burada ksaca zetlenebilir. inde
Phryg klt uygulamalarna ilikin baz zellikler -Phrygial Ana Tan
ra'nn Phrygia devletini ynetenlerle ilikisi ve Phrygia'da tanra
ya hadm rahiplerin hizmet etmesi- barndrmasna karn, tpk Aph
rodite ve Adonis masalnda olduu gibi, an yok eden gl tan
ra sylencesi tipik bir Yunan sylencesidir.
imdilik sylenceden ok klt uygulamalaryla, zellikle Attis'in Me
ler kltndeki yeriyle ilgileniyomz. Attis betimleri, zellikle terrakot
ta heykelcikler, tanr Attis'in Yunan dinindeki ilevini ortaya koymak
tadr. Bunlarn ou onu dans ederken, hoplayp zplarken ya da bir
mzik aleti alarken, bir baka deyile Meter' e tapan insanlarn din
sel trenler srasnda yaptklar hareketleri sergilerken gsterir. Attis
bu heykelciklerde tapnclara vekillik grevi yapar, bylece insan bir
Attis heykelcii sunmakla, kendinden bir para sunmu olur. Attis
baka betimlerinde, 4. yzyl Pire stelinde olduu gibi, daha sakin bir
pozdadr. Bu noktada, sanrm Attis'i arac rolnde grmeliyiz. Me
ler' e tapan insanlar tanradan bir dilekte bulunuyor ya da bir dilei
yerine getirdii iin ona kranlarn sunuyorlard (rnein, stelde
grdmz gibi, ocuklar adna) , Attis de dilek ya da kran sunu
larn pekitiren tanr figr haline gelmiti. Bu Attis adaklarnn hi
birinde ne ad ktye km bir eye, ne de arpk cinsel uygulama
lara ilikin bir belirti vardr. Cinsel organlar akta olan "Phrygial
tehirci" tipi Attis heykelcii ilk olarak M.. 2. yzylda Roma' da g
rlr. Bu heykelciin anlam Roma'daki Magna Mater kltne gre
yorumlanmaldr.
Attis, Meler kltnn Klasik a Yunanistan'nda kazand olum
suz armlar aklamak amacyla kullanlamaz. Daha sonraki d
nemlerde Yunan, Roma edebiyat ve sanatndaki standart Attis imge-
YUNAN ISTA N ' DA ANA TANRIA, K LASiK DNEM
183
si, byk olaslkla o olumsuz armlardan kaynaklanm olsa ge

rek, nk sylencedeki Attis imgesi, kukusuz Yunanllarn Phrygi
allar hakkndaki Doulu kadns barbar eklindeki basmakalp yar
gsndan etkilenmiti. Irkla ilgili basmakalp yarglar ve sylencesel
imgeler dnyas dnda, Attis Meter'in tanrsal yolda ve hizmetka
ryd. nsanlar, kendilerini Meter kltne ynelten ayn nedenlerle
-yani bireysel dileklerini iletmek ve tanryla bireysel olarak temasa
gemenin hazzn yaamak iin- Attis kltne yneldiler.
Yunan Toplumunda Meter'in Yeri
Meter'in Yunan dnyasndaki toplumsal konumu sorunu, kanl

maz olarak tanraya tapanlarn kimler olduu somnuna baldr. Bu
noktada kantlar bizi yar yolda brakyor, nk Meter adaklarnn
ou anonimdir. 5. ve 4. yzyla ait Meler adaklarnn skl, yaygn
l ve eitlilii, tanrann taraftarlarnn her trl insandan oluan
bir grup olduu izlenimini uyandryor. 156 Atina Metroon 'unun ku
mlu efsanes!!!l-- ,!82'!:!.".l<:_!gli_?_ltsz_ar_n arkn__a
ki s_t( kvasaym, Meler kltn_a tabakaya ve toplumca
d__lanan kimselere J:L_?.157 ama iin gerei bu olmayabilir.
Pindaros ve Euripides gibi nemli airlerin Meter'in sunduu dinsel
yaantdan sempatiyle sz etmesi, tanrann kadn, erkek, yurtta olan,
olmayan, ok geni bir kitleyi kendine ektiini kantlamaktadr.
Bununla birlikte, tanranr__!_l!!ar ze!de el bir ekim gc.
olduunu di ndren_l?_az kantlar vardr. Ancak kantlarmz bu nok
tada biraz lastiklidir ve Meler kltyle kadnlar arasndaki baz ba
lantlar gereklikten ok, yaznsal ya da toplumsal gelenekleri yanst
yor olabilecei iin, iki tarafa da ekilebilir. rnein, Helene' de, Bakk
halm' da ve Diogenes'in paralar halinde gnmze ulaan bir oyu
nunda tanmlanan Phrygial kadnlar korosunda olduu gibi, vgler
syleyerek Meter'e tapnan tragedya korolar kadnlardan oluur:
mito cA.\w Ev 'Aa&o tprq6pou
Kuj3f.Aa yuvcxim, ncxicx oA.j3iwv cl>pvycv
Balar elenkli kadnlarn seslerini duyuyorum, Asyal Kybele 'nin
taraftarlar, kutsal Phrygiallarn kzlar. 1 58
Oyuna heyecanl, egzotik bir eni katmak amacyla tragedya koro

larnda ounlukla kadnlara, zellikle de yabanc kadnlara yer ve
rildiinden, bunun gerek klt uygulamasnn bir yansmas olmas
1 11 4
ANA TAN K l <,:A'NIN ZiNDE
gcrckmiyor. 159 Demosthenes'in, esrime ayinlerine katld iin Aisk

hincs'in annesine ynelttii eletiri, gece tren alaylar dzenleme
nin, yksek perdeden barmann ve ylanlar tutmann kadnlarn ti
pik davranlar olduunu ima etmektedir. Bu tr eylemler kadnl_
rn de__gZ__Et!:- ind_en l!_l!_ve erkekler (Demosthenes'in
seslendii Atina jrisi gibileri) buna kar kmaldr. 1 60 Kadnlar, da!_rna bir tanrnn etkisi altna girn_ye msa_ kii!.<:__ yl!:11_!. bu du
rum onlarda lgnla ya da tehdit edici davranlara yol amtr. 1 6 1
Ferrara krateri zerindeki sahne, gncel klt uygulamalar hakkn
da daha ok ey anlatr. Bu sahne, Meter'le ilgili bir dizi ayinin, zel
likle danslarn bir anlatm olarak yorumlanmtr. Buradaki ayinlere
katlanlarn ou kadndr, grubun arasnda sadece bir tek yetikin
erkek grlmektedir. Unutmamalyz ki, Atina Metroon'unun kuru
lu efsanesinde metragyrles'e yneltilen en ar sulamalardan biri,
onun Atinal kadnlara Meter'in gizemlerini retmeye gelmi olma
syd. Geleneksel otoriteye kar k, yknn mitolojik kalbnn bir
paras olarak yorumlanabilir, ama bunun iinde kadnlarn bir ana
tanra kltn daha ekici bulduklar eklinde bir gerek de barn
yor olabilir. 1 62 Meter'in zellikle analarla ocuklar kollayan bir tan
ra, bir kourotrophos grevi yaptn daha nce belirtmitik. Elinde
tef tutan bir kadn gsteren mezar talar da, kadnlarn Meter' e ya
knlk duyduunu donlamaktadr. Bunlar pekala Meter rahibesi ola
rak grev yapan kadnlara ait olabilirdi ve aileleri bu durumu bir se
kinlik iareti olarak herkese ilan etmek istemiti.163
Yine de Meter kltnn sadece kadnlara hitap ettiini iddia etmek
yanl olur. Atina Agoras'nda bulunan yaztl en eski Meter ada Kri
ton tarafndan adanmtr ve bu bir erkek addr. Meter'e adanan ve
Kureta'lar gsteren bir kabartmada bir erkek tapncnn adnn bu
lunmas, erkeklerin de kadnlar gibi Meter' e sayg beslediini aka
ortaya koyar. Tanra kadnlar iin efkatli Ana grevi yapm olsa bi
le, onun etki alan cinsiyet ve snf snrlarn amt. Tanraya tapan
lar daha net bir biimde tanmlayamaymz bile, onun ne kadar ge
ni bir kitleyi etkilediini ve Yunan toplumunda ne kadar derin bir
kk saldn gsterir.
zet: Phrygia le Hi lgisi Yok Mu?

Yuna'l Meter'i, M.. 5. ve 4. yzyllarda Yunan dininde yerleik bir
figrd. Arkaik dnemde Yunanllar tarafndan byik Id.(;"-<legf::
iklie uratlan Phryg kkenleri ad ve klt unvanlar olarak <:-_l_a_J?!-
YUNAN ISTA N'DA ANA TANRIA, KLASiK DNEM
1 85
na ekiliE?T!-s!_ <: _:'?_gi-_E1!!'. t _ ve Yu

nanllara zg bir Ana Tanra tanmna gre geliti. Bu tanmn ana
esi, Meter'in sylence ve kltte Yunan tanralar Rhea ve Deme
ter'le, zellikle de Rhea'yla zdeletirilmesrydi. Meter, hem canlla
r_ya__ratc!_ olaranel anlamda, hem poshi tanrlarn anas
01arak_i>_1 _an1amda ta.1rJa- &-s-11:itVeoym)5-_Er
onunun bir paras <:>lma<!!___!!ld<:, Olyrnposlu tanrlarla birlikte say
g grd.
Klasik a Yunanistan'na ait kantlar, yabanc kkenli olmasna kar
n Yunan toplumunda rahata yer edinen, airlerin, politikaclarn
ve halktan insanlarn tapnd bir tanra portresi izmektedir. Me
ter kent yaamnda, zellikle Atina'da kendini kabul ettirmi bir tan
rayd. Kken itibariyle onial bir tanra olmas, ona toplum yaa
mnda ok nemli bir rol kazandrm, Atina devlet arivlerinin koru
yucusu olmutu. Bireysel dzeyde ise, insanlar ona ayinler dzenleye
rek tapndlar. nsanda farkl bir ruh hali yaratmak amacyla dzen
lenen bu tr ayinlerde katlmc tanrsal varlkla dorudan temasa ge
ebiliyord_u. Bu, Yunan din-sefYa-antsnn tannm bir ynyd ve
Apollon, Dionysos, Nyrnpha'lar dahil, birok tanryla ilikiliydi. Da
larn Anas kimlii Meter'i vahi krlarn tanras yaptndan, bu bir
lde tanrann Phrygia'daki kkenlerinden kalan bir mirast. By
le olmakla birlikte, Phrygial Ana Tanra'nn dalar, maaralar ve su
kaynaklaryla ilikisi Klasik dnem boyunca Yunanistan'da pek dile
getirilmez. Onun alan, eskiden old_g_i_?!__l b_l_i n .!!_!!
Il!r_a!a_n ok, takn_<l\lf<ll_llard.:_a!. }'!l_a_lE--!sal
zaralard.
Meter ayinleri ve bu ayinlerin neden olduu farkl ruh halinin ak
a ifade edilmesi, belki de bu yzden biraz tehlikeli grnyordu.
Sanki ayinler insanlar yesi olduklar Yunan toplumunun birletiri
ci balarndan kurtulmaya tevik ediyordu. Sonuta Meter ayinleri o
u kez ayplamaya varan karma bir tepki uyandrd. Bu tepki, Meter'in
a ba!ntlar_!!_!!_l__y_e_!l_!!:l g_r__:!me geldi ve barbar ir r_
ra olarak snflandr!d_ dnem olan M.O. 5. yzyln ikinci yar
snda daha ok dile getirilmi gibi grnyor. O hala Tanrlar Anas
ol!3. birlie? g_ellikle kle_ka_}'!l_a_ C?_la.f!:.g:-tilen Asyal bir hal
kn da simgesiydi ve giderek Yunan zgrlnn en byk dman
lar olan Troiallar ve Perslerle zdeletirildi.
- Mcter;in giderekbyle-z15(;gl:iiJ1a- trlas"ndaki ironi, ona yak
trlan Dou'ya zg niteliklerin tanrann Phrygia'daki gemiinde
_
_
_
_
l 8h
ANA TAN tW,:A 'NN lzlN DI'
pek az dayana olmasdr. Esrime ayinlerinin en belirgin simgeleri

olan tef, zil ve alparann Phryg kkenine dayandrldn, ama bu
mn yanl olduunu grdk. Meter ayinlerinin Asyal varsaylan k
keninin, tanrann ayinlerinde yaanan taknlklar Yunanl olma
yan bir halka malederek aalamann bir yolu olarak 5. yzylda ya
ratlan politik bir imaj kadar gereklii yoktur.
Bylelikle, Klasik Yunanistan 'n Meter'i, sayg duyulan bir klt fig
r olduu halde, giderek Yunan toplumundaki deiimleri yanstt.
Yunanistan'a bir kr tanras olarak girmiti, ama 5. yzyln sonun
da kara Yunanistan 'daki klt byk lde kentseldi. 5. yzyln ba
nda tamamen Yunanllam bir tanrayd, Rhea'yla bir tutuldu, ona
Demeter'le birlikte tapnld, ama 4. yzylda ayinlerine kukuyla ba
klan, rahipleri "u Phrygiallar! " diye aalanan bir tanra oldu. Yi
ne de o zamana dek Meter Yunan dinsel topluluunun salam bir
yesi haline gelmiti; ayinleri hafife alnabilir, ama grmezden geli
nemez. Klasik Yunan dnyasndaki bu geliim srecinde Meter'in ki
iliine ve klt trenlerine vurulan damga kalc olacak, daha sonra
Hellenistik dnya ile Roma dnyasndaki Ana Tanra tanmn da et
kileyecekti.
187
7. Hellenistik a
M.. 323'de skender'in lmyle, M.. 3 1 'de Augustus idaresin
deki Roma mparatorluu'nun balangc arasndaki yzyllar, Yu
nan dnyasnn kltrel adan hem inili kl, hem dank bir
gelime kaydettii bir dnemdir. Bu durum, Yunan Ana Tanras
Meter'in kltnn geliimini izleme abamz da kanlmaz olarak
etkileyecektir. Meter tapmnn Yunan dnyasndaki en eski evresin
de, tanrann kltnn geliimini Orta Anadolu' dan kydaki Yu
nan kentlerine, kara Yunanistan'a ve Akdeniz'in batsna dek izleye
biliyoruz. Klasik Yunanistan' daki Meter klt, tanra ile taraftarla
rnn ayin ve etkinliklerinin Yunan edebiyat, Yunan sanat ve Yunan
toplumu zerinde nasl giderek artan bir etkisi olduunu, en ak bi
imde Atina'da olmak zere, ortaya koymaktadr. Bu dnemi izleyen
Hellenistik a ise, tam tersine, Meter kltn izlemeye rehberlik
edecek tek bir izgi sunmaz. Bunun nedenlerinden biri, kltn o
ada Hellenizmin yaylyla karlatrlabilecek kadar geni bir co
rafyaya yaylmasdr. stelik Meter'in bu dnemdeki konumu nede
niyle ortaya kan sorunlar daha farkldr. Yunanl Meier'in Phrygi
al Matar'n eski klt merkezlerindeki etkisini, kurulu Yunan kentle
rindeki Meter kltn ve Meter'in yeni kurulan kentlerdeki duru
munu greceiz. Malzeme merkezden uzaklasa da, Meter klt Hel
lenistik dnemde hem Yunan dinsel uygulamalar hem Yunan top
lumu konusunda btn olarak bizi ynlendirmeye devam ediyor.
Hem incelemeye elverili daha ok malzeme, hem daha kapsaml bel
ge olmas, tanraya karlk veren farkl sesleri duymamza olanak
veriyor ve bu sesler bize Ana Tanra'nn gcn hi kaybetmedii
ni sylyor.
Hellenistik Yunan dnyasndaki Meter kltne ilikin kantlar fark
l kaynaklardan gelmektedir. Meter'e ait ok sayda tapnak ve kutsal
yer, tanrann tapmnn yaylmn gsterir. Tanrann klt kural
larn ve dier bilgileri ieren birka epigrafk belge, klt ayinleri ve
yaplan uygulamalarla ilgili daha net bir tablo izer. Bur.ula birlik
te, tanray ve taraftarlarnn duygusal tepkilerini canl bir biimde
anlatan M.. 5 ve 4. yzyla ait yaznsal metinlerin benzerleri yoktur
Hellenistik a' da. lerinde Meter' e rastladmz, gnmze kalan
az sayda Hellenistik metinde tanra ounlukla elendirici bir figr
dr ve tapnclarnn onun kltnde bulduklar g, bu yapay yazn
sal imgeye gre ikinci planda kalr.
88
A N A TANnA'NN lzlNDE
Mctcr klt Hellenistik Yunan dnyasnda ok geni bir corafya

ya yaylmtr. 1 skender'in seferlerinin Meter klt zerinde hemen
etkisi olmam, ama skender'in lmnden sonra oluan yeni poli
tik dzen, tanrann kltnn yaylmn ve ona tapnlan kentlerle
klt merkezlerini etkilemitir. Phrygial Ana Tanra kltnn eski
den beri n planda olduu Kk Asya'nn batsndaki Yunan kent
leri zgrlk ve refaha yeniden kavutuklarndan, yine Meter klt
ne ilikin bol kant salarlar. Yeni Hellenistik kentlerden biri olan Per
gamon, tanrann klt asndan nemli bir merkez haline gelmi
tir. Ayrca, skender'in Pers mparatorluu'nu fethini takiben yaylan
Hellenizm, Yunanl olmayan Anadolu halklarnnn kent ve klt mer
kezlerine damga vurmutur. Eski Anadolu dilleri ve kltrel tarzlar
ortadan kalkm, Gordion, Ankara, Pessinus ve Sardes gibi merkezler
giderek Hellenlemitir. Hellenizin yaylnn Phrygial Matar kl
t zerindeki etkisi, sadece Anadolu tarznn yerini Yunan tarznn
almas deil, bu ikisinin karmndan yeni bir Meter forml yaratl
mas oldu. Bu karmn en nemli sonularndan biri, Meter klt
nn M.. 3. yzylda Asya'dan Roma kentine getirilmesiydi. Bu olay
9. Blmde ayrntl olarak incelenmi ise de, kltn naklinin eski
klt adetlerinin canland ve yeni tapnaklarn yayld Hellenistik
ortamnda gerekletiini hatrlamak nemli.
Ancak bu dnemde kara Yunanistan'da Meter kltne ilikin kant
lar daha da azdr. Daha nce ele alnan kara Yunanistan kentleri ara
snda hala nemli bir Meter tapnana sahip olan tek kent Atina'dr.
Agora'daki Metroon M.. 2. yzylda yeniden ina edilmitir. te yan
dan, Meter'in zel kltler zerindeki etkisinin srdn gsteren
kantlar da vardr. Tanraya yaplan bireysel sunularn skl ve zel
klt kurumlarnn varl bu kantlardandr. Atina'nn liman Pire
de'ki Meter kltnn ynetim organ olan orgeones'in yaztlar, zel
klt kurumlarna ilikin ilgin bir rnek oluturur. Buradaki zengin
epigrafk ve arkeolojik veriler bu toplulukta serpilen bir Meter klt
nn iyzn aydnlatan deerli bilgiler sunar.
Phrygia ve Lydia'da Meter
Ana Tanra'nn Phrygia ve Lydia'daki eski klt merkezleri iyi bir

balang noktas oluturur. Eski kr tapnaklarnn bazlar hala
Phrygia tanras Matar'n meskeniydi, ama Anadolu'daki yaam bi
iminin birok yn gibi, tanrann klt de M.. 4. yzyl sonlarn
da balayarak, gitgide yaylan Hellenizm etkisiyle deiiklie urad.
YUNANlSTAN'DA ANA TANRIA, HELLENISTIK AC
1 89
Ancak Anadolu' daki Matar klt, Yunan tarzn olduu gibi almak ye
rine, Phrygial Ana Tanra'nn baz ynlerini koruyan, ama Yunan
Meter'inin zelliklerini de benimseyen melez bir klte dnt.
Phrygia'daki Matar kltnn Yunanllat, tanrann adlarndan
bellidir. Artk ona sadece Yunanca olarak, genellikle Ana, yani Meter
unvannn arkasna yer adndan treme bir sfat eklenerek seslenili
yordu. Kutsal bir da belirten Meter Dindymene adn biliyoruz. Bu
da, biri Aizanoi, biri Pessinus, dierleri de kydaki Yunan kentleri
civarnda yer alan dalardan biri olabilir. Aizanoi'da tanraya kutsal
maarasnn adndan treyen Meter Steuene adyla da tapnlyordu. 2
Meter Zizimmene ise Gneydou Phrygia'da, bugnk Kayseri yak
nndaki Szma' da sayg gryordu.3
Yunanca adlarn kullanm yannda, Phryg ve Yunan klt uygulama
larnn gerek bir karm olumutu. Eski Phryg merkezi Gordion
bunun iyi bir rneidir. Gordion uzun zamandr bamsz Phrygia
devletinin bakenti olma zelliini yitirmi olmakla birlikte, bir tica
ret merkezi olarak blgedeki nemini koruyordu. Burada Hellenis
tik dneme ait ok sayda heykelcik bulunmas Phrygial Ana Tanr
a kltnn srdn gsterir, ama gerek ithal mal, gerek yerli ya
pm olsun, bunlarn tm ilk kez Yunan modellerine dayanmaktadr.
thal mallar arasnda, yannda aslanlar, elinde phiale'siyle tahtta otu
ran mermer bir tanra heykelcii (res. 49) ile tanray tahtnda (res.
50) ya da bir aslann srtnda otumrken gsteren eitli terrakotta hey
kelcikler vardr. Su mermerinden yaplm oturan aslanl tanra hey
kelcii ile baz terrakotta paralar da yerel rnekler iindedir. Bu ter
rakotta paralarn en etkileyicisi, tahtta oturan ve elinde phiale ile tef
bulunan, elyapm byk bir tanra heykelciidir (res. 5 1 ) .4 Gordi
on'daki Meter klt zerindeki Yunan etkisini belirten baka bir r
nek, meale tayan gen bir kadn heykelciidir ve bu da byk ola
slkla Yunan maldr. Bu eser, tanrann Klasik Yunan edebiyatnda
anlatlan ve Yunan Meter adaklarnda betimlenen gece enliklerini
hatrlatmaktadr.5 Gordion'daki Meler kltne ikonografik adan
en gl etkiyi Pergamon yapm gibi grnyor. thal paralardan
bazlar Pergamon mal olup, baz yerli yapmlarda da -elyapm b
yk tanra figr de bunlar arasndadr- bir Pergamon modeli rnek
alnmtr. Bazlar ev halknn tapnma yeri olduu anlalan blm
lerde olmak zere, bu paralarn tm evlerde bulunmutur. 6
Yunan betimlerinin benimsenmesinin klt uygulamalarnda bir de
iiklie neden olup olmad yine de kukuludur. Evlerdeki kk
1 90
i\ N \ TAN IU(,:\' N I N l:t. I N l > F
49.
Gordion 'dan
mermer Meter
heykelcii. M..3.
yzyl-2. yzyl
ba . Gordion
Kaz Projesi'nin
izniyle.
-es.
tapnma yerleri hala Phryg dnemindeki gibi yaygn olmakla birlik

te, henz tanraya adanm byk bir tapnaa ilikin kant yoktur.
Meter'in sevgilisi Attis de Gordion 'da dikkat ekmeyen ve kimlii be
lirlenemeyen bir fgrdr.7 Ama en azndan eski Phrygia'ya zg e
lerden biri korunmutur, bu da tanrann mezarlarla balantsdr.8
Btn olarak bakldnda, Gordion'daki malzeme yerli halkn Yu
nan ikonografi biimlerini benimseyip kopya etmeye hevesli olduu
nu gsteriyor, ama Phrygial Ana Tanra kltnn ata topraklarn
da uzun sre yaadn da ortaya koyuyor. Bir baka Phryg kutsal ala
n olan Midas Kenti de buna benzer bir modeli artrmaktadr.9
Burada, artk terk edilmi olan eski Phryg yerlemesinin en yksek
noktasnda kk bir Hellenistik tapnan bulunmas, Ana Tanra
Y U N A N ISTAN'DA ANA TAN R l<,:A,
H ELLENISTIK <,:A(;
191
res. 50. Gordion'dan, bir aslann

srtnda oturan terrakotta Meter
heykelcii. M.. 3. yzyl-2. yzyl
ba. Gordion Kaz Projesi'nin izniyle.
res. 5 1 . Gordion 'dan tahtta oturan

terrakotta Meter heykelcii. M.. 3.
yzyl-2. yzyl ba. Gordion Kaz
Projesi'nin izniyle.
kltnn Phrygia'nn yksek yerle

riyle balantsn srdrdn
gstermektedir.
Orta Anadolu'nun deien poli
tik manzaras iinde, Meter'in
nemli ve yeni klt merkezi, Pessi
nus ne kt . Roma tarihi ve efsa
nelerinde en eski, en saygn Meter
kutsal alan olarak n kazanan hu
Phryg yerlemesinin Phrygial Ana
Tanra kltyle ilgili ok az malze
me vermesi artcdr.1 0 Buras en
aa M.. 5. yzyldan itibaren yer
leim grm olup, yakndaki krsal
blgede yer alan ve Phrygia'daki di
er ak hava tapnaklarnn benze
ri olan kk bir merdiven sunak,
burann Matar kltyle ilgili bir yer
olduunu gsterir. 1 1 Ne var ki, Pes
sinus 'un byk ya da nemli bir
ANA TAN RIA'NN lzlNUE
Plryg yerlemesi olduunu gsteren fazla bir iaret olmad gibi, Hel
lcnistik dnemden nce burann nemli bir dinsel merkez olduu
m dndrecek fazla bir kant da yoktur. 1 2 Buras bir Phryg kutsal
alan iin uygun bir seim olmazd, nk belli zamanlarda su bas
knlarna maruz kalan, bazen de kuraklaan derin bir vadide yer al
maktadr . 1 3 Bu durumuyla, Matar'n ura olan da tapnaklarna
hi benzemez. Ne var ki, antik kaynaklar Pessinus kutsal alannn hem
eskilii hem de n konusunda srarldr ve burann barnmaya uy
gun yapda olmamas, doal kaynaklara, ulam yollarna uzakl bi
le bu noktay destekleyebilir (insan oraya tapnmaktan baka ne iin
gidebilirdi?) . 1 4 Midas Kenti ve Gordion gibi eski klt merkezlerinin
neminin azald Hellenistik a' da Pessinus pekala yeniden deer
kazanm olabilir.
Pessinus' taki Meter kltne ilikin net kantlar, Pergamon 'daki At
talos hanedan krallarnn bu kutsal alanla ilgilendii dneme aittir.
Attalos'lar burada beyaz mermerden portikolar ve bir tapnak yaptr
mlard. O zamanlar Pessinus, rahiplerin ynettii bir tapnak-dev
letti. s Bu konudaki ana kaynamz olan Strabo, ilk olarak hangi At
talos kralnn Pessinus'la ilgilendiini ne yazk ki sylemedii iin,
onun verdii bilgiler, Romallarn Meter'in klt imgesini Pessinus'tan
alp Roma'ya gtrdkleri sylenen M.. 205/204 ylnda Attalos ha
nedannn Pessinus'la kesin bir ilikisi olup olmadn saptamamza
olanak vermiyor. I6 Bununla birlikte, Pergamon krallar il. Eumenes
ve il. Attalos ile Pessinus hkmdarlar arasndaki mekn1plama, M..
2. yzyl ortasnda Pergamon'un Pessinus'la ilgilendiini kantlam
tr. 1 7 M.. 1 . yzylda taa, byk olaslkla Attaloslar dnemi tapna
nn duvarlarna kaznm olmalarna karn, M.. 1 63 ile 156 ara
sndaki dneme ait yedi mektup bilinmektedir. 1 8 Bu mektuplama,
Pessinus kutsal alannn Hellenistik devletler dnyasndaki yerine k
tutan bilgiler salar.
Mektuplarda Eumenes ve Attalos'la rahip hkmdarlar arasndaki
haberleme kaydedilmitir. Rahiplerin hepsinin unvannn Attis ol
mas, belki de bu adn Phrygia krallar tarafndan kullanld an
bir kalntsdr. I9 Bu makamda oturan kii Phrygial olmasa bile ra
hiplerin Attis unvann almay srdrdkleri, Attis diye bir rahibin Ai
orix adl bir kardei olmasndan anlalr. Aiorix bir Kelt addr ve
M.. 2. yzylda kutsal alann Galatlarn kontrolnde olduunu gs
terir.20 Mektuplarda, Pessinus rahiplerinin Pergamon hkmdarla
rnn kendilerine gsterdii iyi niyeti koruma arzular kadar, Perga-
YUNANISTAN'DA ANA TANRIA, HELLENISTIK AC
193
monlulann Pessinus'u kendi amalar domltusunda kullanma istek

leri de aka grlmektedir. rneklerden birinde, Pergamonlular
Roma'nn karlarn Pessinus'un gereksinimlerinin nnde tutar
lar.2 1 Edindiimiz izlenime gre, bu ilikideki baskn tarafn Perga
mon olduu ak.
Bu mektuplarda Meter kltne pek az yer verilmesi, artc gel
mekle birlikte, beklenmedik bir dumm olarak grlmemelidir. Per
gamonlularn Meter'le ilgilendii (aada greceimiz gibi) belge
lerle kantlanmtr, ama Pergarnon'un Pessinus'la ilgilenmesi bura
nn bir Meter kutsal alan olmasndan ok, Pergamon'un kontrol et
mek istedii Galat topraklar iinde yer alan bamsz bir devlet ko
numunda olmasndan kaynaklanyordu.22 Bir mektupta, Eumenes
herhalde Pessinus'un karlarnn gzetilmesinin (Pergamon 'un de
il) tanrann ii olduunu ima ederek, birileri tanrann rahipleri
ni aaladnda tanrann kendi rahiplerini kollamasnn daha iyi
olacan bildirir.23 Mektuplar genel olarak Pergamon 'un Pessinus
ve kltle ilikisini kantlamakla birlikte, politik adan Pessinus kutsal
alannn etkisini yitirdii bir dnemi artryor. Sonu olarak, Pes
sinus'un parlak dnemi ksa srm. Strabo (Augustus'un ada
dr) , kendi zamannda rahiplerin gcnn azaldn, kentin eski zen
ginliinin kalmadn, buna karn Meter kltnn hala n'.mini ko
rnduunu syler.24 Pessinus'un ge dnem rahiplerinin, nclleriy
le Pergamon arasndaki mektuplamay mektuplarn yc.zlnda yz
yl kadar sonra yaynlamalarnn nedeni budur kukusuz. Bu rahipler
kutsal alan ve blge zerindeki hakimiyet iddialarna daya:-ak bulma
ya alyorlard.25 Mektuplar, Phrygler'in politik ve dinsel konular
daki son g gsterisi oldu.
G politikalar dnyasndan uzakta, tanrann himayesindeki zel
bir toplulua ait bir belgede, Phrygial Ana Tanra ile taraftarlarnn
tamamen farkl bir tablosunu gryoruz. Lydia'daki Philadelphia'da
bulunmu olan bu metin, M.. 2. yzyl sonu ya da 1 . yzyldan kal
madr.26 Metinde Dionysios diye biri tarafndan kurulan bir aile kl
tnn kurallar yazldr. Bu adam ryasnda karsna kan bir g
rnt nedeniyle bu klt kurmutur. Hellenistik dnemde byle pek
ok zel klt kurulmu olduundan, bunda bir gariplik yoktur.27 An
cak bu kumluun amac daimi olarak tek bir kiiyi yceltmek deil,
kiisel davranlar asndan kat kurallara uymay kabul edecek bir
tapnc grubu oluturmakt. Klt kurallarna gre, Zeus, Hestia ve
8EOt l:(l)tflptc;, yani Kurtarc Tanrlar iin sunaklar dikilecekti. Kurta-
ANA TANRl<,:A'NN lzlNL>E
Tanrlar, Eudaimonia (mutluluk veren ruh) , Plutos (zenginlik) ,

Arctc (erdem) , Hygeia (salk) , Agathe Tykhe (iyi ans) , Agathos Da
inon (iyi ruh) , Mneme (bellek) , Kharit'ler ( Gzeller) , Nike'den
(zafer) oluuyordu. Tapnc grubu Dionysos'un evinde, yani oiKo'ta
toplanacak, kadn, erkek, zgr ya da kle, herkes eit artlarda kar
lanacakt. Bynn, ak iksirlerinin, ocuk drme ve gebelii n
leme yntemlerinin kullanlmas kesinlikle yasaklanmt, kadn, er
kek, btn klt taraftarlar cinsellikle ilgili kat kurallara uymak zo
nmdayd. zgr domu olan klt yeleri arasnda zina kesinlikle ya
sak olduu gibi, zgr domu erkekler ve evli kle kadnlar arasn
da cinsel iliki kurulmas da yasakt (buna karn fahielik yasaklan
m gibi grnmyor) . Gruptaki herkes Angdistis'in himayesi altn
da olacakt. Burada Phrygia'nn Ana Tanrasna Matar unvanyla de
il, Phrygia' da halkn kulland zel adyla seslenilmitir. 2 8
Bu metinde ilgin olan birok zellik vardr. Bunlardan biri, Phrygi
al Ana Tanra Angdistis'in ahlaka uygun davranlarla badatrl
masdr. Phryg kltnde M.S. ilk yzyllarda daha sk rastlanan bir
zelliktir bu.2 9 Bu metin, ayn zamanda tanrann ileriki tarihlere ait
klt yaztlarnda grlen bir baka ynne, kurtarc tanralna de
inen en eski belgelerden biridir. Dinsel tren ve arnmayla ilgili ku
rallar, Kurtarc Tanrlar'n bu kltn geleneksel zelliklerinden bi
ri olabileceine iaret ediyor: Bu kurallar Kma tE ta tatpa KCLt cO vuv,
hem atalarn geleneklerine, hem imdiki (yani, bu belgedeki) talimat
lara gre uygulanacaktr. Bu durum u ilgin soruyu akla getiriyor:
Deiimin nedeni neydi? Eklenen yeni bir tanr m, yoksa yeni davra
n kurallar m? Yorumcularn ou, Yunan tanrlarnn Anadolu' da
ki Angdistis kltyle kaynamakta olduunu varsayarak, ilk seenei
nermilerdir.30 Durum yle olabilir: Lydia'daki Philadelphia, Yu
nanllarn kurduu bir kentti, dolaysyla Yunan tanrlarna tapnl
mas doald. Sardes'te bulunan M.. 4. yzyla ait bir klt ynetme
liinde tanrann yer almasndan anlald gibi, Phrygial Ana Tan
ra Angdistis'in klt Lydia'da da iyi tannyordu.3 1 Bu durumda Phi
ladelphia metni, yerel tanrlarn Yunan tanrlar ve Yunanllarn kii
letirdii soyut kavramlarla harmanland Hellenistik kayftamann
mkemmel bir rnei haline geliyor.
Bununla birlikte, zellikle bir Yunan toplumu iin, davran kural
lar da m bir yenilikti diye merak edebiliyor insan. Cinsiyete ya da
toplumsal konuma baklmakszn btn yelerin eit muamele gr
d, darya kapal bir grup kavram o dnem iin pek olaan san c
Y LJ N A N I STAN'DA A NA TANRIA,
HELLENISTIK A(;
1 95
ylmaz. 32 Meter/Agdistis, bireyi esinlendirme yoluyla tapnclarna

dorudan ulaan bir tanra olarak, zaten bireylerin davranlarn et
kileme gcne sahipti. Bu belge, tanrann etkisinin sadece bireyle
re deil, geni bir gruba da yayldn gstermektedir. Grup yele
rinden belli aralklarla, aylk ya da yllk olarak, yeminlerini tazeleme
leri ve topluluun ahlak kurallarna uymayan yelerin saptanmas ko
nusunda yardmc olmalar istenmi. Bu topluluun taraftarlarnn
ykmllklerini ciddiye aldklar ve bunlarn ballk duygusunda
Ana Tanra'nn atadan kalma saygnlnn pay olduu izlenimini
ediniyoruz.
Lydia'da Hellenistik a'daki Meter kltne ilikin kantlar yine es
ki Lydia bakenti Sardes'te bulunmutur. Lydial Tanrlar Anas 'na,
Mrtpl. 0::&v Au [ im] , adanan,
Sardes yaknlarnda bulunmu
bir yazt,33 Meter'in varlnn
ok eskiye dayandn, 4. yzyl
bana ait bir kabartma ise tan
rann kentte varln srdr
dn kantlyor. Bu kabart
mada, ayakta duran ve kucan
da bir karaca olan Artemis'in
sa tarafnda, aslann kucakla
m olan Meter durmaktadr
(res. 52) .34 En sa kede ise k
k boyda gsterilmi iki tapn
c yer alr. Grubun tamam Yu
nan tapna biimindeki bir na
iskosun iindedir. Artemis'in
Meter'den birazck uzun olma
s, onun kltnn daha nemli
olduunu belirten bir ayrntdr.
Artemis, Sardes'in en byk ta
pnayla onurlandrld iin,
buna armyoruz, ama bu ka
bartma Meter'in de nemli bir
konumda bulunduunu gste
riyor. Meter'e de nemli bir kut res. 52. Sardes ' ten Artenis ve Meter adak
sal alan ayrlm, bu kutsal alan kabartmas. M . . 4. yzyl. Sardes Arkeoloji
daki tapnan duvarlar resmi Aratrmalar ' n n izniyle.
1 96
belgelerin ve Seleukos krallaryla yaplan yazmalarn kaydedilip ser

gilenmesi amacyla kullanlmtr.35 Sardes'te bulunan birka zel
adak sunusu, tahtta oturan Meter'i, tefi, phiale'si ve aslanlaryla bir
likte geleneksel pozunda gsterir.36
Hellenistik a' da Ana Tanra kltnn Anadolu'da etkisini sr
drdn kantlayan bir baka kaynak, Angdistis'e sunulmu zel
adaklardr. Eski Phryg yaztlarnda bulunmamasna karn, Angdistis
Hellenistik a' da Ana Tanra iin giderek daha sk kullanlan bir
ad olmutu. Yukarda belirtilen Sardes ve Philadelphia tapnaklarnn
yan sra, Phrygia'daki Dokimeion'da da nemli bir Angdistis klt
vard . Bu kentin bast sikkeler zerinde tanra grlmektedir.37
Midas Kenti 'nde, genellikle yaztl kk sunaklar olmak zere, tan
raya birok adak sunulmu,3 8 Bithynia ve Pisidia'da yaztl adak hey
kelcikleri bulunmutur.39 Btim bu adak yaztlarnda tanraya sade
ce Angdistis diye seslenilmitir. Ayrca Midas Kenti ile Eumenia'da
bulunan, 'Avyicr'tEt Mr'tpt 0E, Tanrlarn Anas Angdistis'e ve
'Avyicr'tEt Mr'tpt 0Ecv, Tanrlarn Angdistis Anasna sunulmu eitli
adaklarn40 yan sra, imdi Venedik'te olan ve k yeri bilinmeyen
bir yazt da vardr.4 1 Bunlar, Strabo ile Hesykhios tarafndan net ola
rak ifade edilen bir noktay, Phrygial Ana Tanra'nn adnn Ang
distis olduunu aka gsteriyor.42
Hellenistik dnyann dier blgelerinden gelen ok sayda sunu,
bunun sadece yresel bir ad olmadn gstermektedir. Anadolu'nun
dnda, Attika, Lesbos, Paros, Msr ve Karadeniz'in kuzey kysnda
ki Panticapaeum'da Angdistis'e adanm yazt ve heykelcikler bulun
mlltur.43 Bu yaztlarda da Angdistis ad Meter'le zdeletirilmitir.
Meter'e sunulan tipik bir adak eyas olan aslanl ve tefli bir oturan
tanra heykelcii zerinde Angdistis'e adanm bir yaztn yer alma
s, bunu dorulamaktadr. Ephesos ve Bithynia buluntularyla imdi
Venedik' te olan parann zerinde de ayn dunun gzlenir.44 Bun
lar, Ana Tanra'nn hem Phrygia'da, hem de anayurdu Anadolu'nun
dnda etkili olmaya devam ettiini gstermektedir.
zet olarak, Meter Hellenistik a' da Yunanl olmayan Anadolu
halklarnn dinsel yaantsnda egemen bir g olmay srdrd ve
klt daha ok Anadolu'nun eski merkezlerinde parlad. Meter tap
naklarndan ounun artk basitlemi, tanraya sunulan adak eya
larnn kk ve gsterisiz olmas, blgedeki ekonomik ve politik
k yanstyor. Grne baklrsa, sadece Pessinus ile Sardes' teki
kutsal alanlarda gsterili tapnaklar vard, bunlar da nlerini Helle-
YUNANISTAN ' DA ANA TANRIA, HELLENISTIK AC
1 9?
nistik krallklarn desteine borluydu. Buna karn bireysel klt ba

znda Ana Tanra'ya gsterilen youn ilginin srd aka gr
h1yor, bu da onun Anadolu halklarnn yaamnda nemli bir yeri ol
duunu gsteriyor.
Bat Anadolu'daki Yunan Meter'i
Hellenistik a'da, Meter, Bat Anadolu'daki Yunan kentlerinde es

kisi gibi varln srdrmekteydi. Yunan Meter'ine Asya' da hala ge
leneksel unvanlaryla, MTilP MqaA:r, Byk a.5 MTilP 0e:v, Tar_!!arn A:nas____ve onun bir da tanras olduuna kuku brakmayan
MTilP opEic _ Da Ana_ diye sesleniliyordu.46 Ayrca, r_s__y
onun kutsal yeri olan zel bir_!_t:!l!J'.!_ lE_(lQ-f;arla sesle
nilmitir; Bat Anadolu'nun hemen hemen her blgesinde goieai
pan bir durumdur bu. Tanra sfat bakmndan zellikle onia'da
zengindi. Sipylos eteindeki Magnesia kentinde Meter Sipylene ya da
Meler Plastene olmutu. 4 7 Erythrai'da Meter Kybeleie_ idi. Eski Phryg
dilindeki kubileya'dan gelen bu sfat, Erythrai yarmadasndaki belli
bir da belirtiyordu. 48 Tanra, Kolophon'da Meler Antaia idi, 4 9
Smyrna'da ise ona hem Meter Sipylene, hem de yreye zg Meter
Smyrnaike fatyla sdleniliyordu.50 Smyrna'nn gneyindek( Gale
sion Da'nda Meter Gallesann bir ak hava tapna vard.51
Bat Anadolu' nun dier blgelerinde de tablo ayndr. Tanra,
kuzeybat Anadolu'da, Pergamon yaknndaki Aspordenon Da'nda
Meter Aspordene olarak tapm gryordu.5 2 Troas blgesinde da
Da'nn tanras Meter daia,53 Marmara Denizi yaknndaki
Kyzikos' ta Dindymos Da 'nn tanras Meter Dindymene idi.54
Karia'daki Sparza kenti civarnda tanraya Meler Sparzene diye
sesleniliyordu.55 Belli kutsal yerleri belirten sfatlardan baka, Bat
Anadolu'daki Ephesos, Erythrai ve Troia'daki Yunanllar, Mr P
<l>puyic, Phrygial Ana unvanyla Meter'in kkenlerini anyorlard.
Tanrann kkl gemii, Ephesos ve Kyzikos'ta Mrp Ilmproir,
Atalarn Anas unvanyla onurlandrlyordu.56
Bu sfatlar, Kk Asya'daki Meter kltne zg olduklarndan, Me
ter'in belli yerlerle balantsn pekitirmekten daha fazlasn yapar
lar. Bunlar, Yunanllarn o dnemde tanrann Phrygia, kltnn
da kkenli olduunu hala bildiklerini gsterir, tanra ile krsal bl
ge arasndaki ilikinin devam ettiini, zellikle dalarn ve bolukla
rn hala onun yurdu sayldn etkili olarak vurgularlar. Tanrann
Anadolu'daki Yunan tapnaklarndan birounun yerleim merkez,
1 YH
ANA TAN RH,:A'NIN ZiNDE
lcrinden uzak olan ssz dalk blgelerde yer almas, tanrann do

al evreyle badatrldn desteklemektedir. Onun kimliinin bu
yn Phrygia'da tanra Matar'n balca zelliiydi. 14. Homerik v
g, bunun Yunan Meter tanmndaki nemini vurgulamaktadr. Her
eye ramen bu fenomenin Hellenistik a boyunca srdn (Ro
ma a Anadolusu'nda da olaca gibi) grmek ilgin. Bu sreklilik
blgenin zndeki tutuculuu vurgulamakta ve tanrann kltnn
biimlendirilmesinde Anadolu'nun krsal manzarasnn etkisinin ha
la itici bir g olduunu gstermektedir.
Meter da tapnaklarnn bilinen birka rnei vardr. Bunlardan
biri, Sipylos Da'nn Anas olan ve Meter Plastene olarak da bilinen
Meter Sipylene'nin tapnadr.57 Pausanias, Meter Sipylene betimi
nin Tanrlarn Anas'na ait tm betimlerin en eskisi olduunu bildi
rerek, 58 bugnk Manisa ili yaknndaki bu dan kuzey yamacnda
doal kayaya oyulmu olan oturan bir figr tarif eder. Bugn de g
rlebilen yontu, uzun elbiseli oturan bir figr betimlemekle birlik
te, Phryg deil, Hitit betimidir.59 Ancak yaztlar ve burada bulunan
Meter adaklar, Pausanias'n koyduu tehisin Hellenistik dnemden
kalma olduunu gsteriyor. Yunanllara gre, daa oyulmu oturan
bir figr mutlaka Meter olmalyd.
Dalardaki Meter kutsal alanlarnn bir baka rnei de Ephesos'ta
bulunmutur.60 Panayr Da'nn eteinde yer alan kutsal alan, dan
yamacna oyulmu, bazlar bo olan, bazlarnn iinde doal kaya
dan yontulmu tanra betimleri hala duran nilerden oluur. nde
ki kaya platosunda ayrca yarklar ve sunak biiminde yontulmu b
yk bir knt vardr. Nilerden bazlarnda bulunan yaztlarda tanr
aya M'tllP 'Oprir, M'tll P Ilmpcoir ve M't11P <l>puyir olarak eitli ad
larla seslenilmesi, Ephesoslulara gre tanrann Da Ana, Atalarn
Tanras ve Phrygial olduunu gstermektedir. Meler, Ephesos'ta
ki Artemis kltn yerinden etmemi, hibir zaman byk bir tap
nak ve deerli adak sunular edinmemi, Ephesos Artemis'i kadar n
plana kmamtr, ama Meter klt yine de Ephesoslularn yaam
nn nemli bir paras olmay srdrmtr.
Ephesos kutsal alannda, ayakta duran tanray yannda arka ayak
lar stne km bir ya da iki aslanla birlikte gsteren bir dizi k
k adak kabartmas da bulunmutur. 6 1 Baz rneklerde tanrann
sanda gen bir erkek, bazlarnda ise sanda gen, solunda yal bir
erkek vardr (res. 53) . Yakndaki bir kaya sunanda bulunan Zeus
Patroos'a adanm bir yazt, yal tanrnn Zeus62 olduunu gsterir-
Y l J N A N ISTA N'DA ANA TAN RIA, HELLEN I STIK AC
1 99
res. 53. Ephesos'tan adak

kabartmas, Meter gen ve
yal tanryla. M..3.-2. yzyl.
zmir Arkeoloji Mzesi. ( F.
Naumann 'a gre: Die
lkonographie der Kybele in
der phrygischen und der
griechischen Kunst
[Tubingen, l 983 ] . levha 34,
res. 2.)
ken, dier yaztlarn Hermes'e ve Apollon Patroos'a adanm olmas,

gen tanrnn kimliini net olarak saptamay engelliyor.63 Ne var ki,
figrn yass apkas ve ayakkablar, onun, M.. 5. yzyldan beri Me
ter'in Yunan dnyasndaki deimez yolda Hermes olduu izleni
mini uyandrmakta. Baka yerlerde de bunlara benzer kabartmalar
bulunmutur. Bunlar arasnda Samos'ta yamalardaki nilere oyul
mu adak kabartmalar, Sipylos Da yaknndaki Meter Plastene kut
sal alannda bulunan bir para ve k yeri kesin olmayan baka r
nekler vardr.64
Meter'i yannda tanrlarla gsteren kabartmalar Hellenistik dnem
de yeni bir ikonografi tr olup, bunlardan Yunan ve Anadolu klt
adetlerinin kaynamasna ilikin nemli kantlar salanr. Hermes Yu
nan dnyasnda gizem kltne girenlere yol gsteren tanryd. Onun
gnahtan arnma konusunda Meter'le belirli bir balants vard.65 O
halde bu kabartmalarda yer al, Anadolu Meter'inin Lydia'daki Phi
ladelphia'da bulunmu ve daha nce incelemi olduumuz metinde
200
ANA TAN RIA' N I N ZiNDE
aka grdmz ahlaki ilevini destekleyebilir. Zeus'un yer alma

s o kadar beklenen bir ey deil, nk bu tanrnn daha nce Yu
nan Meter'iyle ciddi bir balants olmamt. Bununla birlikte, Me
ter'in Rhea ve Zeus'un douu efsanesiyle kaynatrlmas sonucun
da, Zeus M.. ve M.S. ilk yzyllarda Pergamon ve Aizanoi'daki Me
ler kltnn nemli bir paras haline gelecekti. Bylece, Anadolu
Meter'i zaman iinde Zeus'un annesi olarak sayg grmeye balad.
Ephesos'ta ve dier on kentlerinde bulunan adak kabartmalar, bu
btnlemenin erken Hellenistik a' da iyice oturmu durumda ol
duunu dndryor.
Bir baka da tapna, Smyrna'nn gneyinde bulunan ve adn ku
ktsz bu kutsal alandan alan antik Metropolis kenti yaknndaki Gal
lesion Da'ndadr.66 Dan eteindeki bir maarada yer alan Meter
k tsal alan, M.. 4. yzyldan, antik an ge dnemlerine dek kul
lanlmtr. Kesilen kurbanlardan kalma ok sayda hayvan kemii,
terrakotta ve tatan yaplm eitli tanra heykelcikleri ile adak ka
bartmalar, buradaki klt faaliyetinin kantlardr. 67 Terrakotta be
timler, Meter'i oturur biimde gsteren standart adak heykelcikleri
tipinde iken, ta adaklar, ayakta duran tanray bir yal, bir de gen
erkek figryle birlikte gsteren Ephesos modelini izlerler. Buralar
da bu modelin sk sk grlmesi, Meter'in iki tanryla bir arada be
timlenmesinin bu blgeye has bir zellik olduunu dndryor.
Krsal blgedeki tapnaklarnn yan sra, Meter kentlerde de ilevi
ni yerine getiriyordu. Smyrna'nn, genellikle Meter Sipylene diye ses
lenilen Ana Tanras, yaztlar ve ok saydaki Meter adak heykelcik
leri yoluyla saptanmtr.68 Tanrann kentin ana blmndeki dz
lkte yer alan tapna Metroon, Smyrna' daki en gzel tapnaklardan
biri saylrm.69 Kolophon'da da kent merkezinde yer alan nl bir
Metroon varm. M.. 4. yzyla ait bir yazttan, burada Meter'e Me
ler Antaia adyla, kentin be nemli tanrsndan biri olarak tapnld
n reniyoruz.70 Kolophon'un demokratik meclisi Boule' nin ka
rarlar ta bir stele yazlacak, bir kopyas da Metroon 'a konulacak
m.7 1 Bu bilgi Atina'daki uygulamaya paraleldir ve onial Yunanlla
rn politik yaamnda Meter'in nemini yanstmaktadr. Rahiplik ma
kamlarnn sat bedellerinin kaydedildii M.. 3. yzyln ilk yars
na ait bir yazttan tespit edilen bir baka kent Metroon'u da Eryth
rai'da bulunmutur.72 Ml"tTIP MqaA.r rahiplii, 480 drahmi sat be
deliyle, el deitiren 54 makamn deer bakmndan yalnzca yedisi
nin altnda kalarak, en pahal makamlardan biri oluyor. Alc, Diony-
YUNANISTAN'DA ANA TANRIA, HELLENISTIK Al';
201
sios olu Molion diye biridir. Bu adamn ayn zamanda kent darpha
nesinden sorumlu bir memur olduu biliniyor.73 Zenginlii ve yetki
si, onun Erythrai'da nemli bir kimse olduunu gsteriyor, Meter kl
tne bir servet ayrmaya-gnll oluu da, kltn bu topluluktaki du
rumunu aklyor. Ayrca, Erythrai'daki dinsel bayramlarla ilgili M..
2. yzyla ait bir kent takviminde ve bireysel bir adak yaztnda Meter
adna rastlanmtr.74 Meter'in Khios'ta da nemini korumaya devam
ettiini, yine yaztlardan anlyoruz. Bunlardan M:rp KueA.Eir 'ye
adanm olannda, tanrann Phryg kkenli eski adna gnderme ya
plyor. 75 zellikle ilgin bir yaztta ise, Kallisthenes diye birinin Me
ter iin yaplan cr:pcml ve m0pcx, yani "sedir deme" ve "taht" t
renlerini stlendii kaydedilmitir. 76 Bunlarn her ikisi de Anadolu
ve Yunan klt uygulamalarnn birbiriyle ilgin bir biimde kaynat
n dndren trenler olup, Pire 'de Meter ve Attis'le balantl
olarak bunlarla yine karlaacaz.
Priene'deki Meter tapna farkl bir model ortaya koyuyor.77 Bu
ras, kentin bat kaps yaknndaki zel mesken kesiminde yer alan
kk ve gsterisiz bir ak hava tapnadr. Aslanyla birlikte otu
ran tanray gsteren terrakotta ve mermer heykelcikler burann kut
sal bir alan olduunu, yanm hayvan kemikleriyle sunu kaplar da bu
rada ayin yapldn kantlyor. Kentin eitli kesimlerinde de hey
kelcikler, kabartmalar, fgrinler ve tanrann olduka kaba ilenmi
bir heykeli bulunmutur.78 Tapnan gsterisizlii, Priene'deki ya
zt ve sikkelerde Meter'le ilgili bir arm olmay, kentin resmi klt
lerinde tanrann pek az rol oynad ya da hi rol olmad izleni
mini uyandryor. Ancak Meter adaklarnn sk grlmesi, Meter kl
tnn resmi destekten yoksun olmasnn, bu kltn sradan yurtta
larn zel yaamlarnda nemli bir rol oynamasn engellemediini
gsteriyor. Daha kuzeyde, Myrina'da bulunan ge Hellenistik a'a
ait zengin bir heykelcik grubu iinde bol miktarda Meter ve Attis hey
kelcii saptanmtr. Bunlarn ou mezarlarda bulunmu olup, Me
ter'in bireysel kltlerde etkisini srdrdn gsterirler. 79
Halikarnassos'ta bulunan M.. 3. yzyla ait bir yazt da Meter'in
bireysel kltlerdeki roln belgelemektedir.8 0 Telmessos'taki Apol
lon bilicisi, Poseidonios diye birine, ana-babas iin 'Arcx01 T'.xr 'ye
(yi ans), kendisi ve kars iin 'Aya0o dcxirov a (yi Ruh) kurban
sunmak kouluyla bir aile klt kurmasn buyurmu. Bu kurumun
sayg gsterecei dier tanrlar Zeus Patroos, Apollon Telmessos, Mo
ira'lar ve Tanrlarn Anas imi. Sunulacak kurbanlar iin konulan ko'
202
ANA TAN RIC,:A' N I N iZiNDE
ullarda bir nem sras ortaya kyor: Zeus, Apollon ve Moira'lara

birer ko kurban edilirken, Meter'e sadece bir kei dm. Bu yazt,
Meter'in bireysel kltlerde varln srdrdn ve Yunan pante
ommdaki dier tanrlarn altnda yer aldn doruluyor.
Meter, kuzeybat Anadolu'da da kendine has bir ne sahipti. Klt
hem Khalkedon, 81 hem Kyzikos'ta sayg grmtr. Kyzikos'ta ona sa
dece Meter Dindymene olarak deil, yer adndan treyen baka sfat
larla da tapnlyordu. 8 2 Meter Dindymene kltnn kuruluu, a
son 'la Argonaut'lara dayandrlmtr. Argonaut'larn Karadeniz' e
yaptklar yolculuun balangcndaki bu olay, Rodoslu Apollonios ta
rafndan Argonautika'da anlatlmtr.83 Meter Dindymene'nin tad
nem, Kyzikoslularn Prokonnesos' taki komularndan aldklar
sylenen deerli klt heykelinden anlalabilir. Pausanias heykelin al
tn olduunu, tanrann yznn ise su aygr diinden yapldn
kaydetmitir. 84 Kyzikos'ta ayrca, tanraya kurban sunma sahneleri
nin betimlendii yaztl adak kabartmalarndan oluan zengin bir se
ri bulunmutur.85 Tipik rneklerden birinde tanra sunanda otur
makta, bir tapnc alay ellerini kaldrm olarak tapnma pozunda
tanraya yaklamakta, bir hizmetkar iki koyunu kurban edilmek ze
re gtrmektedir (res. 54) .86 Alttaki yazt, unvanlaryla birlikte grev
lilerin adlarnn sraland bir liste olup, kltle ilikili kiilere belli
bir 5aygnlk derecesi verilmitir.
Yeniden kurulan lion kentindeki MfTilP 'Icxicx, dal Ana klt, bu
ras Homeros Troias'nn yeri olarak yceltildii iin, zellikle ilgi
odadr. ki tapnan varl, M.. 6. yzylda Tun a Troias h
ynn gneybat yakasndaki klt etkinliklerini kantlamakla bir
likte, burada hangi tanrlara tapnld bilinmiyor. 8 7 Ayrca, bir st,
bir de alt tabakada, Hellenistik a' dan kalan ve her birinde birer su
nak bulunan iki ak hava kutsal alan saptanmtr. 88 Alttaki kutsal
alanda ok sayda terrakotta ve mermer Meter heykelcii, iki Attis hey
kelcii ve birtakm kadn heykelcikleri ele gemitir. Anadolu' da en
der grlen bir tip olan ocuk Attis heykelcii kayda deer bir rnek
tir. Bu para kark bir ortamda bulunmu olmakla birlikte, kesin ola
rak Hellenistik denemez. 89 Tanrann Roma anda iyi tannan da
Da'ndaki kutsal alan, Hellenistik dnemde de aktif grnyor ve
Troia yerlemesinin eitli katlarnda bulunan terrakotta heykelcik
ler, tanrann zel kltteki varln kantlyor.90 M.. 205/ 4 ylnda
Romallar tanray Mater Deum Magna ldaea, Roma'nn dal B
yk Anas olarak Roma'ya getirdiklerinde, Troia'daki Meter klt iyi-
Y U N A N ISTA N ' DA A N A TANRIA, H EL LENISTIK AC
203
54. Kyzikos'tan
Meter'e sunulmu
adak kabartmas,
Meter ve tapnclar.
M.. 2. yzyl.
Kopenhag Milli
Mze, Yakn Dou ve
Klasika Eserleri
Blm izniyle.
res.
ce nlenecekti. Bunun sonucunda lion kenti baz ayrcalklar kazan

d: M.. 1 88'de Roma Senatosu tarafndan resmen Romallarn ana
kenti kabul edildi, topraklar geniletildi ve vergiden muaf tutuldu.9 1
Bununla birlikte, Hellenistik bir Yunan kenti asndan bakldnda,
Troia'daki Meter kltnn, tanrann kutsal danda, kentteki kut
sal alannn iinde ve kentteki evlerde uygulanan bir klt olarak, di
er ada Yunan kentlerindeki kltlerden pek fark yoktur.
204
ANA TANRIC,:A'NIN l:t.INOE
Asya'daki Yunan kentleri arasnda, Meter'in en canl tablosunu ye

ni Pergamon'da gryoruz. Tannann etkili varl, burada hem kent
iinde, hem de civardaki dalarda bulunan iki ak hava tapnanda
hissediliyor.92 Tannann Pessinus'taki kutsal alanna destek verme
lerinden de anlald gibi, iktidardaki Attalos hanedan tanraya
byk ilgi gstermiti. Pergarnon'da ele geen bir dizi yazt, insan bo
yunda bir heykel ve bir ksm terrakotta olan eitli heykelcikler, bu
ilginin yaygn olduunu gsteriyor.
nce Meter kltnn Pergamon kenti iindeki kantlarna baka
lm. Pergamon'da tapnlan tanra, MTil P MtyaA:r, Byk Ana idi.
Yaygn olarak kullanlmasna karn, bu klt unvan sadece bu kente
zg deildi. Romal yazar Varro'dan rendiimize gre, Meter Me
gale'nin kentin iinde kent duvarlar civarnda yer alan Megalesion
adl bir kutsal alan varm.93 Hellenistik Yunan kentlerinde pek sap
tanmayan bu durum, Matar'n kaplarn ve snrlarn koruyucusu sa
yld eski Phryg geleneinin bir kalnts olsa gerek. Yukar kente
alan ana kapnn yaknnda bulunan bir sra temel, Pergamon'daki
bu kutsal alann yeri olabilir. Burada, belki de antik dnyadan kalan
en etkileyici Meter betimi olan insan boyunda bir heykel bulunmu
tur (res. 55) . 94 M.. 2. yzyla tarihlenen heykel, Agorakritos'm mo
delinden tretilmitir. Tanra, ayak koyma yeri bulunan zenle i
lenmi byk bir tahtta oturmaktadr. Gs altndan kemerli bir khi
ton ve dizlerine sarkan dkml bir pelerin giymitir. Pelerinin yatay
kvrmlar, khitonun dey kvrmlaryla kontrast oluturmaktadr.
Tanrann tahtn koluna dayal olan sol kolunun st ksm yuvarlak
bir cisim yerletirilmek zere oyulmutur. Bu cisim kukusuz bir tef
ti ve byk olaslkla ayr yaplmt. Heykelin ba ve sa kolu eksik
olduundan, tanrann sa elinde bir sunu kab tutup tutmad an
lalamakla birlikte, o dneme ait terrakotta heykelcikler byle bir
kap tuttuunu dndryor. Gnmze paralar halinde ulaan
mermer bir aslan, tanrann yolda olarak yannda dumyor olabilir
di. 95 Heykelin yksek nitelikteki iilii dndaki en nemli zellii,
Klasik a'daki Meter betimlerine zg modeli korumasdr. Bu par
a pekala bir klt heykeli olabilir, heykelin itibar da bu modelin de
vam etmesini salam olabilir, nk Pergamon modelinin Anado
lu 'nun dier klt merkezlerine, Troia ve Gordion gibi farkl yerlere
kadar geni apta yayldn gryoruz.96
Kentin her kesiminde Meter'i betimleyen ok sayda ta ve terrakot
ta heykelcik de bulunmutur.97 Pergamon heykelciklerinden iki ta-
Y U N A N ISTAN'DA A N A TAN RIA, HELLENISTIK A
205
res. 55.
Pergamon'dan
mermer Meter
heykeli. M.. 2.
yzyl.
Antikensammlung,
Staatliche Museen z
Berlin, Preussischer
Kulturbesitz izniyle.
nesi tanray banda kule biiminde yksek bir tala gsterir. Bu ta,
Ana Tanra'nn Roma heykellerinde ok yaygnlaacak olan kuleli
tacn en eski rneklerindendir (res. 56) .98 Bu da Meter'in Perga
mon'un kaplaryla surlarnn koruyucusu olduunu gsteren bir sim
ge olabilir. Bu heykelcikler, tpk Troia ve Priene'de olduu gibi, ev
lerdeki tapnma yerlerinde kullanlm gibi grnyor. Meter ayrca
Pergamon'daki Byk Sunak' ta, bir aslann zerine oturmu olarak
grlr. Sunaktaki figr, Pergamonlularn tanraya saygsn yans t
makla birlikte, Anadolu kltndeki Ana Tanra'y deil, Yunan mi
tolojisindeki Rhea'y artrmaktadr.99
206
ANA TANRIA'NN lzlNOE
res. 56. Pergamon'dan terrakotta

Meter heykelcii. M.. 3.-2.
yzyl. stanbul Alnan Arkeoloji
Enstits izniyle.
Tanrann Pergamon yaknndaki dalarda yer alan kent d kut

sal alanlar, Pergamon'daki Meler klt kadar, hatta belki daha da
nemliydi. Bunlardan byk olan Mamurt Kale diye bilinir ve ken
tin 30 km. gneybatsnda yer alr. Strabo'mn Meter'in Pergamon'da
ki en nemli kutsal alan dedii bu yerde tanraya Meter Aspordene
adyla tapnlm. oo Bu kutsal alan kente yakn olmasna karn (bu
radan kenti grebilirsiniz) , ssz bir arazideki dan tepesine kondu
rulmu olduu iin, ulalmas zor bir yerdir. Yine de Pergamon kral
lar balangtan itibaren buray onurlandrmlardr. Pergamon'un
ilk hkmdar Philetairos, burada yaptrd bir sunakla bir tapna
n etrafn duvarla evirerek kutsal bir alan oluturmutur. Tapna
n aritravnda u yazt vardr: l>yiwpo 'Anayou Mrrtpt 0Efur, Atta
los' un olu Philetairos [bunu] Tanrlarn Anas' na [adad ] . Yaz tn
baz yerleri zarar grm, ama ayn metin kullanlarak onarlmtr.
Tapnan ortasnda, arka duvarn yannda byk bir ta kaide bulun
mutur. Bunun bir klt heykeline ait olduu aktr. Kaidenin tap
naktan daha eski grnmesi, kutsal alan Pergamon krallarnn kur
nadn, eskiden kalma bir tapnma yerini gelitirdiklerini dn-
YUNANISTAN'DA ANA TANRIA, HELLENISTiK A 207
drr. Attalos hanedannn yeni kentte kendini kabul ettirdii d

nemde, hkmdarlarn blgedeki kkl yerel kltleri desteklemeye
zen gstermi olduunu varsayabiliriz. Attaloslarn tanrann da
daki kutsal alanyla ilgilenmeye devam ettii, sadece tapnaktaki yaz
tn onarlmasndan deil, Attalos ailesiyle buluntu alan arasnda ba
lant kuran iki adak yaztnn daha ortaya kmasndan anlalmtr.
Bunlardan biri, Philetairos'u bir kuzeninin armaandr. Bu kii,
Meter' e karsnn heykelini adamtr. Dier adak ise, rahibe Metreis
tarafndan 1 . Attalos Soter' e adanmtr. 10 1
Burada bulunan ok sayda terrakotta heykelcik, bu da tapna
nn halk tarafndan da kullanldn gsteren kantlardr. 102 Bunlar
dan bazlar Meter'i oturur durumda, bilinen atribleri olan aslan,
tef ve phiale ile gsteren bamsz paralardr. Dierleri ise Meter'i
genellikle on tapna biimindeki bir naiskos iinde gsteren ka
bartma levhalardr. Bunlar naiskosunun iinde oturan arkaik Meter
betimlerini hatrlatrlar. ki rnekte Meter'i Pergamon Suna 'ndaki
nl pozunda, bir aslann srtna binmi olarak gryoruz. Dier hey
kelcikler ayakta duran, genellikle rtl kadn figrleridir ve ellerin
de havaya kaldrdklar birer tef vardr. Bunlar tanra iin dzenle
nen ayinlerde mzik yapan tapnclar temsil etmekte olabilir. El ya
pm hayvan heykelcikleri ise byk olaslkla kurban edilecek hay
vanlar simgelemektedir. lgin bir model de, tanray kucanda k
k bir ocukla birlikte tahtnda oturur gsteren bir heykelciktir. 1 03
Bu heykelcik, Meter'in kourotrophos, yani anneleri ve kk ocuk
lar kollayan tanra grevi yaptn gsteren kstl ama sreklilii
olan kantlara eklenmelidir. 104
Bu Hellenistik rneklerin yan sra Mamurt Kale'de bulunan hey
kelciklerden bazlarnn M.. 6. ve 5. yzyllarda yaplm olan Mter
heykelcikleriyle yakn benzerlikler gstermesi, kazclarn Attaloslar
dnemine ait klt yaplarnn daha eski bir kutsal alan zerine ina
edildii eklindeki dncesini desteklemektedir. Meter'i yannda as
lan olmakszn oturur durumda gsteren bu heykelcikler, Kyme'de
bulunan ge Arkaik a heykelciklerine ok benzer. 105 Hellenistik
a' da tapnclarn Pergamon'dan gelmi olaca kukusuz. Ayrca,
kutsal alann yannda stoa kalntlar bulunmu. Stoalar bu ziyareti
lerin barnmas iin kullanlm olabilir. 1 06 Hellenistik a'a ait sik
ke ve terrakottalar, kutsal alann kullanmnn srdne tanklk edi
yor. 1 07 Ancak bunlarn M.. 1 . yzyldan sonra kesilmesi, Roma a
'nda burann terk edilmi olabileceini dndrmektedir.
208
Kent dnda yer alan ve Kapkaya olarak bilinen bir baka Meter
kutsal alan, Pergamon'un yaklak 5 km. kuzeybatsndadr. 1 08 Tah
tnda oturan aslanl tanray gsteren terrakotta buluntular ve ze
rine Mytp[l] 0Ecv yazs kaznm bir kap, burann bir Meter kutsal
alan olduunu kesinletirir. Mamurt Kale'den daha basit bir tapn
ma yeri olan Kapkaya, nnde bir pnar ile kaya knts bulunan
kk bir maaradr. Kayaya bir merdiven sunak ile birka ni oyul
mutur, ayrca maarann iinde de basamaklar ve niler bulunur. Bu
dzenleme, Kalehisar tipindeki Phryg kr tapnaklarnda rastlanan
basamakl nilerle kaya sunaklarn andrd gibi, Phokaia ile Ephe
sos 'taki kayalklarda bulunan oyma nilere de benziyor. Anlalan bu
ras M.. 3. yzyl bandan 1 . yzyl sonuna kadar bir Meter kutsal
alan olarak kullanlm, ama M.S. 1 . yzylda Mithras tapnana d
ntrlm. Meter kltne ilikin kantlar o noktada sona eriyor.
Pergamon ve civarnda Meter kltne ait verilerin bolluu, tanra
nn, dinsel trenlerinin ve onun toplum iindeki konumunun daha
net bir tablosunu izmemize olanak veriyor. Meter'in nemli bir tan
ra olduu belli. Hkmdarlar tarafndan desteklenmesi ve klt hey
kelinin yksek kalitesi bunu kantlyor. Yine de kentin Athena ve Ze
us ayarndaki en nemli tanrlarndan biri deildi. Grne baklr
sa gsterili bir tapna yoktur, klt yerleri de Pergamon snrlan iin
deki nemli yap programlarnn merkezinde yer almyor. Perga
mon'daki Meter klt, dier Hellenistik kentlerden bazlarndaki klt
modelini tekrarlar. Yani tanraya ncelikle ak hava tapnaklarnda,
ev kltnde ve dalardaki kutsal alanlarda tapnlmtr. Pergamon' da
ki Meter, kent kaplarnn koruyucusu olmak, da tapnaklaryla ta
nnmak, toplumun hem st hem alt snfndaki insanlar etkilemek
dahil, eski Phryg tanras Matar'n birok niteliini korumutur. Bu
na karn tanrann Pergamon'daki grsel imgesi tamamen Hellen
lemi olup, Yunanistan 'da gelitirilen betimlerden alnmadr. Perga
mon'daki Meter betimi Roma' da karmza kan Ana Tanra'y b
yk lde etkileyeceinden, Yunan ve Anadolu biemlerinden olu
an bu karm nemli olacakt.
Kk Asya'nn batsnda yer alan Yunan kentlerindeki Meter kl
tnn bir ynne, yani ne Phrygia'y ne de tam olarak Yunanistan'
mesken tutan o en somnlu kiilik Attis' e, imdiye kadar yalnzca ksa
ca deinildi. Tanr Attis, kara Yuna_i stan'daki klte ait bir gelime
dir. M.. 4. yzylda nce Atina ve Attika'da ortaya kt, oradan Ege
adalarnda ve Yunanistan'n kuzeyinde bulunan Yunan kentlerine ya-
Y U N A N ISTA N ' D A A N A TAN RlA, HELLEN I STIK A
209
res. 57. Pergamon'dan mermer

Attis heykeli. M.. 2. yzyl.
Antikensammlung, Staatliche
Museen zu Bertin, Preussischer
Kulturbesitz izniyle.
yld. Bu durumda Anadolu'daki Yunan kentlerinde bir bakma da

vetsiz bir konuk saylm olacakt, nk zgn Meter kltnn bir
paras deil, anakaradaki Yunan kentlerinden dn alnm bir ey
di. Bu nedenle Kk Asya'nn bausnda Hellenistik Meter kltne
ait buluntularn arasnda Attis'in ok ender grlmesi artc deil.
Troia'da bulunan tarihi belirsiz terrakotta Attis'ler dnda, Pergamon
kentinde ele geen tek bir Attis heykelcii biliyoruz.109 Mamurt Ka
le' deki terrakotta heykelciklerin arasnda, Attis betimlerinin tipik zel
lii olan uzun kollu giysiyle kapl bir kol ve yine ayn yerde zerine
2 IO
res.
ANA TA N R IA'NIN i Z i N D E
58. Adak kabartmalarn gsteren
tun kalp, k yeri bilinmiyor. A yz.
M . . 3.-2. yzyl. New York Metropolitan Sanat Mzesi: Rogers Fonu,
1 920.
"Atnv ad kaznm bir kap bulunmutur. 1 1 0 Bununla birlikte, Ma

murt Kale' de bulunan paralarn kesinlikle Attis kltnn gsterge
si olduu sylenemez. Kol paras, geleneksel Doulu giysisi iindeki
bir heykele, rnein bir Amazon figrne, kabn zerindeki ad da,
bir tanrya deil bir insana ait olabilir, nk Attis Anadolu' da sk rast
lanan bir zel add. 1 1 1 Pergamon 'da Attis heykelciklerinin azlyla,
altmtan fazlas gnmze ulaan Meter /Kybele betimlerinin bollu
u, arpc bir tezat oluturmaktadr. 1 12
Yine de Attis'in en ok Meter'in Pergamon'daki kent kltnde ken
dine yer bulduu ak. Pergamon 'da bulunan doal llerin zerin
deki mermer Attis heykeli imdi Berlin 'dedir (res. 57) . 1 1 3 Pergamon
h Attis'in atribleri yoktur, ama tipik Doulu oban kostmnden
Attis olduu saptanabilir. Bulunduu yerin koullar belirsiz kalmak
la birlikte, bu heykel biem ve iilik bakmndan daha nce incele
diimiz mermer Meter heykeline benzemektedir. Bu iki heykelin bir
ift olarak yaplm ve ayn tapnakta bir arada sergilenmi olmas ak-
Y U N A N ISTAN'DA A N A TAN RIA,
H ELLENISTK AC 2 1 1
res. 59. Adak kabartmalar n giisleren lun kalp, k yeri bilinmiyor. B yz.
M.. 3.-2. yzyl. New York Metropolilan Sanat Mzesi: Rogers Fonu, 1 920.
la yakn grnyor. 1 14 Heykelin boyutu ve yksek kalitesi de Attis'in

Meter kltnn nemli bir paras olduunu gsteriyor. Attis, belki
de kentteki Meter kltnn temel bir parasyd, nk Meter'in kent
klt tamamen Hellenlemiti. Kent dndaki da tapnaklarnda At
tis'e rastlanmamas, da tapnaklarnn eski Anadolu klt adetlerine
bal kaldn dndryor.
onia'daki Attis tapnm gsteren ilgin bir kant, Ephesos' ta Au
gustus dnemine ait Bazilika'nn altnda bulunmutur. M.. 1 . yz
yla tarihlenen bu terrakotta heykelcik, srt st yatan bir olan be
timlemektedir. Banda Attis heykelciklerinde ok sk grlen sivri
balk vardr, bedeni ise, zellikle akta braklan erkek cinsel orga
n dnda, kuma paralaryla skca sarlp sarmalanmtr. 1 15 Kaz
c, bu parann kendini hadm ettikten sonra len Attis'i betimledi
ini ileri srmtr. Ne var ki, bu fikrin dayandrld rnekler M.S.
2. yzyl veya sonrasna ait olup, gen Attis'in cinsel organn tutarak
bir am aacnn altna dtn gsteren farkl bir sahneyi canlan-
212
ANA TANRIA'NN lzlNDE
drmaktadr. 1 I 6 Ephesos buluntusu, hadm edilmedii olduka ak

olan, erikinlie ulman bir ocuu gsteriyor. Bedenini saran ku
ma da pekala kundak olabilir. Bu para, Attis'in Meter/Kybele'nin
olu olduu efsane geleneiyle ilgili olabilir, o zaman bu heykelcik
de Anadolu' da daha nce saptanmam bir Attis tipi olur. Bu para,
Yunan sylencesinin Meter'in Anadolu klt zerindeki etkisinin bir
baka rneidir.
Geleneksel Meter tapnaklarndan baka, Kk Asya'nn Hellenis
tik dneminden kalan, ama k yeri kesin olmayan ok sayda Me
ter heykelcii ile naiskos kabartmas vardr. Bu paralardan bireysel
tapnma yerleriyle ilgili ok fazla ey renemesek de, bunlarn bol
luu tanrann halk arasndaki poplerliini bir kez daha kantla
maktadr. Baz dummlarda k yerinin belirsizliinin de bir anlam
olabilir, nk Meter'e evlerdeki zel tapnma mekanlarnda yaygn
biimde tapnlyordu, dolaysyla onun betimlerinin birou kutsal
alanlar iin yaplmam olabilir.
Meter'in baz adak betimleri, k yerlerinin dnda dolamak ze
re tasarlanmlard. imdi New York'ta olan tun bir kalp, bunun na
sl yapldn gsteren bir rnektir (res. 58, 59) . k yeri bilinme
yen kalp, biem analizi yoluyla Anadolu 'ya, byk olaslkla onia'ya
dayandrlabilir. 1 1 7 Ters oyulmu byk ve kk boyutlu sahnelerle
dolu olan kalp, kendi bana tapnacak kiiler iin adak sunusu g
revi yapacak kk metal ve terrakotta levhalarn yapmnda kullanl
m olacak. Sahnelerin tm Meter'le ilgilidir. Kalbn bir kanadnn
yardan fazlasn kaplayan ana sahnede, bir naiskos iinde tahtta otu
ran ve bir yannda Hermes, dier yannda da meale tayan bir gen
kz bulunan tanra betimlenmitir. Naiskosun tepesinde er kiilik
iki grup halinde yer alan silahl genler ise kukusuz Kureta'lardr.
Kalbn daha kk olan dier sahnelerinde tanra ayakta, oturur
ken ya da aslanlarn ektii bir arabann iinde grlr. Ayrca Her
mes ile meale tayan bir kadnn da dahil olduu bireysel tapnma
sahneleri vardr. Bu kalp, farkl beenilere ve farkl keselere uygun
eitli betimler yapma olana sunuyordu. Bu tr betimler bireysel ve
kltsel kullanm yoluyla geni bir alan iinde dolaabilirdi. Kahire'de
ki bir al kabartma ile Mesembria'da bulunan altn kaplama tun ka
bartma, byle bir kalptan retilmi rnekler olabilir. 1 1 8 Bu tr bir
kalptan retilmi kk levhalar, Herodotos'un sz ettii Skythial
Anakharsis'in 1 1 9 ya da Roma'daki Meter rahiplerinin (res. 70) 1 20 tak
t levhalar gibi, ss eyas olarak da kullanlm olabilir.
YUNANISTAN'DA ANA TANRIA, HELLENISTIK AC 2 1 3
Yunanistan' da Meter
Meter kltnn hem kent hem de tara yaamnn et.kin bir para
s olduu Kk Asya'daki Yunan kentlerinin aksine, Meter, Helle
nistik dnemde kara Yunanistan ile Ege adalarnda biraz suskun kal
mt. Ancak birka geleneksel tapna olsa da, Meter bireysel klt
lerde doumdan lme kadar deiik koullarda etkisini yrtmeyi
srdrd. Hellenistik Meter kltnn gcne ve kapsamna ilikin
en etkileyici kantlar, yine ona adanm olan ok sayda adak sunu
sundan oluuyor. Atribleri olan aslan, tef ve phiale ile birlikte taht
ta oturan standart Meter tipi, ta ve terrakotta olarak, hem bamsz
heykellerin hem de tanray naiskosunun iinde gsteren kabartma
larn popler konusuydu. Bunlar yalnzca eski Yunan kentlerinde de
il, ilk olarak 4. yzyl sonu ve sonrasnda sivrilen Olynthos, Amphi
polis, Delos gibi toplumlarda da bulunmutur. 121 Naiskos kabartma
larndan bazlarnda tanrann yan yana oturan iki betimi grlr.
Bu ikilemeyle, tanrann iki farkl ynn gstermek ya da gcn
pekitirmek amalanm olabilir. 122 Meter adaklar zerinde ccmi
7tpcncxycx veya cm ' Emtcxyfv, yani "emir zerine" eklinde bir ifade
nin yer ald birtakm adak yaztlar vardr. Adak yapan kiinin tan
rayla kiisel iliki kurduunu kaydeden adak sunularnda ok sk
kullanlan bu ifade,123 Meter'in tapnclarna dorudan seslenme
zelliinin Hellenistik dnemde de srdn dorulamaktadr. Tan
rann kendi betimlerinden baka, 4. yzyl Yunan sanat ve klt
nn bir irn olan yolda Attis'e ait betimlerin giderek sklamas,
Attis'in neminin arttn gsteriyor. 124
te yandan, daha nce de ifade edildii gibi, bu tr kk adakla
rn verdii bilgiler snrldr ve ayn dumm Hellenistik malzeme iin
de geerlidir. Birbirinden pek az farkllk gsteren bu adak sunular
nn ou, klt uygulamalarnn iyzn aydnlatacak yeni bir bilgi
vermezler. Tarih ve ilevleri konusunda bilgi edinmemizi salayan bir
ortamda bulunular ok enderdir. Bunlar tanrann bireysel kltler
de etkili olmaya devam ettiine tanklk ederler, ama tanrann g
cimim nedenlerini anlamak iin, Meter'in n planda olduu belirli
topluluklara ait rneklere bavurmalyz. Bereket versin, bunlar ara
snda Hellenistik Meter'in daha kapsaml bir portresini sunanlar var.
Meter'in Atina'daki tapna Metroon, tanrann bir kamu klty
le onurlandrld birka rnekten biridir. Eski Atina Metroon'unun
bulunduu yere, M.. 2. yzyln ortasnda yeni bir yap ina edildi.
Bonleuterion'a bitiik olan bu yap, nde bir revakla birleen birbi-
2 14
\ N \ TAN K l<.,: A'N I N i Z i N D E
ridcn bamsz drt paralel odadan oluuyordu. Gneydeki ikinci

oda Meter kltnn hizmetindeydi. 125 Yeni yap, Metroon 'un klt ve
evrak saklama ilevleri iin ayr ayr mekanlar salyordu. Civarda bu
hnan ok sayda heykelcik, Atinallarn Meter kltne ilgi gsterme
ye devam ettiini kantlar. 126 Ayrca, Tanrlarn Anas onuruna d
zenlenen Galaxia adl bir Atina bayram olduunu reniyoruz. Bu
bayram, adn enlikler srasnda tketilen arpa ve st karm lapa
dan alyordu. 127 Meter'e kurban kesmek, rtn ispatlam erkekle
rin dinsel ykmllklerinden biriydi. 12 8 Belli ki Meter kltyle Ati
na demokrasisi arasndaki eskiye dayanan ba, Hellenistik dnemde
de hala glyd. Ancak Atina Belediye Meclisi'nin snrl gc gz
nne alnnca, insan bu trenlerin iin znden ok gsteri ierdi
inden kukulanyor. Hellenistik Metroon'la Pergamon karal il. At
talos'un armaan olan Attalos Stoas'nn yapm ayn dneme rast
lar. 129 Pergamon krallarnn Meter kltne ar ilgi gstermesi, Me
ter'in Atina'daki nn srdrmesine katk yapm olabilir.
Atina Agoras 'ndaki resmi Meter tapna dnda, Atina'nn liman
kenti Pire' de de etkin bir Meter klt vard. Oradaki klt, taraftarlar
yararna kurulmu zel bir rgt tarafndan ynetiliyordu. Klt g
revlileri faaliyetlerinin ounu talara kaydetmilerdir. Onlarn bel
geleri Meter'e bireysel olarak tapnan kiilere ait ok saydaki adak
yazt, adak sunusu ve mezar tayla birletirildiinde, Meter'in konu
munu ve ekim gcn gsteren en net tablolardan biri ortaya k
yor. Pire' deki klte ait bulgular M.. 4. yzyldan balayp M.S. 4. yz
yla dek uzanmakla birlikte, bunlarn ou Hellenistik dneme yo
unlamakta ve o dnemdeki Meter taraftarlarna ilikin ilgin bir
manzara sunmaktadr.
Pire Metroon'unun asl yeri belirlenememitir. Moschaton blge
sinde bir cella ile pronaos' tan oluan kk bir Metroon kazlm,
klt heykeli de karlmtr, 130 ama bu bamsz bir toplulua ait bir
tapnak da olabilir. Pire kkenli yaztlarn ve adak sunularnn ou
Akte yarmadas civarndaki kaak kazlarda bulunmutur. Tanra
nn tapm merkezinin buralarda henz kefedilmemi bir yerde ol
mas mmkn. 1 3 1
Klt ynetimine ilikin kararlarn kaydedildii yaztlardan kltn
dzeni ve bu iin iinde olan kiiler hakknda birok bilgi salanm
tr. 132 Dokuz tanesi, bir kimseyi klte yapt hizmetlerden dolay ven
standart tipteki karar bildirileridir. Onurlandrma kararyla ilgili bil
dirilerden biri olarak ayn taa kaznm ek yazt ise, finansal ve ku-
YUNANISTAN 'DA ANA TANRl<,:A, HELLENISTIK AC 2 1 5
nmsal dzenlemelere deinir. Metinlerin kalplam yapsna kar

n, kltn dzeni, kutlanan trenler ve iin iinde olan insanlar da
hil, klt hakknda bunlardan epeyce bilgi ediniyoruz.
Asl ilginci, kltle ilikili kiilerin kimliidir. Karar bildirilerinin o
unda nerenler ya da onur unvan alanlar olarak adlar geen kii
ler Atina yurttalardr. Toplam saynn yaklak drtte birini olutu
ran on iki farkl kiinin Atina yurtta olduu, mensup olduklar de
moslarn adndan saptanmtrl33 ve bunlarn ou Pireli deildir.
Troizenli, Herakleial ve Poroslu Yunan metoikos'larn (yurttalk hak
k olmayan zgr kiiler) adlar da kaydedilmitir. 134 Geriy kalanlar
Yunan adlar tamakla birlikte, kkenleri belirtilmemitir. Bunlar
yurtta ya da metoikos olabilirler. Ad geen rahibelerin hepsi, mezar
talarndan tandmz iki tanesi de dahil olmak zere, Yunan adla
r tar. Mezar talarndan birinde rahibenin kocasnn da ad ge
mektedir. O da bir Yunan ad tar, ama yurttalk durumu belirtilme
mi. 135 Grne baklrsa, Meter' e tapnanlarn ou ya Atina yurt
ta ya da baka kentlerden olan Yunanllard. Pire' de bulunan idari
metinlerde, adak yaztlarnda ve mezar armaanlarnda kltle ilikili
adlardan sadece bir tanesi Yunan ad deildir, o da tanrann nais
kos iindeki tahtta oturduu kk bir kabartmann zerinde gr
len, Anadolu'ya zg Manes addr (res. 47) . 136 Bu ad, tahminen ada
mn kars olan Mika'yla ortaklaa sunduklar bir armaann zerin
de karmza kar. Mika, Yunan kadn addr, ama bu kadnn nere
li olduu belli deildir. Btn olarak bakldnda, klt yeleri Pire
ahalisinin eitliliini yanstyor, ama bu durum bunun ncelikle Yu
nanl olmayanlara hitap eden bir klt olduu anlamna gelmiyor.
Bu nemli bir noktadr, nk Pire'deki Meter kltne ilikin de
erlendirmeler, Meter'in yabanc bir tanra olduu, bu yzden kl
tnn esasen yabanclara ve yurtta olmayan kiilere hitap ettii ek
lindeki bir varsaymla byk lde arptlmtr. Bu gre gre,
kltn ynetim organnn nce bir thiasos, yani yurtta olmayanlara
ynelik dinsel bir kurum, sonra bir orgeones grubu, yani kahraman
ve yabanc tanr kltlerini ynetmek iin olutulan dinsel kurumlar
denetleyen bir yurtta grubu olarak dzenlenmesi, bunu yanstyor
du. Byle bir gelime, Pire'de resmen kurulan ilk yabanc klt olan
ve yurtta olmayan yelerinin thiasotai, yurtta olanlarnn orgeones
olarak rgtlendii Bendis kltnn geliimine de paralel olurdu.137
Ancak, Pire' deki Meter klt rgtnn belgelerinde, yurtta olan
larla olmayanlar arasnda bir ayrm grlmyor. M.. 246/5 ylndan
2 16
kalan en eski idari belgede (JG ii2 1 3 16), Agathon ile bir klt rahibe
si olan kars Zeuxion'a, finansal katklar nedeniyle onur unvan ba
lanm. Bu belgede klt liderlerine balkta thiasotai, metnin iin
de ise orgeones denilmesi yazt taa kazyan kiinin bir hatas olabi
lecei gibi, 138 iki ynetim organ arasnda belli bir farkllk bulunma
mas ya da biri metoikos'lardan dieri yurttalardan oluan ve arala
rnda yasal olarak fazla bir ayrm gzetilmeksizin birlikte alan iki
grup olmas da mmkn. Onur unvan verilen kiilerin ikisi de Atina
yurttadr. Kronolojik sradaki bir sonraki metin ( JG ii2 1 273 ) , iki
onur unvan karar iermektedir. Bu unvanlar nerenler de alanlar
da, biri Troizenli biri de Herakleial olan iki metoikos'tur.139 Yneti
ciler burada thiasotai diye adlandrlmtr. 1 40
M. . 220/ 19 ile 70 arasndaki idari kararlarn deimez yayn orga
n kltn orgeones'idir. Serideki her karar bildirisini, yukarda sz
edilen ilk ikisi dnda, hep ayn organ yaynlamtr. Bu dumm, M..
3. yzyl sonuna doru kltte yeni yasal dzenlemeler yapldn gs
teriyor. Bu noktadan itibaren kumanda orgeones'in elindedir. Daha
sonraki karar bildirilerinde ortaya kan bir baka tutarl nokta, klt
teki zel grevlilerdir. lk iki bildiride evli bir ift ile bir adamn sray
la rahiplik ettii grlr, ama bunlar izleyen bildirilerde kutsal g
revlinin her zaman bir kadn oluu, kltte yeni dzenlemeler yapld
n yine akla getirir.
Orgeones'in karar bildirilerinin zellikle bir tanesinde (JGii2 1327) ,
klt yelerinin farkl sosyal konumlar net olarak grlyor. Bu bel
gede neride bulunan kii olan Poroslu bir metoikos'un, ayn zaman
da epimeletai'dan (yneticiler) biri olduu belirtilmitir. Dier epi
meletes, Cholarge demosundan bir Atina yurttayken, ncye sa
dece Ergasion denmi, baba ad ya da yurttalk durumu belirtilme
mitir. Buna adamn adnn "i" anlamna gelmesi de eklenince, Er
gasion 'un azatl bir kle olabilecei akla geliyor. Bu da hem zgr
domu yabanclar, hem azatllar olmak zere, metoikos'larn orge
ones'e katldn ve klt ynetimi erevesinde Yunan yurttalaryla
eit sayldklarn gsteriyor.
Pire'deki Meter kltnn idari kararnamelerde ortaya kan bir y
n de, klt yeleri arasndaki gl birlik duygusudur. Bu durum,
mali konularla ilgili blmlerde gzlenir. Varlkl kiilerden bekle
nen olaan bir davran olmasna karn, bu kiiler zel fonlarndan
klte katkda bulunduklar iin vlmlerdir. te yandan, bir karar
bildirisinde ( JG ii2 1 328) kltn mali ykmllklerinin klt fonlar-
217
nn karlayabilecei miktar at ak seik anlatlm ve gemite

byle bir a rahibelerin kapatabildiini, ama artk bunun mmkn
olmad anlaldndan, baka dzenlemeler yaplmas gerektii be
lirtilmitir. Bir bakasnda (/G ii2 1329 ) , Chaireas diye biri kazancn
insanlarla paylat ve hazine grevlisi kent dndayken klte kar
gzetmeden bor para verdii iin q>tA.<iv0pcomx, hayrsever unvanyla
onurlandrlmtr. Pire kararnameleri yeler arasndaki baka payla
mlara da deiniyor. Bunlardan birinde (/G ii2 1 30 1 ) topluca yemek
yenildii izlenimi veren bir mutfaktan sz edilir, bir bakasnda ise
(/G ii2 1 327) , ortak bir yemekhane iin gereken erzaklar ve cenaze
fonu grlr.
Toplumun birliini gsteren bir baka nokta, rahibe seimidir. Elin
de tef bulunan oturan bir kadnnn betimlendii mezar antlar, ka
dnn (ya da ailesinin) , rahibelii lmden sonra ans yaatlacak ka
dar saygn bir konum olarak grdn belirtir. Bu mezar antlarn
dan birinin bir koca tarafndan adanmas, adamn kansnn grle
rini paylatn dndrr. Bu kabartmada, oturan kadnn elinde
bir tapnak anahtar tuttuu ve sa elinde tef bulunan bir gen bir k
zn onu selamlad grlyor. Epigramda, kzn tanraya hizmet
ederek aile geleneini srdrecek olan bir tonm olduu belirtilmi. 4
M.. 175/ 4 ylna ait bir baka yaztta (JG ii2 1 328) , dinsel makamla
rn ayn ailede kalabildii bildiriliyor. Bu yaztta, rahibe Euaxis'in k
z Metrodora mr boyu zakoros (tapnak hizmetkar) atanm. Aca
ba ailenin rahibelik makamyla gumr uyduunu gstermek iin mi
bu kza "Meter'in armaan" ad verilmiti? Bir karar bildirisinde (JG
ii2 1 328 1), rahibelerin her yl ak teekkr alaca ve vg alan baz
rahibelerin, kendi resimleri tanrann kutsal alanna konularak da
onurlandrlaca vaat edilir. Bu onur ayn zamanda klte para ba
layan cmert kiilere de sunulmutur. 142
Baz idari yaztlar klt trenleri hakknda da bilgi verir. Bu tren
lerden bazlar, ou kltte rastlanan standart uygulamalardr. Rahi
beler ayine balarken kurban trenini ynetirmi, Elcrt'tfpa (/G ii2
1 3 1 5 ) , ama daha ka kurban treni olduunu bilmiyoruz. Ayn me
tinde, "saptanm gnlerde" yaplan baka kurban trenlerinden sz
edilmesi, yl boyunca birka kurban treni ve bayram olduunu gs
teriyor.
ki zel tren olan strosis, yani deme, ve agermos, yani toplama,
Meter kltne zg grnyor. Rahibenin mali yikmllkleriyle il
gili bir bildiride (JG ii2 1 328 1 ) , rahibenin "iki taht mmkn oldu-
2 1 il
A N A TAN IU<,:A' N I N l z t N :
nca gzel bir biimde demesi, toplama srasnda sv ada ta

yan kadnlara ve tanrann etrafndaki dier kadnlara gm ssler
takmas " istenerek, "deme " ilemi anlatlm (satr 9-1 1 ) :
[o}t[pro]vv'.nv/ 0p6vou '.o [ci:] caA.A.icrwu, tEptn0evm e w'i cp
aA.rcpopo cai t[a]'i[ 7tE]/ pi tTv 0EoV ocrm EV tel> ayrp [fu]t ccrov
apyupouv. Metin. "Deme" baka metinlerde de (/Gii2 1315 ve 1329)
nemli bir grev olarak gemektedir (Anlamn Attis kltyle balan
tl olarak tartacam ) .
Agermos szc, /G ii2 1 329'da da geiyor. Bunun Meter'in dilen
ci rahipleri metragyrtai tarafndan tanra adna toplanan armaan
larla ilgili olduu sanlr genellikle.143 Ne var ki, edebiyatta hemen
her zaman kmseyici bir terim olarak kullanlmasna karn, Met
ragyrtes szcne Meter kltyle ilgili epigrafik belgelerde hi rast
lanmaz, ayrca agmnos' un yardm toplayan rahiplerden kaynakland
na ilikin bir belirti de yoktur. IG ii2 1329'da, Chaireas'n agmnos ve
strosis iin toplu ayine katlmas nedeniyle vg almas, agermos'un
toplumsal paylamn bir baka rnei olduunu dndryor. 144
Bu idari metinlerdeki bilgilerin yan sra, tanraya sunulan adak
lardan da Meter'in dinsel trelerine ilikin kant toplayabiliyoruz. Pi
re, Meter adak heykelcikleri, Meter naiskoslar, yaztl kaideler ve k
k sunaklardan oluan zengin rnekler vermitir. 145 Heykelcik ve
naiskoslarn ou Meter betimlerinin standart ikonografisini izlemek
te, tanray yannda aslan, elinde tefi ve phiale'si ile oturur durum
da gstermektedir. Bunlarn neredeyse hepsi yaztsz, birounun da
kkeni belirsiz olduundan, verebildikleri bilgi snrldr. Ne var ki,
tek bir topluluk iinde bile bu kadar bol bulunmalar, tanrann po
plerliini kantlar.
Baz kabartmalarda farkl bir model kullanlmtr. imdi Berlin'de
bulunan M.. 4. yzyl balarna ait bir kabartma iyi bir rnek. Bura
da, oturan tanraya yaklaan iki kii gryoruz. Bunlardan biri yon
ca azl bir srahi tutan gen bir adam, dieri de meale tayan gen
bir kzdr (res. 42) . Hem Klasik hem Hellenistik dneme ait birok
Meter kabartmasnda grlen bu grevli figrleri, Meler tapmnda
ki gizem ayinlerini ima ederler. 146 Meter'in kiilere tanrsal esin ver
me gc, 6. Blmde incelediimiz, Pire'de kan dier iki kabart
mada da ortaya konmutu. Bunlardan biri Kureta'larla Nympha'larn
ynlendirdii iki (ya da daha fazla) kii tarafndan Meter'e (res. 46) ,147
dieri de Angdistis ile Attis'e (res. 48) adanm olan kabartmalard.
Meter'in kiisel desteini gsteren dier kantlar arasnda, ikisi bir
YlJ N A N I STA N ' DA A N A TANRI<,:A, H E LLENISTIK A(;
219
heykelin kaidesinde (JG ii2 47 1 4, 4759), biri de kk bir sunak ze

rinde (JG ii2 4 760) bulunan ve yaptn "Tanrlarn Anas, ulu ebe"ye
adandn ifade eden yazt vardr. 1 48 Bir baka yazt (JG ii2 4038) ,
bir annenin kz adna yapt sunuyu yaatmaktadr. Bir rahibenin
mezar tana kaznm bir epigramda (JG ii2 6288) , tanraya Mf1rp
nav1&mcvo;, "her eyi yaratan Ana" diye seslenilmitir. Bu nesnelerin
hepsi insanlarn kendilerini Meter'e ok yakn hissettiini ve onunla
kurduklar kiisel ilikiyi vurgulamaktadr.
Attis ile Angdistis'i gsteren Pire kabartmas zellikle ilgin, nk
Pire, Attis'in klt trenleri hakknda kant salayan birka \1.man ken
tinden biridir. Bu kabartmann yan sra, bir yaztta (JG ii2 13 15) At
tis iin yaplan trenlerden, Attideia' dan sz edilmi ve "her iki Atti
deia' da sedir dedii" iin rahibe vlmtr. Bylece iki Attis bay
ram olduunu ve yukarda belirtilen iki yaztta ad geen strosis, "d
eme" treninin bir ekilde Attis'le balantl olduunu reniyoruz.
Attis'i ve Attis'in Yunan kltndeki yerini sorgulamak iin, Pire'deki
bulgulara biraz daha yakndan bakalm.
Attis'in Anadolu'da bir tanr ad deil, Phrygia'nn bamsz bir kral
lk, Attis'in de Phryg kraliyet ailesinde sk kullanlan bir ad olduu
dnemden kalma bir rahip unvan olduunu daha nce grmtk.
Bunun yan sra, Anadolulu Ana Tanra kltnn cenaze gelenek
leriyle, byk bir olaslkla da Phrygia krallarnn cenaze trenleriyle
balantl grndn dikkate almalyz. Yunan sylencesi ereve
sinde, Attis bildiimiz gibi Kybele'nin gen yata len sevgilisidir ve
edebiyatta ele alnan Kybele ile Attis sylencesinde srekli Attis'in l
mimden ve Attis bayramnn bir blmn oluturan yas trenlerin
den sz edilmektedir. 149 Bu sylence, Attis adl lm bir Phryg kra
lnn onuruna yaplan ve Attideia trenleri, zellikle de Attideia'da
ki sedir deme ii, yani strosis yoluyla (JG ii2 13 15'de tanmland
gibi) Yunan mitolojisinde ve Yunan kltnde yaayan gerek bir Phryg
trenini yanstyor olabilir. Sylence ve klt, strosis'in, yas treni iin
zerine Attis heykeli yatrlan bir cenaze sediri demek olduunu
dndryor. Bu trenin ok benzerine Theokritos'un anlatt Ado
nia' da rastlanmtr. Her yl Adonia srasnda l Attis'in heykeli c
merte donatlm bir sedirin zerinde sergilenirmi. 150 Bir baka stro
sis rneinde (JG ii2 1328 1) rahibeye iki taht demesinin emredil
mesi, Attis heykelinin Metcr'inkinc kout bir tahta oturtulduunu be
lirtiyor. ki Attideia, yani evlenme ve tanr iin yas tutma trenleri her
halde bunlard ve biri evlilik, biri cenaze sedirinin denmesini ge-
220
ANA TAN R IA'N I N iZiNDE
rektiriyordu. Pire, bu tr trenlerin kutland tek Yunan toplumu

deildi. Khios' ta bulunan Hellenistik bir yaztta da bir taht ile stro
te'den, yani demeden sz edilmesi,151 Attideia'nn orada da yapl
dn gsteriyor.
Bir baka yaztta (/Gii2 1327) , w"i 0w1, yani tanrlar (isim verilme
mi) iin kesilecek kurbanlar bildiriliyor. Yazu tayan stelin Metro
on'a dikilecek olmas, Meter'le Attis'e birlikte tapnldna ilikin bir
iaret olabilir. IG ii2 1329'da ise daha artc bir bilgiye rastlanm
tr. Bu yaztta, tanralara, 'ta 0Ea, ball iin Chaireas vlyor.
Tanralarn kimlii belirsiz, ama Meter'in ortann, erken Yunan
edebiyaunda ve kltte onunla en ok badatrlan tanra olan De
meter olmas mmkn. 1 52
Pire'deki Meter kltne ilikin bulgular uzun uzadya anlatmamn
nedeni, bunun allmn dnda bir klt oluu deil (nitekim, Pi
re' deki klt birok bakmdan baka Yunan kentlerindeki tipik uygu
lamalar sergiler) , Pire bulgularnn eitliliinin Yunan Meter klt
nn rgtlenmesine, trenlerine ve duygusal ieriine k tutuudur.
Bu tanra, Olympos panteonunun dndayd, bu yzden kltnn
ynetimi iin orgeones denilen ayr bir yap oluturulmas gerekmi
ti, ama tanrann ve yolda Attis'in ikonografisi Yunan sanat ve din
geleneinin bir paras idi. Bu klt Pire toplumuyla iyice kaynam,
yurttalar, Yunanl metoikos'lar ve Yunanl olmayanlar ayn ekilde
etkileyerek, bunlar arasndan taraftar toplamt. ok rabet grme
si ksmen klt etrafnda oalan tapnc topluluunun birbirine ba
llndan, ksmen de kltn tapnclara dorudan seslenerek, insan
yaamnn en temel eleri olan beslenme, doum ve lme karlk
verebilmesinden kayraklam olmal. Meler kltne ait bulgular, Kla
sik dnem Atina edebiyatnda dile getirilen Meter'e ynelik antipati
yi hibir ekilde desteklemedii gibi, Pire'deki Meter'in yabanc bir
tanra olduunu ima eden bir bulgu da yoktur. Kltn gc, Yunan
kent kltnn geleneksel kent devleti yapsnn dnda gelimesin
den ve yurttalarn yan sra, yabanclar ve azatl kleleri de kabul et
mesinden kayraklanm olabilir. Meler klt, eski devlet kltlerin
den daha ok ballk gerektiren daha zel ve bireysel Hellenistik d
nem kltlerine geiin bir cephesini izmektedir.
Baka Yunan kentleri de Meler gizemlerini kutlamay srdrm
tr. Troizen'de bulunan M.. 2. yzyla ait bir yaztta, Byk Ana'nn
gizem dinine girenler iin kurulan bir evin, kentin korunmas ama
cyla da kullanlaca kaydedilmitir. 153 Bir baka rnek, Lebadeia'da
Y U N A N ISTA N ' D A A N A TAN RIA, HELLENISTIK AC
221
res. 60. Meler v e Attis kabartmas, k yeri bilinmiyor. M . . 2. yzyl sonlar.

Venedik Arkeoloji Mzesi'nin izniyle.
bulunmu ok ilgin bir adak kabartmas, Meter'in bireysel kltlerde

ki rolne baka bir adan k tutmaktadr (res. 61 ) . s4 Byk olas
lkla Hellenistik a'n bana tarihlenen bu para, Meler kltne gi
rii canlandran bir sahnedir. Kabartmada profilden gsterilen Me
ler, aslan ve phiale'siyle birlikte sol tarafta oturmaktadr. Ona doru
yaklaan on bir kiinin hepsi ayn boydadr, ama her birinin zel bir
atribs vardr. Solda yer alan ve elinde bir anahtar bulunan gen ka
dn, Meter gizemlerinin anahtarn (hem kelime anlamyla, hem sim
gesel olarak) tayan Persephone olabilir. Onun sol eliyle ileriye do
ru ynlendirdii figrn peesi ve uzun elbisesi, bu kiinin klte ka
tlan biri olduunu gsterir. Katlmcnn sanda sarmakl asasyla
Dionysos'u, fltyle Pan' ve iki meale tayan. bir kadn gryoruz.
Bu kadn Hekate olabilecei gibi, meale tayan isimsiz bir grevli de
olabilir. Onun yanndaki olgun grnl sakall tanrnn elinde bir
bereket boynuzu, iki yannda da ylanlar vardr. Bu kii, Lebadeia ya
knnda nl bir kehanet merkezi olan yerel tanr Trophonios155 ya
da Zeus Meilichios olabilir. Sakall tanrnn sanda duran silahl
gen, Kureta'lar, arkadaki klahl iki gen de Dioskur'lardr.
222
A N A TA N uc,;A ' N N l z l N E
res. 6 1 . Lebadeia'dan, Meter'i v e kahraman kltn gsteren adak kabartmas .

M.. 4.-3. yzyl. Atina Milli Arkeoloji Mzesi'nin izniyle.
Dioskur'larn nnde, biri kadn ocuk olan drt kk figr

grlr. Bunlarn daha kk oluu, tanr deil, insan olduklarn gs
terir. nnde durduklar alak masann zerinde cenaze ziyafetinde
l armaan olarak kullanlan piramit biimli pastalar vardr. 56 Bu
radan anlyoruz ki, bu yapt, herhalde ailenin babas olan ve Meter'e
takdim edilen peeli kii olarak betimlenen lnn kars ve ocukla
r tarafndan sunulmu bir mezar kabartmasdr. lml olmasna
karn bu adamn tanrlarla ayn boyda olmas ve ayn hizada durma
s, bu kabartmann kahramanlam bir lye ait olduunu belirtir.
Bu kabartmadaki tanrlarn hepsinde bir cenaze sahnesine uygun
den, yeralt dnyasyla ilgili bir simgecilik grlr, ayrca hepsinin
Meter'le bir balants vardr. Persephone, Dionysos ve Pan, tpk Ku
reta'lar gibi, uzun zamandr tanrann yoldalardr. Meale tayan
kadn, Meter kabartmalarnda ok sk rastlanan bir grevlidir. Eer
bu kadn Hekate ise, gizem kltnde Meter'le ilikisi olaandr. 157
Bu kabartmayla ilgili yorumlardan birinde, bunun l adamn Trop
honios gizemlerine giriini gsteren bir sahne olabilecei ne srl
mtr, 158 ancak giri treni Trophonios'a deil, Meter'e doru yn
lendirilmitir. Kabartma, Meter'in l kltndeki nemini canl bir
biimde betimlemekte ve onun gizemlerine ermenin, lene br dn
yada daha iyi bir hayata gei olana sunduunu ima etmektedir.
Meter'in bir cenaze ziyafetinde hazr bulunduunu gsteren bir di
zi kabartmann 159 altnda yatan da ayn dnce olabilir. Bu trn r
neklerinden biri, Kos'ta bulunan, M.. 4. yzyl sonuna ait kk bir
223
kabartmal steldir. 160 Kabartmada grlen ift, bilinen atribleri as

lan, tef ve phiale ile birlikte hazr bulunan Meter'in nezaret ettii bir
ziyafet masasnn bandadr. Erkek uzanmakta, kadn ise oturmakta
dr. Bu grubun altnda sa elini havaya kaldrm bir adam durmakta
dr. Adamn yanndaki iri ylan, sahnenin yeralt dnyasyla ilgili ka
rakterini pekitirmektedir. Meter'in ziyafetteki konumu da, tanra
nn kahramanlatrlan lye yaknlk duyduunu gstermeye yarar.
Meter'in betimlendii dier kabartmalar da yine gizem ayinleriyle
ilgili olabilir, ama bunlarda cenaze arm yoktur. Paros adasnda
doal bir kaya kntsna oyulmu kalabalk bir kabartmada, Pan ile
Nympha'larn da dahil olduu bir tanr grubunun arasnda oturan
Meter grlmektedir. Bu gruba doru yaklaan insanlardan oluan
tapnc grubu bugn ok zor seilmektedir. 1 61 Nympha' larn solun
da Trakyal tanra Bendis grlr, Bendis'in yannda ise Meter otur
maktadr. Yaztta, bu kabartmann Odrysial Adamas adl bir Trakya
l tarafndan Nympha'lara adand kaydedilmitir. Kabartmann bu
gn kt durumda oluu, birok figrn kesin olarak tehis edilme
sini nlemektedir, ama eskiden aday ziyaret eden gezginlerin yapt
izimler, Meter'in yannda meale tayan gen bir kadnn betim
lendiini gsteriyor, bu da Meter'in katld gizem ayinlerini ima edi
yor. 162 Meter, Attis ve hizmetkarlarnn betimlendii ak hava kabart
malarndan oluan bir baka ilgin dizi, Sicilya' da Akrai yaknndaki
sarp kayalarn zerine oyulmutur. M.. 4. ve 2. yzyllar arasna ta
rihlenen bu kabartmalar gnmzde kt durumda olmakla birlik
te, zerlerindeki sahneler tanrann dalk ortamla badatrlmas
nn ok yaygn olduuna ve Hellenistik dnemde Sicilya' da Meter iin
yaplan gizemli ayinlerin gcne dair kantlar sunarlar.163
Hellenistik Edebiyatta ve Hellenistik Toplumda Meter
Klt trenlerinin ve gizemli imgelerin derinlii dnda, Hellenis

tik dneme ait birtakm edebi metinlerde tamamen farkl bir dnya
ortaya kar. Bunlarn Meter (genellikle Kybele ya da Rhea denir) ve
beraberindekileri ileyi biimi, aydn kiilerle sradan halk arasnda
ki anlay farkn gsterir. Bu metinlerde tanra o kadar korkutucu
biri deil, daha ok anlatma egzotik ve eksantrik eler katmas ama
lanan bir figrdr. M.. 3. yzyla ait olan Epidauros'tan Tanrlarn
Anasna vg'de olduka gln bir rnee rastlyoruz. 164 vg, Ple
iad'lara yakarla baladktan sonra, Meter Demeter'le zdeletirilir
ve kzn ararm gibi yeryzn dolaan bir Tanrlar Anas tarif edi-
224
ANA TANRl<.,:A'NIN ZiNDE
lir. 1 6 5 Zeus Baba, tanra parlak gzl aslanlar ve kl renkli kurtlarla

karlamasn diye onu tekrar gklere arr (Homerik Vg l 4.4'te
ki gibi ) . Tanra bunu yapmay reddeder. Niye yapsn? Aslanlarla kurt
lar zaten onun doal yoldalardr . 166 Bylece, yeryznde dolama
ya devam eder.
Belli ki bu metnin yazld dnemde Meter'in dalar ve vahi hay
vanlarla ilikisi, Bakkha'larda olduu gibi rktc deil, sadece zel
bir durum olarak grlyordu. Tanra bir yerde (7. dize ) , kendisi
ne deil, taraftar olan insanlara zg bir hareket yapp, dank sa
larn savtmyor. Taraftarlarnn eksantrik niteliklerini benimsemeye
balayan Meter arbal kiiliinden syrlyor, ve iir, daha nce tan
rann kiiliini ve etkinliklerini daha cokulu ve etkileyici bir biim
de ilemi olmasna karn, onu saygn bir kiilik deil, bir parodi ko
nusu olarak sunuyor. Theokritos'un yirminci idilinde de buna ben
zer bir rnek vardr. air bize, Rhea nasl o taral (Attis) iin alayp
szlyorsa, bu iirdeki taralnn da gerek akndan ltuf beklemesi
gerektiini syler. 1 67 air, Meter ayinlerindeki cokulu ifadeyi, nympha
lar ve pastoral iirin obanlaryla ayn seviyedeki bir maskarann yz
ifadesine benzetmi.
Metinler ok eksik olduundan balamlar belirsiz kalsa da, Kalli
makhos'un yaptnda Meter'in yer ald ak. Kallimakhos nc
anbos'unda Meter taraftarlarnn egzotik davranlar hakknda yo
rum yapar ve "Phryg tarzndaki salar Kybebe'ye savtran [sic] ve Ado
nis'e feryat eden" birinden sz eder.1 6 8 Drdnc ambos'ta, defne
aac "zillerin nlatld Tanra [M.cmovcx] stne" yemin eder. 1 6 9
Burada Meter Kybele'nin kontrolden km takn davranlarla il
gisi kendiliinden ortaya kyor. air, Meler kltnn neden oldu
u sanlan garip davranlar ve aka ifade edilen takn duygular
karsnda birok Yunanl aydnn hissettii kmsemeyi belirtmi
olabilir.
Edebiyat ufkunda yeni bir karakter boy gsterirken, bu kmseyi
ci mizah yaklam Meter'in hizmetkarlarn da kapsar. Bu dnemde,
ileride Yunan, Roma edebiyat ve klt uygulamalarnda nemli bir rol
oynayacak olan bir figrle, Meter'in hadm rahibi Gallos'la ilk kez kar
layomz. Bu kii, Hellenistik epigram yazarlar arasnda popler bir
konu olan, Gallos'un bir aslanla karlamasnda ortaya kar. Konuy
la ilgili olarak M.. 3. yzyl sonu ile 2. yzyl bana tarihlenen be
rnek (Anth. pal. 6.2 1 7-20 ve 237) gnmze kalmtr, altnc bir r
nek de (Anth. pal. 6.234) yine bir Gallos'la ilgilidir. 1 70 Bunlarn hep-
YUNANISTAN'DA ANA TANRIA, HELLENISTIK AC 225
si
ayn yky anlatyor: Meter'in hadm rahibi ya bir maaraya s

r (Anth. pal. 6.21 7, 2 19, 220) ya da ssz krlarda dolar (Anth. pal.
G.218, 237) . Orada ona bir aslan saldrr, ama rahip tef alp, dank
salarn sallayarak hayvan korkutup karmay baarr. Onu kurta
ran tanraya duyduu minnettarln bir iareti olarak, giysileriyle sa
n (6.2 1 7, 237), tefini (6.220 ) , ya da ona saldran hayvann bir im
gesini (6.218) sunarak, tanraya (hem Kybele hem Rhea denmi)
adak yapar.1 71
Bu epigramlar, "Gallos" szcnn bir Meter rahibi anlamnda
grld en eski belgeler172 ve bu rahiplerin hadm olduunu ke
sinletiren en eski kantlardr. Daha sonralar Yunan ve Roma edebi
yatnda bu rahiplerin kt bir n kazanaca gz nne alnrsa, Me
ler kltnde bu kadar ge ortaya kmalar hayret verici. Bunun bir
nedeni, belki de "Gallos"un bu rahipleri tanmlamak zere Hellenis
tik dnemde Yunanllar tarafndan yaratlan yeni bir szck olmas
dr. Kkeni belirsizdir, ama muhtemelen M.. 3. yzyl balarnda
Anadolu'ya giren bir Kelt grubunu belirten "Galatos", yani Galat sz
cnn ksaltlm biimiydi . 1 73 Galatlar Orta Anadolu'daki eski
Phrygia merkezine yerlemiler, orada etkili bir g haline gelmiler
ve blge Galatia adyla anlr olmutu. Galat rahiplerin Pessinus'taki
Meter tapnanda etkin olduklarn daha nce grnutk. Bu koul
lar altnda "Galati" ya da "Galli" szcklerinin Meter'in rahip snf
na zg terimler haline gelmi olmas beklenebilir.
Polybios ve Livius'tan bu rahiplerin kendi toplumlar iinde etkili
kiiler olabildiini rendiimize gre, demek ki bunlar her zaman
kmsenerek alay konusu edilmemi. Bunu zellikle ortaya koyan
iki olay var: M.. 190'da Romallar Kk Asya'nn batsndaki Ses
tos kentini kuattklar srada Gallos'lar Roma ordusuna yanap, or
duyu kente dokunmamaya ikna etmi (Polybios 21 .6; Livius 37.9.9) ,
M.. 1 89'da ise Roma ordusu Pessinus yaknlarnda iken Gallos'lar
orduyu karlam ve zafer kazanacaklarn kehanet ederek Roma or
dusunu yreklendirmilerdir (Polybios 2 1 .37.4-7; Livius 28. 1 8.9-10) .
Livius onlarn garip grnlerinden ve cokulu arklarndan sz et
mi, buna karn Gallos'lar anlatlan her iki olayda da saygyla kar
lanmlar. Ciddi diplomatik ilerle uratklar ortamlarda d gr
nlerinin ve cinsiyet durumlarnn onlar aalamak amacyla kul
lanlmamas dikkate deer.
Bu epigramlarda bir yandan da d grn, hareketleri ve cinsi
yet durumuyla sapkn damgas vurulan bir kii gryoruz. Bu o kadar
226 ANA TANRIA'NIN i Z i N DE
artc deil, nk Gallos yerine metragyrtes szcnn kullanld

bir epigramda aka grld gibi,174 Gallos, 4. yzyl kaynakla
rndaki metragy1tes'in soyundand ve eski Yunan edebiyatndaki met
ragyrtes, aalanan bir kiiydi. Yne de metragyrtes'in d grn
nadiren eletiri nedeni olmu, cinsiyetinden hi sz edilmemitir. Gal
los'larn cinsiyet durumu ise, tam tersine, epigramlarda aka vurgu
lanmtr. Bunlar hadm (VEwo, 6.234) ve kadns (ylvmm,
6.2 1 7) idiler. D grnleri ve karakterleri de kadn gibiydi. Serbest
e salverilmi uzun salarna (6. 2 1 7, 219, 220, 234) bazen kokular s
rer (6.234) ve kadn elbiseleri giyerlerdi (6.2 19) . Ayinler srasnda
lklar atar (6.219, 234) , salarn lgnca savumr (6.2 1 8, 2 1 9, 220) ,
mzik aletlerini gmbrdetirlerdi (6.217, 218, 220, 237) . Bu imgenin
ayns Hephaestion'un alnulad ve "yeni airlerden [yani Hellenis
tik] biri"ne atfettii bir pasajda grlr. Burada Meter'in tiz sesli m
zik yapan lgn tavrl gezgin rahipleri, szcn diil oul biimi
olan "Gallai" ile tanmlanmtr:
rWJ...cx rtpo; opEir; qA.60upoo pocXE
al Evtm natayEtta Kai xclA.Km KpotaA.a
Dalarn Anas 'nn thyrsos-a gezgin Gallalar, alglarn ve tun
75
alparalarn lgnca akrdatrlar. 1
Byle tuhaf adetleri olan tuhaf grnl kiilerin, Yunanllara has

olmayan grn ve davranlarn kliesi haline geldiini bu paragraf
da ortaya koyuyor.
Yunan airlerinin izdii Gallos tablosu acaba doru muydu? Epig
ramlarda anlatlan etkinliklerden bazlar Meter klt iin yenilik de
il, nk Ferrara kraterine resmedilen sahnede de (res. 43, 44) ayin
lere katlanlar salarn savurarak tef ve alpara alyorlard. Ama bu
radaki ima, bu tr hareketlerin cinsel sapknlk ve kadnslk belirtisi
olduudur. Gallos'larn tanralar onuruna yapuklar etkinlikler, en
iyi olaslkla karikatrletirme, en kt olaslkla aalama biimi ola
rak kullanlyordu.
Hadmln ve kadnsln Meter kltnn tipik zellikleri olduu
m dnmemizi salayacak bir bilgiye sahip deiliz. Klt ynetme
liklerinin ya da karar bildirilerinin hibirinde Gallos'lara rastlanm
yor, Gallos'larn etkinlik alan Kk Asya ile snrl grnyor (r
nein, Pire' de bulunan malzemede hi Gallos saptanmamtr) . Ek
santrik grnmleri ve davranlar yznden kmsenerek saygn
YUNANISTAN'DA ANA TANRIA, HELLENISTIK AC 227
toplumun dna itilen hadmlar (diil biim ra/J..a Catullus'un 63.

iirinden nce kullanlm) ile yabanclardan oluan bir gmptan ya
pay bir edebi imge yaratmak iin, Hellenistik epigramlarda Gallos'la
rr zellikleri abartlm gibi grnyor.
Hellenistik edebiyatta Meter ve rahipleriyle ilgili bu blmler, ksa
ve eksik olmalarna karn, baz eilimleri sergiliyorlar. Pindaros ve
Euripides'de olduu gibi, dinsel trenlerle ilgili kiisel bir gzleme
ya da mhsal deneyime ilikin bir anlatm grmyomz. Tam tersine,
Meter, alay konusu edilen bir kiilie dnm, tanrann efsanevi
gemii, rahipleri ve ayinleri ciddiye alnmam. Tanrann taraftar
larndan biri olarak Meter kltn ieriden anlatan Pindaros'la, d
ardan anlatan Kallimakhos'u karlatrmak ilgin. Pindaros kendi
evinde toplu gece ayinleri dzenleyerek tanraya tapndn gurur
la aklarken (Pythian.3.77-79 ) , Kallimakhos Meter ayinlerini kendi
sinin hi sempati duymad tuhaf davranlar olarak grr.
Meter, aydnlarn gznde uygar olmayan -yani Yunanl olmayan
davran tarznn simgesi olmutu. Meter'in rahibini belirtmek iin
"Gallos" szcnn ortaya karl, bu durumu desteklemektedir.
Bu terime dinsel etkinlikleri anlatan metinlerin hibirinde rastlan
mad halde edebiyatta kullanlmas, tanrann rahiplerinin Yunan
llar tarafndan en iyi olaslkla rahatsz edici, en kt olaslkla zarar
l barbarlar olarak grlen etnik bir gmbun yeleri olan Galatial ya
banclar olarak tanmlanarak, Meter taraftadarn aalamann bir
yolu olabilir.
Meter kltne kar taknlan bu olumsuz tavr baka kaynaklarda
da yanklanmaktadr. M.. 3. ya da 2. yzyla ait olan Pythagoras bir
metinde bunun net bir rneine rastlyoruz. 1 76 Kadnn namusunun
ilendii metinde, kadnlar iin uygun olan davran rnekleri verile
rek, kadnlarn devlet kltlerine katlmak zere evden ayrlmalarna
izin verilecei, ama cmbl ayinlere ve Meter'in dinsel trenlerine
( opytccrcv E: mi mpcpacrcv) katlmalarnn yasak olduu, nk
bunlarn bir ev kadnna yakmayan davranlara, sarholua ve ruh
sal esrimeye yol aaca bildiriliyor. Lesbos adasndaki Eresos'da bu
lunmu olan M.. 2. ya da 1 . yzyla ait bir klt ynetmeliinde de
ayn yaklam grlr. 1 77 Bu metinde, neresi olduu bilinmeyen bir
kutsal alanda yasak olan etkinlikler sralanmtr: Yeni doum yapm
kadnlar, Gallos'lar ve yaA.Mnv - yani Meter iin Gallos'lar gibi ayin
yapan- kadnlar bu blgeye giremez. Bu tr bildiriler toplumun Me
ter ve yandalarna kar ortak tavrn ok iyi yanstmaktadr, yani Me-
228
ANA TAN tuA'NtN lzlNDE
ter ayinlerine katlmak saygn insanlara yakmayan bir eydir. Bun

lar, airlerin kinizminin Meter klt hakknda toplumda egemen olan
dnceye daha yakn olduunu dndrrler. 1 78
zet: Meter ve Hellenistik Toplum
Hellenistik toplumdaki Meter'e ilikin kantlar, Ana Tanra klt

nn _gfcn, yaygnb!_!l!_!(':_ -<:i!l! canl bir biimde gstermek
tedir. Bununla birlikte, bu genel modelin iinde birtakm eilimler
vardr. Blgesel olarak Meter' e ynelik farkl tepkiler gryoruz. Me
ter'in kent kltndeki etkisi azalm, daha. _ } i 9!!. _tan
- .
_
-ras_}_E.--mi_!_!. Sradan insanlarn eylemleri ile aydn ve ede
biyat snfnn tepkileri arasnda artan bir fark vardr. Meter klt
nn ar basan taraf, pek ok Hellenistik kentte nem tamas ve
halkn yaamn etkileyebilme gcdr.
Hellenistik dnemin sonunda Phryg tanrasnn klt Anadolu'dan
uzaklara yaylm, bu da blgesel klt modellerinin izini srmek a
sndan bilgilendirici olmutur. Phrygia'da ise Phrygial Matar'n bir
ok nitelii deimeden kalmtr. O hala eski Phryg merkezlerinden
taraftar toplayan stn bir tanrayd. Bu dnem zarfnda o etkileyi
ci oyma Phryg cepheleriyle karlatrlabilecek nemli antlarn ya
ratlmamasnn nedeni Meter'e duyulan ilgini azalmas deil,
Phrygia'nn politik gcn yitirmesi ve bu tr antlar finanse edebi
lecek zengin elit tabakann ortadan kaybolmasyd. Meter klt sade
ce Pessinus'ta politik adan etkiliydi, bu da Phrygia dndan destek
almakla, yani Attalos hanedannn himayesiyle oluyordu . Meter
Lydia'da da birok tanrnn arasnda nemli bir tanra olmay sr
drd. Kltnn oradaki, zellikle de Sardes'teki konumu hem tan
rann dier tanrlarn yannda ikinci planda kaldn, hem de yine
Yunanllarn, bu kez Seleukoslarn himayesinin nemini yanstr.
Meter Kk Asya'daki Yunan kentlerindeki yerini geleneksel Olym
pos panteonuyla paylayordu. En nemli nra olduu ender g
rlmekle birlikte, hem Kolophon ve Smyma gibi eski, hem Pergamon
gibi yeni kentlerdeki tapnaklarndan anlald gibi, bu blgenin
kentlerinde gz nnde idi. Ayn zamanda bir anral-Y!
-srdryor, l_raman en ok barnd_ yr.lrd, _da_r.- adi
lerde ve maaralarda ona tapnlyordu. Baz blgelerde Da Ana ile
ak liavadakfineka-iilii<la1Iei1lffi-iilll-ilal ihtiyac belli ki !:__asm,
bu da Metropolis, Mamurt Kale, Kapkaya gibi yerlerde kent dnda
kalan yeni kutsal alanlar kurulmasna ya da mevcut olanlarn canlan_
YUNAN1STAN'DA ANA TANRIA, HELLENISTIK AC 229
drlmasna yol am. Bir baka eilimde, Meter bireysel kltlerde git
gide glenen bir varlk haline gelmi, evlerdeki tapnma yerlerinde
ve mezarlarda anlmtr. Yunanistan'da ise Meter'in ak hava orta
myla hibir zaman yakn bir ilikisi olmam, Atina hari, devlet kl
tnde de hibir zaman etkili bir rol oynamamtr.
Buna ramen, Meter bu blgede uzun zamandr kiilere tanrsal
esin veren bir kaynak_olarak deerlendirilmitir. Meter'in gitgide bi
re_rsel klt tanrasna dnmesi}'.! sren bir eilimdir bu. Tanra
nn grsel imgesi ve onuruna kutlanan trenler, insanlarn onu ta
mamen Yunanllam bir tanra olarak grdn anlatmakla bir
likte, klt kamu yaamnda ok nemli bir yer tutmuyordu. Bunun
yerine, doum ve lm denetlemesi iin yakarlan, yelii insanla
rn toplumsal ve yasal konumlaryla snrlandrlmayan .<?!'.-".'..!. gmplar
tarafndan desteklenen bir tanrayd. S_r_!fy1utta_!!k. balarn pe
kiti_fJ:!li. olan eski devlet kltlerinin yerini- bireyin kendini ifade etti
i_ i!ffrYnalik.ertferin<lel<i
i dinler alrkeri, -t:aiiri_angiE-ffiH
ie_!-9J?_ll_!_1!1:l !!!J_g!!1.i!!!1-a.! _l?i!gstergesidir.
Bu mesaj, yani Meter'in zel kltlerdeki gcnn ona tapnanla
_r:n en kiisel ihtiyalarna cevap vereb!_!_eJ_!!_c:_n kaynaklandglni;bl
ze en ak biimde Philadelphia ve Pire'deki gibi dinsel topluluklar
ulatrmaktadr. Bu topluluklardan gelen malzeme, tanrann ekim
gcn aklamak, ayn zamanda, devletin resmi kltlerinde pek s
znn gememesine karn, ona sunulmu bunca adak armaanyla
karlamamzn nedenini anlamak konusunda ok ie yaramtr. Kl
tn geni bir alana yaylmas ve halkn byk bir kesiminden taraftar
edinmeye devam etmesi, tanrann gcnn blgesel bir Anadolu
kltrnden deil, ok gl bir kavramdan, insanlarn gnlk ya
amlarnda onlarla kiisel etkileiminden kaynaklandn aka gs
termektedir.te yandan, bu bireysel klte gsterilen tepki de gly
d. Bir ksm antika malzemesinin (ve bununla ilgili modern ince
lemelerin) altnda yatan i<l Meter taraftarlarnn Yunan toplumu
rnm ularnda yer alan aykr kiiler olduudur. Bu bir dereceye ka
dar doru olabilir, nk birka blge hari (bu rneklerden biri Per
gamon) , Meter ikidardaki sekin tabakann ve aydn snfnn ilgisi
ne mazhar olmu bir tanra gibi gninmyor. Gerekten de, Helle
nistik edebiyatta ner<:lr.s__ni!< _!:>i r yaklamla ele alnmas, birok
Yunan aydnnn omm kltn aalanacak bir konu olarak grd
n belirtiyor. Kadnlarn ve yurtta olmayanlarn da ye olabildii
Pire 'deki Meter cemaatinin toplumsal yaps, bu grn nedenini
_
__
230
ANA TAN Rl<,:A'NtN iZiNDE
aklayabilir. Eresos'ta bulunan metin, Meter'in baz ilevlerinin, do

un ve lmle ilikisinin onun taraftarlarn kirletebileceini bile ima
ediyor. Hellenistik edebiyat gelenei de, kltn ounlukla anormal
grnl ve anormal tavrl aykr kiilerin, cinsiyet organlar aln
m kadns barbarlarn egemenliinde olduunu belirterek, bu d
lamay glendiriyor. Meter'e adanm sunulardan oluan byk mik
tarda buluntu ile Philadephia ve Pire'deki klt ynetmelikleri, bize
Meter'in taraftarlarndan ounun topluma aykr kiiler ve sapkn
lar olmadn sylyor. Hatta bunlardan bazlar toplumun geneli
ne gre daha kat davran kurallarn benimsemi olabilirdi. Bu ohm
suz te.Eli bir yandan da bu blmde birka kez parmak baslan bir
noktay, Mete_r_t;"l!----9k. Y He!_nistik Yunan kentinin ana
_
kltlerinin dnda oldumu pekitiriyor_. Meter kltnn toplumda
ki oluu iJJ:J_j ile birylerin onda ld!_u olumlu zellikle_;_ra
_
_
_ _
_
sndaki ztlk, belki de M e!_ 1-! !enistik a' daki en .e.lirgin zel
_
- _
liidir.
231
3. KLTTEN S YLENCEYE
8. Cybele le Attis Sylencesi
Ana Tanra'nn tapnaklar, klt heykelleri, adak sunular, vgler

ve adak yaztlar, gncel klt uygulamalarnn kalntlarn olutur
maktadr. Bunlar antik Akdeniz dnyasnda insanlarn bir ana tanr
aya nasl tapndn gsterir ve bunun nedenlerine k tutar. Tan
rayla ilgili yk emberinde ise olduka farkl bir grnt ortaya
kar. Bu yk, Tanrlarn Anas Cybele ile gen sevgilisi Attis'in sylen
cesidir. 1 Yzyllarca birok yazar tarafndan aktarlan yk, Cybele' nin
yaamndaki temel eleri anlatr: Doumu, tanra olarak tannma
s, gen oban Attis'le ilikisi, Attis'in hadm oluu ve lm. yk,
tanray dinsel imgelerin soyut dnyasndan karp, ona Homeros
tanrlar gibi canl ve dramatik bir gereklik kazandrr.
Bununla birlikte, bu sylence sadece dramatik bir yk deildi.
levi Phryg tanrlar Cybele ile Attis'i Yunan ve Roma dnyasyla tan
trmak olan bir hieros logos, yani bir kutsal yk durumuna gelmiti.
Yunanistan ve Roma'nn aydnlar, Tanrlarn Byk Anas ile ilgili
eitli klt uygulamalarn aklamak ve kltn tuhaf yanlarna, zel
likle de tanrann rahiplerinin hadm oluuna gereke gstermek
iin bu sylenceye sndlar. Bu nedenle, bu sylencenin analizi Ana
Tanra'nn zyapsn anlamak amal her almann nemli bir par
asdr. Sylencenin kkenini, klt trenleriyle ilikisini ve yazl kay
naklar yoluyla aktarln incelememiz gerekecek. Sylencenin ana
lizi, ayn zamanda tanrann uzun yaamn ve dayanma gcn or
taya koyacaktr, nk Ana Tanra'ya tapan halklar bu sylenceyi
zmsemi ve biimlendirilmesine katkda bulunmulardr.
Cybele ile Attis sylencesinin kilit elerinden biri, Anadolu 'yla ba
lantsdr. Sylentiye gre, yk Anadolu 'da domu, Phrygial Ana
Tanra tapm batya yayldka, Cybele ile Attis sylencesi Meter/Mag
na Mater iin Phrygia dnda yaplan ayinleri tanrann anayurdu
Anadolu 'ya balamak amacyla kullanlmt. Bu nedenle, Cybele ile
Attis yksn Ana Tanra hakkndaki dier sylence ve efsaneler
den ayrmak gerekir. Phrygial Ana Tanra'nn iine kartrld ba
z Yunan sylence rnekleri grmtk: Tanrann Demeter ve Ko
re 'yle badatrlmas, Rhea'yla zdeletirilmesi ve Zeus'un Girit'te
douunu anlatan ykyle birlikte zmsenmesi. Bir baka etkili r-
2 .12
ANA TAN IU<,:A'NIN iZiNDE
nek Roma'<la karmza kyor. Orada Magna Matcr <la Da 'ndaki

Aeneas efsanesine, dolaysyla Roma'nn kurulu yksne eklenmi.
Kitabmzn bu blm hem Yunanllarn hem Romallarn Phrygia
yks dedikleri farkl bir sylenceye odaklanacak. Ancak, sylence
nin etnik kimlii biraz sorun karyor. Sylenceyle ilgili bilgilerin ta
mamn bize Yunan ve Latin kaynaklar aktarr ve Yunan, Roma top
lumlarndaki Ana Tanra kltn biimlendiren tanrlar kaynama
snn bu metinlerde iz brakt ortadadr. Greceimiz gibi, sylen
cenin temeli otantik Phryg malzemesinden olumaktadr, ama bize
ulaan halinde sadece Phrygia'nn deil, Phrygiallardan nce Ana
dolu' da bulunan kltrlerin de damgas vardr. Sylence, ayn zaman
da, onu hem kendi dinsel ve politik gereksinimlerine, hem de Phrygi
allar hakkndaki grlerine uygun bir biimde sunan Yunanllarn
ve Romallarn bak alarn yanstr.
Bu sylence Phrygia, Yunanistan ve Roma'daki Ana Tanra klt
nn merkezinde olmakla birlikte, onu anlatan yazl kaynaklar bize
ncelikle Yunanllarn, zellikle de Romallarn bak alarn ileti
yor. Bu nedenle sylence analizini Yunanistan ve Roma' daki klt mal
zemesinin tantan blmler arasna yerletirdim. Cybele ile Attis hak
kndaki ykleri analiz ederken, kendi sylenceleri ve kltlerinden
sz eden Phrygiallarn seslerinden ok, Phrygia hakknda konuan
Yunan ve Latin yazarlarn seslerini duyduumuzu unutmamalyz.
Phrygial Ana Tanra'nn bu masalndaki Phryg elerini bulmak
iin bu farkl sesleri ayklamamz gerekecek.
Sylence ve Kaynaklar
"Cybele ile Attis sylencesi" deyiini kullandm, ama Antik a'a ait
sylence ve efsanelerin ou gibi, bu iki karakterin yaamn anlatan
tek bir yk yoktur. Cybele ile sevgilisinin yks, yknn deiik
versiyonlarnda yaar ve bunlarn hepsi yky biraz farkl bir yakla
mla ele almtr. Bu yzden analizimiz yknn temel plannn ze
tiyle balayacak.2 Sylencenin anlatmlarnn ounda yk iki bl
me ayrlr: ( 1 ) Cybele'nin kkeni ve zgemii, (2) Attis'le yaad
ak maceras ve bu macerann ac sonu. Tanrann kkenini ele alan
birinci blm, gnmze ulaan kaynaklarda ok fazla yer almasa da,
Diodoros'ta3 ve Pausanias'la Arnobius'ta4 birbirinden olduka farkl
iki versiyonunu gryoruz. kinci blm oluturan Cybele ile Attis
ilikisi, hemen hemen sylenceyle ilgili btn kaynaklarda grlr.
Bu anlatmlar yk modeli olarak e ayrlr: ( 1 ) Pausanias'n aktar-
K Ol.'ITEN SOYI .ENCEYE, CYBELE LE AlTIS SYLENCESI
233
d ve Hcrnesianax'a dayandrd versiyon (buna Pausanias A diye

ccim) , 5 (2) Diodoros'un anlats; (3) Pessinus' taki rahiplere dayan
d rlan ve Ovidius tarafndan ayrntl olarak aktarlan yk,6 Pausa
ias (Pausanias'n ikinci yk versiyonu, buna Pausanias B diyorum) 7
ve Arnobius.8
ykdeki ilk e, tanrann Attis'le karlamadan nceki yaam
dr. Diodoros'un anlats, Yunan sylence ve folklornde yaygn ola
rak grlen bir yk kalb biimindedir: Doar domaz terk edilen
bir bebein mucizevi bir ekilde hayatta kal ve ileride farkl koul
lar altnda ana- babas tarafndan tannmas. Bu rnekteki bebek,
Lydia kral Maion ile kars Dindynene'nin kzdr. Doduu zaman
babasnn Cybelon Da'na brakt bu ocuk, vahi hayvanlar tara
fndan beslenmi ve brakld yerden dolay Cybele adn almtr.
Yavru hayvanlara ve ocuklara efkat gstermesiyle tannd iin ona
"Byk Ana" ve "Dalarn Anas " denmitir. Yetikinlie eritiinde
Phrygial bir delikanl olan Attis'e ak olmu, ondan hamile kalm,
o srada da ailesiyle tekrar birlemitir. (Diodoros'un yksnde Cybe
le ile Attis'in kaderini izen sonraki olaylar aada verilmitir.)
Arnobius ile Pausanias B, tanrann kkenleriyle ilgili daha karma
k bir masal aktarrlar. ki yazar da hibir ekilde Cybele adn kul
lanmaz, bunun yerine, Magna Mater'i tanrlarn en eskisi olarak ta
ntrlar. Arnobius'un versiyonunda, Magna Mater Phrygia'daki Ag
dos Da 'nda yatm uyurken, Iupiter onun rzna gemeye kalkar.
Tanr amacna ulaamaz ve menisini daa aktr. Gebe kalan da, Ag
destis ( sic) adnda, hem dii hem erkek cinsel organlarna ve her iki
cinsin cinsel drtlerine sahip olan vahi ve azgn bir yaratk dou
rur. Buna benzer bir masal Pausanias' ta da vardr: Zeus uyurken me
nisini topraa aktr, toprak da zaman gelince hnsa Agdistis'i do
urur.9 Agdistis'in ift cinsiyetli oluu ve bundan kaynaklanan ehvet
dknl tanrlar iin bir tehdit oluturduundan, tanrlar onun
erkeklik organlarn keserler. Bunlar topraa der ve toprakta bir
badem aac trer. Daha sonra Sangarios'un (Phrygia'da byk bir
rmak) kz aatan badem toplar ve hemen hamile kalp, ok gzel
bir ocuk olan Attis'i dounu. Her iki rnekte de Arnobius ile Pa
usanias'n bu blm Agdistis'in gen Attis'e duyduu tutkuyu ak
lamak iin kullanmas, sylencenin dier versiyonlarnda Cybele'ye
verilen rol burada Agdistis'in oynadn kuwetle ima ediyor. Arno
bius, Magna Mater'in gen Attis'in ak iin Agdistis'le rekabet etti
ini syler, ama Arnobius'un yksnn merkezinde Agdistis vardr.
B4
ANA TAN W,;A'N I N l:t.INDE
Her iki yazar iin de sylencenin bu blmnn amac Agdistis'i y

kliyc sokmak ve cinsellikle iddet arasndaki ilikiye zemin hazrla
mak gibi grnyor.
Cybele ile Attis sylencesinin daha iyi tannan ikinci yn, ikisinin
arasndaki iliki, yani yaadklar ak maceras ve bunun trajik sonu
landr. yk genellik.le Attis'in kendini hadm etmesi sonucunda can
vermesiyle biter. Bunun sylencenin odak noktas olduu aktr. Bir
bakma sansasyonel bir malzeme oluu, bir bakma Yunanllarla Ro
mallara anlalmaz gelen bir harekete, yani Ana Tanna'nn rahip
lerinin kendilerini hadm etmelerine bir gereke salay nedeniyle,
antik Akdeniz dnyasnda geleneksel masaln en ilgi eken blm
buydu. imdi, Attis yksnn yukarda deinilen versiyonunu
zetleyeceim.
Pausanias A versiyonu, tanra ile Attis arasndaki ak ilikisine de
inmeyen tek rnektir. 10 Buradaki Attis, kendini tanraya adamas
sonucunda tanrsal konuma erimi bir insandr. Attis'in tanrl bir
ak ilikisiyle deil, tanrann kltne olan ballyla aklanm.
Attis, Phrygia'da lml ana-babadan domu, ksr oluu dnda
normal biridir. Yetikinliinde Lydia'ya tanm, orada Ana Tanra
ayinlerini tantm. Bu ayinler muazzam bir taraftar kitlesi ekerek Ze
us kltn glgede brakm, bunu kskanan Zeus da Attis'i ldrme
si iin bir yaban domuzu yollam. Pessinus'ta oturan Galat'lar onun
lm biiminden dolay domuz yemeyi reddetmiler. 1 1
Attis sylencesinin dier anlatmlar Cybele ile Attis arasndaki zel
ilikiye odaklanr. Diodoros'un aktard olduka basit masalda, ana
babas tarafndan terk edilen lml Cybele yakkl oban Attis'e
ak olur, ondan hamile kalr, sonra ana-babas onu tanr ve tekrar
eve alr, ama kzlarnn hamileliini renince Attis'i ldrtrler. Bu
mm zerine Cybele kederinden ldrp krlarda dolamaya balar.
Sonunda, bir ktlk dneminin ardndan tanra olarak kabul edilir
ve onunla birlikte Attis'e de tapnlr. Attis'in bedeni oktan yok ol
duundan, klt heykeline odaklanr.
Sylencenin iki kahramannn, Attis'in hadm olmas ve lmesiyle
biten tutkulu ak ilikisini anlatan nc versiyon, kukusuz en unu
tulmaz olandr. Bu sylence, yukarda sz ettiimiz Pausanias ile Ar
no bius 'un yan sra, Ovidius tarafndan da ayrntl olarak anlatlm
olup, Theokritos, Seneca ve Lukianos dahil, hem pagan hem Hristiyan
olmak zere, ge Antik 11'n birok yazarnn yaptlarnda grl
mektedir. 12 Bu masaln gnmze gelen anlatmlarnn ok sayda
KLlTEN SYI .ENC:EYE, CYBELE iLE ATIIS SYLENCESI 235
olmas ve uzun bir zaman aralna yaylmas, bunun en fazla dolaan

en yaygn versiyon olduunu dndrr. eitli yazarlarn ayrntla
rnda birtakm tutarszlklar grlmekle birlikte, yknn genel ge
nel plan standart bir dzen izler. Ovidius'la Arnobius'un Magna Ma
ter, Pausanias (B) ile Arnobius'un Agdistis, Ovidius'un bazen sadece
kuleli tal tanra diyerek farkl adlarla and tanra, gzel deli kan-
l Attis'e byk bir tutkuyla balanmtr. Btn versiyonlarda ya At
tis'in bilerek sadakatszlk etmesi (Ovidius) ya da Pessinus kralnn
(Pausanias B ile Arnobius' ta Pessinus kralnn ad Midas' tr) kzyla
evlenmeye mecbur kalmas yznden, bunun mutsuz bir iliki oldu
u grlr. Aralarna bir yabancnn girmesi sonucunda Attis kendi
ni hadm et'ler (Ovidius, Pausanias B, Arnobius) ve kan kaybndan
lrken, tanraya sadakatszl yznden lm hak ettiini syler.
Onun lmne ok zlen tanra, Zeus'a yalvararak, Attis'in be
deninin bozulmadan kalmas (Pausanias B, Arnobius) ve rahipleri
nin de onu izleyerek kendilerini hadm etmesini diler (Ovidius) , Ze
us da tanrann dileini kabul eder.Bu karma zette ortaya kan bir
takm noktalar aada daha ayrntl bir biimde deerlendireceim.
Arcak bu yzeysel anlatmda bile, nedenbilimin kullanl ve baka
Yunan efsanelerinden alnma halk masal motiflerinin tekrarlan gi
bi, yapay olduu aka grlen baz noktalar dikkat ekiyor. Sylen
cenin farkl versiyonlar kafa kartrc ve elikilidir, sanki bilerek
byle yaplmtr. Sylenceyi inceleyen nceki almalarda, bu yapay
lk ve elikileri aklamann standart yolu, sylencenin eitli versi
yonlarn corafi kken itibariyle e ayrmak olmutur. Birincisi Pa
usanias'n (Pausanias B) yorumudur ve buna "Lydia" versiyonu den
mitir. Buradaki Attis, Cybele kltn Lydia'ya sokan bir Cybele ra
hibidir ve lmldr. kincisi, Pessinus'a dayandrlan "Phrygia" ver
siyonudur. Cybele ile Attis arasndaki ak macerasn ve Attis'in ha
dm oluunu anlatr. Bu, Ovidius, Pausanias (B) ve Arnobius'un ver
siyom olup, nceki aratrmaclar tarafndan en eski ve en zgn y
k gelenei olarak grlmtr. ncs, sylenceyi gereklere da
yandrarak, akla uygun hale getiren versiyondur ve Diodoros' tan bil
diimiz gibi, muhtemelen Yunan kkenlidir.
lk kez 1 909 ylnda Hepding tarafndan ayrntl olarak aklanan
bu l teori birok taraftar kazanmtr,13 ama baz kusurlar vardr.
Bu teori, en irkin davranlar, zellikle de cinsel sapknl Phrygi
allara maleder ve Diodoros'un bu masala ilikin dier versiyonunu
fazla tartmadan, uydurma kabul ederek konu d brakr. Sadece
Bf
bu bile, teoriyi 1. Blmde deindiimiz Oryantalist nyargyla ilgili

kukulara ak tutuyor. Ayrca bu yaklam, Klasik a yazarlarnn
Phrygia'daki, zellikle Pessinus'taki klt uygulamalarn doru bir e
kilde aktardn varsayyor, ama Phrygia'daki bu klt uygulamalar
nn kantlaryla ilgili herhangi bir inceleme sunmuyor. stelik, sy
lenceyi kaydeden kaynaklar birka yt"'zyllk bir dneme yaylmasna
karn, bu yaklam, sylencenin sabit ve deimez nitelikte olduu
m ve sonu olarak, M.S. 3. ve 4. yzyla ait yazl kaynaklarn yzyl
lar nce olutumlan dinsel tren ve gelenekleri dom bir ekilde kay
detmi olmas gerektiini varsayyor.
Anlatnn eitli aamalarn analiz ederek, eer varsa, bunlarn
Phrygia'daki kkenlerle ilikisini ortaya koymak, sylenceyi anlama
nn daha verimli bir yoludur. Sadece gnmze kalan yaznsal kay
naklara younlaan ve sylencenin Anadolu' daki arka plan ile Yunan
ve Latin kaynaklarndaki ileni biimleri arasndaki tutarszlklar he
saba katmay ihmal eden karlatrmal bir analizin, bunlarn verebi
lecei bilgilerle snrlanmas kanlmazdr.14 Sylencenin ekirde
indeki Phryg temeli bir kez saptand m, yknn zgn yapsnn
ve amacnn ne olbileceini ne srmek daha kolay olacaktr. Ayr
ca yknn Phrygia'ya ait olmayan elerinin neler olduunu gre
bilecek ve bunlarn ekirdek ykye nasl ve ne zaman eklendiini
saptayabileceiz.
Byle bir analizin can alc noktas, yky yaatan yazl kaynakla
rn bnyesindeki sorunlar gz nne almaktr. Bunlarn ilki krono
loji somnudur. M.. 2. yzyl edebiyatnda sylenceye ksaca deinil
dii 15 grlmekle birlikte, gnmze kalan en eski kesintisiz anlat
olan Diodoros'un anlats, M.. 1 . yzyl tarihlidir. Sylencenin en
kapsaml kaytlar ise daha ge tarihlere aittir. Bunlar M.S. 1 . yzyl
banda yazan Ovidius'un, M.S. 2. yzylda yazan Pausanias'n, M.S.
3. yzyl sonlarnda yazan Arnobius'un ve M.S. 4. yzylda yazan juli
an'n kaytlardr. 16 Bu yazarlardan bazlar eski yazl kaynaklardan
yararlandklarn iddia ederler. Pausanias, kaynann, M.. 3. yzyl
banda yazan Hermesianax olduunu bildirir, Arnobius ise, Timot
heos adl eski bir yazarn yaptndan yararlandn ileri srer. Bu es
ki kaynaklar gnmze ulamadndan, Pausanias ve Arnobius gibi
yazarlardan hangilerinin kendi zamanlarndan ok nceye ait kayt
lar doru olarak kopyaladn saptamak zordur ve bu zaman fark
nn hesaba katlmas gerekecektir. Bu yzden, sylenceyi okurken,
okuduumuzun M.. 3. yzylda biimlenen geleneksel bir masal m,
KLTIEN SYLENCEYE, CYBELE LE Arrs SYLENCESI 237
M.S. 3. yzyla ait bir anlatm m, yoksa yzyllar boyu biimlenmi

malzemenin bir derlemesi mi olduundan emin olamayz.
Bir baka sorun, elimizdeki kaynaklarn ge tarihli oluudur. Bol
miktardaki arkeolojik bulgudan da anlald gibi, Ana Tanra kl
t M.. 1 . binyln bandan itibaren Phrygia'da n plandayd. M..
6. yzyldan itibaren Yunan dnyasnda uyguland ve M.. 3. yzyl
sonunda Roma'ya geldi. Bu klt, varln srdrd pek ok yzyl
boyunca epeyce deiiklie uramtr. Gnmze ulaan yazl kay
naklar, ok eski zamanlara ait trenleri ve inanlar anlattklarn id
dia etseler de, ayn zamanda kendi dnemlerindeki durumu ve klt
uygulamalarn yansttklar bellidir. Bunun en arpc rnei, Attis
karakterinin kendisidir. Attis klt, Yunan dnyasnda ilk olarak M..
4. yzyl ortasnda karmza kar.1 7 Phrygia' da ise Roma dnemi n
cesinde Attis adl bir tanrya tapnldn dndrecek hibir kant
yoktur. te yandan, sylence, Phrygia'daki Ana Tanra kltnn en
eski evrelerinden beri Attis'in bu kltn kkl bir paras olduunu
ima etnektedir. Bu durumda, sylencenin kilit esi, yani Attis'in tan
rayla ilikisi bir eliki oluturuyor ve sylencenin Phryg gelenei
nin a.<.:lna ok yakn bir kayd olduu eklindeki gnmz varsaym
n zayflatyor. nceki aratrmaclar eski Yunan ve Roma dnyasn
da M.. 4. yzyldan nce Attis'le ilgili bir kant olmadn fark et
miler, ama bunu yle bir varsaymla aklamlar: Attis adl bir Phryg
tanrs olmalym, ama bu tanr Yunan Meter'inin kltnde bilinli
olarak hasralt edilmi; gya hassas Yunanllar iin fazla "barbar"m. 1 8
Ancak, Phryg kltyle Cybele ve Attis sylencesinin Yunan. ve Roma
kaytlar arasndaki farklar, daha aydn olan Hellenizm kltrnn
reddettii barbarca bir trene duyulan nefret olarak gsterilemez.
Kronolojik sorunlarn yannda, ideolojik sorunlar da vardr. Cybe
le ile Attis'in ak macerasnn en renkli ayrntlar, M.S. 3. ve 4. yz
yllardaki Hristiyanlk savunucularnn yazlarnda bulunur. 19 Bu ki
ilerden bazlar, paganlarn dinsel uygulamalarna saldrmak iin sy
lenceyi kullanrlar. zellikle de, bize sylencenin en geni kapsaml
anlatmn brakm olan Arnobius'un ideolojik bir yaklam olduu
bellidir, nk Cybele ile Attis yksnn ona ait versiyonunda, pa
gan sylence ve kltnn en sevimsiz ynleri zerinde bilinli olarak
durulmutur. Alnt yapt Timotheos'un kim olduu belli deildir,20
bu yzden eski kaytlar doru aktardn iddia eden Arnobius'a ku
kuyla yaklamalyz. yknn ana hatlarn eski bir kaynaktan alm
olabilir -yksnn Pausanias B ile benzemesi bunu akla getiriyor-
2 3 !!
ANA TANlllA' N I N l:t.I N DE
ama Arnobius'un anlatm Hristiyanl savunan bir tondadr; o kor

kun ayrntlar da belki bu yzden kaydetmitir.
Kronoloji, ideoloji ve ierikle ilgili bu tutarszlklar, Cybele ile Attis
sylencesinin, sadece bir Phryg geleneinin Yunan ve Roma kayd ol
madn dndryor. Sylencenin kkenlerini ve Phryg klt tre
leriyle ilikisinin nedenlerini anlayabilmek iin, biraz daha derine in
memiz gerekecek.
Sylencenin ba oyuncularn gzden geirmekle ie balayalm. y
kdeki karakterlerin hepsi Phrygia'da tannr. Bunlar Phryga'da din,
sylence ve tarih balamnda, eitli biimlerde karmza karlar.
Bunlarn Phryg toplumundaki yerini ykdeki rolleriyle karlatra
biliriz. Tanrann kendisi zaten bu kitabn konusu olduundan, ay
rntl bir tantma ihtiyac yok. Phryg dilindeki adnn Matar, yani
"Ana", bunun Yunancadaki karlnn Meter, Latincedeki karl
nn ise Mater olduunu yinelemekle yetinebiliriz. Cybele, onun
Phrygia'daki ad deil, Phryg dilindeki "da" szcnden tretilmi
bir sfatt.21 Sylencedeki dier karakterler olan Attis, Agdistis ve Mi
das ise, Phrygia tarihi ve dininde ayrca tannan kiilikler olduklar
iin, daha dikkatli incelenmeleri gerekir.
Sylencenin dier ba kiisi Attis, 4. ve 6. blmlerde tantlmt.
Onun Phrygia'ya ait olduu kukusuz, ama bir tanr olarak deil. As
lnda Attis, Phrygia'da en sk saptanan zel addr. Bu adn grld
ok sayda yazt arasnda Midas Ant 'ndakiler gibi byk ve etki
leyici yaztlar olduu gibi, evlerde kullanlan anak mlein zerine
iziktirilmi yazlar da vardr. 22 anak mlein sahibini belirten bu
yazlar, Attis'in Phrygia'da dinsel ya da toplumsal adan zel bir ko
num belirtmeyen, sradan bir ad olduunu gsterir. Yunanca metin
lerde rastlanan Attis adn deerlendirirken, metnin balamnn Cybe
le sylencesiyle ilgisiz olduu yerlerde bu gerei aklda tutmalyz.
ngilizlerin rlandallar konu alan yklerde ok kulland Paddy
ad gibi, Attis ad da bir Yunan yazarnn aktard olaya Anadolu "e
nisi" katmak amacyla setii tipik bir etnik isimden baka bir ey ol
mayabilir.23 Herodotos'un aktard, Kroisos olu Atys ve onun bir
yaban domuzu avnda l hakkndaki yknn en olas yonmu bu
dur. 24 Baz aratrmaclar bu blm Cybele ile Attis sylencesinin
yumuatlm bir versiyonu olarak aklamlardr, ama elimizin altn
da daha mantkl bir aklama var: Herodotos bu gen adama ylesi
ne Atys demi olabilir, nk bir Yunanl iin, hele Herodotos gibi
Anadolu'nun yerlisi olan bir Yunanl iin, bu tipik bir Anadolulu ady-
KLTfEN SYLENCEYE, CYBELE LE Arrts SYLENCESI
239
d.25 Attis ad, Phrygia'da dinsel bir evrede grld zaman,

Phrygia'y yneten snfn nemli bir yesini, belki de krallnn ba
tanrsnn tapmndan sorumlu ba kii olan kraln kendisini belirtir.
Kral ad Attis'in Pessinus'ta Ana Tanra'nn ba rahibinin unvan ola
rak kullanlarak, kraln rahiplik grevinin ansnn yaauldn daha
nce grmtk.
Cybele ile Attis yksnde ne kan bir baka karakter Agdistis' tir.
Bu hnsa karakter, Pausanias B'de Cybele'nin ikinci kiilii roln
oynar. Arnobius'a gre, Agdistis Attis'in ak konusunda Magna Ma
ter'le rakipti. Agdistis'le daha nce de karlamtk. Bu karakterin
Phrygia'da ve Akdeniz'in baka blgelerinde, unvan ve ikonografi a
sndan Ana Tanra ile bir tutulan bir tanra olduu belgelerle ka
ntlanmtr. Ad ounlukla Angdistis olarak verilmi.26 Bu ad, bir
yer adndan, belki de Arnobius'un syledii Agdos Da'nn adndan
tretilmi olabilir. Dokimeion ve Midas Kenti civarnda Angdistis'e
sunulmu adaklara youn olarak rastlanmas, Agdos Da'nn bu bl
gede olabileceini akla getiriyor. Anadolu'nun hibir yerinde Agdis
tis'in ift cinsiyetli olduuna ya da Arnobius'un anlatt olumsuz ve
korkun zelliklerine dair bir iz yoktur. Aslnda gerek bunun tam
tersidir; nk Angdistis iyiletirici ya da kurtarc saylan tanrlar ara
sndadr. 27
Baz yklerde giilen bir baka karakter ise Midas'tr. Midas, Di
odoros'un versiyonunda Cybele kltne bal bir Phrygia kraldr. Ar
nobius'un yksndeki Midas ise Pessinus kraldr ve kz Attis'le ni
anldr. Bu nianllk, Attis'i kendini hadm etmesiyle sonulanan bir
bunalma srklemitir. Midas bu sylence dnda da tannan bir ki
idir. Kendisi M.. 8. yzyl ve 7. yzyl banda Phrygia kralyd. Ya
am ve faaliyetleri, Asur ve Yunan tarihsel kaytlarnda saptanmur.28
Phrygia krallnn en parlak dneminde saltanat sren, bu yzden
adalar ve takipileri zerinde gl bir etki brakan Midas'n kral
lk merkezi Pessinus deil, Gordion'du.29 Midas Kenti'ndeki grkem
li klt kabartmasnda adnn bulunmas, Midas'n tanrann kltn
de Attis'e benzer bir rol oynadn, yani rahiplik greviyle tanraya
bal bir hkmdar olduunu kuvvetle ima ediyor. Midas, Yunan kay
naklarnda tanrann dinsel trenlerini kuran kii olarak gsterilmi,
ayn zamanda kendisine Cybele'nin olu denmi.30 Bu referanslar ta
rihteki Midas' akla getirebilir, ama bir Phryg kralndan sz etmek is
teyen ge yazarlarn, kim olduuna dair net bir fikirleri olmasa da, en
ok tannan Phryg kral adn kullanm olmalar da mmkn.
240 ANA TANRIA'NIN iZiNDE
Cybele ile Attis sylencesinin belli bal karakterleri, Ana Tanra ile
Agdistis gibi tanralardan ve Midas ile Attis gibi lmllerden oluan
kark bir gruptur. Bunu aklmzda tutarak, tekrar sylenceye dne
lim. Sylencenin Anadolu'daki arka plann ve Anadolu'ya ait elerin
Yunan ve Latin metinlerinde ne ekilde sunulduunu inceleyeceiz.
Sylencenin Analizi:
Phrygia'dan Batya
Sylenceye bir btn olarak bakmakla balayalm. Sylencenin tm

versiyonlarnda farkl e bir araya gelir. Birincisi, tanrlarn do
uuna ve birbirini izleyen tanr kuaklarna ilikin geleneksel yk
dr. Kkleri Anadolu'nun Tun a'nda olan bu yk, Yunan ve Ro
ma dnyasnda da yaamaya devam etmitir. kincisi, Phryg klt t
renlerinin kayddr. Bu trenlerden bazlar, hayli deitirilmi olnak
la birlikte, sylencede mevcuttur. ncs, Yunanllarla Romalla
rn Phryg adetlerine arpk bir gzlkle bakdr. Bu adetler, tanr
ann Bau'daki dinsel trenlerini, zellikle de Roma'daki Magna Ma
ter ayinlerini aklamak amacyla, bu sylence kullanlarak ksmen
arptlmur. Oysa Roma'daki ayinlerin hepsi Phrygia'dakilerin upa
tp benzeri deildi. Phrygiallar Asyal aalk barbarlar, Phryg din
sel adetlerini de ilkel bir yaam tarznn tipik zellii sayma gelenei
de Greko-Romen dnyasnn tanraya ve ayinlerine ilikin grn
gl bir biimde etkilemitir. 3 1
Bu elerin tmnn, dou sylencesinin, Ana Tanra'nn
Phrygia'ya zg ayinlerinin ve Bat'nn bu ayinlere yaklamnn al
tnda byk bir huzursuzluk yatyor, nk her birine farkl yazarla
rn kiisel grlerine gre deitirilerek aktarlm olabilecek cinsel
aklamalar kaulm. zellikle, ehvet ykl bir ekicilik kazanmaya
yz tutan, bylelikle sylencenin aklayc ilevini ve Phrygia ile ba
lantsn gizleyen hadmlk zerinde durulmasnn temelinde bu var.
yknn versiyonlarnn o kadar farkl olmasnda, bu kiisel huzur
suzluun ve farkl yazarlarn farkl amalarnn pay olduundan ku
kulanyorum. Bu eitlemenin nedenleri izerinde dnmeden n
ce, yukarda ne srlen eleri inceleyelim, sonra da bunlarn g
nmze kalan yazl kaynaklardan tandmz biimde nasl birleti
rilmi olabileceini dnelim.
Birinci e olan tanrlar{n douu sylencesi, eski Yakn Dou Do
u'nun eski bir sylencesidir. Bu eye, Pausanias (B) ile Arnobius'un
K LITEN SYLENCEYE, CYBELE LE Arrs SYLENCESI 24
anlatt, Cybele'nin arka planda olduu ykde rastlyomz. Onlar bu

eyi, topran ifal ediliini ve korkun Agdistis'in douunu anlat
mak iin kullanyorlar. Arnobius'a gre, Ara Tanra uyurken Zeus
onun rzna gemeye kalkr, ama tohumlar Agdos Da'na dklr
ve da Agdestis'i (sic) dourur. Pausanias'n B versiyonunda ise Zeus
sadece menisini topraa aktr (iin iinde rza geme olay yok) ve Ag
distis doar. Her iki versiyonda da Ara Tanra Toprak Ara ile zde
letirilmi olup, gk tanrsnn dii toprakla birlemesi anlatlmtr.32
Bu sylence, eski Akdeniz dnyasnn ok eski bir sylencesi olmak
la birlikte, en ok Hesiodos'un Theogonia'syla tannmtr.33 Birbiri
ni deviren tanr kuaklarna ilikin sylence Hesiodos'tan ok daha
eskilere dayanr. Bu sylencenin kkleri Aradolu'nun Tun a'nda,
zellikle Hitit destan geleneinde yatar. ki Hitit sylencesinde, Ku
marbi sylencesi ile Ullikummi arks'nda, Cybele ile Attis yksn
deki elerin benzerlerini buluruz. 34 Bunlarda Cybele sylencesine
uyan birtakm noktalar vardr. Kumarbi sylencesinde, Kumarbi Hi
tit tanrs Aru'yu batanrlk tahtndan indirir ve cinsel organlarn
srp kopartarak, Aru'yu hadm eder. Bu organlar yutan Kumarbi
be gl tanrya gebe kalr.35 Ayn ekilde, tanrlar da Agdistis'in er
keklik organlarn keserek (bunun da srarak kopartmak kadar ac
masz olduu kukusuz) onu gsz brakmak isterler. Bu organlar
kimse yutmaz ama, organlar topraa derek Sangarios'un kznn ge
be kalmasna neden olurlar. Bu son ayrnt, Kumarbi sylencesinde
de bulunur. Kumarbi Aru'nun cinsel organlarn yere tkrdkten
sonra toprak gebe kalr.36 Her iki rnekte de tanrnn gcnn top
land yer erkeklik organlar, ama, bu organlarn karlmas yoluy
la bu gcn yok edilmesidir. Buna karn, iki rnekte de tanrnn g
c yok edilememi, bir sonraki kuaa aktarlmtr.
Ullikummi arks'nda da Phryg geleneinde grlen bir e bulu
nur. Bu iirde, Kumarbi, Frtna Tanrs'n devirmek istemektedir. Fr
tna Tanrs, Kumarbi'nin Aru'nun cinsel organlarn yutmas sonu
cunda doan tanrlardan biridir. Kumarbi, amacna ulamak iin Fr
tna Canavar Ullikummi'yi yaratr. Kumarbi'nin menisini bir kayann
zerine aktmas sonucunda kayann Ullikummi 'ye37 gebe kalmas, Ar
nobius'un Agdistis'in douunu anlatt blme ok benzer. Kumar
bi'nin niyeti, kaya gibi sert ve dayankl bir varlk yaratmaktr, ama so
nuta tpk Agdistis gibi, kontrol edilmesi g bir yaratk ortaya kar.
Bu olaand doum ve hadm edilme rnekleri Hitit destan gele
neiyle snrl deildir. Yunan edebiyatna baktmzda, hemen akl-
242
nza Hesiodos'un Theogonia'snda anlatlan Uranos'un hadm edili

i gelir.38 Uranos ift cinsiyetli deil, erkek olduu halde, Agdistis'le
ayn nedenlerden dolay hadm edilmi, yani pasifletirilmek ve zor
balndan kurtulunmak istenmitir. Bir baka paralel nokta, Ura
nos'un kesilen erkeklik organlarndan topraa damlayan kann, top
ra Erinys'ler, Devler ve Nynpha'lara gebe brakdr. Uranos'un
denize atlan erkeklik organlarndan ise gzellik tanras Aphrodi
te 'nin yaratl,39 gzel Attis'in Agdistis'in kesik erkeklik organlar
vastasyla douunu hatrlatyor.
Theogonia'nn yan sra, baka Yunan sylencelerinde de Agdistis
yksyle benzerlik tayan noktalar vardr. Hephaistos'un Athena'nn
rzna gemeye kalkmas, arpc bir rnek. Tpk Zeus gibi, Hepha
istos da amacna ulaamaz ve menisinin Akropolis'deki kayaya akma
s sonucunda Erikhthonios azman doar.40 Bir baka versiyon, M..
6. yzyl tarihisi Pherekydes'in kaydettii, tanr soylarnn oluumu
na ilikin bir sylencedir. Bu versiyonda, ilk tanrsal varlktan ikisi
olan Zas'n (Zeus) Chthonie/Ge (Toprak) ile birlemesinden bir az
man doar. Bu yaratk, sonradan Zeus'la Toprak'n iktidar iin bir
tehdit oluturur.41 Platon'un len' inde Aristhophanes'in anlatt y
kde de Agdistis yksne benzer bir nokta vardr: Yeryzndeki ilk
varlklar, ou bir erkek ve bir diiden oluan iftler halinde yaratl
m.42 Bu ykde de yaratklarn ift cinsiyetli oluu tanrlar iin yine
bir tehdit oluturuyor ve uysallatrlabilmeleri iin birbirinden ayrl
malar gerekiyor. Anlatm tarz farkl olmakla birlikte, sonu ayndr.
Kontrol altnda tutma yntemi olarak, hnsa bir varln dii ve er
kek blmlerini birbirinden ayrmak.
ok daha ge tarihli kaynaklarda da baka benzerliklere rastlanr.
M.S. 2. yzylda yazan Hristiyanlk savunucusu skenderiyeli Clemens,
Eleusis Gizemleri'ne ilikin bir yk aktaryor. Bu ykde, Demeter'in
rzna gemeye alan Zeus, Demeter'in kar koynas zerine, bir
koun testislerini kesip onun kucana frlatr.43 Bu olay, Magna Ma
ter'e (Demeter'le zdelemi) yaplan tecavz giriimini ve Agdis
tis'in hadm ediliini hatrlatyor. M.S. 2. yzyl mitos yazar Bybloslu
Philo'nun yazd bir Theogonia'da Uranos olu tarafndan hadm edi
liyor ve kesilen reme organlar, tpk Agdistis'in kesilen reme or
ganlarnn Sangarios Irma'nn kzna karmas (yani, onu dlleme
si) gibi, pnar ve rmak sularna karyor.44 Bunun bir baka biimi
de M.S. 5. yzyl yazar Nonnos'ta grlr. Nonnos, Zeus'un Aphro
dite'nin peinden koup rzna gemeye altn, ama baaramad-
KLTIEN SYLENCEYE, CYBELE LE ATTIS SYLENCES 243
n, o arada menisinin topraa damladn ve topran at adamlar

dourduunu anlatr.45
Bu yklerin hibiri Agdistis'le ve Attis'in douuyla ilgili yky
aynen tekrarlamyor. Ama bu malzeme, Cybele/Attis yksnn, Top
rak'n rzna geilmesi, gl bir tanrnn hadm edilmesi ve bu ola
yn yeni bir tanr ve kahramanlar kuana geie yol amas gibi bir
ok tuhaf esinin hem Anadolu hem Yunan efsane geleneinde bi
lindiini gsteriyor.46 Phryg sylencesinin iinde bulunan ve antik
bilginlere (modernlere de) ok itici grnen iddet ve cinsellik e
leri byk olaslkla Phrygiallarn icad deildi; bunlar yaratl sy
lencelerine ilikin yaygn bir modele aitti. Phrygiallar, Orta Anado
lu'da hem Hititlerin mirass olarak, hem Anadolu'daki Yunanllar
la kurduklar ilikiler yoluyla bu sylence geleneiyle karlamlar
d. A(n)gdistis, Ana Tara'nn sadece Phrygia'daki ad olduuna g
re, douu ve hadm edilmek suretiyle denetim altna alnmas, belki
de bu yaygn yk modelinin Phrygia'da deiiklie uram bir bii
miydi ve Phrygial Ana Tanra'y, Toprak Ana'y merkez alan kuak
lar sylencesine yerletirmek iin tasarlanmt.
Ancak, dier Akdeniz halklarnn efsane geleneklerinde Cybele'nin
douu yksnn birok esine rastlanrken, Cybele ile Attis yk
snn benzeri yoktur. Cybele ile Attis arasndaki ilikinin aklamas
Phrygiallarn klt geleneklerinde sakl olabilecei iin, Phrygia'daki
klt antlarnn ve dinsel uygulamalarn hangi zelliklerinin bu sy
lencenin yksel ayrntlaryla badatrlabileceini gzden geir
mek yararl olacak.
Bu zelliklerden biri, Phrygial Ana Tanra'nn Dalarn Anas ola
rak tannmasdr. Diodoros'un, tanrann ana-babasnn insan oldu
mu sylerken, annesinin adn Dindymene olarak vermesi, Meter'in
en yaygn sfatlarndan biri olan Dindymene'yi ima ediyor. Diodoros
ayrca, tanrann ad Cybele'nin, Phryg dilindeki kubelon, yani da
szcyle ilgili bir terimden tremi olduunu doruluyor. Arnobi
us'un yksnde de tanra dalarla balantl, hk yazarn yapt
tanmlama, tanrann urak yeri olan vahi ve ssz krlar anmsa
tyor: "in Phrygie fnibus inauditae per omnia vastitatis petra est qu
aedam, cui nomen est Agdus" (Phrygia snrlarnn bilinmedik ssz
lklarnda Agdus denilen bir kaya vard) (Arnobius 5.5) . Ovidius'un
asl ilgi alan Troia dalar ve bunlarn Roma'nn efsanevi gemiiyle
balants olmakla birlikte, o da tanray dalara yerletirir:
244
ANA TANR IA'N I N lztNDE
Dindymon et Cybelen et amoenam fontibus iden

semper et Iliacas Mater amavit opes.
Ana Tanra her zaman Dindyrnon, Kybele ve gzel pnarl da'y sevdi,
Troia'nn zenginlikleriyle.
(Ovidius, Fasti 4.249-50)
Ayrntlar farkl olsa da, sylencenin kilit noktalarndan biri, yani

Ana Tanra'nn yurdu olan dalar, Phryg kltnden alnmtr.
Greko-Romen yklerde yaayan bir baka Phryg esi, Attis'in ka
deridir. Bu kaynaklarda bu enin Phryg dinsel uygamalaryla ba
lants ok ak olmadndan, Phrygia'daki arkeolojik bulgular gz
den geirmemiz gerekiyor.
Attis'in lm ve gmlne ilikin yknn altnda, Phryg klt
ve mezar antlarnn benzerlii yatmaktadr. Phryg klt mimarisi, zel
likle de tanraya tapnmak iin kayalara oyulan ve Phrygia dalarn
da son derece arpc bir manzara oluturan cepheler, Phryg mezar
antlarndan bazlarna ok benzerler. Bu mezar antlarnn ou yi
ne doal kayaya oyulmu olup, bazlarnda klt antlarndakilere ben
zeyen -rnein, yrtc hayvan betimleri- ikonografik eler kullanl
mtr. 47 Anadolu'yu dolaan birok gezgin tarafndan kaydedilmi
olan bu durum, balangta Phryg kaya antlarndan hangilerinin tan
rlar, hangilerinin insanlar iin kullanldn saptamay zorlatrm
t. G simgesi olan yrtc hayvan betimlerinin, hem klt hem mezar
antlar iin uygun olduu dnulm ve antlarn ilevleri kastl ola
rak netletirilmemi de olabif.48 Orta Phrygia'da, Ankara ile Gordi
on civarndaki blgede de buna benzer bir balant gzleniyor. Bu
blgede mezar oymaya uygun sarp kayalklar yoktur, ama Ankara' da
mezar tmlslerinin yaknnda buluna kabartmalardan da anlal
d gibi, dinsel antlar olduklar ak olan bamsz tanra kabart
malarnn mezarlarla ilgisi olabilir.49
Bunun Cybele ile Attis sylencesiyle nasl bir ilgisi olabilir? yk
nn her versiyonunda grlen bir sylence esi nedeniyle, Phryg
din ve mezar simgecilii arasndaki yakn ilikiye dikkat ektim. Bu
e, Attis'in lmnden kaynaklanan derin yastr ve Diodoros ile Ar
nobius'un ykleri gibi, baka ynlerden nemli deiiklikler gste
ren yklerde buna srekli rastlanmaktadr. Ayn e, Pausanias'n
her iki versiyonunda da mevcuttur. alnan ldrtc mzik ve klt
taraftarlarnn takn hareketleri benzeri garip klt uygulamalarnn
gerekesi olarak gsterilen bu noktann Yunan ve Roma edebiyatn
da ne kadar sk vurgulandn hatrlatalm:
KL TIEN SYLENCE YE, CYBELE iLE Arrs SYLENCESI 245

Ve sen, Rhea, ala o srtrnaca.
(Theokritos 20.40)
Ve Cybele, delikanl [Attis] iin duyduu acdan delirdi ve krlarda drt
dnd.
(Diodoros 3.57.6-7)
Ahali kuleli tal Ana iin gsn dvyor, tpk onun Phrygial Attis'in
yasn ntrnas gibi.
(Seneca, Agarnemnon 688-90)
Seni
aklsz olan , Rhea'y kandrp, o Phrygial delikanl iin yanp
tutumasna neden olmusun . . . imdi da'da bir aa bir yukar dolanp,

Attis' e alyor.
(Lucian, Dialogues of the Gods 20, Aphrodite Eros'la konuuyor)
Pessinus'ta Phrygiallar Attis'in yasn tutarak, Phrygial Rhea'ya sayg
gsterirler.
(Arrian, Tactica 33.4)
Her yl topran onuruna kutlanan trenlerde o delikanl iin bir
cenaze alay dzenlenir.
(Firmicus Maternus, De err. prof. rel. 3)
Ana'nn kutsal ayinlerinde delikanl iin alayp dvnlmeli.
(Prudentius, Peristephanon 1 0.200)
fade tarz ciddi ya da esprili, saygl ya da eletirel olabilir, ama yas

treni daima yknn nvesidir.
Sylencenin nemli bir bilmecesine, tanr Attis'in rolne ilikin bir
ipucu olabilir bu. Yukarda belirttiim gibi, eer Phrygia hkmdar
lar resmi grevlerinin bir paras olarak Ana Tanra kltyle yakn
bir iliki srdrdlerse, bu hkmdarlardan birinin lm, tanra
nn en sekin taraftarnn, belki de bu dnyadaki einin50 kayb ola
rak grlecek ve cenazesi resmi bir yas treni gerektirecekti. Phrygia' da
krallk ortadan kalktktan sonra, Hellenistik Pessinus'un belgelerin
den de bildiimiz gibi, lml kral Attis'in kltle ilgili grevlerinin
246
ANA TAN IUA0NIN iZiNDE
bir ksmn lml rahip stlenecekti. Yas treni, yksek rahip Attis'in
cenaze treniyle ilgili olabilecei gibi, Attis adl soyut bir kral figr
iin her yl dzenlenen ve Phrygia'nn gemiteki anl gnlerinin an
sn yaatt iin de Phryg halk tarafndan ok nemsenen, Yunanl
larn kahraman kltleri benzeri bir tren eklinde gelimi olabilir.
Bu hipotez, sylenceyi konu edinen yazl kaynaklarn hemen he
men hepsinden destek bulur. Diodoros, Pausanias (A) ve Servius'un
yklerinde Attis bir insandr, Pausanias (A) ise Attis'i tamamen Pes
sinus'daki epigrafik bulgularla ispatlanan kii, yani lml bir erkek
ve Ana Tanra'nn en nemli taraftar olarak gstermektedir. Dier
kaynaklar Attis'in kendini Cybele'ye adamasnn dinsel deil, kiisel
olduunu yanstr. Diodoros, artk Attis var olmad iin, onun yeri
ni tutacak bir imge yaplmas gerektiini kaydeder. Pausanias (B) ile
Arnobius'a gre, bu imge Attis'in asla rmeyecek olan bedeniydi
ve Attis'in lm her yl yas tutulmasna neden olmutu. Bunda Phryg
treninin neden bilimsel bir aklamasn gremez miyiz? Her yl d
zenlenen byle bir yas treni tanrann gcn yeniden ortaya ko
yacak, tanrann halkn hkmdarna duyduu sevgi, halkla yaknl
n pekitirecekti. Bu tren, politik adan bamszlklarn yitirmi
olmalarna karn, Phrygiallarn kendilerini sekin bir halk olarak
hissetneye devam etmelerini de salam olacakt .
Sylencenin anlmaya deer dier zelliinin, yani Attis'in kendini
hadm etmesinden dolay tanrann rahiplerinin de kendilerini ha
dm ediinin kkleri de -gerek uygulamalar sylencedekilerden ol
duka farkl ise de- Phryg dinsel tresinde yatar. Bir Phryg mezarn
da Ana Tanra heykelciiyle birlikte bulunan olgun ama sakalsz g
m erkek heykekiini (res. 36) hatrlayn.51 Bu para byk olas
lkla Ana Tanra'nn bir rahibini temsil etnekte olup, sakalsz oluu
belki de adamn hadmln belirtiyordu. Hadm olma tresi, Ana
dolu' da Phrygial Ana Tanra kltyle snrl deildi . Strabo, Ephe
soslu Artemis'in rahipleri olan Megabyzoi'un balangta hadm ol
duunu ve bunun ok erefli bir konum sayldn bildirir.52 Anado
lu'da hadm etme tresinin uygulandna ilikin bir aklama veren
mevcut bir kant yoknr, ama bu adetin nasl ortaya ktn ve Phrygi
allar iin ne gibi bir anlam ifade ettiini belirten dolayl balantlar
vardr.
Baz bilim adamlar Phrygiallann olumlu manevi ve ahlaki deer
leri kiiletiren tanrlardan yana belirgin bir tercih gsterdiklerine
dikkat etniler.53 Phrygial Ana Tanra bu tercihe ok uygundur,
KI.TrEN SYLENCEYE, CYBELE iLE Arrts SYLENcEst 247
nk ona sk sk Kurtarc Tanrlar'la balantl. olarak tapnlm

tr. 54 Bu dumm zellikle Hellenistik ve Roma alarnda gze arpar.
Bu alarda Phrygia'da Yunan dilinde yazlm baz metinler, tapn
clarnn tanraya niye balandn biraz olsun kavramamz salar.
7. Blmde ele aldmz, Anadolu'daki Philadelphia'da bulunmu
olan M.. 2. yzyla ait o nemli metin, zellikle bu balamda aydn
latcdr. 55 Phrygial Ana Tanra Angdistis'e tapnmak iin sadece
yelere ak bir topluluk kumlduunu belgeleyen bu metinde, tanr
aya tapnanlarn yksek ahlakl ve drst davranmasn gerektiren
birtakm klt kurallar vardr. Bu durum cinsel sadakat konusunu da
kapsyor, nk zina etmek ve bekar kiiler arasnda evlilik ba ol
madan cinsel iliki kurmak aka yasaklanm.
Bu evrede, tanrann nde gelen taraftarlar olan rahiplerden,
hadm olma yoluyla cinsel bakmdan ilelebet temiz kalacaklarn gs
termeleri beklenmi olabilir. Philadelphia yaztnn balamndan,
bunun bir erkein tanraya balln ve tanrann kltne tam
anlamyla teslim olmak iin gereken namus yeminini koruma konu
sundaki kararlln ilan eden olumlu bir davran olarak grld
seziliyor. Ovidius'un, namus bakmndan tamamen temiz olma
nn Attis'in tanraya adannn ve ballnn bir paras olduu
m bildirmesi de, buna ilikin bir ipucu olabilir: "Semper fac puer
esse velis" ( "Daima bir olan ocuu olmak iste", yani, cinsel bakm
dan deneyimsiz) (Fasti 4.226) . Attis'in Ana Tanra'ya verdii bal
lk sz buydu. Hadm etme eylemi bize itici gelebilir, ama M.S. 2.
ve 4. yzyllar arasnda birok Hristiyan ayn nedenle, -yani, dinsel
yeminine sadk kalabilmek iin kiinin kendini tensel arzulardan ile
lebet arndrmas- hadml savunmutu.56 Bu davrann Phryg kl
tne yaktrlmas sadece bir karmdr, ispat yoktur, ama gittii
nokta, sanrm uygulamann Phrygia'da ne anlama geldiinin ve
Phrygiallarn bunu niin Yunanllar ve Romallar kadar ayplamad
nn aklamasdr. 57
Bu durum, sylenceyle ilgili dier tartmalarda ender olarak belir
tilen nemli bir soruna da sesleniyor. Bu sorun, Cybele ile Attis y
ksnde hadm olma ile lm arasndaki badamazlktr. Unutul
mamaldr ki, sylencenin kilit noktas aslnda Attis iin her yl yas tu
tulmasnn vurgulanmasdr ve bu trenin kkeni burada yatmakta
dr. Bir imge oluturulur ve buna ebedi onur balanr (Diodoros,
Pausanias A ve B, Arnobius ve dierlerinin belirttii gibi) . Hadm et
me motifi, sylencede yol gsteren bir tema anlamnda deildir. y-
248
knn baz versiyonlarnn hibirinde yer almamas, hadm eune ks

mnn sylencenin ayrlmaz bir paras olmadn gsteriyor. yk
de yer ald zaman bile bu motifin ykyle tutarl bir balants yok
tur. Hibir yerde Attis'in kendini hadm etmesinin neden lmle so
nuland aklanmyor, oysa bu ilemin tanr Attis'i rnek alan ra
hipleri ldrmedii ortada.58 Bu k altnda baklnca, Attis'in ha
dm olma sahnesi sylenceye sonradan eklenen ve Phryg klt uygu
lamalarnn iki temel esini -Attis diye biri iin her yl yaplan yas t
reni ve Ana Tanra'nn Phrygial rahiplerinin (her nedense) kendi
lerini hadm eunesi- birletirmek iin tasarlanan bir sahne gibi gr
nyor.
Sylencenin biimlenmesinin aklanmasnda Phryg treninin ar
ka plan kadar nemli olan nc bir faktr, Yunanllarn ve Roma
llarn Phrygillarn adet ve dinsel trenlerine bak asdr. Sylen
cenin kkeninin Phrygiallarn dinsel uygulamalarnda ve klt gele
neklerinde yatt dorudur, ama Bat 'ya tercme edili biimi, Phryg
kltnn hem anlamn hem de maksadn saptrmtr.
Bunun birka nedeni var. Bir tanesinden daha nce sz edilmiti:
Cybele/Attis sylencesinin buna benzer baka sylencelerle ve halk
masal rnekleriyle birletirilmesi. yknn her versiyonunda bunun
rneklerine rastlanr. Bu rneklerden birini Diodoros'ta grmtk:
Bebek Cybele'nin terk edilii ve mucizevi olarak hayatta kal. Arno
bius'un versiyonunda da ayn kalp tekrarlanr. Burada terk edilen ve
bir keinin emzirmesi sayesinde mucizevi olarak hayatta kalan kii,
Sangarios'un kz Nana'nn ocuu Attis'tir. Diodoros'ta grd
mz, zntsnden ldrarak krlarda dolap duran Cybele portre
si de bu tr yk kalplarnn bir baka rnei. Bu rnek, Demeter'in
kzn arayarak dolap durmasn hatrlatr ve Helen tragedyasnn
nc korosunda Euripides'in bu imge birleimini kullanm olma
s, bu benzerlii glendirir.59
Arnobius'un Agdistis'le ilgili yksnde sz ettii bir olayda farkl
bir yk tipi grlmektedir. Arnobius'un sylediine gre, Agdistis
her zaman su itii pnara arap dkerek onu sarho eden Dionysos
sayesinde hadm edilmi. Bu nokta, Phrygia kral Midas'la ilgili bir Yu
nan efsanesindeki ok nemli bir ayrntya tpatp benzemektedir. Mi
das'n bilgeliin srlarna ermek amacyla satyr'i yakalayp sorguya
ekmek iin aynen bu yntemi kulland sylenir.60 Arnobius (ya da
kayna) Midas' bir Yunan sylence kahramanna dntren bu y
k geleneinden besbelli haberdarm. Bu da, Arnobius'un Agdistis
KLITEN SYLENCE YE, CYBELE LE Arrts SYLENCEsl 249
yksn aktarrken, Phryg geleneinden ok, bir Yunan kaynan

dan yararlandn gsteriyor.
Sylencelerdeki bu farkl olaylarla tad benzerlikler yannda,
Cybele ile Attis sylencesi genel olarak bir Yunan sylence trnn
rneidir: Gl bir tanrann, sevgilisinden -bu sevgili ou zaman
bir insandr- ayrlmas. Eos ile Tithonos ve Selene ile Endymion y
kleri bu tre girer, ama Cybele ile Attis yksne en yakn rnek
Aphrodite ile Adonis yksdr. Bu yk, sadece bir yaban domuzu
nun saldrs sonucunda len yakkl sevgili gibi ayrntlar nedeniy
le deil, Adonis'e ak iki rakip tanrann, Aphrodite ile Persepho
ne'nin kiisel zelliklerinin -Aphrodite'nin akl almaz cinsel eylemler
esinleme gc, Persephone'nin de, yine bir Ana Tanra olan Deme
ter'le b4lants- Cybele ile nemli lde zdelemesi nedeniyle de
kanlmaz bir benzerlik sergilemektedir.61 Genellikle bu tr halk ma
sal motiflerinin kullanlmas, Yunan ve Latin kaynaklarnn ne zaman
Cybele hakkndaki geleneksel bir masal aktardklarn, ne zaman bu
tr geleneksel ykleri genel olarak zetlediklerini saptamay zorla
tryor.
Phryg klt trenlerinin arptlmasnn bir nedeni de, sonraki ya
zarlarn sylenceyi Ana Tanra iin Phrygia dnda yaplan trenle
ri aklamak iin kullanmak istemeleridir. Ana Tanra kltnn b
tn Akdeniz dnyasna yaylm olmas gerei, tanrann sylence
sini, trenleri aklama iddiasnda olan dier Yunan sylencelerin
den farkl klyor. Demeler, Kore ve Eleusis Gizemleri yksnde ol
duu gibi, neden bilimsel sylencelerin ou zel bir yerle balantl
dr. Cybele ile Attis sylencesi ise tek bir yere ya da kltre bal ol
mad gibi, Ana Tanra'ya tapnan eit eit halklarn farkl ama
ve deneyimlerini yanstyordu. Byle bir kltr ve gelenek farkll
nn, yknn anlatmnda da eitlemelere yol amas beklenmedik
bir durum deil.
Sylencenin trenleri aklama ilevi, en ok Magna Mater'in Ro
ma' daki bayramlaryla ilgili olarak dikkat eker. Ovidius'un Fasti'de
ki anlatm, bu konuda yeterince aktr. Ovidius'a gre, Roma'daki
Megalesia bayramn, alnan mzikten datlan yiyeceklere kadar
her adan anlamak, ancak Cybele sylencesi yoluyla mmkn olabi
lir. Ayn durum baka anlatlarda da karmza kyor: Servius, am
aacnn tanra iin neden kutsal olduunu, Pausanias Galat'larn
neden domuz yemediini sorar, yant sylencenin deiik versiyonla
rndan gelir. Ve asl soru, yani Magna Mater rahiplerinin kendilerini
250
neden hadm ettikleri sorusu, neredeyse btn yazarlar tarafndan

sorulmutur. Sylencedeki hadm etme gerekesinin, klt uygulama
snn tam tersi olduunu grebiliyomz: Ana Tanra'nn rahipleri At
tis' e yknerek kendilerini hadm etmiyorlard, tersine, rahiplerin
hadm olmas Anadolu'nun eski bir geleneiydi, sylence de bu ii
bir tanrya, Attis'e ykleyerek bu gelenei aklamak zere gelitiril
miti. Bununla birlikte, kk darda olan nemli bir Roma kltnn
zelliklerini aklama gereksinimi, sylencenin yeni yeni anlatmlar
la srdrlmesini tevik etmi olmal.
Sylenceye ilikin anlatlardaki deiikliklerin nc bir nedeni,
Bat'nn Phrygiallara yaklamnn deiken olmasdr. Bu durum yi
ne en ok Roma' da gze arpar. Phrygiallar orada bir yandan Ro
mallarn saygn atalar Troiallarla bir tutulur, dier yandan, ada
Phrygiallar genellikle kleler ve Doulu barbarlar olarak grlr.
Attis'in yapt ie, sylencenin ayr versiyonlarnda taban tabana zt
nedenler yaktrlmasnda bu ikilii grebiliyoruz: Attis bir yandan
Ana Tanra'ya sadakati iin (Diodoros, Pausanias A) , dier yandan
sadakatsizlii iin (Ovidius, Pausanias B, Arnobius) cezalandrlr,
ama her iki durum da Attis'in lmn aklamak iin kullanlr. At
tis bir rnekte olumlu, dierinde olumsuz biimde sunulmutur. Kk
l farkllklar barndran bu tr anlatmlar, Yunanl ve Romal yazar
lar arasnda sylencenin can alc noktas hakknda bir gr birlii
olmadn gsteriyor. Kimisi bu sylenceyi Phrygia kaynakl bir kl
tn makul bir aklamas, kimisi ancak Doululara (ve, baz Hristiyan
yazarlara gre, paganlara) yakan seviyesiz bir davran rnei ola
rak grm.
ok sk aktarldna gre, olumsuz imaj daha etkili ve yaygnd. Bu
imajn altnda kukusuz Yunanllarla Romallarn Doulu komular
n hakir grmesi yatyordu. Bu durum, Yunan tragedyasndaki sevim
siz Phrygial tipinden, Vergilius'un Aeneis'indeki gsz, kadns
Phrygial metaforuna kadar, birok kaynakta grlmektedir.62 Bu
olumsuz tavr, modern alarda da yank bulmu, 19. ve 20. yzyl bil
ginlerinin fikirlerini etkilemitir. Bu bilginler, neredeyse oybirliiyle,
Pausanias (B) ile Arnobius'un iddet ieren yklerinin daha eski ve
doru versiyonun temsilcisi olmas gerektii, nk bunlardaki id
det ve cinsellik vurgularnn sevimsiz bir Ana Tanra portresi yarat
t kansna varmlardr. 63
Sylencenin yer ald kaynaklarn kronolojisi, Yunanllarla Roma
llarn ykye bak alarna ayrca k tutmaktadr. M.. 4. y zy l
-
KLITEN SYLENCEYE, CYBELE LE Arrs SYLENCEsl 25 1
da Attis kltnn ortaya knn ardndan, Attis Yunanllar arasn

da hzla nlenmi, klt btn Yunan dnyasna, sonra da Roma'ya
yaylmt. Yz yldan az bir sre iinde ortaya kp sivrilen bir klt fi
grn aklamak iin bir sylence gerekecekti. Sylencenin Pausa
nias'n kayna Hermesianax'taki en eski versiyonunun (M.. 300 ci
var) , Attis'le ilgili ilk antlardan sonra ortaya kmas herhalde rast
lant deil. Cybele ile Attis sylencesinin birka versiyonunun Yunan
dnyasnda ilk olarak erken Hellenistik dnemde gelitirilmi olma
olasl ok yksek. Tanr Attis kltnn geliimi, sylenceyi ardn
da yatan Phryg trenleri ile gele"neklerinden daha da uzaklatrd. Pa
usanias, Attis yksnn iki versiyonunu tantrken, bunu dolayl ola
rak dorulamaktadr. Pausanias, Phrygia' daki uygulamalara daha ya
kn grnen birinci versiyonunu M.. 3. yzylda yaayan bir yazara,
daha fantastik bir yk olan ikinci versiyonunu ise kendi zamannda
ki -M.S. 2. yzyl- yaygn gre dayandrr. Pessinus'un sylencede
ki olaylarn getii yer olarak gsterilmesi de bunun bir rneidir. Bu
durum, M.O. 2. yzyl ve sonrasnda, sylencenin mevcut anlatmla
rnn ait olduu zaman aralnda Pessinus'u Phrygia'nn en nl ta
pna konumunda gsteriyor ve o dnemden nce Pessinus'un ok
nl bir klt merkezi olmad gerei hesaba katlmyor. Hellenis
tik kkenin bir baka gstergesi, Pausanias'n ilk versiyonunda (Pa
usanias A) sylencenin Pessinus'taki Galat'larn yiyecek konusunda
ki tercihlerini aklamakta kullanlmasdr. Bu ancak M.. 3. yzyl
da Galat'larn Kk Asya'y istilasndan sonra anlam kazanyor.64
Klasik yazarlarn farkl sylence versiyonlar, bu yazarlarn yky
farkl amalarla aktarm olmalarna da dayal olabilir. Ovidius'un
amac, Magna Mater'in Roma'daki halka ak bayramlarn ve orada
yaplan hadm etme trenini aklamakt . Bu adet, Magna Mater'e
ulusal bir tanra ve bereket tanras olarak bakan Romallara tuhaf
ve anlamsz grnyordu. Aradolu'nun yerlisi olan Pausanias ise Ara
dolu'daki klt uygulamalar hakknda daha ok ey biliyordu ve Ana
Tanra kltndeki blgesel farkllklardan haberdard . Arnobius,
Hristiyanln stnln kantlamak niyetinde olduu iin, sy
lencenin en sert, en sevimsiz versiyonunu muhafaza etti. Pagan reza
letinin tam bir rnei olarak grd bir kltteki ensest, rza geme
ve cinsel sapklk elerinin vurgulanmasnda kiisel kar vard. Sy
lencede tanmlanan anormal cinsel adetleri vurgulamas, ada olan
Hristiyan yazarlarn paganlarn cinsel adetlerine ynelik genel ele
tirileri erevesinde yorumlanmaldr. 65 iddetli bir dmanlkla yaz-
252
ANA TAN RIA'NN lzlNDE
mas da, tanrann etkisinin ok gl olduunu ve bunun gz ard

edilemediini dndrmektedir. 66
Bu faktrleri aklmzda tutarak, bu blmn banda ortaya atlan
konulara dnebiliriz. Cybele ile Attis sylencesinin biimlenmesinde
Phrygia tarihi, Phryg klt adetleri ve trenleri rol oynamtr, nk
sylencenin z Phrygia tanras ile Phrygia devleti arasndaki yakn
ilikiyi yanstmaktadr. Tanrlarn douunu ve arkadan gelen tanr
kuaklarnn egemenlii devralmasn anlatan kutsal efsanenin ve Yu
nan sylencelerindeki baz geleneksel yk kalplarnn da sylence
nin oluumunda katks vardr. Kudretli bir tanrann sevgilisinden
ayrlmas ve doar domaz terk edilen mucizevi bir ocuun hayatta
kalarak ana-babasnn yaamn deitirmesi bu yk kalplarndan
dr. Klasik a dnyasndaki Ana Tanra klt evrim geirdike bu
sylencenin de evrime uram olmas, kltn yayln ve Akdeniz
dnyasnn farkl blgelerindeki deien konumunu yanstyor. Yu
nanllarla Romallarn eski Phryg trenlerini, zellikle de lm bir
rahip-kral iin yaplan yas trenlerini ve Ana Tanra rahiplerinin ha
dmln yanl yorumlamalar, sylencenin yazl versiyonlarnn
eletirel nitelikte oluurulmasna neden olmu gibi grnyor. Bir
ok Yunanl ve Romalnn Phrygiallar hakkndaki (ounlukla olum
suz) grleri ayn ekilde etkili olmu. Yunan ve Latin anlatlar, bu
eleri bir araya getirmekle bize Cybele ile Attis sylencesinin ardn
daki g.c hissettiriyor ve Phryg klt geleneklerine, kkleri kendisini
anlatan bu Klasik yklerden ok daha eskiye dayanan, bu ykler
de yaayarak Hristiyan inancn etkileyecek olan bir dnyaya pence
re ayor.
253
Cybele le Attis Sylencesinin Balca Kaynaklar
Cybek 'nin douu

A. Cybele doar, terk edilir, hayatta kalr ve ana-babasna kavuur:
Diodoros 3.58 (M.. 1 . yzyl)
B. Cybele'nin yerini tutan ift cinsiyetli yaratk Agdistis bir kayadan
doar, hadm edilir ve bu olay Attis'in doumuna neden olur: Pausa
nias 7. 1 7 . 1 0-l l =Pausanias B (M.S. 2. yzyl) ; Arnobius, Adversus nati
ones 5.5-7 (M.S. 3. yzyl)
Cybek ik Attis ilikisi
A. Cybele'nin rahibi ve taraftar olan lml Attis, tanraya bal
l yznden ldrlr: Pausanias 7 . 1 7.9=Pausanias A (M.S. 2. yz
yl) ; Servius, Comm. ad Aen. 9. 1 1 5 (M.S. 4. yzyl)
B. Attis ile Cybele birbirine ak olur, Cybele hamile kalnca Attis l
drlr, Cybele ldrm bir halde krlarda dolap durur, daha son
ra tanra olarak kabul edilir: Diodoros 3.58-59 (M.. 1 . yzyl)
C. Cybele Attis'e ak olur, Attis ona sadk kalmaynca Cybele Attis'i
delirtir, Attis kendini hadm eder ve lr, Cybele onun lm iin
yas tutar: Ovidius, Fasti 4.22 1-44 (M.S. 1 . yzyl) ; Pausanias 7 . 1 7. 1 01 2=Pausanias B (M.S. 2. yzyl) ; Arnobius 5.5-7 (M.S. 3. yzyl) ve di
erleri (bkz. dipnot 12) .
254
ANI\ TAN RIl\'NIN l:r.INDE
4. ROMALI MAGNA MATER

Magna Mater kltnn Roma'daki nemi tartmaszdr. Kltten

sz eden, Roma'nn Byk Ana Tanras'nn kkenini, tarihini ve
dinsel trenlerini anlatan ok sayda yaznsal kaynak vardr. Tanra
nn grsel betimlerini ve Roma' daki tapnaklarn ieren zengin ar
keolojik kantlar da ayrntl bilgi verir. Tanrann Anadolu ile Yuna
nistan'daki kltn incelemek iin harcanan abalarn ve o konuda
ki bilgi eksikliimizin tersine, Roma'daki Ana Tanra kltyle ilgili
malzeme ve bunun modern bilimsel almalarda yer alan inceleme
leri boldur. Bununla birlikte, Magna Mater'in kimliini ve konumu
m inceleyen nceki almalarn ou, Roma'daki politik ortamn
bir yansmas olarak, kltn Roma'ya gelii ve geliimi zerinde yo
unlam, klt uygulamalar ve kltn Roma'daki yerine bu kadar
dikkat edilmemitir. Romal tanraya eski Akdeniz toplumunun ge
ni erevesinden bakmaya almak, bu tanrann Roma kentinde
ve Roma halk zerinde neden bu kadar gl bir etkisi olduunu
grmemizi salayabilir. Bu insanlarn Ana Tanra'ya yantlar ere
vesinde sadece Roma'ya has olan zellikleri renmek isteyeceiz.
Anadolu ile Yunanistan'da Matar/Meter tapmnn kantlar gr
alanmza yava yava girer. Gnmzden baklnca, bir kltn bir za
man dilimi iinde g ve taraftar toplamakta olduu, daha geni kit
leleri etkileyerek gzle grnr hale geliine kadar yava yava fark
edilir. Roma'da ise tam tersine net bir balang noktas vardr: M..
204'de Magna Mater'in Roma'ya getirilii. Ana Tanra kltnn Ro
ma'daki etkisi en bandan beri gzler nndedir. Roma toplumu
mm birok kesimi bu klte ynelmi ve klt aka desteklemitir.
Burada sorulmas gereken, Roma'daki durumun neden bu kadar fark
l olduudur. Yunan dnyasnda ounlukla marjinal bir konumda
olduu halde, Magna Mater neden Roma dinsel yaamnn merkezin
de yer ald? Romallarn Magna Mater' den kltnn Roma yaamna
uyum salamasna olanak veren farkl beklentileri mi vard? Toplulu
un dinsel ve toplumsal yapsnda tanrann rol neydi?
Kltn Roma'ya getiriliindeki koullar analiz etmenin ilk basama
bu sorular yantlamaktr. Magna Mater'in Roma'ya gelii, daha
sonraki tarihlerde hem Latin hem Yunan yazarlar tarafndan sk sk
ROMALI MM;NA MATER, MAGNA MATER'IN ROMA'YA GELii 255
aktarlan bir olay olduuna gre, yaand dnemde bu olay muaz

zam bir etki yaratm ve bu etki uzun sre devam etmiti. Kaynakla
rn hepsi olaydan ok daha sonraki tarihlere aittir. Olayn en eski an
latmlar M.. 1 . yzyldan, Cicero ve Diodoros'tan, en kapsaml ka
ntlar ise Augustus dneminden, zellikle de Livius ile Ovidius'un
tanmlamalarndan gelir. Strabo, Varro, Plinius ve Seneca da kltn
geliinden sz etmilerdir . 1 Bunlarn hepsi Ana Tanra' nn Roma 'ya
getiriliinin M.. 204 ylna rastlad konusunda hemfikir olmakla
birlikte, kltn getirili nedeni ve Magna Mater'in Roma'ya nereden
geldii gibi birka nemli noktada ters derler. Bu kaynaklarn an
lamazlk nedenleri, baz durumlarda kltn Roma'daki konumuna
ilgin bir ekilde k tutabilmektedir. Ama bu kantlar ayrntl ola
rak incelemeden nce, Ana Tanra'nn Roma'ya geliiyle ilgili yk
nn genel olarak kabul gren ynlerine gz atalm.
M.. 205 ylnda, ksmen gkten sk sk ta yamas nedeniyle k
rklenen bir dindarlk dalgas, Romallar Sibylla Kitaplar'na bavur
maya yneltir. kinci Kartaca Sava ' nn yaratt basklar bu dinsel
heyecan kztrmt. Baz antik yazarlar bu ii dorudan Hannibal'in
talya'daki varlna balamlarsa da,2 greceimiz gibi, bu balant
olaydan ok sonra kurulmu olabilir. Livius'un kaydettiine gre,
Sybilla'nn cevab, Magna Mater Roma'ya getirildii takdirde yaban
c bir dmann talya' dan kartlacan bildirmek olmu.3 Romal
lara. tanray aramalar sylenen yerin neresi olduu hakkndaki ri
vayetler eitlidir, ama antik kaynaklarn ou Ana Tanra'nn Orta
Anadolu 'daki Phryg kutsal alan Pessinus\m adn verirler.4 Ancak
bununla elien rivayetler de vardr. Varro, tanrann Pergamon ken
tinde bulunan Megalesion adl bir tapnaktan getirildiini aktarr
ken, 5 Ovidius Ana Tanra'nn evi olarak, o dnemde Pergamon'un
denetimindeki antik Troia kenti yaknndaki da Da 'n gsterir.6
Romallarn tanray Pessinus'tan almak iin Pergamon kral 1 . At
talos' tan yardm istediini anlatan Livius ise, iki rivayeti birletirmi
gibi grnyor. Romallarn ald eyin ne olduu, birka kaynakta
tam olarak tanmlanmtr: Pessinus'taki tapnaa gkten dm olan,
heykel nitelii tamayan, kk, siyah bir kutsal tat bu. 7
Sibylla Kitaplar, tanrann Roma'da nasl karlanmas gerektii
ni de bildirmilerdi. Romallarn, kentin en mkemmel adamn, vir
optirnus, tanray karlamakla grevlendirmeleri gerekiyordu. Vir ofr
timus olarak seilen kii, M.. 21 1 'de spanya' da ldrlen Scipio'nun
olu ve Scipio Africanus'un kuzeni Publius Cornelius Scipio Nasica
256 ANA TAN IU<,:A'N IN iZiNDE
oldu. Kendisi o zamanlar henz politik kariyerine balamam olan

gen bir adamd. 8 Bu ev sahibinin yan sra, Ana Tanra Roma'nn
ileri gelen kadnlarndan oluan bir grup,9 ya da antik belgelerin o
una gre, kentin en iffetli kadn tarafndan karlanarak kente g
trlecekti. Kaynaklarn ou, bu kadnn Claudia Quinta olduunu
kaydeder. Bazen olgun bir kadn, bazen de bir Vesta Bakiresi olarak
gsterilen bu kadn da nde gelen bir aileye mensuptu. 10
Gnine baklrsa, Ana Tanra'nn gelii byk heyecan uyandr
m. Livius'un anlattna gre, tanrann naklini salamak iin Per
gamon'a eli olarak yollanan Marcus Valerius Falto, Magna Mater'i
Roma'ya getiren geminin Ostia'ya vardn Senato' da ilan ettii za
man, Scipio Nasica nderliindeki halk tanray karlamak iin Os
tia limanna akn etmi. Bu noktadan itibaren, anlatm gelenei fark
llar. Livius'un versiyonunda, Scipio gemiye kp siyah ta alr, son
ra onu Romal kadnlara devreder, bu kadnlar da tanray (yani ta
) Roma'ya, Palatinus'taki Zafer Tapna'na gtrrler. Ovidius ise,
olayn daha sonraki anlatmlarnn ounda rastlanan daha sansasyo
nel bir yk aktarr. Ovidius'a gre, Magna Mater'in imgesini tayan
geminin doruca Roma'ya getirilmesi kararlatrlmt. Fakat gemi
Tiber Irma'ndan yukar ekilirken karaya oturmu ve bir trl ye
rinden oynatlamam. O anda Claudia Quinta ortaya km ve nl
mucize gereklemi. Ahlakszlkla sulanm olan Claudia, adna s
rlen lekeyi temizlemek ve bakire olduunu kantlamak iin Ana Tan
ra'ya yakarm. Sonra kemerini belinden zerek, gemiyi eken ha
lata balam, halata hafife aslarak gemiyi yerinden oynatm ve Ro
ma 'ya kadar ekmeyi baarm. Bylece, Sibylla'nn kehanetindeki
casta mans un, yani temiz ellerin sahibinin Claudia olduu kantlan
m. 1 1 Ovidius'un versiyonunda da Romallar Ana Tanra'y sevin
le karlar, kutsal ta Palatinus tepesindeki Zafer Tapna'na yerle
tirirler. Bunun hemen ardndan tanrann gelii erefine lenler ve
oyunlar dzenlenerek, muhteem bir kutlama yaplm.1 2 Palatims'ta
Magna Mater iin yaplmaya balanan tapnak Scipio Nasica'nn kon
sll srasnda, M.. 1 9 l 'de Marcus lunius Brutus tarafndan ta
mamlanp hizmete alm. 13
Bunlar gelenekteki temel olaylardr. Ancak, antik belgeler yeniden
incelenince, birtakm sorunlar douyor. Hem belli yazarlarn yaptla
r iinde, hem eitli kaynaklar arasnda nemli tutarszlklar bulun
maktadr. stelik, o gnk olaylarla ilgili, aka belirtilmemise de
kuvvetle ima edilmi gizli eilimler vardr. zellikle Cicero, Livius ve
'
ROMALI MAGNA MATER, MAGNA MATER'IN R MA YA GELi i 2 5 7

'
dierlerinin, Romallarn klt getirii konusunda ileri srdkleri ne

denler tatmin edici deildir. Romallar Magna Mater'i neden Roma'ya
getirmek istediler? Phrygial tanrann kltn neden o kadar co
kulu bir biimde benimsediler?
Olay yorumlayan antik yazarlarn yant hazrdr. Bunlarn ou
Magna Mater'in geliini Romallarn Kartaca'yla savamasna ve Han
nibal'in M.. 2 18'den M.. 203'e dek sren seferlerle talya'y istila
etmesine balar. Cicero, Livius ve Appianus14 da dahil olmak zere,
baz yazarlar, Hannibal'in talya'da bulunuunun yaratt korkuyla
halkn panie kapldn canl bir biimde anlatm ve tanrann ge
liinin verdii rahatlama duygusunu aka belirtmilerdir. amz
yorumcularndan bazlar bu ifadelerden, Magna Mater geldii za
man Roma'nn kt durumda olduu, tanrann geliiyle durumun
Afrikal istilacnn aleyhine dnd eklinde bir anlam karmlar
dr, 1 5 ama gerek bu deildir. 204'de Hannibal bir ara talya seferin
de baarsz olmutu ve (muhtemelen Magna Mater'in etkisi olmak
szn) talya'dan Afrika'ya ekilmek zereydi. Gnmz gzlemcisi
iin, Magna Mater'in geliinin Kartaca savalaryla pek fazla ilgisi yok
tur. 1 6 Bunun nedenleri baka yerde aranmaldr.
Aada bu nedenlerin neler olabilecei konusuna geri dneceim.
Ama daha nce, byk olaslkla dom da olsa, byle bir hkm veri
lirken iki olay ilikilendiren nemli antik gelenein yine de hesaba ka
ulmas gerektiine dikkat ekmek gerekiyor. M.. l . yzylda, yani tan
rann geliinden sz eden en eski kaynaklarmzn zamannda, bu olay
Roma'nn Kartaca Savalar'yla ilgili tarihsel geleneine dahil edilmi
ti. Cicero 'ya gre, Magna Mater bezgin Roma'y ferahlatmu.17 Livius,
tanrann savamak iin yeni bir enerji ve ama kazandrdn d
nr.1 8 Roma'y kurtaran tanra sylencesi belli ki ok etkili olmu ve
buna tanrann geliiyle ilgili baka aklamalar da eklenmi. Zaman
iinde birbirini kovalayan her yeni anlaumla gelitirilen sylence, M.S.
3. yzyla gelindiinde, Hannibal'in talya'dan srlmesini tamamen
Magna Mater'e dayandrma noktasna vard. 1 9 Tanraya Roma'daki
ilk evi olarak Zafer Tapna'nn verilii, yabanc bir dman talya top
raklarndan sren tanra olarak nn pekitirdi. Olumlu bir g ve
Roma'nn deerli bir varl olan bu Magna Mater portresi, kltnn
Roma'ya yerlemesinden sonra tanraya yklenen olumsuz arm
larla eliiyor. Bunlar arasnda kltn "Romal olmayan" yapsn vur
g.layan Halikarnassoslu Dionysios'un yorumlar ile tanraya tapnan
larn kendilerini hadm ediini canl, daha dorusu dehet verici bir bi-
258
ANA TAN Kt<,:A'NN lzlNIJE
imde anlatan Catullus'un 63. iiri dikkat eker.20 te yandan, Diony

sios ve Catullus'la ada olanlar da dahil olmak zere, tanrann ge
tiriliini anlatan kaynaklarn fikir birlii iinde olduklar grlmekte:
Romallar Magna Mater'in gelmesini istediler; onun varlna ihtiya
duydular ve geliini tarihlerinin nemli bir dnm noktas saydlar.
Ayrca, Magna Mater'i karlayan iki nemli kiinin, Scipio Nasica
ile Claudia Quinta'nn yurtseverlii vurgulanm, bu kiiler Roma'nn
kurtarclar olarak n kazanmtr. Bu dumm Nasica rneinde zel
likle dikkat eker. Nasica sekin bir kariyer yapmam olmasna kar
n, ad efsanelemi ve sonraki yazarlar tarafndan sk sk Cumhuri
yet ahlaknn bir simgesi olarak anlmtr.21 Claudia da iffetli kad
nn simgesi haline gelmitir. Claudia etrafnda rlen efsane, zaman
iinde tekrar tekrar anlatldka, yazarlar tarafndan sslenmitir. r
nein, Cicero ile Livius'a gre Claudia evli bir kadndr,22 ama Silius
Italicus ile Statius onu bir Vesta Bakiresi olarak gsterirler.23 yk
nn daha sonraki tekrarlarnda izlenen versiyon bu ikincisidir. yle
grnyor ki, iffetli bir kadn hakkndaki zgn masal, bu kadnn
devletin namusunu simgelemesi gerektiine hkmedilerek bu ekle
dntrlm.24 Bu efsanelerin giderek abartlmas M.. 204'deki
gerek olaylar saptamamz zorlatrmaktadr. te yandan, bunlar
gelenein dayanma gcn ve bu gelenein Roma tarihinin kritik bir
dnemiyle yakn bir ilikisi olduu gstermektedir.
Eer Hannibal'in askerlerinin yaratt tehlike bu olay iin yeterli
bir neden olmadysa, alternatif bir aklama gerekir. Dier aratrma
clar birtakm yardmc faktrler ne srmlerdir. lk olarak Cu
mont'un ne srd, bakalarnn da sk sk tekrarlad fikir, Ro
mallarn Sybilla'nn imalarna kafa yormadan sadece Sibylla Kitapla
r 'nn talimatn izlemi olduklardr; bu da getirecekleri eyin ne ol
duunu bilmedikleri anlamna gelir. 25 Roma'nn kendi gemiine ba
k, yabanc tanrlarn Roma'daki konumu, Roma'nn i ve d poli
tikas gibi konularla da geni lde ilgilenilmitir. Burada bu konu
larn greceli nemi zerine tahmin yrtmektense, Roma' da M..
3. yzyl sonu ile 2. yzyldaki klt yntemlerine ilikin kantlar gz
den geirmek daha yararl grnyor. Magna Mater kltnn neden
benimsendii ve Roma toplumuna nasl uydurulduu konusundaki
aklamalar, kukusuz Romallarn ald kltn nasl bir ey olduu
na dayal olacak.
Romallarn ald kltn ne tr bir klt olduu ksmen tanrann
hangi kutsal alandan geldiine baldr. Kaynaklarn byk ksmn-
ROMALI MAGNA MATER, MAGNA MATER'IN RMA'YA GELi i
259
da buras Pessinus'tur. 2 6 Ne var ki, M.. 3. yzylda Pessinus'un bu

lunduu blge Galat'larn kontrolndeydi. 2 7 Livius'a gre Roma he
yeti Pergamon kral 1. Attalos'tan yardm istemi, o da Romallar Pes
sinus'a ynlendirerek tanrann nakil iini zmlemiti. Ancak o
dnemde Attalos'un yetki alannn Phrygia ilerine dek uzanmas
mmkn deiJ. 2 8 Bu nedenle, Romallarn M.. 204'de Pessinus'a
varp, oradaki yksek rahiplerle anlam olmas uzak bir ihtimal. Pes
sinus'un, kltn Roma'ya aktarln anlatan en eski antik kaynaklar
la ayn dnemde, M.. 1 . yzyl ve sonrasnda tanrann Kk As
ya'daki en nemli tapna olduu iddia ediliyordu, dolaysyla Cice
ro, Diodoros, Livius, Strabo ve dier yorumcularn Romal Magna Ma
ter'in asl evi olarak Pessinus'un adn vermelerine amamal.29 An
cak, sonradan bir pasajnda, Livius Romallarn Pessinus'la temasta
bulunmadn aka ima eder. Hem Livius, hem Polybios, M..
189'da Manlius Vulso komutasndaki bir Roma ordusunun Galatia i
lerinde ilerlemekte olduunu sylerler. Ordu Sangarios rmana ula
tnda, dinsel nianlarn takm olan Pessinus rahipleri Attis ile Bat
takes orduyu karlamlar ve Romallarn Galat'lar yeneceklerini ke
hanet etmiler.30 Livius'un anlatmnn balamndan, Romallarn da
ha nce Pessinus'a gitmemi ve oradaki Meter tapnayla dorudan
temasta bulunmam olduu anlalyor.
Livius'un Pessinus konusundaki tutarsz ifadeleri, antik kaynaklar
da Pessinus'la ilgili gelenein doruluundan kukuya dmemize
yol aan tek rnek deil. Pessinus etrafnda gelien efsanenin zaman
iinde tekrarlanrken ayrntlarla sslendiini hissettiren baka yo
rumcular da var. Pessinus'taki Ana Tanra imgesinin ok eski oldu
u, insan eliyle yaplm deil, gkten dm olduu sylentisi, da
ha sonraki tarihlerde Pessinus adnn bu imgenin gkten dmesin
den kaynakland yorumuna yol am (cino 'toU nrne'iv: pesein "d
mek" anlamnda) .3 1 M.S. 2. yzylda yazan Appianus, Romallarn bir
ta yamuru sonucunda Sibylla Kitaplar'na bavurduunu anlatan
Livius'un yksne yeni bir ayrnt katarak, Pessinus'a den Magna
Mater imgesinin ite bu ta yamuruyla geldiini sylemi.32 Bunlar,
Livius'un Manlius Vulso'nun seferi hakknda szleriyle birletirilin
ce, Pessinus'un sonraki yapay nnn bu yerlemeyi zorla ilgi oda
yapt izlenimi uyanyor.
Pessinus'un M.. 204'deki durumunu da deerlendirmek gereki
yor. Ana Tanra'nn Phrygia'daki en eski ve en nemli tapm yeri ol
duu iddia edilen bu yerlemenin Hellenistik dnem ncesinde nem-
260
ANA TAN R IA' N I N iZiNDE
li bir tapm yeri olduu izlenimini uyandran pek fazla bulgu yoktur. 33
Buras M.. 2. yzylda Pergamon hkmdarlarnn desteini kazan
mt,34 ama o dnemden nce kutsal alann ne derece yaygn bir n
olduu kukulu. Yalnzca yerel adan nem tayan ve Attalos'larn
destei sayesinde saygnl artan bir tapnak gibi grnyor. Magna
Mater'in geliinin Pergamon ve Pergamon krallaryla balantl oluu,
tanrann kkenleri hakkndaki Roma efsanesinin Pergamon 'un et
kili olduu bir Phryg tapna etrafnda rlmesine yol am olabilir.
Aznlkta kalan anlatlarda, tanrann Roma'ya kuzeybat Anado
lu' daki bir yerden gelmi olduu sylenir. Varro Pergamon adn ve
rir,35 Ovidius ile onu izleyen Herodianos da Troia yaknndaki da
Da'nn tanrann evi olduunu bildirir.36 Bu iki yer, tanrann klt
merkezi olarak Pessinus kadar sk anlmadndan, Romallarn bun
lar kltn k yeri olarak alma olasl pek rabet grmemitir. Fa
kat Pergamon ya da 3. yzyl sonunda Pergamon'un kontrol altn
daki da yresi,37 hem politik hem dinsel adan Pessinus'tan daha
gl bir adaydr. M.. 205'de Romallarn Attalos krallyla resmi
bir ilikisi yoktu, ama Livius'a gre Delphi'deki Apollon bilicisi Ro
mallar 1 . Attalos'tan yardm istemeye yneltmiti.38 Tanrnn
d bylece Romallar Kk Asya'nn kuzeybatsna, Yunan Magna
Mater'i Meter'in kltnn oktan beri yerleik durumda olduu bir
blgeye ynlendirdi. Pergamon, hem kent iindeki Megalesion kut
sal alan, hem kent dndaki kr tapnaklaryla, Meter tapmnn nem
li bir merkeziydi. Troia kentinde ve da Da civarndaki krsal blge
de de Meter'in ak hava tapnaklar vard. Eer Yunanllar Ana Tan
ra'y bulmak iin gerekten Attalos'tan yardm istemeye gittilerse,
Attalos'un topraklar dnda aramalar gerekmezdi.
stelik, Apollon'un tanrsal d Romallarn Kk Asya'nn ku
zeybatsnn bilincinde olduklarn pekitiriyor. Roma' nn Troia mi
rasna duyduklar ilginin artmasyla glenen bir bilin bu. da Da
civarndaki Troia yresi Romallar iin nemliydi, nk buras efsa
nevi atalar Aeneas'n doum yeriydi.39 da ayn zamanda Troia'nn
dmesinden sonra Aeneas ve beraberindekilerin talya yolculuuna
balamadan nce sndklar yerdi ve da Da' nn tanras Magna
Mater onlara yol gstermiti. Augustus a yazn ve sonrasnda ne
kan bu temaya Ovidius'ta40 ve Vergilius'un Aeneis'inin her yerinde
rastlanr.41 Herodianos da, Romallarn Aeneas soyundan gelmeleri
ne ve akrabalk balarna dayanarak Magna Mater'i Phrygiallardan
aldklarn syleyerek yine bu temay vurgular.42 Ancak, da Da'n
ROMA LI MAGNA MATER, MAGNA MATER'IN ROMA'YA GELii 26 1
Roma'nn efsanevi gemiiyle ilikilendiren bu kaynaklar, sadece ef

sanenin sonradan yakurlan aklamalar ieren tekrarlar deildir.
Aeneas, Troia ve Roma balants, eskiden beri var olan, M.. 3. yz
yl sonunda bile bilinen bir balantyd.43 Gerekten de, Kartaca sa
valarndaki askeri faaliyetlerle ilgili baka bir kehanette, Romallara
Troiallarn tomnlar denilmitir.44 Eer Romallarn Magna Mater
kltne duyduu ilginin bir blm de Troia balanusndan kaynak
landysa, bu hi de aruc olmaz.
Romallar da'daki tapnaa ynelten nemli bir faktr olmas ne
deniyle, Pergamon 'la temasa geilmesi de konuyla domdan ilgilidir.
Livius ve Ovidius'un ifadeleri, Romallarn Ana Tanra'y geliigzel
bir biimde arad, Attalos'un bundan yararlanarak onlara kutsal ta
vermi olabilecei hissini uyandryor.45 Phrygial Matar ile Yunan
l Meter imgelerinin her ikisi de biimsiz ta paralar deil, tamamen
betimsel idi. Bu yzden, Livius'un tarif ettii kutsal ta akla uygun gel
miyor. Ne var ki, eer Romallar aradklar ey hakknda net bir fikre
sahip deilse, yerel Ana Tanra' nn ayn zamanda kendi efsanevi ata
larnn tanras olduunu kefettiklerinde, aratrmalarn Perga
mon ' da ya da Pergamon civarnda noktalam olabilirler. Tanrann
kltnn Pessinus kkenli olduunu vurgulayan Livius bile ona Ma
ter Magna Idaea, da Da' nn Byk Anas demi.46 Romallar bura
daki Magna Mater ile byle bir ba kurarak, onu yabanc bir tanra
olarak deil, Roma'nn atalarnn komyucusu sfauyla, yurduna, ken
di halkna dnen bir tanra olarak Roma'ya getirebildiler.
Romallarn Pessinus'a gitmemesi durumunda, tanrann klt
nn buradan gelmi olma ihtimali azalyor. Dier yandan, Pergamon
topraklarna ilginin art ve bu topraklarn Roma'nn efsanevi ge
miiyle balants, Pergamon kentinin ya da Pergamon'un da Da
'ndaki tapnann Romal Magna Mater'in k yeri olma ihtima
lini ykseltiyor. Bu nokta, kltn Cumhuriyet Roma'sndaki durumu
mm deerlendirilmesinde nem tayacak, nk Phrygia'nn mer
kezindeki ve Yunan dnyasndaki Ana Tanra klt birbirinden fark
lyd. Eer Romallar klt Pergamon gibi bir Yunan kentinden ald
larsa, Phryg kkleriyle pek az ilgisi kalm, fazlasyla Yunanllam bir
kltle karlamay bekleriz. Roma'daki kantlar durumun byle ol
duunu gsteriyor.
Roma'nn tarihsel kaynaklarndan M.. 3. yfzyl sonundaki Magna
Mater klt hakknda son yllarda toplanan zayf kantlar, Palatinus
tepesinde Magna Mater tapnann bulunduu alanda gerekletiri-
262 ANA TAN IUA'NN lztNDE
!9----
res.
62.
Roma'daki Palatinus tepesinin bat yakas plannda, Magna Mater
tapnann yeri grlmektedir. M . .

gre: Archeologia Laziale
9 [ 1 988] :
2. yzyl sonu-1 .
yzyl (P. Pensabene'ye
res. 1 . )
len geni apl arkeolojik aratrmalardan elde edilen verilerle tamam

lanmtr.47 Bunlar Magna Mater tapna ve bu tapnan alandaki
dier yaplarla ilikisi hakkndaki bilgilerimizi byk lde genilet
mi, ayrca Roma'daki klt yntemlerine ilikin bilgiler salamtr.
ROMALI MAGNA MATER, MAGNA MATER'IN ROMA'YA G EL 263

res. 63. Roma Palatinus'taki Magna
Mater tapnann restore edilmi
hali. M. . 2. yzyl sonu- 1 . yzyl.
(P. Pensabene'ye gre: Archeologia
Laziale 9 [ 1 988] : res. 6.)
Magna Mater'in Roma'daki en nemli tapnann yeri uzun zaman

dr biliniyordu.48 Bu tapnak Palatinus'un gneybat tarafnda, erken
Cumhuriyet dnemine ait Scalae Caci'nin, Zafer Tapna'nn ve bel
ki de hatal olarak Auguratorium49 olarak saptanan baka bir yapnn
yaknnda bulunmutu (res. 62) . ok eski ve nemli dier tapnma
yerleri de buradadr: Romulus'un Palatinus tepesinin zirvesindeki ku
hibesi ile Scalae Caci'nin temelindeki Lupercal.50 Ana Tanra tap
nann Roma'nn gbeindeki nemli bir yerde olmas ve Cumhu
riyet dnemine ait kutsal yaplarn ok yaknnda bulunmas, Roma
llarn bu klte byk sayg gsterdiini aka ifade eder. 5 l
En eski kutsal alann plan olduka nettir. Magna Mater'in onuru
na ina edilen ilk tapnak, cella ile pronaos'tan oluan standart bir
Roma tapna tipindedir. Yksek bir podyum zerine ina edilen ya
pnn n tarafnda, byk olaslkla Korinth dzeninde olan alt s
tun bulunur.52 Klt heykelinin durduu platform g..inmze kalm
tr. Platformun bir yannda izi grlen dar ama, ilevi belirleneme-
264
ANA TAN RIA'NIN iZiNDE
yen bir dizi yeralt odasna53 inen merdivene alan bir kap olabilir.
204 ylnda Ana Tanna'nn geliinden ksa bir sre sonra yapmna
balanan ve M.. 1 9 1 'de hizmete alan tapnak budur.54 Bu tapnak,
Palatinus tepesinde kk evlerin yer ald gneybat kanadn ka
mu antlarnn bulunduu bir alana dntren byk bir inaat prog
ramnn bir paras gibi grnyor.55 Tapnan st yaps M..
1 1 1 'deki bir yangn sonucunda ciddi biimde hasar grm, ama ikin
ci tapnak yaplrken mevcut podyumu ve temelleri kullandklar iin
ikinci tapnak eski yapnn plann izlemi (res. 63) .
Magna Mater tapnann nemli bir zellii, tapnan nndeki
blgenin dzeniydi. Eski tapnan (M.. 1 9 1 tarihli olan) nnde,
tapnan podyumundan kaldrm deli geni meydana inen bir mer
diven vard, buras Palatinus'un eteinde, byk olaslkla tapnan
yapmndan nce de yer alan bir sokaa yneliyordu. Merdivenin di
bindeki meydann ucunda belki de klt trenlerinin ayrlmaz bir par
as olan yalakl, byk bir eme bulunuyordu.56
Basamaklar, ak meydan ve su dzenei, klt trenlerinde nem
li bir rol oynard. Bir tiyatronun oturma blm eklindeki basamak
lar, besbelli halkn ayakta durarak Ludi Megalenses denilen oyunla
r seyredebilecei bir alan salamak amacyla tasarlanmt. eitli an
tik kaynaklarda balangcndan beri kltn temel niteliklerinden bi
ri olduu sylenen bu oyunlar, tiyatro gsterilerinden ve tapnan
basamaklar dibindeki meydanda yaplan yarmalardan oluuyordu.57
Her iki Cumhuriyet tapnann yine temel bir nitelii olan su dze
nei, tanra heykelinin ykandn yanstabilir. La11atio denilen bu
ykanma treni mparatorluk anda Almo nehrinde yaplyordu,5 8
ama eski dnemlerde tapnakta dzenlenen dier klt trenlerine
daha yakn bir yerde yaplm olabilir.
Bu alanda yaplan aratrmalar, klt yaplarnn gemiini aydnlat
mann yan sra, klt uygulamalar hakknda nemli kantlar salayan
byk miktarda terrakotta heykelcik keltileri ortaya karmtr.
Heykelcikler ikinci tapnan temelleri altna gmlyd, yani bu ta
pnan yapm ncesine aitlerdi; bu durumda M.. 1 9 1 ile 1 1 1 ara
sndaki dneme tarihlenirler.59 eitli heykelcik tipleri var. Bunlar
dan bazlar, rnein kimlii belirsiz kadn ve erkek figrleri olduk
a sradan ve Magna Mater'le belli bir balant gze arpmyor. Ama
heykelciklerin byk blmnn Magna Mater kltyle dorudan il
gisi var. Tanrann kendisini canlandran on iki heykelcik, Diony
sos ba ve doksan alt Attis figr bu kapsama giriyor (res. 64, 65) .
ROM A LI M A G N A MATE R MAGNA MATER'IN RoMA'YA GELi i

,
265
res. 64. Roma Palatinus' taki Magna

Mater tapna yaknndaki adak
keltisinden tcrrakotta Magna
Mater heykelcii ba. M.. 2.
yzyl. Soprintendenza
Archeologica di Roma'nn izniyle.
res. 65. Roma Palatinus'taki Magna

Mater tapna yaknndaki adak
keltisinden tel'l'akotta peni ba. M..
2. yzyl. Soprintendenza Archeologica
di Roma'nn izniyle.
Ayrca bir dzineden fazla terrakotta penis ucu (res. 66) , birka tane
dans eden kadn figr ve tiyatro maskesi modelleri var. Dier hey
kelcik tipleri arasnda ok memeli bir torso, kucaklaan iki ift sevgi
li, eitli meyve sepetleri, kozalaklar (am kozalaklar?) (res. 67) , ay
rca aslanlar, atlar, domuzlar, keiler, kolar, kpekler ve horozlar
dan oluan eitli terrakotta hayvan heykelcikleri bulunuyor.60
Heykelcik gruplarndan bazlar , daha yakndan incelemenin kar
ln verecektir. Tanray canlandran heykelciklerde onun Helle
nistik dneme ait standart ikonografisini, yani yannda ya da kucan
da bir aslan bulunan, dkml kumatan bir giysi giyen, oturan ka
dn figrn izleme eilimi grlr. Yunan kkenli olan bu heykel
cik tipi, M.. 2. yzylda Akdeniz' deki yerleim merkezlerinin hemen
266
res. 66. Palatinus'tak.i Magna Mater tapna

yaknndaki adak keltisiden terrakotta
penis ucu. M.. 2. yzyl. Soprintendenza
Archeologica di Roma'nn izniyle.
hemen hepsine yaylm olduundan, nereden ktn anlamak zor

dur. Bununla birlikte, tanray banda kuleli taca benzeyen bir ba
lkla gsteren heykelciklerde ok deerli bir ayrnt vardr (res. 64) . 6 I
Hellenistik Yunan dnyasnda yaygn olmamasna karn Pergamon 'da

bulunan bu heykelcik tipi, tanrann kentin koruyucusu olduunu
simgeler. Farkl bir heykelcik, tanray ayakta dumrken gstermek
tedir. Sa elinde gsnn zerinde tuttuu bir cisim bulunan tanr
ann banda, tatan ok polosa benzeyen yksek bir balk vardr.
Bu balk, onia'da bulunan M.. 6. tarihli tanra betimlerini hatr
latan bir zelliktir.62 Bu Magna Mater tiplerinin her ikisinin de M..
2. yzyln Roma ortamnda bulunmas, Roma tanrasnn kkeninin
Kk Asya'nn bat kysnda yattnn bir baka gstergesi olabilir.
Attis betimleri daha da ilgintir. Attis'i eitli pozlarda grebiliriz:
Ayakta dururken, bir kayann zerinde ya da at srtnda otururken,
ya da hareket halinde, dans ederken ve yrrken. ounlukla tipik
atribleri olan Pan kaval ve oban deneiyle, bunlardan biri ya da
her ikisiyle birlikte gsterilmitir. Heykelciklerin ounda onu Attis
ikonografisinin standart bir zellii haline gelen sivri balk, uzun kol
lu tnik ve bol pantolondan oluan kendine zg kostmyle gr
rz. Baz heykelciklerde Attis'in giysisi gbeini ve cinsel organlarn
akta brakr (res. 65) .
M.. 2. yzyla gelindiinde, Attis, Yunan dnyasndaki Ana Tanr
a kltnde nl bir figrd. Tipik kostmyle atriblerini ieren ve
Yunan stilinin etkisiyle oluturnlan ikonografisi ok yaygnlamt. 63
Yine de, Ana Tanra'ya ait bir tapnakta Attis heykelciklerinin bu ka
dar youn olmas allmam bir durumdur. Palatinus' taki Attis hey-
ROMALI MAGNA MATER, MAGNA MATER'IN ROMA'YA GELii 267
res. 67. Palatinus'taki Magna Mater

tapna yaknndaki adak keltisiden
terrakotta kozalak. M .. 2. yzyl.
Soprintendenza Archeologica di
Roma'nn izniyle.
kekikleri, Ana Tanra betimlerinden sayca neredeyse ona bir ora

nnda fazladr. Bu heykelcikler, Ana Tanra kltnn Roma'daki ba
lang dneminden beri Attis'in bu kltn nemli bir paras sayld
n, Roma' da Dou Akdeniz blgesine oranla ok daha nl oldu
unu gsterir. Magna Mater'in hadm sevgilisi, belli ki tanrayla bir
likte tanrann Roma'daki yeni evine tanmt.
Terrakotta adak heykelcikleri, kltn karakterini belirleyen klt t
renleri ve davran biimleri hakknda yeni bilgiler verirler. Hayvan
tipleri arasndaki aslanlar, kukusuz tanrann gzde hayvann be
lirtiyor. Dier hayvanlar ise kesilen kurbanlar temsil ediyor olabilir
ler. Maskeler ve dans eden figrler muhtemelen Ludi Megalenses'i
simgelemektedir. Ayn zamanda cinsellikle de ilgili birok heykelcik
vardr. Penislerle memeler retme ve beslemeyi artrrken, mey
ve sepetleri ve kucaklaan sevgililer oalmay ve bereketi akla getiri
yor. Ayrca, Palatinus'ta bulunan baz Attis heykelciklerinde tanrnn
cinsel organlarna dikkat ekilmi. Bu ayrntya Yunan dnyasndaki
Attis heykelciklerinde ok nadir rastlanr ve bu heykelcik tipi Roma' da
ilk kez ortaya km olabilir.64
Mimariden ve adak heykelciklerinden oluan fiziksel kantlar top
luca ele alndnda, eitli ynlerden bilgi verirler. Bu malzeme, ya
zl kantlardan karlan hipotezi, Romallarn Magna Mater'i aldk
lar yerin Pergamon olduunu domlamaktadr. Palatinus heykelcik
leriyle Pergamon terrakottalar arasnda, sadece kuleli tacn kullan
m deil, tanrann tahtnn betimlenii asndan da ok yakn ben
zerlikler vardr. Bu ayrntlarn Troia, Smyrna ve Bat Anadolu ky
sndaki dier kentlerden kan terrakotta malzemede de grlmesi,65
268 ANA TANRIA'NIN ZiNDE
Romallarn o biimsiz tala birlikte, Kk Asya' nn batsna, zellik

le Pergamon'a ait ikonografik modelleri de yurtlarna getirdiklerini
kuvvetle ima ediyor. Megalesia ad da yine Pergamon kkenini belir
tiyor, nk Varro'ya gre bu ad Pergamon'daki Megalesion tapna
ndan kaynaklanmt.66 Phrygia'da saptanmam olmakla birlikte,
bu adn tanrann Yunan ve Roma dnyasndaki standart sfat olan
Yunanca megale, yani "byk" sfatndan geldii kukusuz.
Attis'in varl, tanrann kkeni hakknda daha ok ey syler. Pa
latinus'taki malzemede Attis'in n planda oluu, Attis'in Yunan din
sel trenlerindeki varln, zellikle de Pire'de bulunan M.. 3. ve
2 . yzyldan kalan klt kurallarnda anlatlan trenlerdeki nemini
akla getirir. 67 Pergamon ' da bulunan insan boyundaki Attis heykeli
ile terrakotta Attis heykelciklerinden68 anlald gibi, Pergamon
kltnde de Attis tapm vard. Ancak, Roma'nn Kk Asya'y fet
hine kadar bir Phryg yerlemesinde epigrafk ya da ikonografk ola
rak Attis adl bir tanr saptanmam olduundan, Roma'daki Attis
kltnn Phrygia'daki bir tapnaktan kaynaklanmas akla yatkn de
il.69 Bu nedenle, Roma'daki klt Pessinus' taki Phrygia kltnden
ok, Pergamon 'a, yani Yunan kltne skca balayan halkalardan
biri de Attis'tir.
Palatinus'ta bulunan malzeme, kltn kkeninin yan sra, Roma' da
zel olarak tanrann onuruna dzenlenen trenlerin kltn balan
gcndan beri yapldn da ortaya koyar. Bu trenlerden biri de Lu
di Megalenses denilen oyunlardr. enliin ad Yunanca olsa da, her
hangi bir Yunan kentinde Ana Tanra onuruna gsteriler dzenlen
diine dair bir bulgu yoktur. Ama bu oyunlarn Roma'daki kltn
nemli bir paras olduu ve ilk tapnak kompleksinin bunlara yer
salamak amacyla tasarland bellidir. lki M.. 194'de dzenlenen,
al gsterileri iinde Plautus'un Pseudolus piyesinin de yer ald bu
oyunlar,70 yllk bir tiyatro enlii haline gelmiti. Tanra heykelinin
ykanmas, balangtan i tibaren nemli bir Roma treni idi ve ilk
Magna Mater tapnanda da bu tren iin gereken donanm vard.
Yunan Meter kltnde saptanmam olan bu Roma trenlerinin mer
kezi yeri, Romallarn Magna Mater'i kentin dinsel yaamnn merke
zine yerletirerek, onu bir Roma tanras yapma arzusunu dorula
maktadr.
Erken klt malzemesi, Magna Mater'in Roma tarihi ve ideolojisin
deki nemli roln de doruluyor. Palatinus terrakottalar arasnda
ki simgelerden biri olan kozalak, Roma ile da Da arasndaki ba-
ROMALI MAGNA MATER, MAGNA MATER'IN ROMA'YA G E Li i 269
lanty ve Magna Mater'in Aeneas efsanesiyle kaynatrldn gste

riyor. Kozalak, Attis bir am aacnn altnda kendini hadm ettii
iin,71 am aacnn mitolojik gelenekte Attis'in zel simgesi haline
geldiini hatrlatmakla birlikte, bu durum, bu simgenin Roma kl
tndeki varln aklamak iin uydurulmu bir nedene benzer. Hi
bir yerde amn (ya da kozalakl bitkilerden herhangi birinin) bir
Phryg klt simgesi olduu saptanmad gibi, Yunan dnyasnda tan
rayla ya da Attis'le ilgili imgeler arasnda am kozalaklarna rastlan
mamtr. Fakat Ovidius'un Fasti'deki bir yorumu, bu balamda ok
aydnlatcdr.72 air, Magna Mater'i Roma'ya tayan geminin, Aene
as'n Troia'dan kat gemileri yapmak iin kulland aalardan,
da Da 'nn kutsal amlarndan yapldn syler. Ovidius'a gre,
am aac bu yzden Aeneas'n komyucusu olan Ana Tanra'nn kut
sal simgesi haline gelmitir. Vergilius da Aeneis' te ayn noktaya par
mak basarak, Aeneas'n gemilerinin Ana Tanra'nn kutsal amla
rndan yaplm olduklar iin saldrdan kurtulduunu anlatr.73 M..
2. yzyl balarndaki Magna Mater tapnanda bulunan am kozala
eklindeki adak heykelcikleri, Magna Mater kltnn daha o za
mandan Roma'nn efsanevi kkenleriyle birletirilmi olduunu gs
terir.74
Romallar Magna Mater'e baka zellikler de yklediler. Roma'da
ki kltn kendine has zelliklerinden biri, cinsellik ve bereket tema
larna dikkat ekmesidir. Palatinus' taki adak keltisinde bulunan
reme organ, meme, sevien ift ve bereket sepeti anlamna gelen
meyve sepeti eklindeki birok objenin yan sra, tehirci pozlardaki
Attis heykelciklerinin okluu da bunu vurgulamaktadr. reme ve
bereketin vurgulanmas, sadece insanla deil, tarmla da ilgilidir. Pli
nius, Magna Mater'in Roma'ya geliinin ertesi ylnda rnn her za
mankinden bereketli olduunu syler.75 Ovidius da Claudia efsane
sini anlatrken, topran Ana Tanra'nn geliinden nceki ksrl
nn onun varl sayesi nde dzelmi olabileceine parmak basar.76
Bu zellik, hem Phrygial Matar'n, hem Yunanl Meter'in durumuy
la tezat oluturuyor. Bereket datmakla fazla ilgileri olmayan bu tan
ralar, vahi ve ssz dalarla btnlemi olduklar iin, tarmla ve
yerleim blgeleriyle otomatikman badamyorlar. Bu nokta, Latin
yaznnda Attis'in kiiliine ve rahiplerinin cinsel sapknlklarna ili
kin irkin armlara ok kez rastlamamz nedeniyle, vurgulanma
ya deer. Attis ve cinselliine dair imalar, Roma'daki erken Magna
Mater kltnde sunu ve armaanlarla tevik edilen cazip zelliklerdi.
2 70
ANA TAN RIA'NIN iZiNDE
Buraya kadar, Magna Mater kltnn kendine has zelliklere sahip

apayr bir klt oluu ve Roma tarihindeki yeri zerinde dumldu. Mag
na Mater ve tapmnn yine de tamamen Roma' daki dinsel uygulama
lara has birok zellii vardr. Bunlar incelenince, Magna Mater'in
Roma'ya geliinin kurald bir durum olmad grlecektir.
Bunlardan biri, Magna Mater'in Roma'daki dier yabanc tanrlar
la ortak bir yn olmasdr. Magna Mater, Cumhuriyet anda Ro
mallarn kentteki ciddi bir kriz esnasnda yardm iin dardan getir
dikleri baz yabanc tanrlardan sadece bir tanesiydi.77 Romallar M..
3. yzyl banda da bir veba salgnndan kurtulmalarna yardm et
mesi iin nemli bir Yunan tanrsn, Asklepios'u (Aesculapius) iste
milerdi.78 Ovidius, iyiletirici tanrnn Roma'ya geliini Metamopho
ses'de renkli bir biimde anla ur. 79 Bu yknn birok yn -rnein
kalabaln kutsal ylan karlamak iin limana akn eUnesi ve gemi
nin mucizevi olarak nehirden yukarya kay- Claudia Quinta ve Mag
na Mater evresindeki efsaneleri andrr. M.. 2 1 5'de Venus Eryci
na'nn Sicilya' dan Roma'ya aktarlyla, kente Yunanllara ait olan ve
olmayan zelliklerin karmndan oluan baka bir yabanc tanra
gelmi oldu.80 Roma ordusunun Trasimenus'daki yenilgisinin ardn
dan kente varan bu tanra da Roma'ya gelecekte baar vaat ederek
gelmi ve devletin birinci adam tarafndan karlanarak kente sokul
mutu . 8 1
Kente yerletirdikleri b u yabanc kltlerin yan sra, Romallar ken
di karlarn kollamak iin yabanc tanrlarlardan da yararlandlar.
Galyallara kar kazandklar zafere teekkr etmek amacyla, M..
222'de Delphi'deki Apollon'a altn bir kaptan oluan deerli bir ar
maan sundular. 8 2 Daha da nemlisi, Hannibal' e kar yaplan sava
ta Pythial Apollon ' dan da yardm istediler.83 Magna Mater'in Ro
ma'ya getirilmesi iin Romallar Pergamon kral Attalos'tan yardm
istemeye ynelten tanr da yine Apollon 'du.84 Bu geni ereveden
baklnca, Roma'nn gereksinimlerinin karlanmas iin hem tama
men Yunanl, hem de Yunanl olan ve olmayanlar kapsayan yabanc
tanrlarn kullanlmasnn yerleik bir yntem olduu ve Magna Ma
ter'in geliinde bu yntemin izlendii grlyor.
Magna Mater'in hi tannmayan bir tanra saylmadna da dik
kat ekmek gerek. Klt M.. 3. yzyln sonuna kadar Roma kenti
ne erimemi olsa da, tanrann bu tarihten ok nce Etruria'da ta
nnd, imdi Mnih'de saklanan M.. 6. yzyl ortasna ait siyah fi
grl bir Pontus vazosundan anlalmtr. Bu vazoda klasik Yunan
ROMALI MAGNA MATER, MAGNA MATER'IN ROMA' YA GELi i
271
ikonografisine uygun olarak naiskos iinde tahtta oturan bir Cybele

grlmekle birlikte, tanrann tipik Etrsk bal tutu/us giymesi, va
zonun Etrsk anlayna gre resmedildiini belirtir. 85 Tanra tal
ya 'nn dier blgelerinde de sayg gryordu. Sicilya Akrai'da bir ya
maca oyulan ve byk olaslkla M.. 3. yzyl bana ait olan bir di
zi kabartmada karmza kan tanraya gney talya'daki eitli kent
lerde tapnlyordu.86 Romallarn M.. 204' ten nce bu blgelerin
hepsiyle faal iliki iinde olmalar, tanrann kente bir yabanc ola
rak deil, o zamana dek talya'da varln kabul ettirmi olmas do
laysyla Roma'da az ok tannan bir tanra olarak geldii fikrini uyan
dryor.
Magna Mater'in gelii ile Cumhuriyet a politikalar arasndaki
balanty da dikkate almak gerekir. 8? Kltn nakline ad karanla
rn Roma Cumhuriyeti'nin en sekin kiileri arasnda bulunmasnn
bir tesadf olmad kukusuz. Tanray karlayan vir optiuus, yani
Publius Cornelius Scipio Nasica, Roma'da o kuan politik adan
en nemli ailelerinden birini temsil ediyordu. Nasica'nn tanrann
ev sahibi, hospes, grevini stlendii eitli kaynaklarda vurgulanm
tr. 88 Ama Nasica kii olarak bir uzlama aday gibi grnyor. Roma
politikasnda hibir etkisi olmayan gen bir adamn seilmesi, o aile
nin zayf bir yesine toplumda itibar kazandracak ve byle bir ada
mn bundan kar salama imkan kstl olacakt. 89
En iffetli kadnn seimi de yararl bilgiler verir. Claudia Quinta'nn
yaratt mucizeyi anlatan efsane, onun en iffetli kadn konumunun o
koullarda kendiliinden olutuu izlenimini brakyor. Claudia'nn
tek yapt, tanra gcn gstersin ve Claudia'nn namusluluunu
kantlasn diye kalabaln arasndan syrlp ortaya kmak olmu. An
cak bu da planl bir duruma benziyor. Yine belli bal bir ailenin ye
si olan Claudia'nn kltn tantmndaki rol, ailesine zel bir onur
kazandryordu. Geriye dnk deerlendirince, Claudia'ya dikkat e
kilmesi, ailesini de n plana karmak iin kastl olarak tasarlanm
gibi grnyor.90 Hem Claudia'nn n Nasica'nnkinden daha uzun
mrl oldu. Tanrann geliindeki rol her yeni anlatmla birlikte
gitgide abartlmakla kalmad, efsane Claudia'nn Mater tapnana
dikilen heykeline varncaya kadar geniletildi ve bu heykelin tanra
nn M.. 1 1 1 ' de yanan ilk tapnandan alevleri uzaklatrd sy
lendi. 9 1 Ayrca bu mucizeyi betimleyen birtakm sikkeler ve adak ka
bartmalar, Claudia'nn bir klt nesnesine dntn ortaya koyu
yor. Ovidius'un Claudia Quinta yksnn sahnelendiini syleme-
272
ANA TAN RIA'NIN ZiNDE
si, Claudia'nn tanrann geliindeki rolnn Magna Mater hakkn

daki popler efsanenin bir paras haline geldiini gsteriyor.92 B
tn bu koullar, Magna Mater kltnn birka yzyl boyunca Cla
udius soyuna n ve prestij saladn belirtir.93
Ayrca, tanrann Roma'ya naklini salamak iin Pergamon ' a M.
Valerius Laevinus, M. Valerius Falto, S. Sulpicius Galba, M. Caecilius
Metellus ve Cn. Tremellius Flaccus nderliinde kalabalk bir heyet
gnderilmiti. Ad geen kiilerin hepsi devlette yksek bir makam
sahibiydi.94 Heyetin eitli politik gruplar ieren geni bir yelpaze
oluturmas ve hepsinin Magna Mater'i teslim alma erefine ortak edil
mesi dnlm olabilir.95 Olaydan yaklak iki yzyl sonrasna ait
kaynaklarda i hesaplamalar rtbas edilmi gibi grnyor, ama bu
gnk bak amzdan, tanrann geliiyle ilgili efsanenin ardnda
Magna Mater'i Roma'ya sokma erefi umna kiiler ve aileler arasn
da yaanan byk apl bir rekabetin yatabileceini gryomz.96 He
yetin be byk sava gemisiyle takviye edilmesi, tanrann nakledi
liini daha da gsterili klyor. Belli ki btn olay halkn nnde et
kileyici bir gsteri yapmak iin dzenlenmiti. Kaynaklarmzdan edin
diimiz izlenim, birok sekin aile ve bireyin bu gsteride rol oyna
mak istedii ynndedir.
Tanrann geliini kutlamak iin oluturulan bir Roma treni, po
litika alannda etkili olan aile ve gmplarn halkn nnde Magna Ma
ter kltnde varlk gsterme isteini dorulamaktadr. Praeneste'nin
kutsal takviminde, Magna Mater'in Megalesia bayramnn yapld
gn olan 4 Nisan'n altna dlen bir kaytta, bu gnn tanrann
Roma'ya geliinin yldnm olmas nedeniyle soylularn cmert zi
yafetler, rntitationes cenarum, vermesinin adetten olduu belirtilmi
tir.97 M.S. ilk on yl iinde yazlan bu metin, Aulus Gellius'un verdii
bilgilerle btnleir. Gellins, Megalesia bayramnda soylularn, Ceres
bayramnda ise aa tabakann birbirini arlama alkanl, mutita
re soliti sunt, olduunu bildirir.98 Roma aristokrasisinin Magna Mater
trenlerinde nemli bir rol oynamas, kukusuz klt asndan ayr
bir prestij kaynayd.
Magna Mater kltnn bir baka politik konuda, Roma toplumun
da Hellenizm etkisinin artnda rol oynam olmas da ok mmkn.
Roma'ya gelen klt, Phrygia kkenli olmasna karn, bilinli olarak
Yunanllatrlm Meter kltyd. Bu Yunan tanrasnn Palatinus'ta
atadan kalma Romulus evinin ve Cumhuriyet ana ait dier nem
li tapnaklarn yanna yerletirilmesi, Yunan dinsel uygulamalarnn
ROMALI MAGNA MATER, MAGNA MATER'IN ROMA'YA GELii
273
Roma'nn trenlerine dahil edileceinin ak bir ifadesiydi99 ve bu

mm arkas gelecekti. Cicero, Magna Mater saygn bir Roma tanras
olduu halde, onun yabanc kkenlerinin daima hatrlandn belir
tir: Tanra uzak bir diyardan gelip Roma'ya yerlemiti ve onun ad
na dzenlenen oyunlar dnda Latince bir ad tamayan tek oyun yok
tu. 100 Tanraya yneltilen vgler Latince deil, daima Yunanca S)
lenirdi. 1 0 1 Halikarnassoslu Dionysios'un da belirttii gibi, tanrann
Roma'ya zg olmayan, yabanc denilen adetleriyle Roma kltnde
ki nemli yeri arasnda daha sonra oluan gerginlikler, tanrann ge
liiyle ilgili tartmalar saran benzer gerginlikleri yanstabilir.
Bylelikle Magna Mater klt M.. 3. ve 2. yzyllarn baz dinsel
ve politik konularnda yeniden ortaya kan apayr nitelikler edindi.
Bu faktrleri aklmzda tutarak, bu blmn banda ortaya atlan so
rulara dnmeliyiz: Roiallar Magna Mater'i neden Roma'ya getir
mek istedi ve getirdikleri ey tam olarak neydi? Roma'nn kucak at
yabanc tanralardan biri olan Magna Mater Roma'ya olumlu bir
g olarak geldi ve gelir gelmez Roma'nn dinsel yaamnda merke
zi bir yer edindi. Tanra, Sibylla'nn buyruuyla geldi. Sibylla, tanr
ay bulmalar iin Romallar Asya'ya ynlendirmiti. Romallar Ana
tanralarn Asya' da Pergamon ' da buldular. Tanrann Cumhuriyet
a Roma'sndaki kltnn Pergamonlu Yunanllarnkine nemli
lde benzemesi, ama Phrygia ilerindeki geleneksel klt uygulama
larn pek yanstmamas, bunu aka gsteriyor. Ancak Livius'un de
dii gibi, eer Romallarn Asya 'da hibir mttefi yoksa, bu nazik
zamanda neden dikkatlerini Pergamon 'a ynelttiklerini bilmek ister
dik.1 02 Belki de iyiletirici tanr Aesculapius'un nnn Roma'ya ya
ylmas gibi, Ana Tanra'nn Pergamon 'daki kimliinin nemli bir
parasn oluturan kentlerin koruyucusu olma zellii de Roma'da
biliniyordu. Yurdu Asya'daki kutsal yerlerinden birinin Roma halk
nn efsanevi atas Aeneas'n yuvas olmas, Romallarn gznde tan
raya ayr bir itibar kazandrd. 1 03 Btn bu nedenlerden dolay, o,
Romallarn 3. yzyl sonundaki kaderine ve zafer araylarna destek
verecek ideal tanra olacakt. Omm varl, devletin gvenliinin tan
rsal koruma altnda olduuna dair gvence salad.
Tanrann geliiyle ilgili kantlar, Roma'daki kltn hzla farkl bir
karaktere brnerek, Anadolulu ya da Yunanl kklerinden uzakla
tn da gsteriyor. Roma'daki klt uygulamalar birok ynyle Per
gamon ' a dayansa da, Romallar Pergamon kltnn yalnzca kendi
amalarna uygun olan ksmlarndan yararlanmlard. Roma klt,
274 ANA TAN Rl<.,:A'NIN iZiNDE
tanrann ssz ortamlardaki, zellik.le de kutsal dalardaki mekanla

ryla hi ilgisi olmayan, tamamen kentli bir kltt. Romallar o tr bir
ortam olarak yalnzca da Da' ndan yararlandlar, ama buras, gr
m olduumuz gibi, Roma'nn efsanevi gemiiyle ilgisi nedeniyle
onlar iin nemliydi. Ana Tanra'nn Yunan dnyasnda ok geer
li olan bireysel kltlerle ilikisi ve kiilere tanrsal esin verme zellii,
grne gre Roma' da yank bulmam. Bunun yerine, Magna Ma
ter bir devlet tanras ve bereket simgesi olmu. Onun kiiliinin bu
ynleri Roma' da, Anadolu'ya oranla daha fazla vurgulanm gibi g
rnyor. Romallar ayrca Attis figrn de kullanm ve kltteki ro
ln byterek, Attis'i Yunan dnyasndaki yerinin ok tesine ta
mlardr.
Kantlar, Magna Mater Roma'da ilk grnd zaman onun iin
zel trenler ve grsel betimler oluturulduunu da gsteriyor. Tan
raya kentin en en nemli yerlerinden birinde gzel bir tapnak ve
rildi. Roma' nn en sekin ailelerinden ikisi onun geliinde rol oyna
d. Tanrann lavatio treni ve sahne oyunlar iin iin gereken do
nanm hazrland. Terrakotta adak heykelciklerinden anlald gi
bi, mzik, cokulu trenler (dansl, fltl, tefli) ve Attis klt, bunla
rn hepsi Cumhuriyet a Roma'snda rastlanan zelliklerdi. Bunla
ra baklnca, baz modern bilginlerin, en bata Cumont'un benimse
mi olduu, klt Roma'ya gelmeden nce Romallarn kltn yaps
hakknda fazla bir ey bilmedii eklindeki bak asnn doru ol
mad grlr. Romallar Magna Mater'in gelmesini istedi, tanra
nn kltn cokuyla benimsedi ve onu kentin gbeindeki eref ye
rine oturttu. Romallarn Ana Tanra'y getirme ve onu bir Roma
tanras olarak kabul ettirme arzusu, tanrann kkenleri ve dinsel
trenleri konusunda yaayabilecekleri her trl sknty bastrmaya
yetecek kadar glyd.
Bylelikle Roma'nn politik, sosyal ve dinsel geleneinin baz hal
kalar Magna Mater'in gelii iin uygun bir zemin oluturdu. Roma
llar Sibylla kitaplarnn yardmyla, dman kovmak.la kalmayp, ay
n zamanda kentlerini koruyacak ve Roma'y gelecekte daha byk
zaferlere tayacak bir tanra buldular. Btn bu sre boyunca bir
gven duygusu, Roma'nn kkenlerini yceltme ve daha geni bir po
litika arenasnda daha etkin bir rol oynama arzusu seziliyor. Erken
Magna Mater kltnn belli bal tapm yntemleri ve klte verilen
destek, ileriki yzyllarda da devam edecek, hatta glenecektir.
275
1 0. Cumhuriyet ve Erken m paratorluk
Magna Mater Roma'ya byk bir tantanayla ve resmi trenle geldi.

Ne var ki, bu gsterili giriin ardndan tanra Palatinus'taki evine
ekilmi ve Roma dinsel yaamnn normal bir paras olmu gibidir.
Bu blmde, Magna Mater'in dinsel yaamdaki yerini, tapna ile im
gelerini, halka ak bayramlarn, kltne gsterilen genel ve zel tep
kileri inceleyeceiz. Roma kentindeki Magna Mater kltne ilikin
zengin bir bilgi birikimi olduu iin, aratrmamz buraya odaklana
cak, tanrann rol, Roma'ya geliinden erken imparatorluk dne
mine, M.S. 1 . yzyln ilk yarsna dek izlenecektir. Tanrann kentin
dinsel ve sosyal yaamna nasl uyum saladn irdelememiz, Roma
yaam ve toplumunun hangi ynlerinin Ana Tanra kltn biim
lendirdiini sorgulamamz gerekecek. Ana Tanra'nn Romallama
sna, onun Roma'daki kltn Anadolu ve Yunanistan'daki kltn
den ayrarak, karakterine Roma damgasn vuran niteliklere zellik
le nem verilecek.
Cumhuriyet Dneminde Magna Mater Klt
Magna Mater kltnn M.. yaklak 200 ile 60 arasndaki kantla

rn gzden geirerek balayacam. Tanrann geliiyle ilgili bilgi bol
luundan sonra, yazl kaynaklarmzn 1 . yzylda tanrann Roma'da
ki klt ve kentteki konutu hakknda verdii ayrntlar yetersizleir.
Bazlar bu kopukluu insanlar kltn rahiplerini ve trenlerini tan
dka klte kar gelien bir dmanln iareti olarak yommlamsa
da, 1 olaand bir ey grlmedii ve tanrann geliinde yerletiri
len klt uygulamalarnn srd yolundaki snrl bilgiler bunun ter
sini yanstmaktadr. Birka dank anekdottan, Magna Mater klt
nn Roma politikasndaki etkisinin srd anlalr. Roma' da tanr
a adna kutlanan dinsel trenlerin manzaras da giderek netleir.
Magna Mater'in Roma'nn dinsel yaamnda varlk gstermeye de
vam ettiinin en salam gstergesi, tanrann Palatinus tepesindeki
kutsal alandr. Buradaki tapna Roma'daki kltnn merkezi ol
may srdrmtr. M.. 1 1 1 'deki yangnda yklan ilk tapnan ye
rine hemen yenisi yapld. kinci tapnak, ilk yapnn plann tekrar
layan, nde alt stunlu, tek cella'l bir prostylos idi.2 Yenilik olarak
bir revak ve i duvarlar boyunca klt heykelinin iki yannda uzanarak
arkada kesien sekiler eklenmiti. 3 Ayrca kutsal alan geniletilmi, ta-
pnan nndeki basamaklarn dibine daha byk bir meydan ekle

nerek, buras daha gsterili bir hale getirilmiti. Erken tapnakta ol
duu gibi, burada da su dzenei vard. Meydann seviyesi ykseltil
mi, iinde dkkanlarn ( tabernae) sraland bir sra tonozdan olu
an bir yapyla alttan desteklenmiti. Buraya st kapal bir sokakla
ulalyordu.4 Bu tonozlar, tiyatro gsterileri ( ludi scaenici) iin kulla
nlan stteki ak alan tayordu (res. 62, 63) .5 Magna Mater tapnak
kompleksinin zenle yaplmas, nemli kutsal alanlarn antlatrl
mas ynndeki genel eilime uyar. Bu eilim, Praeneste ve Tibur'da
kiler gibi, ayn dneme ait dier Cumhuriyet a kutsal alanlarnda
da gzlenir. 6
lkbahardaki Magna Mater bayramnda kutlanan trenler zamanla
Roma yaantsnn nemli bir paras haline geldi. Dank anekdot
lar, orada yaanan olaylarn ve bunlara elik eden renkli ortamn bir
tablosunu izerler. M.. 1 94'de kutlanmaya balanan Megalesia bay
ram, artk Nisan'n drdnden onuna dek tam bir hafta srmekte
dir. Bu srenin byk blm ludi scaenici denilen tiyatro oyunlary
la geer. Al treni iin Plautus 'un yazd Pseudolos dnda, elimiz
de Terentius'un M.. 166-161 arasndaki dnemde bu bayramda sah
nelenen And1ia, Hecyra, Heautontimoroumenos ve Eunuchus adl drt
oyunu var.7 Bu oyunlar tapnak merdiveninin altndaki ak alanda
sahnelenmi.B Cicero'nun oyunlarn sahnelendii yeri "ante temp
htm in ipso Matris Magnae conspectu" (tapnan nnde, Byk
Ana'nn gr alan iinde) 9 eklinde ifade etmesi, tanra ile tiyatro
arasndaki yakn ilikiyi vurgulamaktadr. Bu komedilere karnaval e
lencelerinin de ekleniiyle bayram ortamnn daha da enlendiini,
Terentius'un anlatt bir olaydan anlyomz. M.. 1 65'de, Hecyra'nn
ilk sahnelenii srasnda, bu oyun yakn bir yerde gsteri yapan ip cam
bazyla rekabet etmek zorunda kalm. Oyunun ikinci sahneleniin
de de, gladyatr oyunlarnn yaplacann duyulmas zerine seyir
cilerin dikkati dalm ve yazara gre, bu dumm gsteriyi berbat et
mi. 10 M.. 1 . yzylda ludi scaenici'ye araba yarlar da eklenmi.
Palatinus'un eteindeki Circus Maximus'ta, yine Magna Mater'in g
r alan iinde1 1 yaplan bu yarlardan nce, tanr heykellerinin ta
nd gsterili bir tren alay dzenlenirmi. 12 Balangta beledi
ye meclisinin sommluluunda olan oyunlar, Iulius Caesar'n da ke
fettii gibi, halk nnde gsteri yapma asndan gen ve hrsl bir
politikac iin nemli bir frsatt. 1 3 M.. 23'den sonra oyunlar vali ta
rafndan dzenlendi. 14
ROMALI MAGNA MATER, CUMHURiYET VE ERKEN MPARATORLUK 277
res. 68. Magna Mater'i ve belediye

meclisi krssn gsteren
Cumhuriyet denariusu. M.. l . yzyl.
Trustees of British Museum izniyle.
res. 69. Magna Mater'i ve aslanlarn

ektii arabay gsteren Cumhuriyet
denariusu. M.. l . yzyl. Trustees of
British Museum izniyle.
Aristokratlarn 4 Nisan'da bayram ziyafeti verme adeti de devam et

mitir. Anlalan bu tr ziyafetler yle ar bir savurganla sahne ol
mu ki, M.. 1 6 l 'de bunlar kon trol altna almak iin masraflar s
nrlayan bir yasa yrrle girmi. Bundan sonra senatr snfna ak
am yemeinde 1 20 as'a kadar harcama snr konmu, ev sahipleri
nin sofraya 44.76 kg' dan fa,zla gm takm karmas ve yabanc a
rap ikram etmesi yasaklanm. 1 5 Bu karlkl davet adeti erken mpa
ratorluk dneminde hala ctkinmi. 1 6
Bu tr trenler sadece Megalesia bayramna zg deildi, bylesi
ne uzun ve gsterili kutlamalar genellikle nemli devlet kltleri iin
yaplrd. 1 7 Tanrann kltnn Roma kamu yaamndaki nemli ro
ln, politikada etkili olan ailelerin kutlamalarda varlk gstermesin
den te, Magna Mater'e sunulan hizmet ve trenler anlatyor.
Magna Mater'in birtakm Cumhuriyet sikkelerinde grlmesi de
kltn devletle ilikisini destekleyen bir noktadr. Bilinen en eski r
nek olan M.. 102'ye ait bir denarius'ta, banda kuleli ta olan Mag
na Mater bstnn arka yzdeki Zafer imgesiyle eletirilmesi, Ana
Tanra'nn Zafer'le eskiden beri sregelen ban gstermektedir. 1 8
M.. 1 . yzyla ait dier Cumhuriyet sikkelerinde tanra yine kuleli
tala resmedilmi, bazen sadece ba gsterilmi (res. 68) , bazen de
aslanlarn ektii arabasnda betimlenmitir (res. 69) . Bu sikkelerden
bazlarnn Megalesia Oyunlar'n dzenleyen belediyenin reklamn
yapmaya yarad kukusuz. 1 9 Ama Magna Mater'i aslanlarn ektii
arabasnda gsteren baka bir rnek, M.. 43 tarihli bir aurens, Oc
tavianus'un beklenen zaferine imada bulunan bir rnek olabilir.20
Magna Mater'in geliiyle M.. 1. yzyl ortas arasndaki dnemle
ilgili birka anekdot, tanrann politika sahnesindeki etkisini ortaya
koymaktadr. Livius'un Tarih' inden rendiimiz bir rnek, Manlins
Vulso'nun ordusunun M.. 189 tarihinde Pessinus'ta Ana Tanra'nn
271!
\NA TANKl(,:A0NIN ZiN Di'
rahipleri Galhs'larla karlamasyd.2 1 Barahipler Attis ile Battakes'in

Roma ordusunu karlam ve yaknda Galat'lara kar yapacaklar sa
vata Romallarn zafer kazanacan kehanet euni olmalar, Roma
l general tarafndan scak bir resimde karlandklarn gsterir. 22
M.. l 02'de gerekleen bir olay, Pessinus'un Roma'ya ilgi gsterme
ye devam ettiinin kantdr. O tarihte Ana Tanra'nn rahiplerin
den biri, bir baka Battakes, Roma'ya gelerek Senato'ya seslenme ta
lebinde bulmnutur.23 Diodoros'a gre, rahibin istei tanrann ta
pnana yaplan saygszl ikayet eunektir. Plutarkhos ise, bu rahi
bin Romallarn savata zafer ve g kazanacana ilikin bir kehane
ti bildirmek zere geldiini syler. Diodoros ile Plmarkhos, Sena
to 'nun rahibi destekledii, hatta Magna l\1ater iin bir tapnak oyla
mas yapu konusunda birleirler. Diodoros, rahibin renkli giysisini
ve Romallarn ho karlamad, krallara yarar bir tac andran ba
ln canl bir biimde anlatr. Halkn temsilcisi Aulus Pompeius
Phrygial rahibin konumasna izin verilmesine kar kar, ama ayn
temsilci bundan ksa bir sre sonra anszn hummadan ldnde,
bu durum tanrann gcnn bir iareti olarak grlr. Halk tanr
ann gcne iyice inanr ve rahip Roma' dan ayrlrken halkn sevgi
gsterileriyle uurlanr.
Yukardaki son olay, bu dnemde Roma'da Ana Tanra'nn klt
ne kar toplumun genel tavrna k tutan birka rnekten biridir.
Grn olarak metragy1tes ve Atira' daki Meter klt hakknda anla
tlan trden olan, tanrann rahibine kar kann tanrann gaza
bna urad bir direni sylencesinin birok zellii vardr bunda. 24
Yine de ykde bir gereklik pay bulunduunu varsaymalyz, nk
bu olay sonradan Romallarn Alplerin kuzeyindeki barbarlara kar
yaptklar seferlerde kazanaca zaferi nceden haber veren olaylar
dan biri olarak grlmt.25 yk birok bakmdan bir yzyl nce
Ana Tanra'y Roma'ya getiren koullar akla getiriyor. Tanrann
klt, o dnemde de dardan gelen dmana kar zafer kazanlma
sna katkda bulunmutu. Tanrann ilk bata Zafer Tapna'na yer
letirilmesi, bu noktay dorulamaktadr. te yandan, bu yk Ro
ma' da tanrann mesjnn iyi karlandn, yabanc rahibine ise s
cak baklmadn ima ederek, Roma' da Magna Mater'e elikili dav
ranldna dair ilk iareti veriyor.26 Palatinus tepesindeki Magna Ma
ter tapnann M.. 1 1 1 'deki ykmdan sonra yeniden ina edilmesi
srasndaki koullar, kltn durumunu biraz daha aydnla kavutu
ruyor. Ovidius'un tapna yeniden ina ettiren kiinin adn Metel-
R O M A LI M A G N A MATER, C U M l l URI YET VE ERKEN iMPARATORLUK
279
lus olarak vermesi,27 mantksal olarak bu kiinin tapna sava gani

metlerinden gelen parayla ina eden ve M.. 101 'de hizmete aan C.
Metellus Caprarius olduunun gsteriyor.28 Magna Mater klt bu
rada da yine politikada sz geen ailelerden birine, toplumun des
teini kazandran bir dindarlk gsterisi olan tapnak restorasyonu
yoluyla ilgi toplama frsat oluturuyor.29
M.. 2. yzyl sonu ile 1 . yzyl bana ait dier iki tarihsel anekdot,
epeyce farkl bir tablo izmekte. Bunlarn her ikisinde de Magna Ma
ter uruna hadm olmaya ve Romallarn bunu nasl karladna da
ir ilk ak kantlar var. M.. 101 'de Mater ldaea'nn ayininde kendi
ni hadm eden Servilius Caepio adnda bir kle Roma' dan srlm
ve mr boyu geri dnmesi yasaklanm. 30 Srgn edilmek bir kle
iin nispeten hafif bir ceza olduu iin, bunu kltn hepten knan
dn gsteren bir iaret olarak almamak gerek. 3 1 kinci olay daha
aklayc: M.. 77'de Genucius adl bir kleye, Naevius Anius adl
azatldan bir miras kalm. Magna Mater rahibi olan Genucius bir ha
dm imi ve ne kadn ne erkek olduu gerekesiyle, sonunda miras
tan mahrum olmu. stelik, iren varl ve irkin sesiyle kutsal mah
kemeyi kirletmesin diye, Genucius'un kendi davasnda savunma yap
masna bile izin verilmemi.32 Bu olay anlatan Valerius Maximus'un
anlatm Roma'daki hadm Gallus'lar ahlaki ynden serte knayan
bir tondadr.33 Romallarn tanraya verdii onay, tanrann hadm
rahiplerini kapsamyordu.
Yukarda anlatlan olaylar deiken bir tablo yaratyor. Anlalan Ro
mallar Magna Mater'in belli ynlerine hayranlk duymular, omm
dinsel trenlerini devletin gvenliiyle ilgili gl kltlerden biri ola
rak gelitirmilerdi. Ayn zamanda tanray destekleme konusunda
tam bir fikir birlii yoktu. Tanrann hadm rahiplerinin Roma'da
giderek gze batmas, Magna Mater kltne daha byk sorunlar
kard. Romallarn Ana Tanna'ya davranlarnda ikilik olduunu,
tanrann hem Roma dinsel yaamnn nemli bir paras olarak be
nimsendiini, hem belli bir uzaklkta tutulduunu imdiden grebi
liriz. 34 Gelecek yzylda bu ikilik daha da belirginleecek.
Ge Cumhuriyet ve Erken mparatorluk: Yaznsal Kiilikler

Magna Mater kltnn deiken karakteri M.. 1 . yzyl ortalarn
da daha da belirginleiyor. ok saydaki kaynak ve bunlarn verdii
zengin ayrntlar sayesinde bu dnemde tanra hakkndaki bilgimiz
epeyce artar. Bu noktadan itibaren tanray ve onun Roma toplu-
.l H O
ANA TAN Rl<.,:A'NN lztNDE
nn<laki yerini gsteren daha kapsaml bir tablo elde edebiliyoruz.

Artk yzeydeki grntnn altna szp, tanraya beslenen duygula
r, hem taraftarlarnn balln, hem kltnn aleyhindeki kimse
ler arasnda uyandrd antipatiyi alglayabiliriz.
Magna Mater'e ynelik elikili tavr en ak biimde ortaya koyan
yapt onunki olduu iin, Halikarnassoslu Dionysios'un yorumlar iyi
bir balang noktas oluturuyor.35 Dionysios, Roma dininin gelenek
lerini anlatrken, yle yazm:
Hayret ettiim bir ey varsa, kente kendi tanrlarna anayurtlarndaki
geleneklere gre tapnan binlerce rk gelmesine ramen, bu kentin
yabanc geleneklerin hibirine yknmemi olmas ki, birok kentte
olan bir eydir bu. Dinsel trenler, dal tanrann trenleri misali,
bilicilerin nerisiyle getirilmi bile olsa, kent bunlar kendi
geleneklerine gre deerlendirerek, btn safsatalar reddetmitir.
Valiler tanra iin her yl Roma kanunlarna gre kurban trenleri ve
oyunlar dzenler, ama tanrann rahipleri olarak Phrygial bir erkek ile
bir kadn grev yapar. Bu rahipler gslerine betimler takar,
taraftarlar iin fltle Ana Tanra ilahileri alp, teflerine vura vura
tanray kentte dolatrarak, kendi geleneklerine gre tanra adna
sadaka dilenirler. Ama kanuna ve Senato'nun kararna gre, hibir
Romal all pullu giysiler iinde flt alp sadaka dilenerek kentte
dolaamaz, tanrann Phryg usulndeki cmbl ayinlerine katlamaz.
Bu kent, kendisininkiler dndaki dinsel gelenekler konusunda ok
dikkatlidir; uygunsuz davranlarn topunu uursuz sayar.
Valilerden sz etmesi nedeniyle M.. 23 sonrasna yerletirilen bu

pasaj,36 Magna Mater kltnn elikili yapsna odaklanyor. Diony
sios'un Ana Tanra iin yaplan kurban trenlerini ve oyunlar ie
ren geleneksel Roma trenleriyle, garip klkl yabanc rahiplerin yk
sek perdeden mzik alarak halktan sadaka toplad yabanc dinsel
trenler arasnda byk bir farkllk grd kukusuz. Dionysios iin
bu durum kltn kkenleri hakknda bir deer yargs oluturmu:
Tanra hakknda iyi olan ne varsa eski Roa geleneinden kaynak
lanr, tanrann dinsel trelerinin kt taraflar ise yabanclara, zel
likle de Phrygiallara dayandrlabilir.37
Dionysios, Magna Mater'in dinsel trelerinden bazlarnn Roma
dndan kaynakland konusunda haklyd kukusuz. Phrygiallarn
alacal bulacal giysileri hakkndaki szleri, Anadolu platosunda ok
eskiden beri kullanlan girift motiflerle dokunmu o gzel gelenek-
R O M A LI M AGNA M ATER, CUMHURiYET VE ERK E N M PARATORLUK
sel giysileri hatrlatyor3 8 ve bir

Phrygialnn rengarenk motiflerle
bezeli giysisinin Romallarn genel
likle tek renkli olan sade tnik ve
togalaryla39 ne kadar arpc bir zt
lk oluturabileceini gzmzde
canlandrmamz salyor. Ayrca,
gse taklan tann betimlerinin K
k Asya' da da kullanld, bu tr
betimler yapmak iin oluturulan
kalplardan gnmze kalan rnek
lerden (res. 58, 59) ve yaznsal kay
naklardaki bilgilerden saptanm
t.40 Bu betimleri takan kiilerin hey
kellerinde, betimlerin etkisini gre
biliriz. Roma' daki bir archigallus
(barahip) heykeli zellikle arpc
bir rnektir (res. 70) .41
Phryg kkenli olduu sanlan di
er zelliklerin Yunan kkenli ol
ma olasl daha yksek. Anado
lu'da ne tanrann heykelini ta
yan tren alaylarna, ne de sadaka
toplama geleneine ilikin bir kant
vardr, buna karn bunlarn her iki
si de tanrann Yunan kltnde
mevcuttur.42 Ayrca, tanrann ana
yurdunun snrlar iinde ve dn
da, hatta Roma'da, kltn yerleik
dili Yunancadr.43 Ana Tanra'nn
Phrygia'daki kltnde mzikle ilgi
li kantlar olsa da,44 tef tanrann
Yunan kltndeki atribsyd ve
Phryg grsel rnekleri ortadan kal
kncaya dek Anadolu'da tefe hi
rastlanmad.
Bylelikle, Dionysios'un Magna
Mater trenlerinin ifte kkeni hakkndaki gzlemlerinin baz gerek-
28 1
res. 70. Roma'dan bir Gallus heykeli. M.S. 2.

yzyl. Roma Capitoline Mzesi'nin izniyle.
2!!2 ANA TANR IA'NIN iZiNDE
res. 7 1 . Aslanlarn ektii arabasnda oturan Magna Mater'i gsteren tun heykel grubu.
M.S. 2. yzyl. New York Metropolitan Sanat Mzesi'nin izniyle: G. Marquand'n
armaan, 1 897.
lere dayal olduunu gryomz. Bununla birlikte, kltn ift tarafl

karakteri hakkndaki yorumlarnda, kltn kkenini sorgulamaktan
ok, tarz farkna tepki gsteren bir hava var. Dionysios'a gre Magna
Mater trenlerinin sakin ve kontroll taraf Roma kltrnn r
nyd, grltl ve renkli ynleri ise uygunsuz (kendi sz) ve baya
idi, dolaysyla Roma'ya ait deildi. Trenler edepli bir tarzda y
rtld takdirde, mesele sadece Romal gibi davranm saylmak
myd? Bu dneme gelindiinde, kltn btn kollar -Phryg, Yunan
ve Roma- Roma'ya zg apayr bir tren biimi oluturmak zere, bir
birine iyice kenetlenmiti. Magna Mater eski Roma devletinin bir tan
ras ve yeni bir dnya dzeninin mucizevi habercisi olabilirdi, bir
bereket tanras olarak insanlarn en mahrem cinsel arzularn tem
sil edebilirdi. Onun karakteri ve Roma yaatsndaki yeri iin hem dev
letin kontroll trenleri, hem cokulu ayinlerin yaygaras gerekliydi.
Magna Mater devlet tanras kimliini asla yitirmedi. Zafer kazan
drmas ve Roma'nn efsanevi gemiiyle balarn glendirmesi iin
Roma'ya getirilen tanrann, Roma'nn sosyal yaamnda saygn bir
yeri vard. Cicero, Publius Clodius Pulcher'le ekiirken bu noktay
adamakll vurgulamtr. Ahlaksz politikac tipinin bir rnei olan

Clodius, kariyerinde ilerlemek iin eitli vesilelerle Magna Mater'i
kullanmt: Galatyal Brogitarus'u Ana Tanra'nn Pessinus'taki ta
pnan yamalamaya ve ayinleri engellemeye tevik etmi,45 topla
d bir kle gruhuyla Megalesia bayramndaki oyunlar datarak,
Roma' da toplumsal huzursuzluk yaratmt.46 Bu oyunlara sadece z
gr erkekler katlabilirdi. Clodius oyunlar kirletmekle kalmam, tan
rann trenlerine toplumun en alt snfn, kleleri sokmutur. Bu
ayrcalk o gne kadar sadece Roma yurttalarna aitti.
Kutsal Megalesia Oyunlar'nn bile kirleiilebilmesi, Cicero'ya gre
toplumun ahlak deerlerinin ne kadar zayfladn gsteriyordu. Clo
dius tarafndan lekeleninceye dek, tanra ile oyunlar casti, sollemnes,
religiosi (iffetli, geleneksel, kutsal) idi.47 Clodius'un hafifmerepliiy
le tannan kz kardei Clodia, Ana Tanra geldii zaman en iffetli ka
dn olduunu mucizevi bir resimde kantlayan bykannesi Claudia
Quinta ile kyaslanarak, kt eletirilere konu olmu. Gnmz oku
ru bu sulamalar ne derece ciddiye almak gerektiini merak edebi
lir, nk Terentius'un Ludi Megalenses'deki elencelere ilikin ta
nmlar, castum ve religiosum olmaktan ok uzak bir ortam akla geti
riyor. Yine de Cicero' nun canlandrd saygn resmi bayram imaj
nn etkili olduu belli. Bu imaj, Magna Mater'in Roma kentinin res
mi tanras olarak ilev yapmaya devam ettiini gsterir.
Cicero'nun szleri bizi Magna Mater'in resmi bayramnda kutlanan
trenlere gtryor. Lucretius'un canl anlatm sayesinde, bu bayra
mn hem biimine, hem duygusal ieriine gz atabiliyoruz. M.. 1 .
yzyl ortasnda yazan Lucretius'a gre, Magna Mater dnya dzeni
ni simgeliyordu. Tanra Toprak'la bir tutulduu iin, Lucretius'un
tanrsal evren tanmnda nemli bir rol oynuyordu.48 O, magna deum
mater materque ferarum et nost1i genetJix (2.598-99) , tanrlarn ulu ana
s, vahi hayvanlarn anas ve pizim yaratcmzdr. Tanra, Lucreti
us'un havada asl duran, insanlardan ayr varlklar olan tanr kavra
mnda bir metafor oluturuyor:
aeris in spatio magnam pendere docentes
tellurem neque posse in terra sistere terram
Onlar, ulu topran bohlil vtasnda asl durduunu retirler ve
toprak topran stnde dt11<.ma;.:
(De rerum natura 2.602-3)
Toprak Ana nasl yeryznde duramazsa, Magna Mater de toprak

ta duramayaca iin yksekte tanr.49
Lucretius bu metaforu Roma' da tanra iin yaplan en nemli t
renle birletirir. Kent sokaklarnda yaplan bir resmigeit olan bu t
rende, aslanlar koulu arabasnda oturan tanra heykeli (bu heykel
hakknda fikir edinmek iin, bkz. res. 7 1 ) Ana Tanra'nn hadm ra
hipleri Gallus'lar tarafndan yksekte tanrm:50
quo nunc insigni per magnas praedita terras
horrifice fertur divinae matris imago.
tanrsal anann bu simgelerle sslenmi heykeli byk arazilerde huuyla
dolaurlr.
(2.608-9)
air, tren alaynn uyandrd sayg, korku ve heyecanla kark

duygular canl bir biimde anlatmaktadr:
tympana tenta tonant palmis et cymbala circum
concava raucisonoque minantur cornua cantu,
et Phrygio stimulat numero cava tibia mentis.
Gergin derili teflere avularla gm gm vurulur, ortas ukur ziller n
n nlar, borular bouk sesleriyle gzda verir ve fltler Phrygia
ezgileriyle yree heyecan salar.
(2.618-20)
Duygular ayaklandran bu gsterinin etkisi, tanrann heykeline

elik eden silahl kafilelerin grnmesiyle, iyice artar:
hic armata manus, Curetas nomine Grai
quos memorant, Phrygias inter si forte catervas
ludunt in numerumque exultant sanguine laeti,
terrificas capitum quatientes numine cristas
te, Yunanllarn Kureta' lar dedii silahl bir kafile, Phrygia alaylarnn
arasnda eleniyor, kan dkmekten zevk alarak kendi aralarnda
hoplayp zplyor, balarn salladka rktc bir biimde sarslyor
balklar.
(2.629-32)
ROMALI MAGNA MATER, CUMHURi YET VE ERKEN iMPARATORLUK 2 8 5
Lucretius'un burada Ana Tanra trenlerinin korkutucu grnt

sn Roma toplumunun olumlu deerleriyle birletirme tarz zel
likle ilgin. Tanrann arabasn eken vahi aslanlar, asi ocuklarn
ana-baba terbiyesiyle yatabileceini simgeler (2.604-5) . Hadm edil
mi Gallus'lar, ana-babalarna (hem Byk Ana'ya, hem lml ana
babalara) nankrlk edenlerin ocuk sahibi olmay hak etmediine
ilikin bir uyardr (2.6 1 4-1 7 ) ; bu yzden Ana Tanra klt aile ba
larn ve evlatlarn ballk duygularn glendirir. air, Latince Phygi
as (Phrygial) ve fuges (meyveler, yani rn) szckleriyle kelime oyu
m yaparak, tanrann insanla meyve -yani bereket- getirdiini vur
gulamak iin onun Phryg kkenini kullanr (2.610-1 3) .51 Lucretius
Ana Tanra'ya elik eden silahl ve rktc Kureta'lar tanmlarken
bile didaktik bir ama gder ve lupiter bebekken Kureta'larn onu
babas Saturnus'tan gizlemek iin silahlarn birbirine vurarak grl
t yaptn belirterek, bu savalk erdemlerinin o gnn genlii
ne aktarlabileceini tleyerek bitirir:
propterea Magnam armati Matrem comitantur,
aut quia significant divan praedicere ut armis
ac virtute velint patriam defendere terram,
praesidioque parent decorique parentibus esse.
Byk Ana'ya silahl kafileler elik eder bu yzden, Amalar, tanrann
buyruklarn ifade etmektir, Yurtlarn silahlarla cesurca korumalarn,
Ana babalarna itaat etmeye, onlar gururlandrmaya hazr olmalarn
buyurmutur tanra.
(2.640-43)
Lucretius, kltn Gallus'lardan ve bunlarn sergiledii iddet ve cin

sellikten oluan problemli yanlarn, ana-babaya ballk, tanrlara say
g ve yurt savunmasna gnlllk gibi geleneksel Roma erdemleriy
le kaynatrmtr. Magna Mater trenlerindeki rktc cokuyu, tan
rann temsil ettii yksek deerleri vurgulamak amacyla kullanr.
Magna Mater'in yararl devlet tanras konumu, Augustus anda
daha da nem kazanm ve zenle ilenmitir. Roma bayramlarn an
latan Fasti adl kitabnda Romallarn tanra iin yapt trenleri,
tanrann Phrygial sevgilisi Attis'le ilgili sylenceyi ve tanrann ge
li efsanesini bir araya toplayan Ovidius'un bu konudaki rol byk
tr ( 4. 1 79-372) . Megalesia bayramn anlatrken, Ovidius da tpk Luc
retius gibi, manzarann tyler rpertici cokusunu canlandrr:
286
ANA TAN IU<,:A'NIN l:t.INDE
ibunt scmimares et inania tympana tundent,

aeraque tinnitus aere repulsa dabunt;
ipsa sedens molli comitum cervice feretur
urbis per medias exululata vias.
Hadmlar gelir ve ii bo davullarna gm gm vumr, birbirine arpan
tun ziller n n ter; yoldalar onu [tanra] omuzlarnda tayarak
uluya uluya sokaklarda dolatrr.
Bu manzarann kendisini rkttn itiraf eden Ovidius (Fasti

4.189-90), bir yandan da Magna Mater kltnn en rahatsz edici y
nn, yani Gallus'larn hadm edilme gerekesi olan Attis efsanesini,

tanrann Roma'daki yksnn en geleneksel paras olan Claudia
Quinta mucizesiyle birletiriyor ve bu efsanenin her yl bir tiyatro gs
terisi eklinde sahnelenmesinin, efsanenin doruluunu kantlad
n vurguluyor (Fasti 4.326) .
Hepsinden nemlisi, Vergilius'un Aeneis'te Magna Mater Idaea'y,
yani dal Byk Ana'y Roma'nn byk tanrlarndan nde tutma
sdr. O, Aeneas' koruyan tanra olarak, kahramann, dolaysyla
onun soyunun kuraca Roma kentinin koruyucusudur.
Magna Mater Aeneis'te batan sona nemli bir varlktr.52 Troia'nn
yamalan srasnda tanrann da Da'ndaki , abluka altnda
ki Troiallar iin umutlu yarnlarn ilk iareti olur (Aeneis 2.693-97) .
Aeneas'n kars Kreusa'ya Troia'da kalp, lmn eliyle Yunanllara
kle olmaktan kurtulmasn buyuran odur ( "sed me magna deum ge
netrix his detinet oris": Tanrlarn Byk Anas beni bu kylarda tu
tuyor [Aeneis 2.788 ) . Girit'e yaplan bir ziyarette, Ana Tanra'nn Gi
ritli zellikleri vurgulanarak, onun Yunan kltndeki gemii anm
satlr (Aeneis 3. 1 1 1-14) . Ve Troiallar talya'ya vardnda, Magna Ma
ter Aeneas'n koruyucusu olarak eskisinden daha etkin bir rol stle
nir. talya'da Aeneas'n gemilerini dmanlar Rutul'larn ateinden
kurtarr (Aeneis 9.77-83, 9.107-22) . Tanrann simgeleri, Aeneas'n
gemilerine de simge olur:
Aeneia puppis
prima tenet, rostro Phrygios subjuncta leones;
imminet lda super, profugis gratissima Teucris.
Aeneas'n gemisi ba eker; pruvasnda Phrygia aslanlar, tepede da,
srgn Troiallar iin ne ho bir manzara.
(Aenenis 6.784-87)
R O M A l . I M A GNA MATER, C U M I I U R I Y ET VE ERKEN M PARATO RLUK
287
Aeneas dualarnda tanray sk sk anar (Aeneis 7. 1 39; 10.25 1-55) .

Tanrann dilekleri, ulu Iupiter'i bile Aeneas'tan yana davranmaya
ikna edebilir (Aeneas 9.82-106) . Ve belki de en nemlisi, yeralt dn
yasnda Anchises'in Aeneas'a syledii gibi, Roma'nn anl gelecei
nin rnei Magna Mater'dir. Byk Ana tanrsal tomnlar arasnda
nasl mutluysa, Roma da yle mutlu olacaktr:
qualis Berecyntia mater
invehinr curru Phrygias turrita per urbes,
laeta deum partu, centum complexa nepotes,
omnis caelicolas, omnis supera alta tenentis.
Tpk kuleli tacyla Phrygia'nn kentlerinde, dourduu tanrlarn iinde
mutlu bir resimde dolaan, hepsi gklerde oturan ve evleri ycelerde
53
olan yz torununu kucaklayan Berecyntuslu Ana gibi.
(Aenenis 6. 784-87)
Tanra iin her yl dzenlenen bayramn en nemli blm, yani

Magna Mater heykelini tayan tren alay, Vergilius'a gre Roma'nn
o gnk ihtiamn canlandryordu.
Vergilius'un iirinde, Magna Mater eskiden beri srdrd devle
tin koruyucusu rolnn tesine geer. O, asl yurdu da olan bir tan
ra olarak, Roma' nn da danda domu yce kahramannn do
al destekisidir.54 Vergilius bunu sylemekle, Sibylla ve Apollon bi
licilerinin Romallarn dikkatini ilk kez Asya'ya ektii ve buna para
lel olarak Roma'nn Troial kklerine duyulan ilginin glendii d
nem olan M.. 3. yzyla dayanan Magna Mater kltnn salam te
mellerini dile getiriyordu. Augustus a ideolojisinde ise tanra ile
kahramann izledikleri yollar birbirine daha yakn izgideydi: Her iki
sinin de asl yurdu Asya idi, o evrede belli lde tannmlar, ama
glerini ortaya koyup, Roma'y byk bir kent yapmak iin talya'ya
gelmilerdi. 55 Bu durumda Aeneas'n kendisini bekleyen kadere ula
mas konusunda Magna Mater'in onu desteklemesi kanlmazdr.56
Tanra, Roma'nn kahramanlk gemiiyle parlak geleceini birbiri
ne balamas gereken bir kpryd.
airlerin gklere kard bu devlet tanrasnn yabanc bir yan
vard ki, o da ayn derecede etkiliydi. Magna Mater sadece Roma'nn
soylu gemii ile anl geleceinin temsilcisi deildi, ayn zamanda er
kekleri yoldan karan ve mahveden bir tanrayd. evresinde kadn
s hadmlar bulunan bir tanra olarak, erkein kendi cinsellii hak
kndaki kukularn, hatta korkusunu temsil ediyordu.
2 8 1!
ANA TANRJ<,:A'NN lztNJ>E
Bu cinsel imaj tanrann kendisi deil, Gallus'lar sergiler. Alayc

bir biimde semitiri ya da semirnares (yan-adam, hadm) diye tanm
lanmalarna karn, Gallus'lar Ge Cumhuriyet ve mparatorluk Ro
ma'snda giderek gze arpar hale gelmi gibi grnyor. Ne var ki,
haklarnda ok az ey biliyoruz. Kkenleri, gemileri ya da aile iliki
lerine dair gvenilir bir bilgimiz yok. Gallus'larn Roma yurtta ola
madn biliyoruz; bu durumda Gallus rol iin geriye, atalar Ro
ma'ya dardan gelmi olsa da, kendileri Roma' da doan, dolaysy
la Romallarn geleneklerini yakndan tanyan bir sr aday kalr.
Romallarn Gallus'lar aalad aka grlyor. Gallus'lar ken
dilerini hadm etmekle kalmayp, kadns tavrlar ve giysileriyle ya
pay kadnlklarn vurguladklar iin, tiz sesleri, uzun ve dank sa
lar, all pullu giysileriyle hemen seiliyorlard. 57 Bu kadns grnm,
bunlarn ahlaksz davranlar iinde olduu kansn glendiriyor
du. Hadm edildikleri iin ocuk yapma olanaklar yoktu, ama bu du
n1mlar cinsel arzularn dizginlemi ya da onlar hem kadnlarla hem
erkeklerle erotik ilikiler kurmaktan alkoynu gibi grnmyor. Gal
lus'lar birok kaynakta, saygn insanlar telaa dren, allmam
cinsel eylemler yapan kiiler olarak tanmlanrlar.58 Gallus'larn Pa
latinus'taki rahipler evinde faaliyet gsteren "Minik Gvercin" lakap
l Gallus Tyrgonion'u Philodemus'tan reniyomz.59 Cicero'nun a
da Thyillos, bir zamanlar Cybele erefine ban sallayarak salarn
savuran Aristion'un, ar iki ve btn gece sren trenlerdeki cin
sel taknlklar yznden artk lm olduunu yazar. 60 Horatius'.a
gre (Philodemus'dan alnu yapyor) , Gallus'lar ekingen bir evli ka
dn iin evlilik d iliki kurmaya uygun kiilerdi; gerek bir erkek giz
lisi sakls olmayan bir fahieyi tercih ederdi. 6 l Gerekten, zellikle
kadnlar Gallus'larn cazibesine kaplmaya yatkn saylmlar; Gallus'la
rn ksr oluu belki de evlilik d ilikiler iin onlar kadnlarn gz
de seenei haline getirmiti.62 Edindiimiz izlenim, Gallus'larn cin
siyet dummundaki belirsizliin onlar ekici klddr.
Aeneis'te Gallus'lara gnderme yapan baz pasajlarn ardnda bu al
altc imaj yatar.63 Aeneas ile yoldalar Kartaca'ya ilk vardklarnda,
Kartacal Iarbas aalayc bir biimde "ille Paris cum semiviro comi
tatu" ( hadmlardan oluan kafilesiyle gelen u Paris) diye tanmlar
Aeneas' (Aeneis 4.2 15) . Daha sonra talya'daki savan arifesinde bu
nokta Turnus tarafndan tekrarlanr:
ROMALI MAGNA MATER, CUMHURiYET VE ERKEN MPARATORLUK 2 8 9

da sternere corpus
loricamque manu valida lacerare revolsam
semiviri Phrygis et foedare in pulvere crinis
vibratos calido ferro murraque madentis.
u Phrygial hadm yere serip, gl elimle gsndeki zrh koparp
atabileyim. Kzgn demirle kvrlm, sar sakzla yalanm salarn toza
bulayaym.
(Aeneis 1 2.97-1 00)
Roma'nn kurncular olan Aeneas'la yoldalar, Gallus'lar gibi sa

larn kvran ve parfme batp kan kadns erkeklere dnm bu
rada. Bir baka sava sahnesinde, bu kez Numanus Troial savala
ra, lgn ayinlere meyilli cinsiyetsiz Doulular, gerek (Latin) erkek
lerin yaptklarn yapamayan yabanclar diye satar:
O vere Phrygiae, neque enim Phryges, ite per alta
Dindyma, ubi adsuetis biforem dat tibia cantum;
Tynpana vos buxusque vocan t Berecyntia matris
ldaeae: sinite arma viris et cedite ferro.
Ey Phrygial kadnlar -nk siz Phrygial erkekler deilsiniz
Dindymus'un doruklarna koun, kulaklarnzda fltlerin
yanklanmasna alkn olduunuz yere. dal Ana'nn Berecyntus
imirinden fltleri ve davullar size yle sesleniyor: Savamay erkeklere
brakn , kllarnz indirin.
(Aeneis 9.617-20) 64
Baka bir blmde (Aeneis 6.784) Roma'nn geleceiyle ilgili ok

olumlu bir tablo izen Berecyntia Ana sfat bile zayflk ve kadnslk
simgesi olarak kullanlm.
Aeneas'n byle kmsenen, kadns bir Gallus olarak tanmlan
mas, yukarda ele aldmz, Aeneis'in her yerine nfuz eden kudret
li Magna Mater portresiyle uyumuyor. Hem bu uyumazln, hem
de bu olumsuz cinsel klienin etkisini anlamaya yarayan anahtar, i
irin sonunda Iuno'nun yapt bir konumada sakl olabilir. Iupiter'in
Troiallarn galip gelmesi konusundaki planna raz olan hmo, son
bir koul ne srer. Yenilen talyallar komma biimlerini ya da gi
yimlerini deitirmeyecektir: "ne ... vocem mutare viros aut vertere
vestem" (Aeneis 1 2.825) ; Troiallar yense bile, talyallarn atadan kal
ma dili ve yaam biimi srecektir. Bir baka deyile, talyal erkekler
290
ANA TANRIA'NIN l:t.INDE
Gallus'lar gibi kadns Doulularn konuma biimini ve giyim tarz

n asla benimsemeyecektir. Vergilius, Aeneas ile Troiallar bu hor g
rlen rnee benzetmek.le, kendi anda Magna Mater klt korn
sunda ou Romalnn paylat, kltn bask ve ahlakszl, "lgn
l ve banal ama ilgin"65 olan bir araya getiren korkutucu bir kar
m olduu yolundaki grle uzlama abas iinde olabilir. Vergili
us ayn zamanda "Troial"nn "Phrygial" ile bir tutulduunu ima edi
yor. Bu durum, M.. 5. yzyldan beri yazn dilinde geerlidir.66 a
ir byle yapmakla, Magna Mater kltnn itici tarafnn gerek oldu
unu kabul edebilir, ama bunu tanrann Dou'ya zg barbar k
kenlerinin bir rn olarak mazur grebilirdi. airin ifadesine gre,
Troia decek, talyan erdemiyle glenmi bir Roma onun varisi ola
cak: "Romana potens itala virtute propago" (Aeneis 1 2.827) .
Bu durum, daha nce vurgulanan bir noktay glendiriyor: Nasl
Magna Mater'in Roma'ya gelerek kaderini gerekletirdiyse, Aeneas
da Phrygial (yani Troial) gemiine ait giyim kuam bir kenara b
rakp Latin olacaktr. Kaderini gerekletirip Roma'nn atas olmak
iin, Dou'ya zg kadnslktan arnacaktr. Vergilius burada Hali
karnassoslu Dionysios'un (2. 19.3-5) grlerini yineliyor. Hem Diony
sios'a, hem Vergilius'a gre iyi bir Romal kendini Roma devletinin
dal Byk Anasna adamal, ama yabanc Gallus'lardan kanmal
dr. Aeneas'n metaforik olarak Gallus'la bir tutulmas, Magna Ma
ter'i eletirmek yle dursun, hem tanrann gcn hem Roma' nn
bykln pekitirmeye yaryor. 67
Catullus 63. iirinde Magna Mater'in karanlk yannn daha kapsam
l bir tablosunu izmi, tanrann karakterinin cinsiyetle ilgili yn
ne daha ciddi bir boyut katmtr. Catullus'un acmasz, zorba tanr
a portresi o kadar canldr ki, sonraki dnemlerde tanraya ilikin
grler zerinde ok etkisi olmutur. Bu iir ne anormal cinsel ey
lemlerle ilgili imalarnda i gcklayc, ne kadnsl alt dzeydeki ya
banclara ykleme konusunda yarglaycdr. Bunlarn yerine, bir ka
dnn cinsel egemenliinin hem ekimine kaplan, hem de bundan
nefret eden bir insann karmakark ruh halini canlandrr.
iir, Magna Mater'in gen bir taraftar olan, tanrann ayinlerin
deki vahi mzik ve ldrtc heyecann etkisiyle kendinden geerek,
cinsel organn kesip atan Attis'in tepkilerini inceler. Attis'in notha
mulier; yani sahte kadn (63.27) olduu yeni durumundaki ilk tepki
si sevinmek olur.68 Tanrann taraftarlarndan oluan alayn bana
geer, hep birlikte bir tr lgnlk nbetine kaplrlar. Bu lgnlk,
ROMAI .I MAGNA MATER, CUMHURYET VE ERK E N MPARATORLUK 291
uykunun sessizliiyle sona erer. Gnn masyla uyanp kendine ge

len Attis, birden ne yapun kavrar ve gzlerini denize dikerek, pi
manlk iinde alar. Onun iin deerli olan ve dnyasn oluturan
her eyden, yurdundan, ailesinden, arkadalarndan, sosyal hayatn
dan koparmur kendini. Tanrann yant ise, Attis'i kendi dnyas
na ekmek olur. Tanra Attis'i nne katp karanlk ormanlara sr
mesi iin, sadk aslann arabasndan zp delikanlnn zerine sa
lar. Attis mrnn sonuna dek tanrann klesi olarak orada kala
cakur. iir, airin azndan, tanrann byle lgnlklar kendisin
den uzak tutmasn dileyen bir yakarla sona erer:
Dea magna, dea Cybebe, dea domina Dindymi,
procul a mea tuus sit furor omnis, era, domo:
alios age
incitatos, alios age rabidos
Byk tanra, tanra Cybele, Dindymus'un sahibesi tanra, evimden

uzak olsun senin lgnlklarn. Bakalarn hiddete sal, bakalarn
ldrt sen.
(63.9 1-93)
Bu iir ok tarulmtr. iirdeki duygu younluu ve imge karma

kl gz nne alndnda, bu durum hi de artc gelmiyor. 69
Bu iirin Catullus'un btn eserleri erevesindeki yerini saptamak,
Magna Mater kltne odaklanm bir almann alan dnda oldu
u iin benim iim deil. Ama airin konu olarak neden bu klt se
tiini ve bu klt hakknda ne demek istediini sorgulamak nemli.
Yaplan bir analizde, iir o dnemdeki (M.. 1. yzyl) Cybele ile At
tis kltne ynelik iddetli bir knama, kltn Roma toplumu zerin
deki zararl etkileri konusunda bir uyar olarak grlr. Bu gre
gre, air, Halikarnassoslu Dionysios'unkine benzer dnceler yan
stmakta, kltn Phrygia'ya zg olduu sylenen elerini, Roma'ya
zg elerden ayrma arzusunu dile getirmektedir. 70 Ancak, halkn
ahlak deerlerinden ziyade kiisel duygularla ilgili olan Catullus iin
bu fazla didaktik bir tutum gibi grnyor. stelik, Catullus'un Cybe
le ile Attis kltndeki cinsel iddet esi fikri, zaten yz yldan fazla
bir sredir Roma'nn yabancs deildi. yleyse nasl olur da, tanra
imdi kltn Roma' da kurulduu dnemdekinden daha tehlikeli ola
bilir, anlamak zor. Ayn eletiri, iiri Catullus'un Bithynia'da geirdi
i zamann bir rn olarak gren ve anlatt sahnenin Magna Ma
ter'in Roma'daki durumuyla ilgisi olmadn dnenler iin de ge-
2 92
ANA TAN I H<,:A'NIN ZiNDE
erli olabilir.71 63. iirin Anadoh'daki Ana Tanra kltnn ztl

n ortaya koyduu don: Tanrann Anadolulu ve Yunanl taraftar
larnn kann kaynatan vahi da ortam ve btn gece sren coku
l ayinler, bu iirdeki Attis'e kederden baka bir ey getirmemi.
Bu iir toplumun gndemindeki bir konunun dile getirilii olarak
deil, daha ziyade airin cinsel duygulan ve nhsal durumuyla ilgili
bir metafor olarak grlmelidir. 72 Gallus 'lann Magna Mater iin sy
ledikleri vglerin vezni olan galliambus vezninin kullanl, meta
fonn etkisini glendirmitir.73 Aynca, 76. ve 90. dizeler arasnda,
Hellenistik iirin popler bir temasna, Gallus'un aslanla karlama
sna gnderme yaplm olabilir. 74 Ama Attis'in tanrayla karlama
s ayinle ilgili olmaktan ok kiiseldir. Aniden tanrann etkisine ka
plarak hzla yollara der ( vectus celeti rate, hzl bir gemide yolculuk
eder, citato pede, ayana abuktur) ve karmakark nh halinden ba
ka bir neden olmakszn kendini hadm eder. Uyku ve karanln et
kisiyle, yapt iin bilincine varmaz, ama gn geri dnnce, onu
hi de sevmeyen bir tanra iin kendini kurban ettiini anlar (cinsel
organlan kiiliini simgeliyor) . Yurdunu, ailesini, arkadalarn son
suza dek yitirmi, "patria, bonis, amicis, genitoribus abero" (63.59) ,
erkein toplumdaki yerini belirleyen spor okulundan, pazar yerinden
ve gre okulundan kopmutur "abero foro, palaestra, stadio et gum
nasiis" (63.60) . Sadece cinsiyeti deil, yurtta kimlii ( "ubinam aut
quibus locis te pooitam, patria, reor?" [63.90] ) ile zgrl de ( "sem
per omne vitae spatium famula fuit" [63.909] ) yok olmutur. Zalim
bir tanraya duyduu lsz tutku yznden kendini Roma'da za
vall bir kle dunmuna drmtr.75
Catullus'un eserinde ne derece kiisel olmay hedeflediinden emin
olmak zor. iirdeki Attis, kukusuz kendini bu mitolojik rolde sunma
y seen airin kendisidir. Ama burada karmza kan mitolojik At
tis, Palatinus tepesinde Cybele ile birlikte tapnlan tanr deil, tanr
ann yolda ve kt yazgl a rolndeki bir lmldr: "ego mnc
deum ministra et Cybeles famula" (imdi ben tanrlarn hizmetisi ve
Cybele'nin klesiyim) (63.68 ) . air, Attis olarak, tanrann hem bir
numaral tapncs, hem kurban haline geliyor. airin yaptlarnn
belli bal temalardan biri, airle Lesbia arasndaki ak ve nefret ili
kisi, bu iirde Cybele de tpk Lesbia gibi insan ayartan, ldrtan ve
mahveden bir kadna dnm olduuna gre, burada da geerli.76
Lesbia' nn aslnda P. Clodius Pulcher'in kz kardei Clodia, Clodi
lls'un da M.. 56'da, yani zaman bakmndan Catullus'un iirinin ya-
R O M A l .I M A G N A M ATER, CUMHURi YET VE ERKEN MPARATORLUK
2 93
zlna yakn bir tarihte Megalesia Oyunlar'n kirleten ve Magna Ma

ter kltn kiisel karlarna alet eden kii olduu dnlrse, a
irin Attis metaforu anlam kazanyor.77 Catullus, saldrsnn hem ki
isel hem politik dzeyde etkili olacan bilerek, masum delikanlla
r ana dren, sonra da onlar gsz brakp kendine kul kle
eden nfuzlu metresini ineleyen byle bir iir yazabilirdi.
nsan yine de airin bu metaforla, kendisini hataya sevkeden tutku
h akn yanstmaktan daha fazlasn yapmak istedii kansna var
yor. iir ayn zamanda airin Attis olarak erkek kimliinin doasn
kefetmesine olanak verir. Attis olarak kadn gibi konuabilir ve ba
tan karlp terk edilen, bunun sonucunda hayat tamamen deien
bir kadnn durumunu yanstr. Bunu, Attis ile Theseus'un terk edi
len sevgilisi Ariadne arasndaki dikkat ekici benzerliklerden anlyo
ruz. Ariadne'nin yazgs 64. iirde anlatlmtr. Attis de Ariadne de
yeni aklarna kavuma umuduyla denizleri aarlar; ikisi de geceleyin
akn tutkusuna kaplr, sabah olduunda ise yzst brakldklarn
anlarlar; ikisi de yzeysel ekicilikle isel deerlerin gerekliini bir
birinden ayramamlardr. 78 Yine de, 63. iirde air erkeklik bilinci
ni korumaktadr. imdi kadnn gsz konumunu daha iyi kavra
makta ve kadn olmak istememektedir. Bu nedenle, Attis'in toplum
sal rolnn tanrann sevgilisinden tanrann klesine dnmesi,
iirdeki zamirlerin erilden diile dnmesiyle de vurguland gibi,
Catullus'un Attis'inin cinsiyet rollerindeki deiimi yanstyor. Eer
tanrasn kabullenmesi kendi cinselliini reddetmesi anlamna ge
liyorsa ( Cybele taraftarlar, Venus'e, yani erotik sevgiye duyduklar
ar kin yznden kendilerini hadm ederler, 'Veneris nimio odio") ,
o zaman bu onun seimi deildir.
airin erkek cinsel kimliiyle bir ak/nefret ilikisini iletmekte Mag
na Mater'le ilgili metaforlar kullanmasnn, dinleyicilerinin bu imge
lere ainal nedeniyle etkili olduunu kabul etmeliyiz. airin Attis
karakterini soktuu yan-tutkulu, yar-korkulu ruh hali, (Lucretius'un
2.6 1 8-23'de etkili bir biimde gzler nne serdii gibi) Ana Tanr
a'nn Roma'daki dinsel trenleri srasnda yaanan youn duygula
r yanstyor. air dikkatimizi bu trenlerin dtan ekici grnen e
lerine yneltiyor olabilir, nk yeni bir yere yolculuk, ldrtc m
zik, tanrann taraftarlarnn esrik hali, balangta insana yeni ve da
ha stn bir kiiye dnme gc veriyormu gibi geliyor. Ama bu
mm aldatc olduu grlyor. Cybele'nin gerekten insan dn
trme gc var, ama iyiye deil, ktye. Catullus bunu, daha sonra
2 94 ANA TANRl<,:A'NIN i Z i N D E
Gallus ile aslan yksndeki mesaj tersine evirerek vurguluyor. y

kimim Hellenistik versiyonunda, Gallus tanrann trensel dansn
ve mziini icra ederek kendini aslandan kurtarr, Catullus'un versi
yommda ise kazanan aslan olur ve tanrayla ibirlii yaparak, masum
Attis'i hizmetkarla srkler.
Catullus'un da ada Lucretius gibi, ayn temalardan bazlarn
ele alrken Cybele metaforunu kullanmas ilgintir. Lucretius, tanr
ann dinsel trenlerinde yaanan zarar verici coku ile ana-baba ve
ocuk arasndaki yapc sevgi arasndaki ztl vurgular (Lucretius
2.614-17). Catullus erotik akn tutkusunu bir babann katksz sevgi
siyle karlatrd iin, ayn tema onun yaptnda da tekrarlanm
oluyor.79 Ayrca her iki aire gre, tanrann ykc gc, erkekleri
devletin yurttalar olarak kendilerine verilen hak ve grevlerden uzak
latrr (Lucretius 2.64 1-43; cf. Catullus 63.50, 55-59) . Ancak Lucreti
us bu temalar uyarda bulunmak ve t vermek iin kullanrken,
Catullus arzulara kaplmann sonularna ynelir ve okuru, erkein
iddetli tutkunun sonularyla baa kamamasndan kaynaklanan a
resizlik duygusuyla hahaa brakr. Son blmdeki yakar, tanra
dan daha iyi bir gelecek dileyen umut dolu bir duadan ziyade, umut
suz bir yalvar andryor.
M. Terentius Varro'nun M.. 70-60 civarnda yazd Menippos tar
z talamalardan biri olan Ewnenides'te, Magna Mater kltnn cin
sel yanyla ilgili daha elendirici bir gzlemle karlayoruz. Gn
mze kalan metin hayli eksik olmakla birlikte, Magna Mater'e ilikin
blmler yeniden dzenlenerek tutarl bir anlatm ortaya koyulmu. 80
Yapttan anlaldna gre, ad belirtilmeyen yk kahraman, M..
1. yzylda Roma'daki gizem kltlerine katlma yoluyla dnyadaki an
lam bulmak zere, baarszlkla sonulanan bir giriimde bulunmu
tur.81 yknn kahraman olan erkek, Magna Mater kltyle tan
masn birinci azdan anlatr: Evine gitmekteyken zillerin nlamas
n duyup o tarafa ynelir ve srtna kadn giysileri geirerek tapnaa
girer (Gallus'lardan biri gibi giyindii iin, bu haliyle gzden kam
olmal) . Belediye bakan tiyatrodan getirilen tac tanrann bana
koyarken (bu durum olayn Megalesia bayram srasnda gerekleti
ini gsteriyor) , kahramanmz tanraya vgler okuyan Gallus ka
labaln gzler.82 Gallus'larn zarif gzelliinden, kadns giysileri
nin albenisinden -Gallus'larn Su Perileri'ne benzediini sylyor
zellikle de eflatun elbisesi ve altn tacyla l l parlayan barahip
ten ok etkilenir. Byleyici mzik ve arklar ba dndrc orta-
R OM A l . I M A ( ; N A MATER, CUMHURi YET VE ERKEN M PARATO RLUK
295
mn etkisini artrm, klt rahiplerinin saf ve temiz duygularna ina

nan anlatc, onlarn bysne kaplmtr. Derken, birdenbire, bu
kltn lgnlna lanet okur. Rahipler onu, belki de zorla zorla ha
dm edilmekten kurtulmak iin snm olduu sunaktan indirmeye
almaktadr (metnin buras tam anlalmyor) . yk birden kesilir
ve anlatc peine dt anlam Serapis kltnde aramak zere, ye
ni bir blme geer.
yknn yeniden yaplandrlm hali kesinlik tamamakla birlik
te, paralar Magna Mater kltnn Roma'daki durumuna nemli l
de k !Utmaktadr. Klte kar iki ynl bir yaklam olduu ak
tr: Bir yandan Gallus'larn tuhaf giyimleri ve Romalla uymayan g
rnleri zerinde durulur, bir yandan da, trenlerde belediye ba
kannn bulunuunun da kantlad gibi, tanra devletten resmi ka
bul grr. Cinsel belirsizlik esi de ne kyor: Anlatc, kadn gibi
giyinerek, dikkat ekmekten kurtuluyor, ama kadns rahiplerin ba
tan karc cazibesine (bir erkein kapld gibi) kaplyor. Klt t
resi gereince kadn grnmne brnmeyi kabul ediyor, buna kar
n kadn olma fikrinden ireniyor. Varro'nun anlatcs, Catullus'un
Attis'inin tersine, cinsel kimliini yitirmenin sonularn bana kt
bir i gelmeden nce grr, ama Cybele kltnn dardan grnen
ekici yznn ykc bir benlik yitimini maskelediini Attis gibi o da
kefeder. Bu iir de ayn resimde, tanrann insan kandran lgn
lklarndan uzak kalma dileiyle sona erer: "apage in dierectum a do
mo nostra istam insanitatem" (Defol! O lgnlklar evimizden uzak
tut! [ Cebe, fr. 142] ) .
Bu metin, kltn bir baka ekim kayna olan iki ynl politik ve
sosyal durumunu da ima ediyor. Magna Mater kltnn, resmi kabul
gren devlet kltleri grubunun iinde yer almakla birlikte, toplumca
uygun saylan davran llerinin dnda kalmas, insanlara yasak ve
heyecan verici erotik bir deneyim yaama ans veriyordu. Klte kat
lan erkek, Roma'nn en kutsal tapnma yerlerinden birinde travesti
lik ve biseksellikle oyalanabiliyor, duygularn zgr brakabiliyor
du. Bu durumda kltn ekicilii, anlatcnn kendi doasnn her iki
yanyla, yasaya uyan ve ehvetli olanla uzlama ihtiyacnda yatar gibi
grnyor. Erkeklerin tanra Cybele'ye dnmeyi srdrmesinde a
lacak bir ey yok!
2%
ANA TAN Rc,:A'NN lzlNDE
Ge Cumhuriyet ve Erken mparatorluk:

Antlar ve Dinsel Trenler
M.. ve M.S. 1 . yzyllara ait bu yaznsal kaynaklar eitlilikten ya
na o kadar zengin bir Magna Mater tablosu iziyor ki, insan ayn d
nemde Magna Mater'e adanm Roma klt antlarndan da ayn zen
ginlikte bilgiler bekliyor. Oysa tanraya ve kltne ilikin resimsel ve
arkeolojik kantlardan elde edilen bilgiler ok snrldr. Magna Ma
ter'in Roma'daki betimlerinin ou, tanrann sol elinde tef, yann
da bir aslanla birlikte tahtta oturan olgun bir kadn olarak gsterildi
i standart Yunan ikonografisini izler. zel Roma ikonografisine ise
ancak birka antta rastlanr. Bunlardan belki de en iyi tannan Pa
latinus tepesindeki nc Magna Mater Tapna 'dr. Augustus, ta
pnan yeniden yapm iini bizzat stlenerek, bu tapna M.S. 3 'de
yanan ikinci tapnaktan daha zenli bir biimde ina ettirmitir.83 Ara
Pietatis'ten kalan bir kabartmada grdmz bu tapnan mermer
bir cephesi ve kabartma bezemeleri vardr (res. 72, 73) . 84 Kabartma
l alnln ortasnda bir taht, tahtn zerinde kuleli bir ta, tahtn iki
yannda bir tefe dayanm olarak uzanan birer erkek figr -Attis iki
kez betimlenmi olabilir- ve nlerindeki kaselerden uysal uysal bir ey
ler ien birer aslan grlr. Bu sahnede Roma'daki sellistemiun tre
ni canlandrlmtr. Sellistemium treninde, tanr heykelleri bir len
sofrasnn nndeki iskemlelere yerletirilir, bylece sanki tanr da
lene katlm gibi olurdu. 85 Buradaki lende Magna Mater kuleli
tacyla temsil ediliyor, ei Attis ise yan banda uzanyor. Tanrann
aslanlar bile kaselerin iindekileri gvdeye indirerek lene katl
yor. Geleneksel kltn btn eleri burada mevcuttur: Tanrann
kentin koruyucusu olduunu simgeleyen ta, tanrann ei Attis, tan
rann dinsel trenlerinin simgesi tef ve tanrann masasnda, ade
ta onun elinden yemek yiyen uysallam aslanlar.
Roma'ya zg elere Magna Mater'in daha geleneksel betimlerin
de de rastlamak mmkndr. Bunun bir rnei, Sorrento'da bulun
mu mermer bir kaidedir. 86 Eski ekliyle, biri kukusuz Augustus olan
heykeli tamak iin tasarlanan bu kaidenin drt yznde Roma
tanrlarn gsteren kabartmalar vardr. Yan yzlerden birinde, taht
ta oturan, sa tarafnda yere km bir aslan bulunan, kuleli ta ve
rt takm, tnik giymi bir figr olarak standart Hellenistik ikonog
rafisine gre betimlenmi Magna Mater grlr. Tanrann solunda
dans eden bir Korybant figr, onun solunda ise ayakta duran, pee
li bir kadn grlr. Bu kadn byk olaslkla Iuno Sospita'dr.87 It-
R O M A l .I M A < ;N A MATER, CUM HURiYET VE ERKEN iM PARATORLUK
297
res. 72. Ara Pietatis'ten, Magna Mater'in Augustus a tapna n gsteren kabartma.
M.S. 1 . yzyl ortas. Roma Alman Arkeoloji Enstits 'nn izniyle.
no Sospita Palatinus' taki en eski Magna Mater tapnanda bulunan

terrakottalarda da betimlenmitir. 88 Augustus ana ait olan bu ya
pda iki tanrann bir araya getirilmesi, Augustus a ikonografisin
de Roma'nn eski tanrlar dzeninin korunduunu ve gelitirildiini
gsteren bir baka iarettir. Bu rnekteki tanralar M.. 3. yzyldan
beri birbiriyle balantldr.
Sorrento kaidesindeki Magna Mater, tanrann Palatinus' taki kl
tn , belki de zel olarak M.S. 3'de Augustus'un tapna yeniden
ina ettiriini ima eder gibi grnyor. Ayn dnemde tanrann Ae
neis' te n planda oluu da kltle imparator arasndaki bir baka ba
lant rnei. Palatinus'taki tapnak, Augustus ile Livia'nn evine biti
ikti. mparatorun Roma'nn en nemli tapnaklarndan birine bu
kadar yakn olmas , kukusuz klte duyduu ilgiyi glendirirdi.89
mparatorun tanrayla zel ilikisinin daha arpc bir kantn ise,
J. Paul Getty Mzesi'ndeki bir portre heykelinde gryoruz.90 Stan
dart bir Magna Mater pozundaki bu oturan heykelin ba imparato
rie Livia'nn badr. Kuleli ta takan, elinde bir tef (imdi kayp)
2. 9 8
A N A TAN IU<,:A'N I N l :t. I N I J F
res. 73. Ara Pietatis kabartmalarndan, Magna Mater'in Auguslus a

tapn an alnlk leykeltraln gsteren ayrn t. M.S. 1 . yzyl ortas. Roma
Alman Arkeoloji Enslits 'nn izniyle.
bulunan olgun bir kadn grnmndeki heykelin sa tarafnda bir

aslan vardr. Ayrca bir dmen ile bir bereket boynuzundan oluan
iki atrib daha tutmaktadr, Ba blmnde Livia'nn yz hatlar i
lenmitir. mparatorienin lmnden sonra yapld kukusuz olan
bu para,91 tanra ile imparator ailesi arasnda yakn bir ba oldu
unu gsterir.
Bir baka nemli buluntu, Capitolini Mzesi'nde saklanan mermer
bir adak kabartmasdr. Bu kabartmada Claudia Quinta figr gr
lr (res. 74) . Cumhuriyet dneminin nde gelen ailelerinden birinin
temsilcisi olan bu Romal kadnn M.. 204'de tanrann gelii sra
sndaki olaylarda rol oynadndan kukulanmak iin hibir neden
yok gibi grnyor. Belli ki erken imparatorluk dneminde Cla
udia'nn n iyice yaygnlatrld ve zellikle politik imalar kazand
rld. Tanrann bizzat iaret yollad bir kadn olan Claudia'nn yk
sek mevkisi, kukusuz Claudius soyunun, dolaysyla imparator ailesi
nin itibarn arttrd. Bu iffetli kadnn efsanesi Augustus dnemi a
irlerinden Ovidius ve Propertius tarafndan ilenmitir.9 2 Claudia,
ROM A l .I M A C ; N A MATER, CUMHURi YET VE ERKEN iMPARATORLUK
299
res. 74. Roma' dan, Claudia Quinta ile Navisalvia kabartmas. M.. 2.
yzyl. Roma Capitoline Mzesi' n i n izniyle.
Cumhuriyet dneminin bir erdem simgesi olarak, Augustus anda

yeniden benimsetilmesi amalanan eski ahlak deerlerinin bayrakta
r haline geldi.93 Capitolini Mzesi'ndeki kabartma bu noktay vur
gulamaktadr. Sa tarafta grlen Claudia'nn Vesta Bakiresi kost
m giymesi, bu kabartmada yknn zamanla efsaneleen karakteri
nin etkisi olduunu gsteriyor. Claudia'nn sa elinde ucu gemiye
bal bir halat var. Gemideki oturan figr ise, hi kukusuz Magna
:rn o
ANA TANRA'N N lztNDE
Mater'in heykelidir. Kabartmann altndaki yazt, bunun Tanrlarn

Anas 'na ve kurtulu gemisine, yani Naisaltia'ya adanan bir sunu ol
duunu belirtir.94 Tanraya ve gemiye adanm baka yaztlar, Ana
Tanra'nn gemisinin Roma'ya ilk yanat yer olan Tiber aznda
ki bir yerde kurulmu olabilecek bir tapnakta, kutsal geminin Mag
na Mater kltnn bir merkezi haline gelmi olduunu gsteriyor.95
Magna Mater'in Roma'ya gelii onuruna tanraya bir tapnak da
ha adanmt. Bu tapnak, Colosseum 'a giden Via Sacra'da yer alan
yuvarlak planl bir yapyd. Martialis'in ayrntl olarak anlatt yap
nn yeri,96 Maxentius Bazilikas ' nn gneybat kesi yaknnda bulu
nan yarm yuvarlak temel dizisinden saptanabilir.97 Burasnn Publi
us Cornelius Scipio'un, ama Ana Tanra'y Roma'da karlamasyla
nlenen Scipio Nasica'nn deil, onun M.. 1 62'de konsl olan o
h P. Cornelius Scipio Corculum 'un evinin yeri olduu saptanm.
Martialis'in anlatt tapnak M.. 2. yzyl ortasndan itibaren bura
da yer alm olabilir, ama Scipio Nasica'nn tanrann karlann
daki rol iyice abartldka, M.S. 1 . yzylda kltn bu ynn ycelt
me merak daha ok nem kazanm gibi grnyor. 98
te yandan, Ge Cumhuriyet ile Erken mparatorluk sresince tan
rann grsel imgelerinin ounlukla deimeden kalmas ve Perga
mon 'dan alnan modeli izlemesi artcdr. 19. yzylda Palatinus'ta
ki tapnakta bulunan normal llerin stndeki mermer tanra hey
keli buna iyi bir rnektir (res. 75) . 99 Bu heykel, gslerinin altndan
kemerle balanan bir tnik giymi, omuzlarndan sarkan rts ku
canda toplanm olan oturan bir kadn betimlemektedir. Byk
olaslkla Augustus a klasisizminin bir rn olan bu heykel tipi
nin bir Pergamon prototipinden alnd kukusuzdur. 100 Gnm
ze kalan Roma adak kabartmalar ile heykellerinin byk ounluu
bu modeli izler ve aslann tanrann yannda deil de kucanda bu
hnmas, ya da tanrann tef tutmas gibi genellikle Yunan yaptlarn
da rastlanan eitlemeler grlr. 1 0 1 Bu model, grm olduumuz
gibi, Palatinus'taki M.. 2. yzyl adaklarnda tanrann en sk rast
lanan biimiydi ve Palatinus tapnana konulan klt heykelinde kul
lanlan model de kukusuz buydu.102
Gnmze kalan antlarda pek sk grlmese de varl kantlanan
bir baka heykel tipi, tanray bir aslann srtnda gsterir. Bu heykel,
tanra iin dzenlenen oyunlarn yer ald Circus Maximus'un spi
nasnda sergileniyordu. Byk olaslkla M.. 31 'deki yangndan son
ra Circus Maximus yeniden yaplrken dikilmi olan ilk heykel, l03 ba-
R O M A LI M A G N A M ATER, CUMHURiYET VE ERKEN MPARATORLUK
301
res. 75. Roma

Palatinus'tan mermer
Magna Mater heykeli.
M.S. l . yzyl sonu.
Roma Amerikan
Akademisi' ndeki
Fototeca Unione izniyle.
msz heykellerde, kabartmalarda ve baka yaptlarda defalarca kop

ya edilmitir. 1 04 Pergamon Suna 'nda yer almas, 1 05 Pergamon'da
ve baka Anadolu yerlemelerinde bulunan terrakotta heykellerin ay
n tipi sergilemesi, bunun da yine Pergamon'da n plana kan bir
Yunan modeli olduunu gsteriyor. 1 06
M.S. 1 . yzyla gelindiinde, Magna Mater Roma yaamnn merke
zinde yer alan byle bir tanrayd. Kltnn Roma'daki mrnn
ilk iki yzylnda kendisine verilen erefli yeri erken mparatorluk d
neminde de korudu. Augustus, kendi azatllar olan liberti arasndan
seilen rahipleri klt yneticisi atayarak, klt daha yakndan denet
ledi 1 07 ve Magna Mater enliklerine sadece zgr domu olan Ro
ma yurttalarnn katlabildii eski uygulamann dna klm ol
du. 1 0 8 Sylendiine gre, imparator Claudius klt desteklemi ve if
fetli atas Claudia'nn dindarlyla gurur duymutu. Claudius'un sal
tanat srasnda Attis resmen Roma panteonuna kabul edilmi, Roma
yurttalarnn onun rahiplerine katlmalarna izin verilmi109 ve Attis
kltnn idaresini quindecemviri denilen bir rahip heyeti stlenmiti.
Attis iin Hilaria denilen ayr bir bayram dzenlendi. Bu enlikler 1 527 Mart tarihleri arasnda kutlanrd. enlikler srasnda yaplan din
sel trenleri ge tarihli kaynaklardan reniyoruz. 1 l O Magna Mater,
Erken mparatorluk Dnemi Roma sikkelerinde ortadan kayboldu
u halde, eski kltlerin bilinli olarak canlandrld bir dnem olan
]02
ANA TANKIA'NIN iZiNDE
Hadrianus'un saltanat zamannda yeniden ortaya kt . 1 1 1 Magna Ma

ter'in Roma tarihinin ve Roma toplumunun bir paras olduu asla
gz ard edilmemiti, ama birok kltn bana geldii gibi, tanra
nn gelecekteki durumu hkm sren imparatora ve onun tercih et
tii tanrlara gre deiiyordu.
Mater Deum Magna idea: Analiz ve Sonular

Magna Mater'in yaznda, sanatta ve gelenekteki n, bunun Ro
ma' daki dinsel yaamn merkezinde yer alan bir klt olduunu gs
teriyor. Tanrann tapna kentin gbeinde, Roma'nn en kutsal
yerlerinin yan bandayd. Onun dinsel trenlerinde resmigeit, kur
ban kesimi ve oyunlardan oluan standart Roma program uygulanr
d. Grsel betimi, bir Yunan prototipinden tremi olduu halde,
onun Romal yann vurguluyor, zellikle kentlerin koruyucusu oldu
unu gsteren atribs kuleli ta bunu simgeliyordu. Palatinus'taki
tapnann kabartmalarnda betimlenen sellisternium treninde yer
al, Roma diniyle tamamen btnletiini vurguluyor. Roma yazn
nn belli bal metinlerinde sk sk ona rastlanmas, onun ii bo bir
kalp deil, halkn kendi tarihi, kendi deerleri ve kendisi hakknda
ki grlerini etkilemi bir varlk olduunu gsterir.
Tanrann nemi dorudan devletin gvenliiyle badatrlmas
na balanabilir. Magna Mater'in M.. 3. yzylda Roma' da ilk grn
d dnemde dikkat eken bu tema, erken mparatorluk dnemi
boyunca tanrann Romal karakterinde nemli bir faktr olmaya
devam etmitir. Lucretius savalk erdemleri zerinde durmasyla,
Ovidiis en iffetli kadn Claudia hakkndaki renkli yksyle, Vergili
us ise Magna Mater ile Aenenas arasnda kurduu yakn ilikiyle bu
m vurgulamtr. Magna Mater etrafnda oluan sylence gelenein
de zamanla bir rasyonalizasyona gidildiini grebiliriz. Hoa gitme
yen yabanc eler, zellikle Attis efsanesi ve Gallus'lar daha iddetli
bir biimde eletirilirken, Roma eleri, zellikle Claudia Quinta y
ks gittike abartlarak fantastik bir hale sokuldu. Buna karn tan
ra ile Roma devleti arasndaki sk balar kopmad. Magna Mater
yurtseverlikle ilgili bir tanrayd. 1 1 2 O devletin Ana'syd ve devletin
en nemli tanrs Iupiter'in annesiydi. 1 1 3 Palatinus'taki tapnanda
sahnelenen tiyatro oyunlar, halkn tanrann devletteki nemini ve
efsanesinin Roma tarihiyle i ie olduunu alglamasn salamtr.
Scipio'lardan Augustus'a kadar, politikadaki hemen hemen her nem
li ailenin politik kariyerinin Magna Mater kltyle ilgisi vard.
Romal Magna Mater'in konumu Yunanistan'daki tanra Meter'in

konumuyla karlatrldnda, yukardaki son durum daha da ar
tc oluyor. Yunan politikasnn belli bal kiiliklerinden hibirinin
Meter'le yakn bir ilikisi yoktu. Meter'in tapna Metroon'un Ago
ra' da merkezi bir yer igal ettii Atina'da bile, Perikles, Lykurgos ve
Phaleronlu Demetrios gibi adamlar Meter'e pek ilgi gstermemiler
di. Roma'daki durum ise bunun tam tersidir: Tannm kiilerin t
m Magna Mater'le ilikilerinin reklamn yapmlardr.
Magna Mater'in Roma yaantsnn bylesine temel bir paras ha
line gelmi olmas nedeniyle, Romallarn ona ynelik kararsz tutu
mu elikili grnyor ve buna eilmek gerekiyor. Bence bu eliki
byk lde Ana Tanra'nn bir Roma devlet tanras konumun
da olmasndan kaynaklanyor. Bu yzden, Romallar Magna Mater
kltnden Anadolu ya da Yunanistan' da olduundan daha farkl ey
ler istediler. Anadolu' da, Ana Tanra'nn kkleri Anadolu halk ge
leneinin derinine ilemitir. Phrygia'y yneten sekinler onun kl
tn kendi saygnlklarn artrmak iin bir ara olarak desteklemi
lerse de, Ana Tanra Phrygia devletinden daha uzun yaam ve Ana
dolu halk zerindeki gl etkisini srdrmtr. Yunan dnyasn
da ise Ana Tanra esasen bireysel klt tanrasyd. onia'daki baz
Yunan kentlerinde ve Atina'da yasalarn koruyucusu konumunda ol
masna karn, kent devletini belirleyen ve koruyan bir tanra deil
di. Ama Roma' da, Magna Mater'in getiriliinin ba koullarndan bi
ri tanrann devletin esenliiyle gvenliini korumasyd ve bu du
rum Augustus a boyunca nemini korudu. Sonu olarak, esrime
ayinleri ve hadm rahipler gibi, Ana Tanra tapmnn Anadolu ve
Yunanistan'da gizemli kalm olan birok yn, Roma' da halka ak
trenler haline geldi ve bir bakma kamu denetimine tabi tutularak
nitelikleri deiti.
Bunu, tanrann esrime ayinlerini Romallarn aknlkla karla
masndan anlayabiliriz. Yunan dnyasnda, zellikle yksek tempolu,
cokulu mzik ve dansla yaratlan esrimeyle, tanryla iletiim kurma
ya ak bir ruh haline girilmesi amalanrd. Bu besbelli bireysel bir
etkinlikti ve seyirci iin deil, katlmc iin tasarlanmt. Edindii
miz bilgiler, bu tr etkinliklerin gizem ayininin normal bir paras ol
duunu ve halkn nnde nadiren gerekletirildiini gsteriyor. Ana
Tanra'nn Roma'daki kltnde tam tersine taraftarlarn bireysel
olarak tanrdan esin aldna ya da Magna Mater'in sradan insanla
rn bireysel teselli bulma amacyla yneldikleri tanrlardan biri oldu-
3 04
una dair bir belirti yoktur. Esrime ayininin grnrdeki formalite

leri halka tamamen aktr. Tanrann halka ak kutlanan bayram
erevesinde tanrann rahipleri tarafndan gerekletirilen bu ayin
ler, sadece izleyici konumunda olan Roma halkna artc bir gste
ri gibi grnm olmal. Halk bunlarda yer almadna gre, tanra
nn esrime ayininin zgn anlamn yitirerek, tuhaf bir halk gsteri
sine dnm olmas pek artc deil.
Hadm rahiplerin Roma'daki Magna Mater kltndeki yeri de ayn
derecede sorunlu bir konudur. Bu rahiplerin Dou kkenli olduu
iddia edilmesine karn, hadm olma adeti eski Akdeniz dnyasnn
dier blgelerinden ziyade Roma'da saptanmtr. Bunun nedeni yi
ne yukarda belirtilen faktrler olmal; yani Romallarn kltten fark
l eyler talep etmeleri ve klt halka ak bir alanda uygulamalar.
Ana Tanra kltnn sadece Roma'ya zg olan bir yn, bereke
tin iddetle vurgulanmasdr. Ne Anadolu'nun ne de Yunanllarn Ana
Tanra's bir bereket tanrasyd, ama Romallara gre bu zellik
Magna Mater'in karakterinin ayrlmaz bir parasyd. Erkek ve dii
reme organlarn betimleyen adak terrakottalarnn varlnn ka
ntlad gibi, bu hem insann cinsel gcn, hem de Lucretius, Ovi
dius ve Plinius'un belirttii gibi, Magna Mater'in orak tarlalara ha
yat vererek, zengin rnler getirmesi nedeniyle, tarm kapsyordu.
nsann cinsellii, ana-babalar gelecek vaat eden ocuklara ulatran
mutlu bir sona (Lucretius) , Catullus'un Attis'i gibi cinsellii redde
den kiileri ise mutsuz bir sona gtrebilirdi. Cinsellik esinin, be
rekete ok nem veren ve evlilikte bol bol ocuk yapmay adeta mil
li grev sayan bir topluma tanray cazip gsteren balca nedenler
den biri olduu kukusuz.
Magna Mater'in bereket simgesi oluu, etrafndaki hadm rahipler
le ters den bir durumdu, ama Magna Mater rahiplerinin hadm ol
mas yine de kltn temel bir zelliiydi. Ana Tanra'nn hadm ra
hiplerinin M.. 204'de onunla birlikte Anadolu'dan Roma'ya gelmi,
o yzden de balangtan beri Roma'daki kltte yer alm olmalar
mmkn. lk Magna Mater tapna civarnda Attis heykelciklerine
sk sk rastlanmas bunu akla getiriyor. Nitekim, hadm rahipler kl
te yle derin kk salmlard ki, bunlarn toplum tarafndan knan
mas pek etkili olmuyordu. 1 14
Bireysel kltn Roma' da halka ak bir klte dnmesi, burada yi
ne nemli bir anlam deiimi yaratm olabilir. Anadolu'da hadm et
me adetiyle ilgili bulgular seyrek ve belirsizdir. Anladmz kadary-
ROMALI MAGNA MATER, CUMHURYET VE ERKEN MPARATORLUK
305
la bu adet sadece rahip snf iindeki sekin bir tabaka tarafndan uy

gulanyordu ve belki de bir cinsel namusluluk yntemi olarak do
mutu . 1 1 5 Gallus'larn Kk Asya' daki birka yerde grld Hel
lenistik dneme dek, Yunan dnyasnda hadm etme adetine ilikin
bir kanta rastlanmaz. Roma'daki kantlar ise tam tersine hadm ra
hiplerin Roma' da allm bir grnt olduunu gsteriyor. Bu ra
hiplerin Roma toplumunda dikkat ekmesi, Magna Mater kltnn
hadmlara toplumda gvenli bir yer salamasndan kaynaklanabilir.
Kltn korumas altnda olmalar bunlarn saysnn artmasna yol
m olabilirdi, nk rahiplik messesesi transsekselleri, travestileri
ve toplum dna itilen baka kiileri bir mknats gibi ekiyordu. Kay
naklarmz, Roma'da standart cinsel rollerden ve ailevi ykmllk
lerden kurtulma arzusuyla bu yolu seen bireylerin oluturduu nem
li bir altkltr olduunu kuwetle ima ediyor. Bunlar gibi kiiler he
men her toplumda bulunsa da, Roma'nn fark bu tr insanlara say
gn bir kltte resmi olarak kendilerini ortaya koyma frsat sunmu ol
masyd. Bu durum saylarnn artmasna yol am ve bunlar toplu
mun dikkat eken bir paras olma noktasna vardrm olmal. Ayn
zamanda gcnden korkulan kiiler olabilirler. Rahip Battakes 'in
M.. 102'de Roma ziyaretiyle ilgili yk (bkz. yukarda s. 245 ) , Gal
lus'lara kar kanlara ne olduunu hatrlatan canl bir rnekti.
Romallarn Gallus'lar iddetle aalamasn da bu erevede de
erlendirmek lazm. Gallus'larn hadm oluu, tek bana Romallar
rahatsz edecek bir neden olamaz. Hadmlar her zaman kle olarak
kullanldklar iin, insanlarn bunlara alkn olmas gerek. 1 16 Asl
rahatsz edici olan, hadmlardan oluan bu zel grubun nemli bir
devlet kltnde kutsal bir mevkiye sahip olmas ve bu mevkinin Gal
lus'lara dokunulmazlk kazandrarak, onlar klelerden esirgenen sos
yal bir konuma ulatrmasyd. Bu grubun konumu, Romallarn hi
yerari anlayna uymuyordu. Roma'da erkeklerin kadnlardan, z
gr domu Roma yurttalarnn kleler ve yabanclardan stn ol
duu dnlrd. 1 1 7 Bu kadns yabanclarn kutsall, dengeler
deki deiimi kanlmaz bir biimde aa kararak, tam bunlarn
varlna katlanlmak zorunda kalnd srada, hadm rahipleri iki
misli saldrganlatrmt. 1 1 8
Bylece, Magna Mater'in milli ve vatansever zellikleriyle, karna
yapda bir Roma tanras haline geldiini grebiliriz. Bu yapda Phygia
tanras Matar Kubileya'nn baz zgn nitelikleri vard. Tanrann
baz ynleri ise Yunan geleneklerinin szgecinden geerek Roma'ya
306
A N A TANRI<:,:A'NN lztNOE
ulamt. Karakterinin ve dinsel trenlerinin baz blmleri de ya Ro

ma geleneklerine uydumlarak yeniden resimlendirilmi ya da tanr
ay Romallatrmak iin batan yaratlmt. Ana Tanra ile klt
nn Roma'ya zg olan bu imajnn gc muazzamd. Klt Roma
kentinin snrlarn ap, imparatorluun her tarafna yayldka, ba
langta tanrann kimliini oluturan derleme eler unutulmutu.
Tanrann yolda Attis -onun Phrygia ile olan balants Romal Ana
Tanra'nn kimliinin daima en oynak esi idi- giderek kendi ba
na nemli bir kiilik haline geldi. Bu noktadan itibaren, Magna Ma
ter klt ve tanrann ei Attis Anadolu'daki kkleriyle balarn yi
tirdiler ve Ana Tanra klt Romallarn yeniden tanmlad haliy
le sonunda tanrann anayurdu Anadolu'ya bile yayld. 1 1 . Blm
de Romallarn Ana Tanra kavramnn tanrann kimliini ve Ana
dolu' daki eski klt merkezlerindeki tapnm ne lde etkilediini
ortaya karmak amalanmtr.
Ek Bilgler
Roma tanrasnn kltn, tapm 20. yzylda Hindistan'da sren
bir baka ana tanra kltyle karlatrmak yoluyla, Roma' daki Mag
na Mater kltnn durumuna ve halkn tanraya yaklamna tepki
ye k tutan ok deerli bilgiler salanabilir. Mata (Ana) diye tan
nan Hintli tanra ile Romal tanra arasnda dikkat ekici birtakm
benzerlikler vardr: kisi de ana tanradr, ikisi de halk arasnda hem
hayranlk hem korku uyandrr, ve belki de en nemlisi, ikisine de
tanrann hizmetine girerek gnll olarak kendilerini hadm eden
rahipler elik eder. Bu Hintli ana tanrann klt ve hadm hizmet
karlarnn rol, Serena Nanda'nn Neither Man nor Woman balkl a
lmasna konu olmutur. 1 1 9 Roma'daki Magna Mater kltnn ay
dnlanmasn kolaylatrmak iin onun kitabndan yararlanacam.
zellikle Hintli tanrann kimlii, rahiplerinin toplumsal durumu
ve etkinlikleriyle, ayn zamanda halkn onlara ynelik genel tavryla
ilgileniyorum.
ki ana tanrann karakterleri birbirine benzemekle birlikte, ayn
deil. Magna Mater'in aksine, Hindu ana tanras Mata bir devlet
tanras deildir. Onun etki alan bireysel dzeydedir ve insann o
almasna yneliktir. Dnlerde ve doumlarda, zellikle erkek o
cuklarn doumunda tanra onuruna byk trenler dzenlenir. Bir
bereket tanras olarak, onun gcn insani dzeyde temsil eden
yetkililer, hijra'lar denilen hadm rahiplerdir. Bu rahiplerin en nem-
ROMALI MAGNA MATER, CUMHURiYET VE ERKEN MPARATORLUK
307
li dinsel etkinlii, dnlerde ve erkek ocuklara ad koyma trenle

rinde ark syleyip dans ederek, kutsama ayinleri yapmaktr. Byle
ce Hindu ana tanrasnn kltndeki uygulamalar, remenin kutlan
mas il reme olanakszlnn canl rnekleri olan hizmetkarlar ara
sndaki aykrlkla biimlendirilmitir.
Mata'nn kiilii deikenlik gsterebiliyor. Nanda, onun Hindu
inan sistemindeki yerini "hem yardmc , hem zarar verici yn
olan" 120 bir tanra olarak tanmlasa da, hakl olarak belirttii gibi,
bu dier ana tanralara, hatta baka kltrlerdeki pek ok tanraya
uyan bir tanm. Ancak Hintli ana tanra rneinde, daha ok zarar
vericilik yn vurgulanm gibidir. Bu, "saldrgan davranan -yok eden,
kafa koparan, hadm eden- eitli Ana Tanra imgeleri"ni kapsar. 1 2 1
Saldrgan tanra imgesi, zellikle lml kocasn hadm etmesinde
ne kar. Ana Tanra'y erkei hadm eden bir kralie olarak tanm
layan ve tanrann rahiplerinin hadmlna gereke oluturan gele
neksel bir sylence vardr. Bu sylenceye gre, Mata gen ve yakk
l bir prensle evlenir, ama cinsel birleme bir trl gereklemez. So
nunda prens iktidasz olduunu itiraf eder; o "ne kadn, ne erkek"tir.
Buna ok kzan tanra prensi hadm eder, prens de bir kadn gr
nm alr. Bu yzden hijra'lar "Tanra her zaman bizimledir ve biz
onun gcyle yayoruz" derler. 122
Bu yknn kesin olarak Cybele ile Attis sylencesine dayand sy
lenemezse de, baz ilgin benzerlikler var. Her iki masalda da gl
tanra yakkl bir gen olan lml sevgilisiyle evlenir, ama evlilik
baarya ulamaz. Bunun nedeni, Hindu geleneinde iktidarszlk,
Greko-Romen geleneinde ise sadakatsizlik olmakla birlikte, sonu
ayndr. Bunalm, delikanlnn hadm edilmesiyle sonulanr. Ya tan
ra tarafndan hadm edilir (Hindu ) , ya da kendi kendini hadm eder
(Greko-Romen) . ki kltrn sylencesinde de hadm etme adetinin
nedeni, iki kltrn de anlamad, ama gerekli olduunu hissettii
hadm rahiplerin varlna gereke bulmak iin sonradan yaktrl
m, son derece yapay bir aklamaya benziyor.
Hindu Mata'nn hadm rahipleri hijra'larn karakter ve etkinlikle
ri, Romal Magna Mater ve Gallus'lar ile karlatrma yapma konu
sunda ok vrimli bir alan. Hindistan'daki hijra'larn hadm olma zo
mnluluu, Roma' da olduu gibi genel kabul grmse de, mantksal
olarak anlalmamtr. Hindu ana tanrasnn insann remesiyle il
gilendii gz nne alnrsa, Mata kltnde hadmln vurgulanma
s iyice artc grnyor. Yne de hijra'larn ksr olmas dinsel ko-
308
ANA TANRc,:A'NN lztNoE
numlan asndan gerekli saylm, dnlerde ve ocuk doumlarn

da yaptklar ayinler, tanrann taraftarlarn onun ltfuna eritirmek
amacn tamtr. Nanda baz ailelerin bu nemli aile trenlerinde
hijra'lar istemediini, ama tanrann gcn nemsemeyenlerin
uursuz sonularla karlaaca korkusuyla, bunlar ho grmek zo
runda kaldklarn anlatr. 1 2 3
Bu gnlsz hogninn nedeni, hijra'larn bir yandan tanrann
taraftarlarn kollarken bir yandan da onu saymayanlara ktlk ede
bilmesidir. Aadaki ykde grlecei gibi, hijra'larn bu gc fe
ci sonular dourabilir:
Bir gup hijra, varlkl bir adamn evine geldi . Adamn gelini o gnlerde
ilk erkek ocuunu dourmutu. Hijra'lar yenidoan kutsamay
nerdiler, ama hay rs z hadmlarn evde bulunmasndan rahatsz olan
kaynpeder onlar kap dar etti. Hijra'lar giderken, liderleri ev
sahibine u lanetle karlk verdi: "Sen bizi nasl yere aldysan,
tomnunun tabutu cijl aynen yle topraa decek." Ertesi gn kk
olan hastaland ve ok gemeden ld. Kayn peder daha sonra
hijra'larn lideriyle karlatnda alayp szlad: "Ben sizi tekme tokat
kovdum. imdi gelinimin kuca bo kald. Cennetten hir armaan
4
almtm, ama Tanr o armaan elimden ald. " 1 2
Bu yky aktaran hijra, yknn zgn olduuna dair Nanda'ya

gvence vermi. Ama yk bu haliyle, Phrygial Ana Tanra'nn Yu
nanistan ve Roma'ya gelii hakknda anlatlan direni sylencelerini
andryor. zellikle de M.. 1 02'de Magna Mater adna Roma Sena
tosu'na seslenen hadm rahip Battakes'le ilgili olan ve rahibe kar
kan halk temsilcisinin tez zamanda lmyle sonulanan ykye ok
benziyor. 125 Ana tanrann bir rahibine hakaret etmek, Hindu top
lumunda da tanrann g gsterisiyle sonulanyor ve tanrann iti
bar artyor. Bu tr anekdotlar Ana Tanra'nn hadm rahiplerinin
neden gizli gizli aalanm, ama kamuoyu nnde ho grlm,
hatta vlm olabileceini daha iyi anlamamz salyor.
Toplumun hijra'lara byle kararsz yaklamasnn temelinde yatan,
kukusuz bu rahiplerin hadm oluudur. zellikle bir yetikin olarak
kendi isteiyle hadml semesi, hijra'y hem trensel hem kiisel
dzeyde toplumsal normlarn dna koyuyor. Bu durumlar onlara
resmi olarak kutsal bir stat kazandrr. Hijra'larn dinsel ideolojisi
onlar cinsellii yaamayan, gya kendilerini dine adamak iin cinsel
faaliyetlerden feragat etmeyi semi kiiler olarak tanmlar.1 2 6 Hij-
ROMALI MAGNA MATER, CUMHURYET VE ERKEN MPARATORLUK
309
ra'lar hayatlarn Mata'nn hizmetinde, tanra iin dzenlenen en

liklerde gsteriler yaparak ve din adna sadaka toplayarak kazandk
larn iddia ederler.
Gizli gerek ise olduka farkldr. ou erkek, hijra topluluuna
dindarlk yznden deil, iktidarsz olduklar iin girmilerdir. re
mede ne erkek ne kadn rol oynayabilen bu adamlar, kendilerine
bir stat ve iinde ortak bir yaam srdrebilecekleri bir topluluk ka
zandrd iin, kutsal hadmlk yaamn seerler. Bunlarn ou "er
kek bedeninde kadn ruhu" tayan transseksellerdir. 127 Hepsi er
kek olarak domu, ama toplum iinde kadn roln benimsemiler
dir. Kadn gibi giyinir, salarn kadn gibi tarar, kadn mcevherleri
takar, kadn gibi boyanr, kadn ad alr ve kendilerinden ya da top
luluun dier yelerinden kadn olarak sz ederler. Hijra'larn ou
Hindistan toplumunun alt orta ya da ii snfndan gelir, en alt snf
tan gelen pek azdr. Katldklar dn ve doumlarda yaptklar din
sel trenlerde saygnlklarn artrmak iin, bedensel zevklerden sa
knan sofu kiiler olduklarn iddia ederler. Ama ounun cinsel ili
kilerden vazgemedii bellidir. Birou, belki de byk ksm fahie
dir. 128 Dierleri ise kocalar saydklar erkeklerle uzun sreli ilikiler
kurarak, aile yaam grntsyle saygnlk kazanmaya alrlar.129
Fahielikle uramann ve cinsel ilikide bulunmann dinsel komun
larna zarar verdiini ok iyi bilmelerine karn, fahielikten saladk
lar gelir kayna olmadan geinebilenler ok azdr. Hijra'lar Hindis
tan' da zellikle hor grlen bir grup haline getiren de, dinsel tren
lerdeki saf ve temiz pozlaryla, uTatklar yasak cinsel ilikiler arasn
daki bu aykrlk olmutur. Yukarda da belirtildii gibi, hijra'larn be
reket trenlerindeki geleneksel rolleri birok Hintliye onlar yok say
mann risk tadn hissettirse de, bu byledir.
Hijra'lar ile Romal Gallus'lar arasnda birok aydnlatc benzerlik
vardr. Nanda'nn almas, hijra'larm psikolojik durumunu ve ey
lemlerini kefetmek asndan, eski Akdeniz dnyasn aratran biri
iin zellikle bu noktada yararldr. Nanda, bizim Romal Gallus'lar
la yapamayacamz bir eyi gerekletirmi ve hijra'lardan bazlary
la etraflca konuarak, cinsel kimliklerine nasl baktklarn ve bu yo
lu seme nedenlerini iyice soruturmu. ki grup arasndaki benzer
likleri aratrmaya balamadan nce, byle bir karlatrmada ciddi
bir eitsizlik olduunu vurgulamalyz, nk Romal Gallus'lar tar
trken, Gallus'larn kendileri hakkndaki dncelerini deil, Ro
mallarn onlar hakknda anlattklarn tartyomz. Gallus'lar konu-
310
sundaki deerlendirmemiz, onlar hem aalam, hem de onlarla

yaplan kiisel grmelerden salanan gerek bilgiler yerine, basma
kalp yarglara ve sylentilere dayal bilgileri tekrarlam olabilecek
insanlarn dncelerine dayal oluyor ister istemez.
Aka grlen benzerliklerden biri, bu iki grubun fiziksel grn
mdr. Romallar da Gallus'lar kadn gibi grm ve onlardan ka
dn olarak sz etmilerdi. 1 30 Gallus'larn kadns grnmleri ve giy
sileri hakknda yaplan yonmlar, erkeklerin bu grnm onaylad
n, hatta cinsel heyecan duyduunu gsteriyor. 1 3 1 Benzer noktalar
dan bir bakas da, hijra'larn garip tavrlar ve grltl etkinlikleri
dir, nk ayn durum Gallus'lar iin de geerlidir. Bu tr etkinlik
ler, hadm rahiplere dikkat ekmek iin tasarlanmtr. Bir Hint ga
zetesi hijra'lar "ar makyaj yapan, all pullu sariler giyen, ngrak
l bilezikler ve halhallar takan hadmlar" olarak tanmlamtr. 132 Bu
tanm, Halikarnassoslu Dionysios'un Gallus'larla ilgili gzlemini ha
trlatyor. Dionysios, Gallus'larn "all pullu giysiler iinde, fltler
eliinde kenti dolaarak sadaka topladn" syler. 133
Bir baka benzerlik, bunlarn geinme yntemidir. Gallus'larn da
hijra'lar gibi dinsel enliklerde gsteri yapt bilinir, ama (bildiimiz
kadaryla) onlar zel aile toplantlarnda deil, tanralar Magna Ma
ter'in halka ak kutlanan bayramnda gsteri yaparlar. Gallus'larn
bu bayramdaki gsterilerini canl bir biimde anlatan Lucretius, da
vullarn gmbrdediini, zillerin nladn, borularn ttn,
fltlerin yree heyecan saldn syler. 134 Btn bunlar hijra'larn
grltl gsterilerini hatrlatr. 135 Dier ortak gelir kayna, dinsel
dilencilik tir. Gallus'lar dinsel bayramlarda tanralar, ve elbette ken
dileri adna halktan sadaka toplarlar. Bu yzden Yunanistan ve Ro
ma' da kmsenmiler, ama bu i dinsel ayinlerle ilgili olduu iin
yine de ho grlmlerdi. 136 Dilenmek, Hintli hijra'larn da ura
t bir itir. Dnya nimetlerinden elini eteini ekmi sofu kii ima
jn glendirdii iin bu ii stlenseler de, zor olmas, az para getir
mesi ve halkn onlar aalamas nedeniyle, gnlk yaamda ou di
lenmeyi tercih etmez.137
Bu iki grup arasndaki en nemli balant noktas, kukusuz bunla
rn hadm edilerek ksrlatrlm olmalar ve toplum iinde bu du
rumlarndan kaynaklanan marjinal konumlardr. ki grup arasnda
ki cinsel benzerlik kesin deildir, nk hijra'larn cinsel organlan
tamamen alnr, Gallus'larn ise, bildiimiz kadaryla sadece testisle
ri karlmtr. Her iki grubun da isteyerek hadm olmas, bu yolu se-
ROMALI MAGNA MATER, CUMllURIYET VE ERKEN MPARATORLUK 3 1 1
en bireyleri hem fiziksel hem ruhsal adan normal davran lle

rinin dna karr. Hadm olmalar, yine de bu rahipleri cinsellikten
uzaklatrm deildir. Fahielik ve dier cinsel etkinlikler, Gallus'lar
gibi hijra'larn da marjinal konumlarna katkda bulunmutur. Hin
distan'daki hijra fahieler sadece erkek mterilere hizmet verirler.
Roma'daki Gallus'lar ise, grne baklrsa hem erkeklere hem ka
dnlara cazip gelmitir. 138 Her iki rnekte de, hadmlklar grup ye
lerinin cinsel adan daha ok rabet grmelerine yol ayor ve fahi
elikten para kazanmak isteyenler bundan yararlanabiliyor. 139
Nanda'nn hijra'larla yapt syleiler, hadmln seilmesine ili
kin bilgiler salyor. Hindu kltnde, Mata'nn taraftarlar kltte uzun
bir raklk dnemi geirdikten sonra, bilinli olarak hadm oluyor
lar. 140 Bu durum, Romal Gallus'larn kendilerini hadm ediinin din
sel trenlerdeki lgnln eseri olduu eklindeki yaygn aklama
ya kar bizi uyaryor. Walter Burkert'n yorumu, klasik bilginlerden
ounun tipik dncesidir: "Eylemin [kendini hadm etme] insann
ne yaptn bilmedii bir ruh hali iinde gerekletirildii aktr. " 1 4 1
Bu yaklam, antik tanmlardan ok, gnmzde hadmla kar du
yulan nefretin bir yansmas gibi grnyor. Gallus'larla ilgili antik
kaynaklarmzda bu insanlarn lgn olduuna dair bir belirti yok.
Aksine, bunlar hadmlklaryla bbrleniyor ve bunun kendilerine
salad zel konumun tadn karyor gibi grnyorlar.142 Bu du
rum hijra'lar iin de geerli.
Bununla birlikte, isteyerek hadm olmann en nemli toplumsal so
nucu, hadmn kendi toplumunun kltrel normlarnn dna itil
mesidir. Antik ya da modern yklerin birounda aktarld gibi,
bu durum byle bir kiiyi suistimale ak hale getirir. Dier taraftan,
rahibin hadml ayn zamanda bir g kaynadr, nk gl bir
tanraya hizmet vermek, ou insan toplum iinde bu tanrann ra
hibini kzdrmaktan alkoyar. Bylece hadm rahip ceza grmeksizin
lsz davranlarda bulunabilir, bundan yararlanarak ou kiinin
utan verici bulduu tarzda giyinip konuabilir. Grn ve davran
larda byle arya kama olana, gruba ye bile eker.
Romal Gallus'larn hal ve hareketlerini sadece onlara dmanca
yaklaan tarafl kaynaklardan renmemiz ve tam olarak bilmeyiimiz
nedeniyle, hadm rahiplerden oluan bu iki grup arasndaki benzer
likler zerinde fazla durmak istemiyorum. Hem, sessiz ller adna
konumak her zaman zor bir itir. Yine de Hindistan'daki hijra'larla
karlatrma yapmak, birka ynden retici oldu. Bu karlatrma,
.\ 1 2
ANA TANIU<,:A'NIN l:t.INl>E
kutsal hadmlarn duyumsatt g nedeniyle insanlarda korku uyan

drabildiini ve bu g yznden insanlarn bunlar istemeyerek de
olsa ho grmek zorunda kaldn gsteriyor, ayn zamanda da bir
erkein byle bir hayat neden setiini anlamamz salayan bilgiler
veriyor. Hindu kltnde grdmz benzerlikler, hadm rahiplik
statsnn, transseksellii dinsel bir klfa sokarak, doal cinsel ei
limleri yznden zaten toplumun geleneksel davran normlarnn
dnda kalan bir erkee itibar salad izlenimini uyandryor. Ve,
belki de en nemlisi, gnmzn Hindu ana tanras ile rahipleri,
rahipleri nefret uyandrd halde bir ana tanrann nasl bu kadar
saygn bir konuma ykselebildiini gstererek, ayn kltte hem eki
ci hem itici elerin bir arada bulunabileceinin canl bir rneini
oluturuyor. Dinsel uygulamalar, eski olsun, modern olsun, kolayca
snflandrlmaya gelmiyor .
313
1 1 . Roma Tanras Kk Asya' da

Magna Mater, Roma devletinin ve Roma'nn dinsel yaantsnn ay
rlmaz bir paras olmutu. Tanrann kltne ilikin en arpc ol
gtlardan biri, kltn Roma devletinin Akdeniz dnyasna yayln
izlemesiydi. Romallar spanya'da, Galya'da, ngiltere'de, Ren ve Tu
na vadilerinde ve Kuzey Afrika'da egemenlik kazandka, Magna Ma
ter klt bat eyaletlerinde de yaamn bir paras haline geldi. Bu
blgelerdeki Magna Mater klt Roma'daki modelden gl bir bi
imde etkilenmiti ve tanrann Phryg kkenleri pek vurgulannyor
du. Yine de Magna Mater'in nemli lde rabet grm olmas,
kltnn cazibesini, blgesel ve kltrel snrlar aabilme gcn
yeterince ortaya koyuyor.
Magna Mater'i Roma mparatorluu'nun btn kelerine dek iz
lemek bu almann amac deil. Tek bir cildin kapsamn aan ve
Maarten Vermaseren'n Corpus Cultus Cybelae Attidisque adl katalog
larnda 4. ve 7. ciltler arasnda ele alnan bir konu bu. 1 Ben bunun
yerine Anadolu'daki Ana Tanra tanmn ve tanrann kltnn
Doulu ve Batl ynleri arasndaki gerginlikleri incelemeye devam
etmek istediim iin, imdi Romal Dou'ya geri dneceim. Tanr
ann klt, Kk Asya'daki Roma eyaletlerinin bazlarnda byk
rabet grmeye devam ediyordu. Ancak, Romallam Magna Mater,
burada Anadolu'nun eski Ana Tanras'nn Yunan kltyle kayna
mas sonucunda oluan salam bir kiilikle, Hellenistik Meter'le kar
lat. Ana Tanra kltnn eitli kollarnn kaynam, daha kap
saml bir soruna, imparatorluun dou yarsndaki Romallama (ve
Hellenleme) srecine dair ilgin bir manzara salar. Bu nedenle, Ro
ma egemenliinin ilk iki yzylnda Kk Asya'daki Ana Tanra kl
t zerine odaklanmak amacyla, bu blmde tanrann anayurdu
Anadolu'ya geri dnyor, Ana Tanra kltn aratrmaya orada de
vam ediyoruz.
Romal Asya'nn Ana Tanras, Hellenistik dnemdeki gibi ok ses
lidir. Phrygia' daki eski klt merkezlerinde hala rahat yerindeydi. Hat
ta bu merkezlerinden biri olan Pessinus'taki Meter klt, nceki yz
yllara oranla bu dnemde daha iyi belgelenmitir. Ana Tanra, ay
rca Bat Asya'nn baz nemli Yunan kentlerinde Hellenistik dnem
de olduu gibi yine gl bir varlkt. Asya' daki Meter hakkndaki bu
incelemeyi biri Hellenistik biri Roma malzemesine dayal iki blme
314
ayrmak, elbette malzemeye uygulamada var olmayan yapay bir ayrm

getiriyor. Bununla birlikte, Asya'daki Meter kltnde Roma etkisine
dayanan dikkat ekici baz deiiklikler vardr. Tanrann Romal ki
iliinin anahtar esi olan Attis figr, Asya'da daha etkili bir varlk
haline geliyor. Daha genel olarak, Meter klt yerleik Yunan tanr
larnn kentsel kltleri ve Roma mparatorluk klt karsnda deer
kaybettike, Meter'in kiisel etkisi zayflyor.
Bu inceleme, Asya' da Roma dneminde Meter kltnn gl ol
duu blgeler zerinde younlatrlacak. Roma egemenliindeki K
k Asya'nn hemen her blgesinde Meter tapmna ilikin kantlara
rastlanr, ama Meter kltnn en iyi saptand yerler bat ve Orta
Anadolu'dur. Bu klt, Kk Asya'nn kuzeyinde ve kuzeybatsnda,
onia, Aiolis, Mysia ve Bithynia'daki dinsel uygulamalarn belirgin bir
zelliidir. Meter ayn zamanda Karia'da, Lydia'da, Phrygia'da ve bu
dnemde artk Galatia eyaleti olan eski Phrygia merkezinde de g
lyd.
Tanraya ok eitli sfatlarla sesleniliyordu. MfrrrlP opda, Dalarn
Anas, bu dnemde hala kullanlan genel bir terim olmakla birlikte,2
tapnclar tanrann kendi blgeleriyle balantsn vurgulamak ama
cyla, onun adn belli bir yere balama abalarn sklatrmlard.
Bunun sonucunda tanrann Anadolu'daki yer adlarndan treyen
ve her zaman ok sayda olan sfatlarnn M.S. ilk iki yzyl srasnda
mantar gibi oalmasyla, her kk kasaba ve kyn Meter'e kendi
ne zg bir biimde seslendii bir noktaya varld. Phrygia'da eit e
it sfat kullanldn biliyoruz. Meter Salsaoudene,3 Meter Tazene,4
Meter Pontanene ve Meter Malene sfatlarndan son ikisi Midas Ken
ti yaknndaki kasabalardandr.5 Aizanoi yaknndaki kk bir kasa
bada Meter Kiklea'ya rastlanntr.6 nemli bir sfat ise, Midas Ken
ti'nin kuzeyindeki krsal bir alanda bulunan M.S. 2. yzyla ait bir adak
suna zerinde grlr. Bu sunak Meter Kybele'ye adanmtr.7 Bu
bize Phryg dilindeki kubikya sfatn ve "Kybele"nin Anadolu'da tan
rann ad deil, yalnzca bir sfat olduunu bir kez daha hatrlatr.
Dier rneklerde, "Meter" szcnn yannda -in halindeki zel
isimler grlr, rnein M'tTJP Ka/J..mnou8 ve M'tTJP 'AcSpcicrwu.9 Bu
isimler, klte ba yapm olan kiilere aittir. Meter szc tanm
layc bir szckle birlikte de gnilebilir, rnein M'tTJP ano 0'7tTJAEiou,
maarann Ana's; o M'tTJP Etcoo;, kulak veren Ana; 1 1 M'tTJ P
'tE'tpatpocr&no;, drt yzl Ana-yani, her eyi gren Ana. 12 Meter'in
bu tr sfatlarnn iyice oalmas, kukusuz kltn iyice yayldn
ROMAI.I MAGNA MATER, ROMA TANRIASI KOK AsYA'DA 3 1 5
gstermektedir. Bu durum ayn zamanda M.S. ilk iki yzylda okur ya

zarln artmasndan, bylece cra blgelerde yaayan daha ok insa
nn tanraya sunduklar adaklar kayda geirebilmelerinden kaynak
lanm olabilir.
Meter kltnn yaylm alan, ona adanan ok sayda heykelcik, su
nak ve yaztl levhadan oluan kantlardan da bellidir. Tanray tah
tnda otururken, elinde phialesi ve tefi, yannda aslanlaryla betimle
yen kk heykelcik ya da kabartmalar, standart Meter ada olma
zelliklerini srdrmlerdir. M.S. 1 . yzyla kadar bu model o kadar
yaygnd ki, Anadolu'da ok geni bir alana dalm konusunda pek
fazla yomm gerekmiyor. Neredeyse Trkiye' deki her mzede bu hey
kelciklerden en az bir tane bulunmas Meter kltnn poplaritesi
ni ve yaylmn kantlyor, ama heykelciklerin k yerleri ve tarihle
ri hakknda kesin bilgiler olmay, bunlardanklt hakknda yeni bil
giler edinmemizi engelliyor.
Meter'e adanm kk sunaklar ile steller, M.S. ilk iki yzylda bol
laan bir baka malzeme snfn olutumrlar. ounun zerinde, ki
ilerin bir ada -Euxf- yerine getirmek amacyla Meter'e bunlar sun
duu kaydedilmitir yalnzca. Bazlarnda ise kiinin Meter' den ne di
ledii de belirtilir. En yaygn dilekler, kiinin kendisinin, ailesinin ya
da arkadalarnn sal ve gvenliiyle ilgili olanlardr. 13 Birisi de,
sahibinden alnan bir miktar altnn geri gelmesi iin Meter'den yar
dm istemi ve tanraya "sonradan alay konusu olmamas. iin, hrsz
lar gcne yakan bir biimde" cezalandrmasn bildirmi. 14 Ayr
ca bir gnahn kefaretini demek iin Meter' e adak yapan kiiler ol
duunu da gryomz. 1 5
Meter kltnn yaygnln ve etkisini kantlayan bir baka bere
ketli kaynak, nmismatik malzemedir. Kk Asya'nn bat ve orta
blgelerinde yer alan hemen hemen her nemli kentte tanrann
betimi bulunan Roma sikkelerine rastlanr. Graillot'nun, Roma m
paratorlumda Ana Tanra'y konu alan byk yaptnda toplad
kantlar ounlukla M.S. 1 . yzyl sonu ile 2. ve 3. yzyllara aittir. 16
Birka yerdeki, rnein, aada ele alnan Aizanoi'daki sikkeler, klt
uygulamalarndaki belli bir deiimi yanstyor. Ama yaygn olan mo
del, Phokaia gibi kentlerde ele geen, Meter betiminin sikkeler ze
rinde kentin komyucu tanras Tykhe'nin betimiyle birletirildii sik
ke modelidir.17 Kent sikkelerinde Meter'in ounlukla Roma kenti
tanrasnn kuleli tacyla gsterilmi olmas, onun buralarda da ken
ti destekleyen ve koruyan tanra olarak grldn belirtiyor. 1 8
316
Onun tapnaklar kentin en nemli kutsal alanlar arasnda nadiren

yer aldna gre, Roma egemenliindeki Kk Asya kentlerinin sik
kelerinde Meter betiminin bulunmas, tanraya ait nemli bir kent
kltnn iareti olmayabilir. Onun koruyucu tanra kimliinin, Ro
ma kentinin gvenliiyle ilgili bir kent tanras olan Magna Mater'in
dunmuna benzer olma olasl daha yksek grnyor.
Meter'in o gnk klt tapnaklarndan ounun tam tersine kent
ten uzak krsal blgelerde yer almas, tanra tapmnn en ok, Da
larn Anas 'nn kltne kar doal bir ilgi uyandran dalk araziler
de ne ktn gsterir. Bu dunmda, M.S. ilk iki yzyldaki Ana Tan
ra kltnde iki farkl eilim gryoruz: Tanrann bir kentlerin,
bir de krsal blgenin koruyucusu olarak ilev yapmas. Bu eilimler,
Romal Asya'daki yaygn toplumsal geliim modelini, iyice Hellenle
en kentsel merkezleri ile yerel geleneklerin srd tara arasnda
ki ztl yanstr.
nce Meter kltnn bat ve kuzeybat Anadolu 'daki durumunu
ele alacam. Hellenistik dneme ait bir Meter klt bulunan birok
kentte, Roma mparatorluk ana ait bir Meter kltnn de varl
n kantlayan tapnaklar ve bireysel adaklar bulunmutur. Smyrna'da
ki M.S. ilk iki yzyla ait epigrafk malzemede tanra nemli bir yer
igal euneye devam eder. Burada Meter, sk sk szleme ve yeminler
de ahit olarak kullanlan tanradr. 19 Aelius Aristeides'in Smyrna'nn
en gzel yaps olarak tanmlad Meter Tapna 'ndan bugne bir
ey kalmamsa da, bu yap o gnlerde kente ihtiam katmaya devam
ediyordu mutlaka.20 Tanrann rahibelerinden birini, Thyateira'da
ki varlkl ve sekin bir ailenin yesi olan ve mr boyu Smyrnal Me
ter'in rahibesi seilen Ulpia Marcella'y onurlandran M.S. 2. yzyla
ait bir yazt da, toplumun nemli ailelerinin Meter'le ilikilerini hal
ka duyurmak istediini gstererek, Meter kltnn saygnln be
lirtir. 21
Ephesos'daki Meter klt, Artemis klt.nn yannda gelimeye de
vam etti. Meter'i bir gen, bir de yal tanryla birlikte betimleyen bir
dizi kabaruna, Panayr Da'ndaki Hellenistik M(' . ..- Tapna'nn ha
la etkin bir klt merkezi olduunu gsteriyor. 22 M.S. 1 . yzyl sonla
r ile 2. yzyla ait iki Attis heykeli, Meter'in tanrsal yoldann As
ya'daki kltn bir paras haline geldiini belirtiyor.23
Bu dnem zarfnda onia'da yeni Meter tapnaklar kurulduuna
ilikin bir kant yok ama, M.S. 1. yzylda terk edilmi durumda olan
en az bir tane Meter kutsal alan var, bu da Meandros kysndaki Mag-
ROMAI .I MAGNA MATER, ROM A TANRIASI KK ASYA'DA 3 1 7
nesia'da Themistokles'in kurmu olduu Meter kutsal alan.24 onia'da

Meter kltyle ilgilenmeyi srdrmelerinin nedeninin, tanrann bl
ge yaamnda etkin bir rol oynamasndan ziyade, geleneklerin zorla
mas olduu izlenimini alyoruz. Daha gneydeki lasos yaknlarnda
bulunan bir yaztta, blge halknn balaryla Meter iin bir "ev" -ya
ni tapnak- yaptrld kaydedilmi olup, ba listesindeki ilk iki ad
dan biri Phrygial ad olan Attes, dieri de Paphlagonial ad olan Ti
berios 'tur. 25 Meter klt bu blgede, tanrann daha gl olduu
i blgelerden gelen gmenler tarafndan desteklenmi olabilir.
Meter klt Kk Asya'nn kuzeybatsnda daha iyi belgelenmi
tir. lion'da, yani Troia'da, tanrann birtakm terrakotta heykelcik
lerinin ortaya kmas kentte ona tapnldn gstermekle birlikte,
tanraya zel bir kutsal alan m ayrlm, yoksa Hellenistik dnemde
K\k Asya'nn birok kentinde olduu gibi sadece evlerdeki tapn
ma yerlerinde mi tapnlm, belli deildir.26 Meter'e da Da'nn
doruunda da tapnlm. Antik gelenee gre, Troia blgesine ad
n veren Dardanos'un olu daios orada tanra iin bir kutsal alan
kurmu.27 Plutarkhos'a gre, da'da Meler ve Zeus'a birlikte tapn
lyordu.28
Meler klt Pergamon 'da da gelime kaydetti . Attalos hanedan
krallar ile sradan yurttalarn belgeleri, Hellenistik ada tanrann
orada byk ilgi grdn kantlamt. Bu ilgi Roma ann ilk iki
yzylnda da srd ve Meter'in Pergamon'daki durumu, kltnn
kentin tarihncesi efsaneleriyle rld bir noktaya ulat. Perga
monlularn M.S. 2. yzylda, byk olaslkla Marcus Aurelius'un sal
tanat srasndaki bir veba salgnnda yardm istemek iin bavurduk
lar Klaros' taki Apollon bilicisinin szleri bunu doruluyor. Perga
mon yurttalarna, kentlerini hastalktan arndrmak iin Zeus, Diony
sos, Athena ve Asklepios onuruna drt ayin korosu kurmalar sylen
miti. Pergamon akropolisinin en yksek noktas Zeus'un doum ye
ri olduu iin, Zeus'u douran tanra olarak Meter de onurlandr
lacakt.29 Bu metinde ilk kez anlmasna karn, kukusuz bu yk o
zamanlar yeni deildi, hatta belki de kentin kurulu dneminde ge
litirilmiti. yk, burada Zeus'un annesi Rhea ile zdeletirilen Yu
nan Meter'i ile, dalarn anas olarak Pergamon'daki dan doruu
na yerletirilen Anadolu Ana Tanras'nn kltnn kaynatn yan
styor. Hibir zaman kentin en nemli tanrlarndan biri olmayan
Meter'in, byk tanrlarn kltlerinde, zellikle Zeus kltnde ne ka
dar etkili olduunu gsteren ilgin bir rnektir bu. 30
318
Pergamon'da Meter'in bireysel dzeyde ilgi grd, zel adak su

nularndan saptanmtr. Baz adak yaztlarnda tanraya Meter Ba
sileia, Krallarn Anas diye seslenilir. Bu, Attalos'larn Meter'i sahip
lenmesine ya da tanra ile Zeus klt arasndaki balara ynelik bir
ifade olabilir. Dierleri, Meter rahibesi olarak grev yapm kadnla
r onurlandran yaztlardr. Bir adak yaztnda, adayan kiinin kendi
ni mystes, yani Meter ayinlerine katlan bir kii olarak tanmlamas,
tanraya kara Yunanistan'daki kentlerde olduu gibi, Pergamon'da
da gizem ayinlerinde tapnldn gsteriyor.31
Mysia ve Bithynia blgelerinde Meter'le ilikili zengin bir ant gru
bu bulunmutur.32 Her iki blgede de nemli Meter kltleri vard.
Mysia, zellikle tanrann Kyzikos kenti ve civarnda ne kan ve fa
son ile Argonaut'larn seferinden kalma olduu sanlan kltn des
tekliyordu. M.. 1 . yzyl ile M .S. ilk iki yzyla tarihlenen bir dizi
adak kabartmas ve yazt, Kyzikos yresi sakinlerinin bireysel sunula
rn belgelemektedir.33 Bu kabartmalardan birinin atalarn Anas'na
-Mf1pi Ilmprou- adanm olmas, Meter'i kentin gemiiyle zdele
tirme isteini ortaya koyuyor.34 Kyzikos'ta bulunan ve Soterides adn
da biri tarafndan adanm olan M.. 46 ylndan kalma yaztl bir ka
bartmada (res. 76) , Meter kltnn bir hadm rahibiyle karlayo
ruz.35 Meter'den, Pompeius'un donanmasyla birlikte savam ve bir
deniz savanda korsanlara esir dm olan arkada Markos'a yar
dm etmesini dileyen Soterides, yaztta kendini Gallos olarak tantr,
kadns giysisi de bu durumu destekler. Bu belki de Anadolu'daki bir
adak yaztnda "Gallos" szcnn bilinen en eski kullanmdr ve
Kk Asya'daki hadm Meter rahipliini tantlayan pek az rnekten
biridir. Gallos'un varl, Gallos'larn geleneksel Anadolu'dan ok Ro
ma dnyasnda gz nnde olduunu yanstabilir. Kentin sikkeleri
zerindeki Attis betimleri, Kyzikos'ta Attis kltnn de bilindiini is
patlamaktadr.36
Meter klt M.S. ilk iki yzylda Kyzikos'ta etkili olmaya devam et
ti. Meter rahibi Sosigenes'in ayn zamanda mparatorluk kltn ida
re ettiini ve oyunlar iin deme yaptn reniyoruz. Bu onurlu
grev, ad bilinmeyen baka bir kiiye de verilmi olup, yaztlarn her
ikisi de Hadrianus dnemine aittir.37 Bu grevlerin gerektirdii n
koul yksek bir gelir dzeyi olduuna gre, Meter rahibi olarak hiz
met etmenin, varlkl kimselere itibar kazandran bir ayrcalk oldu
una hkmedebiliriz. Kyzikos'taki Meter kltnn nemini srdr
dn, Constantinus'un buradaki klt heykelini ok beenip Cons-
ROMALI M A G N A MATER, R o M A TANRIASI KOOK AsYA'DA
3 l9
res. 76. Kyzikos'tan,

Soterides tarafndan
adanan Meter adak
kabartmas. M.. l .
yzyl. Paris Louvre
Mzesi'nin izniyle.
tantinopolis'e getirttiini aktaran, Ge Antik a' dan kalma bir anek

dot da ortaya koyar. 38
Bithynia'daki tablo biraz farkldr. Yunan kent kurumlar Marmara
Denizi 'nin gneydousundaki bu dalk blgeye daha ge gelmi ol
duklar iin, Bithynia'daki Meter adaklarndan ounun krsal kesim
den kmas artc deil. Gen Plinius, Nikomedia'da bulunan ve
belli ki kentin nirengi noktalarndan biri olan bir Meter tapnan
anlatm.39 Plinius, vetustissima ( ok eski) diye tanmlad bu tapna
n kentteki dier nemli yaplardan epeyce alak olduunu belirtti
ine gre, ok eski olduu doru olabilir. Meter'in bundan baka kent
tapna bulunmaz. Bir Miletos kolonisi olan Kios kentinde Meter kl
tne ait hibir ant ortaya kmam, Apameia kentinde de yalnzca
Hellenistik malzeme ele gemitir. Meter, Klaudiu Polis' teki Roma
mparatorluk sikkelerinde grlr, ama orada hi Meter ada bu-
320
ANA TANIUA ' N I N l ztNOE
lunmamtr.40 Buna karn, baz krsal alanlarda birtakm kk adak

ve sunaklar bulunmutur. Bunlarn ou Meter' e deil, tanra Ang
distis' e -f: Avyicrn: ya da sadece tanraya -8E- adanm, tanra
szc genellikle Meter adyla birlikte kullanlan trde topografk
bir sfatla nitelenmitir.41 Kiilerin sz verdikleri bir ada -Euxf- yeri
ne getirmek amacyla Meter'e sunduklar kk sunak ve stel dizisi
nin sreklilii, onun hala bireysel gereksinimler iin bavurulan tan
ra olduunu gsterir; tanrayla ryada balant kurulduundan sz
eden metinler de bu noktay dorular.42 Btn bunlar Anadolu'nun
kuzeybatsndaki kent merkezlerinde Meter kltnn fazla ilgi gr
medii, ama krsal kesimdeki halkn yaamnda ok etkili olduu iz
lenimini veriyor.
Tanrann krsal kesimle balantsnn srdn Karia'da da g
ryoruz. Aphrodisias yaknndaki Apollonia Salbake kentinde bulu
nan bir yazt, Meter kltne katlan Parthenoi -Bakireler- iin bir ev
yapldn kaydeder.43 Evin inaat ve bakm iin yaplmas gereken
ler titizlikle aklanmtr: Bir grup erkek yapy ina edecek, atyla
rtecek, svayla kaplayacak ve boyayacakt. Antik yaznda ok nadir
rastlanan bu grup, Karia'nn bu dalk, sarp blgesini devriye gez
mekle grevli bir tr yerel polis gc olan opoquA.adcmvm;, dala
rn bekileridir. Polis efi -tapaquJ..a-, onun atl devriye grubu ve
bunlarn hizmetindeki kleler, binaya destek vermek iin hep birlik
te baa katlmlardr. Onurlandrlan tanra, Mlrp 0EwV opEia
EtTKoo 0Ea yani Tanrlarn ve Dalarn Anas, kulak veren tanra
dr. Yazt, Dalarn Anas 'nn gcnn ve krsal kesimdeki insanlar
zerindeki otoritesinin, yerel polis gcnn bile onu sayp yattrma
s gereken bir noktada olduunu gsteren etkili bir ifadedir.
Polisin katkda bulunduu bina da ilgintir. Bu bir Partheon, ya
ni bakireler evidir, ama burada Atina'da olduu gibi bakire bir tanr
a iin deil, kltn bakire rahibeleri iin yaplmtr. Bakire rahibe
lerin dinsel bir klte hizmet amacyla kullanlmas ok enderdir. Ba
kirelerin hizmet verdii dier rnekler, Kyzikos'taki Meter klt, Mag
nesia' daki Artemis klt ve Hermione'deki Demeter kltdr.44 Bun
larn hepsi tanra, Artemis'le Demeter de zellikle kadnlarla ilgili
tanralar olduuna gre, Meter'in hizmetkarlar iin bir Parthe
non'un kullanlmas, kadnlarn Ana Tanra'ya dknln gs
teren bir baka rnek olabilir. Bakireler Evi, Anadolu' da Hellenistik
dnemden kalan ve Meter kltnde cinsel safla nem verildiini
belirten kantlar da desteklemektedir.
'
ROMALI MAGNA MATER, ROMA TANRIASI KK ASYA'DA
32 1
Lydia, Phrygia ve Galatia'nn i blgelerindeki durum biraz farkl

dr. Arkaik dnemden beri Ana Tanra tapmnn nemli bir mer
kezi olan Lydia'da, Lydiallar Meter'le zel yaknlklarn bilinli ola
rak srdryorlard. Nmismatik kantlar, Meter'in Lydia'daki b
tn nemli kentlerin hemen hemen hepsinde sayg grdn gs
terir. 45 Sardes yaknndaki Gyges Gl 'ne yakn bir yerde Lydial
Ana'ya -M'tpi Au [ im]- adanm olan, M.. ve M.S. 1 . yzyllardan
kalma iki yazt,46 Sardes'de de M.S. ilk yzyllardan kalma Meter adak
betimleri bulunmutur.47 Bunlar tanray aslan ve tefiyle birlikte
tahtta oturur durumda gsteren standart Meter adaklarnn biimi
ni izlerler. zel bir farkllk tamasalar da, bu adaklar bize Meter kl
tnn kentin dinsel yaamnn sreklilik gsteren bir paras oldu
unu anlatrlar.
Roma anda tanr Attis'le ilgili ilk kantlar Lydia'daki klt uygu
lamalarnda buluruz. Sardes'teki Attis kltnn varl, M.S. 2. yzyl
ve sonrasna ait yon una betimler ve yaztlar yoluyla saptanmtr.48 Ay
rca, Hamaml'daki Lydia reninde, Attis'i sanki bir am aacnn al
tnda yatar durumda gsteren bir dizi Lydia kabartmas bulunmu
tur. M.S. 2. yzyl sonuna ya da 3. yzyla tarihlenen bu kabartmalar
da, Cybele ile Attis sylencesinin zel bir blm, Attis'in kendini ha
dm edii sonucunda l resmedilmitir.49 Masaln, Ovidius ve ba
ka yazarlar tarafndan ilenen yaznsal versiyonunu yakndan izleyen
ve sylencenin az saydaki grsel kaytlarndan biri olan bu sahne, Ro
ma sylence geleneinin Anadolu'daki etkisini yanstmakta olabilir.
Bu kabartmalarn nispeten ge tarihli oluu, 8. Blm'de ne sr
len fikri, yani sylencenin Greko-Romen yazn kaynaklarnda yaayan
eklinin ok eskiye dayanan geleneksel bir Anadolu masal olmad
n dorulamaktadr. Lydia'daki Attis kltnn kantlarna topluca ba
kldnda, Greko-Romen Ana Tanra tanmnn eski Lydia klt adet
lerini etkiledii grlyor.
Phrygia'da ise Ana Tanra Roma a boyunca yerel dinsel uygu
lamalarda etkili bir biimde varln srdrd. Bu dnemde
Phrygia'nn merkezindeki dalk blgede, eski Phryg da tapnakla
rnn bulunduu yerlerde nfus azalmt. Artk insanlarn gvenlik
iin dalarn tepesindeki yerlemelere, eski Phryg kalelerine snma
ya ihtiyac yoktu, dolaysyla bunlarn ou terk edilmiti. Bu eski
Phryg merkezlerinden birindeki bir kutsal alan, Midas Kenti'nin ak
ropolisi, M.S. 2. ve 3. yzyllarda ksa bir canlanma dnemi yaad.
Bir dizi yaztl yuvarlak kk sunak ve levha, burann kutsal alan ola-
322
rak kullanldn doruluyor. Angdistis'e adanm olan bu buluntu

lardan bazlarnda tanraya ayn zamanda Tanrlarn Anas ya da Ana
Tanra diye seslenilmitir.50 Bunlarn hepsi, bir adan yerine geti
rilmesi amacyla kiiler tarafndan adanm basit sunulardr. Meter'e
yaplan adak sunular, Midas Kenti'ne bakan yksek bir da olan Trk
men Baba dahil, blgedeki baka dalarn zirvelerinde de bulunmu
tur. 51 Dalarn Anas 'na anayurdunda sayg gsterildiini burada da
gryoruz.
Kotyaion (bugnk Ktahya) yaknndaki Aizanoi kutsal alannda
ok farkl tipte bir Meter tapna bulunmutur. Verimli bir rmak va
disinde yer alan bu buluntu alanna, M.. 3. yzyl banda yerleil
miti. 52 Blgenin politik denetimi Pergamon ile Bithynia arasnda el
deitirip dururken, bu yerleme geliip serpildi ve blgede nemli
bir ticaret merkezi haline geldi. Aizanoi'un baars, biraz da blgeye
hatr saylr bir zenginlik salayan, Zeus'a adanm byti.k bir kutsal
alann yaknnda yer almasndan ileri geliyordu. Bu kutsal alan dn
ml olarak ya Pergamonlu Attalos krallarnn ya da Prusal Bithy
nia krallarnn himayesi altndayd; grne baklrsa, Aizanoi ze
rindeki politik ekimelerin balca nedenlerinden biri, Zeus kutsal
alanna hakim olma arzusu olmutu.53 Kutsal alan M.S. 2. yzylda ilk
tapnana kavutu. 1 26 ve 157 yllar arasnda kentin yaknna ina
edilen bu tapnak, on dzeninde pseudo-clipteros planl bir yapyd
(res. 77) . 54 Tapnan, bugn hala manzaraya egemen olan etkileyi
ci kalntlar, bu yerlemenin neminin yreyle snrl kalmadn
aka gstermektedir. 55
Aizanoi'daki Zeus kutsal alannda Meter klt nemli bir rol oyna
mtr. Yerel sylence geleneine gre, Zeus, yakndaki Steunos ma
arasnda domu, oktan beri Rhea ile zdelemi olan Meter de
Zeus'un anas kabul edilmiti.56 Bu gelenek konusundaki ba kayna
mz olan Pausanias, Aizanoi' a yerleen ilk gmenlerin Arkadia'da
ki Azania'dan gelmi olduunu bildirir.57 Phrygia'daki kentin ad bir
Yunan soyuna balanarak aklanrken, Pausanias bir yandan da bl
gedeki Yunan yerlemecilerin kendi ana tanralar Rhea'y Phrygia'nm
yerel Ana Tanra's ile zdeletirrek yapt\<lar, bilinen trde bir
tanrlar birlemesini belgeliyor. Bunun sonucunda Aizanoi'daki Me
ter klt Steunos maarasna yerletirilmi, tanraya da orada Meter
Steuene adyla tap nlmtr.
Aizanoi'daki tapnaa yaklak 3 km. uzaklkta olan bu maara dik
katle aratrlmtr.58 Pausanias'a gre, tanrann maarann nn-
ROMA l .I M M ; N A M A T E R RoMA TAN .c,:As KOc,:OK AsvA'uA

,
323
res. 77. Zeus ve Meter tapna, Aizanoi. M.S. 2. yzyl. Fotoraflayan, yazar.
de duran klt heykeli oktan beri kaypt,59 ama bulunan adak sunu
lar maarann kutsal bir ilevi olduunu dorulamakta ve burann
M.. 1 . yzyldan M.S. 2. yzyl ortasna dek tapnak olarak kullanl
dn gstermektedir.60 anak mlek ve terrakotta heykelciklerden
oluan adaklar arasnda tanra aslan ve tefiyle gsteren betimler,
ayrca kucanda bir ocuk tutan tanra heykelcikleri vardr.
Maara tapnan geleneksel Phryg ve Yunan klt dzenlerinin il
gin bir karm olmas, Yunan yerlemecilerin kendilerini mevcut
dinsel dzene uydurduklarn gsterir. Maarann giriinde, kayaya
oyulmu kemerli birka ni vardr. Bunlar imdi botur, ama byk
olaslkla kk heykelcik ve kabartma trndeki adak sunularn yer
letirmek iin yaplmlard. Bu nilerin biimi Yunan kentleri Pho
kaia ve Ephesos'ta bulunan nilere ok benzemekle birlikte, doal ka
yalara adak nileri oymak, Phrygia'nn baka yerleriyle birlikte, yakn
daki Midas Kenti ve Fndk' taki Phryg yerlemelerinde de rastlanan
eski bir Phryg geleneidir.61 Maara az nn stndeki kayaya oyul
mu merdiven benzeri yap, byk olaslkla Matar'n Phrygia'daki
hemen her tapnanda bulunan trden bir merdiven sunaktr.62 Ma
arann stndeki tepenin yksek bir noktasnda olmas, bu tr Phyrg
.n4
ANA TANuc,;A'NN lztNDE
merdiven sunaklarnn tipik zelliidir. Bunlar, dalarn doruunda

ki evinde tanraya sunu yaplan yerler olmal. Midas Kenti'ndeki Ang
distis kutsal alannn buluntularndan da anlald gibi, bu merdi
ven sunaklar Hellenistik ve Roma alarnda da kullanlmtr.
Maarann stnde yer alan iki yuvarlak yap da ayn derecede il
gintir. Kaba ta bloklardan rlm yuvarlak ukurlardan oluan ve
biri dierinden biraz daha geni olan bu yaplar, maarann tavan
na alrlar. Buluntu alann kazan Rudolf Nauman, bunlardan b
yk olann taurobolium -boa kurban etme treni-, daha kk ola
nn da criobolium -ko kurban etme treni- iin tasarlanm yaplar
olduunu sylemitir,63 ama bu pek olas grnmyor. Naumann, bu
kuyularn Hristiyanlk savunucusu Prudentius'un anlatt biimde
ki bir taurobolium treni iin kullanld kansna varmtr. Bu an
latma gre, tren srasnda bir yeralt ukunmun zerine yerletiri
len tahta platformun zerine getirilen boa, mzrak saplanarak yava
yava ldrlr, bylece hayvann kan aada duran kiinin zerine
akar.64 Ancak bu tr bir taurobolium treninin Anadolu'da uygulan
dn ve Meter Steuene maarasnn terk edilmi halde olduu M.S.
4. yzyl ncesinde boa kurban etme treni yapldn gsteren hi
bir bulgu yoktur.65 Aizanoi'daki maarann zerindeki ukurlar, Phryg
kutsal alanlarnda sk sk rastlanan, ilerinde tanrann klt heykeli
nin durduu kayaya oyulmu nilerin ounlukla arkasnda, bazen de
yannda yer alan ukurlar hatrlatr. Yakndaki Midas Kenti, Fndk
ve Deliklita'ta, ayrca Khn Vadisi'nde bulunan Phryg da tapnak
larnda bunlara ok sk rastlanr.66 Eski Phryg buluntu alanlarndaki
ukurlar byk olaslkla tanraya sunulan adak eyalarn biriktir
mekte kullanlmlard. Aizonai 'daki zenle biimlendirilmi yuvar
lak ukurlar da zellikle tanrann ana tapnan ieren maarann
tam stnde yer aldna gre, bunlarn da benzer bir ilevi olmas
mmkn.
Meter Steuene 'nin maara tapna olduka erken bir tarihte kul
lanmdan kalkt. Bunun nedeni ilgisizlik deil, Meter kutsal alannn
M.S. 2. yzylda Zeus tapnana tanmasyd. Buradaki ortak tapm,
en nemli tanr ile gl yerel tanrann kltlerini birletirdi. 67 Ta
pnakta iki cella vard. Yer seviyesindeki ana cella Zeus tapmna ay
rlmt. Geleneksel bir Yunan tapnann plann izleyen ve douya
bakan bu yapya pronaos'tan giriliyordu. Meter Steuene'nin yeni ta
pna olan ikinci cella ise tonozlu bir yeralt odasndan oluuyor, bu
raya Zeus tapnann opisthodomos' undan merdivenle iniliyordu
I{( ) M A LI M A < ; N A MATER, ROMA TANRIASI KK ASYA'DA
325
res. 78. Zeus ve Meter tapna. Meter' i n yeralt tapna, Aizaoi. M.S. 2 . yzyl.
Fotoraflayan Joh Wagoer.
(res. 78) .68 Belli ki burada Steunos maarasndaki eski tapnak orta
m yaratlmak istenmi. zenli bir duvar iiliinin eseri olan bu to
nozlu yeralt odasnn ok iyi korunmu durumda olmas , Zeus tap
nann altndaki temel duvarlarna yerletirilen kk pencereler
den giren n da etkisiyle, zgn maara ortamn yaamamza ola
nak veriyor. ki kltn birlemesi, Zeus'la Meter'e adanm yaztl bir
adak levhasndan da kantlanmtr: 1i mi Mf)'tpt 0ecv L'trnrvn
'Ap'tEtffipo 1ovucriou Aiavfir iepeu K't tO"'tTJ ec 't<V iiffiv (Rahip
ve kurucu, Aizanoilu Dionysos olu Artemidoros [bunu] zel fonun
dan Zeus'a ve tanrlarn anas Meter Steuene'ye [adad] .69
Meter Steuene ve Zeus ortak klt, M.S. 2. ve 3. yzyllardan kalan
Aizanoi sikkelerinde de grlr. Bu sikkelerde, tahtta oturn Meter'in
kollar arasnda bebek Zeus vardr.70 ounlukla Kureta' lar da be
timlenmi, yeni doan tanrnn lklarn bastrmak iin kalkanlar
n birbirine vururken gsterilmilerdir. Bu betimlere sadece Aizanoi
sikkelerinde deil, Akmonia, Apameia, Laodikeia ve Tralles dahil ol
mak zere, Phrygia'daki dier kentlerin sikkelerinde de rastlanr. Ba-
]26
ANA TANRH,:A'NIN iZiNDE
z rneklerde, Penkalas rman kiiletiren yerel rmak tanrs da

kollarnda bir ocukla birlikte gsterilmitir. 71 Buradaki ama, artk
klasikleen Zeus'un douu yksn (geleneksel olarak Girit'te ge
er) Anadolu'daki Meter kltyle birletirmek, Kk Asya'daki Yu
nanllam kltleri ve Yunan ncesi dinsel uygulamalar kaynatr
mak gibi grimyor.72 M.S. 2. yzyln mimarisinde, yaztlarnda ve
sikkelerinde bu kaynamann gerekletii grlmekle birlikte, kay
nama sreci birka yzyl ncesinden balam olabilir. Steunos ma
arasnda bulunan ve Meter'i kucanda bir ocukla gsteren daha
eski tarihli terrakotta adaklar bu fikri uyandryor.
Bunlar, byk olaslkla tanrsal olunu kucaklayan Zeus'un Ana
s'n betimliyorlar.Aizanoi, Anadolulu Ana Tanra kltnn gc
n, uzun yaamn, Yunan ve Roma dnemlerinin deien politik ve
dinsel gereklerine kendini uydurma becerisini, M.S. 1 . yzyla ait
Meter tapnaklarnn hepsinden daha ok sergiler. Buras M.S. ilk iki
yzylda Meter'e bir maarada tapnma geleneinin glenmesine bi
le neden olmu olabilir. Meter' e maarann tanras olarak tanmla
yan baka adak yaztlarna sk sk rastlanmas bunu akla getiriyor. 73
Pessinus'ta, Ana Tanra kltnn Romallatrlmasna ilikin fark
l bir rnek gzlenir. Roma egemenliindeki Pessinus'ta, Meter ba
ka bir tanrnn kltyle birletirilmemi, bamsz bir tanra olarak
kalmtr. Romallar Meter'in Phrygia'daki en eski ve en nemli klt
yerinin Pessinus olduunu iddia etseler de, oradaki Meter kutsal ala
nnn ok nl olduunu dndrecek fazla bir kant bulunmad
gibi, bu yerleme, tad nemi byk lde Hellenistik dnemde
ki Pergamon desteine ve Pergamonlularn blgeyi kontrol eden ye
rel Galat kabileleriyle ba etme zorunluluuna borlu gibi grn
yor. Galatlarla srp giden bu sorunlu ilikileri devralan Romallar,
sonunda M.. 25'de blgeyi Galatia eyaleti olarak dzene soktular.74
Strabo, kendi zamannda (M.. 1 . yzyl sonlar) kentteki refah d
zeyinin dtn kaydediyor, ama M.S. ilk iki yzyl boyunca kent
nemli bir ticaret merkezi olarak ilemeyi srdrmtr.75
Pessinus'ta yaplan arkeolojik aratrmalarda Meter kutsal alan bu
gne dek gn na kanlamad.76 Bilinen en saygn kutsal alan im
paratorluk kltne aittir ve burada byk bir tapnak-tiyatro vardr.77
Meter klt hakkndaki bilgilerimizin ou klt treninden sz eden
bir grup yazt ieren epigrafk verilerden salanmtr. Bunlardan,
tanrann gizem ayinlerini yneten Attabokaoi diye bir grup olduu
nu reniyoruz.78 Bu grubu baka yerden tanmyoruz, ama grubun
ROMAl . I MAGNA MATER , RoMA TANRl<,:As K<,:OK AsvA'DA
327
unvan iinde Attas adnn kullanlmas, Attis adl bir tanryla deil,
byk olaslkla Pessinus rahipleriyle ilgili olduklarn ima ediyor.
Ayrca kltle ilikileri nedeniyle eitli kiileri ven bir dizi yazt var
dr. M.S. 1 . yzyla ait bir yaztta kiinin kendisinden "Atn i.epeu, ra
hip Attis olarak sz etmesi, Attis adnn bir rahip unvan olarak kald
n gsterir.79 M.S. 2. yzyldan kalan bir ift yazt ise, bu dnemde
Pessinus rahipliinin toplumda onurlu bir etiket ve ncelikle varlk
l ailelere tannan bir ayrcalk olduunu ortaya koyuyor. Tiberios Kla
udios Heras adl bir kiinin topluluun dinsel yaamnda etkin oldu
unu reniyoruz. Bu kii dokuz kez Meter'in barahibi archiereus
olmu, alt dnem mparatorluk klt rahibi, bir dnem de toplulu
un -koinon- yksek rahibi olarak hizmet vermi. Romallam bir Ga
lat ad tamas, Roma yurtta olan yerel Galat hiyerarisine mensup
bir kii olduunu gsteriyor, ayrca Meter'in barahibi olarak Attis un
vann tayor ve bu onuru yine sekin bir Galat ad tayan olu Ti
berios Klaudios Deiotaros'la paylayor. 80 Bu da aka gsteriyor ki,
Pessinus' taki Meter rahiplerinin hepsi hayatlarn tanrann hizme
tine adayan hadmlar deildi . Bu iki adam vmek iin kullanlan sz
ler olduka sradandr ve Meter barahibi Attis olmann yerel yurtta
lar iin olaanst bir basamak olmad izlenimini verirler. Tam ter
sine, Meter rahibi olarak grev yapmann Pessinus toplumunun ileri
gelen yelerinin elde etmeye alt tek ya da en sekin onur dere
cesi deil, sadece toplumdaki birok onur derecesinden biri oldu
u. 8 1 T. Klaudios Heras ayn zamanda yakndaki Midaion'da yer alan,
tanrann kent sikkeleri zerindeki betimleri yoluyla rendiimiz
bir baka Meter kutsal alannda da Meter rahiplii yapm . 82
Bugnk Afyon yaknlarndaki baka bir Phryg yerlemesi olan Do
kimeion' da yine kent sikkeleri stnde, ayrca adak yazt grevi ya
pan kk sunaklarda tanraya ilikin zengin kantlar saptanmtr.
Tanra burada yerel adyla, yani Angdistis olarak tannr.83 Dokime
ion, mermer ocaklaryla, zellikle krmz damarl beyaz mermeriyle
nlyd. Roma efsanesi, bunun Attis'in kannn talara akmasndan
kaynaklandn kaydeder,84 bu da, Attis'in lmyle ilgili Greko-Ro
men sylence emberinin yerel Anadolu geleneini etkilediinin bir
baka gstergesidir.
zetle, Meter klt M.S. ilk yzyllarda Anadolu'daki geliimini sr
drd. Neredeyse her topluluun kendine ait bir Meter tapna var
d. Oralarda tanraya kiilerin, onlarn ailelerinin ve dostlarnn ko
ruyucusu olarak, yresel adyla tapnlyordu. Tanra blgedeki kent
-
.1 28
merkezlerinde de varln srdrd, ama asl meskeni hala dalar ve

kr tapnaklaryd. Tanrann kltnn en nemli klt olduu sap
tanm blge ok azdr. Bir Meter kutsal alannn ender olarak ne
kmasnn nedeni, ounlukla gemiteki itibarl bir konyucuyla (Ai
zanoi, Pessinus) ya da Zeus klt rneinde olduu gibi, saygn bir
kltle (Pergamon, Aizanoi) balantsyd. Midas Kenti ve Bithynia'da
ki basit da tapnaklar, byk olaslkla byle bir koruyucudan yok
sun kalan Meter tapnaklar olup, yre halknn dertlerine are ara
mak ya da gnahlarn balatmak iin dua etmeye geldii gsteri
siz mekanlardr.
329
Sonsz
Phrygial Ana Tanra, M.S. 2. yzyldan sonra silinip gitmedi. Tam
tersine, Ana Tanra klt Britanya'dan Afganistan'a kadar, eski Ak
deniz uygarlnn eritii dnyaya boylu boyunca yayld. Ge Antik
a' da mparatorluun politik ve dinsel yaamnda nemli bir rol oy
nayan Romal bir Magna Mater'le karlatmza gre, tanra Ak
deniz blgesinin merkezinden de silinmedi. Ana Tanra kltnn
Ge Antik a'daki gc, gizemciliin yeniden canlanmas ve Attis'in
bamsz bir tanr olarak nem kazanmas, ayrca incelenmeye deer
konulardr.
Benim anlatm tanrann yksnn tam ortasnda bittii iin, Ana
Tanra'nn eski Akdeniz yaamndaki anlamn zetleyen kapsaml
bir deerlendirme yapmak uygun olmaz. Amacm, tara kkenli Ana
Tanra'nn Akdeniz dnyasnn her yannda taraftarlar olan bir tan
raya nasl dntn anlatmakt. Bu giriimin kilit noktas, Phrygi
al Ana Tanra'y zel klan eyin ne olduunun belirlenmesidir.
Phrygial Ana Tanra nce bize Anadolu'nun krsal manzarasnn bir
rn olarak grnr ve onu farkl klan nitelikler, dalarla ilettii
g ve huu duygusu, bo alanlarla yaplanm insan topluluklar ara
sndaki snrlarn stnde olma gc, evrensel insan yaantsnn bir
blmn yanstr. Bu niteliklerin tm tanrayla birlikte Yunan ve
Roma dnyalarna aktarlmam olmakla birlikte, kltn yerel snr
larn tesine tayan bir dayankll olduu kukusuz.
Ana Tanra'nn gc belli koullar altnda blgesel ve politik ama
lar iin kullanld. Phrygia devletinin iktidar yapsnn bir paras olan
tanra, Romallarn kendilerini zafere yazgl insanlar olarak tanm
lamalarna katkda bulundu. Fakat, tanra politik ya da etnik tanm
larn dar snrlarn aarak, eski Akdeniz dnyasndaki birok halkn
insani gereksinimlerine seslendi. Bu gereksinimlerin neler olduu hak
knda ancak dolayl yoldan ipucu edinebildik. Ana Tanra gizemleri
ne giren birinin zihnini okumamza olanak verecek gnce benzeri an
tik bir belge ya da aklayc bir metin yok. Bununla birlikte, Ana Tan
ra'nn gcne gerekten duyarllk gsterildiini aka grebiliyo
ruz. Bylelikle, kronolojik anlaty Akdeniz'de Antik a'n sonuna
dek gtrmesek de, blgeyle snrl bir kltrn ve eski Akdeniz dn
yasnn g politikalarnda nadiren barol oynam bir halkn rn
olan bu tanrann, kendine ait olmayan halklar ve blgeler zerinde
nasl byle gl bir etki yarattn gstermi olduumu umuyorum.
330
ANA TANrn,:A'NN lzlNDE
Ana Tanra klt hakkndaki bir alma, Akdeniz'in Antik a'da

ki tophmsal dnyasn incelemek iin bir baka ara salamas a
sndan da yararldr. Akdeniz' in farkl gmplar olan eski Anadolu halk
lar, Yunanllar ve Romallar arasnda Ana Tanra'nn ald farkl
tepkiler, Akdeniz toplumundaki birok nemli deiikliin aydnlan
masna yardmc olduu gibi, orada yaayan insanlardan ounun ya
amn biimlendiren sabit deerleri de gsterir. stelik Ana Tanr
a klt, hem nemli kiilerin hem sradan insanlarn, hem nemli
kent merkezlerinin hem tara toplumlarnn seslerini duymamza ola
nak verir. Bu sesler, Ana Tanra tapmnn deien ve sabit kalan yn
lerini bize iletirken, insanlarn yaamlarn biimlendiren en nemli
glerden birinin dinsel adetler olduunu da etkili bir biimde ha
trlatyorlar.
.B l
Dipnotlar
Sunu
2
3
4
5
6
7
8
9
Brixhe and Lejeune 1 984:no B-o ve W-o4, kubileya; Maar'n Phrygia dilinde kay
dedilmi dier tek sfat areyastiu'dir ( ibid. : no W-oa.) Kubileya genel olarak "da"
anlamna gelebilir ya da belirli bir dan ad olabilir. Tanrann ad konusunda
bir inceleme iin bkz .. Brixle 1979:40-45 ve aadaki 4.blm.
Haspels 1971: 199-200.
Brixhe 1 979: 43.
Bunlarn en kapsamllar Showerman 190 1 , Graillot 1912, Cumont 1929 ve Ver
maseren 1977.
Magna Mater Cybele'nin ge Roma'ya ait metin ve belgelerdeki rolnden sz edi
yorum, nk erken Hristiyan yazarlardan birka Cybele ve Attis efsaneleri iin
bize en iyi kaynaklar, Ana Tanra ile ilgili en kapsaml ve en iyi dorulanm sy
lence emberini salar; bu konu 8.blmde geni lde irdelenmitir. Ge Ro
ma mparatorluu 'ndaki Ana Tanra konusuna daha sonraki bir almada dn
meyi mit ediyorum.
E. Simon 1966: 75-76; 1987: 1 64-66.
Aeeis 6. 784-88.
Iulianus, Oration 5.159.
Augustinus, Cit. Dei 4.10, 7. 1 6, 7.24.
1 . Phrygial Ana Tanra Hakkndaki Bir Aratrmaya Giri

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
Bachofen 1967: 97. Burada Bachofen'den yaplan tm alntlar bu kaynaktandr.

lbid.: 97, 98.
lbid. : 1 09-10.
Bachofen'n antik Yunan ve Latin kapaklarn kullan hakkndaki bir eletiri
iin, bkz .. Penbroke 1967.
Bachofen 1967: 121-56.
Pernbroke 1967: 1 .
Pernbroke 1965.
Ransay 1888: 380. Meuin doru okunuu "Matar Kubileya"dr; bkz. Brixhe and
Lejeune 1984: 46, no. W-04.
Rarnsay 1888: 367.
Rarnsay 1895: 94.
Rarnsay 1899: 40.
Rarnsay 1888: 367-08.
Rarnsay 1895: 94.
Ramsay 1895: 94.
Showerman 1 90 1 : 230-32.
Graillot 1 9 1 2: 5, 365.
Cumont 1929: 45.
Gusrnani 1 97 1 : 308. Ayrca, Laroche'un yorumlarna da dikkat edin: Laroche
3 32
ANA TANRIA'NIN lzlNDE
1960: 1 26.
19 Graves 1 948: 529, passim.
20 zellikle, bkz. Stone 1976 ve bu ideolojinin gl bir savunucusu olan Gimbutas
1982, 1989.
2 1 Bu tr karmlara rnek olarak bk.z. Renaud 1929; James 1959; Venneule 1964:
21-22; Patai 1967: 15; Hawkes 1968; Gimbutas 1982: zellikle 236-38; Lemer 1986:
3940; ve Gimbutas 1989. Bu incelemelerdeki tek ortak nokta, yaklamlarnn me
todolojik bakmdan kusurlu olmasdr. Prehistorik heykelcikler genellikle tarih
leri, arkeolojik evreleri, ilevleri, hatta grnleri hesaba kaulmakszn geliig
zel gruplandrlmlardr. stelik, Paleolitik, yani avclk-toplayclk ana ait bu
luntu yerlerinden gelen heykelciklerle, Neolitik, yani tarma gei ana ait bu
luntu yerlerinden gelen heykelcikler, bu iki topluluk tipinin sosyal ve ekonomik
yaplarndaki farkllklar gz nne alnmakszn, ounlukla birlikte ele alnm
lardr. Akdeniz'in prehistorik buluntu yerlerinden gelen malzeme, ou kez orta
Avrupa ve Kuzey Amerika' dan gelen heykelciklerle birlikte gruplandnlm ve fark
l kltrel koullar dikkate alnmakszn, ayn prensiplere gre analiz edilmitir.
Bu fikirlerdeki belirsizliklere ilikin doru eletiriler iin bkz. Ucko 1962: 38-40,
Ucko 1968: 409-19, Ehrenberg 1989: 66-76, Talalay 1994: 167-73.
22 Ucko 1962; Rice 1981: 402-1 2. Bu sorunun Anadolu 'ya ait malzemede incelenme
si iin, ayrca bkz. 2. Blm ve orada anlan kaynaklar, zellikle de Hamilton 1996:
225-26.
23 Talalay 1994.
24 Ucko 1962 ve 1968, zellikle 409-19; Voigt 1983: 1 86-93; Talalay 1987, 199 1 ve
1994.
25 Frankfort 1958: 1 73-74. Tanra sis'de kiiletirilen tanrsal Ana kavram Roma
klt geleneklerinden kuwetle etkilenen olduka ge bir olguydu.
26 James 1959, zellikle s. 1346.
27 Gimbutas 1982: 1 52, 195-200. Gimbutas 1989: 3 1 6-17 passim.
28 Vennaseren 1 977.
29 lbid.: 9, 13. Bu izgideki sav izleyenler arasnda Hawkes da vardr. Hawkes 1968:
25. u da kukusuz bir gerek ki, Neolitik bereket tanras denilen tanra kavra
m yaygn ekilde eletirilmitir, rnein Ucko 1962 ve 1968; Burkert 1985: 1 1-12;
Talalay 1991 , 1994.
30 Jung 1954.
31 lbid.: 19.
32 E. Neumann 1963.
33 lbid.: 4344, 276-77. Benzer bir sav Patai'de de var. Patai 1 967: 1 6-17. 1985 tarihli
almasnda Wehr bu savlara ilikir deerli bir eletiri sunmutur.
34 Dorusunu sylemek gerekirse, yapsalc bir bak as olmamasna karn, bu yaklam iin deimez bavuru kayna Frazer 1906.
35 Burkert 1983a: 80-82.
36 Burkert 1979a: 1 04-5.
37 Ehrenberg 1989: 65.
38 Hadm tanr Attis'in kkeni zerine, bkz. Roller 1994. Cybele ve Attis efsanesi ile
hadm etme ayininin anlam 8. Blmde kapsaml olarak incelenecektir.
39 Bachofen 1967: 9 1 .
DiPNOTLAR
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
333
Renaud 1929: 507-12. E. Neumann 1963: 1 79-208.

E. Neumann 1963: 3.
Burkert 1983a: 82.
Verrnaseren 1 977: 1 1 .
Bachofen 1967: 99-100.
Cumont 1929: 45.
lbid. : 47.
Graillot 1912: 2 1 .
Said 1979: 1 67-97, 309-21 . Kabbani 1986.
rnein, Bmer'in yorumlarna dikka t edin: Bmer 1 963: 866-901 ve Bmer 1964.
Dier rnekler aadadr.
Kem 1935: il, 232. Versnel 1990: 107-8. Benzer bir yorum iin Ferguson 1944: 1 1 O.
Bunun en gzel rnei, Plutarkhos'un M.. 4 15'deki Sicilya seferi arifesinde Ati
na'daki Herme heykellerinin tahrip edilii balamnda sz ettii (Plutarkhos, Ni
kias 1 3, 2) hadm eune olaynn bilim adamlarnca ele aln biimidir. Birok bi
lim adam, rnein Foucart 1 873: 64-QS; Graillot 1912: 22-23; Burkert 1 979a: l04;
Garland 1987: 130-3 1 ; Versnel 1990: 107-8 ve Shear 1995:175, Plutarkhos'un an
latmnnda herhangi bir dinsel treye ilikin hibir anurma bulunmamas ger
eine ve sadece akli dengesi bozuk birinin eylemi anlatlm olmasna karn, bu
nun, dinsel hadm eune tresinin M.. 5. yzyl sonlarnda Atina'da uyguland
n ispatladn ileri srmlerdir.
rnek aklamalar olarak bkz .. Thomas 1984 ve Gruen 1990: 5.
Halikarnassoslu Dionysios 2. 19. Bu ikilik hakkndaki bir irdeleme iin, zellikle
Vergilius'un Aeeis'i ile ilgili olarak, bkz. Wiseman 1984. Bu konuya 4. Blmde
etraflca eilinecektir.
Thomas 1984.
lbid. : 1 504, 1 506-7.
lbid. : 1 504.
Cumont 1929: 50.
Bu olay Diodoros 36. 13.1-3 ve Plutarkhos, Marius 17-18'de anlatlmur.
Graillot 1912: 97-98. Graillot bunu, Battakes'in orada bulunuuna en ok kar
kann pleblerin temsilcisi A. Pompeius olduunu belirten Plutarkhos'a ramen
iddia eder. "Levanten tccarlar" Ana'nn taraftarlar arasnda ounlukta olan
aa tabakadan tipler olarak anmakla, Cumont'la Graillot'nun her ikisinin de d
nemlerinin iddetli Yahudi dmanln yansttklarndan kuwetle kukulanyo
rum.
Graillot 1912: 98. Bu tarumada, klte tapanlarn eritii kiisel mutluluk ve kur
tuluu vurgulayan Toutain'in dncesi daha lmldr. Toutain 1 9 1 1 : 1 1 1-19.
Ferguson 1944: 1 1 0.
1 . Blm: Anadolu'da Ana Tanra 1

1
2
Ovidius, Fasti 4.249-52; Apuleius 1 1 .4.

lk olarak 1961 ve 1965 yllan arasnda kazlan atalhyk, halen yeni batan ara
trlmaktadr, bu nedenle oradaki malzemenin yorumlanmasyla ilgili olarak bu-
334
rada yaplan tm neriler geici saylmaldr. Yeni kazlarn ilk sezonuna ait so
nular Hodder'n 1996 tarihli yaynnda sunulmutur.
lk kaznn raporlar iin
bkz. Mellaart 1962, 1 963a, 1964, 1966, 1967. Bat atalhyk civarndaki Kalkoli
tik bir yerleme olan hyk hakknda Mellaart'n 1 965 tarihli yaptnda bir rapor
yaynlanmur. Todd'un 1 976 tarihli yapt ilk kazya ve bu kaznn buluntularna
ilikin yararl bir zet vermekte, yorumlama konusundaki eitli sorunlar irdele
mektedir. atalhyk klt malzemesi hakkndaki daha yakn tarihli bir kitap, Mel
Iaart, Hirsch ve Balpnar 1989, metin olarak 1. Blmde irdelemi olduumuz ebe
di bereket tanras Byk Ana eklindeki ayn klielere dayanmakta ise de, atal
hyk' teki resimlerden gzel rnekler iermektedir. Bu kitap hakkndaki kart
fikirleri gzden geirmek iin bkz. Mallett l 992-93.
3
Ahali yerleim yerini tamamen terk etmemi, hyn baka bir blgesine tan
Terk etme ncesinde genellikle kastl bir yakma eylemi olmu gibi grnmekte
Ibid.: 363.
m .olabilir; bkz. Hodder 1996: 360-6 1 .

dir; bkz. ibid. : 365.
6
Harf /rakam iaretleri, odalarn kazdaki numaralandrlma metoduna ilikindir.

Her rnekteki ilk iaret olan harf kaz blgesini, ikinci iaret olan Roma rakam
kaz katn, nc iaret olan Arap rakam da odalar belirtir. Bkz. Todd 1976:23.
atalhyk heykelciklerinin kapsam ve balam zerine deerli gzlemler iin,

bkz. Hamilton 1996. Heykelcikler hakkndaki dncelerini benimle paylat
iin Naomi Hamilton' a minnettarm.
Reimler iin bkz. Mellaart l 963b ve Mellaart 1 964: 73-8 1 .
Bkz., zellikle Mellaart l 963b. Ana Tanra hipotezini destekleyenler arasnda bu-
10
Todd 1976: 1 20.
11
Hamilton 1996: 226.
lunanlar: Vermaseren 1 977, Burken 1979a: 120, Robertson 1996: 303.
12
Ibid.: 227.
13
Todd 1976: 1 20
14
Hamilton 1996: 226.
15
Mellaart 1975: 106.
16
Mellaart Haclar'daki almasnn ilk kaz raporlarn 1958-61 arasnda
Anadolu
Aratmalan'nda yaynlamt. Son rapor ise Mellaart 1970 basksdr.

17
Haclar'da boyal sva rnei vard, ama figratif desenli deildi. Mellaart ( 1970:
20) , olduka akla uygun biimde, dokumalarn duvara aslm olabileceini var
sayd. Ayrca, Haclar anak mleinin zerinde bulunan zengin geometik be
zemeler, dokumalarda kullanlan tipteki bezeme rneklerini andrr.
18
19
Bunlar ibid. 1 66-85'de bir grup olarak irdelenmitir.

ocuklu kadnlar, ibid. : No 5 1 9, 575, 573, res. 2 1 8-20. Sevien kadm, ibid.: o 528,
tablo
VI ve res.
227.
20
lbid.: No 525, res. 201.
21
Ibid.: No 486, 507, 5 1 3 , 5 14, 5 1 5, 5 2 2 , 534, 569, 576.
22
Ibid.: No 529, 53 1 , 570, ve levha V.23.
23
Ibid.: No 5 1 8 , 523, res. 228-29.
24
lbid. : No 539, 577, 5 1 8 , res. 1 96-97, 228.
25
Ibid.: 1 7 1 -74.
DiPNOTLAR 335
26 Yunanistan' da, Peloponnesos' daki heykelcik gruplar iin kabul edilen bir dizi etkinlik ve ilevi dikkate aln (Talalay 1993: 37-44).
27 Mellaart l 963b, 1 970: 1 7 1 .
28 Ucko 1962; Voigt 1983: 1 87-93; Talalay 1 991, 1993.
29 Hodder 1996: 3-4, Orta Anadolu'nun Neolitik a ierisinde atalhyk'n yeri
zerine yorumlar.
3. Tun ve Erken Demir alar
3
4
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Phrygial gmenlerle eski Hitit yerlemeleri arasndaki iliki karmak bir konu
dur ve bunun aydnlanmas iin daha ok almak gerekecektir, ama Gordion'da
Hitit mparatorluunun knden sonra bir terk ediline dnemi yaanmam
gibi gzkmektedir; bkz. . Sams and Voigt 1 990; Voigt 1994: 276-78.
Muscarella 1974. No 125, Arinna'nn Gne Tanras. una dikkat etmeliyiz ki,
Phrygial Ana Tanra'nn kucanda ya da kollarnda hibir zaman ocuk yoktur,
yleyse bu belimin Phrygial tanrann ncl olmas mmkn deildir.
Mellink 1 99 1 : 1 30.
N. zg 1965: 63 (Asur Kolonileri dnemi mhrleri zerinde bir dan tepe
sinde duran Hava Tanrs) . Bittel l 976a: res. 248 (Da tanrs tek bana) ; res. 239
(Hava Tanrs'n tayan da tanrs) .
Asur Kolonileri dnemi mhrleri, N. zg 1965: No 65, 66, 69; Eski H itit rito
nu, oturan bir figr ile bir geyiin srtnda duran figr yrtc kuu tutmaktalar,
Bitte! 1976b: Levha 3-5, Muscarella 1974: No 1 23. Tanrsal varla Bitte! erkek,
Muscarella kadn demektedir, ama ben Bittel'in tanrsal varln konik klahm
erkee zg bir atrib olarak yorumlamasn daha inandrc buluyorum.
Yeniky'de bulunan bir kabartma, Bitte! 1976a: res. 247, Akurgal 1961: 47b; Bo
azky'den kan damga mhrler, Gterbock 1940: No 64, Beran 1967: No 1 6 1 ;
damga mhr, Oxford'da, Akurgal 1 96 1 : Levha 52.
T. zg 1971 : 9-1 1 , res. 7, levha 1 1-12. Hitit av tanrs ve onun Phrygia kltyle
ilgisi konuswdaki bir inceleme iin bkz. Mellink 1983: 351-52.
Gterbock 1942: 77, no 220; Beran 1967: 30, no 135.
Bkz. Deighton 1982: 1-39 passim.
Bitte! 1 976a: res. 257 (Eflatunpnar) ; Neve 1970: 1 57-59, res. 15-17 ve Macqueen
1986: 1 2 1 , res. 1 06-7 ( Boazky' de pnar kenarndaki tapnak) .
Phrygial Matar'n Gordion kaynakl en byk kabartmas ( 4. Blmde anlatlm
tr; bkz. Mellink 1 983: Levha 70) Sakarya Irma kysnda bulunmutur. ; Ankara
yaknlarnda bir kaynak olan Faharad eme'de kayaya oyulmu Phrygia idolleri
vardr.
Ussishkin 1 975; Deighton 1982: 23-25.
Malta, Deliklita ve Fndk'taki arkasna oyuk alm Phrygia kaya ant rnekle
ri 4. Blmde incelenecektir.
Ge Hitit ve Phrygia ilikileri zerine, bkz. Mellink 1979; Hawkins 1982; Mellink
1983: 358-59.
Ankara (Akurgal 1962: Levha 137) ve Gordion'dan (Sams 1989 ) , her ikisi de Ge
Hitit etkisini aka gsteren kabartmal ortostat bloklar dikkate aln. Gordion 'da
ki byk tmlsten kan tun kazanlar byk bir olaslkla Ge H ititlerden it-
336
hal edilmi mallard (DeVries, 198 1 , Young et. al.: 109-IO.)

1 6 Daha erken tarihli bibliyografya ile bu soruna ilikin iyi bir inceleme iin bkz. Brix
he 1979.
17 lk kez Albright'n ortaya att bu fikri (Albright 1 929) , daha sonraki gelimele
ri etkileyen bir denemesinde Emmanuel Laroche aynnul olarak ele almtr (La
roche 1960) . Laroche'un, Kubaba'nn Phrygial tanrann ncl olduu eklin
deki yargs, Bittel ( 1963: 17), Dupont-Sommer ve Robert ( 1964: 7-8), F. Naumann
( 1 983: 1 8 ) , Hanfmann ( 1 983: 224-25) Mellink ( 1 983: 358-59) ve Burkert ( 1985:
1 77) dahil, bu konuya ynelmi olan bilim adamlarnn ounluu tarafndan yay
gn biimde kabul grmtr. ki tanrann zdelii hakkndaki kukular ise
Akurgal ( 1 949: 1 1 1 ) , Brixhe ( 1979: 40) . Graf ( 1984) ve ahsm tarafndan (Roller
1994b) ifade edilmitir.
1 8 Tun a'ndaki Kubaba hakknda, bkz. Gterbock 1954: 1 10; Laroche 1960: 1 1519 ve res. 1 . Kubaba'y kantlayan Tun a buluntu yerleri Kltepe, Boazky,
Kargam, Ugarit ve Comanna'y ierir.
19 Kargam kazlan iin, bkz. Carchimish 1-III. Kargam'ta Kubaba hakkndaki ka
ntlar Hawkins tarafndan toplanmur (Hawkins 198la) ; Kubaba'dan sz eden
Kargam yaztlarn Hawkins yeniden yaynlamtr (Hawkins 1981 b).
20 Kargam'n kraliesi Kubaba hakknda, bkz. Hawkins 1972: 98-105; 198lb: 147.
21 Laroche 1960: 1 20-22 ve res. 2, Kubaba kltnn yayl; buluntu yerleri ve me
tinlerin kapsaml bir listesi iin bkz. Hawkins 198 l a.
22 Dupont-Sommer and Robert 1964: 7-15.
23 Herodotos 5. 102. Lydia yazs iin, bkz. Gusmani 1975: 28 no A il 5. Sardes'teki
Kybebe klt iin bkz. Hanfmann 1 983: 223-25; Rein 1993.
24 Laroche' un Kubaba/Kybele akrabal hakkndaki denemesini 1 958 de, Anka
ra/Bahelievler (1959'da Temizer yaynlad) , Gordion ( 1957-58'de kefedildi; bkz.
Mellink 1983: 349 ) , Boazky ( 1 958'de kefedildi, 1963'de Bittel yaynlad), An
kara/Etlik (1983'de ilk F. Naumann yaynlad) kabarunalan dahil, Phrygial Ana
Tanna'y betimleyen pek ok nemli antn kefinden ve yaynlanndan nce,
ayrca Emilie Haspels'n 1971 'de Phrygia'nn dalk blgelerindeki antlar ze
rinde yazd temel eserden ok nce yazd unutulmamaldr.
25 Laroche 1960: 1 13. Laroche, iki szcn Kk Asya' da ayn adn farkl lehe
lerdeki sylenii olduunu dnyordu.
26 Brixhe and Lejeune 1 984: No M-oc, M-od 1, M-od il, M-oe, W-oa, W-ob, W003, W-o4, W-06 ve B-o.
27 Matar Kubileya/Kubeleya iin, bkz. Brixhe and Lejeune 1 984: No W-o4, B-o.
28 Suda ve Et. mag. s.v. kubelm. Brixhe 1979: 43-45'te bunun bugnk Dinar yresin
deki bir dan ad olduu ileri srlmse de, bu sfatn grld iki Eski Phryg
yazunn hibirisinin Dinar blgesinin yaknnda olmad unutulmamaldr. Phrygi
al Ana Tanra'nn ad 4. Blmde ayrnul olarak araurlacaktr.
29 Graf 1984: 1 19.
30 Dupont-Sommer and Robert 1964: 88-89.
3 1 Kubaba betimlerini bir grup halinde inceleyenler: Akurgal 1949: 1 07- 1 1 ; Bitte!
198 1 : 261-04 ve Ge Hitit sanaunda Kubaba'nn on betimini listeleyen F. Naumann
1983: 17-38, 291-93. Kabarunal Uzun Duvar'daki Kargam kabartmalarnn Kar
gam'n en eski krallarnn saltanat dnemlerini tarihledii bilinmektedir; M..
DiPNOTLAR
337
yaklak 900. (Mallowan 1972: 82; Hawkins 1982: 439-4 1 ) .

3 2 Malatya, Orthmann 1 97 1 : Levha 42f; F . Naumann 1 983: Levha 1 , 2. Ancuzky,
Orthmann 1971 : Levha 5g. Kargam kabartmalar, Orthmann 1971: Levha 29fve
34f; F. Naumann 1983: Levha 1,3 ve 292, no 4.
33 Ka.rgam kabartmas, Orthmann 1 97 1 : Levha 34e; F. Naumann 1983: Levha 3, 3.
Mahrada kabartmas, Orthmann 1971: Levha 38g.
34 Kargam kabartmalar, Orthmann 1 97 1 : Levha 23e, F. Naumann 1983: Levha 2,
1 ve 2, 2; Orthmann 197 1 : Levha 23b, F. Naumann 1983: Levha 2, 3. Zincirli ka
bartmas, Orthmann 197 1 : Levha 58e, F. Naumann 1983: Levha 3, 1 . Birecik ka
bartmas, Orthmann 197 1 : Levha 5c, F. Naumann 1983: Levha 3, 2.
35 Ka.barunal Uzun Duvar' da Kubaba'ya yaklarken betimlenen kadnlan dikkate
aln, Carchemish il ( 192 1 ) : Levha 1 9-22. Hawkins 1972: res. 4.
36 Bkz. Mellink 1 983: 354 ve F. Ik 1989, Ge Hitit ve Phryg heykeluralk tarzlarna
ilikin genel bir karlaunna. Phryg antlar hakknda burada yaplmas art olan
bu incelemeden sonra, 4. Blmde Matar'n Phrygia'ya zg betimlerine ilikin
daha ayrntl tanm ve analizler gelecektir.
37 Gordion kabartmas, Mellink 1983: Levha 70; F. Naumann 1983: Levha 5, 2. An
kara-Etlik kabartmas, F. Naumann 1983: Levha 5, 4. Phrygial Ana Tanra, nere
deyse her zaman rtsnn bir kenar kemerinin sol tarafma sokulnu olarak gs
terildiinden, sz geen rt izgisi Phryg kabartmalarnda sadece figrn sa
tarafnda grnr.
38 Orthmann 197 1 : Levha 23b; F. Naumann 1983: No 6, levha 2, 3. Zincirli kabart
masnda da benzer bir balk grlr, Orthmann 1 97 1 : Levha 58e; F. Naumann
1983: Levha 3, 1 .
3 9 F . Naumann 1983: N o 24, levha 7 . 2. F . lk'n yorumlarn da dikkate aln: F . Ik
1989: 67.
40 Akurgal 1949: 107-8; Laroche 1960a: 1 23; F. Naumann 1983: 27-36.
41 Akurgal 1949: 109; Laroche l 960a: 1 23.
42 Nar, iki tanrann ortak bir atribs olabilir; Boazky kabartmasnda (Bittel
1963: 9 ) , tanra sol elinde yuvarlak bir cisim tutmakta, Gordion'da bulunan min
yatr kabartmada Phryg tanras da elinde yuvarlak bir cisimle grlmektedir
(Gterbock 1 974, Roller 1 988a: 45, res. 3). Bununla birlikte her iki rnekteki yu
varlak nesnenin nar olduu kesin deildir. Phrygial Ana Tanna 'nn atribleri
hakkndaki bir inceleme iin, bkz. Mellink 1983: 351-53.
43 Gordion (F. Naumann: Levha 5, 3; Mellink 1983: Levha 70) , Ankara (F. Naumann
1983: Levha 3, 2) kabarunalann ve Aya'ta bulunan heykelleri (Bittel 1963: Lev
ha c, d; Prayon 1987: Levha 2 a, b) dikkate aln.
44 Phrygial Ana Tanra'nn Gordion'da bulunmu olan krmz tatan bir heykel
cik parasnda tanrann eteindeki avc kular (Mellink 1983: 352-53, levha 73,
1 ) . Aynca, yine Gordion' da bulunan kemik bir ss eyasnda bir atmacann tavan
avlay betimlenmitir (Young 1964: Levha 84, res. 14). Phryg ada olarak alc
ku (Mellink 196:>64; Mellink 1983: 352-53; Roller 1988a: 4 7). Phrygial tanra
ya uygun bir av motifi olarak atmaca zerine, bkz. Mellink 196:>64; 1983: 352-53;
Roller l 988a: 4 7 ve bu kitabn 4. blm.
45 Laroche 1960b: 76-78, no 1 28; Hawkins 198la: 258.
46 Boazky' de bulunan ematik bir idol, bunun iyi bir rneidir. Kurbanlarn av-
338
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
layan vahi hayvanlan, ok ve yaylaryla at srtnda avlanan insanlar kapsayan eit

li av sahnelerinin betimlendii kabartmalarla ssl bir ereve iine oturtulmu
tur (Neve 1970: res. 9 a-d; Boehmer 1972: 206, 210, no 2 144A; F.Naumann 1983:
Levha 9e; Prayon 1 987: Levha 35) .
Orthmann 1971: Levha 29f (Kargam) ; levha 42f (Malatya) .
Haspels 197 1 : 87-89, res. 186-9 1 .
Tanray bir aslanla gsteren Lydia betimleri hakknda, bkz. Hanfmann and Wald
baum 1969 ve Hanfmann 1983: res. 1-3, levha 43. Yunan betimleri hakkda, bkz.
F. Naumann 1983: 1 30-35.
Birka rnekten biri, Alacahyk yaknndaki Kalehisar'da bulunan kabaruna par
asdr. Kabartma kt durumdadr, ama Phrygia'ya zg merdiven sunan ya
nndan sanki bir aslann kuyruu gzkmektedir. Kalehisar iin, bkz. Brixhe and
Lejeune 1984: 242-43, levha 1 24.
En yakn benzerlik, Ain Dara'daki bir Ge Hitit kabartmasnda bulunabilir, bkz.
Orthmann 197 1 : 3 1 2, levha 3c. Phryg yaratnn Ge Hitit sanatnda kesin bir
benzeri yoktur (F. Naumann 1983: 66) .
Karatepe kabartmas iin, bkz. Orthmann 1971 : Levha 15d; F. Ik 1989: 82-83; bu
kabartmada Kubaba grlkmez. Kubaba, Birecik (Orthmann 1971: Levha 5c) ve
Malatya kabartmalarnda (Orthmann 197 1 : Levha 42f) grlr.
Laroche 1960a: 120-22; Hawkins 1972; F. Naumann 1983: 30-3 1 .
Laroche 1960a: 1 20-22.
F. Naumann 1983: 27-36.
Hawkins 198 l a: 259; 198lb: 147-49.
Gordion'da gn na karlan mimarla bal buluntularla benzerliklerini dik
kate aln, Young 1963: 352; Mellink 1983: 356-59. Kabartmada betimlenen yap
nn kimlii ve ilevi ak deildir, tapnak (Mellink 1983: 359) ve bir saray (Roller
l 988a: 49) olduu eklinde neriler vardr. Mimari Phryg erevesinin biim ve
anlam , 4. blmde daha ayrntl bir analize konu olacaktr.
Boazky kabartmalannn (Bittel 1963: 7-8) bulunduu ortam ve Midas Kenti'i
(Haspels 197 1 : 36-40, 73-77) dikkate aln.
Bulu ( 1988), Ankara'da gn na karlan Phryg kabartma dizisini irdeler (re
simleri iin, bkz. Gterbock 1974: 97-99; Prayon 1987: Levha 6-8) ve mezar ant
larna yerletirilmeleriyle ilgili olarak inandrc bir rnek verir.
Haspels 1971: 73-1 1 1 .
Mellink 1981; Roller 1988a: 45.
Boazky (Bittel 1963: 10) ve Gordion'da olduu gibi (Mellink 1 983: 352).
Mellink 1979; Hawkins 1982: 4 1 6-22; Roller 1983: 300-301 ; Mellink 1983: 358-59;
Muscarella 1989: 336.
Urartu tarihi ve sanat zerine, bkz. van Loon 1966. F. Ik ( 1987) , Urartu ve Phryg
kaya antlan arasndaki balantlar incelemi.
F. Ik 1987: 1 73, levha 33b; Sahini 1994 (Meher Kap). F. Ik 1987: Levha 34b
(Ta Kaps) .
4. Blmde irdelenen birok Phryg rneini Haspels topluca gstermitir (Has
pels 1971: 73-1 1 1 ) .
E n iyi rnekler Midas Ant ile yaknndaki Areyastin Ant'dr (Haspels 197 1 : 7380) .
DiPNOTLAR
339
68
69
70
71
72
F. Ik 1 987: 1 72-73, levha 32b.

T. zg 1969: 28-33, res. 29-33.
Yeilal, F. Ik 1987: 175. Van'da Analkz Anu, F. Ik 1987: Levha 35c.
C. Ik 1986: res. 1-2, 4-6.
Neve 1970: Levha 9; Boehmer 1972: 206, 2 1 0 no: 214A. Bunlar daha nce 46. dip
notta belirtilen av kabartmalarnn bulunduu stellerdir.
73 F. Ik 1987: 168-72. rnein, Alyar'daki mimari nili Urartu kaya mezan (F. Ik
1 987: Levha 28c) ile Phrygia'dakiAslanta (Haspels 197 1 : res. 1 30-34) ve Hamam
kaya'da (Prayon 1987: Levha 1 4) kayaya oyulmu benzer mezarlar.
74 Luckenbill 1926-27: il, no 25, 55; De Vries, Young et al., 198 1 : 22 1 .
4. Phrygia'daki Ana Tanra
3
4
5
6
Klt
Phryg malzemesine ilikin baz deerli incelemelerin bu blme nemli katkla

r oldu: Phryg heykeltral zerine, bkz. F. Naumann 1983: 39-100 ve Prayon
1987; Phryg yaztlar zerine, bkz. Brixhe 1979 ve Brixhe and Lejeune 1984. Emi
lie Haspels'n 1971 tarihli paha biilmez almas, hem epigrafik, hem arkeolo
jik malzemeyi bir arada analiz etmeye yarayan tek kitapur, ama bu kitap yalnzca
Phrygia'nn dalk kesimini ele alr, Phrygia corafyasnn tamamn kapsamaz.
Mellink'in 1983 tarihli almas ise, ksa olmasna karn, nemli bilgiler verir.
"Phrygia" ad, siyasal bir birlii anlatmaz, nk Phryg kltrnn serpilme d
neminin byk blmnde bamsz bir Phryg devleti yoktu. Orta Anadolu, M..
6. yzyln balarndan, Pers egemenliinin balad M.. 547'ye kadar Lydial
lann egemenlii alundayd. Blgenin snrlar, daha ok Phryg yazsnn yayld
alan ve Ana Tanna'ya ait dinsel malzeme dahil olmak zere, Phrygia'ya zg di
er tipik kltrel formlar yoluyla saptanmtr. Bkz. Ruge 194 1 : zellikle 785-86
ve Brixhe and Lejeune 1984: X.
Hanfmann and Waldbaum 1969; Hanfmann 1983: 223-25; Rein 1993, 1996. Lydia
ile ilgili kantlar 5. Blmde ele alnacaktr.
Herodotos 4.76 (Kyzikos hakknda) ; F. Naumann 1983: 1 13-17, 1 24-35; Rein 1996
(Kyme, Smyrna, Miletos ve dierleri) . Bununla ilgili malzeme, 5. Blmde geni
bir biimde ele alnacaktr.
Phryglerin Anadolu'ya gne ilikin kantlar iin, bkz. Herodotos 7. 73; Cross
land 1982: 842; Sams and Voigt 1990: 458-59; Voigt 1994: 276-77.
Orta Anadolu'da M.. 4. yzyldan nce de Yunan kltrnn etkisi varm ku
kusuz. Aada ele alnd gibi, M.. 5. ve 4. yzyllara ait oturan Phryg tanras
betimlerinin ardnda Yunan rnekleri yatmakta olabilir. Ancak, bu olduka yzey
sel bir etki gibi grnmekte olup, tanrann betimlerinde yaplan birtakm dei
ikliklerle snrldr ve anladmz kadanyla orada yaayanlann dinsel inanlar
nn temel niteliini bozmamtr. Bu konuya ilikin aynntl bir inceleme iin, bkz.
Roller 199 1 : 131-32.
Tanrann kltn ve ona tapanlann reaksiyonlarn anlatan eitli Yunan ve La
tin yazarlan vardr elbette, ama onlar byk bir olaslkla kltn Anadolu' daki du
rumundan ok, Yunan ve Roma toplumundaki durumundan etkilenmilerdir. Bu
nedenle, bunlann byk blm sz konusu incelemenin dnda tutulacaktr.
Phryg alfabesinin kkeni ve yaylm hakknda, bkz. Brixhe and Lejeune 1 984: ix
340
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
ve 98-103. Bu farkl Phryg yazsnn kayboluu hakknda, bkz. Roller 1987b: 1067.
Eski Phryg yaztlarnn gnmze kalan rneklerinin tamam Brixhe ve Lejeune
tarafndan incelenip yaynlanmtr (Brixhe and Lejeune 1984). Friedrich 'in top
layp yaynlad (Friedrich 1932: 1 28-40) Yeni Phryg yaztlan Yunan alfabesiyle
yazlm olup, byk blm M.S. 2. ve 3. yzyllara tarihlendirilebilir. Bunlar bu
radaki incelememizin dnda tutulmutur.
Brixhe and Lejeune 1984: 62-68, no B-o.
Gnmze kalan Phryg yaztlannn konular iin, bkz. Roller 1989: 60.
Phryg dilinin Yunanca'yla akrabal konusunda, bkz. Friedrich 1 04 1 : 878-80 ve
Crossland 1982: 849. Phryg dilinin szckleri ve grameri ok deerli bir yaz dizi
sinde M. Lejeune ve Cl. Brixhe tarafndan incelenmitir: Bkz. Lejeune l 969a,
1969b, 1970, 1979; Brixhe 1979; 1982.
Brixhe ve Lejeune'n 1984'de yaynlad krk dokuz ta yant rneinin yirmi be
tanesi klt ant olarak kullanld sanlan doal kaya oluumlar zerine kazl
mtr. Mimari bloklar zerinde bulunmu olan dier yaztlarn eskiden iinde bu
lunduk.lan doal evre artk kesin olarak saptanamaz ise de, pekala bunlarn da
dinsel bir anlam olabilir, rnein G-02.
Matar/mater- szcnn grld Eski Phryg yaztlar Brixhe'in 1979 tarihli a
lmasnda topluca incelenmitir. Bunlar ayn zamanda Brixhe ve Lejeune 'n 1984
tarihli derlemesinde de listelenmitir: No M-Ol c , M-Ol d 1, M-Ol d il, e; W-Ol a, b;
W-03; W-04; W-06; B-01 .
Brixhe 1979: 4 1 . B u durum, tannaya Meter, Ana ya da Magna Mater, Byk Ana
olarak seslenen Yunan ve Latin edebiyatnn terminolojisine uyuyor tabii.
Brixhe and Lejeune 1984: M-oc, M-od 1, M-od il, M-oe, W-Ob, W-o3, W-06.
Age.: W-oa.
Age. : B-o.
Age.: W-o4.
Strabo, 1 2.5. 1-3.
Strabo, 10.3. 1 2.
Anadolu' da en aa yedi farkl da Dindymos adyla anlmtr (bkz. Jessen 1 903).
Bunlann iinde en iyi kantlanan iki tanesi, Lydia ile Phrygia snrnda, Hermos
lrma'nn kaynann bulunduu yerdeki da (Herodotos 1.80; Strabo 13.4.5)
ve Marmara Denizi kysndaki Kyzikos yaknnda bulunan bir dadr (Rodoslu
Apollonios 1 . 1 093-1 1 50; Strabo 1 . 2.4). Pessinus yaknndaki Dindymos da (Stra
bo 1 2.5.3) baka bir yerdir.
Laroche 1960; Brixhe 1979: 40; Roller 1994b. Kubaba/Kybele ilikisi 3. Blmde
incelenmitir.
Ovidius, Fasti, 4.363-64. Karlatrnz, Brixhe 1979: 44.
Waelkens 1971. Devreker and Waelkens 1 984: 1 3.
Hesychios, s.v. Ki>El.a: PTJ <l>puyia. cai Civtpa. cai 0W.ao.
Suda, s.v. KuV.:r pda yap i 000. Et. mag. , s.v. Kubelon Alexandros Polyhistor,
FgrHist 273 F 12. Karlatrnz, l: Aristhophanes, Kular816.
Steph. Byz., s.v. Kutl.Eia.
Midas Kenti civarndaki blgede, Meter Angdissis idi (Haspels 1971: 297-99, no 6,
8, 13). Orta Phrygia'nn gneyinde tannaya Meter Zizimmene deniyordu (Mite=
DiPNOTLAR
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
34 1
heli 1982: No 361). Kk Asya'daki Yunan kentlerinde tanraya ok sayda to

porafk sfatla sesleniliyordu; bunlar 7. ve 1 1 . Blmlerde ele alnacakur.
Hekataios, FgrHist 1 F 230; Strabo 1 4 . 1.33.
Forrest 1963: No 1 1= Engelnann and Merkelbach 1973: 365-06, no 2 1 1 . Engel
mann ve Merkelbach, Strabo 14. 1 .33 ' kant gstererek, bu yaz un Erythrai yar
madasndaki bir yeri belirttii kansna varmlardr. Forrest ise, Khios yaztnda
ki Meter'in, Khios'un gneydousundaki bir Metroon'da tapnlan tanra oldu
unu (kanmca, inandrc bir biimde) ileri srer; bu tanra, Khios'ta bulunan
dier iki yaztta sz geen tanra olacaku, Forrest 1963: No 9, 10.
Bu konu, 5. blmde aynnul olarak ele alnmur; antik kaynaklar iin, hkz. !'i.
Blm, not 1 7-20.
Herodotos 5. 102. Yunanca'da Kybebe ve Kybele arasndaki karklk iin, bkz.
Brixhe 1979: 44; Graf 1984: 1 19; Roller 1994b ve bu kitabn 5. blm.
Brixhe and Lejeune 1984: M-oa, eski bibliyografya ile. Anun resimleri ve tanm
iin, bkz. Haspels 1 97 1 : 73-76 ve 289, no 1 , res. 8.
Klt niinin iindeki yaz iin, bkz. Brixhe and Lejewe 1984: M-oc, M-od 1, M
o d il, M-oe.
Huxley 1959: 85-99.
Genellikle, Midas adnn birka Phrygia kral tarafndan kullanlm bir hanedan
ad olduu sanlr. Ancak, hem Yakn Dou hem Yunan kaynaklarnda, Midas hak
kndaki btn kantlar sadece yukarda sz geen kiiye yneliktir. Midas hak
kndaki antik kaynaklar ve Phrygia krallarnn kimliine ilikin ayrntl inceleme
ler iin, bkz. Mellink 1965; Roller 1983: 300-301; Muscarella 1989.
Brixhe and Lejeune 1984: M-o d 1.
Brixhe and Drew-Bear 1982: 73.
Brixhe and Lejewe 1984: W-08.
Ibid.: W-10.
Zgusta 1964'deki ok sayda alnty dikkate aln: No 1 19-1 ile 1 19-21 arasnda,
Orta Anadolu'dan bu ada ilikin toplam doksan alnt vardr. Gordion kazla
rnda, Phryg anak mlei zerindeki yazlar arasndan birka rnek daha elde
edilmitir; bkz. Brixhe and Lejeune 1984: No G-107, G-1 18, G-1 19, G-120, G-123,
G-124, G-128, G-221 , G-224, G-234. Ayrca Robert'n yorumlarn da dikkate aln:
Robert 1963: 528-30. Phrygia'da Ates adnn ok sk grlnesi, dier kii adlarn
dan ounun ise tek bir rnekle saptanm olnas belirgin bir tezat oluturur.
Bu noktay Herodotos ( l.34) ima etmitir. Aynca bkz. Roller 1988a: 48-49.
Brixhe and Lejeune 1984: M-ob.
Roma dnemi yaztlarnda Baba ya da Papa, Phrygial Zeus'un bir sfat idi (MA
MA 5, 213). Baba, ayn zamanda Yunan kaynaklarnn (Diodoros 3.58,4: Arr ianos,
FgrHist 156 F 22), Greko-Romen kltnde Ana Tanra'nn gen sevgilisi Attis'e
verdii alternatif bir addr.
Brixhe and Lejeune 1984: 18-19, M-02.
Tanra 'nn Phryg tarzndaki betimlerini F. Naumann ( 1983: 39-100) toplam ve
incelemitir. Onun 293-96. sayfalardaki katalouna Mellink'in yaynlad (Mel
link 1983: Levha 73, res. 1, 2) kabartmalar ile Elmal'da yeni bulunan fildii hey
kelcik de (Antalya Mzesi Katawu. 1988: No 42) eklenmelidir. Naumann 'n kata
lounda yer alan paralardan biri, 295. sayfadaki 22 numara, byk olaslkla tan-
342
rann deil, ona elik edenlerden birinin betimidir.

48 Bkz. Mellink 1983: 354 ve Ge Hitit ve Phryg kostmleri arasndaki benzerlie ili
kin zenle yaplm bir analiz sunan F. Ik 1989. Kargam'taki Kabartmal Uzun
Duvar zerinde Tanra Kubaba'ya ynelen kadnlar alay (Wooley, Carchemish il,
1922: Levha 1 9-22) ile Malatya'da bulunan bir heykelde (F. Naumann 1983: Lev
ha l , 2) nemli benzerlikler grlr. Ge Hitit ve Phryg kostmleri arasndaki
benzerliklerin analizi iin , bkz. Roller 1994b. Bu sorun kitabmzn 3. Blmn
de ele ahnmur.
49 Tanna Matar'n Phrygia'daki betimlerinde Yunan etkisi olduunu iddia eden ba
z bilim adanlan bu figrler iin gereki olmayan bir tarihlendirmeye gvenmi
ler, rnein F. Naumann 1983: 77; Prayon 1987: 201-4; Borgeaud 1988b: 87. Di
erleri ise, tannann d grnndeki belirli zelliklerin, rnein elbisesinde
ki plilerin ya da Boazky figrndeki gln Yunan kkenli olmas gerektii ka
nsna varmlardr, rnein Temizer 1959: 179-87, Bittel 1963: 1 2-14. Ancak, bu
zelliklerin her ikisi de M.. 8. ve 7. yzyllardaki Ge Hitit heykel sanatnda bu
lunur. F. Ik ( 1 989: zellikle 67, 72, 1 00) , Phrygial Matar'n elbisesinde, duru
unda ve yz ifadesinde bulunan Ge Hitit kkenli zelliklere ilikin titiz ve inan
dnc bir analiz yapmur.
50 F. Naumann 1983: 295, no 19, levha 5, 3; Mellink 1983: Levha 70.
5 1 Temizer 1959; F. Naumann 1983: 294, no 18, levha 5, 2.
52 F. Naumann 1983: 295, no 20, levha 5, 4.
53 Bittel 1963: Levha i l , c, d.; F. Naumann 1983: 295, no 21.
54 Bitte! 1963: I'..eyha 1-8; F . Naumann 1 983: 295, no 23, levha 7, l .
55 Bittel'in 1963 tarihli kitabnn 4. levhasnda bu durum aka grlebilir.
56 Mellink 1983: 351-54. R. Temizer, Bahelievler kabartmasyla ilgili yaynnda (Te
mizer 1959: l 79-87), bu figrle, genellikle ellerinde kularla gsterilen Tunan gen
kz heykelleri (rnein, Miletos'tan bir gen kz heykeli, env. No Berlin 1791, bkz.
Boardman 1978: res. 89; Samos 'tan bir gen kz heykeli, bkz. Boardman 1978: res.
97) arasnda benzerlik kurarak, figrn tuttuu kuun kumru trnde bir evcil
hayvan olabileceini savunmutur, ama Phrygiah Matar'n tuttuu kuun profili
net bir ekilde yruc bir kuun profiline benziyor.
57 Mellink 1983: 351 .
5 8 Bittel l 963: 35 l .
59 Tatan yaplm, boynuz biimindeki bu tr akroterlere ait birtakm rnekler Gor
dion'da bulunmutur. Bu rneklerden birinin resmi iin, bkz. Young 1956: Lev
ha 93, res. 4 1 . Ayrca, bkz. Sams 1994: 2 1 2-13, res. 20.3.2, 20.3.4.
60 Phryg anak mlei zerindeki benzer meandr motifleri iin, bkz. Sams 197 1 :
584, res. 2; Phryg mobilyalar zerindeki geometrik motifler iin, bkz., Young 198 1 :
63, res. 3 3 , 1 78, 104; Simpson 1988.
61 Bittel 1963: 7, 14. Bittel, tannann Phrygia'daki dier klt kabartmalarn rnek
alarak, bu ni iin geometrik motifli bir cephe ve beik audan oluan bir rekonst
rksiyon nermitir (res. 8).
62 Orthmann 1 971 : 310-16.
63 Kabartmalann resimleri iin, bkz. Orthmann 197 1 : Levha 15d (Karatepe) ; levha
42f (Malatya); levha 49a, 50c, 5lc (Sakagz) .
6 4 F. Naumann 1 983: 66; Roller l 994b: 190.
DiPNOTLAR
343
65 Bittel 1963: 7.
66 Gterbock 1946: 74-80 ve Gterbock 1974. Hayvan figrlerinden bazlan Gter
bock ( 1 946: res. 22-29) ve Akurgal'da ( 1 949: Levha 48b, 49. 50) bulunabilir.
67 Bulu 1988: 19-21 . Hans Glterbock, bu kabartnalann tanrann kutsal yerlerin
den birinin duvanna konduunu ileri srmtr. (Gterbock 1974: 98) .
68 Mellink 1983: 356.
69 Boehmer 1972: No 2162; F. Naumann 1983: 296, no 24, levha 7,2. Bu balk, up
k tannann tam lekli heykellerindeki kostm gibi, Ge Hitit heykelleriyle b
yk bir benzerlik gsterir; 3. Blmdeki incelemeyle karlaurn.
70 Mellink 1983: Levha 73, 1 .
71 lbid.: Levha 73,2.
72 Gterbock 1974: 98, levha 1 3; Mellink 1983: Levha 73,4; Kohler 1995: 34, no Turne
26.
73 Gterbock 1974: 98; Mellink 1983: 356; F. Naumann 1983: 63-64.
75 Mellink 1983: 352. Naumann, stanbul'daki paray Kybele betimleri katalouna
eklemitir, ama dier figr erkek olarak yorumlar (F. Naumann 1983: 295, no
22) .
76 rneklerin resimleri iin, bkz. Bittel 1963: res. 2; Boehmer 1972: No 2 144 A, 2147,
2148, 2160 (hepsi ta paralardr) ve 1892 (kemik) ; F. Naumann 1983: Levha 9 a
e.
77 Bir rnein resmi iin, bkz. Youth 1 95 1 : Levha VII, res. 2; dierleri yaynlanma
mur.
78 Mellink 198 1 : 97: F. Naumann 1983: 94, levha 9f. Ayrca, bkz. Boehmer 1972: 2067.
79 Boehmer 1972: 2 1 0, no 2160; F. Naumann 1983: 93.
80 Boehmer 1972: 206, 210 no 2144A; F. Naumann 1983: Levha 9e; Prayon 1987: No
183, levha 35.
81 Bilinen drt adet terrakotta kuun ( Romano 1995: 58, no 149-52) yan sra, bir ta
ne fayans, bir tane de cam ku vardr, ama hepsi yrtc ku deildir. On dokuz
adet ta rnek bulunmutur ve ounun yruc ku olduu aka bellidir. Bunlar
dan biri yaynlanmtr: Young 1964: Levha 83, res. 6; Mellink 1983: Levha 73, no
3. Ta kularn Phrygia'daki kullanl amacyla ilgili baz genel yorumlar iin, bkz.
Mellink 1963-64: 28-32.
82 Brixhe ve Lejeune 1984: G-136.
83 Beran 1963; Boehmer 1972: 208-9.
84 Mellink ( 1 983: 357-59 ve 1993b: 297) Gordion'daki Megaron 2'nin (yapnn ko
numu iin, bkz. DeVries 1990: 376, res. 7, M2 olarak snflandrln) tanrann
bir tapna, tanrann iinde durduu mimari ereveye modellik eden bir ta
pnak olduunu kantlamaya almtr. Bu yap, biim ve ierik asndan ken
tin o kesimindeki dier megaronlardan farkl deildir ve tapnak olarak kabul edil
mesi pek de olas gzkmemektedir. Tanrann mimari erevesiyle ilgili bir ba
ka neri iin, bkz. Roller 1988a: 49. Mimari erevenin anlam aada ayrntl
olarak ele alnmtr.
85 Mellink 198 1 : 97. Keith DeVries, zel grme.
86 Brixhe and Lejeune 1984: 24243, levha 1 24; Prayon 1987: No 9, levha 5d.
87 Devreker and Vermeulen 1991: 1 1 1-1 2, res. 9-10.
344
F. Naumann 1983: 94, levha 9f; Prayon 1987: No 47, levha 15c.
F. Naumann 1983: 296, no 25, levha 8, 1 .
lbid.: 296, n o 26, levha 8,2.
lbid.: 85, no 242; kat. no 25a.
Alanya'nn kuzeyinde, Dibekta'nda bulunan kaya sunaklarn dikkate aln, Zorolu 1994: 302-3, levha 27, 28. 1.
93 Boehmer 1972: 208-9.
94 Bittel 1963: 7-8.
95 Kohler 1995: 34.
96 Geleneksel olarak M.. 696'ya tarihlenen yklnn ardndan Gordion'un yeni
den ina edili tarihi iin, bkz. Sams and Voigt 1 990: 459-60. De Vries ( 1 998) ise,
ykl iin biraz daha erken bir tarihi, M.. 709'u nerir.
97 Mellink 1983: 359; F. Ik 1989: 94-95, 1 03.
98 Sams 1989: 452; Sams 1994.
99 Mellink 1983: 358-59.
1 00 Midas Kenti kazs iin, bkz. Gabriel 1952 1965 ve Haspels 195 1 .
101 Phrygia'nn dalk kesimlerindeki antlara ilikin e n nemli inceleme, Haspels'n
1971 tarihli yayndr (Haspels 197 1 : 73-1 1 1 ) . Haspels bu yaptlarn zenle yapl
m tanm ve analizlerini verdiine gre, burada daha ksa bir inceleme yapabili
riz. Antlarn konumu ve dalm iin, aynca bkz. F. Naumann 1983: 42, res. 3.
102 Haspels'n yorumlann dikkate aln: Haspels 1971: 73-74 ve 100-101.
1 03 Young 1956: Levha 93, res. 41; Young 1963: 352.
1 04 u antlarda bulunan ince ilenmi geometrik bezemeleri dikkate aln: Midas An
u , Haspels 1 97 1 : res. 8; Aslankaya, Haspels 1971: res. 189; Byk Kapkaya, Has
pels 1 971: res. 183; Malta, Haspels 1971 : res. 158; Deirmen, Haspels 1971: res.
1 62.
1 05 F. Naumann 1983: 293-94, no 1 1-17.
1 06 Bu durum, u antlarda bulunan betimler iin geerlidir: Deliklita, Haspels 1971:
res. 210-12; Kmbet Asarkale, Haspels 1971: res. 98 ve Delik.ta, Haspels 1971: res.
203-6. Ayrca, bkz. F. Naumann 1983: 294, no 15, 1 6, 17.
107 Haspels 197 1 : res. 186-91; F. Naumann 1983: 293, no 1 1 .
108 Haspels 1971 : res. 182-84; F . Naumann 1983: 293, n o 12.
1 09 Haspels 197 1 : 87. Haspels, kaidelerin iki tun aslan figrn tadn ne sr
mektedir, ama onun varsaymn destekleyecek herhangi bir figr kalnts yoktur.
Bu iki figr pekala Boazky' deki gibi kk boyutlu iki insan ya da bizim bilme
diimiz tipte iki baka figr de olabilirdi.
1 10 Haspels 1971: res. 185; F. Naumann 1983: 294, no 1 3.
1 1 1 Haspels 1971: res. 159; F. Naumann 1983: 294, no 14.
1 1 2 Krte 1898: 82; Akurgal 196 1 : 1 10; Haspels 1971: 99; F. Naumann 1983: 41.
1 13 Haspels 1971: 75.
1 14 Brixhe and Lejeune 1984: M-<>c, M-od 1, M-<>d il, M-oe.
1 16 Malta Ant, Haspels 1971: res. 157-58; Baheyi Ant, Haspels 1971: res. 1 24-25.
1 1 7 Haspels 1971: zenle ilenmi an.t, 73-78, 80<1. res. 8-9, 14, 15, 34; daha kk antlar, Haspels 1971: res. 1 6-35.
1 18 Midas Kenti'nden iki rnek, Haspels 1971: res. 53-54; Mellink 1983: 354, no 26;
F. Naumann 1983: 88; Prayon 1987: No 1, 2. Midas kentine ait olabilecek, biem
88
89
90
91
92
DiPNOTLAR
345
ve ikonografi bakmndan bu ikisine ok benzeyen ve bamsz duran nc bir

para (yaynlanmad) vardr; bu para u anda Afyon'daki arkeoloji mzesinde
dir.
1 19 Haspels 197 1 : 97; F. Ik 1989: 71.
1 20 Brixhe and Lejeune 1984: B-01 , W--08, W--09, W-10.
121 Haspels 1971: 97-98. rneklerin resimleri iin, bkz..F. Nauman 1983: Levha 1011.
1 22 Haspels 1971: res. 28, 36; F. Naumann 1983. Levha lOa, e, f; levha l la. Yazt, Brix
he and Lejeune 1984: M--04.
1 23 Haspels 197 1 : 93-96; F. Naumann 1983: 46, 92-100.
1 24 Haspels 197 1 : 93, "sunak" teriminin uygunluu hakkndaki kukusunu ifade edi
yor.
1 25 Haspels 197 1 : 1 00; F. Naumann 1983: 52-54.
126 Deliklita, Haspels 1971 : res. 210-14; Malta, Haspels 1971: res. 157; Baheyi, Has
pels 1971: res. 1 24-25; Fndk, Haspels 1971: res. 221-22.
127 Bu ukurlarn ilevi speklasyon konusu olmunr ve Krte'nin nerdii gibi (Kr
te 1898: 97) , btn bir boann kurban edildii taurobolium treninde kullanl
dklar ya da tanrann hadm rahiplerinin cinsel organlarnn depoland yer
ler olduklar eklinde neriler yaplnur. Ama, taurobolium Phrygia'ya deil, Ro
ma'ya zg bir klt adetidir ve boay bakla aniden ldrmek, sadece Greko
Romen Kybele'nin ge Roma kltnde yaygnlamur (bkz. Rutter 1968) . ste
lik, cinsel organlarn bir ukurun iine frlatuklar sylenen Romal Cybele ra
hiplerinin kt hretli hadm etme trenlerinin bu dnemde Phrygia'da uygu
lanp uygulanmad hakknda hibir fikrimiz yok. Bu kuyularla ilgili bir incele
me iin, bkz. F. Naumann 1983: 53-54.
128 Haspels 197 1 : 75-76.
129 lbid.: 140-43.
1 30 lbid.: 108-9.
131 nerilen eitli tarihler iin, bkz. Haspels 1971: 146 (8. yzyl) ; F. Naumann 1983:
293-94 (6. yzyln balan) ; Prayon 1987: 206-7 (6. yzyln sonlar) . Ayrca, bkz.
F. Naumann 1983: 57, eski bilim adamlarnn fikirleri zetlenmekte.
133 Phrygia kral Midas 'la ilgili tarihsel ve kronolojik veriler iin, bkz. Roller 1983: 300301 ; Muscarella 1995.
1 34 Lejeune 1969a: 30-38; Lejeune 1970: 60-62.
1 35 DeVries 1988: 55-57.
136 Erken Phryg anak mlei (Sams 1971: 583-89) ve Phryg mobilyalarndaki (Yo
ung et al. 1981: 178, res. 104, 184, res. 1 10) ok eitli geometrik bezemeyi dikka
te aln. Genel olarak, bkz. Simpson 1 988.
1 37 MM Tmls servis masalar iin, bkz. Young et al. 198 1 : Levha 44. Bu neriyi
Elizabeth Simpson'a borluyum.
1 38 Bir binann mimari elemanlarndan bazlarnn yontma cephelerde ta zerinde
nasl kopya edildiinin bir baka rnei de budur, nk bu terrakottalann ile
vi ahap kirileri kaplamaku.
139 Gordion'da bulunan rnekler iin, bkz. Young 195 1 : 6, levha 3; Young 1953: 1 315, res. 8 ve 21-23, res. 16; Akerstrm 1966: Levha 72, 1 , levha 80-85; DeVries 1988:
54-55, res. 4-6. Gordion'un mimariye bal terrakottalarn adamakll taramak
346
iin, bkz. Glendinning 1996a. Ayrca, bkz. Ak.ersu-m 1996: Levha 51, 2 (Sardes) ;
levha 6 8 (Midas Kenti); levha 93, 95, 96 (Pazarl) .
1 40 Glendinning 1996b: 1 02, Ak.ersu-m 1996:156-57'deki kronolojiyi dzeltir.
141 DeVries 1988: 54.
142 Ak.ersu-m 1966: 1 23, levha 63, 2.
1 43 Arezastis Ant, Haspels 1971: res. 8485; Midas Kenti'ndeki Bitmemi Ant, Has
pels 1971: res. 1 4-15.
1 44 Buna ok benzeyen bir rozet tipi, Kargam'ta, Kubaba'nn balnda bulunmu
tur (F. Naumann 1983: Levha 2, res. 3; bu kitapta res. 4).
145 Ge Hitit sfenksinde ba hemen hemen her zaman profilden gsterilmitir (Ain
Dara'daki sfenks bir istisnadr, Orthmann 1971: 476, Ain Dara Ba/ l , levha 1 ) , ka
natlarda ise belirgin bir ekilde Ge Asur stiline zg bir grnm vardr, cf. Orth
mann 1971. 339-47.
1 46 Ridgway 1977: 1 56-60; Boardman 1978: 167.
1 47 Midas Kenti'nde bulunmu olan adak sunaklan iin, bkz. Haspels 1971: 295-302.
Kronolojik gstergelerin olmay nedeniyle, Ana Tanna'yla ilgili Phryg klt eser
lerinden herhangi birinin M.. 6. yzyl sonu ile 4. yzyl sonu arasndaki dne
me tarihlenip tarihlenmeyecei bile kesin deildir. Bu noktada, skender'in Ana
dolu 'daki seferleri sonrasndaki Hellenizm etkisi daha ok dile getirilir oldu. Bu
konudaki daha ayrntl bir inceleme iin, bkz. Roller 199 1 : 13 1-32.
148 Bu blgedeki Phryg yerlemelerinin de ounlukla doal kaya kntlar, Emilie
Haspels'in almasndaki (Haspels 1971 : 36-72) "kaleler" zerine oturtulduunu,
bu yzden kentsel bir ortamdaki Ana Tanra antlannn, oyma cephelerin ve ka
ya sunaklannn genellikle daha ssz, kent d ortamlarda bulunan antlarn do
al zelliini kopya ettiini dikkate almalyz.
149 Haspels 1971: 1 1 2-38.
150 Aslanta'taki antsal mezar iin, bkz. Haspels 197 1 : res. 130-34.
151 Bulu 1988: 20.
1 52 zgen 1988: No 29-62.
1 53 lbid.: No 42.
154 Akurgal 1961: res. 158-9; Bammer 1 984: res. 92. Fildii "Megabyzos" heykelcii as
lnda bir kadn betimlemektedir (bkz. Bammer 1985: 57) .
155 Young 1966: Levha 74, res. 5.
156 Erken dnem Gordion tmlsleri ile Elmal mezar gruplanndaki eitli eya s
nflar arasndaki yaknlklar dikkate aln: Kk tun kazanlar, zgen 1988: No
33, cf. Young et al. 1981: MM 1, levha 50; tun kepeler, zgen 1988: No 35, cf.
Young et al. 1 98 1 : TumP 9, levha 8, gbekli dz kaseler, zgen 1988: No 37-39,
cf. Young et al. 1 98 1 : TumP 13-29, levha 9-10 ve MM 1 31-67, levha 72-73; gbekli,
yaprakl kaseler, zgen 1988: No 38-38, cf. Young et al. 198 1 : MM 74-1 23, levha
69-70; makara kulplu kaseler, zgen 1988: No 40, cf. Young et al. 198 1 : MM 5569, levha 66-67.
157 Akurgal 1978: 260-61 .
1 58 zgen 1988: 38, no 4 1 .
159 Junge 1940: 19-20; Reade 1972: 91-92.
1 60 F. Naumann 1983: 120-1 2 1 ; La Geniere 1985: 704. Bu nokta 5. blmde ayrca ir
delenmitir.
DiPNOTLAR
347
161 Gordion'da bulunan para, Roller 199 1 : res. Illb; dier paralar, F. Naumann
1983: No 44-47.
1 62 F. Naumann 1 983: 1 22-24, levha 15, res. 2, 3.
1 63 Ibid.: 1 18-22, levha 14, res. 3, 4.
1 64 Roller 1 99 1 : 1 3 1-32 ve levha Illb.
1 65 5. Blmde irdelendii gibi, kuzeybau Anadolu'da, Marmara Denizi ile Karade
niz'in bau kys civarndaki blgede yaygn olan Yunan-Phryg balantlan, dinsel
dnce ve formlardaki kltrel al veri asndan en uygun ortam sunar; bk.
Rein 1996. F. Naumann 1983, 1 37'de, Marmara Denizi'ndeki bir Miletos koloni
si olan Perinthos'ta bulunan bir Meter naiskos'unu irdeler; oturan tanray bir
tavan tutar durumda betimleyen bu para, Takmaky heykelciiyle yakn bir ben
zerlik oluturur.
1 66 Bu gelimeyi Roller irdelemitir (Roller 199 1 ) .
1 6 7 Mellink 1983: 351.
168 Yalnzca tanrann Gordion'da bulunan kabartmasndaki balk avlayan atmaca
dan deil (res. 1 2) , ayn zamanda yine Gordion'da bulunan ve bir tavan kapan
atmaca betiminden sz ediliyor, Young 1964: Levha 84, res. 14.
169 Gordion'daki Megaron 2'de bir ta bloun zerinde bulunan kazma resimler
den, ya da "karalama talar"ndan birinde bir insann elinde tuttuu avc ahin
resmedilni olabilir, Young 1969: 271.
170 Bittel'in kaydettii gibi, Boazky kabartmasndaki tanrann elindeki cisim ok
kt durumda olduu iin, ne olduundan emin olamyoruz (Bittel 1963: 9) .
171 Bittel 1963: 20 ve Fleischer 1973: 251 'de, Boazky heykel grubundaki iki erkek
figrnn kimlikleri, tanrsal ama tanraya bal olan ikinci derecedeki yaratk
lar olarak saptanmtr.
172 G. Neumann'n (Neumann 1959) , tanraya elik eden Boazkyl iki gencin Ro
doslu Apollonios'un (Argonautika 1 . 1 1 17-3 1 ) Titias ve Kyllenes diye adlandrd
Daktyl'leri temsil ettii yolundaki nerisi, Hellenistik dneme ait bir Yunan yap
tnn Demir a'ndaki Phrygia dinsel geleneini doru olarak yanstaca eklin
deki kantlanmam varsayma dayaldr.
173 Orthmarn 1971: 3994. Karatepe A/27, Orthmann 1971: Levha 17fyakn bir benzerlik gsterir.
174 F. Naumann 1 983: 79-80.
175 Roller 1984: 267-08.
176 Roller 1988a: 48-49. Aynca Bulu'un yorumlarn da dikkate aln (Bulu 1988: 202 1 ) . Kendisi, Phrygiallann tmlslerin iine eyalar ifter ifter kayna gelene
inin Ana Tanra ile mezardaki kraliyet ailesi yesi iin hazrlanan ifte armaan
lar temsil edebileceini ileri srer.
177 Welles 1934: 55-0 1 . Virgilio 198 1 : 24-34, 2., 4., 5. ve 7. mektuplar. Ayrca cf. Poly
bios 2 1 .37.4-7; Livius 38. 18.9-10. Diodoros'un, altn bir ta ve kraliyet simgesi sa
ylan dier nianlar takm olan Phrygial bir rahibin Pessinus'tan Roma'ya gel
diini anlattn da dikkate aln (Diodoros 36. 1 3.3) .
178 F. Naumann 1983: 55. Mellink 1983: 356-59.
1 79 Cephe kabartmalarnn ortaya koyduu bina biimi, ilevlerinin eitliliine kar
n, Gordion'daki M.. 7. yzyl ba Ykm Kau'nn binalarnn hemen hepsinde
mevcuttur. Bk.z. DeVries 1980. 335.
348
180 Roller 1988a: 49.

1 8 1 . F. Ik 1987, levha 34b (Yeilal; aynca, bu ciltte bkz. res. 5-6 ) ; Salvini 1994 (Me
her Kaps) . Ayrca, cf Bumey 1957: 42-44. Midas'n hkmdarl srasndaki
Phryg-Urartu ilikisi, Phrygiallara Urartu klt "kap"s modelini salam olacak
(bkz. 3. Blm, no 74) .
2. Blm: Yunanistan 'da Ana Tanra

5. Erken Klt
1
Bunlann iinden, bkz .. Graillot 19 12: 18-24; Nilsson 1 967: 725-27; Vermaseren
1977: 32-34; Burkert 1985: 177-79.
2
Meter'in Anadolu kkenleri: Sophokles, Phiwkt,etes 391-94 (Lydia) ; Euripides, Bakk
halar 78-79, 1 26-29 (Lydia, Phrygia) ; Aristophanes, Kular876-77 (Phrygial Saba
zios balanusyla, Phrygia ) ; Diogenes, fr., Athenaios l . 2=Nauck s. 776. Robert
son'n, tarihsel olarak kantlanm tannlar Ana' snn Anadolu'yla pek az ilgili "es
ki" bir Yunan tannas olduu sav adamakll speklatiftir (Robertson 1996: 2394 1 ve passim) ; kendisi arlkl olarak bu sav Roma dneminde ya da ge antiki
tede kaydedi!ni mitolojik yklerin kelimesi kelimesine okunmasna dayandr
makta ve tannay Anadolu 'ya balayan antik k.arutlann fazlaln, rnein 4. yz
yl ve sonrasnda Yunanistan'a zel kiiler tarafndan getirilen eleri gz ard et
mektedir.
3 Epigrafk belgeler, Guarducci 1970. Adak heykelcikleri, F. Naumann 1983: 1 1 035. Edebiyatla ilgili alntlar ise Schwenn ( 1922c:2250 ff.) ve Burkert ( 1985: 17779) toplamur.
4
Meter'le ilgili lgnlk ayinlerinin ve gizem kltnn en ak ifadesi, Euripides'in
Bakkhalaindaki (76-86, 126-29) al korosundadr; esrime ayinlerine ilikin olum
suz bir gr iin, bkz. Demosthenes, On the Crown 260. Bu olumsuz gr, baz
ada bilimadamlannca da yinelenmitir; bkz. Bmmer 1963: 866-67; Burkert
1985: 179; Versnel 1990: 105-1 1 .
Bkz., 4. Blmdeki inceleme.
5
6 Pindaros fr. 80 (Snell) ; Aristophanes, Kular 875-77; Euripides, Bakkhalar78. Ka
ntlar, Henrichs tarafndan 1976 tarihli yapunda irdelenmitir.
7 Atina Agoras'ndan, M.. 4. yzyla ait olan, Meter'e adanm bir kabartmay dik
kate aln ( CCCA il, no 3) . ok saydaki bu tr adaklann en eskilerinden biridir;
rnekler CCCA il: 250' de toplanmtr.
8 Bu eski dil formu, Hellenistik dneme dek kullanlmaya devam edilmi olabilir;
cf. West 1970: 212-15, West burada Epidauros'da ele geen ve 14. Homerik vgy
le ayn benzetmeleri kullanan bir Meter vgsi iin (/G iv2 1 3 1 ) M.. 3. yzyl gi
bi bir tarihi savunmaktadr.
9 Anadolulu Ana Tanna'nn Yunan toplumunun dier ana tannalan Rhea ve De
meter'le akrabal, 6. Blmde daha aynntl incelenmitir.
10 Guarducci 1970. Bu para, Orta Korinth anak mleinin varlndan dolay M..
6. yzyln ilk yarsna tarihlenen bir duvarn temelleri altnda bulunmutur.
1 1 Eski Phryg dilindeki metinlerde kullileya kappa ile deil, k harfiyle yazlmtr.
12 Hesykhios, s. v. KuPfP. Masson 1962: fr. 1 27, s. 1 68; West 1989-92: Hipponax fr.
1 27.
DtPNOTLAR
349
13 Larnpsakoslu Kharon, FGrHist 262 F 5.

14 West 1989-92: Simonides fr. 36, Kratinos alnts. Versnel 1990: 109: Versnel, Kybe
le'nin sonralan retragyrtoi ya da GaUoi diye adlandnlan dilenci hadm rahipleri
ne deinen en eski kaynan bu olduunu ileri srm.
15 Bir Ge Hitit tannas olarak Kubaba, Laroche 1960, Hawkins 198 l a, 198 l b; Sar
des'te Kubaba, Herodotos 5. 1 02. Kubaba ile Yunancadaki Kybebe'nin eitlii ze
rine, bkz. Brixhe 1979: 40-41.
16 Graf 1984: 1 19; Roller l 994b. Bkz., kitabmzn 3. Blmndeki irdeleme.
1 7 Brixhe 1979: 40-4 1 .
18 Masson 1 962: 3 1-32; Brixhe 1 979: 4 1 .
1 9 Tzetses, in Lycophron, Alex. 1 1 70. Masson 1962: No 1 56, s . 1 77; West 1 989-92:
Hipponax fr. 156.
20 Pindarod fr. 80 (Snell). Henrichs 1 976: 253-54.
2 1 Aristhophanes, Kular 877.
22 Euripides, Bacchalar 78-79.
23 Euripides, Hyppolytos 141-44, aynca Bacchae 76-79, dalarda tapnlan Byk Ana
(bunlar kitabmzn 6. Blmnde daha ayrntl olarak irdelenmitir) . Belli da
lardan sz eden sfatlar, M.. 4. yzyl ve sonrasnda Meter'in yaygn sfatlan ha
line gelecekti. Khios'ta bulunan bir metinde tanraya MtTJP KuPEA.Eir diye sesle
nilmitir, Forrest 1963: 59-60 no 1 1. daia, Sipylene, Dindymene, tanraya seslen
mek iin kullanlan dier toporafk sfatlar arasnda olup, 7. Blmmzde ba
ka rnekler de irdelenmitir. Bunlarn hepsi toporafk elerden, genellikle da
lardan alnmtr.
24 Meter' e ait en erken tarihli Yunan adak kabartmalan F. Naumann tarafndan bir
grup olarak ele alnmtr: F. Naumann 1983: 1 1 0-17 (ayakta duran tanra) , 1 1 734 (oturan tanna) .
25 F. Naumam 1983: No 37-43: Ayakta duran kadn figrl yedi naikos rnei veril
mektedir; bunlarn 40-43 numarallan imdi zmir Mzesi'nde olup, anlald
kadaryla Miletos kaynakldr. Naumann'n listesine, Miletos'ta bulunan ve imdi
Berlin'de olan kabartma (C. Blmel 1964: No 44 ve 45) , Miletos'taki birka ye
ni buluntu (von Graeve 1986a: Levha 9, no 1-4; 1 986b: 43-47; 1 986c: 2 1-25) , Mi
letos mzesinde ve depolarnda bulunan birtakm yaynlanmam rnekler de
(MaryJane Rein, zel grme) eklenmelidir. Bu grup kabartmalarn kayna ol
ma olasl en yksek yer olarak, Miletos zerine, bkz. Rein 1993.
26 Bir baka benzerlik, naiskos iindeki figrn elindeki nar, Boazky'den kar
lan Phryg kabartmasndaki tanrann elinde tuttuu yuvarlak nesneyi andnr, Bit
tel 1963: Levha 1 . Bu, Phrygia'daki atribnn tek rnei olup, narn Meter'in er
ken betimlerinin standart atribis gibi gzikti Y.nanistan'daki durumla eli
ir.
27 F. Naumann 1983: No 37.
28 Von Graeve 1986c: 22, res. 1 .
2 9 C . Blimel 1964: Levha 126; F . Naurnann 1983: N o 39, 41, 43; von Graeve 1986c:
Levha 6, l . ki rnekte ellerin ikisi de yanda gsterilmitir (F. Naumann 1983: No
37, no 42).
30 F. Naumann 1983: No 39; von Graeve 1986c: 23.
3 1 C. Blmel 1964: No 44; von Graeve 1 986a: Levha 9, 3. ifte Meter adak naiskos-
350
lann Price incelemitir (Price 197 1 : 53-54 ) .

32
Von Graeve 1986c: 25, levha 6 , 2 .
33
Sanyorum, von Graeve'in (von Graeve 1986c: 25) b u parada iki Nynpha'nn be
timlendii eklindeki yorumundan daha kuvvetli bir olaslk bu, nk Nympha '!ar
normalde bir naiskos iinde gsterilmezler. Meter -Nympha birlikteliinin daha
sonraki rneklerinden biri iin, Paros'ta bulunmu bir kabartmay dikkate aln,
F. Nauman 1983: No 427, levha 29. Meter'in Nympha'larla ilikisi 6. ve 7. Blm
lerde ele alnmtr. Ayrca, Musa'lara adanm Hellenistik bir Meter heykelciini
de dikkate aln, Roller 199 1 : 134; bu para, Meter adaklarnn baka tanralara
da adanabildiini gstermektedir.
34
Kantlar, DeVries 1980, Roller 1983: 299-301 ve Muscarella 1989'da incelenmitir.

Herodotos, M.. 8. yzyl sonunda Gordion'daki Phryg hkmdar Midas'n, tah
tn Delphi'deki Apollon tapnana adadn kaydeder (Herodotos 1 . 1 4 ) .
35
lyada 2.862,
3 . 1 84-85 ve 40 1 , 16.718-19 ( Hekabe'nin Sangarios kysndaki baba
evi ) , 1 8.29 1 , 24.545; Aphrodite'ye Homerik vg 1 1 2, 137; Arkhilokhos, West

1989-92: Fr. 42; Alkman, Page 1962: Fr. 1 26; Hipponax, West 1989-92: Fr. 27; Ste
sikhoros, Page 1962: Fr. 2 1 2 .
36
Bammer 1982: 8 1 -84; 1984: 1 1 ( Rein tarafndan da benimsenen bir aklamadr,

Rein 1993: 59-63) . Atmacal rahibeler denilen, ellerinde ya da balarnn zerin
de bir atmaca tayan fildii kadn heykelciklerinin (Akurgal 196 1 : res. 1 67-69;
Muss 1983: 102-4; Bammer 1985: res. 2 1 , 22) , atmacann Phrygial Matar'n sk g
rlen bir atribs olmas nedeniyle, Artemis ve Meter arasndaki balanty do
ruladklar dnlmtr. Bu savlar beni ikna etmiyor. Atmaca tayan figrler
sadece Artemis'in avc tanra kimliini ima ediyor olabilir. una dikkat etmeliyiz
ki, bir baka nemli Artemis kutsal alannn bulunduu Sardes kentinde, Artemis
ve Meter'in farkl tanralar olduu aktr (bkz., Hanfmann and Waldbaum 1969).
stelik, Ephesos'daki Artemision'da tapnlan en eski tanralarn kimliine ili
kin hibir kant yoktur. Artemision'un altnda yerli bir Anadolu kltnn yatma
s mmkndr; Strabo ( 1 4. 1 .2 1 ) , tapnan eski bir Karia yerlemesinin zerine
kurulduunu kaydeder. Bu durumda, Bammer'n bu tanrann Meter/Kybele ol
duunu sylemesi, dayanaksz bir speklasyondur. Ephesos'ta, aada ve 7. B
lmde ele alnan bir Meter klt vard, ancak bu kltn yeri Artemision'un bu
lunduu alanda deil, birka kilometre tedeki Panayr Da'nda idi.
37
38
Graf 1985: 1 1 1-15; Rein 1993: 40-44; Rein 1996: 229-30.

Marmara Denizi havalisindeki Yunan kolonizasyonuna ilikin bir inceleme iin,
bkz. Graham 197 1 : 39-42. Graham'in bu blgedeki Yunan-Phryg ilikileri hakkn
daki bilinli incelemesini, blgedeki Phryg etkisinin M.. 7. yzyl banda Phrygia
zerindeki Kimmer basksnn ardndan sona erdiini var saymas bozmaktadr.
Aslnda, Daskyleion'daki son kazlarda bulunan malzemenin de gsterdii gibi
(bkz. Mellink 1993: 1 2 1 ) , Phrygia M.. 6. yzylda bu blgede (politik olmasa bi
le) kltrel adan etkili bir g olarak kalmtr. Yunan ve Phryg dinsel simgele
rinin birbirine karmasnn bir rnei olarak, Phryg kenti Dorylaion'da (gn
mzde Eskiehir) bulunmu olan ve bir aslan yavrusunu ba aa tutan kanatl bir
kadn figrn gsteren bir Phryg mezar stelini dikkate aln (F. Naumann 1983:
Levha 1 2a) . Bu para, Yunan tarznda olmakla birlikte, Phryg ikonografisine ok
yakndr.
DiPNOTLAR 35 1
39 Herodotos 4.76. Bu pasaj aada 6. Blmde irdelenmitir.

40 Sardes'in Kuzey Paktolos kesiminde yer alan sunak konusunda, bkz. Rein 1993:
64-67. Naiskoslar konusunda, bkz. Hanfmann 1961: 48-49, res. 31 (yakndaki bir
buluntu yeri olan Dede Mezar'ndan ) ; 1964: 40-45, res. 25 ve 43-44, res. 27.
41 Hanfmann 1964: res. 25; daha kapsaml tanmlamalar iin, bkz. Hanfmann and
Ramage 1978: No 7, 43-5 1, res. 20-25 ve Rein 1993: 75-1 12, bu kabartmaya ayrl
m zel bir almadr.

Herodotos 5. 1 02; bir mlek parasna kaznm kuvav yaztn Gusmani incele
mitir (Gusmani 1975: 28-30) .
43 Miletos heykelciklerine yukanda deinilmitir; ada Samos heykelcikleriyle ben
zerlikler iin, bkz. Rein 1993: 103-4. Hanfmann and Ramage 1978: 45, burada Sar
des tanrasnn gsnde bir aslan tuttuu kansna varlm, Hanfmann bir as
lan penesi grdn sanmtr, ama Rein bunu gremediini bildirir (Rein
42
1993:78-79) .
44
45
46
47
49
Hanfmann and Ramage 1978: res. 33-37, 39-41 (tapnma sahneleri); res. 47-48
(mitolojik sahneler) ; res. 42-43 (aslanlar) ; Rein 1993: 8 1-99, res. 9-26.
Rein 1993: 79-80.
Aslan, erken Lydia sikkeleri zerinde (Kraay 1976: 24, 29-31 ) ve Lydia heykeltra
lnda (Ratte 1989: 380) grlr. Kroisos, Delphi'deki Apollon kltne altn bir
aslan adamtr (Herodotos 1 .50) .
Mbius 1916: 166, no 2, burada oturan Meter adaklannn bir listesi verilmektedir
(o zaman bilinenlerin) . Kuzey Ionia'daki Meter kabartmalar iin, bkz. Graf 1985:
3 1 8 (Eriythrai) , 388-89 (Klazomenai) , 4 1 9-20 (Phokaia) ve geneli iin, 108. Io
nia'daki Meter kabartmalarn F. Naumann grup olarak incelemitir (F. Naumann
1983: 1 24-36, no 48-68) . Onun listesine Didyma'da bulunan bir yapt da (Tuchelt
1970: L 87) eklenmelidir.
Sicilya ve talya'daki oturan Meter adaklan, Sfameni Gasparro 1996: 54-55. Mas
salia adaklan, Froehner 1897: 1 1-18, no 23-63 F. Naumann 1983: No 69-108. Fro
ehner'daki 40 numara bir Meler imgesi deildir; yazar bunu Venus olarak sapta
mtr, ama Vermaseren M.. 6. yzyla ait bir Attis imgesi der (Vemaseren, CCCA
V, NO 292) . Bu parada byk olaslkla Attis betimlenmektedir, nk figr, son
raki Attis betimlerinde grlen sivri ulu tipik balk ve ksa tnik giymektedir,
ama yaptn M.. 6. yzyla ait olmas akla uygun gelmiyor. Korinth tarzndaki pi
lastrlar zerinde zenle ilenmi on stun balklarnn bulunduu naiskos'un
biimi ve parada bir delgi kullanlm olmas, bunun Roma yapt olduunu d
ndryor. Froehner'in btn bu paralann genel koullanna ilikin tanmn
da, sadece bunlarn yzkoyun yatar durumda bulunduklan, (tarihi belirsiz) mo
zaik bir zeminin altnda destek olarak kullanldklan ifade edilir; bu genel koul
lar daha ge bir tarih olasln bertaraf etmez.
F. Naumann 1983: No 48-55. Salviat 1964: No 92.
Bir rnekte ise tanra kucanda bir tavan tutmaktadr (F. Naumann 1983: No
=
50
51
66) .
52 Reinach 1889. Kendisi, be heykelcik ( imdi kayp) ile normal irsan boyunun
altnda bir heykeli tanmlar.
53 Smyma, F. Naumann 1983: Kat. No 60; Samos, Freyer-Schauenburg 1974: No 69;

Thasos, Salviat 1964: 241 , no 2, res. 3; Massalia, F. Naumann 1983: No 90.
352
ANA TANRIA'NN lztNDE
54 Didyma'da bulunan iki oturan kadn (Tuchelt 1970: K45, imdi Londra'da, ayr
ca K58) ve bir oturan erkek (K55) heykelini Kyme'de bulunan oturan heykelcik
lerden biriyle karlaurn (Tuchelt 1 970: L90). Ayn zellik, yani iki bacak arasn
dan sarkan kuma kvrmlar, hepsinde vardr.
55 Connor, oturan Nympha imgesi hakknda da buna benzer bir gzlem yapmur
(Connor 1988: 186).
56 Bu kabartma ve bunun Meter Sipylene olarak tanmlanmas hakknda, bkz. 7. B
lm, s. 200, no 58.
57 Langlotz 1 966: 1 6-17.
58 lbid.: 32, res. 38, Velia'da bulunmu bir para. Massalia rnekleri iin, bkz. yuka
rda no 49.
59 Aigina'dan bir heykelcik, F. Naumann 1983: No 1 12. Atina'dan terrakotta heykel
cikler, Franz Winter 1 903: 1, 43, no 4; 50, no 2a, b, c, 3; CCCA il no 359. F. Na
umann, Atina Akropolisinde bulunan ve oturan bir kadn figrn betimleyen
heykelcii M.. 6 yzyla ait bir Kybele ada olarak tanmlamur, ama figrn
kucak kesiminin hasara uram ve aslana benzer bir ey varsa bile, izlerin silinmi
olmas, bu saptamay havada brakyor (F. Naumann, 1983: No 1 1 1 , levha 19, 3,) ;
cf. La Geniere'nin yorumlan ( La Geniere 1985: 696, no 15).
60 La Geniere 1985: res. 2, 5; 1 993, res. 1 , 3.
61 La Geniere 1985: 71 1-13, res. 7-8; 1 993, res. 4-6. Arkadia'daki Meter klt zeri
ne, bkz. Pausanias 8.44.3.
62 Pausanias 3.22.4. La Geniere 1986: 3 1 , res. 1.
63 Herodotos 1.69-70. Allunan hakknda, bkz. Suda, 'AAccv bal alunda, ve bkz.
Anthologia palatina 7. 709' da bir epigram; Hellenistik bir eser olmakla birlikte, Alk
man 'a maledilir ve airin Kybele kltne ilgi duyduunu belirtir. Bu konudaki bir
inceleme iin, bkz. La Geniere 1985: 699-700.
64 Pylos tableti PY 1 202; metin iin, bkz. Palner 1 963: 241 , Gerard-Rousseau 1968:
138, Bennet and Olivier 1973: 154. Adanan ya miktar, belki Demeter'le (Gerard
Rousseau) ya da Theia adl, Hesiodos'un ksaca sz ettii (Hesiodos, Theogoia
1 35, 371 ) , onun dnda bilinmeyen, ikinci derecedeki bir tanrayla zde olabi
lecek nemli bir kii olduu izlenimini uyandrr. Palmer bu unvann bir tanra
y deil, bir rahibeyi belirttiini ileri srmtr. Robertson'n bunun "Linear B'de
ad geen birka nemli tanrdan biri" olduu eklindeki ifadesi geersizdir (Ro
bertson 1 996: 240); Linear B tabletlerinde sadece baka nemli Yunan tanrlar
na rastlanmas deil, bir tek kez Meter Theia sznn gemesi de onun nemli
bir tanra olduunu ispatlamaz.
65 Robertson 'n, tarihsel olarak dorulanan Tanrlarn Anas'nn bir Mykene kr tan
ras olduu yolundaki iddias ikna edici deildir (Robertson 1 996: 302-3) ; ne
Phrygial Matar'n, ne de 14. Homerik vgdeki Meter'in sakin oban yaamyla
hi ilgisi olmad gibi, bunun tam tersi olan ssz, yabanl dalarla ve yruc hay
vanlarla ilgisi vardr.
66 rnekler iin, bkz. Spartz 1 962: 28-31 , 99-101, no 1-6, 1 5. Bu sahnenin Mykene
tarz betimleri Minos rneklerine fazlasyla bamldr dolaysyla sahneyi Minos'a
zg sayyorum.
67 Bkz. Peatfield 1989, Minos saray dininde zirve tapnaklarnn nemi ve saray hi
yerarisinin knden sonra varlklarn popler kltte srdrmeleri zerine.
DtPNOTLAR 353
68 Vermaseren 1977: res. 2; Boardman 1978: res. 32.4. Oturan Meter imgeleri ile Pri
nias figiirleri arasndaki ilikiyi Christou irdelemitir (Christou 1968: 47) .
69 La Geniere'in yorumlarn dikkate aln (La Geniere 1985: 715-16) .
70 Bu szck, aslnda Artemis'le ilgilidir ( lyada 2 1 .470) . Erken Yunan sanatndaki
Potnia Theron 'a ilikin bir inceleme iin, bkz. Spartz 1962 ve Christou 1968. Ana
dolu antlarndaki Potnia Theron motifi hakknda, bkz. F. Naumann 1983: 10110.
71 F. Naumann'n da belirttii gibi (F. Naumann 1983: 1 01-102) , Potnia Theron mo
tifine Phrygia'da da rastlanmtr. Bu motif, kanatl bir koruyucu ruh figrnn
betimlendii, Dorylaion'da bulunmu bir stelin (F. Naumann 1983: Levha 12, 1 )
ve Gordion'da bulunmu bir alabastronun (F. Naumann 1983: Levha 1 2 , 2 ) ze
rinde gze arpar. Tanrann onran pozu gibi, Potnia Theron motifi de Phrygia'ya
Yunanistan'dan gelmi gibi grnyor. Bu motif, Matar betimlerinden gelien
Phrygia'ya zgii ikonografiye ait bir zellik deildi.
72 Spartz 1962: 99-105, no 1-38.
73 Bu motifn vazolar zerinde bezek olarak kullanlan nl bir rnei, Franois Va
zosu 'nun kulbunda bulunur, ABV76, l ; kuyumculukta Potnia Theron, bkz. Chris
tou 1968: 213, no 19; 220, no 13-22; 225, no 1 0-1 2. Christou tarafndan baka r
nekler de derlenmitir ( Christou 1968: 21 1-28 ) .
7 4 Christou 1968: 2 1 0, n o 2. Vermaseren 1977: res. 1 .
7 5 Kimlik saptamasna ilikin incelemeler: Artemis olarak, Christou 1968: 16; Hera
olarak, Vermaseren 1977: res. 1. Christou bu figr, dorudan doruya Yakn Do
u'ya ait bir modelden treyen besleyip byten tanra, bir kourotrophos olarak
yorumlar (Christou 1968: 1 8-19) .
76 Salviat 1964: No 2, res. 3; no 5, res. 7. Aynca Salviat 1964: No 4, res. 6 ve F. Na
umann 1983: No 1 13'de grlen her iki yaptta oturan tanra aslanla, ama tefsiz
olarak betimlenmitir. Baka bir rnekte ise bir zamanlar tanrann sol kolunda
bir ey tuttuu bellidir, ama bunun ne olduu artk anlalamamaktadr, Salviat
1964: No 1 , res. 4; F. Naumann 1983: No 1 1 4. Tanray aslanlarn ektii bir ara
bay srerken gsteren bir baka rnek, Arkaik dneme mal edilir; bu balamda,
Delphi'deki Siphnos Hazine Binas'nn kuzey frizinde aslanlarn ektii bir ara
bada grlen tanra genellikle Kybele olarak saptanmtr (bkz. F. Naumann 1983:
No 1 2 1 , levha 2 1 , 2; CCCA il: No 4 1 ) . Ancak bu tanra Kybele deildir; bkz. E. Si
mon 1984: 7 ve Brinkmann 1985: 1 0 1 , bu figr Themis olarak saptar. Tanra
nn bir aslann srunda grld, daha sonra poplerleecek olan baka bir po
zu, M.. 4. yzyln son dnemlerine dek Yunan ikonografisine girmedi (Plinius,
NH 35.36. 109; F. Naumann 1983: 233) .
77. F . Naumann 1983: Cat. N o 64; bkz. s . 136, F . Naumann'n incelemesi.
78. Bkz. Anth. Pal. 7.709, Aetolial Alexander'n (eser verdii dnem M.. yaklak
280) Hellenistik bir epigram, M.. 7. yzyl airi Spartal Alkman'a atfedilmi
olup, burada Kybele'nin teflerinden sz edilir. 14. Homerik vg' de de teflerden
sz edilmitir.
79 Aign 1963: 58-64, 158-62 (Kbns) , 1 73-77 (Karatepe, Ge Hitit dnemine ait bir
buluntu alan) , 366 (Asur) . Olympia'da bulunan ve M.. yaklak 700'e tarihle
nen tun bir Fenike kab (Aign 1963: 161, no 1 ) ile Sparta'da bulunmu tun bir
Kbns kab (Canciani 1970: Levha Vl, Vll) zerindeki tef betimleri, Yunanllarn
354
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94

bu mzik aletini daha nce de tandklarn gsterir.
Kyme heykelcikleri iin, b
Reinach 1889. Miletos'ta yeni bulunan heykelcikler
anak mlek ve bir kurosun paralanndan oluan kank dknt ukurundan
karlmtr (von Graeve 1 986b: 43-47) . Dier rneklerin hemen hemen hepsi
doal ortamlan dnda ya da sonraki tabakalarda yeniden kullanlm olarak bu
lunmutur.
Bu antla ilgili incelemeler iin, bkz. Rubensohn and Watzinger 1928; Boardman
1959: 193-96; Romano 1980: 344-49; F. Naumann 1983: 150-53; Graf 1985: 107-13.
Graf 1985: 107.
Boardman 1959: 193-96.
Romano 1980: 344-49.
Boardman'a gre (Boardman 1959: 191-96) aslan penesi Khios mimarisinde kullanlan bir zelliktir.
Graf 1985: 109.
Langlotz 1 969: 383-85; F. Naumann 1983: 153-55; Graf l985: 4 1 9-20.
Ktahya yaknndaki Fndk'ta bulunan kayaya oyulmu niler ok yakn bir para
lelliktedir (Haspels 197 1 : 92) .
Graf 1985: 420.
H. Thompson'n saptad M.. 6. yzyl Metroon'u (H. Thompson 1937: 135-40,
205-7; rekonstrksiyon nerisi iin, bk.z. H. Thompson 1972: Levha 4 ) , byk ola
slkla hi var olmamt; bk.z., Stephen G. Miller'n irdelemesi (Miller 1995: No
5 ) . Agora' daki Metroon 'un yks 6. Blmde ele alnmtr.
Kr tapnaklar ve Yunan polisi zerine, bkz.. de Polignac 1994.
Phrygia kltnn "barbarlk" ierdii varsaymna, bakalannn yan sra, La Ge
niere 1985: 716 ve Versnel 1990: 1 07-B'de rastlanr. 6., 7. ve 8. Blmlerde irde
lendii gibi, Meler kltnn barbar denilen elerinin ou, rnein Attis klt,
Phryg deil, Yunan kkenlidir.
M.. 5. yzyl bandaki Pers Savalar'ndan sonra sertleen ideolojik Yunan-bar
bar ayrm zerine, bkz. Hali 1 989, giri incelemesi.
Odysseia 9. 1 25-39.
6. Klasik Dnem
Aristhophanes, Kular 876; Hippokrates, On the Sacred Disease 4.22; Euripides, He
len 1302; Menandros, Theophoroumene 27; Page 1962: 764 (Melanippides) ve 935,
4ff. (Epidauros'tan bir hymnos; bk.z. West 1970: 2 1 2-1 3 ) . Bu unvan, sunulan adak
lardaki standart unvandr; Atina Agoras'nda bulunmu olan M.. 4. yzyla ait
bir heykelcikteki Kphcov Mrtpi 0lv yaztn (Thompson 1937: 204, res. 124 CCCA
II no 3 [ burada res. 4] ve CCCA Il'de (bk.z. s 250) belirtilen ok sayda rnei dik
kate aln.
Meter Megale, Pindaros, Dithyramb II, 9 ve fr. 95 (Snell) . Despoina Kybele, Pinda
ros fr. 80 (Snell); bu fragmann dzeltilmi yorumu iin, bkz. Henrichs 1972: 8486. "Kudretli Tanra" anlamna gelen despoina, sadece Meter'e zg bir unvan
deil, birka tanraya seslenmek iin kullanlan genel bir terimdir; daha sonra
kullanlan ve Meter'e de yaktnlan /vria'nn edeeridir (bkz. Henrichs 1076:
272 no 50) .
=
DiPNOTLAR 355
3
4
7
8
10
11
12
13
14
Aristophanes, Kular876; Euripides, Bakkha'lar 78-79.

Sophokles, Philoktetes 391-94; Timotheos, Page 1962: No 791 , saur 1 24; Euripides,
Hippolytos 144, Creta11S (Austin 1968: Fr. 79, saur 13), Helen 1301-2; Aristophanes,
Kular875.
daia ya da Dindymene gibi, tannaya kutsal olan zel bir dan adndan tireti
len sfatlar Hellenistik ve Roma dnemlerinde yaygnlaacaku; Yunanistan' n Kla
sik dneminde ise bu sfatlar ok ender grilr. Bu ender durumlardan birinde,
Euripides'in Orestes'inde ( 1 453) Phrygial klenin "Meter daia"ya sesleniiyle, bel
ki karakterin Phryg gemii vurgulanmak istenmitir.
Roma' da tannann ikonogrofisinin nemli bir esi olan kuleli ta, Yunan din
yasnda sadece Hellenistik dnemde griliir; en eski rnekler, 7. Blmde ele al
nan Pergamon'da bulunmu iki terrakotta heykelcik olabilir (bkz. Tpperwein
1976: No 1 90 ve 199).
Kabn Latince ad olan patera, bilimsel literatrde daha yaygn kullanlr.
Bu yapttan sz eden kaynaklar: Plinius, Doal Tarih 36. 1 7; Pausanias 1.3.5; Arri
anos, Periplous 9; bkz. Wycherley 1957: Belge no 402, 46, 489 ve F. Naumann 1983:
1 59. En ayrnul tanmlama Arrianos'unkidir. Bu heykel deiik zamanlarda Phe
idias'a ya da rencisi Agorakritos'a atfedilmitir, ama heykeluran Agorakritos
olmas daha byk bir olaslk gibi grinyor; bkz. von Salis 1913, Despines 1971:
1 1 1-23 e F . Naumann 1983: 1 59-9.
Gnmze kalan yzlerce rnekten baulannn listesi iin, bkz. F. Naumann 1983:
No 1 23-421 , Agorakritos'un modelinden alnan heykelcikler; 422-45, Agorakri
tos'un modelinden baka bir biimde olan Meler betimleri. Vermaseren, Yuna
nistan'daki eitli buluntu yerlerinden km birka yz rnei listelemitir, ama
onun katalounda Klasik, Hellenistik ve Roma eserleri ayrm gzetilmeden kar
k sraland iin, listeler dikkatle kullanlmaldr (Vermaseren, CCCA il). zel
likle CCCA il, 683-84 ve 695-720 numaral Kbrs eserleri, Arkaik Yunan deil, ge
Roma dnemi eserleridir (cf. Lambrechts 1962: 45 ve F. Naumann 1983: 239-40).
Will, eldeki Meter betimlerinin bolluu ile bunlarn bilgi verici nitelikte olmay
nn ironik elikisi zerine ok yerinde bir yorum yapmur (Will 1960: 95-96).
Adak sunulu tanna tipi hakknda, bkz. E. Simon 1953. Simon'n 7. sayfada be
lirttii gibi, adak sunulu tanra tipi zellikle M.. 5. yzylda gze arpar.
4 . Blmde anlatumz Gordion, Ankara ve Aya'ta bulunan Eski Phryg adak ka
bartmalannda tanrann elinde grilen yuvarlak kab ya da azl testiyi haurla
yn.
E. Simon 1953: 7-8.
Aslanlann Meter'e tapnanlann vahi ve ldruc ayinlerinde temsil edildii d
nilr ounlukla; bkz. Versnel 1 990: "konografide sessiz aslanlar, ayinde de
onlar haurlatmak iin kkreyen rahipler vard." Bu nokta aada daha ayrntl
incelenmitir.
Apollon- aslan ilikisine sk sk rastlanmtr; rnein Delos'taki Apollon tapna
nda bulunan aslan yontular ve Delphi'den, yannda bir aslanla grilen fildii
Apollon heykeli (Cahn 1950: res. 1 ) . Shapiro, Londra'daki British Museum'da (B
49) bulunan siyah figrl bir amforay incelemitir (Shapiro 1 989: 59, levha 29c;
bu vazonun zerindeki sahneyi bazlar naiskosu iindeki Kybele olarak yorumla
m (rnein Schefold 1937: 38-39; res. 5; F. Naumann 1983: 1 1 7), ama Apollon
356 ANA TANRIA'NN lztNDE

olmas ihtimali daha kuvvetli.
15 Euripides, Cretans (Austin 1968: Fr. 79, 10-13) ; Baklha'lar 78-79. Ayinler pyta (Eu
ripides, Ballha'lar 78) ve ttA.Etcl ( Ballha'lar 73) diye de tanmlanr; ayn terim
ler dier tannlann, zellikle Demeler ve Dionysos'un gizem ayinleri iin kullanl
mur. Meter gizemleri zerine bir baka nemli bilgi kayna da, 7. Blmde i
leyeceimiz, Lebadeia'da bulunmu bir Hellenistik dnem kabartmasdr, CCCA
il: No 432.
16 Gizem dinlerinin kurallann ineyenlere verilen cezalar iin, bkz. Thukydides
6.28; Andokides, On the Mysteries 1 1 . Livius'un kaydettii bir olayda, M.. 200'de
Akarnanial iki gen, Eleusis Gizemleri'nin gizliliini bilmeyerek tehlikeye atarlar
ve bunun sonucunda lm cezasna arpurlrlar.
1 7 Modern alann baz bilim aclanlan, rnein Foucart ( 1873: 64-65; Bmer ( 1963:
870-74) ve Versnel ( 1990: 109-10) Meter ayinlerinin her nedense rezilce ve bar
barca olduunu ima etmilerdir. Ama gsterdikleri kantlann ou, Yunan yaz
nndan deil, Roma yaznndan alnmur. zellikle Foucart ve Bmer, yarglar
n Romal hadm rahiplere ilikin tanmlara dayandnrlar, ancak Roma dnemin
deki etkinlikleri anlatan yazlarn, neden ondan birka yzyl ncesinin Yunan
toplumundaki dinsel uygulamalann kanu olarak alnmas gerektiini aklaya
mazlar (Foucart 1873: 7 1 , no 3 ve Bmer 1963: 873) . Yunanistan'n Klasik ana
ait olan balca kantlar, Meter kltyle ilgili byle sevimsiz bir manzaray pek en
der olarak destekler.
18 Gece ayinleri: Pindaros, Pythian 3. 79. Mealeler: Pindaros, Dithyramb il. 12 ( Snell) ;
Euripides, Cretans (Austin 1 968: Kpi)tE, fr. 79, 1 3-14) ; Ballha'lar 146-47.
19 Meale tayclan, genellikle gen kadnlar: CCCA il: No 45, 54, 82, 96, 1 24, 182,
186, 207, 248, 25 1 , 330, 339, 340, 362, 382 (hepsi Atina'dan ) , 267, 278, 279, 310,
3 1 1 , 320 (Pire'den ) , 402 (Euboia'dan) . Meter, yannda testi tayan bir insanla,
CCCA il, no 45, 54, 1 86, 208, 248 (Atina'dan ) , 267, 278, 310, 3 1 1 (Pire' den ) , 386
(Philiati'den ) , 483 (olaslkla Patrai'den) , 519 (Korkyra) , 529 (Thasos) , 575, 576,
579 (Samos) , 583 (Tenos) , 668 (Kalymna) ; Hermes'in tad testi, CCCA il, no
362 (Atina'dan ) , 508 (bilinmiyor) .
20 14. Homerik vg. Pindaros, Dithyramb 11.o (Snell) . Euripides, Helen 1347; Pala
medes (Strabo 1 0.3. 13=fr. 586 Nauck) ; Bakkha'lar 1 24-25. Diogenes (fr. 776 Na
uck) .
21 Flt mzii: Euripides, Bakkha'lar 1 27-28; zil mzii: 14. Homerik vg; Pinda
ros, Dithyramb 11. (Snell) ; Euripides, Helen 1 308; Diogenes (fr. 776 Nauck) . Me
ler kltnn yksek tondaki mzii iin, bkz. Strabo 10.3. 15-17.
22 Euripides, Ballha'lar 1 27.
23 p6a, Euripides, Helen 1308, m'.oov, Euripides, Bak/ha'lar 129. Bu ritmin neden
olduu kendinden geme hali zerine, bkz. Bremer 1984: 278-86.
24 Diogenes, Athenaios l .2=Nauck s. 776.
25 Euripides, Bakkha'lar 130-34 ve genel olarak birinci koro, 64-169. Meter ayinlerin
deki danslar zerine, bkz. Platon, fon 534a, 536c; Strabo 10.3.15. Phryg dans ze
rine, bkz. Lawyer 1964: 1 14-15 ve Hall 1989: 132-33, Aeschylus'un Phryges'inde aln
u.
26 Kannicht and Snell 1 98 1 : Fr. 629.
27 ARV2 1 052, 25; Matheson 1995: 278, yazar tarafndan Curti Ressam'na atfedilmi.
DiPNOTLAR
28
29
30
31
32
33
34
357
En kapsaml resimler Aurigemma'nn 1960 tarihli kitabnda bulunur: 48-5 1 , lev

ha 19-30. Bu vazonun yorumlanmasyla ilgili sorunlar hakkndaki n gzlemler
iin, bkz. Berard et al. 1989: 24-29.
Dion os alayndaki mainadlar ou kez ellerinde ylan tutarlar; rnekler iin, bkz.
ARV 1 82, 6, Kleophrades Ressam'ndan bir amphora ve ARV2 371, 1 4, Brygos
Ressam'ndan bir kase. Bu tanrnn kimlii ok tartlm ve akkhos, Dionysos,
Sabazios ve Hades gibi neriler yaplmur. Son bilimsel fikirlerin bir zeti iin,
bkz. F. Naumann 1983: 171-75. Matheson gibi (Matheson 1995: 278-79), Naumarn
da bu tanny Sabazios olarak saptam. Sabazios lehindeki en gl iddialann sa
hibi E. Simon ise iki tanrnn da Phrygia kkenli olduuna dikkat ekmi ve vazo
nun zerindeki sahnelerle, Demosthenes'in On the Croum'da (260) anlatu ayin
etkinlikleri arasndaki benzerlie iaret etmitir. Ancak bu tann, Sabazios gibi ikin
ci derecedeki bir tanny temsil edemeyecek kadar nemli bir figr gibi grn
yor ve buradaki grnts, ileride Yunan ve Roma sanaunda grlen Sabazios be
timlerine (pozu, kostm ve atribleri pek deimeyen Meter'den farkl olarak)
pek benzemiyor. Loucas bu tanny Dionysos, bu sahneyi de Attika'nn Phlya de
mosunda yerel bir tanra onuruna yaplan Orpheusu bir ayin olarak yorumlar
(Loucas 1992 ) ; sahnenin garip zellikleri de yerel klt uygulamalarn yansuyor
mu. Benim nerim ise, bu sahnenin gncel klt trenlerini canlandrmaktan
ok, Meter ayinlerini ironik biimde anlatmay amaladdr ki, bu durumda, be
lirli bir tann olmayabilir.
Pindaros, Dithryamb 11.6-9 (Snell). Euripides'in Bakkha'lar oyununun al koro
su, saur 64-168; cf. Euripides, Cretans (Austin 1968: Fr. 79, 1 1-12) ve Palanedes (fr.
586 Nauck) ve genel olarak, Strabo 10.3. 1 4-15.
Bkz., Kleo hrades Ressam'ndan bir amphora, ARV2 182 ve Makron'dan bir iki
kab, ARV 462, 48; bkz. Keuls 1984: 289.
Demosthenes, On the Croum. Demosthenes, anlatu bu trenin hangi tanr iin
yapldn kaydetmemitir. ou bilim adam, ayindeki aaJX>i ve citn lklar
nn Phrygia tanrlar Sabazios ve Attis'in adlarna benzediine dikkat ekerek, bun
larn Phrygia tannlarnn ayinleri olmas gerektiine hkmetmitir (rnein, E.
Simon 1953: 83-85; F. Naumann 1983: 1 72) . Bu pasaj, Yunan toplumunun kariz
matik dinsel trenler kanalyla etkilenmesini anlatan aalayc bir zet kadar
gnderme yapmaz Phrygia tanrlarna. stelik, Sabazios ile Attis'in gerekten
Phrygia tanrs olduklar tamamen kesinlememitir; Attis kltnn kkeninin
analizi iin, bkz. Roller l 994a.
Clement, Protrept. 2. 14. Clemens'in kulland "rt", pastos szc, normalde
gelin yatann perdesi iin kullanlrd (bkz. Lane 1988 ) ; acaba Clemens tann ile
tapnc arasndaki mistik bir birlemeyi mi kastediyordu? Aynca, cf. Firmicius Ma
ternus 18: Maternus, son satrlar iin iki yazl tarz daha neriyor, "Dinin srlar
na erdim" (Latince metin ) , ya da "Attis'in gizem dinine girdim" (Yunanca metin) .
Bu metnin Meter ayinlerine sonradan eklenenleri yanstt ak, nk M.. 4.
yzyldan nce Attis'in bu ayinlerde rol oynam olmas pek mmkn deil.
Genel olarak esrik dinler zerine, bk.z. Lewis 1989. Versnell 1990: 1 10, burada by
le bir deneyimin ekiciliine ilikin gzel bir tanmlama var: "Dinin 'kalplatnl
mas' ile tanrya aracsz ulama arzusu arasndaki sonsuz gerilim.
Hermias, /n Platonis Phaedrum Scholia, ed. P. Couvreur, p . 105a.
rs
358
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
Euripides, Hippolytos 141-44. Dalarn korkutuculuu konusunda, bkz. Osbone

1987: 189-92.
Hippokrates, On the Sacred Disease 4.
Plutarkhos, Marcellus 20. Bu eviri Bolton'nkidir: Bolton 1962: 137-38. Genel ola
rak, bkz. Dodds 1 95 1 : 7fr79 ve Connor'n ok deerli incelemesi: Connor 1988:
15fr66.
Herodotos 4. 76.
Olayn getii yerin belirsiz olmas (Skythia'da bir yer) ve Anakharsis'in yolculu
unun destans yaps gibi zellikler (insann aklna bilge Solon'un gezileri geli
yor) , baz bilim adamlarnn Anakharsis'in gerek bir tarihsel kiilik olduu hak
knda kukuya dmesine yol amtr. Olayn tarihsel bir gerek olduuna kar
kan savlar Kindstrand zetlemitir (Kindstrand 198 1 : 20-23. Ayrca, Herodo
tos'un Skythiallar uzaklardaki "bakalar" iin metafor olarak kullanmas zeri
ne, bkz. Hartog 1988: 62-84 passim.
Rahiplerin Meter imgeleri kuandna ilikin en eski bilgi budur. Bu tr imge r
nekleri iin, bkz. Reeder 1987: 440, bu tr imgeler iin temel formlar salam
olabilecek tun bir kalbn incelenmesi (bu kitapta res. 58-59) .
Platon, lan 536c.
Platon, Phaedrus 265 B.
Platon, Kriton 54d.
Diogenes (fr. 1, s. 776 Nauck), Athenaios 14.636'dan alnu. Apollodoros (Bibliot
heke 3.5 1 ) , Hera 'nn ldrtu Donysos 'u Kybele'nin iyiletirdiini bildirir.
Genel olarak tannlann denetimine girme konusunda bkz .. Dodds 195 1 : 64-101
ve Connor 1988.
Thasos kabartmas, Salviat 1964: 239, a CCCA il: No 528; Pire'de bulunan ka
bartma, Walter 1939: 54, res. 22 CCCA ll:No 270; Venedik'teki para, Linfert
1966: res. 2.
Pire steli, CCCA il: no: 308. Bu ciltte ekil 48'e baknz.
Price 1978: 6465. Ayrca bu ciltte bkz. res. 60: Bir ift benzer adak kabartmasn
dan biri, imdi Venedik Arkeoloji Mzesi'nde; dieri (Lirfert 1966: res. 1 ) bir ba
ba-oul tarafndan Herakles'e adanmur. Pire' den adak, CCCA il: No 273, 275,
276, tanraya "merhametli ebe", diye seslenmektedir; bkz. 7. Blm.
Charitonidis 1954: 414-15, 425 ve res. 1. Charitonidis, tanrann kucandaki o
cuun Attis olmas gerektiine hkmetmi, ama heykelin iyi korunmam durum
da olmas bunu belirsiz klyor.
Plu tarkhos, Themistokles 30, Garland ( 1 992: 78) ve Borgeaud ( 1996: 29) ele alm
tr. Pan iin Atina ( Herodotos 6.105 ) ve Boiotia'da (Plutarkhos, Aristides il) buna
benzer klt kurumlar vard.
Pindaros, Pyth. 3.77-79; Pausanias 9.25.3. Pythia od'u, l: Pyth. 3.1 37-139 zerinde
alan bir yorumcu bir ayrnt ekleyerek, airin Boiotia dalarnda iken gkten
kendisine doru inen bir Meter grntsyle karlatn ileri srmtr. Bu pa
sajla ilgili bir inceleme iin, bkz. Haldane 1968: 1 8-3 1 . Slater ( 1 971) ise bu kuru
luun doruluundan kukulanarak onu Sicilya'ya yerletirmeyi yelemi, ama id
diasnda Pindaros'un belgesini (fr. 80, 95, 96, Snell) gz ard etmitir. Slater'n fi
kirlerinin rtlmesi konusunda, bkz. Henrichs 1976: 256, dipnot 10.
Ne tuhaftr ki, airin tapnma yeri onu Thebai zaferinden geriye kalan birka ki=
47
48
49
50
51
52
DiPNOTLAR
53
54
55
56
57
iden biri olarak yaatacaku. M.. 335'de Thebai'nin yamalanmas srasnda s

kender bu tapnaa dokunmad (Plinius, NH7.29. l 09; Arrianos, Anabasis 1 . 9. 10.)
ve M.S. 2. yzylda Thebai'de hala ayakta duran neredeyse tek yap bu idi (Pausa
nias 9.25.3) . air Meter'i onurlandrmak istemi olsa da, tapnak nn tanra
nn mridine, bizzat Pindaros'a borludur.
Pausanias 5.20.9. Yapnn yeri ve tarihi iin, bkz. Hitzl 199 1 : 8-14.
Thompson 1937: 1 35-40, 205-7. Agora'daki en eski inaat program iin verilen
M.. yaklak 500 tarihi, yakn gemite Leslie Shear'n ayrnul almasnda ye
niden vurgulanmur (Shear 1993: 418-22) .
Metroon kazs iin, bkz. Thompson 1937: 205 ff. ve Thompson and Wycherley
1972: 29-38. Atina'daki Metroon'un yap tarihesi hakkndaki bu tartmada Step
hen G. Miller'n savunduu gr izliyorum. Yeni rekonstrksiyon nerisi iin,
bkz. S. G. Miller 1995: res. 4-5. Perslerin Atina yamas ncesindeki tarih iin, bkz.
Shear 1993. Savunduu gr, Dou 'ya zg ayinlerin balangcndan beri Ati
na' daki Meter kltn lekeledii varsaymyla sakatlanm olmakla birlikte, Thomp
son'n Atina Metroon'unun yap tarihesine ilikin rekonstrksiyonu hakknda
kukular Francis de dile getirmitir (Francis 1990) ; Shear'n grlerinin teme
linde de ayn sakat varsaym yatar (Shear 1995) .
Pausanias 1 .3.5; Thompson and Wycherley 1972: 29-30 (kiremit, levha 30c'de gs
terilmitir) .
Boersma'n, e n erken tarihli tapnan Zeus Eleutherios'a adanm olduu eklin
deki nerisi inandrc deil (Boersma 1970): 31-333). Yap, en aa M.. 5. yz
yl sonundan beri Meter' e adanm bir tapnak olup (Athenaios 9.407b-c Wcher
ley 1957: No 470) , Meter'in, tapnan Zeus'a atlanmasnn stnden yz yl ge
meden Zeus'u yer;inden etmi olabilecei pek manukl grnmyor.
Thompson and Wycherley 1972: 35. Epigrafik belgeler iin, bkz. Wycherley 1957:
1 51-60, no 465-519. Atina devlet arivinin kuruluu konusunda, bkz. Boegehold
1 972; ayrca, bkz. Stroud 1974: 1 74, sahte sikke deposu olarak Metroon. Metro
on 'un M.. 5. yzyl sonunda Atina ariv salonu olarak kullanld, Alkibiades'le
ilgili bir olayda anlaulmur (Athenaios 9.407b-c Wycherley no 470) . Meter su
na Metroon'un dna yerletirilmi olabilirdi; bunu da, Pittalakos diye birinin
Agora'ya geldiini ve byk bir kalabaln nnde rlplak Meter sunanda
oturduunu anlatan Aiskhines ima etmektedir (Aiskhines, Tirarkhos 60-61 ) .
Demosthenes, Prooemia 54.
Simms 1985: 85; Parker 1996: 159.
Kolophon ve Smyrna'daki Metroon'lar konusunda, bkz. 7. Blm. Bir ariv mer
kezi olarak Kolophon'daki Metroon, bkz. CCCA 1: 599, 601-5.
l: Aiskhines 3. 187. Wycherley, burada sz edilen Philippics'i Anaximenes' e ya da
Theopompos'a atfetmektedir (Wycherley 1957: 1 51-52) . "O Phrygial adam"n
kimlii aada tarulacakur.
lulianus 5. l 59a; Suda, s.v. TJ'tpayUp'tTI; Photios, s.v. TJtpayUP'tf\. Metroon hakkn
daki antik belgeleri Wycherley toplamur (Wycherley 1957: 1 51-60) .
l: Aristhophanes, Plutos 431 = Suda, s.v. [3apa0pov.
Bu olay ele alan modem kaynaklar arasnda zellikle unlar yararl buldum: Co
si 1 980-81, Cerri 1983, Versnel 1990: 1 05-1 1 . Ayrca, bkz. Foucart 1873: 64-66; Nils
son 1967: 725-27; van Straten 1 976a: 42-43; Vemaseren 1977: 32-35; Simms 1985:
=
58
59
60
61
62
63
64
65
359
360
66.
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
69-70; Frappicini 1987 ve Parker 1 996: 189-9 1 . Buradaki incelememde, yky

kendi ele al biimimden de yararlandm, Roller 1 996.
Bu, Agora'y kazan Homer Thompson'n fikriydi (Thompson 1937; Thompson and
Wycherley 1972). Ayrca, bkz. Nilsson 1967: 1, 737; Vennaseren ( CCCA il no l ) ;
Versnel 1990: 1 07.
Foucart 1873: 64-66; Picard 1938 ve 1954; Boersma 1970; Cosi 1981; Cerri 1983;
Frappicini 1987.
Burkert 1985: 1 76-79. Platon'un, Trakyal tanra Bendis'in Atina'daki yeni bay
ram hakkndaki olumlu yorumlarn dikkate aln (Republic l . 327a ) .
Strabo 10.3.18; Parker 1996: 1 58-59.
Wilamowitz ( 1 879: 195 dipnot 4, Will ( 1960: 1 0 1 , dipnot 2) ve Bmer ( 1963: 10,
dipnot 4) bu sonuca varmlardr.
Cerri 1 983: 1 61-62.
Antiphanes'in bir komedisinin bal, fr. 154 (Kock il 74) , ayrca cf. fr. 1 59, bir
byc olarak metragyrtes. Bmer ( 1963: 871 ) ve Versnel ( 1 990: 1 09) baka rnek
ler alnulam. Ancak una dikkat edilmeli ki, Webster ( 1960: 1 50) ve Bmer'in
( 1963: 869-70) Meter kltn sulad kansna vardklar Menandros'un Rahi
beler'inin Meter'le hibir ilgisi olmayabilir, nk orada rahibelerin tef alp ayin
yaparak tapndklan tanrsal varlk, dii deil erkektir.
Aristoteles, Rletoric l 405a.
Athenaios 1 2.54 l e. IV. Ptolemaios'un bir metragyrtes'i hakknda da buna benzer
kltc yorumlar yaplmtr; bkz. Plutarkhos, Cleomeres 36.
Bu, Foucart ( 1 873: 160-61 ) , Bmer ( 1963: 869-70) ve Versnel'in ( 1990: 1 10) be
nimsedii tanmlamadr. Ne var ki, bu aratrmaclarn metragyrtes'lerin d gr
nleri ve giysileri hakknda aktardklar kantlarn ou Yunan deil, Roma kay
naklarndan alnmur. Apuleius'un Altn Eek adl yapunda canlandrd (8.2431 ) Galli, yani Romal Magna Mater rahipleri Foucart ile Bmer'i zellikle etkile
mi, ama M.S. 2. yzyla ait bir Roma yaptnn neden M.. 5. ve 4. yzyllardaki
Yunan dinsel uygulamalarnn kanu olarak alnd aklanmam.
Cosi 1981 ve Cerri 1983, eski tarihli bibliyografyayla birlikte; ayrca bkz. Vers
nel 1990: 105-6, "sylence gerek bir olayn ansn yaatr, olayn tarihsel nitelii
.
inandrc bir biimde ortaya koyulmutur." Parker ( l 996: 190) ise daha kukucu
dur.
Roma' daki metragyrtes konusunda, bkz. Plutarkhos, Mariu.s 17. 9 ve Diodoros 36. 13,
Versnel ( 1990: 105, dipnot 35) irdelemitir. Yukarda ele alnan Anakharsis logos'u
(Herodotos 4. 76) , tanma, direni ve tanrya ayin yapan rahibin lmnden olu
an ayn modeli sergilemektedir. Bumett ( 1970: 26) baka paralelliklerden sz et
mitir. Ayrca Oranje'n ( 1 984: 1-3) ele ald modem paralellii de dikkate aln.
Cf. Havarilerin leri 16.
lyada 1 .8-52; baka bir paralellik de Herodotos'ta ( l . 167) bulunabilir: Bir salgn
hastalk ve bir deniz savanda ldrlen Phokaiallar onurlandrmak iin kuru
lan gnahtan arnma klt.
Bu Dodds'un gryd (Dodds 1960: xi) , ancak Henrichs'in yapt tarumann
da ortaya koyduu gibi (Henrichs 1978 ) , son derece mantksz. Ayrca, cf. Parker
1996: 160, dipnot 27. Tann Dionysos'un Yunanistan'daki gemii konusunda, ad
nn bir Linear B tabletinde bulunuunu dikkate aln, Ventris and Chadwick 1959:
DiPNOTLAR
36 1
1 27, PY Xao6.
81 Versnel 1990: 109.
82 Thukydides 6.27-28; Plutarkhos, AIJcilJiades 18-22. 5. yzyl airi Meloslu Diagoras
da Gizemler'e saygszlk etmekle sulanmu (l: Aristhophanes, Kular 1073; Di
odoros 13.6). Gizem ayinlerine saygszlk etmekle ilgili dier rnekler iin, bkz ..
yukarda dipnot 16.
83 Euripides'in Giritliler (M.. 430 dolaylarnda sahnelendi) , Hippolytos (M.. 428)
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
ve Palamedes (M.. 415), Aristhophanes'in Kular (M.. 4 1 4 ) , Sophokles'in Phi

loktetes (M.. 409) , Euripides'in Helene (M.. 412) ve Bakkha'lar (M.. 405) adl
oyunlar; beinci yzyln sonuna doru yaraulm, Diogenes'e ait oyundan kalan
bir para (Nauck s. 776) ve yazaryla tarihi bilinmeyen bir para.
Bu koro ve Meter'in Demeter'le akrabal ilerleyen blmlerde irdelenmitir.
Yunanistan'da melragyrtes'e deinen bavuru kaynaklarnn tmnn M.. 4. yz
yl ba ve sonrasna ait olduunu dikkate aln.
Menandros, 'lEpEta, bkz. Webster 1960: 149-50 ve Bmer 1 963: 869-70. Ayrca, Me
nandros'un ok eksik durumdaki Theophoroumene'sinde, bir kadn Tanrlar Anas
tarafndan etki altna alnr (ele geirilir) .
Demosthenes 19.281 ve _ 87. 19.43 1 ; Josephus, Against Apion 2.267; bkz. Versnel
1990: 1 14-18.
Phrygia kral Midas sylencesinin Yunan tarz ileni biiminde Phrygiallarla ilgi
li olarak ima edilen olumsuz yarglar konusunda bkz. Roller 1983 ve M..5. yz
ylda Atina'daki rk rneklerin oalmas konusunda, genel olarak, bkz. Hall
1989.
Arkhilokhos 42 (West 1 989-92) , ayya Phrygiallar; Hipponax 27 (West 1989-92) ,
arpa tmek iin Miletos'a saulan barbar Phrygiallar.
l: lyada 2.862; Strabo 1 2.8.7. Antik alnular Hali tarafndan irdelenmitir ( Hall
1988 ) . lyada 8.62 ile, Aphrodite 'ye vg ve Euripides' in Iphigmia A ulis' te adl ya
pu arasndaki deiikliklere dikkat edin. Aphrodite'ye vg'nn 1 1 1-16. dizele
rinde Troyallarla Phrygiallar aka iki ayr halk olarak gsterilmitir, Iphigenia
Aulis'te adl yaptta ise Iphigenia'nn kurban edilii, Agamemnon 'a (Troya deil)
Phrygia yolunu aar.
Yunan tragedyasnda Troyallar konusunda, bkz. Hall 1 989: 102. M.. 5. yzyl sz
sanatlarnda Troyallarla Perslerin kaynatrlmas konusunda, bkz. Bacon 196 1 :
1 0 1 ve Hali 1989: 68-69.
Troyal Paris betimleri bunun en iyi rnekleridir. M.. 5. yzyln ortasndan ba
layarak, Paris uzun kollu tnik, pantolon, izme ve sivri klahtan oluan Akhame
nid giysisi iinde betimlenmitir. Karlsruhe Paris Ressam 'nn boyad bir hydria
en eski rneklerden biri olabilir (ARV2 1 3 15, 1 ) , ayrca Roller 1994: 25 1-52'de,
Kadmos Ressam'nn bir hydrias, Bertin F 2633 (imdi kayp) , ARV2 1 187, 32, in
celerunitir.
Bu gelimeyle ilgili ok iyi bir inceleme iin, bkz. Hall 1 989: 149. Ayrca, bkz. Vers
nel 1990: 1 10-18.
Will, nceki bilim adamlarnn dncelerini zetler (Will 1960: 96-97). Ayrca
,bkz. Parker 1996: 189.
Will, Byk Ana Tanra unvann Phrygia tanrasna, Tanrlar Anas unvann
ise bir Yunan Meter'ine atfeder (Will 1960: 1 10-1 1 ) . Bununla birlikte, ileride g-
362
receimiz gibi, bu konu ok fazla blmlere aynlmur: Phrygial Ana Tanra'nn

ikonografisi Tanrlar Anas Rhea iin kullanlm ve Phrygia tanrasnn betimle
ri Yunan ana tanras Demeter'i de etkilemitir.
96 Hesiodos, Theogonia 1 1 6-56.
97 30. Homerik vg. Tarihlendirme iin, bk.z. Janko 1 982: 156. Toprak Ana'ya Ura
nos'un kars diye seslenen vg, Hesiodos'un kurduu soy ktn izler.
98 Solon (Bergk) fr. 36.
99 Derveni Papirs, col. XVIII, satr 7, Zeitschriflfar PajTyrowgie und Epigraphik 47' de
yaynlanmur ( 1983) suppl. Pasajn yorumu iin, bk.z. Kannicht 1969: 330 ve West
1983: 93.
1 00 Topraktan karken gsterilen Toprak Ana, vazo resimlerindeki Erikhthonios'un
doumu ve Gigantomakhia sahnelerinde bulunur; rnekler iin, bk.z. Carpenter
199 1 : 73-75.
101 Hesiodos, Theogonia 453-91 .
1 02 Zeus'un Girit'te yetitiini Euripides (Bakkha'lar 1 20-25) , Apollodoros ( 1 . 1.6-7) ,
Diodoros (4.79-80, 5.64 -65) ve Pausanias (7.7.6) anlaur. Baka gelenekler, olay
Yunanistan'daki baka blgelerle de ilikilendirmi: Arkadia'da (Pausanias 8.36.2)
ve Messenia' da (Pausanias 4.33. l ) . Olayn getii yerin Girit olmas, en yaygn bi
imde aktarlan gelenek gibi grnyor; dier blgelerin olaya sahip kma iddi
alar ise, Olympos'un ba tanrsnn doum yeri olarak itibar kazanmak isteyen fu
nanistan 'n farkl blgelerinden kaynaklanm olabilir.
103 Hipponax, West 1989-92: 1, fr. 156, yukarda 5. Blmde irdelenmitir.
1 04 Cf. Sophokles, Philoktetes 391-92: Burada Dalarn Anas, yani Kybele, Zeus'un Ana
s diye anlr; Euripides, Bakkha'lar 58-59, 78-79, 1 26-29: Burada da Meter'e hem
Byk Ana Kybele, hem de Phrygia fltlerinin Rhea Ana's diye seslenilmektedir.
1 05 Euripides, Bakkha'lar 58-59. Ayrca bkz. Diogenes (fr. 1 , s. 776 Nauck; bkz. aada dipnot 158). Euripides, Cretans (Austin 1968: fr. 79) .
106 Telestes, Page 1 962: fr. 764 (=fr. 809 ) : Mf'tEpa 0Eii'v .. TEAi[tT] Ev 6]; yova<l> 't
[a\rro]ai 'Prov.
1 07 l: Aiskhines 3.187, Ktesipho zerine. Arrianos'un Atina Metroonu 'ndaki klt hey
keliyle ilgili tanmnda, bu heykele Rhea heykeli denir (Arrianos, Periplous 9).
1 08 Timotheos, Persians, Page 1962'de: fr. 791 , saur 1 24; Euripides, Hippolytos 144; cf.
Sophokles, Phiwktetes 391.
1 09 yi bir rnek iin, bkz. E. Simon 1966: 76-78, levha 18, 18.2: Demeter'e vg'den
bir blmn resmedildii Attika pelikesinde Rhea elinde Meter Kybele'nin tefiy
le gsterilmitir, buna karn bu Homerik vgde Phrygial tanrann ad ge
mez.
1 10 Strabo 10.3. 12, Phrygia'daki da Da zerine; 10.3.20 Troas blgesindeki ve Gi
rit'teki da dalar zerine.
1 1 1 Euripides, Bakkha'lar 1 20-29; Strabo 10.3. 1 1 . Meter tapmnn Zeus tapmyla ba
lanus: Pindaros, Dithyrambos il (Snell) ; Euripides, Cretans (Austin 1 968: fr. 79, 1013).
1 1 2 Korybant dans: Platon, Kriton 54d, on 536c; mzik aletli gruplar olarak Kory
bant'lar, Aristhophanes, L.vsistrate 558; Phrygia Korybant'lan, Aristhophanes, Wasps
8. Korybant ayinlerine ilikin ilgin bir inceleme iin, bk.z. Linforth 1 946; Eryth
rai'deki Korybant klt hakkndaki kantlar iin, bkz. Graf 1985: 319-34.
.
DiPNOTLAR
363
1 13 Euripides, Bakkha'Iar 120-25.

1 1 4 Diodoros 5.65. Diodoros, kayna olarak 4. yzyl tarihisi Ephoros 'un adn ver
mektedir. Pek ou Meter'le balantl olan ikinci derecedeki tannsal varlklar
dan oluan baka gruplann varl, bu tabloyu daha da kannaklaurmur. Bun
lar sadece Kureta'lar ve Korybant'lan deil, maden ilemeciliiyle ilgili byc
ler ve cinler olarak bilinen Daktyl'leri ve Telkhin'leri de kapsar. (Meter'in hizme
tindeki dal Daktyl'ler zerine, Sophokles, Kaphoi Satyro fr. 337 Nauck; Diodo
ros 5.64, Ephoros'tan alnt. Ayrca, bkz. Hemberg 1952 ve Burkert 1983b.) Bu
farkl gruplarn ortak zellii, Yunan kltndeki Musa'lar, Nympha'lar ya da
Gzeller gibi kadn gruplanndan oluan tannsal varlklann tersine, sadece erkek
lerden olumalar ve ounlukla maden ilemecilii ya da gizemli ayinler yoluyla
tannyla iliki kurabilmek gibi zel becerileri olmasdr.
1 15 Bu gruplardan sz eden antik kaynaklar Schwenn toplamtr: Schwenn 1922a,
s.v. "Korybanten": 1441-46; 1922b, s.v. "Kureten": 2205-6. En nemli kaynak Stra
bo'da ( 10.3. 10-24) farkl yar tann tiplerine ilikin uzun bir inceleme vardr; Kory
banl'lar burada Phrygial olarak tanmlanmtr (Strabo 10.3. 1 2 ) . Strabo, kayna
nn Skepsisli Demetrios olduunu bildirir, fl. ca. M. .. 1 80. Ayrca, Strabo'un
kaynaklarndan birinin Hellenistik dnem mitos yazar Apollodoros olabilecei
ni ok mantkl bir biimde ne sren jeanmaire'in tartmasn dikkate aln Ue
anmaire 1939: 593-616) .
1 16 Kureta'lar bundan baka iki Meter adanda daha grlrler: Lebadeia' dan bir
kabartma (Walter 1939: 59, res. 23, CCCA il 432) ve New York'taki tun bir mat
ris (Reeder 1987: res. 3 ) . 7. Blmde daha ayrntl bir biimde ele alnacak olan
bu iki yapt, Kureta'lann Meter kltndeki varln saptamaktadr.
1 1 7 Ayrca Atina Akropolisi 'nden bir kabartmay dikkate aln, Akropolis Mzesi 2455,
F. Naumann 1983: No 426, CCCA il: No 190. Sadece sol kesinin alt ksm kalm
olan kabartmada, sol tarafta oturan Meter'e yaklaan silahl iki delikanl grl
mektedir. Byk olaslkla Kureta'lar olan delikanllar, burada tannaya yanaan
normal tapnc pozunda gsterilmilerdir, dolaysyla hizmetkar deil, yakaran ve
tapan kii roln stlenmilerdir. Rya yoluyla tanryla balant kurma konusu
iin, bkz. van Straten l 976b.
l l8. Disk iin, bkz. Kunze 1 93 1 : No 74, levha 49; Bamett 1960: Levha IVa. Canciani
( 1970: 55) , Kunze'un, diskin kendisirin bir tef olduu yolundaki varsaymn ele
tirmekte hakldr, ana diskin zerinde her biri ikier tef tutan, kabartna olarak
ilenmi iki kanatl cin figr vardr.
1 1 9 Bosquanet 1939: 62-65'de R. W. Hutchinson; Kunze 1 93 1 : 6-35; Canciani 1 970:
20-52.
1 20 Diodoros 4.79-80, 5.64-65. Diodoros ikinci pasajda Ephoros'tan alnt yapyor.
1 2 1 Meter- Demeter ilikisinin genel bir deerlendirmesi iin, bkz. Graf 1974: 1 55,
dipnot 24, van Straten 1976a ve Versnel 1990: 108. Ancak ben Versnel'dan farkl
olarak bunu yabanc bir kltrn bilerek alnmasndan ok, iki tarafl bir kayna
ma ilemi olarak gryorum.
122 Van Straten 1976a: 42-43, res. 1 .
1 23 Pindaros, /sthmian 7.3-4; Melanippides, Page 1962: fr . 764.
124 Derveni Papirs, kol. XVIll, satr 8, Zeitschrift und.tpigraphik 47'de ( 1 982) yayn
land. Pasaj hakkndaki yorum iin, bkz. Kannicht 1 67: 726.
=
364
1 25 H. Thompson 1937: 205-8; Nilsson 1967: 726.

1 26 Metzger l 965: 22, no 43.
l 27 Arrianos, Aabasis 3 . 1 6.8.
1 28 Graillot 1912: 504-5, 507. Graf 1974: 155, dipnot 24.
1 29 Mbius 1 1935-36: 243-53; Kannicht 1969: 327.QO; E. Simon 1983: 26-27. Tapna
n olas yeri iin, bkz. Travlos 197 1 : 1 1 2-13, 289-91. Meter ve Demeter arasndaki yakn iliki hakknda, bkz. Sinuns 1985: 66-67.
.
l 30 Eiripides, Helen 1301.Q5. aativa; szcnn Phrygia dilinde "araba" olduu ak
ur; Sappho (Lobel and Page 1955: fr. 44, 13) ve Anakreon'un (Page 1962: fr. 388)
kulland bu szck, Aphrodite'ye vg'de ( 1 3) de grlr. Bu koroya ilikin
deerlendirmeler iin, bkz. Sfameni Gasparro 1978; Kannicht 1969: il, 327-59;
Cerri 1983; Roller 1996: 3 1 0-13.
131 Cf. Mbius 1935-36: 245, Wilamowiu'i yineler: "Attika'da tapnlan Meter, o rezil
Phrygial yaratkla ilgisi olmayan, her yerde tapnlan Ana idi." Phrygial tanra
nn kontrol alunda tutulmas iin Kybele'nin Demeter'le zdeletirildiini savu
nan Mylonas ve Versnel da ayn gn1 dile getirmilerdir (Mylones 1961: 290-91,
Versnel 1990: 107-8).
1 32 Yunanl olmayan dier tanrlar Yunan geleneiyle bir dereceye kadar kaynatnl
mu. Yunanl kadnlarn gen yataki lm iin yas tuttuklar Suriyeli tann Ado
nis, Aphrodite ve Persephone ile ilgili efsane emberine alnm, Trakyal tanra
Bendis de, kendisi herhangi bir Yunan efsane emberinde grlmemesine kar
n, Yunan sanaunda ounlukla Trakyal Artemis olarak resmedilmi olup, Pi
re' de onuruna dzenlenen nemli bir enlik varm (Platon, &public l .327a ) . Bu
konu iin, bkz. Simms 1985.
1 33 rnekler iin, bkz. CCCA il, no 362 (Atina'dan ) , 508 (k yeri bilinmiyor) . Ay
nca bkz. Reeder 1987: 431-32. Meter ve Hermes'i birlikte gsteren Ephesos'ta bu
lunmu baka adak kabarunalan aada 7. Blmde ele alnacakur.
1 34 Pindaros, Dithr. 11.6-9 (Snell) . Euripides, Pakmedes (fr. 586 Nauck) ve Bakkha'lar,
saur 1-169 ve passim. Platon, Phaedrus 244a ve Hermias, l: ad loc., sayfa 104-1 05A
( ed. P. Couvreur) . Strabo 10.3. 1 3. Antik kantlara ilikin genel bir deerlendirme
iin, bkz. Kannicht 1969: il, 331-32.
1 35 Pindaros, fr. 95-100 (Snell) ve Pythian 3. 78. Pindaros ve Pan hakknda , bkz. Hal
dane 1968.
136 Pindaros, fr. 96 (Snell ) . Henrichs 1976: 256..
1 37 Pan ve Ana Tanra ilikisi iin, bkz. Brommer 1949-50: 12 ve Borgeaud 1988a: 55,
147-48.
1 38 CCCA il, no 66, 180, 182, 339 (Atina'dan), 279 (Pire' den) , no 432 (Lebadeia'dan).
Bkz. Borgeaud l 988a: 52-53.
1 39 Osbome 1987: 1 89-92.
140 Hermias, in Pktonis Phaedrum Scholia, 1 05a (ed. P. Couvreur) .
1 4 1 Meter gibi, Pan da Phaidra'nn garip davranlarnda etkisi olduundan kukula
nlan tanrlardan biriydi (Euripides, Hippolytos 142) .
142 Plutark.hos, Nikias 13.2. Bunu ilk olarak Foucart nermi ( 1873: 64-65) , onu Bur
kert ( 1985: 1 77-79), Garland ( 1987: 130-3 1 ) ve Versnel (1990: 1 07) izlemitir.
143 Burkert ( 1979a: 1 05 ve 1985: 159) , Plutark.hos'un bildirdii olayda kiinin kendini hadm eunek iin ta kullanmasnn, olayn Ana Tanra kltyle ilgili olduu
DiPNOTLAR
365
anlamna gelmesi gerektiini vurgular ve ta kullanmnn Attis'le ilgili olduu

nun ak bir ekilde ifade edildii Latin kaynaklarna (rnein, Catullus 6.3, Ovi
dius, 1'"'a.sti 4.237) dikkat eker. Ancak burada, Attis kltnde madeni bir silah (Luc
retius 2.621 ; Martialis 2.45; Lukianos, Dea Syria) ya da krk anak mlek paras
(Plinius, NH 35. 165; Juvenalis 6.514) gibi farkl aletler de kullanldn bildiren
birok kaynak gz ard edilmitir.
144 Kem 1935: il, 232; Ferguson 1944: 1 1 0-1 1 ; Versnel 1990: 1 07-8. Bunlarn yorum
lan modem bilimsel almalarda yaygn olarak rastlanan, Attis efsanesinin gele
neksel bir Phryg masal olmas gerektii, nk hibir Yunanlnn bu tr eylem
leri onaylamayaca eklindeki kanaati yansur.
145 Polybios 2 1.37.4-7. Epigrafik bulgular Welles ve Virgilio incelemitir (Welles 1934:
no 55-61 ve Virgilio 198 1 ) . Attis'in kimlii sorunu 7., 8. ve 1 1 . blmlerimizde ay
rnul olarak incelenmitir.
146 Rhannus'ta, Roussel 1930: 5-8 CCCA il: no 245. Sanothrake'de, Hippolytus, De
refutat. omn. haeres. 5.8.9; 5.9.1-1 1 .
1 4 7 Berlin, Staatliche Museen, env. n o 1612, Kekule von Stradonitz 1922: 198. Bu par
a uzun sredir biliniyor; 19. yzylda Pire' deki yasa d bir kaz srasnda bulun
mu ve bu yzyln ilk yllarnda Bergama Mzesi'nin eline gemiti. Yapun ince
lendii ve iziminin yer ald almalar: Vennaseren 1966: Levha 1 1 ; CCCA il:
No 308; F.Naumann 1983: Levha 40, 1, no 552; son iki almada daha nceki bil>
liyografya verilmitir. Yazun yaynlan: /G 2 4671. Daha nce bu stelin Meter'in
koutroplws'luk ileviyle ilgili olduu sylendi. Benim bu stel ve Yunan dininde tan
r Attis'in kkeni hakkndaki grlerim Roller 1994a'da aynnul olarak tartl
m olduu iin, burada sadece tartmann ksa bir zetini veriyorum.
148 CCCA il: 93'te Vennaseren metni '7tEp tcv ta&v diye okur, ama taa ak bir bi
imde 1tCUOl(J)V kaznmur.
149 Angdistis'in tanrann Anadolu'daki zel ismi olduu, klt unvan olan Matar'n
karsna yerletirilmesinden bellidir; bkz. Strabo 10.3. 12, 12.5.3. Aynca, Phrygia'da
ki Midas Kenti'nde bulunmu olan, Ana Tanra Angdistis' e ya da Tanrlarn Ana
s Angdistis'e adanm sunaklar zerindeki bir dizi yazt iin, bkz. Haspels 197 1 :
195-200, 295-301 , z. n o 6 , 8, 13; genel olarak, bkz. Gusmani 1959. Angdistis'e
adanm klt eyalarnn baka rnekleri 7. Blmde ele alnmur.
150 Tipik Attis betimi Vennaseren ve de Boer'n 1986 tarihli almasnda bol miktarda meklenmitir.
1 5 1 rnekler iin, bkz. Roller 1994a: 250-5 1 .
1 5 2 Yukardaki dipnot 92'de anlan iki vazoyu dikkate aln.
153 Phrygial bir oban olarak Attis, bkz. Theokritos 20.40.
154 Tbingen F 2, ARV2 1023, 147'de auf yaplnadan bahsedilmi. Bu vazodaki The
mis ve Bendis'e ilikin bir inceleme iin, bkz. E. Simon 1953: 25-26.
155 Attis betimlerinin genel bir zeti iin, bkz. Vennaseren and de Boer 1986: 22-44.
Atina'daki M.. 4. yzyln ge dnemlerine ait Attis betimleri iin, bkz. Thomp
son 195 1 : 53 ve levha 26b; Sicilya, Akrai'dakiler, Sfameni Gasparro 1973: 269-70;
Amphipolis'tekiler, Mollard-Besques 1972: No D. 251 , 252 ve Olynthus XIV: 21-23
ve levha 42. Amphipolis, Olynthos ve kuzey Yunanistan'daki dier buluntu alan
larndan gelen baka rnekler iin, bkz. Olynthus XIV: 1 19-21 . M.. 3. yzyla ka
dar ve daha sonra bu model son derece yaygnd; yukarda sralanan buluntu alan=
366
ANA T ANRIA'NN lztNDE
lan dnda, Attis heykelcii rneklerini Delos'tan (Delos XXIII: No 364-69), K

k Asya'daki birok buluntu alanndan (Franz Winter 1903. 372, no 4, 5, 7, 10;
Mollard-Besques 1972: D 649, D 865, D 1410, D 2291-2301 , E 19, E 235-4 1 ) ve tal
ya' dan (Winter 1903: 372, no 1-3; 373, no 2-5) tanyoruz.
1 56 Bunu destekleyen bir nokta, Pire' deki Hellenistik Meter kltnden salanan ka
ntlar olup, oradaki Meter taraftarlar iinde her iki cinsten ve eitli sosyal snf
tan insann bulunduunu ortaya koymaktadr. Bu nokta, 7. Blmde ele alnm
ur.
1 57 ada yorumculardan bazlar bu bak asn olduu gibi benimsemi; rnein,
"ncelikle bir kle dini" diyen Bmer ( 1 963: 871-74) ile, tanrann yabanc k
keni ve karakteriyle ilgili naho zelliklerin "ehliletirilmesi" gerektiini kabul
eden Versnel (1990: 1 07-8) .
158 Diogenes, Athenaios l .2'de (fr. 1 , s. 776 Nauck). Thebaili Semele konuuyor.
1 59 rnein, Aiskhylos'un Pma'ndaki Pers kadnlar, Suppliants'daki Msrllar, Liba
tm &arm'daki Karyal kadnlar, Euripides'in Phoinissa"ndaki barbar kadnlar ve
buna benzer birok rnek; bkz. Hail 1989: 1 15-16, 130-32.
160 Demosthenes, On the Crown 259-60. Bu da ada yorumcularn destekledii bir
grtr; Foucart'n dncelerini dikkate aln: "Yabanc tannalann kltleri zel
likle.kadnlar arasnda ciddi bir gelime kaydetmiti" (Foucart 1873: 60) .
161 Padel 1983.
162 Kadnlar ve cokulu din hakknda genel bir inceleme iin, bkz. Lewis 1989: z. 2627.
163 Pire'den iki rnek: Mbius 1968: 39, levha 24a; Clairmont 1970: 98, levha 13a. Bir
Meter rahibesine ait olan, M.. 4. yzyl tarihli ayn trde bir baka mezar ta im
di Ashmolean Museum'dadr (k yeri bilinmiyor) , bkz. Archaeologi.cal Reports
1960-61 : 59.
7. Hellenistik Dnem
1
2
3
4
5
6
7
Anadolu' da ve Yunan dnyasnda bulunan Meter adaklan dnda, Sidon'da ( CCCA

1: No 895), Filistin'deki Neapolis' te ( CCCA 1: No 896), Ukrayna'daki Panticapa
eum'da (aada, dipnot 43), Msr' da (ibid.) ve Bactria'da ( CCCA 1: No 900) klt
eyalar bulunmutur.
Pausanias 10.32.3. Robert 1937: 301 ; R. Naumann 1967.
Meter Zizinene konusunda, bkz. Ramsay 1906: 246; Mitchell 1982: No 361 .
Mermer heykelcik, Roller 1991: Levha ille; terrakotta heykelcikler, Romano 1995:
22-28, no 54-64; su mermeri heykelcik, Romano 1995: Levha 41. Bu malzemeyle
ilgili daha fazla bilgi iin, bkz. Roller 199 1 .
Bo para iin, bkz. Roller 1991: Levha IVa. Gece yaplan Meter enlikleri iin, bkz.
Roller 1991: 140-41 ve bu kitapta 6. Blm.
Gordion heykelciklerinin k yeri, Romano 1995: 23-25; evlerdeki tapnma b
lmleri zerine, Romano 1995: 24.
Romano, ( 1995: 41-42), bir terrakotta heykelcie (no 97) imdilik Attis demise
de, figrn kt durumda olnas kimliini belirsiz klmakta olup, baka yorum
lara da aktr; rnein bir Amazon olarak da yorumlanabilir.
DtPNOTLAR 367
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
zerinde kap kabartmalar bulunan ve yaygn trdeki bir Phryg mezar anunn
kopyas olan minyatr bir adak sunan dikkate aln. Bu yapt mermer Meter hey
kelciiyle ayn adak keltisinde bulunmutur, Roller 1 991: 141, levha IVb.
Haspels 197 1 : 154-55.
Ammianus Marcellinus (22.9. 7) , M.S. 4. yzylda imparator Iulianus'un Meter kl
tne ilgi duyduunu anlaurken, M.. 4. yzylda Yunanl tarihi Theopompos'un
Pessinus'taki Meter kutsal alannn Phrygia kral Midas tarafndan kurulduunu
kaydettiini belirtir, buna karn M.. 2. yzyldan nceki yazl kaynaklarn hi
birinde Pessinus'dan sz edilmez. Cicero (De hans. res. 13.28) Pessinus'un Pers
ler'den (Akhamenidler) , Suriyeliler' den (Seleukoslar) ve Avrupa ile Asya'da h
km sren tm krallardan sayg grdn zerine basa basa syler. Bu akla
malar bu tapnma yerinin tarihsel nnden ok Phrygial Matar'n Anadolu'daki
yksek mevkisini yanstabilir; bkz. Virgilio 1981: 57-59. Aynca bkz. Diodoros 35.33.2;
Strabo 1 2.5.3; Llvius 29. 1 0.5, 29. l l .7; Valerius Maximus 8.5.3; Pausanias 7.1 7.912; Arnobius 5.5-7. Bu kaynaklara ilikin genel bir deerlendirme iin, bkz. Gru
en 1990: 16, no 5 1 , 52. Efsanelerde Pessinus'un Meter kltndeki rol 8. Bl
mmzde ele alnmtr.
Pessinus' taki en eski yerleme iin, bkz. Devreker and Waelkens 1984: 1 3-15 ve
Waelkens 1986: 37-39. Sunak iin, bkz. Devreker and Vermeulen 1991: res. 9, 1 0
ve bu kitapta 4 . Blm, dipnot 87.
Pessinus'taki Hellenistik ncesi yerlemeye ait kantlar iin (bunlar hala son de
rece yetersizdir), bkz. Devreker and Waelkens 1984, 13-14 ve Waelkens 1986: 3839. Buluntu alan hala aratlrlmakta olduundan, yaplan yorumlar kesin sayl
mamaldr. Burada Pieter Lambrechts'in yrtt eski kazlarn bir zeti iin,
bkz. Devreker and Waelkens 1984.
Waelkens 197 1 : 349-50.
Pessinus'un konumu hakknda bilgi veren yaznsal kaynaklar, Devreker and Wa
elkens 1984: 14-28'de Devreker tarafndan ve aadaki 9. Blmde incelenmi
tir. Pessinus'un yerinin barnmaya uygun olmay konusundaki aklamalar iin,
bkz. Waelkens 197 1 : 349-52 ve Devreker and Vermeulen 1991: 1 1 6.
Strabo 1 2.5.3. Waelkens 1986: 68-69.
Bu olay 9. Blmde daha kapsaml olarak irdelenmitir. Gruen'n yorumlarn ik
na edici buluyorum (Gruen 1990: 1 6-19). Gruen, Pessinus civarndaki blgenin
M.. 3. yzyl sonlarnda Pergamon krallarnn kontrolnde olmadn, dolay
syla Romallarn byk olaslkla tanray dorudan Pergamon'dan ya da Ro
ma'nn kurucu atas Aeneas'n efsanevi yurdu Troia yaknndaki da Da'nda bu
lunan Meter tapnandan alp gtrdn savunur.
Bu mektuplama, Welles ve Virgilio tarafndan ayrntl olarak ele alnmtr (Wel
les 1934: No 55-61; Virgilio 198 1 ) .
Yakndaki Sivrihisar kasabasnnn Ermeni mezarlnda tekrar kullanlm olan
bu ta bloklar orada bulunup kopyalanmtr (o gnden beri talar kayptr). Bkz.
Welles 1934: 241 ; Virgilio 1 981: 1 3-20 ve levha 1-7.
Attis ad zerine, bkz. 4. ve 8. Blmler. Polybios, Pessinus' taki iki ba rahibin ad
larnn Attis ve Battakes olduunu kaydeder (Polybios 21.37.4-7) .
Virgilio 1981: 25-26, 1 . mektup. Anadolu'da Galatlar konusunda, bkz. Ailen 1983:
136-44; Mitchell 1993: 1, 48-49 passim. Galatlarn Phryg kltrne etkisi konusun-
368
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
da, bkz. Roller 1987b: 106, 129 no 56; Frederick Winter 1988: 64-68; De Vries 1990:
402-5.
Pessinuslulann Pergamon'a verdii destek konusunda, 5. mektup (Virgilio 198 1 ) :
Attis, i l . Attalos'un erkek kardeinin selameti iin adak yapar. Pergamon'un Pes
sinus'u kendi amalar dorultusunda kullanmas konusunda, 1 . mektup (Virgi
lio): Pessinus, Pergamon'un karlarna hizmet etmek iin gizlice Pessongi'yi ya
kalayacak. Roma'nn karlarnn Pessinus'un karlarndan ar basmas konu
sunda, 7. mektup (Virgilio).
Virgilio 1981 : 59-62.
Welles 1 934: 242-43, 56. mektup; Virgilio 198 1 : 25, 2. mektup.
Strabo 12.5.3.
Welles 1 934: 247; Virgilio 1981: 35-36.
Bu metnin en gvenilir basks, Weinreich 1919'dur. Bibliyografya iin, bkz. So
kolowski 1955: No 20 ile daha yeni tarihli bir alma olan Barton and Horseley
1981. Metnin bir blm CCCA 1: No 489'da yer alr.
Halikarnassos'da Meter onuruna kurulan zel bir klt kurumu (bkz. Sokolowski
1955: No 72) , aada irdelenmi olup, Hellenistik dnemdeki eitli zel klt ku
rumlar iin, bkz. Laum 1914. Tanrsal buyruklarn ryalar araclyla iletilmesi
konusunda, bkz. van Straten 1976b: 16.
Strabo 1 2.5.3. Angdistis ad konusunda, bkz. Gusmani 1959.
Tanr Hosios ile Dikaios'un (Kutsallk ve Doruluk) neminin artun dikkate
aln, Mitchell 1982: bkz. sayfa 16, no 44, 45, 242. M.S. 2. yzyldaki Meter kltn
de cinsel namus konusunda, aynca bkz. kitabmzn 1 1 . Blm.
Weinreich 1919: 3 1 ; Barton and Horsely 1 98 1 : 13.
Robert 1975.
Bununla birlikte, Meter'e tapnmak amacyla oluturulan darya kapal grup kav
ram bir tek bu topluma zg deil, nk Pire' de (davranlarn ahlak kuralla
ryla snrlanmad) baka bir rnek greceiz.
Sardes yaknndaki bir yerlemeden , Robert 1982: 360-61 .
Hanfmann and Waldbaum 1969; Hanfnann an d Ramage 1978: 58-60, n o 20; Hanf
mann 1983: 223, res. 1 .
Hanfmann 1983 et al: 130; Gauthier 1989: 47-58. Bir belgede aka Metroon'dan
sz edilerek, M.. 213'de Kralie Laodike'yi onurlandran bir kararnamenin Met
roon'un iindeki tapnan pilastr'na kaznacann belirtilmesi, Metroon'un,
iinde birden fazla bina olan bir kutsal alan olduunu ima ediyor. Kentin Helle
nistik sikkelerinde grlen kuleli ta takm figr Meter ya da Tykhe olabilir (Hanf
mann 1983 et al.: 130; Gauthier 1989: 55)
Hanfmann and Ramage 1978: 60-61 , no 25 ve 169-70, no 259= CCCA 1 : No 463.
Hanfmann ile Ramage, bu almalarnda, M.. 2. yzyl sonu ya da 1. yzyl ba
na tarihlenen bir kabartma parasnda grlen silindir biiminde yksek bir ta
giymi kadn figrnn (no 159) Meter olabileceini ileri srerler, ancak bu ke
sin deildir. Roma anda Meter'e sunulan adaklar kitabmzn 1 1 . Blmnde
ele alnmtr.
Robert 1980: 237, res. 10-14.
Haspels 1971: 295-302, no 1-5, 7, 9-12, 14-17.
Bithynia, Schwertheim 1978: 798, no 1 AB (Kandra) ; MAJ\.1A VIII: 70 no 396, Ro-
DiPNOTLAR
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
369
bert 1980: 239, CCCA 1: no 767 (Viranky) . Pisidia'da, Bursa'nn gneyindeki Ar

valky'de kk bir sunak ada bulunmutur, Robert 1980: 239= CCCA 1: No
768.
Midas Kenti, Haspels 197 1 : 295-302, no 6, 8, 13. Eumeneia, CTG III 3886.
CTG IV 6837; CCCA 1: No 888.
Strabo 1 0.312. Hesykhios, s.v. "Ayan.
Attika: Pire'den bir stel, /G ii2 467l = CCCA il, no 308, bu kitapta res. 48 ve Rham
nos'tan klt kurallarna ilikin bir yazt, Roussel 1930: 5-8. Lesbos: /Gxii, no 1 1 8;
Robert 1980: 283-30. Paros: SEG 13: 108, no 445; CCCA il, no 647. Msr: OG/S no
28. Panticapaeum: CCCA VI: No 56 1 ; Robert 1980: 238.
Ephesos buluntusu: Keil 1915: 75, L. Bithynia buluntulan ile Venedik'teki heykel
cik, yukanda dipnot 39 ve 41 'e alnmur. Meter ile Angdistis'e adanan ve her iki
sini de ayr varlklar olarak adlandran birka nesne de vardr. C/G 3993, Iconi
um'dan; lkonium yaknndaki Szma'dan, Robert 1980: 239.
Erythrai'da, Sokolowski 1955: No 25, saur 96, no 26, satr 98; Engelnann and Mer
kelbach 1973: No 207, Graf 1985: 162, 317. Ephesos'ta, Graf 1985: 317.
Khalkedon'da, Sokolowski 1955: No 4, satr 12; Ephesos'ta, Keil 1926: 256-61 , res.
50-51 .
Meter Sipylene: Homolle 1894; CCCA 1: No 543, 544, 545, 546, 549, 550, 551 , 555,
564, 571, 575, 576, 580, 582, 583, 584. Bunlarn hepsi Smyma'da bulunmutur.
Meter Plastene iin, bkz. CCCA 1: No 452, 453; cf. Pausanias 5 . 1 3.7. Her iki sfat ta
ayn buluntu yeriyle, yani Magnesia yaknnndaki bir dan dibindeki ak hava
tapnayla ilgilidir. Burada dan yzeyine oyulnu olan byk bir oturan figr
kabartmas (muhtemelen bir Hitit kabartmas-bkz. Spanos 1983) oturan Meter
imgesi olarak saptanmur; bkz. aada dipnot 58, 59.
Strabo 14. 1 .33; Graf 1985: 318.
CCCA 1: No 599, 604.
Petzl 1990: No 743, l l=CCCA 1: No 547.
Meri 1982: 28-30, cf. Strabo 1 4 . 1 .27.
Strabo 13.2.6. Aada tartlacak olan bu buluntu alan, 1909'da kazlnur; bkz.
Conze and Schazmann 191 1 . Topografik sfat, ayn zamanda Meter'in bu ynn
Pergamon kentinde Mfrnp Bacrawa olarak tapm gren tanradan ayrmak iin
kullanlnur, cf. Ohlemutz 1 940: 1 81 (aada 1 1 . Blmde tartlnur) .
Strabo 1 0.3.12.
Kyzikos yaknndaki Dindymos Da iin, bkz. Rodoslu Apollonios 1 . 1092-1 152.
Dindymos Da'na ilikin dier yer saptamalar iin, bkz. ]essen 1903 ve Santoro
1973: 73-74.
Robert 1937: 334 dipnot 3.
Ephesos'ta, Keil 1926: 256-61, CCCA 1: No 624, 625; Graf 1985: 3 1 7; Erythrai'da,
Engelnann and Merkelbach 1973: No 218; Troas blgesinde, Strabo 10.3. 12; Kyzi
kos'ta, Schwerthein 1978: 820, no il Al5. Genel olarak, bkz. Robert 1982.
Tapnak iin, bkz. Wolters 1887: 271-74. Yaztlar lhnken tarafndan yaynlanm
tr (lhnken 1978: No 36-38) .
Pausanias 3.22.4; 5. 1 3.7. Sonraki paragrafta Pausanias'n Phrygial Pelops'a dein
mesi, aklnda Phrygial Ana Tanna'nn bulunduunu gsteriyor.
Figrn st tarafnda sada yer alan bir Hitit hiyeroglifi bunun Ge Bronz a-
370 ANA TANRIA'NIN ZiNDE
60.
61
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
'na ait bir yapt olduunu kantlamaktadr; bu figrn yanndaki ikinci bir Hi
tit mparatorluu yazu iin, bkz. Gterbock and Alexander 1983. Spanos, fig
rn cinsiyetini erkek olarak tehis eder (Spanos 1983), ama kabaruna o kadar yp
ranm ki, cinsiyeti belli deil.
Ephesos'taki Meter klt konusunda, bkz. Keil 1 9 1 5, Keil 1 926: 256-6 1 ; Knibbe
1978: 490-91 ve F. Naumann 1983: 2 1 4-16.
Kabarunalar Keil tarafndan topluca analiz edilmitir ( Keil 1 9 1 5 ) ; ayrca bkz. F.
Naumann 1983: 2 1 8-23.
lbid.; CCCA 1: No 618 (Apollon) . Yaztlar konusunda, bkz. Keil 1926: 259-6 1 ; F.
Naumann 1983: 2 1 6.
Samos'tan l kabaruna rnekleri, Horn 1972: No 174 a-d. Samos'ta M.. 4. yz
yl sonundan M.S. 1 . yzyl bana dek kullanlan Meter tapnaklar iin, bkz. F.Na
umann 1 983: 2 1 7. Sipylos Da, Wolters 1887: 271-74. Bilinmeyen k yeri, Keil
1915: 69-74, kabartmalar F-M.
Hermes, Atina'da gizem kltne girenleri, inana gre Herakles'in sularnn ke
faretini demesinden kaynaklanan Kk Gizemler' e sokar; bu konudaki deer
li bir inceleme iin, bkz. Reeder 1 987: 43 1-32. Genellikle Hermes figr, eliki
grevi yapan ikinci derecedeki bir tanr olan Kadmilos olarak tehis edilmitir
(Conze 1 880, 1 88 1 , 1888, 1 89 1 ) , ama bu ok manuksz grnyor; Kadmilos Sa
mothrake'de Byk Tanrlar'n hizmetinde olan bir tanryd (Cole 1984:3) , ama
Meter'le herhangi bir balanus olduunu dndrecek hibir ipucu yoktur. Ke
il, kabartmadaki grubu baba, anne ve ocuktan oluan tanrsal l olarak sapta
mtr (Keil 1 9 15: 76) , ama bu kavram Yunan paganizminden ok Hristiyanla
uygundur.
Antik ad iin, bkz .. Strabo 1 4. 1 . 1 ile M.. 4. yzyla ait bir yazt, Sokolowski l 955:
No 29. Buluntu alan Recep Meri tarafndan aratrlmtr; kutsal alan konusun
da zellikle bkz .. Meri 1982. Metropolis adnn, Phrygia'daki Metropolis ( Has
pels 197 1 : 210) ile Lydia'daki Metropolis (Steph. Byz., s.v.MrtpotoA.u;) dahil ol
mak zere, Asya' da Ana Tanra kltyle balantl birka kent iin kullanlm
olduunu unutmayn.
Meri 1982: No TK 6-12 ( terrakotta heykelcikler) , ST 14-15 (ta heykelcikler) .
Yaztlar konusunda, bkz.. CCCA 1: No 547=Petzl 1990: N o 743, 1 1, Meter Smyrna
ike, ve bkz .. yukarda dipnot 47, Meter Sipylene, kukusuz Smyrna'daki Meter'in
temel kimlii. Heykelcikler iin, bkz. CCCA 1: No 553, 556, 558-60, 577 (ayakta du
ran Meter) , 554, 557, 561, 563, 565-66, 569-70, 572-73, 579 (oturan Meter).
Tapnak konusunda, bkz.. Strabo 14. 1 .37; Plinius, NH 14.6.54; Aristeides, tapna
n gzelliini vyor, ancak kendi kentini kayrm da olabilir: Aristeides Or. 1 5
(Dindorf, s.375). Bu yap gnmze kalmamur.
CCCA 1: No 599.
CCCA 1 : 601 , 602, 605.
Engelmann and Merkelbach l 973; Meter rahipliinden A yznde, 50. satrda sz
edilir (=Sokolowski 1955: No 25, satr 96) .
Graf l 985: 3 1 7.
Kutsal takvim, Engelmann and Merkelbach 1973: No 207, saur 98 (= Sokolowski
1 955: No 26, saur 98) . Meter'den sz edilen blm ok zarar grdnden, isim
den baka bir ey anlalamamur. Bireysel adak yazu ise, MtrP <l>puyia'ya sunul-
DiPNOTLAR
75
mu olan, M.. 2. yzyl sonu ya da 1 . yzyl bana ait kk bir sunak zerinde
yer alr, Engelmann and Merkelbach 1973: No 218.
Forrest 1963: 59-00 no 1 1 (Khios) . Hekataios, Kybeleia'nn Erythrai yarmadasn
daki bir kentin ad olduunu sylyor (FGrHist 1 F 230: cf. Strabo 14. 1 .33 ) , bu da
Erythrai civarnda bir Mfnp Krjhldr olduu anlamna gelebilir (bu Engelmann
ile Merkelbach'n fikriydi: Engelmann and Merkelbach 1973: 365-66) .
Forrest 1963: No 9, 10; <Ttpcnf, no 9'da geiyor.
Priene'de Meler, bkz .. Wiegand and Schrader 1904: 171-72 ve Schede 1964: 1 0 1 .
Priene'deki dier Meter betinleri iin, b kz.. Wiegand and Schrader 1904; 373-74
ve F. Naumann 1983: 261-62.
Burr 1934: No 63-64; Burr, bunlar M.. 1. yzyla tarihlendirmi. Dier rnek
ler, CCCA 1: 498-510'da gsterilmitir.
Sok.olowski 1955: No 72. Dorusunu sylemek gerekirse, Halikamassos Ionia ken
ti deil, Karia kentiydi, ama M.. 3. yzylda o kadar Hellenlemiti ki, en iyisi bu
yazu burada ele almak.
Sokolowski 1955: No 4.
Hasluck 1910: 214-22, Mfrrrp IU.ancxvf, Korucxvf, ToA:umcxvf, Avprvf ve Aoj3pvf'ye
adanan yaztlar.
Apollonios, Argonautika 1 . 1 092-1 152.
Pausanias 8.46.4.
Kyzikos'taki Meter klt, Schwertheim'n zel bir almasna konu olmutur
(Schwertheim 1978: 809-26, no IIA ve B.
Meter Tolypiane'ye sunulmu adak, bkz .. Schwertheim 1978: 8 1 7, no IIA 1 1 ; F.
Naumann 1983: No 581 , levha 44, 1 = CCCA 1: No 289.
Rose 1995: 85-88; 1997: 76-86.
Troia'da ilk olarak C.W. Blegen'n fark edip ksaca tanmlad kutsal alan blge
si (Blegen et al. 1958: 259-73, 303-7) halen Cincinnati niversitesi'nden bir ekip
tarafndan araurlmaktadr; Hellenistik tabakalarn raporlar iin, bkz .. Rose
1 993b: 98-104; 1994: 76-86; 1995: 85-94; 1997: 86-92. Buluntu alan hala aratrl
makta olduundan, bu tanm geici saylmaldr. Yapmakta olduu araurmaya
ilikin bilgileri benimle paylat iin C. Brian Rose'a minnettarm.
D.B. Thompson 1963: 77-84, no 1 6-5 1 : Stella G. Miller 199 1 : 39-43; CCCA 1: No
329-30 (heykelcikler). Bebek Attis fig r (Miller 199 1 : 42-43, res. 2) tarihi M..
_
3. yzyldan M.S. 4. yzyla uzanan bir evrede bulunmutur.
Hal. Dion. 1.61. Olaslkla da Da'ndaki bu kutsal alanda yer alan klt antnn
betimlendii iki terrakotta levha konusunda, bkz .. D.B. Thompson 1963: 79. Ev
lerdeki tapnma yerlerinde bulunan heykelcikler iin, bkz . . ibid.:80.
Livius 38.39.8-11; Strabo 1 3 . 1 .27. Bkz.. Rose 1994.
Pergamon'daki Meter klt, Ohlemutz tarafndan dikkatle incelenmitir (Ohle
mutz 1940: 1 74-9 1 ) . Kent dndaki iki tapnma yeri konusunda, bkz .. Conze and
Schazman 191 1 (Mamurt Kale) ile Nohlen and Radt 1978 (Kapkaya ) .
Varro, De ling. lat. 6. 1 5; cf. Ohlemutz 1940: 1 83-85.
imdi Berlin'deki Devlet Mzesi'ndedir; bkz .. Franz Winter 1907: No 45, levha 12;
F. Naumann 1983: No 554 (nceki bibliyografya le birlikte) , levha 41; CCCA 1: No
349.
Aslan iin, bkz .. Winter 1907: No 165.
..
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93.
94
95
371
372
96 Roller 1 991: 137-38.

97 Ta heykelcikler, Franz Winter 1907: No 239 (ayakta duran figr) , 240-43 (otu
ran figrler) ; terrakotta heykelcikler, Tpperwein 1976: 49-53, no 1 88-202. Per
ganon'da bulunan aluntan fazla Meter heykelciinin biri dnda tm tanra
y oturmu durumda gstermektedir.
98 Tpperwein 1976: No 190, 199.
99 E. Simon 1975: 32, levha 27. Aslan srunda oturan Tanrlarn Anas ikonografisi
byk olaslkla 4. yzyl sonunda Yunan dnyasna girdi; Plinius'a gre, bu sah
ne, Aristeides'in olu ve rencisi Nikomachos tarafndan resmedilniti (Plinius
35.36. 1 09 ) .
1 00 Strabo 1 3.2.6. Kutsal alan 1 909 ylnda Alman Arkeoloji Enstits kazm ur; bkz..
Conze and Schazmann 191 1 ve iyi bir zet iin, Ohlemutz 1940: 1 74-81 . Buluntu
alannda ele geen terrakottalar Tpperwein tarafndan yaynlanmur, bkz., Noh
len and Radt 1978: 77-87.
1 0 1 Conze and Schazmann 191 1 : 7, 38; Ohlemutz 1940: 178.
1 02 Terrakottalar iin, bkz.. Conze and Schazmann 191 1 : Levha 1 1-13; Tpperwein,
Nohlen and Radt 1978: 77-90'da.
1 03 Tpperwein, bkz.. 1'fohle.n and Radt 1 978: Levha 36, no MK 1 6. Aynca, bkz .. Con
ze and Schazmann 191 1 : Levha 12, no 4, Ohlemutz tarafndan kourotrophos gre
vindeki tanra olarak yorumlanmtr (Ohlemutz 1940: 178) . Bu para sonradan
kaybolnutur.
1 04 Meter'in M.S. 2. yzylda Pergamon'rla saptanan bir sylence geleneine gre Ze
us'un Annesi rolnde gsterilni olnas da mmkndr, ama bu daha eski ola
bilir. Bkz.. aada 1 1 . Blm.
1 05 Tanra, bacaklar arasndan inen kvrmla ifade edilni dkml bir etek giy
mi olarak gsterilmitir, cf. Tpperwein, Nohlen and Randt 1978'de levha 36, no
MK 14, 16. Tpperwein (ibid.:86) , Mamurt Kale' dekiler ile Larissa'da bulunan
heykelciklerin biem ve kil bileimi asndan ok benzetiini sylyor, ama Per
gamon 'un imdiki kazcs Wolfang Radt, heykelciklerin Pergamon yapm oldu
una inanyor.
1 06 Ohlemutz 1940: 1 77.
1 07 lbid.: 180; Tpperwein, bkz.. Nohlen and Randt 1978: 86.
1 08 lk olarak Conze ile Schazmann' n dikkatini eken buluntu yerinde nce Perga
mon'un Alman kazclar Klaus Nohlen ile Wolfang Radt tarafndan 1 972 sonba
harnda alu haftalk bir kurtarma kazs yaplmt; bkz .. Nohlen and Radt 1978.
1 09 Pergamon'daki Attis, Tpperwein 1976: No 390, levha 55. Normalde Attis'in giydii uzun kollu giysi iindeki terrakotta kol da baka bir rnek olabilir, Tpper
wein 1976: No 391 , levha 55.
1 1 0 Conze and Schazmann 191 1 : Levha 12, no 4 (heykelcik kolu, imdi kayp) ; levha
13, no 4 (zerine yaz kaznm kap) .
1 1 1 Attis'in, farkl yazl biimleriyle, Anadolu'nun en yaygn zel adlarndan biri olduunu anmsayalm; bkz .. Zgusta 1964: 1 05-9, no 1 19-l 'den 1 19-19'a kadar.
1 1 2. Tpperwein 1976: 49.
1 1 3 Franz Winter 1907: No 1 16, levha 27; F. Naumann 1983: 249-50; CCCA 1: No 359.
1 14 F. Naumann 1983: 249.
1 1 5 Karwiese 1968-7 1 : res. 1 , 2.
DiPNOTLAR
373
1 16 lbid: res. 3, Lydia Hamaml'dan M.S. 2. ya da 3. yzyla ait bir kaya kabarunas (aa
da 1 1 . Blmde incelenmitir) ve res. 8, Kyzikos'tan M.S. 2. yzyl sonuna ait bir
sikke.
1 1 7 Kalbn resmi, Reeder 1987, res. 1-4. Kalbn olas Anadolu kkeni konusunda,
bkz. Reeder 1987: 433-36.
1 18 Kahire al kabartmas, Reeder 1987: 428, res. 5. Mesembria levhas, Babritsa 1973:
res. 93a; Reeder 1987: 430, res. 6.
1 19 Herodotos 4.76.
120 Polybios anlatr, Polybios 2 1.6.7; 21. 7.5. Livius (38. 18.9), Manlius Volso Pessinus'a
yaklarken onu karlam olan Gallus'larn nianlarndan sz eder (bkz. 9. b
lm ) .
121 Yunan dnyasnda Meter'e sunulan adak eyalarn ieren standart koleksiyon,
CCCA VI'daki ek malzemeyle birlikte (Makedonia) Vennaseren'nki olarak kal
mur, CCCA il. Malzeme, kronolojik.ten ok toporafik olarak dzenlendii iin,
Hellenistik adak sunulan her buluntu yerine ait kaytlarda, daha erken ve ge d
nemlere ait malzeme arasna geliigzel daulmur. F. Naumann, Yunan "Kybe
le" imgeleri analizinin bir blmn Hellenistik malzemeye ayrm, ancak onun
rneklerinin neredeyse hepsi Anadolu' dan alnmur (F. Naumann 1983: 239-82).
Kara Yunanistan kkenli Hellenistik Meter imgeleri olduka tutucu grnyor;
tanrann grsel ikonogrofsine nadiren yeni izgiler girmi. Kurald rnekler
aada incelenmitir.
122 Kara Yunanistan' dan ikili Meter imgeleri, Price 197 1 : 55-56; CCCA il: No 90, 183,
193, 239, 241, 328, 34 1 , 386 (Attika'dan), 454 (lsthmia'dan), 509 (yeri bilinmi
yor) . Yunan sanaundaki ikili betimlerin anlam zerine, bkz .. Price 1971, z. 5254.
123 Bu ifadeyle ilgili bir deerlendirme iim, bkz.. van Straten 1976b. Ayn ifade, Pi
re'de Angdistis ile Attis'e sunulmu olan adan zerinde grlr. kat'epitagen ek
lindeki benzer bir ifade, Pire'de Meter'e sunulmu bir baka adak yaztnda yer
alr, /G 2 4038. Van Straten, bu ifadenin, adayan kiinin bu emri ryasnda alm
olduu anlamna gelebileceini ileri srer (Van Straten 1976b: 1-38) ve zerinde
ki yaztta adayan kiinin talimatlar rya yoluyla aldnn ak bir biimde ifade
edildii Meter'e adanm rneklerden sz eder (ibid., 21-27) : Thasos'dan (no
4.32) , Epidauros' tan (no 4.22) , Kyzikos' tan (no 1 .9 ) , Uak'taki Phryg buluntu
alanlarndan (no 8.7), Ayazviran'dan (no 9.5) ve Hirnmetli'den (no 1 2.39) . Bu
ifade ayn zamanda Atina'da Meter'e sunulan bir adak yazu (S/G 3 1 1 53) ile De
los kaynakl kiisel adaklarda (S/G3 1 1 27, 1 129, 1 13 1 , 1 1 38) grlr. Ayrca, 6. B
lmde deindiimiz M.. 4. yzyla ait adak sunusunu dikkate aln, Walter 1939:
res. 22.
1 24 Attis betimlerinin genel bir zeti iin, bkz.. Vermaseren and de Boer 1986. Ati
na'da bulunan M.. 4. yzyl sonlarna ait Attis betimleri iin, bkz .. H. Thomp
son 1951: Levha 26b; Sicilya Akrai'dakiler iin, bkz .. Sfameni Gasparro 1973: 26970; Amphipolis'tekiler iin, bkz. . Mollard-Besgues 197: D 251, 252; Olynthos'ta
kiler iin, bkz.. Olynthos XIV: No 2 1-33 ve levha 42. M.. 4. yzyl ve sonrasnda
bu tip ok y::ygnd; yukarda sralanan buluntu yerleri dnda, Delos (Laumoni
er 1956: No 364-69) ve talya (Franz Winter 1903: 372, no 1-3; 373, no 2-5) kay
nakl Attis figrinleri de biliniyor.
374
1 25 Pausanias 1 .3.5; H. Thompson 1937: 192-93; Thompson and Wycherley 1972: 3638, res. 1 0.
1 26 Agora' da bulunan Meter heykelcikleri iin, bkz .. Thompson and Wycherley 1972:
Levha 3 1 ; CCCA il: No 3, 38-179.
1 27 Theophrastos, Characters 21; Bekker, Anecdota 1 .229.25; Hesykhios, s.v. rw..aux.
1 28 /G ii2 1006.23; 1009.7; 101 1 . 13; 1028.40; 1029.24; 1030.35.
1 29 H. Thompson 1937: 192.
1 30 Tapnak kazs iin, bkz.. Papachristodoulou 1973; heykel iin, bkz.. Despines 1971 .
Tapnak ile heykel CCCA III: No 306-7'de ksaca aklanmur. Moschaton'daki
Metroon'da bulunan heykel, tyrnpanum'un olmay ve aslann aynca yaplp tan
rann sana yerletirilmesi dnda, Meter'e sunulan kk adak kabartmalar
na benzer bir emadadr.
1 3 1 Garland 1987: 146. Pire'de 1855 ylnda yaplan kazlarda Mounychia ile Zea lima
n arasnda ksaca "Deirmenler" diye anlan bir blgede Ana Tanra kltyle il
gili ok sayda heykel, yazt ve baka nesneler kanlmur; bunlarn bulunduu
koullar konusunda, bkz .. Michon 1915-18.
1 32 Bu belgeleri Ferguson bir araya toplam ve analiz etmitir (Ferguson 1944; z.
bkz .. s. 107-1 5 ) .
133 Ynetim kararnameleri, adak sunulan, mezar yaztlar dahil olmak zere, kltle
ilgili yaztlarn bir btn olarak ierdii ad says, arkhon'lann adlan hari, otuz
yedidir.
1 34 Troizenli ve Herakleial metoikos'lar, /Gii2 1 273; Paroslular, /Gii2 1328 l, 1328 il
ve 1327.
135 Mbius 1968: 39, levha 24a.
1 36 /G ii2 4609=CCCA il: No 267.
137 Ferguson 1944: 108-9.
1 38 Ferguson 1944: 138-39. Eer yleyse, bunun nedeni yazun, biri bal biri de met
ni yontan iki farkl elden kmas olabilir. Metni bizzat incelemedim; fotoraflar
ise bu noktann kesinlik kazanmasna olanak vermiyor.
1 39 kinci kararnamede eref payesi alann, birinci kararnamenin nereni olmas, thi
asos yeleri arasnda dankl dv olduunu dndryor.
1 40 lk bata M.. 284/3 ylna tarihlenen /G ii2 1 273, Meter kltne ait en eski karar
name sanlrnur. Bu kararnamede klt yneticileri thiasotai'dr. Bununla birlik
te, geenlerde bu metnin tekrar gzden geiriliinde arkhon'un adnn Euxe[i]nos
olarak okunmas, yazun M.. 222/1 ylna tarihlenmesi gerektiini gsterir; bkz..
Oikonomides 1978; Habicht 1980.
141 Mbius 1968: 39, levha 24a. Clainnont 1970: 98, levha 13a /Gii2 6288 (metinde
anlaulan ant) . Buna ok benzeyen ve yine bir Meter rahibesine ait olan M.. 4.
yzyl tarihli bir baka mezar ta imdi Oxford, Ashmolean Museum'da olup,
k yeri bilinmemektedir (Archaeological Reports 1960-f : 59) .
142 Onurlandrlan rahibeler: /G ii2 1314 ve 1 334: para balayanlar: /G ii2 1327 ve
1329.
1 43 Yunan Meter kltnde metragyrtai'n rol zerine, bkz.. yukarda 6. Blm.
144 Agmnos terimi baz Yunan kentlerine ait klt ynetmeliklerinde grlr: Kos' taki
Demeler klt, SIG3 1006; Halikarnassos'taki Artemis klt, S/G3 1015; Magne
sia Sosipolis'deki Zeus klt, S/G3 589; Boiotia'da Pytho kutsal alanndaki Apol=
DiPNOTLAR
375
lon klt, SIG 3 635; baka rnekler iin, bkz.. Burkert 1985: 101. Btn rnekler
de, agermos bir adak iin yurttalarn katklaryla toplanan fonlar belirtmektedir.
145 Ynni naiskos kabaronas, yirmi iki heykelcik, alu sunak ve kaide, M.S. 2. yzy
la ait bir rahibe bst, liste iin bkz.. CCCA il, no 267-322 (309 ve 314 numaralar
byk olaslkla Meter deil, Hekate kabartmalardr) . Tanrann birtakm terra
kotta heykelcikleri de varm (Graillot 1912: 506-7), ama bunlar ortadan kaybol
mu. Pire' de gnmze kalan Meter mhr betimleri Petrocheilos tarafnda grup
olarak incelenmitir (Petrocheilos 1992 ) .
146 6 . Blmdeki incelemeyi dite aln.
147 Walter 1939: 54, res. 22 CCCA il, no 270.
148 Pire' deki ana Metroon'un olas yeriyle ayn blgede yer alan Mounychia'da bulu
nan, kourotrophos'a adanm bir amforay da dikkate aln (Price 1978: 120) . Tanr
ann karakterindeki bu analk yn, imdi Venedik'te korunan bir kabartmada
grld gibi (res. 60) , Yunan dnyasnn dier blgelerinde de bulunur ; bu
kabartmann taruld kaynaklar: Linfert 1966: 497-501, Havelock 1981: No 171
ve F. Naumann 1983: 242-46. Bir anne ile kz tarafndan adanan bu para, baba
oulun Herakles'e adad ayn dorultudaki adak kabartmasyla zt bir ift olu
turur (Linfert 1966: 500)
149 Diod. Sic. 3.59; genel olarak, bkz .. Hepding 1903: 130-34. Bu kavram ilerideki 8.
Blmde ayrnul olarak ilenmitir.
1 50 Theokritos 15.85-86.
151 Forrest 1963: No 9.
152 Yukardaki 6. Blmde aktarlan malzemenin yan sra, bkz .. Reeder 1987: 436;
Reeder, Hellenistik dnemde Meter ile Demeter'in grsel ingelerindeki btn
lemeyi irdelemi. Reit olmu Atinal erkeklerin dinsel grevlerini bildiren yazt
lardan birinde (JG 2 1009. 7) , delikanllara Demeler, Kore ve Meter' e bir phiale
sunmalarnn buyurulmas, Attika' daki Meter- Demeler elemesini destekliyor.
Ferguson, 'toi 0rol szyle Meter ve Attis'in kastedildii, 'tcl 0ta szyle de At
tis'in hadm olmasndan sonraki ortak Meter-Attis tapnmn ima edildii kans
na varm (Ferguson 1944: 138). Garland ise, 'toi 0wi'un Tanrlarn Anas ile
Attis olduunu, 'tcl 0ta sznn de Meter ile bir baka tanray, belki Nana'y
ina ettiini ne srer (Garland 1987: 1 29) . Bu neriler Meter'in yabanc bir tan
ra olduu varsaymna dayandndan, ikisi de ilgi ekici deildir.
153 JG iv. 757B.
154 Walter 1939: 59-80, res. 23; F. Naumann 1983: 191-193, no 422, levha 28, l ; CCCA
il: No 432.
155 Pausanias 9.39.
156 Thnges-Stringaris 1965: 19, 56-63.
157 Meter'in Persephone (ve Demeler) . Dionysos, Pan ve Kureta'larla ilikisi iin, bkz..
6. Blm. Meter ile Hekate konusunda, bkz.. Roller 1991: 14 1-42.
158 Walter 1939; Walter'n bu yapt hakkndaki titiz incelemesinin hala byk deeri
var r; Trophinos'la ilgili nerisi konusunda, bkz .. 60-65.
159 Mitropnlou bunlar grup olarak incelemitir, ancak baz rneklere ilikin sapta
malar tereddtldr (Mitropoulou 1 996) .
160 Mitropoulou 1977: 1 37-38, no 29; F. Naumann 1983: No 423; Mitropoulou 1996:
138-39, K5.
=
376
161 F. Naumann l983: No 427 (nceki bibliyografyayla birlikte) , levha 28, 2 ve levha
29.
1 62 Bu kabartma ve eski gezginlerin yapu izimleriyle ilgili titiz bir inceleme iin,
bkz .. Bodnar 1973.
1 63 Akrai kabartnalan iin, bkz.. Sfameni Gasparro 1973: 267-76 ve 1996; F. Naunann
1983: 202-8, no 42S-39.
1 64 Epidauros'tan Meter'e vg, /G iv2 1 3 1 . Metni vezin lsne gre M.. 3. yz
yla tarihleyen West'e kaulyorum (West 1970) . Bu tarih, tannann kaygszca i
lendii dneme ve Euripides'in Helene' sinde ( 1 301-68) ima edilen parodiye ok
uygun der.
165 Cf. Euripides'in Helene'sinin nc korosunda Meter ile Demeter'in birlemesi.
Daha sonra gelen dizeler ("Zeus Baba seni anyor") , Demeter'e Homerik vg
460-61 'e ilikin ak bir referans olarak, bu birlemeyi pekitiriyor.
1 66 West'in (Latte'den aktararak) iaret ettii gibi (West 1970: 214) .
1 67 Theokritos 20.40.
1 68 Kallimakhos, Iambos 3.35 (Pfeiffer fr. 193).
1 69 lbid. 4. 105 (Pfeiffer fr. 194).
1 70 Anth. pal 6.217-20'deki metinlerin alnd yayn, Gow and Page 1965, 237'deki
ise Gow and Page 1968'den. Bu iirlerle ilgili deerlendirme iin, bkz .. Gow 1960.
Ayrca, Ath. pal 6.234' dikkate aln; bir Gallos'un adadr, ama aslann sz
gemez.
171 Gow ile Page, bunun olay gsteren bir res. olduunu ve drt epigramn da ortak
bir kaynaktan, yani olay betimleyen bir resmin zerindeki yazttan tretildiini
ne srerler
1 72 Kallimakhos'un Aitia'snda fr. 789'da (Pfeiffer 1949) rclllo, Gallos szc var
dr, ama orada Phrygia'daki bir rmak anlamndadr; aynca bkz.. Plinius, NH31 .5.9,
fr. 4 1 1 Pfeiffer. Pfeiffer fr. 791 : Kallimakhos'un bilinmeyen bir yaptnn bal
olarak rclllo szc.
1 73 Lane 1996. Hem antik hem de modem kaynaklar bu terimi Pessinus'un iinden
akan Gallos rmana balarlar. Kallimakhos, Plinius NH 3 1 .5.9'da; Alexander
Polyhistor, FGrHist 273 F 74; Ovidius Fasti 4.361-66; aynca, bkz .. Cumont 1910.:
674-76 ve Waelkens 197 1 : 364-67. Lane, Gallos rmann adn o blgeye yerle
en Galat halkndan aldn ne srerek, bu savn tersini ortaya auyor.
1 74 Ath. pal 6. 1 28'de rahibe MrtpO ciy{pn denmi, ama dier drt epigramda Galws szc kullanln.
1 75 Hephaestion s.39, van Ophuijsen 1987: 1 09-10. Pfeiffer 1949: fr. 761 , bu pasaj
imdilik Kallimakhos'a, onun "Fragnenta Incerti Auctoris"inden birine atfeder.
Seyitin vezni Galliambik metron'dur, bu vezin Tannlarn Anasna yazlan vg
lerde kullanld iin byle adlandnlr (Catullus da 63. iirinde de ayn vezni kul
lanmur) . Hephaestion Kallimakhos'un galliambus vezninde yazdn kaydetti
i iin, Wilamowitz buna dayanarak bu fragman Kallimakhos'a atfeder (Wilamo
witz 1879: 198), ama Hephaiston'un metni bu varsaym desteklemez.
176 Phintys, Kadnn Namusu zerine, s.593, ed. Thesleff 1965: 151-54.
177 Schwyzer 1923: No 633.
178 M.. 3. yzyla ait olan ayn havadaki bir mektupta, kadnlar iin dzenlenen bir
festivalde Phrygia fltlerinin alnacandan ve K;;.dns Zenobios denilen bir m-
DtPNOTLAR
377
zisyenin tefi, zilleri ve alparalanyla mzik yapacandan sz edilir; bkz .. Grenfell

and Hunt 1906: Hibeh Papyri I.54.
3. Blm: Kltten Sylenceye

8. Cybele ile Attis Sylencesi
"Sylence" szcn burada tanrlar ya da dinsel trenlerle ilgili geleneksel bir
masal anlamnda kullanyorum. Sylenceyi tarurken, tanrann geleneksel ma
sallardaki roln tanmlayan birok edebi kaynakta kullanlan isim bu olduu iin,
tanraya Cybele diyorum. Bu isim, sylence kiisi Cybele'yi, Matar, Meter, Mag
na Mater ya da Tanrlarn Anas diye seslenilen klt figrnden ayrmamza yar
dmc olacak.
Cybele ile Attis sylencesiyle ilgili antik kaynaklarn topland modern alma
2
lar iinde en eksiksiz olanlar unlardr: Rapp 1890-94; Drexler 1894-97, H epding
1903: 5-97. Hepding, ncelikle Attis efsanesine odaklanr ve Cybele'yi ancak Cybe
le ve Attis'in ykleri birbirine balandnda gndeme alr. Vermaseren de At
tis efsanesinin stnde durur (Vermaseren 1966 ve 1977: 88-95 ) , ama her iki in
celemesinde de yknn kendi iinde tutarl ve ekici bir versiyonunu yaratmaya
odaklanr. Byle yaparak, ayrnulardaki birok tutarszl ve eitli yazl kaynak
larn kesinlii konusundaki przleri gidenr, bu nedenle almalarnn ok faz
la eletirisel deeri yoktur.
3 Diodoros Cybele sylencesinin iki versiyonunu korumu. Yunan versiyonu diyebi
leceimiz birinci versiyon, Ana Tanra'nn kkenini Uranos ile Ge hakkndaki
Yi.nan sylencesiyle birletirir (Diodoros 3.57). kinci versiyon ise Phrygia ile Phrygi
al Cybele, Attis, Marsyas ve Midas figrleri zerinde durur (3.58-59).
4 Pausanias 7. 1 7. 10-1 1 ; Arnobius, Ad. nat. 5.5-7.
5 Pausanias 7. 1 7. 1O-12, "Lydia"versiyonu denilen yk. Servius da Pausanias'nkine
ok benzeyen bir yk anlaur (Servius, Comm. ad Aen. 9. 1 15 ) .
6
Ovidius, Fasti 4.221-44.
7 Pausanias 7. 17. 10-12, Phrygia versiyonu denilen yk. Pausanias'n sylencenin
byle farkl iki versiyonunu barndrmasnn nedenleri aada irdelenmitir.
8 Sylencenin farkl versiyonlar ile bu versiyonlarn yer ald balca kaynaklarn
zeti iin, bkz .. bu blmn sonu.
9 Sylencenin kaydedildii yaznsal kaynaklarda en sk grlen yazl biimi bu ol
duYndan, bu iki cinsiyetli yarauk iin Agdistis yazmn kullanyorum. Anado
lu'l:lM>u adn eitli yazl biimleri grlr; bkz .. aada dipnot 26'da aktarlan
rnekler.
10 Pausanias 7. 1 7.9.
1 1 Bu yknn daha korkun bir anlaum Servius'un Aeneis 9. 1 15 zerine yorumla
rnda bulunur. Servius'un yksnde de Attis'in kendini Magna Mater'e adad
grlyor, ama burada Attis'in mahvolu nedeni, bulunduu kentin kralnn (ad
yazlmam) dikkatini eken fiziksel gzelliidir. Attis, kendisine yanamak isteyan
bu kraldan kurtulmak iin kentten kap ormana saklanr, ama kral Attis"i yaka
lar ve ona tecavz eder. Attis kral hadm ederek intikamn alr, karlnda kral
da onu hadm eder. Ana Tanra tapnann hizmetkarlar Attis'i bir am aac
nn dibinde kan kaybndan lmek zere bulurlar. Hayaun kurtarmaya alr, ama
378
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
baaramazlar. liimiindei sonra her yl Attis onuruna bir dnem yas tutulur ve
bu yas dneminde tannann archigalli denilen hizmetkarlan kendilerini hadm
ederek Attis'i anarlar.
Pagan yazarlar: Theokritos 20.40; Seneca, Agamemnon 686-90; Lukianos, O Sacri
jices 7, Dialogue of tle Gods 12; Julian, Oration 5; Sallustius, De natura deorum 4. Ar
nobius dndaki Hristiyan yazarlar: Clement, Protrep. 2 . 1 3-14; Tertullian, Ad nat.
1. 1 0.45; Firmicus Matem us, De err. prof relig. 3 ve 8, 1-3; Prudentius, Ad sy11rac
hum 1 . 187, 2.51-52, 2.521-23 ve Peristephanon 1 0. 154-60, 10.196-200, 10.1 006-90;
Hippolytus, Refutat. Onniu11 haeres. 5. 7. 138, 5. 7 . 140, 5.8. 162, 5.8. 168-70; Socrates,
Hist. ecel 3.23; Eusebius, Praeparatio ev. 2.3. 18; Augustine, Civ. Dei 6. 7. 71-74. Artik
kaynaklann eksiksiz metinlerini hem Yunanca hem Latince olarak veren alma:
Hepding 1903: 5-77.Sylencenin bu zeti ii temel kaynaktan, Ovidius, Pausani
as ve Amobius'tan alnmur; dier antik kaynaklar onlann verdii bilgilere pek
az ey ekler.
Hepding 1903: 1 21-22; aynca bkz .. Vermaseren 1977: 90-92; Borgeaud 1088b: 889 1 . Sylencenin kaynayla ilgili eski tarumalar iin, bkz .. Baumeister 1860; Cu
mont 1896: 2249-50. Cybele ile Attis sylencesinin toplum belleinde Paleolitik
an avlanma ayinlerinden kalan bir gelenei temsil ettiini iddia etmeyi siird
ren Walter Burkert'nyaklamnn ( 1972: 80-82; 1979a: 1 04-5) pek deeri yoktur;
bkz.. yukardaki 1. Bliimmzde yer alan irdeleme.
Bizden nceki bilim adamlarnn sunduu geni kapsaml karlaurmal alizler
arasnda en eksiksiz olanlar: Hepding 1903: 121-22; Vermaseren 1977: 88-95; Bor
geaud l 988b ve 1996: 56-88.
Theokritos 20.40. Anthologia palatina daki, Gallos'un aslanla karlamasn anla
tan baz epigramlar, yani Anth. paL 6.217, 218, 219, 220 ve 237, M.. 2. yzyl kay
nakl olabilir; aynca bkz.. Gow 1960.
Julian, Orations 5.165.
Attis kiiltiinn kkeni zerine, bkz .. Roller 1994 ve yukandaki 6. Bliim. Lamb
rechts, Attis'in tamamen Bau Roma mparatorluuna ait bir fenomen olduunu
ileri siirer (Lambrechts 1962: 62) ; bu doru deildir, ama Phrygia'da Attis diye
bir tann olmad eklindeki aklamas dorudur.
Kem 1935: il, 232; Ferguson 1944: 1 07-15, z. 1 10; Versnel 1990: 1 08. Phrygial
lar hakkndaki byle basmakalp yarglarn Yunan dnyasnda uzun bir gemii
vardr; Yunanllarn kadns ve korkak Phrygial kliesi konusunda Hall'n yorum
lan (Hall 1989: 1 03, 1 24-25) ile !.Blmde yapum incelemeyi dikkate aln.
Kaynaklar iin, bkz .. yukarda dipnot 1 2.
Weinreich ( 'Timotheos", RE 26, 1937: 1342), Nillson ( 1961: 641 ) ve Borgeaud
( 1 988b) , Amobius'un kaynann M.. 3. yzyl banda Msr' da faaliyet gste
ren bir Eumolpid rahibi olduu kansndadr. Arcak R. Laqueur ('Timotheos",
RE 26, 1937: 1338) byle bir Timotheos'un bilinmediini syler. Timotheos'un
en yaygn Yunan adlarndan biri olmas, Amobius'un kaynann kimliinin ke
sin olarak saptanmasn engelliyor.
4. Blmde belirtildii gibi, Kybele, ya da eski Phrygce yaztlardaki kubi!eya sfat
nn Phryg dilinde genel olarak da anlamna gelen bir szck m, yoksa belli bir
dan ad m olduu kesin deildir. Diodoros'un tanrann adn Kybelon Da
'na balamas, onun tanray bu zel yerle badaurdn dndriir.
'
DiPNOTLAR
379
22 4. Blm, dipnot 42 ve Roller 1987b: No 48-51 'deki rnekleri dikkate aln.

23 Lydia'ya zg Manes adnn da buna benzer bir ekilde kullanld konusunda
ki fikirler iin, bkz .. Boardman 1970: 2 1 . M.. 4. yzyln komedi airi Theopom
pos'a ait bir fragmanda grlen (fr. 27 [Kock] ) Attis adn dikkate aln. Bu frag
man Suda' da grlr, s.v. "Attis"; oradaki yorumlar bunu Tanrlarn Anas'na ba
lar, ama zgn metinde bir adam ile Phrygial klesinin kastedildii eklindeki
aklama daha mantkldr.
24 Herodotos 1 .33-44.
25 Bunun Cybele sylencesindeki Attis olmas gerektiini ilk ne sren kii olan Ba
umeister, Herodotos'un yksnde Pausanias'n (7. 1 7.9) "Lydia" versiyonunda
ki yknn aynsn grmtr (Baumeister 1 860) . Baumeister, hem Herodo
tos'un Atys'inin, hem Pausanias'n Attes'inin bir yaban domuzu tarafndan ld
rlmesinin, Pausanias'n Pessinus'ta oturan Galat'lann domuz yemedii eklinde
ki aklamasn da akla getirdiine dikkat eker. Onun dncesinin takipisi olan
lar, Hepding ( 1 903: 5 ) , Vemaseren ( 1 977: 88-90) , Burkert ( 1979a: 104) ve Bor
geaud'dur ( 1988b: 88 ve 1996: 57). te yandan, Herodotos'un anlatm gelenek
sel bir yk kalbnda olduundan (Aphrodite'nin, yine bir yaban domuzu tara
fndan ldrlen gen sevgilisi Adonis'le ilgili sylenceye ok benzer) , Herodo
tos'un klt tresini anlatm olmasndan ok, Herodotos ile Pausanias'n her iki
sinin de geleneksel yk motiflerinden yararlanm olmas mmkn. Aynca He
rodotos Kroisos'un oluna, dedesi Alyattes'in adn devam ettiren gerek ad bu
olduu iin Atys demi olabilir.
26 Anadolu'da Agdistis adnn farkl yazl biimlerine rastlanr. Midas Kenti'ndeki
adak yaztlarnda grlen Angdissi, Andissi, Agdissi, Andxi (hepsi -e halinde) d
nda, Anadolu'daki baka buluntu yerlerinde de Angdessi ile Andixeos eklinde
yazld grlr. Pire, Paros ve Msr' da bulunan adak sunulan zerinde ise bu
ad, Angdistis olarak yer alr. Farkl yazl biimleri blgesel deiiklikleri gsteri
yor olmal. Bu adn yazm konusunda, bkz .. Gusmani 1959: 203-6 ve Robert 1980:
239. Robert, Dokimeion sikkelerinde kullanlan adlandrma sistemine dayanarak,
bu adn Anadolu'daki standart yazlnn Angdissis olduunu savunuyor.
27 7. Blmde ele aldmz Philadelphia yaztnda (Weinreich 1919=Barton and
Horseley 198 1 ) , Angdistis kurtarc tanrlar' dan biridir; ayrca Angdistis "yardm
sever Ana" ile ( CJG III 3993=CCCA I: No 777) ve Asklepios ile eletirilmi (MA
MA VI 394) .
28 Tarihsel kiilik Midas'la ilgili kaynak belgeler iin, bkz.. Roller 1983: 299-302 ve
Muscarella 1989. Midas, birka kraln kulland, hanedana ait bir ad olabilir, ama
Asur ve Yunan belgelerindeki tarihsel kaytlar sadece M.. 8 yzyldaki bu kralla
ilgilidir.
29 Midas ve Gordion'un kurulu efsanesi iin, bkz .. Roller 1984.
30 Referanslar iin, bkz.. Roller 1983: 309.
31 Yunanllarn tutumu konusunda, bkz.. Hall 1989: 1 54; Romallarn tutumu konusunda, bkz .. Beard 1994.
32 Schibli 1990: 61.Q2.
33 Hesiodos, Theogonia 132-38.
34 Ullikummi arks'nn metni iin, bkz .. Gterbock 1952. Her iki sylencenin Alb
recht Goetze tarafndan yaplan ngilizce evirileri iin, bkz.. Pritchard 1969: 1 20-
380 ANA TANRIA'NIN ZNDE
35
36
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
28. Bu sylencelerin Yunan edebiyat zerindeki etkileri iin, bkz.. Walcot 1966:
1-26; Phryg sylencesiyle yaknlklan iin, bkz.. Meslin 1978: 767; Burkert 1979b;
Borgeaud l 988b: 92.
Albrecht Goetze, bkz.. Pritchard 1 969: 1 20-21 ; Walcot 1966: 2-5.
Goetze, bkz .. Pritchard 1969: 1 20.
Hesiodos, Theogonia 176-82. Bu balanty Antik a'da Halikamassoslu Dionysi
os (2. 1 9) da yapm. Dionysios ayn zamanda Uranos'un hadm edilii ile Magma
Mater'in iddet ieren ayinleri arasnda da balant kurmu.
Hesiodos, Theogonia 1 83-200.
Euripides, on 267-70. Athena-Hephaistos yksnn anlam Phryg yksnn
anlamndan farkldr, nk sonucu amaca uygundur. Yani Athena'nn bekareti
ne leke srmeden, Atina kral soyunu tanr doumlu (inana gre Erikhthoni
os'un soyundan) gstermek.
Kirk an d Raven 1963: s.v. "Pherekydes", fr . 51-54; Schibli 1990: 50-69, 78-103.
Platon, le 189e-190d.
Clement, Protreptiiros 2.13.
Philo of Byblos, FGrHist 790 F2.
Nonnos 5.6l l-l5, 14.193-202, 32.71-72. Bkz.. Walcot 1966: 21.
Sadece Arnobius'un sz ettii zel bir ayrnt, Agdos kayasnn, Deukalion ile
Pyrrha'nn insanl yaratmak iin frlatt kaya olduudur. Bu ayrnt, insanla
nn yaratln bu kuaklar sylencesi erevesine oturtmak suretiyle yky dal
landnp budaklandnr.
Haspels 1971: 98-99, mezar antlaryla dinsel antlann birbirine kantnlmas; 1 1 238, mezar ant ikonografisi.
Bunun nedenleri bizim iin karanlkta kalyor; yazl metinler olmadan, Phryg me
zar ikonografisinin anlam konusunda fikir yrtmeye hazr deilim.
Bulu 1998. lk kazlarda, kabartmalarla tmlsler arasndaki balant ou kez
kaydedilmemitir. Elizabeth Simpson ( 1 996: 198-201 ) , Gordion'daki MM ve P t
mlslerinde bulunan objelerden bazlarnn ayn zamanda An:i .Tanna klty
le ilgili olduunu ne srmtr. Simpson, zellikle bu tmlslerdeki kakma ser
vis masalarnn (batan paravan denmiti, Young et al. 1981 : Tum P 151, MM 378,
379) zerindeki ucu kvnk rozet motifni tannann simgesi olarak grr.
Phryg din geleneinde kutsal evlilik tresi olup olmad konusunda hibir fikri
miz yok, ama Hitit dininde byle bir uygulama saptanm olup (bkz . . T. zg
1988) , bu tre M.. l . binylda da varln srdrm olabilir.
zgen 1988: 38, no 4 1 . Heykelcikle ilgili aynntl bir inceleme iin, bkz . . 4. B
lm.
Strabo 14. 1 .23. Smith ( 1996) hadm megabyzos'lara ilikin bulgular inceler ve var
lklarndan kuku duyar, ama Strabo'un ifadesi, saylan az da olsa bir zamanlar
byle hadm rahiplerin var olduu izlenimini veriyor.
Phrygiallann tutuculuu konusunda, bkz .. Mitchell 1982: 6-7; Roller 1988a: 4748; Lane Fox 1986: 405-6.
Angdistis ile Kurtarc Tanrlar arasndaki balant konusunda, yukarda dipnot
27'de aktarlan belgeleri dikkate aln.
Weinreich 1919: 4-8; Barton and Horseley 198 1 . z. satr 25-29.
Origenes'in hadml savunmasyla karlatrn (Origen, On Matt. 1 9 . 1 2 , 15. 1-5).
DiPNOTLAR
57
58
59
60
61
62
63
64
65
38 1
Origenes keneli retilerini ciddiye aln ve kendi isteiyle hadm olutu. Ayn
ca, Sentm:es of Sextus'da, (ed. Chadwick 1 959: 1 3, 7la, 273), dindar adam yle
ynlendiriliyor: "Bedeninin seni taknla srkleyen parasn kanp at," "Be
denini her ynden denetim altna al," "Erkekler organlarnn baz paralann kes
meWer ki, geri kalanlar sala kavusun." Aynca, Brown'un derledii kantlarla
karlaurn (Brown 1988: 168-70) .
Nock ( 1925:28) buna benzer bir fikir ne srmtr. Bu fikir, testislerin kesilme
sinin bir erkein cinsel iliki kurmasn engellemedii gerekesiyle Rousselle ( 1988:
1 26 dipnot 84) tarafndan eletirilmi olup, Gallus'lann cinsel ilikiden zevk ald
n dndren Roma kaynakl bir sr kant vardr (bkz .. 10. Blm ) . te yan
dan Phrygia'da bulunan kantlar, orada (Roma mparatorluu'nun baka bir ye
rinde deilse eer) cinsel temizliin nemli bir deer olduunu kuvvetle ima edi
yor.
Lucretius'un anlatsyla karlaunn ( Lucretius 2.618-23) . Lucretius, Roma'daki
Magna Mater rahiplerinin, kendilerini henz hadm ettikleri silahlar sallayarak
kafile halinde caddelerde yrdklerini anla ur. Bu nokta Rousselle'in ( 1988: 1 2223) dikkatini ekmi ve Antik a' da Akdeniz' deki hadm etme yntemlerine ili
kin kantlar analiz ederek, hadm etme eyleminin ou kez gnmzdeki sperm
kanallann balama ameliyatndan ok da farkl bir etkisi olmadn gsteren cid
di bir inceleme yapmtr. Bununla birlikte, Rousselle, Ana Tanna'nn rahiple
rinin, sperm kanallarnn kalc olarak zarar grmesi iin testisleri balamak gibi
basit bir metot semi ve bunu gzlerden uzakta uygulam olabilecekleri kans
na vararak, kendi savlarn zayflatmaktadr. Baz erkekler byle yapm ise de, An
tik a'a ait kantlar Ana Tanra'nn rahiplerinin daha dramatik bir yol seerek
testislerini kestiklerini ve bunu halka ak bir gsteriye dntrerek eylemin ke
sinliini sergilediklerini dndryor.
Euripides, Helm 1301-65.
Bu blm, grsel ve yaznsal Yunan kaynaklannda geni apta belgelenmitir; ka
ntlara ilikin bir analiz iin, bkz .. Roller 1983: 303-6 ve M. Miller 1988.
Adonis sylence tr, bkz.. Ribichini 198 1 : 24-26 passim, eski bibliyografya dahil.
Tuzet ( 1987: 1 1-94) Adonis sylencesinin bir zetini ve hem antik kaynaklarda
hem modern bilimsel almalardaki ileniini vermitir; Attis yksyle birleti
rilmesi konusunda, bkz .. 2 1-32.
Yunanllann tuhaf ve lgnca davranlardan Kybele'yi sorumlu tutmas konusun
da, bkz .. Hali 1989: 153-54; Aeneis'te Phrygiallara ilikin olumsuz simgeler konu
sunda, bkz. . Wiseman 1984: 1 19-20.
Bunun bir rnei olarak, Pausanias'n hem A hem B versiyonunda Pessinus' tan
sz etmesini dikkate aln, ama modern bilim literatrnde sadece iddet ieren
ikinci ykye Pessinus ya da Phrygia versiyonu demek gelenek olmutur (Hepding
1903: 98-1 1 1 ) .
Pessius'un Attalos'lar tarafndan geniletilmesinden nceki durumu iin, bkz. .
Devreker- Waelkens 1 984: 1 3-14; Gruen 1990: 19; Devreker -Vermeulen 1 99 1 : 109.
Tanra ile kltne ynelik iddetli saldrlar, Arnobius, Ad. nat. 5.8-17. M.S. 3. ve
4. yzyllarda paganlarla Hristiyanlar arasnda sren Ana Tanna klt tartma
s bu kitapta kendime koyduum zaman snrlarnn dna rastlyor, ama bu kri
tik bir konudur ve imdiye kadar gsterilen ilgiden daha fazlasn hak etmektedir.
382
Konuyu tanuc birtakm gzlemler iin, bkz.. Rousselle 1988: 1 20-28.

66 Onun duyduu fke, Attis kfltfyle ilgili erken Hristiyan kaynaklannda yanklan
mtr. Bu kaynaklar Attis kfltfn, zfcf de olsa, Hristiyanln en popler alter
natiflerinden biri diye tanmlamaktadr. Kaynaklar yukarda dipnot 1 2'de veril
mitir.
4. Blm: Romal Magna Mater

3
4
5
6
7
9
1O
11
12
13
Bu olayla ilgili antik kaynaklarn tmnf gzden geirmek iin, bkz .. Schmidt
1909: 1 dipnot 1. Magna Mater'in Roma'ya getiriliini konu alan ok sayda mo
dern kaynak arasnda zellikle yararl olanlar, Schmidt ( 1909) , Lambrechts ( 1951 )
Kves (1963) , Thomas ( 1 984: 1502-8) ve Gruen'n ( 1 909) eserleridir.
Cicero, De harus. res. 13.27; Silius Italicus 17. 1-47; Appianos, Hannibal 7.9.56; Ar
nobius, Ad. nat. 7.49; Ammianus Marcellinus 22.9.5-7; Anon., De viris illus. 46; Ju
lian 5. 159c.
Livius 29. 10.4-6.
Cicero, De harus res. 13.28; Livius 29. 10.6; Diodoros 34.33. 1-3; Strabo 12.5.3; Cas
sius Dio 17.61 ; Appianos, Hanibal 7.9.56; Herodianos 1 . 1 1 . 1-2; Valerius Maximus
8. 1 5.3; Ammianus Marcellinus 22.9.5-7; Arnobius, Ad. at. 7.49; Anon., De viris il
lus. 46.
Varro, De ling. lat. 6. 15.
Ovidis, Fasti 4.263-64.
Appianos, Hannibal 7.9.56; Herodianos 1 . 1 1 . l ; Ammianus Marcellinus 22.9.5-7.
Bu ta hakknda baz ayrnular veren Arnobius (Ad. nal. 7.49) , tan tek elle tutu
labilecek kadar kk olduunu belirtir; bu ta, Magna Mater'in Palatinus'taki ta
pnandaki klt heykelinde tanrann yz olarak kullanln.
Scipio Nasica 'nn vir optimus seilnesi konusunda, bkz .. Cicero, Brutus 20. 79; Li
vius 29. 14.5-14; Plinius, NH 7. 1 20.34-35; Silius Italicus 17. 1-47; Cassius Dio 17.61;
Ammianus Marcellinus 22.9.5-7; Velleius Paterculus 2.3. l; Augustine, Civ. Dei 2.5.
Livius onu adulesams nodum quaestorius diye tanmlar.
Livius 29. 14.12.
Claudia Quinta hakknda, bkz.. Cicero, Pro Caelio 14.34; Propertius 4. 1 1 .51; Livi
us 29.14.5-14; Ovidius, Fasti 4.305-48; Plinius, NH 7. 12D.35; Suetonius, Tiberius 2.3;
Silius Italicus 17.33-47; Appianos, Hanibal 7.9.56; Herodianos 1 . 1 1 .4-5; Statius,
Silvae 1 .2.245-46; Anon., De vir. llus 46; Augustine, Civ. Dei 10. 16. Diodoros'un an
latsnda (34.33.2-3), tannay karlayan Romal kadnn ad Valeria'dr. Kaynak
larn ounda Claudia evli bir kadn olarak gemekle birlikte, bazlarnda Vesta
Bakiresi olarak gsterilnitir (Statius; Herodianos; Anon., De vir. illus. ) . te yan
dan, Livius, tanrann Romal kadnlar tarafndan karland konusunda yete
rince akur, dolaysyla Claudia'nn evli bir kadn olna olasl yksek grn
yor. Ayrca, bkz .. Bmer 1964: 148.
Ovidius, Fasti 4.260. Cicero'ya gre (De harus. resp. 13.27) Claudia e iffetli kadn
idi. Ayrca bkz. Silius Italicus 17.33-47; Statius, Silvae 1 .2.245-46.
Livius 29. 1 4. 14; Cicero, De seec. 13.45 (Cato'dan alnt) .
Livius 36.36.3-5.
DiPNOTLAR
383
14 Cicero, De harus. res. 13.27; Livius 29. 10.4-6; Silius ltalicus 17. 1-5; Appianus, Ha
ibal 7.9.56; Amobius, Ad. at. 7.49; Ammianus Marcellinus 22.9.5; Anon., De vi
ris illus. 46.
15 Bu, Graillot ( 1912: 30-32) ile Cumont'un ( 1 929. 43-44) fikriydi.
16 Schmidt 1909: 2 1-23; Larnbrechts 1951: 46-47; Thomas 1984: 1503; Gruen 1990:
7.
1 7 Cicero, De harus. resp. 13.27: "defessa Italia Punico bello atque ab Hannibale ve
xata, sacra ista nostri maiores ascita ex Phrygia Romae collocarunt" (talya Karta
ca sava yznden bitkin dp, Hannibal'in basksndan bunald zaman, ata
larmz Phrygia'dan aldklar kutsal ayinleri Roma' da yerletirdiler. Bmer ( 1 964:
138-4 1 ) , Magna Mater'in sadece Augustus anda saygn bir tanra olduunu
ne srer, ama Cicero'nun yorumlan tanrann Augustus'un hkmdarl n
cesinde de yksek bir mevkide olduunu gsteriyor.
18 Livius 29. 1 0.7-8.
19 Amobius, Ad. at. 7.49; Anon., De viris illus. 46. lulianus'a gre (5. 159c) Karta
ca'ya kar verilen savata Magna Mater Roma'nn yanndayd.
20 Halikamassoslu Dionysios 2.19.4-5; Catullus 63. Bu pasajlarn her ikisi de 10. B
lmde ayrnul olarak ele alnacakur.
21 Cicero, De harus. res. 13.27, De fiibus 5.64; Valerius Maximus 7.5.2, 8. 15.3; Plini
us, NH 7. 120.34; Silius ltalicus 17.5- 17; Cassius Dio 17.61; luvenalis 3. 137; Augus
tine, Civ. Dei 2.5.
22 Cicero, De harus. res. 13.27; Livius 29. 14.12.
23 Silius ltalicus 17.33-47; Statius, Silvae 1.2.245.
24 Erken mparatorluk dneminde Claudia Quinta'nn konumuna ilikin bir ince
leme iin, bkz. 10. Blm.
25 Cumont 1929: 48. Aynca bkz. Thomas 1984: 1504; Wiseman 1984: 1 1 7-19. Bu sa
v destekleyen balca antik kaynak Halikamassoslu Dionysios'tur (2.19.4-5 ) .
26 Roma tanrasn Pessinus'a balayan antik kaynaklar iin, bkz. yukarda dipnot
4. Birok modern yorumcu, Magna Mater'in gelii konusunda bu kaynaklar izle
mitir; (bunlar arasnda) bkz. Warde Fowler 191 1 : 330; Magie 1950: 25; Bayet 1957:
1 24.
27 Virgilio 1981: 45, 73-75. Bkz. 6. Blmmzdeki inceleme.
28 Allen 1983: 1 43; Gruen 1990: 16.
29 Schmidt 1909; 23-26; Gruen 1990: 1 17.
30 Livius 38. 18.9-10; Polybios 21 .37.4 -7; Gruen 1990: 17.
31 Appianus, Haibal 7.9.56; Herodianos 1 . 1 1 . 1 ; Marcellinus 22.9.5-7.
32 Appianus, Hanibal 1.9.56.
33 Virgilio 198 1 : 64; Devreker and Waelkens 1984: 14 ve bkz. yukardaki 7. Blmde
yer alan inceleme.
34 Strabo, 1 2.5.3.
35 Varro, De ling. lat. 6.15.
36 Ovidius, Fasti 4.264; Herodianos 1 . 1 1 .
37 Magie 1950: 6.
38 Livius 29. 1 1 .5-6.
39 Homeros, lyada 2.820-21; Hesiodos, Theogonia 1008-10.
40 Ovidius, Fasti 4. 179-372; z. Fasti 4.272: "in Phrygios Roma refertur avos" (Roma,
3 84
Phrygial [yani Troial] atalarna geri dnd) .

4 1 Vergilius, Aenenis: 2.693-97; 2.788; 3. 1 1 1-14; 6.784-89; 7. 138-40; 9.77-1 22; 10. 1 5658; 1 0.219-35; 1 0.252-55. Bkz. Wiseman 1 984 ve 1 O. Blmdeki inceleme.
42 Herodianos 1 . 1 1 .3; bu pasaj izerine, bkz. Gruen 1990: 1 6.
23 Aeneas' ve Roma'nn kkenlerini iine alan efsaneler Perret ( 1 942) , Galinsky
( 1969 ) , Poucet ( 1 985) ve Gruen ( 1 992: 6-51 ) tarafndan geni lde ilenmitir.
Aeneas, da Da ve Roma arasnda balanu kuran en eski yazar, M.. 5. yzylda
yazan ve da Da'nAeneas'n yolculuunun balang noktas yapan Hellanikos
olabilir; bkz. Perret 1942: 13. Perret, Aeneas efsanesine ve bu efsanenin talya ile
balanusna dikkat eken en nemli faktrn Pyrrhos'un M.. 3. yzyl balarn
daki talya seferleri olabileceini ileri srer (Pausanias 1 . 1 2. 1 'e dikkat edin ) , ama
byk olaslkla efsane daha M.. 4. yzyl sonlarnda biimlenmiti; bkz. Dume
zil 1970: 487; Gruen 1990: 10-19; Gruen 1992: 28. Magna Mater'in Pergamon ve
da Da ile ilikilendirilmesinin Augustus ann yapay bir propoganda eseri ol
duunu ne sren Bmer ( 1 964: 1 38-46) , Thomas ( 1 984: 1505) tarafndan des
teklenmitir, ama dierleri, Lanbrecths ( 195 1 ) , Galinsky ( 1969: 1 76-77) ; Gerard
( 1980) ve Gruen ( 1990: 20 ve 1992: 47) da dahil olmak zere, Aeneas balanus
nn o dnemden ok nce Roma'nn politik grne ilikin bir faktr olduu
nu gstermilerdir.
44 Livius 25. 1 2.5: "amnem, Troiugena, fge Cannam" (Troia rk, Canna rman
dan kan) .
45 Livius 29. 1 1 .7: "sacrumque s lapidem quam matrem deum esse incolae dicebant
tradidit ac deportare Roman iussit" (ora sakinlerinin Tanrlarn Anas olduunu
iddia ettikleri kutsal ta onlara teslim etti ve Roma'ya gtrmelerini emretti) . Di
cebant'ta (ora sakinleri bunun tanra olduunu iddia etti) alayc bir ton mu var?
Cf. Ovidius, Fasti 4.261-62: "patres ... errant / quaeve parens absit, quove petenda
loco" (atalarmz bu anann kim olduu ya da nerede aranaca konusunda karar
szd ) .
4 6 Livius 29. 1 0.5-6; Ovidius, Fasti 4.249; Praenestine calendar, CIL 1, s.235.
47 Alandaki ilk sistematik araunna, Romanelli'nin ynettii kazyd; bkz. Romanel
li 1963, 1964. Patrizio Pensabene'nin daha yakn tarihli almas, ilk kaz rapor
larndan oluan bir dizi halinde yaynlanmt (Pensabene 1978-1985a ve 1988).
Pensabene'nin 1982 ve 1985 tarihli raporlar yaplmakta olan iin genel bir zeti
ni verir, 1988 tarihli raporu ise buluntu alannn mimari tarihini zetler.
48 Tapnakta daha nce yaplan arkeojik araurmalar iin, bkz. Nasl 196 1 : 30; Ro
manelli 1 963: 202; Pensabene 1982: 70-72; l 985b: 1 79. Tapnan bulunduu yer
hara araurlmakta olduundan, buradaki zet geici saylmaldr.
49 Auguratorium saptamas konusunda, bkz. Platner and Ashby 1929: 6 1 . Pensabe
ne ( 198 1 ) bu yapnn daha erken dnemlerdeki tarihesini irdelemitir. Yapnn
iinde Iuno Sospita'y betimleyen terrakottalar bulunmu olmakla birlikte, tap
nan hangi tanraya adand bilinmemektedir. Pensabene ( 1 988: 57) , M..
193'de Cato'nun kurduu Victoria Virgo tapna olduunu ne srerek, geici
bir tehis koymutur.
50 Bu tapnaklarn konumu iin, bkz. Platner and Ashby 1929 ve Nasl 1961: 1 63-69;
sonradan o civarda ina edilen Augustus evinin yeri iin, bkz. Wisemann 1984:
1 26.
DiPNOTLAR
385
51 Coarelli 1982: 37.

52 Alann plan iin, bkz. Pensabene 1988: 58, res. 5 ve 59, res. 6. lk tapnan st
yapsna ait pek az kalnt vardr, ama ayn nokta zerine ina edilen ikinci tap
nan Korinth dzeninde olmas, ilk tapnan da byle olma olasln glen
diriyor.
53 Pensabene ( 1988: 58-59) , bu odalarn tanrann rahipleri tarafndan, Attis iin
trenler dzenlenen Hilaria gnn kutlamak iin kullanldn ileri srer.
55 Pensabene 198 1 .
56 Alanla ilgili bir rekonstrksiyon almas iin, bkz. Pensabene 1980 ve l 985b:
183-84.
57 Halikamassoslu Dionysios 2.19.2-5; Livius 36.36.3-5; Cicero, De han.s. res. l l .22,
12.24; Valerius Maximus 2.4.3. Bu alann rekonstrksiyonu iin, bkz. Pensabene
l 985b: 183 ve id. 1988.Tiyatro olarak kullanlmas konusunda, bkz. Hanson 1959:
1 3-16.
58 Ovidius, Fasti 4.339-40; Valerius Flaccus, Argonautica 8.239-42. Corelli 1982: 46.
59 Terrakotta adak heykelciklerinin ilk grubu 1949-1952 arasnda Palatinus tepesin
de Romanelli ynetiminde yaplan kazlarda gn na karld ve Romanelli
bunlar yanllkla M.. 1 1 1 'den sonraya, ikinci tapnak dnemine tarihlendirdi
(Romanelli 1963: 262; l 964: 620) . Bu tarihlendirme Pensabene tarafndan dzel
tildi (bkz. Pensabene 1982: 86; Wiseman 1984: 1 1 8, dipnot 9). Kltle ilgili oldu
u sanlan baka bir terrakotta heykelcik grubu, G. Boni'nin Palatinus'ta gerek
letirdii eski kazlarda, Magna Mater tapnann iinde deil ama yaknnda gn
na karlmt. Bu grup, Attis heykelcikleri ve penis balarndan oluan eit
li rnekler dahil olmak zere, diererine benzeyen heykelcik tiplerinden oluan
bir karmdr. Bunlar Vermaseren tarafndan resimlenmitir ( CCCA III, 1977: 1 01 1 , no 12-1 3.
60 Heykelcik grubu Romanelli (1963: 262-90) ve Pensabene ( 1982: 85-88) tarafn
dan tanmlanmtr. Romanelli'nin eski kazlarnda bulunan heykelciklerin resim
leri iin, bkz. Romanelli 1963: res. 32-63; 1964: Levha 36-37. Buluntularn tama
mn Vermaseren yaynlamtr ( CCCA III: No 13-199). Pensabene'nin son kazla
rnda bulunan paralarn resimleri iin, bkz. Pensabene 1982: Levha 5-8.
61 Pensabene 1982: 86; Levha 7, no 2, 3, 4. CCCA III: No 149.
62 Roma dnemine ait olan para iin, bkz. Pensabene 1982: Levha 7, 1. F. Naumann
( 1983: Levha 13) , bununla karlatrlabilinecek Arkaik Yunan rneklerini gs
termi. Troia'da M.. 3. ve 2. yzyllara ait tabakalarda terrakotta Kybele betim
leri bulunmutur. Tanray banda yksek bir balkla gsteren bu heykelcikler
Palatinus tepesinde bulunan bu paraya benzerler. te yandan, Troia' da bulunan
eserlerin hepsinde tanra elinde bir tefle tahtta oturur durumda gsterilmitir;
bu zellikler Roma dnemine ait parada yoktur. Troia'da bulunan terrakottalar
iin, bkz. D. B. Thompson 1963: Levha 7-15.
63 rnekler iin, bkz. Vermaseren and De Boer 1986.
64 Cinsel organlar akta olan Attis rnekleri iin, bkz. Vermaseren and De Boer
1986: No 37-53, 57-61, 64, 80, 85-88, 101, 104, 1 15, 1 25-3 1 , 135-38, 149, 195, 21 l 1 3 , 224, 235-36, 257, 262, 271-73, 282, 287-96, 298, 424, 439. ounun k yeri
ya da tarihi kesin deildir, ama birka tanesi Tarsus'ta bulunmutur (Vermasere
and De Boer 1986: No 212, 235, 250, 272, 2739) ; bunlar M.. 2. yzyl sonu ya da
386
65
66
67
1 . yzyl tarihli olabilir. Yunan dnyasna ait cinsel organlan ak Attis heykelcik
lerinin hibirinin Palatirus grubundan eski olduu kesin olarak sylenemez.
Pensabene 1982: 89. Benzerlikler iin, bkz. Conze and Schazmann l 9 l 1 : Levha
1 1 , 1 2, res. 1-10; Tpperwein 1976: 49-53, levha 30-33.
Varro, De ling. !,at. 6. 15. Ohlemutz 1940: 183-85. Bkz. 7. Blm, Pergama kltnn
incelenmesi.
Pire' de bulunan kutsaljasadaAttis bayram Attideia'dan sz edilmitir (/Gii2 1315,
10.saur CCCA il: No 262; 7. Blmmzdeki incelemeyi dikkate aln.
Franz Winter l 907: No 1 1 6, levha 27 (heykel; bkz. res. 57) ; Conze and Schazmann
1 9 1 1 : Levha 12, 3, ve Tpperwein 1976: No 390-91 (heykelcikler) . Pergamon'da
ki Attis tapm konusunda, bkz. Ohlemutz 1940: 179.
F. Naumann 1983: 99; bkz. 7. Blmmzdeki tartma.
lk Megalesia Oyunlan hakknda , bkz. Livius 34.54.3. Pseudolus, didascalum piye
si hakknda, bkz. Beare 1950: 47-80. Ovidius, Fastf de (4.326 ) , Ludi'nin bir bl
mnn Claudia Quinta'nn yksnden olutuwu ne srmektedir, ancak bu
szde tarihsel gsterinin tanra iin M.. 2. yzylda yaplan trenlerde yer alp
almadndan emin olamayz.
Attis'in bir am aacnn alunda kendini hadm etmesi konusunda, bkz. Arnobius, Ad. nal. 5.7.
Ovidius, Fasti 4.273-77; cf. 4.251-54.
Aeeis 9.85-89.
Graillot ( 19 1 2: 37) ve Wiseman ( 1 985: 201; 1995: 56) , Roma'nn efsanevi kkeni
ne ilikin baka bir balant nermilerdir. Bu da, Yunan Meter'inin Kronos'un
kars Rhea ile kaynamasndan hareketle, ikizler Romulus ve Remus'un annesi
Rhea Silvia'nn Magna Mater'le zdeletirilmesidir. Bu balant Magna Mater'i
hem Tanrlarn Anas, hem Roma'nn Anas yapacakt. ki Rhea arasnda M.. 1 .
yzyl ve sonrasnda balant kurulduu kesin (Lucretius 2.633-38; Ovidius, Fasti
4. 195-210), ama bu gelenein Magna Mater'in geldii dnemde, yani M.. 3. yz
ylda etkin olup olmad kukulu.
Plinius, NH 18.4. 1 6.
Ovidius, J<asti 4.299.
Roma'daki yabanc kltler konusunda, bkz. Latte 1960: 213-63; Bloch 1966: 14348. Romallarn tarn Dionysos'a tepki gsterdiini aktaran Lambrechts ( 1951: 4445) , Cybele kltnn scak karlanmasnn Romallarn normalde yabanc tanr
lara gsterdii dmanca yaklamla uyumadn hissetmi, ama Warde Fowler
( 1 9 1 1:223-47) , Bayet (1957: 120-27) ve Gruen ( 1990: 7-9) tarafndan da belirtildi
i gibi, Roma' da scak karlanan baz yabanc tanrlar olmutu.
Livius 10.47.6-7; Valerius Maxinus 1 .8.2; De vir. ill 22. Bkz. Schmidt 1909 ve Latte 1960: 225-27.
Ovidius, Metamorphoses 15.626-744.
Livius 22.9.9-10. Bu olayla ilgili bir deerlendirme iin, bkz. Gruen 1990: 8-9.
Livius 22. 10. 10. Devletin en nfuzlu kiisi seilen bu adam, Q. Fabius Maximus
idi.
Plutarkhos, Marcellus 8.6.
Livius 28.45. 12, 29.10.6.
Livius 29. 1 l .6.
=
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
DtPNOTLAR
387
85 E. Simon 1978-80: 29-30, res. 1-2. E. Simon ( 1990: 151, res. 191), Praeneste'de bu
lunan M.. 4. yi'zyl sonuna ait bronz sandk zerindeki bir figr Attis olarak te
his eunitir. Figrn Adonis olmas da mmkn olduundan, bu kesin bir tehis
deildir.
85 CCCA IV: No 1 52-64. Sfameni Gasparro 1973: 267-76; 1996.

87 Magna Mater'in geliinin bu yn modern bilimsel literatrde geni apta irde
lendiinden, burada ksaca zetlenmitir. Bu konuda aynntl bilgi iin, bkz. K
ves 1963, Bmer 1964, Scullard 1973, Gerard 1980, Thomas 1984: 1505-8, Gruen
1990: 2 1-27.
88 Livius 29. 1 1 ; Iuvenalis 3. 137; Valerius Maximus 8. 15.2; Anon., De vir. illus. 46.
89 Kves 1963: 325; Thomas 1984: 1505; Gruen 1990: 26. Kves, Nasica'nn genlii
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
nedeniyle zel olarak seildiini, nk onun kiiliinde tanr Attis'in canland

rlmasnn amalandn ne srerek, kendi savn zayflauyor (Kves 1963: 330) .
Kves 1963: 339-47; Gerard 1980: 156-58. Wiseman'n da ( 1 979: 97-98) destekle
dii Kves, Livius ile Ovidius'un yllk tarihsel kaytlarla ilgili iki kayna izledii
ni, bunlardan birinde (Livius'unki) Nasica'nn rolnn vurgulandn, birinde
de Claudia'ya byi'k nem verildiini (Ovidius'unki) ve Nasica'dan pek sz edil
mediini ileri srer.
Valerius Maximus 1.8. 1 1 ; Tacitus, Ann. 4.64.
Fasti 4.326: "mira sed et scaena testifcata" (salnede de tamk olunan bir mucize).
Bmer 1964: 146-5 1. Gerard ( 1 980) , Claudia'nn Magna Mater efsanesiyle ilintisinin ge Cumhuriyet ve erken mparatorluk anda devrin politik olaylan, Pub
lius Clodius Pulcher'in kariyeri (Pro Caelio'da Cicero'dan rendiimize gre) ve
Iulius-Claudius ailesinin ayncalkl konumu nedeniyle daha byi'k nem tad
n savunur ( Tiberius 2.3' de Suetonius 'un yorumunu dikkate aln) . Ayrca, bkz. Wi
seman 1979: 94-99. Magna Mater'in gelii efsanesinin mparator Augustus zama
nndaki geliimi ve Navisalvia klt iin, bkz. Gerard 1980: 169-75 ve aada 10.
Blm. Bremer ( 1979: 9-1 1 ) , Claudia'nn bir yabancy temsil ettiini ve efsane
deki rolnn nakil trenini simgelediini ne srmtr ama bu neri inandr
c deildir.
Livius 29. 1 1 .3.
Thomas 1984: 1505-7; Gruen 1990: 25.
Livius 29. 14.5-8. Genel olarak, bkz. Scullard 1973: 56-89.
CIL l, , s. 235. Cf. Cicero, De setc. 1 3.45.
Aulus Gellius 2.24.2.
Bailey 1932: 1 23-28; Scullard 1973: 76; Gruen 1990: 10; Gruen 1992: 47.
Cicero, De harus. res. 1 2.24: "ludos eos ... ex ultimis terris arcessita in hac urbe con
sederit; qui uni ludi ne verbo quidem appellantur Latino" (o oyunlar uzak diyar
lardan getirilip bu kente yerletirildi, ad Latince olmayan oyunlar sadece bunlar
dr.)
Servius, Commentary on Virgil, Georgi.cs 2.394: "hynni vero matris deum ubique
propriam, id est graecam, Iinguam requirunt" (Tanrlarn Anas'nn vglerinin
her yerde kendi dillerinde, yani Yunanca sylenmeleri gerekir) . Bkz. Sfameni Gas
parro'nun yorumlan (Gasparro 1985: 5).
Livius (29. 1 0.4-29. 1 1 .l) Delphi'deki bilicinin, belli bir yer ad belirunemekle bir
likte, Sibylla'nn dile getirdii Asya adn desteklediini ima eder.
388
ANA TANRIA0NIN ZiNDE
103 Lambrechts 1 95 1 : 47; Gruen 1 990: 1 1-19.
10.
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17.
18
19
Cumhuriyet ve Erken mparatorluk
Bu bak asn destekleyen en gl ifadeyi Bmer'de ( 1 964) gryoruz; aynca

bkz. Galinsky 1 969: 185-87. Romallarn Magna Mater'in esrime ayinlerini ve ha
dm rahiplerini rendikleri andan itibaren byk bir tiksinti duyarak kltten so
uduklan varsaylr. Ne var ki bu sav, eksik tarihsel kaytlarn sessizliine dayand
nlnakta ve tanrann Roma'ya geliini kaydeden kaynaklann tmnn, anlatuk
lan olaydan ok daha ileri tarihlere ait olduu gereini gz ard etmektedir. M. .
3. yzyl sonlarnda Magna Mater kltnn baz ynleri bilinmiyor olabilirdi, ama
hi phesiz Cicero, Livius ve Ovidius bunlardan haberdard ve bu yazarlann ka
ytlarnda Romallann Ana Tanna'y Roma'ya getirdiklerine piman olduuna
dair hibir iz yoktur.
Coarelli 1977: 13; Pensabene 1985b: 182-83; 1988: 59-60.
Pensabene 1985b: 182-83.
Pensabene 1988: 60-62.
Pensabene 1985b: 185-86; 1988: 54-61 .
Pensabene 1988: 60. Boethius 1978: 157-78.
Beare 1950: 94; Gruen 1 992: 186.
Hanson 1959: 13-16, 25.
Cicero, De han.s. resp. 12.24.
Terentius, Hecyra, prolog. Beare ( 1 950: 173) ve Scullard ( 198 i : 97-1 01 ) , bu anek
dotlan oyunun prologlanndan yzeysel anlamna gre alr. Gruen ( 1992: 210-18)
bu Hecyra gsterilerinin aslnda hi yaplnadn, tanmlanan karmak ve rakip
gsterilerle M. . 166'da L. Aniciw Gallus'un lllyriallara kar kazand zaferi
kutlamak i;in dzenledii oyunlann kastedildiini ne srer.
Ovidius, Anore 3.2.43-57.
Livius 34.54.3; Cicero, De harus. res. 13.27. Boyance ( 1 954: 340-42) nmizmatik
bulgulan aktarr. Iulius Caesar Megalesia oyunlarn sn derece grkemli bir biim
de kutlarm (Cassius Dio 37.8. 1 ) .
Cassius Dio 54.2.3.
Scullard 198 1 : 97-1 01.
Ovidius, Farti 4.353-57.
Cumhuriyet dneminde Magna Mater'in yan sra, lupiter, Apollon, Herakles, Li
ber ve Ceres'in onuruna kutlanan, oyunlarn yer ald resmi bayramlar vard; en
grkemlisi de muhtemelen Iupiter Optimus Maximus iin dzelenen Ludi Ro
.
mani idi (Dionysios of Halikarnassos 7. 72; Scullard 1 981: 40) .
Crawford 1974: 326-27, no 322. Rahip Battakes'in Roma'y ziyaret ettii dnem
de baslan bu sikke (Diodoros 36. 13; Plutarkhos, Marius 17.5) , Kimberler' e kar
d.enlenen seferle ilgili olabilir. Cumhuriyet sikkerleri zerindeki Magna Mater
iin, bkz. Turcan 1 983: 5-23.
rneklerin resimleri iin bkz. Crawford l 974: 356, la, denarius, kuleli tal ba;
385, 4, denarius, tanra aslanlarn ektii arabada; 409, 2, denarius, kuleli tal
t<. ra ve asl.m; 431, 1, denarius, kuleli tal tanra. Bunlarn ilki ve drdnc-
D1PNOTLAR 38 9
s, oyunlardan sorumlu olan bayndrlk memuru tarafndan basunlm. Summers
1996: 344.
20 Crawford 1974: 500-501 , no 491 .
21 Polybios 2 1 .37.4-7; Livius 38. 18.9-10; yukarda 7. Blm Polybios rahiplerin adn
verir, Livius ise sadece Gallus'lar der.
22 Romallar nceki yl da Gallus'larla Sestos'ta karlam, o zaman rahipler kent
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
halk adna Romallardan kuatmay kaldrmalarn istemi ve baarl olmulard

(Livius 37.9.9; Polybios 21 .6).
Diodoros 36. 1 3; Plutarkhos, Marius 1 7.5-6.
Versnel 1990: 1 05, dipnot 35.
Grne baklrsa, rahibin ziyareti Marius'un iine yaram. Marius, Ana Tanr
a'nn vaat ettii zaferin kendisinin Teutonlara kar kazand zafer olduunu id
dia ederek, tanraya zel adaklar yapm. Plutarkhos, Marius 3 l . l . Bkz. Brough
ton 1953-54: 2 1 0-1 1 .
Senato Pessinuslu rahibi dinlemeye istekliyken, halkn temsilcisinin buna kar
kmas, bazlarnn bu olay kltn snf aumasnn merkezinde olduu eklin
de yorumlamasna yol am. Bmer ( 1964: 1 36) Senato'nun rahibi desteklemi
olmas gerektiini savunur, Coarelli ( 1 982: 4 1 , 66) ise tam tersine, Magna Mater'i
en ok destekleyenlerin halk olduunu iddia eder. Thomas'n ( 1984: 1 5 1 1 ) da be
lirttii gibi, temsilci senatrlere kar kmas hususunda ynlendirilmi olabile
ceinden, bu konu tartmaldr.
Morgan 1973: 238-39.
lbid.: 241-45. Burada Broughton 'n sav ( 1953-54: 2 1 1 ) gelitirilerek, Metellus ai
lesinin bir yl nce Pessinuslu rahibin Roma'y ziyareti srasnda destek verdii Ma
rius'un ailesine muhalif olmas nedeniyle, Metellus'un eyleminde byk olaslk
la i politik ekimelerin pay olduu savunuluyor. Ancak Plutarkhos (Marius 17.5) ,
rahibin Marius'u desteklediini sylemez, rahip sadece Romallara zafer kazana
caklarn kehanet etmi. Metellus'un eylemini kar politikasnn bir rnei ola
rak grmek, belgeleri abartmak olacak gibi geliyor.
Obsequens 44a. Bu olay Palatinus tepesindeki ikinci Magna Mater tapnann a
lnda vuku bulmu olabilir (Morgan 1973: 233-34) .
Morgan 1973: 234; Thomas 1984: 1 5 10. Bmer ( 1964: 136), klenin mr boyu
srgne gnderilmesini, Roma devletinin klt sert bir resimde knadnn bir
iareti olarak gryor.
Valerius Maximus 7.7.6.
Wisemann 1985: 204; Beard 1994: 1 77.
Beard ( 1 994) bu elikiyi ok iyi tanmlamtr. Ancak ben onun Magna Mater kl
tnn hoa gitmeyen ynlerini, zellikle de hadm rahipleri, kltn yabanc k
kenlerine dayandrmasna kar kyorum. Magna Mater'in iki yn "Romal ve
yabanc" deildi, her ikisi de ayn derecede Romalyd. Kltteki paradoks ve eki
cilik orada yatyor.
Halikarnassoslu Dionysios 2 . 19.3-5.
a. Cassius Dio 54.2.3. Aynca bkz. Wiseman 1984: 1 1 7.
Graillot ( 19 1 2) ile Cumont'dan ( 1929) , Thomas ( 1984), Wiseman ( 1984) ve Be
ard'a ( 1 994: 1 76) kadar, Magna Mater zerine yazan modem bilginlerin hemen
390

hepsi bu konuda onu izlemitir.
38
Boehmer 1973. Phrygiallann girift motiflere dknl konusunda, ayrca bkz.

Simpson 1988.
39
Augustus'un Romallara uygun giysi olarak beyaz toga zerinde durmas konusun
40
Betimler takan Pessinuslu Gallus'lar: Polybios 2 1 .37.4-7; Livius 38. 18.9-10. Tun
41
Gow 1 960: 90, res. 1 , levha 8, l ;
da, bkz. Zanker 1988: 1 62-65.

kalp iin, bkz. Reeder 1987: 423-40.
42
CCCA 111: No 249, 250.
Her ikisi de Pire'de saptanmtr: Tren alaylan, /Gii2 1 328
l ; sadaka toplama ge
lenei, /G ii2 1 328 1 , 1 329.

43
Servius, Commentary on Virgil,
44
Tanray yannda flt ve lirle gsteren, Boazky' de bulunmu M.. 6. yzyl ta
Georgics 2. 394.
rihli heykeli hatrlayn: Bitte! 1963: 7-2 1 , levha 1-8 (bu kitapta res. 10) . Bu heyke
lin M.S. 1 . yzylda yaplan terrakotta kopyas iin, bkz.
45. Cicero,
46
De harns. resp.
1 3.28.
CCCA 1: 200, levha 37.
lbid. 1 1 . 22-23.
47
lbid. 1 2.24.
48
Lucretius 2.598-660.
49
Bailey 1947: 898-909.
50
Summers ( 1 996) , Lucretius'un Roma' daki gerek bir olayn tablosunu izdiini
51
Bunun, Herodotos'un Phygiallann e n eski rk ve ekmei bulan kiiler olduklan
52
Aeneis' te Magna Mater konusunda, bkz. R. G. Austin 1977: 241-42, Arrigoni 1 984,
aka gsteriyor.
eklindeki ifadesine dayal olduu kukusuz.
Wiseman 1984. iirde Magna Mater kltyle ilgili yerlerin hepsini toparlayan Wi
seman, hakl olarak tanrann olumlu imajyla, Gallus' larn yanstt olumsuz
imaj arasndaki ayknla dikkat eker. Ama sannn aklanmas gereken konu
olarak, Magna Mater'in olumlu imajn sorgulamay atlam. Tanrann devletin
gvenliindeki nemli rol, tpk da Da'yla ilikisi gibi, Vergilius'un zamann
da kltn eskiden beri sregelen niteliklerinden biriydi. Bununla uyumayan ve
aklanmas gereken nokta, Aeneas'n taraftarlarnn

olan Gallus'larla zdeletirilmesidir.
semiviri
(hadmlar) grubu
53
Bu pasajlarla ilgili ayrntl bir inceleme iin, bkz. Wiseman 1984: 1 20-22.
54
Homeros,
55
Ovidius bunu olduka ak biimde dile getirir, Fasti 4. 250-54.
56
Aeeis'te Magna Mater'in
lyada 2.820-2 1 ;
Hesiodos,
Theogoia
1008-10.
nemli bir rolde olmasn, yabanc bir kltn Augustus
andaki rehabilitasyonuna balayan Bmer ( 1 963) , Austin ( 1 977:241 ve Wise
man'n ( 1 984) savlar beni ikna eunedi. Tannann uzun zamandr (neredeyse
iki yz yldr) Roma 'nn koruyucusu olduu gz nne alnrsa, asl Aeneas' des
teklememesi srpriz olurdu.
57
Yan-adam: Ovidius, Fasti 4 . 1 8 3
(semimares) ; Varro, Saturae Menippeae,
Cebe fr. 24
(Nonius fr. 140) ; luvenalis 6.513. Ses: Valerius Maximus 7.7.6. Dank sa: Thyil
los,
ae,
7.223; Augustinus, Civ. Dei 7.26. Acaip giysi: Varro, Satrae Me11 ippe
fr. 1 9-22 (Nonius fr. 1 35-38 ) ; Diodoros 36. 13; Halikamassoslu Dionysios
A nth. pal.
Cebe
2 . 19. Romallarn hadm rahiplere gsterdikleri tepki konusunda ayrntl bilgi

iin, bkz. Roller 1 997.
DiPNOTLAR
391
58 rnein, Martialis 3.81 : Cinsel organyla yapamadn azyla yapan, kadna a

zyla cinsel zevk veren Gallus; air, "asl senin kafan hadm edilmi olmalyd," der.
Bu tavr, Varro'nun Eunenides'inden aada ele aldmz pasajda da grlr.
59 Philodemus, 26. Epigran, Gow and Page'de ( 1968: 367). Roma'daki Palatinus
tepesinde bulunan Gallus klp binas iin, bkz. Wiseman 1982: 475-76.
60 Anth. pal. 7.223. Cf. luvenalis 8.176: n ien Gallus.
61 Horatius, Satires 1 .2.1 19-22.
62 Gallus'lann Romal evli kadnlar zerindeki etkisi konusunda, bkz. luvenalis 2. 1 1 11 6, z. 6.521-26: cf. Richard 1 966. Ayrca Parsons ( 1 974: No 3010) ve Reardon
( 1989: 816-18) tarafndan yaynlanan, M.S. 2. yzyla ait bir roman parasnda Io
laos diye biri, Gallus pozuna girip, bu yolla kadn arkada edinmek amacyla, Mag
na Mater'in gizemleri konusunda eitilmek ister. Galenos ( On the Use ofthe Parts
ofthe Hunan Body 14.647: Khn 4: 190) , hadmlarn cinsel zevk kapasitesi hakkn
da fikir beyan eder. M.S. 4. yzylda yazan Ancyral Basileios (De virgiitate)
Hristiyan bakireleri hadmlardan saknmalar konusunda uyarr, nk hadm
lk durumu namus garantisi deildir. Rousselle ( 1 988: 158), Roma'da erginlik son
ras hadm edilme ile bunun cinsel g ve reme zerindeki etkisi konusundaki
bulgular bir araya toplar. Ayrca Brown'n ( 1988: 169-70) yorumlarn da dikka
te aln.
63 Wiseman 1984: 1 19-20.
64 Ovidius da buna benzer bir fikir beyan etmitir, Metamorphoses 3.534 -37.
65 Peter Wiseman'n harika deyii (Wiseman 1984: 1 19) .
66 Troial ile Phrygialy ilk zdeletiren kii Aiskl1ylos idi; bkz. Hali 1988 ve bu ko
nunun yukardaki 6. blmde yer alan incelemesi.
67 Vergilius'un Magna Mater kltne kar iki tarafl tutumu konusunda bu akla
may nerirken, bir dereceye kadar Wiseman'n grlerini paylayorum (Wise
man 1984); ne var ki, dipnot 52'de de belirttiim gibi, sanrm Wiseman Magna
Mater'in itici ynleri zerinde fazlaca durmu. Augustus'un tanraya "itibarn ia
de etmesi" gerekmiyordu, nk tanra zaten her zaman Roma'daki dinsel yaa
mn nemli bir paras olmutu. Bugnn okurunda aknlk uyandran nokta,
Gallus'larla Attis kltnn ndr; bunun nedeni, hem Attis kltnn hem Gal
lus'lann M.. ve M.S. 1 . yzyln Roma toplumunda iki yzyl ncesine gre ok
daha etkili olmaya balanasdr.
68 Attis'in kendini hadm etmesinden sonra (msra 4-7), air Attis'den sz ederken
srekli olarak sfat ve zamirlerin diil biin1lerini kullanr, ama bana yle geliyor
ki, Catullus bir kadn karakteri deil, kendi cinsel kimliinden emin olmayan bir
erkek karakteri yaratm.
69 Bu iir hakkndaki yeni bibliyografya ve eletiri zetlerini u kay1aklarda bulabi
lirsiniz: Small 1983, Holoka 1985, Ferguson 1988. Benim zellikle yararl buldu
um almalar: Elder 1974, Putnam 1961 ve 1974, Wiseman 1985: 198-206 ve Ta
kacs 1996.
70 Bu bak asn en ikna edici resimde savunan kii Wiseman'dr ( 1 985: 198-206).
Wiseman bu iirin tanrann Roma'daki en nemli bayram olan Megalesia'da
okunmak zere yazlan bir vg olduunu ileri srer. Son blmdeki dua, airi
ve bayram yerindeki dinleyicilerini kltn vahi, "Roma'ya zg olmayan" ynle
rinden uzak tutmak amacyla tasarlanm olmalyd. Ayrca bkz. Ferguson 1988:
392
20-21 .
7 1 Small 1983: 71-72, l l8, eski bibliyografyayla birlikte; Ferguson 1988: 34.
72 Elder'n yorumunu dikkate aln: ir "bir ruh halinin dramatize edilmesi.
. ok etkili bir ruhsal deneyim geiren bir zihnin sempatik bir tanm"dr (Elder
1947: 395 ) . Cf. Putnam 196 1 : 166: "Catullus karakterlerin azndan, kendi adna
konuur.
. Uzun iirlerinde bile Catullus'un diiiinceleri i bandadr"; Ta
kacs 1996: 382: "Catullus'un ok ynlii ak iirlerinin aynlmaz bir paras."
73 Hephaistion 12.3 ve Ophuijsen'in ( 1987: 109-10) yorumlan; Terentianus 2889-91 ;
Martialis 2.86.4-5. Hephaistion'un metni yukanda 7 . Bliimde ele alnmur. Bkz.
Mulroy 1976; Wiseman 1985: 200.
74. Gow and Page 1968: 30; Anth. pal. 6.2 1 7-20, 234,237 (yukanda 7. Bliimde ele aln
mur) .
75 Cybele, Catullus'un hem ruhunun hem bedeninin sahibesi, dorina olur; cf. Wi
seman 1985: 1 8 1 .
7 6 Cf. Putnam 1974: 80; Wiseman'n ( 1985: 1 75) yorumu: "Genel kan, Catullus'un
ak hayaunn, airin mitolojik konu seimini ve bunlan ileyi biimini etkilemi
olduudur. "
77 Cicero, De harus. res. 22-29. Catullus'un doum ve liim tarihleri hakknda, bkz.
Wiseman 1985: 206. Clodius'un eylemleri ve bunlann kariyeriyle ilgisi konusun
da, bkz. Gallini 1962 ve Michels 1966. Gallini ve Michels'n Lucretius hakkndaki
yorumlar da ok yararldr.
78 Putnam ( 1961: 168-7 1 ) bunu ok giizel inceler.
79 Catullus, 64. (212-50) ve 72. iirler; bkz. Putnam 1961 : 167, 187.
80 Varro'nun yapuyla ilgili bu incelemede Cebe'nin metnine uyulmutur: Cebe 1977:
Varro, Eumenides frs. 16-27 (Nonius, fr. 132-43) . Wiseman'n yorumu da ok de
erlidir (Wiseman 1985: 269-72) .
8 1 Cebe ( 1 977: 563) , Atina Agoras'ndaki Metroon'un nemini ve Roma'da resmi
bir Attis kltii olmayn kant gstererek, talamada anlaulan olayn getii yeri
Atina olarak saptar. Bu fragmanlar analiz etmi olan dier bilginler ise (rnein
Graillot 1 9 1 2: 103; Wiseman 1985: 269) olayn getii yerin Roma olmas gerekti
i kansndad.. Roma'daki Magna Mater tapna da Atina'daki kadar iinl oldu
u gibi, Attis kiiltii ve hadm etme tresiyle ilgili kantlar Roma' da daha sk sap
tanmur. Ayrca, olay yerinin Roma olarak saptanmamas durumunda, 1 34. frag
manda szii geen tiyatro oyunlarnn varln aklamak zorlar.
82 Anlam asndan Cebe'nin ( 1977: 53 1 ) 111essm homam ad/atam eklindeki ziimii
yerine, Wiseman'n e scea coroam adlatam ziimiinii benimsedim. Ayrca, Ce
be'nin "aedituus" yorumu yerine, Graillot ile Wiseman'n "aedilis" yorumunu ter
cih ettim.
83 Res gestae divi Augusti 3. 1 9; Ovidius, Fasti 4.348.
84 CCCA III: No 2, levha 9-12.
85 Taylor 1956; Hanson 1959: 15; Weinstock 1957: 147-48.
86 Guarducci 1 97 1 : 94-l l2.
87 lbid.: 1 1 1-12.
88 Pensabene ( 1 98 1 ) Palatinus'taki ilk Magna Mater tapnann yerinde Iuno Sos
pita'ya adanm daha eski bir tapnak olabileceini varsayar. Bunun kant olarak,
bkz. Ovidius, Fasti 2.55-56, Palatinus'taki eski komular Phrygial Ana Tanna ve
DiPNOTLAR
393
Iuno Sospita.
89 Wiseman 1984: 1 26.
90 Bieber 1 968: Levha 1-4.
91 Claudius M.S. 43'de Livia'y tannlatrd. Bu heykel farkl kiilerce Claudius (Ver
maseren, CCCA III: 84-85, NO 3 1 1 ) ya da Antoninus'lar (Bieber 1968: 16-17) d
nemlerine tarihlendirilmitir.
92 Ovidius, Fasti 4.305-48; Propertius 4. 1 1 .51-52.
93 Bmer 1964: 146-51 ; Wiseman 1979: 94-99; Gerard 1980: 1 74-75.
94 CCCA III: No 2 1 8. Capitolini Mzesi'ndeki kabartmal adak suna byk olaslk
la M.S. 1. ya da 2. yzyla tarihlenir (bkz. Schmidt 1909: 2, Helbig 1912: 1, no 798,
Bmer 1964: Levha 33, res. 1 ) . Antla ilgili tartmalar iin, bkz. Bmer 1957-58:
il, 235; Bmer 1964: 146-51; Coarelli 1982: 42-43.
95 Yazt aa yukan ayn olan, ama kabartmas bulunmayan bir baka adak suna
( CCCA III: No 219); yine buna benzer bir adama yazs olan, Telephus adl bir klt
ei.tmeniin sunduu adak yazt ( CIL VI 494); geminin halatn eken Claudia 'y
gsteren Tanna Faustina madalyonu (Bmer 1964, levha 33, res. 4, 5. Sz ge
en tapnan yeri iin, bkz. Coarelli 1982: 42-46.
96 Martialis 1 . 70.
97 Coarelli 1982: 35.
98 Valerius Maximus (8. 15.3) il luvenalis'in (3.137-38) Nasica'ya dzd vgle
ri dikkate aln.
99 CCCA III: No 3, levha 13-15.
100 Benzerlii grmek iin, bkz. Franz Winter 1907: Levha 7, tanrann Perganon' da
bulunan M.. 2. yzyl tarihli insan boyundaki heykeli (bu kitapta res. 55) . Tni
in kemerinin yukardan balan, dizler zerindeki kuma kvrmlarnn dk
l, tannann sa dizinin yukar kalk ve ayan hafife ne k, hatta giydi
i sandaletler, hepsi de Pergamon heykelinde bulunur.
101 Bkz. Bieber 1968: 3-5, res. 9-10, sikke levha 1, il. Dier rnekleri grmek iin, bkz.
CCCA III: No 247, 248, 256, 268, 280.
102 Haterii kabartmasndaki Magna Mater heykeli belki de tanrann Palatinus'taki
tapnanda yer alan heykelini temsil ediyordur, CCCA III: No 200.
103 Platner and Ashby 1929: 1 19; Coarelli 1982: 4 1-42.
104 Bamsz heykeller, CCCA III: No 306, 470; kabartmalar, CCCA III: No 237, 24la,
252, 286; kandiller, CCCA III: No 330, 439, 440; mozaikler, bkz. Piazza Anneri
na'daki betim, Gentili 1959: Levha IX.
105 E. Simon 1975: 30-34, levha 27. Bu heykel tipi, M.. 4. yzyl sonlarnda Ariste
ides'in olu ve rencisi olan Yunanl ressam Nikomakhos tarafndan icat edilmi
olabilir (Plinius, NH 35.36. l 09) .
106 Bu heykel tipi Mamurt Kale' deki Pergamon kutsal alanndan kan terrakottalar
da grlr (Conze and Schazmann 1 9 1 1 : Levha Xll , no 3. Ayrca, Gordion'da bu
lunmu olan bir Pergamon heykelciini (bu kitapta res. 50) ve Didyma'dan mer
mer bir adak kabartmasn (F. Nauman 1983: Levha 47, res. 1 ) dikkate aln. Bu
yaptlarn her ikisi de M.. 2. yzyldan kalmadr.
107 CIL 6.496.
108 Cicero, De harus res. 1 3.27.
109 Johannes Lydus, De mensiflus 4.59.
394
A N A TANRIA'NIN iZi N DE
1 1 0 Fasce ( 1 987) Attis'le ilgili dinsel trenlerin eksiksiz bir tanmn verir.
l l l Bmer 1964: 145.
1 12 Bunu sylerken, Lanbrechts ( 195 1 ) ile Boyance'n ( 1 954) kantlama yntemine

uyuyorum.
1 1 3 Aeneis 9.82-84.
1 14 Magna Mater kltnn yan sra, tartmasz talya kkenli olan baka Roma klt
lerinde de tuhaf, hatta saldrganca uygulamalar bulunduunu unutnanalyz. r
nein Lupercalia enliklerinde kadnlarn dourganln artrmak iin, plak er
kekler sokaklarda koarak kadnlan kamlard. Ana Tanra kltnn birok e
si, cinsellik, iddet ve dourganlk, Roma dininin en kutsal yerlerinden birinde
bir araya gelmiti. Wiseman 1984: 1 26; Zanker 1988: 129.
1 15 Pessinus'ta bulunan ve bir baba ile oulun rahiplik grevi yaptn bildiren M.S.
1. yzyl tarihli bir dizi yazt, tanrann Anadolu'daki bu nemli tapnanda ra
hip olmak iin hadm edilmek gerekmediini gsteriyor; bkz. Devreker and Wa
elkens 1984: 221 , no 1 7, 1 8 ve bu kitaptaki 1 1 . Blm. Cinsel namus konusunda
bkz. 8. Blm.
1 16 Hug 1918: 45 1 ; Hopkins 1978: 192. Terentius'un Hadr adl oyununda hadmlar
doal karlanyor.
1 1 7 Wiseman 1985: 1 0-14.
1 18 Herdt ( 1994) tarafndan yaynlanan seilmi belgelerde kutsal hadmlarn konu
muna k tutan deerli bilgiler vardr. Ayrca bkz. bu blmn sonundaki ek bil
giler.
l l9 Nanda 1990.
1 20 lbid.: 33.
1 2 1 lbid.
1 22 lbid.: 25-26.
1 23 lbid.: 4 -9.
1 24 lbid.: 8-9.
1 25 Diodoros 36. 1 3; Plutarkhos, Marius 1 7.
1 26 Nanda 1990: 29-32.
1 27 Nanda 1990: xiv, Kari Ulrich'in 1864 tarihli almas /clusa'dan alnt: Anima mu
liebris corpore virili iclusa.
1 28 Nanda, rastlad btn hijra'larn ya fahie olduunu ya da bir zamanlar fahielik ettiini sylyor.
1 29 Nanda 1 990: 1 22-25.
1 30 Catullus 63; Hephaistion s.39, van Ophuijsen 1987: 1 09-10.
1 3 1 Varro'nun Gallus'lar anlatn dikkate aln, Cebe 1977: Varro, Emenides fr. 1 627 (Nonius, fr. 1 32-43).
1 32 Nanda 1990: 98, 1984'de Bhopal'dan bir Associated Press haberi.
133 Halikamassoslu Dionysios 2.19.5.
1 34 Lucretius 2.618-20.
1 35 Nanda 1 990: 1-3.
1 36 Cicero, De legilms 2.22; Halikamassoslu Dionysios 2. 19.5. Yunanistan ve Roma' da
ki Ana Tanra kltnde sadaka toplama zerine, bkz. Aristoteles, Rhetorica l 405a;
Athenaios 12.54le; Plutarkhos, Cleo111enes 36; Lucretius 2.626.
1 37 Nanda 1990: 1-3.
DPNOTLAR
395
1 38 Erkeklerin ilgisi, Varro (yukarda, dipnot 1 3 1 ) ; kadnlarn ilgisi, Philodemus, 26.

Epigram, bkz. Gow and Page 1968: 366-67; Horatius, Satirae 1 .2. 1 19-22.
139 Nanda ( 1 990: 52-54) , sunduk.lan snrsz cinsellik asndan, hijra'larn kadn fahielerden daha cazip sayldn belirtiyor.
140 Nanda 1 990: 26-29.

141 Burkert 1979a: 105, cf. Wiseman 1 984: 1 19.
142 rnein, Lucretius 2.631; luvenalis 6.51 1-16.
11.
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Roma Tanras Kk Asya' da
Graillot 1 9 1 2: 4 1 2-533. Bu kitap, yaynlanndan bu yana incelenecek pek ok ye

ni malzeme ele gemesine karn, hala Meler kltnn yayl konusundaki en
iyi genel sentezdir.
Lykia'da, Latte 1920: 1 04, no 1 1 , Oinoanda'dan bir metin; cf. Robert 1937: 403.
Karia' da, Reinach 1 908, Apollonia' dan bir metin (bkz. aada dipnot 43) . Ayr
ca bkz. l: Rodoslu Apollonios 2. 722.
JGRRP IV.755, Phrygia'da, bugnk Kabalar yaknlarnda.
JGRRP IV. 1371.

Haspels 1 97 1 : 199-200.
JGRRP IV.604.
Drew-Bear 1978: No 9=MAMA V: No 213.
Ibid.: No 10. Meter sfat olarak iyelik belirten bir szck kullanmak olduka yay
gn bir uygulama gibi grnyor (bkz. Haspels 197 1 : 196) .
Sheppard 198 1 : 24-25, no 5. Bu rnek Lydia'nn Attuda kentinden; Adrastos da
oradaki varlkl bir yurttan ad.
Robert 1955.
Sivrihisar' dan bir yazt; Pessinus kl olabilir. Graillot 1912: 354, dipnot 6.
MAMA V: No 1 0 1 .
Baz rnekler: "Deos'un ve ocuklarn gvenlii iin" (Krte 1897: 31, n o 6 , Pes
sinus'tan ) ; "tm insanlar ve hayvanlar adna" (MAMA V: No 101, Galatia'nn ku
zeyinden); "ocuklar adna" (Schwertheim 1978: 794-95, no I A3, Bithynia'daki
Hadrianoi'dan ) ; "komular iin" ( Corsten 199 1 : 74-75, no 50, Bithynia'daki Pru
sa'dan ) . Kyzikos' ta bulunmu olan ve Meter'den bir dostu korsanlardan kurtar
masu dileyen ilgin bir rnek iin, bkz. aada dipnot 35 ve res. 76 (Schwerthe
irn 1978: 8 1 0-12, no il A3) .
Dunant 1978; Versnel 199 1 : 74, Kk Asya'da bulunan tun bir levha zerinde
ki yaz; k yeri bilinmiyor, .S. 100-200 arasna tarihli.
15 JGRRP IV. 1 37 1 .
16 Graillot 1912: 346-4 1 1 . Graillot rnekleri iin ok sayda kay1ak vemektedir, bu
yzden onun bilgileri burada tekrarlanmayacak. Graillot, Romal Kk Asya da
ki Meter'in tablosunu izerken, dier kantlarn pek az elde bulunduu iin, b
yk lde nmismatik kantlara dayanmtr.
17 Graf 1985: 388.
18 Erythrai'de, Graf 1985: 388. Cf. Graillot 1912: 360-61 . Graillot, Phrygia, Lydia ve
Karia'dan ok sayda rnek aktaryor.
19 Petzl 1990: No 64 1, Mitrp l:diA.rvf olarak; 744, Mfnp E>Eii>v olarak; 743, Mfnp
396
l:upvai:crf olarak tapnlmtr.

20 Strabo 14. 1 .37; Plinius, NH 14.6.54; Aelius Aristeides, S11ynaean Oratims l 5, s. 232
(Dindorf) .
21 Graillot 191 2: 368; JGRRP IV. 1254 ( 1423) .
22 Keil 1915: 74-75, res. 47, Meter'i bir yal bir de gen tanryla birlikte betimleyen
bir levha takm olan bir archigallus'u gsteriyor; cf. Keil 1926: 256-6 1 .
23 CCCA 1: N o 636, 638.
24 Strabo 14. 1 .40.
25 Yazt iin, bkz. W. Blmel 1985: No 229. Metni Robert incelemitir (Robert 1982:
36 1 ) .
26 S.G. Miller 199 1 ; Rose 1993a: 341 ; 1 993b: 98-105; 1995: 8 1-94; 1997: 74-92. Tun
a Akropolisinin g(neybat yamacnda yer alan nemli bir kutsal alan bir tan
ryla (ya da, kutsal alan iki blme ayrlm olduu iin, iki tanryla) ilikilendir
mek imdiye kadar mmkn olmamsa da, Meter heykelciklerinin varl, bu ala
nn Meter tapm iin kullanlm olabileceini dndryor.
27 Halikamassoslu Dionysios 1 .61.4.
28 Plutarkhos, Defluv. 1 3.4.
29 Bu efsane, bilicinin szlerini barndran bir yaztta kaytldr, CJG 3538=Frankel
1890-95: 239 no 324, 17-19. dizeler. Ayrca bkz. Ohlemutz 1940: 1 8 1 .
3 0 Arrianos (Bithyiaka, FGrHist 1 5 6 F 2 2 ) , Meter ile Zeus arasnda daha baka bir
balant olduunu ima eder: "Bithyniallar dalarn doruklarna kp Zeus Pafr
pasa seslenirler, Attis'i de ayn adla arrlar. Ayrca bkz. aada ele alnan Me
ler Steuene klt.
3 1 Erken Roma dnemine ait olan yaztlarn hepsi Fninkel 1 890-95'te verilmitir: No
481-83, akropolisten onurlandrc yaztlar; no 484, tiyatroda ve Athena tapna
civarnda bulunan, paralara ayrlm bir onurlandrma yazt (bu drd= CCCA 1:
No 352-55) ; adak yazt, Frankel 1 890-95: No 334= CCCA 1: No 351.
32 Mysia ve Bithynia'da Meter kltyle ilgili antlar, E. Schwertheim'n zel bir ara
trmasna konu olmutur (bkz. Schwerthein 1978 ) .
3 3 Bunlarn topland eser: Schwertheim 1 978: 809-27, n o IIA (yaztlar) ve B ( ka
bartmalar) .
34 Schwerthein 1978: 820, no il A15.
35 JGRRPIV. 1 35=Schwerthein 1978: 8 1 0-12, no il A3. Kabrtmayla ilgili bir inceleme
iin, bjz. van Straten 1993: 255-56, res. 17.
36 Kawiese 1968-7 1 : 60-61 .
3 7 JGRRP IV. 1 1 7.
38 Zosinos 2.31.2.
39 Pliny the Younger, Epi.stks 10.49-50.
40 Becker Bertau 1986: 2 1 , 29-30.
4 1 Schwerthein'n kitabnda toplad malzemeyi dikkate aln ;bkz. Schwertheim
1978: 792-803, no 1 Al-14. No 1, 2, 7 ve 12 Mftpi szcyle birlikte yazlm; no
8 ve 9 Angdistis'e adanm; no 10 ana tanrayla ilgili bir dinsel topluluktan sz
ediyor.
42 Schwertheim 1978: 792-99, no 1 A l , 2, 5, 9.
43 lk yaynlan, Reinach 1 908. Yaztla ilgili ayrntl bir inceleme iin, bkz. Robert
1937: 106-8 ve 1 954: 4 1 , 42.
=
DtPNOTLAR
397
44 Reinach 1908. Belirtilen kltler M.. 2. yzyl (Kyzikos) ile .S. 3. yzyl (Argolis'teki Hennione) arasndadr.
45 Graillot 1912: 372.

46 Roben 1982.
47 Hanfmann and Ramage 1 978: No 256 (.S. 2. ya da 3. yzyl) ; no 164 (.S. 4. yz
yl).
48 Hanfmann 1983: 231 .

4 9 Kawiese 1968-7 1 : res. 2-3. Kawiese, bitkin Attis'i gsteren dier betimleri tart
yor; bunlarn ou imparatorluun bat blmnden gelir ve hepsi de .S. 2. yz
yla ya da sonrasna aittir.
50 Haspels 1971: 188-89.

51 Ibid.: 1 99-200.
52 Strabo 1 2.8.12. Aizanoi tarihi iin, bkz. R. Naumann 1979: 8-1 1 ve Levick et al.
1988: xxxiv.
53 Levick et al. 1 988: xxxiv.
54 Zeus tapnann yayn ve eski bibliyografya iin, bkz. Weber 1 969 ve R. Naumann
1979.
55 Levick et al. 1 988: xxxiv.
56 Pausanias 10.32.3.
57 Pausanias 8.4.3.
58 R. Naumann ( 1 967) , maara tapnan bulunuunu ve aratnln anlatr.
59 Pausanias 10.32.3.
60 R. Naumann 1 967: 237-45.
61 Haspels 197 1 : res. 32 (Midas Kenti) , res. 227-29, 232 (Fndk) .
62 R. Naumann ( 1 967: 228-3 1 ) , bu yapyla ilgili olashklan tartr ve bunun bir taht
63
64
65
66
67
68
olabileceini ne srer. Merdiven sunaklar konusunda Midas Kenti (bkz. Haspels

1971: res. 25-31 ) ve Fndk'ta (ibid. : res. 230-31 ) benzerlikler bulunur.
R. Naumann 1967: 239-41 , ardndan Levick et al. 1 988:xxxiii. Kuyularn aplan
3.95 ve 3.6. metredir.
Pndentius, Peristephanon 1 0. 1 006-50, tarihi .S. 4. yzyla dayanr; trenin etkile
yici bir anlatm iin, bkz. Vennaseren 1977: 101-7.
Pndentius'un anlatt tren yalnzca Bat Roma'da yaplm olup, .S. 4. yzyl
ncesinde uygulanmamt. Anadolu'da bulunan yaztlarda saptanan boa kur
ban etme treni ise, daha ok bir boa kousu yanna benzeyen, ok farkl bir
olaydr.Taurobolium konusundaki antik kantlara ilikin ayrntl bir deerlendir
me iin, bkz. Rutter 1968 ve Duthoy 1969; her iki eserde de en eski veriler yeni
den incelenmi ve taurobolium'dan sz eden Kk Asya yaztlannn Meter kl
tyle hibir ilgisi olmad belirtilmitir.
Haspels 1971: 77, 82, 86.
R. Naumann 1979: 65-07; Levick et al. 1988: xxxiv.
Bu tapnakta, ana cella'da ba tanrya, opisthodomos'ta ise bir tanraya tapm
lan ift kltl dier Anadolu tapnaklannda grlen model izlenmitir. En yakn
benzerleri Ankara'daki Roma ve Augustus tapna ile Meandros Magnesias'nda
ki Zeus Sosipolis ve Tykhe tapnadr. Bkz. Krencker and Seherle 1936: 43 ve Hu
mann 1904: 152, 165; aynca bkz. Akurgal 1978: 284-85 (Ankara) , 180-83 ( Magne
sia) ve Levick et al. 1988: xxxiv.
398
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
Gediz'de bulunmu bir yazt, Buresch 1 898: 1 59=Levick et al. 1988: xxxiii.
Robert 1981: 353-59, res. 18.
Ibid.; 355-58.
.S. 4. yzylda yazan mparator Iulianus, ayn duyguyu dile getirmitir: "O, ulu Ze
us'u douran ve byten tanradr" (lulianus, Oration 5. 166a) .
Robert 1955: 1 10-13, Roma dnemi Phrygias'ndan kalan (kesin k yeri bilin
miyor) , Mrtpi ato crnTJAEO\l, maaradaki Ana'ya adanm bir sunan yayn; Petzl
and Pleket 1979: 294-95, Lydia'da Akaalan yaknndaki bir maarann azndaki
kayaya kaznm olan Meter'e adanm bir yazt. Dier rnekler iin, bkz. Robert
1955.
Pessinus'un erken tarihi konusunda, bkz. Devreker and Waelkens 1984: 1 3-18; Wa
elkens 1986: 38-39. M.. 189'da Romallarn Galatlara kar yapt seferler iin,
bkz. Livius 38. 18.9-10; Clodius'un M.. 58'de Roma'nn Galatyal mttefiki Deio
tarus'un ayan kaydrma giriimi konusunda, bkz. Cicero, De hans. res. 13.28.
Strabo 1 2.5.3; Mitchell 1993: il, 20-22.
Waelkens 1986: 37-39; Devreker and Venneulen 199 1 : 109-10.
Waelkens 1986: 57 passirn. Augustus'un saltanau zamannda balanan ve Tiberi
us zamannda tamamlanan bu tapnak, planlarda ve rehber kitaplarn biroun
da yanl olarak Cybele tapna diye adlandrlan yapdr.
Krle 1897: 38, no 23, saur 20-22=Devreker and Waelkens 1984: 221 , no 17; Kr
le 1900: 437-39, no 63, saur 7=Devreker and Waelkens 1984: 221, no 18.
Krte 1897: 38, no 22; Devreker and Waelkens 1984: 24.
Krte 1 897: 38, no 23=Devreker and Waelkens 1984: 221 , no 1 7; Krte 1900: 437439, no 63=Devreker and Waelkens 1984: 221 , no 18. Aynca bkz. Devreker and
Waelkens'da ( 1 984) Devreker: 19-20.
Pessinus' taki Attis rahip unvan konusunda, bkz. yukarda 8. Blm. Carcopino
( 1 942: 158-67) , bu baba-oulun Pessinus' ta Meter rahibi olarak grev yapmasnn,
Claudius'un saltanau dneminde ana tanra kltnn uygarlam olduunu yan
stun ileri srerek, Roma uygarlnn etkisi alundaki Pessinus kltnde hadm
etme uygulamasnn reddedildiini ima eder. Ancak, daha akla yakn bir akla
ma, M.S. ilk iki yzyl srasnda Meler kltnn kentin devaml kltlerinden biri
olduu ve belki de mparatorluk klt kadar saygn olmaddr. Meter rahiplii
yapmak bir yurtta iin toplumsal konumunu duyurmann bir yoluydu; bunda ha
dmlk konusunda bir knama, hatta bir yorum bile sezilmedii gibi, bu dnem
de Pessinus'ta hadm rahiplerle ilgili izler gerekten ok azdr.
Krte 1897: 38-39.
Robert 1980: 236-40.
Statius, Silvae 1 . 5.37-38; 2.2.87-89. Bkz. Robert 1980: 235-36.
399
Kaynakaa
Aign,B. 1963. Die Geschichte der Musikinstrumete des iigiiischeh Raumes hi u111 700 vor
Christus. Frankfurt a/M.
A.kerstrm, A. 1966. Die architektonischen Terrakotte Kkinasims. Lund, Sweden.
Akurgal, E. 1949. Spiithethitische Bildkunst. Ankara.
-, 995. Phrygische Kust. Ankara.
-, 1961. Die Kust Aatolies 11011 Homer his Alexader. Berlin.
-, 962. The Arl of the Hittites. New York.
-, 1978. Arcient Civilizations sd Ruis of Turkey, from Prehistoric Times mtil the Ed of
the Roman E111pire. Transleted by John Whybrow and Mollie Emre. stanbul.
Albright,W .F. 1929. 'The Anatolian Goddess Kubaba." Archivfr Orientforschmg 5: 22931.
Ailen, R. E. 1983. The Attalid Kigdom. Oxford.
Arrigoni, G. 1984. "Cibele. " in Ecidopedia Virgiliaa, ed. U. Cozzoli, 2: 770-74. Rome.
Aurigemma, S. 1960. Scaxi di Spia. Rome.
Austin, C. 1968. Nova Fregnenta Euripidea i PafrYris Reperla. Berlin.
Austin, R. G. 1977. P. Vergili Marois Aeneidos Liher Sextus. Commentary. Oxford.
Babrista, A. 1973. '"Avaacaqi Mtarppia 01'4cr" Praktika: 70-82.
Bachofen, Johann Jakop. 1 86 1 . Das Mutterrecht: Eine Utersuchug her die Gynaikokratie
der alten Welt nach ihrer religise ud rechtliche Natur. Stuttgart.
-, 1967. Myh, Religio, ad Mother Rights: Selected Writigs ofJ J Bachofen. Translated
from the German by Ralph Manhein. With a preface by George Boasand a
introduction by Joseph Champel. Princeton, N. J.
Bacon, H. 196 1 . Barharias i Greek Tragedy. New Haven, Conn.
Bailey, C. 1982. Phases i the Religio ofthe Acient Rone. Berkeley and Los Angeles.
, 194 7. Titi Lucreti Cari, De Reru Natura, Lihri Sex. Prolego11e11o, Critical Apparatus,
Traslation, ard Co11mmer-tary. Oxford.
Bammer, A. 1 982. "Forschungen im Artemision von Ephesos vom 1976 bis 198 1 . "
Aatolia Studies 32: 6 1 - 87.
-, 1984. Das Heiligtum der Arle111is vor E:phesos. Graz.
-, 1985. "Neue weibliche Statuetten aus dem Artemision von Ephesos." jahreshejl des
sterreichishe archiiologische Istituts 56: 39-58
Bamett, R. D. 1960. "Some Contacts between Greek and Oriental Religions." in A'time11 ts
orietaux das la religio grecque aciee, 143-53. Travaux du Centre d 'Etudes
superiores specialise d'histoire des religions, Strasbourg. Paris.
Barton, S. C., and G. H. R. Horseley. 1 98 1 . "A Hellenistic Cult Group and New
Testemant Chrurches. "jahrhuch fr Atike und Christentum 24: 7-4 1 .
Baumeister, A . 1860. Comnentatioen de A t)e et Adrasto roscriptian. Leipzig.
Bayet, J. 1957. Histoire politique et psychologique de la religio romaie. Paris.
Beard, M. 1 994. 'The Roman and the Foreign: The Cull of the ' Great Mother' in
mperial Rome." in Shamaism, History, ad the State, ed. N. Thomas and C.
Humphrey: 164-90. Ann Arbor, Mich.
Beare, W. 1950. The Roman Stage. London.
-
400
ANA T\NRIA'NIN ZiNDE
Becker Bertau, F. 1986. Die Jnschriften von Klaudiu Polis. Bonn.

Bennet, E. L., andJ.-P. Olivier. 1973. The PyUs Tabl.ets Transcribed. Rome.
Beran, T. 1963. "Eine Kultsti.tte phrygischer Zeit in Boazky." Mitteilungen der deutschen
Orient-Gesellschaft 94: 35-52.
-, 1967. Die hethitische Glyptik von &azAy I. Wissenschaftliche Verffentlichung der
deutschen Orient-Gesellschaft 76. Berlin.
Berard, C., C. Bron,J.-L. Durand, F. Frontisi-Ducroux, F. Lisssarague, A. Schnapp, and
J.-P. Vernant. 1 989. A City of Images: Jconography and Society in Ancient Greece.
Transleted by D. Lyons. Princeton, N. J. Origianally published as Une citi des inages.
Lausanne, 1987.
Bergk, T. 1883. AnthoUgia Lyrica. Leipzig.
Bieber, M. 1 968. The Statue of G_bel.e in theJ Paul Getty Museun. ]. Paul Getty Museum
Publication No:3. Malibu, Calif.
Bittle, Kunt. 1 963. "Phrygisches Kultbild aus Boazky." Antike Plmtik 2: 7-21 .
-, 1976a. Die Hethiter. Munich.
-, 1976b. Beitrag zur Knntnis hethitischerBiklkunst. Sitzungsberichte der Heidelberger
Akademie der Wissenschaften, phil.-hist. Klasse. Heidelberg.
-, 1981. "Kubaba. B. Ikonographie." in Reall.exikon der AssyrioUgie 6: 261-64. Berlin.
Blegen, C. W. , C. G. Boulter, ]. L. Casley, and M. Rawson. 1958. Troy [ excavations
conducted by the University of Cincinnati, 1932-38 ) . vol. 4: Settlements Vlla, Vllb,
and VIII. Princeton, NJ.
Bloch, R. 1 966. The Origins ofRone. New York.
Blmel, C. 1964. Die Archaisch griechischen Skulpturen der staatlichen Museen zu Berli.
Berlin.
Blmel, W. 1985. Die Jnschriften vo Iasos. Boon.
Boardman, ]. 1959. "Chian and Early Ionic Architecture." Antiquariesjoumal 39: 1702 18.
-, 1970. "Pyramidal Stamp Seals in the Persian Empire." Iran 8: 19-44.
-, 1978. Greek Sculpture: The Archaic Period. Oxford.
Bodnar, E. W. 1973. "A Quarry Relief on the Island of Paros." ArchaeoUgy 26: 270-77.
doegehold, A. L. 1972. 'The Establishment of a Central Archive at Athens." Anerican
joumaUfArchaeology 76: 23-30.
Boehner, R. M. 1972. Die K.lei,nfinde von Boazky: Aus den Grabungskampagnen 1 931
1 939 ud 1 952- 1 969. Wissenschaftliche Verffentlichung der Deutschen Orient
Gesellschaft,Boazky- Hattusas 7. Bertin.
-, 1973. "Phrygische Prunkewander des achtenjahrhunderst." ArchaoUgischer Azeiger
2: 149-72.
Boersma,]. S. 1970. Atheian Building Policy from 561 /O to 405/4 B. C. Groningen.
l\oethius, A. 1978. Etrusca ad Early Roman Architecture. Harmondsworth, Eng.
Bolton,]. D. P. 1962. Aristeas ofProcoesus. Oxford.
Bmer, F. 1957-58. P. Ovidius Naso: DieFasten Translation and Commentary. Heidelberg.
-, 1963. Untersuchuge ber die Religion der Sklmen in Griechenlad und Rom. Vol. 4.
Mainz.
-, 1964. "Kybele in Rome: Die Geschichte ihres Kults als Politischen Phanomen. "
JWmische Mitteiluge 7 1 : 130-54.
Borgeaud, P. 1988a. The Cults ofPan in Ancient Greece. Translated by K. Atlass and].
KAYNAKA
401
Redfield. Chicago. Originally published a s Recherches sur le dieu Pan. Rome, 1979.
-, 1 886b. "Lecriture d 'Attis: Le recit dans I'histoire." in Metamorphoses du myth en Grece
antique, ed. C. Calame: 87-104. Geneva.
-, 1996. La Mere des dieux: De Cybele i la Vierge Marie. Paris.
Bosanquet, R. C. 1939. "Dicte and the Temples of Dictaean Zeus." Annual ofthe British
School at Athens 40: 60-77.
Boyance, P. 1954. "Cybele aux Megalesies." Latomus 13: 337-42.
Bremer, J. 1979. 'The Legend of Cybele' s Arrival in Rome." Studi.es in Helknistik Religions,
ed. M. J. Vermaseren: 9-22. Leiden.
-, 1984. "Greek Maenadism Reconsidered. " itschrift fr Papyrologic und Epikraphik
55: 267-86.
Brinkmann, V. 1985. "Namenbeischriften an Frisen des Siphnierschatzhauses." Bulletin
de Correspondance Hellenique 109: 77-130.
Brixhe, C. 1979. "Le nom de Cybele." Die Sprache 25: 40-45.
-, 1982. "Palatalisations en grec et phrygien. " Bullerin de la societe linguistique de Paris
77: 209-49.
Brixhe, C., and T. Drew-Bear. 1982. 'Trois nouvelles inscriptions paleo-phrygiennes. "
Kadmos 2 1 : 64-87.
Brixhe, C., and M. Lejeune. 1984. Corpus des inscripti:ms palio-phrygiennes. Paris
Brommer, F. 1949-50. Pan im 5. Und 4. ]ahrhundert v. Chr. Marburger Jahrbuch ffr
Kunstwissenschaft 1 5. Marburg.
Broughton, T. R. S. 1953-54. "Notes on Roman Magistrates: Marius and the Magna
Mater. " Historia 2:209-13.
Brown, P. 1 988. The Body and Society: Men, Women, and Sexual Renunciation i Early
Christianity. New York.
Bulu, S. 1 988. 'The Architectural Use of the Aninal and Kybele Reliefs Found in
Ankara and Its Vicinity." Source 7: 1 6-23.
Buresch, K 1898. Aus Lydien: Epigraphische-geog;raphische Reisejrchte. Lepzig.
Burkert, W. l 979a. Structure and History in Greek Mythology and RituaL Berkeley and Los
Angeles.
-, 1979b. "Von Ullikummi zun Kaukasus: Die Felsgeburt des Unholds." WnbU7ger
]ahrbcherfr die Altertumwissenchaft 5: 253-61.
-, l 983a. Homo Necans. Translated by Peter Bing. Berkeley and Los Angeles. Original
German edition, Berlin, 1 972.
-, 1985. GreekReligion. Translated byJ. Raffan. Cambridge, Mass. Originally published
as Griechische Religion der archaischen U7d klassischen Epoche. Stuttgart, 1 977.
Burnett, A. P. 1970. "Pentheus and Dionysus: Host and Guest." Classical Philology 65:
1 5-29.
Burney, C. 1957. "Urartian Fortresses and Towns in the Van Region. " Anatolian Studies
7: 37-53.
Burr, D. 1934. Terracottas Jrom Myrina in the Museum ofjine Arls, Boston. Vienna.
Cahn, H. 1950. "Die Lwen des Apollon." Museum Helveticum 7: 1 85-99.
Canciani, F. 1970. Broni orientali e orientaliuanti a Creta nellVIII e VII secoli A.C. Rome.
Carcopino, J. 1 942. "La reforme romaine du culte de Cybele et d'Attis. " in Aspects
Mystiques de la Rome pai'enne: 149-71 . Paris
Carpenter, T. H. 1991 Arl and Myth in Ancient Grece. New York.
402
ANA TANRIA0NIN iZiNDE
Cebe,J.-P., ed. 1977. Vamn: Satires Meippees. Translated and edited, with commentary.
Vol. 9. Collection de l' Ecole franaise des Rome. Rome.
Cerri, G. 1983. "La madre degli dei nell'Ef.ea di Euripide: Tragedia e rituale." Q;auleni
di storia 1 8 : 1 55-95.
Chadwick, H. 1959. The Seteces ofSextus: A Contributio to the History ofEarly Christia
Ethics. Cambridge.
Claritonidis, S. 1954. "Recherches dans le quartier est d'Argos." Bull.eti de Correspmdace
Helliique 78: 410-26.
Christou, C. 1968. Potia Thero: Eie Untmuchug her Ursprung, Erscheiug!fomenud
Wadluge der Gestalt einer Gotheit. Thessaloniki.
ilingirolu, A., and D. H. French, eds. 1994. Aatolia Iro Ages 3: The Proceedings of
the Third Aatolia Iro Ages Colloquiu Held atVa, Turkey, 6-12 August 1 990 (=
Anadolu Deir alan 3: /// Anadolu Deir alan Sepozyuu Bildirileri Van, 6-12
Austos 1 990) . Britisl Institute of Archaelogy at Ankara monograph 16. London.
Clairmont, C. W. 1970. Gravestoe ad Epigra: Greek Meorials fro the A rchaic and
Cssical Period. Mainz.
Coarelli, F. 1977. "Public Buildings in Rome between the Second Punic War and Sulla."
Papers ofthe British School at &e 45: 1-23.
-, 1982. "I monumenti dei culti orientali in Rome." in La soteriologia dei culti orietali
nell 'lpero Roano, ed. U. Bianchi and M. J. Vermaseren: 33-67. Leiden.
Cole, Susan Guettel. 1984. Theoi Megaloi: The Cult ofthe Great Gods at Saothrace. Leiden.
Comor, W. R. 1988. "Seized by the Nynpls: Nymplolepsy and Synbolic Expression
in Clasical Grece." Cssical Atiqity 7: 1 55-89.
Conze, A. 1980. "Hermes-Kadmilos. " Archiiologische Z,eitug 38: 1-1 O.
-, 188 1 . "Zur Jahrgang XXXVIII." Archiiologische Zeitug 39: 58.
-, 1 888. "Hermes-Kadmilos." Athenische Miteilnge 13: 202-6.
-, 189 1 . "Hermes-Kadmilos." Atheische Mitteilunge 16: 191-93.
Conze, A., and P. Schazmann. 1 9 1 1 . Maurt Kaleh: Ein Tepel der Gtemter uweit
Pergao. Jahrbucl des deutschen archaologischen Instituts, suppl. 9. Berlin.
Cook, B. F. 1966. "The Goddess Cybele: A Bronze in New York. " Archaeol<Jg;y 19: 25157.
Corsten, T. 199 1 . Die Ischrifte vo Pnsa ad Ovpu. Bonn.
Cosi, D. M. 1980-8 1 . "L'ingresso di Cibele ad Atene e a Roma." Ati del cetro ricerche e
docuetazione sull'atichitli classical l : 8 1-91 .
Cox, C . W . M . , and A. Cameron. 1937 MAMA vol. 5 . Manchester.
Crawford, N. 1974. Roa Republican Coinage. Cambridge.
Crossland, R. A. l 982. "Linguistic Problems of the Balkan Area in Late Prehistoric and
Early Clasical Periods." in Cabridge A ciet History, 2d ed., ed. J. Boardman, 1. E. S.
Edwards, N. G. L. Hammond, and E. Sollberger, 3. 1 :834-849. Camb-idge.
Cumont, F. 1 896. "Attis. " in RE 2, pt. 2: 227-52.
-, 1906. "L'Asie mineure." in Les Religios orietales dans le paganise roaie: Cofereu:es
faites au collige de Frace e 1 905: 43-68. Paris. 4th ed., 1 929, reprinted 1963.
-, 1910. "Gallos." in RE 7, pt. : 674-82.
Deighton, H. 1982. The "Weather-God" i Hittite Aat<Jlia: A Exaiatio ofthe Archaelogical
ad Textual Sorces. British Archaeological Reports, lnternational Series, 143.
Oxford.
,
KAYNAKA
403
Delcourt, M. 1967. Hermaphrodit.e: Myths and rites ofthe BisexualFigure in ClassicalAntiguity.

Translated from the French by J. Nicholson. London. Original ed., Paris, 1956.
Despines, G. I. 197 1 . I:uJ3oA.T O'ri Eltf to1 ipyoo to1 'Ayopacphou. Athens.
Devreker,J., and F. Venneulen. 1991. "Phrygians in the Neighbourhood of Pessinous
(Turkey) . " in Liber Amicorumjacques A. E. Nenquin Studia Archaeologica: l09-l 7.
Brugge.
Devreker,J., and M. Waelkens. 1984. Lesfouilks de la Rijksuniversit.eit te Geni a Pessiote,
1 967-1 973. Vol. . Brugge.
DeVires, K. 1980. "Greeks and Phrygians in the Early Iron Age . " in From Athes to
Gordion: The Papers ofa Menwrial Symposiumfor R.odrury S. Young. University Museum
Papers, University of Pennsylvania, : 3349. Philadelphia.
-, 1988. "Gordion and Phrygia in the Sixth Century B.C." Source 7: 51-59
-, 1 990. "Gordion Excavation Seasons of 1 969-1973 and Subsequent Research."
American]oumal ofArchaeology 94: 371-406.
-, 1 998. 'The Assyrian Destruction of Gordion?" Americanjounal ofArchaeology 102:
397.
Dodds, E. R. 1 95 1 . The Greeks and the IrrationaL Berkeley and Los Angeles.
-, ed. 1960. Euripides ' Bacchae. Oxford.
Drew-Bear, T. 1978. NouveUes inscriptions de Phrygie. Zutphen, Netherlands.
Drexler, W. 1894-97. "Meter. " in Lexikon der griechischen und rnischen Mythologie, ed.
W. H. Roscher, 2, pt. 2 : 2848-293 1 . Leipzig.
Dumezil, G . 1970. Archaic R.oman religion. Translated by P. Knapp. Chicago.
Dunant, C. 1978. "Suss aux voleurs! Une tablette en bronze a inscription greque du
Musee de Geneve." Museum Helveticum 35: 241-44.
Dupont-Sommer, A., and L. Robert. 1964. La Deese de Hiirapolis-Castabala (Cilicie). Paris.
Duthoy, R. 1969. The Tauroboliun: /ts Evolution and Terminology. Leiden.
Ehrenburg, M. 1989. Woman in Prehistory. London.
Elder, J. P. 1947. "Catullus' 'Attis'." Americarjounal ofPhilology 68: 394-403.
Engelmann, H ., and R. Merkelbach. 1973. Die lschri.ften von Erythrai und Klazonenai.
Vol. 2. Bonn.
Fasce, S. 1978. Attis e il culto metroaco a Roma. Genoa.
Ferguson, J. 1988. Catullus. Greece & Rome : New Surveys in the Classics 20. Oxford.
Ferguson, W. S. 1944. 'The Attic Orgeones." Hanard Theological Review 37: 62-144.
Fleischer, R. 1973. Artemis von Aphesos und verwandte Kultstatue aus Anatolien und S.vrie11.
Leiden.
Forrest, W. G. 1963. "lnscriptions of SE Chios I." Annual of the British School at Athe1s
58: 53-07.
Foucart, P. 1873. Des Associatio11s religieuses chez le. grecs. Paris.
Francis, E. D. 1990. 'The Mother, the Demos, and the Demosion." in lmage and the idea
in Fifth-Cetury Greece: Art and Literature after the Persian Wars, ed. Michael Vickers:
1 1 2-20. London and New York.
Frankel, M. 1890-95. Die lschriften von Pergamo. Vols. l-2. Knigliche Musseen zu Berlin,
Altertmer von Pergamon 8. Berlin.
Frankfort, H. 1958. "The Archetype in Analytical Psychology and the History of
Religion. "Joumal of the Warburg and Courtauld Imtitutes 21: 1 66-78.
Frappicini, N. 1987. "L'arrivo di Cibele in Attica." Parola l passato 42: 1 2-26.
404
Frazer,J. G. 1 906. Attis, Adonis, and Osiris. Studies in the History of Oriental Religion.
London.
Freyer-Schauenburg, 8. 1 974. Bildweke der archaisclen Zeit und ts stregen Stils. Samos
. Bonn.
Friedrich, J. 1932. Kleinasiatische Spracldenkmiilrr. Berlin.
-, 194 1 . "Phrigia." in RE 20, pt. : 781-89 1 .
Froehner, W. 1 897. Catalogue di!s antiquiis grecques et romaines du Musie dl! Marseilles. Paris.
Gabriel, A 1952. La Citi dl! Midas: Topographie, Le site etfouilles. Vol. 2 ofPhrygie: Exploration
arcliologique. Paris.
-, 1965. La Citi dl! Midas: Architecture. Vol.4 of Phrygie: Exploration arcliologique. Paris
Galinsky, G. K 1969. Aeneas, Sicily, and Rome. Princeton, NJ.
Gallini, C. 1962. "Politica religiosa di Clodio. " Studi e materiali di storia di!lle religioni 33:
257-72.
Garland, R. 1987. The Piraeusfrom theFifth to the First Century B. C. London.
-, 1 992. Introducing New Gods: The Politics ofAtlenian Religion. lthaca, N.Y.
Gauthier, P. 1989. Nouvelles inscriptions dl! Sardi!s. Yol. 2. Geneva.
Gentili, G. V. 1959. La Villa Erculia di Piazza Armerina. Rome.
Gerard, J. 1980. "Legende et politique autour de la Mere des Dieux. Revue ts Etuts
Latines 58: 153-75
Gerard-Rousseau, M. 1968. Les Mentions religieuses dans /,es tabkttes myciniennes. Rome.
Gimbutas, M. 1982. The Goddtsses and Gods of the old Europe. Berkeley and Los Angeles.
-, 1989. The Language ofthe Godtss. San Francisco.
Glendinning, M. l 996a. "Phrygian Architectural Terracottas at Gordion." Ph. D. diss.,
University of North Carolina, Chapel Hill.
-, l 996b. "A Mid-Sixth-Century Tile Roof System at Gordion." Hesperia 65: 99-1 19.
Gow, A. S. F. 1960. 'The Gallus and the Lion. "jounal ofHellenic Studies 80:88-93.
Gow, A. S. F. , and D. L. Page. 1 965. The Greek Anthology: Helenistic Epigrams. 2 vols.
Cambridge.
Gow, A S. F., and D. L. Page. 1 965. The Greek Anthology: The Garland ofPhilip and Some
Contemparary Epigrams. Cambridge.
Graeve, V. von. l 986a. "ber verschiedene Richtungen der milesischen Skulptur in
archaischer Zeit "in Jstanbulrr Mnitteilungen, suppl. 31, Millet, 1899-1890: Ergf!lmisse,
Probleme und Perspektiven einerAusgrabung, ed. W. Mller-Wiener: 81-94. Tbingen.
-, l 986b. "Millet 1 985." Jstanbulrr Mitteilungen 36: 43-47.
-, l986c. "Neue archaische Skulpturenfunde aus Millet. " in Archaische und klassische
griechische Plastik, ed. H. Kyrieleis, 2 1 -29. Mainz.
Graf, F. 1974. Ekusis und die orphische Dichtung Athens in Vorhellenistischer Zeit. Berlin.
-, 1984. 'The Arrival of Cybele in the Greek East. " in Proceedings of the Vllth Congress
of the Intenational Federation of the Societies ofClasical Studies. Ed. J. Harmata, l l l 720. Budapest.
-, 1985. Nordionische Kulte: Religiongeschichliche und epicgaphische Utersunchuge zu den
Kulten v01 Chios, Erythrai, Klazomenai md Phokaia. Bibliotheca Helvetica Romana,
2 1 . Vevey.
Graham, A. J. 1971. "Patterns in Early Greek Colonization. "jounal ofHellenistic Studies
9 1 : 3547.
Graillot, H. 1 91 2. Le culte dl! Cybik, mire di!s dieux, a Rome et dans I'empire romaine. Paris.
n
KAYNAKA
4 05
Graves, R 1948. The White Goddess: A Historical Grammar ofPoetic Myth. New York.
Grenfell, B. P., and A. S. Hunt. 1 906. Hibeh Papyri. Vol. . London and Oxford.
Gruen, E. S. 1 990. "The Advent of Magna Mater." in id., Studies in Greek Culture and
Roman Polity. 5-33. Leiden and New York.
-, 1992. Culture and National ldmity in Republican &me. Ithaca, N. Y.
Guarducci, M. 1970. "Cibele in un'epigrafe arcaica di Lorcri Epizefri. " Klio 52: 13338.
-, 197 1 . "Enea e Vesta." Rfimische Mitteilungen 78: 73-1 18.
Gusmani, R. 1959. "Agdistis." Parola del passato 66: 202- 1 1
- , 197 1 . "Le religioni dell'Asia Minore nel primo millennio A.C." Stroria dell,e religioni
(Turin) : 295-341 .
-, 1975. Neue epichorische Schriftzeugnisse aus Sardis. Vol. 3 of Archaelogical Exploration of
Sardis. Cambridge.
Gterbock, H. 1940. Siegel aus BoazAy, /: Die Knigssiegel der Grabungen his 1 938. Archiv
fr Orienforschung, supp. 5. Bertin.
-, 1942. Siegel aus Boazky, il: Die Knigssiegel von 1 939 und die brigen HierogyphensiegeL
Archiv fr Orientforschung, supp. 7. Bertin.
-, 1946. Ankara &desteninde bulunan Eti Mzesi Byk Salon !Ulavuu. stanbul.
-, 1 952. The Songs of Ullikummi: Revised Text of the Hittite Version of the Hurrian Myth.
New Haven, Conn.
-, 1954. "Carchemish. " joumal ofthe Near East Studies. 13: 102-14.
-, 1974. "Kleine Beitrage zum Verstandis der Ankara-Reliefs." Baggdader Mitteilungen
7: 97-99.
Gterbock, H., and R L. Alexander. 1983. 'The Second Inscription on Mount Sipylos."
Anatolian Studies 33: 29-33.
Habicht, C. 1980. "Bemerkungen zum p. Haun. 6." 'leschriftfr Papyrof>rfe uui Epigraphik
39: 1-5.
Haldane, J. A. 1 968. "Pindar and Pan: Frs.95-100 Snell. " Phoenix 22: lS-3 1 .
Hali, E . 1 988. "When Did Trojans Tum into Phrigians?" Zeitschrift f r Papyrologie und
Epigraphik 73: 15-18.
-, 1989. lnventing the Barbarian: Greek SelfDefination Through Tragedy. Oxford.
Hamilton, N. 1996. "Figurines, Clay Balls, Small Finds and Burials. " in Hodder 1996:
2 1 5-63.
Hanfmann, G. M. A. 1961. "The Third Cambaign at Sardis ( 1960) . " Bulletin of the
American Schools of Oriental Research 162: 9.
-, 1 964. "The Sixth Campaign in Sardis ( 1963 ) . " Bulletin of the American Schools of
Oriental Research 174: 3-58.
-, 1 983. "On the Gods of Lydian Sardis . " in &itrage ur Altertumskunde Kleinasiens,
2 1 9-31 . Mainz.
Hanfmann, G. M. A., W. E. Mierse, C. Foss, et al. 1983. Sardis from Prehistoric to Roman
Times: results of the Archaelogical Exploration ofSardis, 1 958-1 975. Cambridge, Mass.
Hanfmann, G. M. A., and N. H. Ramage. 1978. Sculpture from Sardis: The Finds through
1 975. Cambridge, Mass.
Hanfmann, G. M. A., andj. C. Wadbaum . 1969. "Kybebe and Artemis;: Two Anatolian
Goddesses at Sardis." Archaeology 22: 264-69.
Hansen, E. V. 197 1 . The Attalids ofPergamon. I thaca, N.Y.
406
Hanson,J. A. 1959. Roman Theatre Ternples. Princeton, NJ.

Hartog, F. 1988. The Mirror ofHerrodotos: The Representation of the Other in the Writig of
the History. Translated byJanet Lloyd. Berkeley and Los Angeles. Origienel French
edition, 1 980.
Hasluck, F. W. 19 10. Cyzicus. Canbridge.
Haspels, C. H. E. 1951. La Citi de Midas. Cbamique et trouvailles diverses. Vol.3 of Phrygie:
E.Xploration archiologique. Paris.
-, 1971 . The Highlands ofPhrygia. Princeton, NJ.
Haveloc, C. 1981. Hellenistic Art. New York.
Hawkes, J. 1 968. Daun ofthe Gods. New York.
Hawkins, J. D. 1 972. "Building Inscriptions of Carchemish." Anatolian Studies 22: 87144.
-, 1981a. "Kubaba. A. Philologisch. " Reallexikon der Assyriologie 6: 257--0 1 .
- , 1918b. "Kubaba a t Karkamis and Elsewhere." Anatolia Studies 31: 147-76.
-, 1 982. 'The Neo-Hittite States in Syria and Anatolia." Cambridge Ancient History, 2nd
ed., ed.J. Boardman, 1. E. S. Edwards, N. G. L. Hammond, and E. Sollberger, 3.1:
372-441 . Cambridge.
Helbig, W. 1 9 1 2. Fhrer durch die ffentlichen Sammlungen klassischer Altertmer in Rom. 2
vols. Leipzig.
Hemberg, B. 1952. "Die ldaiischen Daktylen." Eranos 50: 41-49.
Henrisch, A. 1972. 'Towards a New Edition of Philodemus' On Piety." Greek, Roman,
and Byzantium Studies 1 3:67-98.
-, 1976. "Despoina Kybele: Ein Beitrag zur religisen Nanenkunde." Harvard Studiesin
Clasical Philology 80: 253-86.
-, 1978. "Greek Menadism from Olympias to Messalina." Harvard Studiesi Clasical
Philology 82: 1 2 1-60.
Hepding, H. 1903. Attis: Seine Mythen und sein Kult. Giessen.
Herdt, G., ed. 1994. Third Sex, Third Gender: Beyond Sexual Dimorphism i Culture and
History. New York.
Hitzl, K 1991. Die Ko.i.sm.eitliche Statuenausstattug des Metroons. Olynpische Forschw1gen
19. Bertin and New York.
Hodder, 1., ed. 1996. On the Surface: atalhyk, 1993-95. British Institute of Archaeology
at Ankara Monograph 22. Canbridge.
Holaka, J. P. 1985. Gainus Valerius Catullus: A Syste111atic Bibliography. New York and Los
Angeles.
Hopkins, K 1978. Conquerors and Slaves. Sociological Studies in Roman History, 1.
Canbridge.
Hom, R. 1972. Helleistische Bildwerke aufSamos. Samos 1 2. Bonn.
Hug, [A? ] . 1 9 1 8. "Eunuchen." in RE, suppl. 3: 449-55.
Humann, C. 1904. Maesia am Miiander. Berlin.
Huxley, G. L. 1959. 'Titles of Midas." Greek, Roman, ad Byzantine Studies 2: 85-99.
Ihnken, T. 1 978. Die /nschriften von Maesia am SifrYlos. Bonn.
Ik, F. 1986. "Neue Beobachtungen zu Darstellung von Kultszenen auf urartaischen
Rollstempelsiegeln." Jahresheft des deutschen archiiologischen bstituts 1 O 1 : 1-22.
Ik, F. 1987. "Zur Entstehung phrygischer Felsdenkmaler." Anatolian Studies 37: 16378.
KAYNAKA
407
-, 1 989. "Die Entstehung der friihen Kybelebilder Phrygiens und ibre Einwirkung
auf die ionische Plastik. jahresheft des sterreichischen archiiologische Instituts 57,
suppl. 7: 40-107.
Jacoby, F. 1926-1958. Frap;mente der p;riechischen Historiker. Berlin.
James, E. O. 1959. The Cult ofthe Mother-Goddess: An Archaeological ad Documentary Study.
New York.
Janko, R. 1982. Homer, Hesiod and the Hymns. Cabbridge.
Jeanmaire, H. 1939. Couroi et rouretes: Essai sur l'education spartiate et sur /,es rites d'adol.escence
dans l'antiquiti hellinique. Lille. Reprint, New York 1975.
Jessen, [ ? ] . 1903. "Dindymene." in RE 5, pt. 1 : 651-52.
Jung, C G. 1 969. "Psychological Aspects of the Mother Archetype" [ 1 938 ] . in Four
Archetypes: Mother, Rebirt, Spiril, Trickster, trans. form the German by R. F. C. Hull.
Princeton, N.J.
Junge, P. J. 1 940. "Hazarapits." Klio 33: 1 3-38.
Kabbani, R. 1986. Europe's Myths ofthe Oriert. Bloomington, lnd.
Kannicht, R. 1969. Euripide's Hel.ena. Text und Kommentar. Heidelberg.
Kannicht, R., and B. Snell. 198 1 . Tragicornm Graecornm Fragmenta. Vol. 2. Gttingen.
Karwiese, S. 1968-71 . "Der tote Attis. "jahresheft des sterreichischen archiiologischen Jstitutes
49: 50-62.
Keil, J. 1915. "Denkmaler des Metes Kultes. "jahresheft des sterreichischen archiiologischen
bstitutes 18: 66-78
-, 1 926. "Vorlaufiger Bericht iiber die Ausgrabungen in Ephessos. " jahresheft des
sterreichischen archiiologischen Jstitutes 23: 24 7-99.
Kekule von Stradonitz, R. 1922. Die p;riechische Skulptur. Berlin and Lepzig.
Kem, O. 1926-38. Die Religion der Griechen. Vols. 1-3. Berlin.
Keuls, E. C. 1984. "Male-Female lnteraction in Fifth-Century Dionysiac Rituals as Shown
in Attic Vase Paitings." l.eitschrift far Papyrowgie und Epigraphik 55: 287-97.
Kindstrand, J. F. 1981. Anacharis: The l.egend and the Apophthegmata. Uppsala.
Kirk, G. S., andJ. E. Raven. 1963. The Presocratic Phi/,osophers. Cambridge.
Knibbe, G. 1978. "Die 'anderen' ephesischen Gtter. in Studien zur Religio und Kulter
Kl.einaniens: restschrift far Friedrich KarlDmer, ed. S. ahin, E. Schwertheim, and J.
Wagner: 489-503. Leiden.
Kohler, E. 1995. Gordion Excavatiom Final Reports //: The Lesser Phrygian Tumuli. Part 1 .
The Inhumations. Gordion Excavations 1 950-1973. University of Pennsylvania,
University Museum Monograph 88. Philadelphia.
Krle, A. 1 897. "Kleinasiatische Studien il." Athenische Mitteilwgen 22: 1-5 1 .
-, 1898. "Kleinasiatische Studien III." Athenische Miteilungen 23: 80-153.
-, 1900. "Kleinasiatische Studien VI." Athenische Mitteilungen 25: 398-444.
Krte, A., and G. Krte. 1904. Gordion: Erge/misse der Ausgralnng imjahre 1 900. Jahrbuch
des kaiserlichen deutschen archaologischen lnstituts, supp. 5. Berlin.
Kves, T. 1 963. "Zur Empfang der Magna Mater in Rom." Historia 12: 321-47.
Kraay, C. 1 976. A rchaic and Clasical Greek Coi1s. Berkeley and Los Angeles.
Krencker, D., and M. Schede. 1936. Der Tempk in Ankara. Berlin. Leipzig.
Kunze, E. 1931. Altkretische Bron.ereliefs. Stuttgart.
La Geniere, J. de. J 985. "De la Phrgie a Locres Epizephyrienne: Les chemins de Cybele.
Mel.andes de l'Ecol.efranaise de Rome. A ntiquiti 97: 693-717.
408
-, 1986. "Le culte de la mere des dieux dans le Peloponnese." Comptes rendus de
l 'Acadimie des Inscriptions et Belk.s-Lettres-. 29-46.
-, 1993. "Statuaire archaique de la Mere des dieux en Arcadie et en Laconie." in
Sculpturefrom Arcadia and Laconia, ed. O. Palagia and W. Coulson: 153-58. Oxford.
Lambrechts, P. 1 95 1 . "Cybe!e, divinite etrangere ou natiomale?" Bulletin de la Sociite
royale belge d 'Anthropologie et de Prehistoire 62: 44-60.
-, 1952. "Les fetes 'phrygiennes' de cybele et d'Attis." Bulletin de l1nstitute historique
belge de Rnme 27: 141-70.
-, 1962. Attis: Van Herdersknaap tot God. Brussels.
Lane, E. 1988. "fiacr:o. " Glotta 66: 100-123.
-, 1996. ''The Name of Cybele's Priests the 'Galloi. ' " CARC: 1 1 7-33.
Lane Fox, R. 1986. Pagans and Christians. New York. Reprint, San Francisco, 1995.
Langlotz, E. 1996. Die kulturelle und knstlerische Hellenisierung der Ksten des Mittelmeers
durch die Stadt Phokaia. Arbeitsgemeinschaft fr Forschung des Landes Nordrhein
Westfalen 1 30. Cologne and Opladen, Leverkusen, Germany.
-, 1969. "Beobachtungen in Phokaia." Archaologischer Anzeiger 84: 377-85.
Laroche, E. 1960. "Koubaba, deesse anatolienne, et le probleme des origines de Cybele. "
in Eliments orientaux dans la religion grecque ancienne, 1 1 3-28. Travaux de Centre
d'Etedes superiores specialise d'historie des religions, Strasbourg. Paris.
Latte, K 1920. Heiliges recht: Untersuchungen zur Geschichte der sakralen Rechtsforme11 in
Griechenlend. Tbingen. Reprint, Darmstadt, 1964.
-, 1960. IWmische religionsgeshichte. Handbuch der Altertumswissenschaft 5.4. Munich.
Laum, B. 1914. Stiftungen in der Griechischen und rmischen Antike. Leipzig.
Laumonier, A. 1956. Exploration archiowgique de Delos, vol. 23: Les .figurines terre-cuties.
Paris.
Lawler, L. B. 1964. The Dance in Ancient Grece. London.
Lejuenne, M. 1969a. "Discussions sur l'alphaber phrygien." Studi micenei ed egeo-anatolici
10: 19-47.
-, l 969b. "Notes paleo-phrygiennes." Revue des Etudes anciennes 75: 287-300.
-, 1970. "Les inscriptions de Gordion et l'alphabet phrygien." Kadmos 9: 51-74.
-, 1979. "Regards sur !es sonores i.-e. en vieux phrygien." in Florilegium Anatolicum:
Melanges offerts a Emmaunuel Laroche: 219-24. Paris.
Levick, B., S. Mitchell, J. Potter, and M. Waelkens. 1988. Monuments from the Aeanitis.
MA./WA, vol. 9. Gloucester.
Lewis, 1. M. 1989. Ecstatic religion: A study of Shamanism and Spirit Possession. 2nd ed.
London.
Linfert, A. 1966. "Zur zwei Reliefs." Archaologischer Anzeiger. 497-501.
Linforth. 1. M. 1946. The Corybantic Rites in Plato. University of califomia Publications
in Clasical Philology 13, no.5: 1 2 1-62.
Lobel, E., and D. Page, eds. 1955. Poetarum lesbiorum Fragmenta. Oxford.
Loon, M. N. van. 1966. Urartian Art. stanbul.
-, 199 1 . Anatolia in the Earlier First Millennium B. C. Iconography of Religions 15. 1 3.
Leiden.
Loucas, 1. 1992. "Meaning and Place of the Cult Scene on the Ferrara Krater T 128."
in The Iconography of Greek Cult in the Archaic and clasical Periods, ed. R. Hagg: 7383. Athens and Liege.
KAYNAKA
409
Luckenbill, D. D. 1926-27. Ancient records ofAssyria and Baylonia. Chicago.

Macquenn, J. G. 1986. The Hittities and Their Contemparies in Asia Minor. London.
Magie, D. 1950. Roman Rul.e in Asia Minor. Princeton, N.J.
Mallett, M. 1992-93. "An Updated View of the atal Hyk Controversy. " Oriental Rug
Review 12 (Dec./Jan.) : 32-43.
Malowan, M. E. L. 1972. "Carchemish." Anatolian Studies 22: 63-86.
Masson, O. 1962. Les frar;ments du poete Hipponax. Paris.
Matheson, S. B. 1995. Polygnotos and Vase Painting in Calsical Athens. Madison, Wis.
Mellaart, J. 1962. "Excavations at atal Hyk." Anatolian Studies 22: 41-66.
-, 1 963a. "Excavations at atal Hyk 1962, Second Preliminary Report. " Anatolian
Studies 13: 43-104.
-, 1963b. "Deities and Shrines of Neolithic Anatolia." Archaeology 1 6: 29-38.
-, 1 964. "Excavations at atal Hyk 1963, Third Preliminary Report. " Anatolian
Studiesl4: 39-12 1 .
-, 1965. "atal Hyk West." Anatolian Studiesl5: 1 35-56.
-, 1966. "Excavations at atal Hyk, 1 965, Fourth Preliminary Report." Anatolian
Studies 1 6: 165-192.
-, 1967. atal Hyk: A Neolithic Town in Anatolia. London.
-, 1970. Excavations at Haclar. Edinburgh.
-, 1975. The Neolithic of the Near East. London.
Mellaart, J., U. Hirsch, and B. Balpnar. 1989. The Goddessfrom Anatolia. Milan.
Mellink, M. J. 1963-64. "A Votive Bird from Anatolia. " Expedition 6: 28-32.
-, 1965. "Mita, Mushki, and Phrygians. Anadolu Aratrma/an 2: 317-25.
-, 1979. "Midas in Tyana." in Florilegium Anatolicum: Melanges offerts a Emmanuel Laroche.
249-57. Paris.
-, 198 1 . 'Temples and High Places in Phrygia." Temples and High Places in Biblical Times:
96-1 04. Jerusalem.
-, 1 983. "Comments on a Cult Relief of Kybele from Gordion. " Beitrage zur
Altertumskunde Kleinasiens. 349-60. Mainz.
-, 1991. "Archaeology in Anatolia." Anerican]oumal ofArchaeology 95: 1 23-53.
-, 1993a. "Archaeology in Anatolia." AnericanJoumal ofArchaeology 97: 105-33.
-, l 993b. "Phrygian Traits at Boazky and Questions of Phryrian Writing. " /stan/Juller
Mitteilungen 43: 293-98.
Meri, R. 1982. Metropolis in Ionien. Erge/misse einer Survey-Untemehmung in den jahre
1972-75. Knigstein.
Meslin, M. 1978. "Agdistis ou l' androgynie malseante. " in Hommages a Maarten ].
Vennaseren, ed. M. B. de Boer and T. A. Eldridge, 2: 765-76. Leiden.
Metzger, H. 1965. Recherches sur l'imagerie athinienne. Paris.
Michels, A. K. 1966. "Lucretius, Clodius, and the Magna Mater." in Melanges d 'archiowgie,
d 'epigraphie, et d 'histoire offerts a]erome Carcopino: 675-79. Paris.
Michon, E. 1915-18. "Buste de Melitine." Monumets antiques de France 75:91-1 29.
Miller, M. 1988. "Midas as Great King in Attic Vase Painting." Antike Kunst 3 1 : 79-89.
Miller, Stella G. 199 1 . 'Terracotta Figurines: New Finds at llion, 1988-1989." Studia
Troica 1: 39-68.
Miller, Stephen G. 1995. "Old Bouleuterion and Old Metroon in the Classical Agora
of Athens." in Studies in the Ancient greek Polis, Historia Einzelschriften 95: 133-56.
410
ANA TANRIA'NN lztNUE
Stuttgart.
Mitchell, S. 1982. Regional epigraphic Catawgues ofAsia Minor, vol.2: The bscriptios of
Nrrrth Galatia. British Archaeological Reports, International Series 1 35. Oxford.
-, 1993. Anatolia: Land, Men, and Gods in Asia Minor. Oxford.
Mitropoulou, E. 1 977. Deities and Heroes in thef01711S ofSnakes. Athens.
-, 1996. "The Goddess Cybele in Funerary Banquets and with an Equestrian Hero."
CARC: 1 35-65.
Mbius, H. 1916. "Form und Bedeutung der sitzenden Gestalt." Athenische Mitteilungen
4 1 : 1 19-219.
-, 1935-36. "Das Metroon in Agrai und sein Fries. " Athenische Mitteilungen 60-61 : 23468.
-, 1968. Die Oma11/R'lte der griechischen Grabstelen. Munich.
Mollard-Besques, S. 1972. Catawque raisomidesfiguries et relieft en terre-cuite grecs, etrusques,
et romains, vol.3: Epoques hellinistique et romaine, Gre et Asie Mineure. Paris.
Morgan, M. G. 1973. 'Villa Publica and Magna Mater." Klio 55: 231-45.
Mulroy, D. 1976. "Hephaestion and Catullus 63." Phoenix 30:61-72.
Muscarella, O. W. 1974. Ancient An: The Norbe7t Schinmel CoUection. Mainz.
-. 1 989. "King Midas of Phrygia and the Greeks. " in Anatolia and the Near East: Studies
in Honor of Tahsin z.g, ed. K Emre, F. Hrounda, M. Mellink, and N. zg: 33342. Ankara.
-, 1995. "The Iron Age Background to the Formation of the Phrygian State." BuUetin
of the American School of oriental Research 299-300: 91-101.
Muss, U. 1983. "Studien zur Bauplastik des archaischen Artemisions von Ephesos." Ph.
D. diss., Bonn.
Mylonas, G. E. 1 96 1 . Eleusis and the Eleusinians Mysteries. Princeton, N.J.
Nanda, S. 1990. Neither Man nor Woman: The Hijras oflndia. Belmont, Calif.
Nasl, E. 196 1 . PictorialDictionary ofAncient Rme. 2nd ed. Tbingen.
Nauck, A. 1 877. Tragicorum Graecorum Fragmenta, ed. B. Snell. Hildesheim. Reprint,
1964.
Naumann, F. 1983. Die Ikonographie der Kybek in der phrygischen und der griechischen Kunst.
Istanbuler Mitteilungen, supp. 28. Tbingen.
Naumann, R. 1967. "Das Heiligtum der Meter Steuene bei Aezani." Jstabukr Mitteilgen
1 7: 218-47.
-, 1979. Der Zeustempel zu Aizanoi. Berlin.
Neumann, E. 1963. The Great Mother: Analysis of an Archetype. Princeton, NJ.
Neumann, G. 1 959. "Die Begleiter der phrygischen Muttergttin von Boazky."
Nachrichte der Akademie der Wisseschafle in Gttingen: 101-5.
Neve, P. 1 970. "Bericht ber die Ausgrabungen der deutschen Boazky-Expedition
im Jahrel969." Trk Arkeowji dergisi 1 8: 1 51-59.
Nilsson, M. P. 196 1 . Geschichte der griechischen &ligion. Yol. 2. 2nd ed. Munich.
-, 1967. Geschichte der griechische &ligion. Yol. 1 . 3rd ed. Munich.
Nock, A. D. 1925. "Eunuchs in Ancient Religion." Archivfr &ligionwisseschaft 23: 2533.
N ohlen, K., and W. Radt. 1978. Kapikay, ein Felsheiligtum bei Pergamon. Altertner vo
Perganon 1 2. Berlin.
Ohlemutz, E. 1940. Die Kulte und Heiligtmer der Gtter in Pergamon. Wrzburg. Reprin,
KAYNAKA
41 1
Dannstadt 1968.
Oikonomides, A. 1978. "P. Haun. 6 and Euxenos the Athenian Eponynous of 22/ 1
B.C. " 'Zeitschrift far Papyrologie und Efrig;raphik 32: 86.
Ophuijsen, J. M. van. 1987. Hephaestion on Metre. Mnemosyne supp. 1 00. Leiden.
Oranje, H. 1984. Eurifrides ' Bacchae: The Play and /s Audience. Leiden.
Orthmann, W. 1971. Untersuchungen zur spathethitischen Knust. Bonn.
Osbome, R 1987. Cl.assical Landscape withFigures: The Anci.ent Greek City a11d /ts CQmtryside.
London.
zgen, E., and I. zgen. 1988. Antalya Museu11 Catalogue. Ankara.
zg, N. 1 965. The Anatolian Group of Cylinder Seal !111pressions fro111 Kltepe. Anlara.
zg, T. 1969. Altntepe iL To111bs, Storehouses, and lvories. Ankara.
-, 1971. Kltepe and Its Vicinity in the Iron Ag. Ankara.
-, 1988. Inandiktepe: An1111portant Cult Center in the Old Hittitie Period. Ankara.
Padel, R. 1983. "Women: Model for Possession by Greek Daemons." in ]111ags of Wo111en
in A ntiquity, ed. A. Cameron and A. Kuhrt: 3- 1 9. Detroit.
Page, D. L., ed. 1 962. Poetae Melici Graeci. Oxford.
-, ed. 1974. Suppl.enentu111 Lyricis Graecis. Oxford.
Palmer, L. R. 1963. The Interpretation ofMycenaean Te:xts. Oxford.
Papachristodoulou, I. 1 973. ""AyaA.c Kal. vco; Ku[A.11; E.v Mooxaq>." Archaiologike
!pherneris: 189-21 7.
Parker, Robert. 1996. Athenian Religion: A History. Oxford.
Parsons, P. J. 1 974. O:xyrhynchus Papyri. Vol. 42. London.
Patai, R. 1967. The Hebrew Goddess. New York.
Peatfield, A 1994. "After the 'Big Bang'-What? Or, Minoan Synbols and Shrines beyond
Palatial Collapse. " in Placing the Gods: Sanctuaries and Sacred Space in Acient Greece,
ed. S. Alcock and R. Osbome: 1 9-36. Oxford.
Pembroke, S. 1965. "Last of the Matriarchs: A Study of the lnscriptions of Lycia. "joumal
of the Ecoo111ic and Social History of the Orie t 8 2 1 7-47.
-, 1 967. 'Women in Charge: The Function of Alernative in Early Greek Tradition
and the Ancient idea of Matriarchy. "]oumal ofthe Warburg and Courtlad /nstitutes
30: 1-35.
Pensabene, P. 1978. "Roma-Saggi di scavo sul tempio della Magna Mater del Palatino."
A rcheologia Laziale 1: 67-7 1 .
-, 1979. "Auguratorium' e tempio della Magna Mater. " Archeologia Laziale 2 : 67-64.
-, 1980. La zona sud-occidentale del Palatino. " Archeologia Laziale 3: 65-81 .
-, 1981. "Nuove acquisizioni nella zola sud-occidentale del Palatino." Archeologia Laziale
4: 101-18.
-, 1982. Nuovi indagini nell'area del tempio di Cibele sul Palatino. " La soteriowgia dei
culti orientali nell'I111pero Rn11a1w, ed. U. Bianchi and M. J. Vermaseren: 68-98. Leiden.
-, 1983. "Quinta campagna di scavo nell'area sud-ovest del Palatino." Archeologia Laziale
5: 65-75.
-, 1984. "Sesta e settima campagne di scavo nell'area sud-ovest del Palatino." Archeologia
Laziale 6: 149-58.
-, l 985a. "Ottava campagne di scavo nell'area sud-ovest del Palatino. " Archeologia
Laziale 7: 1 49-55.
-, 1 985b. "Area sud-occidentale deJ Platino." in Roma, Archeologia el centro, ed. A. M.
"
4 12 ANA TANRIA'NIN ZiNDE
Bietti Sestieri et al.: 1 79-2 1 2. Rome.

-, 1988. "Scavi nell'area del Tempio della Vittoria e del Santuario della Magna Mater
sul Palatino." Arcleologia Laziale 9: 54-67.
Perret, J. 1942. Les origines de la Ugende troyenne de Rome. Paris.
Petrocheilos, 1. 1 992. '"Ava0,anca yA.uma tfi Ku13EA.11 W:o tov ftpata." Archaiologike
Aphemeris: 21-65.
Petzl, G. 1990. Jnschriften von Symma. Bonn.
Petzl, G., and H. Pleket. 1979. "lnschriften aus Lydien." Zeitschriften fr PafrYrologie end
Epigraphik 34: 281-95.
Pfeiffer, R. 1949. Callimachus. Oxford.
Picard, C. 1938. "Le Complexe Metroon-Bouleuterion-Prytanikon, a l'Agora d'Athenes."
Revue Arcliologique 12: 97-101.
-, 1954. "Les metroa grecs, temples et locaux d'archives." in Urbanisme et Architecture:
Etudes ecrites et publiees en l'honneur de Pierre Lavedan: 287-92. Paris.
Platner, S. B., and T. Ashby. 1929. A Topographical Dictionary ofAncient Rome. Rome.
Reprint, 1965.
Polignac, F. de. 1994. "Mediation, Competition, and Sovereignty: The Evolution of
Rural Sanctuaries in Geometric Greece." in Placing tle Gods: Sanctuaries and Sacred
space in Ancient Greece, ed. S. Alcock and R. Osbome: 3-18. Oxford.
Poucet, J. l 985. Les Origines de Rome. Brussels.
Prayon, F. 1987. Phrygiscle Plastik. Tbingen.
Price, T. H. l 971 . "Double and Multible Representations n Greek Art and Religious
Thought." Joumal Hellenistik Studies 9 1 : 48-69.
-, 1978. Kourotrophos. Leiden.
Pritchard, J. B., ed. l 969. Ancient Near Eastem Texts Relating to tle Old Testeme. 3rd ed.
Princeton, N. J.
Putnam, M. C. J. l 96 1. "The Art of Catullus 64." Harvard Studies in Classical Philology
65: 1 65-205.
-, l 974. "Catullus il: lronies of lntegrity. " Ramus 3: 70-87.
Ramsay, W. M. l 888. "A Study of Phrygian Art." joumal Hellenistik Studies 9: 350-82.
-, 1895. Cities and Bislwprics ofPhrygia. Oxford.
-, 1899. A Historical Commentary on St. Paul's Epistle to tle Galatians. London.
-, l 906. "Preliminary Report on Exploration in Phrygia and Lycaonia." Studies in tle
History and Art oftle Easten Provinces of tle Roman Empire, ed. W. M. Ramsay: 23278. Aberdeen.
Rapp, W. 1 890-94. "Kybele." in Lexikon der griechischen und rmischen Mythologie, ed. W.
H. Roscher: 1638-72. Leipzig.
Ratte, C. l 989. "Five Lydian Felines." American]oumal ofArchaeology 93: 379-93.
Reade, J. E. 1972. " The Neo-Assyrian Court and Army: Evidence from the Sculptures."
Jraq 34: 87-l l2.
Reardon, B. P. 1 989. Collected Ancient Greek Novels. Berkeley and Los Angeles.
Reeder, E. D. l 987. 'The Mother of the Gods and a Hellenistic Bronze Matrix." America
Joumal ofArchaeology 9 1 : 423-40.
Rein, M. J. l 993. 'The Cult and Iconography of Lydian Kybele." Ph. D. diss., Harvard
University.
-, 1996. "Phrygian Matar. Emergence of an Iconographic Type. " CARC: 223-237.
KAYNAKA
413
Reinach, S. 1889. "Statues archaiques d e Cybele." Bul/etin de Correspondance Hellenique

13: 543-60.
-, 1908. "nap0EVwv." Bul/etin de Correspondance Hellinique 32: 499-5 13.
Renaud, E. B. 1929. "Prehistoric Female Figurines from America and the Old World. "
Scientific Morthly 28: 507-1 2.
Ribichini, S. 1 98 1 . Adoris: Aspetti orientali di un mito greco. Rome.
Rice, P. C. 1 98.l. "Prehistoric Venuses: Synbols of Motherhood or Womanhood?"
]ournal ofAntropological R.esearch 37: 402-12.
Richard, L. 1996. ':Juvenal et les galles de Cybele. " &vue de l'historie des religions 169: 5167.
Ridgway, B. S. 1 977. The A rchaic Styk in Greek Sculpture. Princeton, N .J.
Robert, L. 1937. Etudes Anatoliennes: R.eserches sur les inscriptions p;recques de l'Asie Mineure.
Paris. Reprint, Amsterdam 1 970.
-, 1954. La Carie, vol. 2: Le Plateau de Tabai et ses environs. Paris.
-, 1955. "Autel au Musee de Smyrne." Hellenica 10: 1 10-13
-, 1 963. Les noms indigenesdans l'Asie-Mineure grico-romaine. Paris.
-, 1 975. "Une nouvelle inscription grecque de Sardes. " Comptes rendus de l'Academie
des Jnscriptions et Belles-Letterr. 30>30.
-, 1980. "Stace, les carrieres et les monnaies de Dokimeion, Attis et Agdistis." in id.
A Travers l'Asie Mineure: Poetes, prosateurs, nonnaies grecques, voyageurs et geographie,
22 1-56. Paris.
-, 198 1 . "Fleuves et cultes d 'Aizanoi. " Bul/etin de Correspondance Hellhique 105: 331-60.
-, 1982. "La Mere des Dieux Lydienne. " Bul/,etin de Correspondance Hellhique 106: 35961.
Robertson, N . 1996. 'The Ancient Mother ofthe Gods: A missing Chapter in the History
of Greek Religion." CARC: 239-304.
Roller, L. E. 1983. "The Legend of Midas. " Classical Antiquity 2: 299-313.
-, 1984. "Midas and the Gordion Knot. " Classical Antiquity 3: 25>71.
-, l 987a. Gordion Special Studies, vol. 1 : NonverbalGraffiti, Dipinti, and Stamps. University
of Pennsylvania, University Museum Monograph 63. Philadelphia.
-, 1987b. "Hellenistic Epigraphic Texts from Gordion. " Anatolian Studies 37: 103-33.
-, 1988. "Phrygian Myth and Cult." Source 7: 43-50.
-, 1989. ''The Art of Writing at Gordion. " Expedition 3 1 : 54-6 1 .
- , 1991. "The Great Mother at Gordion: The Hellenization of an Anatolian Cult."
]ournal ofHellenic Studies III: 1 28-43.
-, 1994a. "Attis on Greek Votive Monuments: Greek Gos or Phrygian?" Hesperia 63:
245-62.
-, l 994b. ''The Phrygian Character of Kybele: The Fonnation of an lconography and
Cult Ethos in the Iron Age." in ilingirolu and French 1994: 1 89-98.
-, 1 996. "Reflections on the Mother of the Gods in Attic Tragedy." CARC: 305-32 1.
-, 1997. ''The ldeology of the Eunuch Priest." Gender and History 9: 542-59.
Romanelli, P. 1963. "Lo scavo al tempia della Magna Mater su! Palatino." Monunnti
Antichi 46: 201-330.
-, 1 964. "Magna Mater e Attis sul Palatino." in Hommages a]ean Bayet, ed. Marcel
Renard and r. Schilling: 619-26. Brussels.
Romano, I. B. 1980. "Early Greek Cult Images." Ph. D. diss., University of Pennsylvania.
414
AN\ T\NIUC,:\0NIN IZIN lll'.
University Microflms, Ann Arbor, Mich.

-, 1995. Gordion special Studies, vol. 2: The TerracottaFiguri11es ad &lated Vessels. University
of Pennsylvania, University Museum Monograph 86. Philadelphia.
Rose, C. B. 1993a. "Greek and Roman Excavations at Troy, 1991-92." Americajoumal
ofArchaeolcgy 97: 341.
-, l 993b. 'The 1992 Post-Bronze Age Excavations at Troia." Studia Troica 3: 97-l 16.
-, 1994. "The 1993 Post-Bronze Age Excavations at Troia." Studia Troica 4: 75-104.
-, 1995. 'The 1994 Post-Bronze Age Excavations at Troia." Studia Troica 5: 81-105.
-, 1997. "The 1996 Post-Bronze Age Excavations at Troia. " Studia Troica 7: 73-1 10.
Roussel, P. 1930. "Un sanctuaire d'Agdistis a Rhamnonte." Reveu de5 Etudes Acienes
32: 5-8.
Rousselle, A. 1988. Pomeia: On Desire and the Bod_v i Antiquity. Translated from the
French by F. Pheasant. Oxford. Original ed., Pomeia: De la maitrise du corps a la
privatio sesorielle, il - N siicles de l'ire chretiemU!. Paris, 1983.
Rubensohn, O., and C. Watzinger. 1928. "Die Daskalopetra auf Chios." Athenische
Mitteilungen 53: 109-16.
Ruge, W. 1903. "Dindymon. " in RE 5, pt. 1: 652-653.
Rutter, J. B. 1 968. " the Three Phases of the Taurobolium. " Phoenix 22: 226-29.
Said, E. 1979. Orientalism. New York.
Salis, A. von. 1 9 1 3. "Die Gttermutter des Agorakritos. " ]ahrbuch des deutschen
archiiolcgische lnstituts 28: 1-26.
Salviat, F. 1964. "Ste!es at naiskoi de Cybele a Thasos." Bulletin de Orrespondana Helliiqte
88: 239-51 .
Salvini, M. 1 994. 'The Historical Background of the Urartian Monument of Meher
Kaps. " in ilingirolu and French 1994: 205-l O.
Sams, G. K. 1971 . "The Phrygian Painted Pottery of Early Iron Age Gordion and Its
Anatolian Settings. " Ph. D. diss., University of Pennsylvania. University Microfilns,
Ann Arbor, Mich.
-, 1989. "Sculpted Orthostates at Gordion. " in Anatolia ad the Near East: Studies i
Hoor o/Tahsin zg, ed. K. Emre, F. Hrouda, M. Mellink, andN. zg: 447-54.
Ankara.
-, 1994. "Aspects of early Phrygian Architecture at Gordion." in iligirolu adFrench
1994: 21 1-20.
Sams, G. K., and M. Voigt. 1990. "Work at Gordion in 1989." Kaz Sonulan Toplants
12: 455-70. Ankara.
Sanders, G. M. 1972. "Gallos. " in &lallexikonjr Antike ud Christientum 8: 984-1034.
Santoro, M. 1973. Epitheta Deorum i Asia Graeca Cultoru ex Audorilns Graecis et Latiis.
Milan.
Schede, M. 1934. Die Ruien vo PrieU!: Kurze Beschreibug. Archii.ologisches lnstitut des
deutschen reiches, Abteilung lstanbul, lstanbuler Forschungen. 2d ed., 1964.
Berlin.
Schefold, K. 193 7. "Statuen auf Vasenbildem. " jahrbuch des deutsche archiiologische
Instituts 52: 30-75.
Schibli, H. S. 1990. Pherek_vdes ofS_vros. Oxford.
Schmidt, E. 1909. Kultbertragugen. Giessen.
Scwenn, F. l 922a. "Ko11banten. " in RE 1 1 , pt.2: 1 441-46.
KAYNAKA
415
-, 1922b. "Kureten." in RE 1 1 , pt. 2: 2202-9.

-, l 922c. "Kybele." in RE l l , pt. 2: 2250-98.
Schwetheim, E. 1978. "Dankmaler zur Meteverehrung in Bithynien und Mysien. " in
Sudie zur Relip;ion und Kulter Kleinasiens: Festchrift farfriedrich Karl Dner, ed. S.
ahin, E. Schwertheim, andJ. Wagner: 791-837. Leiden.
Schwyzer, E. 1923. Diakctorum Graecanm exempla epigraphica potwra. Leipzig. Reprint,
Darmstadt, 1960.
Scullard, H. H. 1973. Roman Politics. 2d ed. Oxford.
-, 198 1 . Festivals and Ceremonies of the Roman Republic. London.
Sfameni Gasparro, G. 1973. I culti orientali in Sicilia. Leiden.
-, 1978. "Connotazioni metroache di Demetra ne! Coro deli' 'Elena2 (w. 1301-1365) . "
Honmages a Maarten J Vermaseren, ed. M . B . d e Boer and T . A . Eldridge, 3 : 1 14887. Leiden.
-, 1985. Soteriology and Mystic Aspects in the Cult of C)bek and Attis. Leiden.
-, 1996. "Per la storia del culto di Cibele in occidente: il santuario rupestre di Akrai."
CARC: 5486.
Shapiro, H. A. 1989. Art ad Cult uder the Tyrants in Athens. Maiz.
Shear, T. L. 1993. 'The Persian Destruction of Athens." Hesperia 62: 383-482.
-, 1995. "Bouleuterion, Metroon, and the Arclives at Athens. " Studies i Aciet Greek
Polis, Historia Eizelschriften 95: 157-190. Stuttgart.
Sheppard, A. R. R. 198 1 . "R.E.C.A.M. Notes and Studies No. 7: lnscriptions From Uak,
Denizli and Hisarky." Aatolia Studies 3 1 : 19-27.
Showerman, G. 1901. The Great Motherofthe Gods. Madison, Wis. Reprint, Clicago, 1969.
Simms, R. R. 1985. "Foreign Religious Cults in Athens in the Fifth and Fourth Centuries
B.C. " Ph. D. diss. , University of Virginia.
Simon, C. 1 986. "Tle Archaic Votive Offerings and Cults of lonia." Pl. D. diss.,
University of Califomia, Berkeley.
Simon, E. 1953. opfende Gtter. Berlin.
-, 1966. "Neue Deutung zweier eleusinischer Denkmaler des viertenjalrhunderts v.
Chr." Atike Kunst 9: 72-92.
-, 1975. Pergamo und Hesiod. Maiz.
-, 1978-80 [ 1987] . "Kybele in Etrurien." Anadolu 21: 29-36.
-, 1983. Festivals ofAttica: An Archaeolop;ical Cormetary. Madison, Wis.
-, 1984. "lkonographie und Epigraphik. " Z,eitschiftfar Papyrolop;ie ud Epigraphik. 57:
1-21.
-, 1987. "Grieclische Muttergottheiten." BonerJahrbcher de5 rheiiscle Laulesuseurs,
supp. 44: 157-69.
-, 1990. Die Gtter der Rer. Munich.
Simpson, E. 1988. 'The Phrygian Artistic lntellect." Source 7: 2442.
-, 1996. "Phrygian Fumiture from Gordion. " in The Funiture of Wester Asia: Ancient
ad Traditioa ed. G. Hermann, 187-209. Mainz.
Slater, W. J. 1971. "Pindar's House." Greek, Rnma, ad Byzatie Studies 12: 14 1-52.
Small, S. G. P. 1983. Catallus: A Reader's Guide to the Poers. Lanham, Md., and London.
Smith, J. O. 1996. "The High Priests of the Temple of Artemis at Ephesus. " CARC: 32335.
Snel!, B. 1 955. Pindari Carria cur Fragmetis. Leipzig.
4 1 6 ANA TANRIA'NN fzlNDE

Sokolowski, F. 1995. Lois sacrees de l'Asie Mineure. Paris
Spanos, P. 1983. " Eine Bemerkungen zum sogenannten Niobe-Monument bei Manisa
( Magnesia ad Sipylum) . " Beitrage zur Altertumskunde Kleinasiens: 4 77-83. Mainz.
Spartz, E. 1962. Das Wappenbild dn Herrn und der Henin der Tiere in der mi1Wirch-mykeische
ud .frJr:riechischen Kust. Munich.
Stone, M. 1976. When God Was a Woma. New York.
Straten , F. T. van. 1 976a. "Assimilatie van vreemde goden: Archeologisch
bronnenmateriaal." Lampas 9: 42-50.
-, 1976b. "Daikrates' Dream: A Votive Relief from Kos and Some Other kat' onar
Dedications." Bulktin antieke &schavig 5 1 : 1-38.
-, 1993. "lmages of Gods and Men in a Changing Society: Self-idenity in Hellenistic
Religion." in Imagp ad ldeobJgies: Selfal,efiation in the Hellenistic World, ed. A Bulloch,
E. S. Gruen, A. A. Long, and A. Stewart: 248-64. Berkeley and Los Angeles.
Stroud, R. S. 1974. "An Athenian Law on Silver Coinage." Hesperia 43: 157-88.
Takacs, S. A. l 996. "Magna Deum Mater idea, Cybele and Catallus' Attis." CARC: 36786.
Talalay, L. E. 1987. "Clay Figurines from neolithic Greece: An Argument by Analogy. "
American]ournal ofArchaeobJgy 9 1 : 1 61-69.
-, l 991 . "Body lmagery of the Ancient Aegean." ArchaeobJgy 4 : 46-49.
-, l 993. Deities, Dolls, and Devices: Neolithic Figuriesfron Franchthi Cave, Greer:e. facavatims
at Franchthi Cave, Greece, fasc. 9. Bloomington, lnd.
-. 1994. "A Feminist Boomerang: The Great Goddess of Prehistory. " Geder ad History
6: 165-83.
Taylor, L. R. 1956. "Sellistemium and Theoxenia." in Aiti dellVIII cogresso itnnazima/,e
di storia del/,e religioni; 349-50. Florence.
Temizer, R. 1959. " Un bas-relief de Cybele decouvert a Ankara." Aatolia 4: 179-87.
Thesleff, H. 1965. The Pythagorea Texts ofthe Helknistic Period. Abo, Finland.
Thomas, G. 1984. "Magna Mater and Attis. " Auftteig und Niedergang der rmische Welt
il. 17.3: 1500-1555. Berlin and New York.
Thompson, D. B. 1963. Twy: The TerracottaFiguries ofthe Hellenistic Period. Supplementary
Monograph 3. University of Cincinnati Excavations in the Troad, 1932-38.
Princeton, N.J.
Thompson, H. 1937. "Buildings on the west Side of the Agora." Hesperia 6: 1-226.
-, 195 l. "Excavations in the Athenian Agora: 1950." Hesperia 20: 45-60.
Thompson, H. A., and R. E. Wycherley. l 972. The Atheian Agora, vol. 14: The Agora of
Athes: The History, Shape ad Uses ofan Anciet City Center. Princeton, N.J.
Thnges-Stringaris, R. N. 1965. "Das griechische Totenmahl." Atheische Mitteiluge
80: 1-99.
Todd, 1 . 1976. atal Hyk in Perspective. Menlo Park, Calif.
Tpperwein, E. 1976. Terrakotten vo Pergamo. Deutsches Archaologisches lnstitut,
Pergamenische Forschungen 3. Bertin.
Toutain, J. F. 191 l . Les cultes paines das l'empire romaine, vol. l , pt. 2: Les Provir:es laties,
/,es cultes orietaux. Bibliotheque de l'Ecole des Hautes etudes, Sciences religieuses.
Paris.
Travlos, J. 197 1 . Pictorial Dictionary ofAcient Athens. Tbingen.
Tuchelt, K. 1970. Die archaischen Skulpturen on Didyma. Berlin.
KAYNAKA
4 17
Turcan, R. 1983. Numismatiqv.e Ronaine du Culte Metroaque. Leiden.

Tuzet, H. 1987. Mort et resurrection dl\donis. Paris.
Ucko, P. J. 'The lnterpretation of Prehistoric Anthropomorphic Figurines. "Jounal of
the &yal A nthropological lstitute 92: 38-54.
Ussishkin, D. 1975. "Hollows, 'Cup-Marks', and Hittite Stone Monuments." Anatolian
Studies 25: 85-103.
Ventris, M., andJ. Chadwick. 1959. Docunumts in Myceaean Greek. Cambridge.
Vermaseren, M. J. 1966. The Legend ofAttis in greek and Roman Art. Leiden.
-, 1977. Cybek and Attis. London.
-, 1977-89. Drpus Cultus Cybelae Attidisque. 7 vols. Etudes prelininaires aux religions
orientales dans l'Ampire romain. Leiden.
Vennaseren, M. J., and M. de Boer. 1986. "Attis. " in Lexicon Iconographicum M_"lthologiae
Classicae, 3: 22-44. Basel.
Vermeule, E. 1964. Greece in the Broze Age. Chicago.
Versneli H. S. 1990. Ter Uus. /sis, Dionysos, Hermes: Three Studies in Heotheis. Vol. 1 of
lnconsistencies in Greek Religion. Leiden.
-, 199 1 . "Beyond Cursing: The Appeal to Justice in Judicial Prayers. " in Magika Hiem:
Aciet Greek Magic and Religion, ed. C. A. Faraone and D. Obbink: 60-106. Oxford.
Virgilio, B. 198 1 . il 'tempio stato ' di Pessiuntefra Pergano e Roma el //-/ Secolo A.C. Pisa.
Voigt, M. 1983. HajiiFiruz Tepe, Iran: The Neolithic Settlenet. University of Pennsylvania,
University Museum Monograph 50. Philadelphia.
-, 1994. "Excavations at Gordion 1988-89: The Yassihyk Stratigraphic Sequence."
in ilingirolu and Frech 1994: 265-93.
Waelkens, M. 197 1 . "Pesinonte et le Gallos." Byzantion 4 1 : 349-7 1.
-, 1986. "The lmperial Sanctuary at Pessinus." Epigraphica Aatolica: 37-72.
Walcot, P. 1966. Hesiod and the Near east. Cardiff.
Walter, O. 1939. "KouP'ltril Tpa." Jahresheft des sterreichische archiiologische /nstituts
3 1 : 53-80.
Warde Fowler, W. 191 1 . The Religions of the Roma Empire. Reprint, New York 197 1 .
Weber, H. 1969. "Der Zeus-Tempel von Aizanoi. " Atheische Mitteilnge 84: 182-20 1.
Webster, T. B. L 1960. Studies in Meander. Victoria University of Manchester Publications,
Clasical Series7. 2d ed. Manchester.
Wehr, D. S. 1985. "Religious and Social Dimensions ofJung's Concept of the Archetype:
A Feminist Perspective. " in Feminist Archet;pe Theory: Interdisipliary Re-Visio of
jugia Thought, ed. E. Lauter and C. S. Rupprech: 23-45. Knoxville.
Weinreich, O. 1919. "Stiftung und Kultsatzungen eines Privatheiligtums in Philadelphia
in Lydien." Sit.ungsberichte der Heidelberger Academie der Wisseschafte 16: 1-68.
Weinstock, S. 1957. 'The lmage of the Chair of Gennanicus. "jounal ofRoma Studies
47: 144-54.
Welles, C. B. 1934. &yal Corresp:ndece in the Hellenistic Period: A study i greek .E.pigraphy.
New Haven.
West, M. L. 1970. "Melica." Classical Quarterly 20: 205-15.
-, 1983. The Orphic Poens. Oxford.
-, 1989-92. lanbi et ekgi Graeci ante Akxa11dru111 cantati. 2 vols. 2d ed. Oxford. Wiegand,
T., and h. Schrader. 1904. Prime: Ergebisse der Ausgrabuge ud Untersuchuge
in dejahre 1895-1898. Berlin.
418
Wilamowitz-Moellendorff, U. von. 1879. "Die Galliamben des Kallimachos und Catullus."

Hemes 14: 194-201 .
Will, e . 1960. "Aspects du culte e t de la !egende de la grande mere dans le monde
grec. " in Eliments orientaux dans la religi.on grecque aciene, 95-1 1 1 . Travaux du
Centre d'Etudes superiores specialise d'histoire des religions, Strasbourg. Paris.
Winter, Franz. 1903. Die Type derjigrliche Terrakotten. Vol. 3 (in 2 vols. ) of DieAtike
Terrakotten, ed. Renhard K.ekule von Stradonitz. Bertin.
-, 1 907. Die Skulpturen mit A usnahme der Altarreliefs. Knigliche Museen zu Berlin,
Altertmer von Pergamon 7. Berlin.
Winter, Frederick. 1988. "Phrygian Gordion in the Hellenistic Period. " Source 7: 60-71 .
Wiseman, T.P. 1979. Clio 's Cosnetics: Three Studies in Grero-Roman Literature. Leicester.
-, 1982. "Philodemus 26.3 G-P." Classical Quarterly 32: 475-76.
-, 1984. "Cybele, Virgil and Augustus." in Poetry and Politics i the Age ofAugustus, ed.
T. Woodman and D. West: 1 1 7-28. Cambridge.
-, 1985. Catullus and His World. Cambridge.
-, 1995. Rpnus: A Roman Myth. Cambridge.
Wolters, P. 1 887. "Miscellen. " Athenische Mitteilugen 12: 271-74.
Wycherley, R. E. 1 957. The Athenian Agora, vol. 3: Literary ad Epigraphical Testimoia.
Princeton, N.J.
Young, R. S. 1951. "Gordion-1950." University of Pennsylvania, Uivmity Museum Bulleti
16, no. 1 : 2-19
-, 1 953. " Progress at Gordion, 1 951-1952." University of Pennsylvania, Uiversit_v
Museum Bulleti 17, no. 4: 2-39
-, 1956. 'The Campaign of 1955 at Gordion. " AnericaJoural ofArchaeolcgy 60: 24966.
-, 1963. "Gordion on the Royal Road. " Proceedings ofA nerica Philcsophica/ Society 107,
no. 4: 348-64.
-, 1964. 'The 1963 Campaign at Gordion. " Anericajoural ofArchaeolcgy 68: 279-92.
-, 1966. 'The Gordion Campaign of 1965." Americajoural ofArchaeolcgy 70: 267-78.
-, 1969. " Doodling at Gordion." Archaeolcgy 22: 270-75.
Young, R. S., K DeVries, J. F. McClellan, E. L. Kohler, M. J. Mellink, and G. K Sams.
198 1 . Gordio facavatios Final &pots, vol. 1: Three Great Early Tumuli. Philadelphia.
Zanker, P. 1988. The Pouer oflmages in the Age ofAugustus. Ann Arbor, Mich.
Zgusta, L. 1964. Kleiasiatische Pmoeane. Ceskoslovenska akademie ved. Monografie
Orientalniho ustavu 19. Prague.
Zorolu, L. 1994. 'The Iron Age of Cilicia Tracheia and the Relationship between the
East and West. " in iligi.rolu ad Frech 1994: 301-9.
419
Dizin
1. Attalos Soer 207, 255, 259260
II. Attalos 1 92, 2 1 4, 368
il. Eunenes 1 92
Amrnianus 367, 382-83
Aree 194
Amorgos 1 3 1 , 138
Arezastis 10, 104, 1 1 3, 346, 107
Anphipolis 1 82, 213, 365, 373
Ariadne 293
Ana Tanra Kilt 7, 25, 29, 334, 37-42, 44, 46, 52, 55, 57,
A. Rousselle 381-2, 39 1 . 4 1 4
59, 79-8 1 , 83-5, 87, 89, 91, 93,
Adonis 182, 224, 249, 364, 379,
95, 97, 99, 1 03, 1 05, 1 07,
Arinna 60, 335

Aristeides 3 1 6 , 370, 372, 393.
396
Aristhophanes 133, 1 66, 1 69,
38 1 , 387, 404, 4 1 3, 4 1 7
l l l , l l 3-7, 1 1 9, 1 2 1-8, 1 68,
242, 340, 349, 354, 359, 361-
Aelius Aristeides 3 1 6, 396
1 79, 1 84, 188-90, 1 96, 2 1 9 ,
Aeneas 22, 27, 232, 260-1 , 269,
228, 232, 237, 249, 252, 254,
273, 286-90, 367, 384, 390,
261 , 267, 275, 285, 292, 304,
Aristoteles 1 68, 360, 394
404
306, 3 1 3 , 326, 329-30, 339,
Arkadia 1 40, 322, 352, 362
38 1 , 394, 398, 101, 109
Arnobius 232-4 1 , 243-4, 246-8,
Aesculapius 270, 273
Aristokrasi 272
Agahe Tykhe 194
Anaerkillik 23, 29-32, 36, 4 1
250- 1 , 253, 367, 377-8, 380-
Agathos Dainon 194
Aakreon 364
3, 386
Agdistis 1 ) , 195, 233-5, 238-43,
Anasoyluluk 3 1
Arernis 1 1 , 6 4 , 1 1 6, 1 35 , 1 4 2 ,
248, 253, 377, 379, 405, 409,
Ancuzky 6 4 , 337
195, 1 98, 246, 3 1 6, 320, 350,
4 1 3-14
Ancyral Basikios 391
353, 364, 374, 399, 403, 405,
Agernos 2 1 7-8, 374-5

Agora 1 6 , 1 27, 145, 1 64-5, 167,
Angdistis 179-8 1 , 194, 196, 2 1 89, 239, 2 4 7 , 3 2 0 , 3 2 2 , 324,
416
Artenision 1 46, 350, 399
1 70, 1 76, 1 78, 184, 188, 2 1 4,
327, 365, 368-9, 373, 379-80,
Asklepios 270, 3 1 7, 379
303, 348, 354, 359-60, 374,
396
Aslata 10, 1 1 4, 138, 339, 346,
392, 4 1 0 , 4 1 2, 4 1 6, 4 1 8, 151
Ankara 9, 1 5-6, 60- 1 , 65-7, 73-
Agorakrios 1 5 1 -2, 1 65 , 1 68,
5, 87-9, 91-2, 93, 94, 95, 97,
Aspordene 197, 206
1 1 4, 1 1 8, 188, 244, 335, 336,
Asur 97, 1 42-3, 239, 335, 346,
204, 355, 414

Agrai 176, 410
337, 338, 355, 397, 399, 40 1 ,
Aigina 1 40, 352
402, 405, 406, 407, 410, 4 1 1 ,
Aiolis 3 1 4
Aisklines 1 66-7, 1 7 2 , 178, 184,
359, 362
414, 416, 51, 54, 66, 72, 76

Anaia 197, 200
Atiphanes 1 68, 360
115
353, 379
Atht>na l 65, 1 68, 208. 242, 3 1 7,
348, 356, 358-60. 366, 380,
394, 396
Atina 10-1 , 16, 44, 58, 1 27, 1 29,
Aisklylos 1 70. 366, 391
Anu 241
140, 1 45, 149, 1 58, 1 60, 1 62-
Aizaoi 1 2, 1 89, 200, 3 1 4-5,
Autlar 2 1 , 63, 67, 77, 85-6, 96,
72, 1 76, 1 78, 1 8 1 -5 , 1 87-8,
322-6, 328. 397, 4 1 0 , 4 1 3 ,
98-9, 1 1 1-2, 1 1 4-5, 1 1 9-2 1 ,
200, 208, 2 1 3-6, 220, 229,
4 1 7 , 323
244, 25 1 , 296, 300, 336, 344,
278, 303, 320, 333, 348, 352,
Akalan 1 1 3
Aphrodite 1 32. 1 47, 182, 242,
375, 380, 392, 151, 1 63, 222
245, 249, 350, 361 , 364, 379
Atina Agoras 1 0- 1 , 1 45 , 1 64,
Ak Tanra 33
Akrai 223, 271 , 365, 373, 376,
415
Akriai 1 40
Akropolis 1 05, 1 40, 1 45 , 242,
3 1 7 , 32 1 , 352, 363, 396
Alexandros Polyhistor 83, 340
Alfrt>d Krte 1 4
Alkibiades 1 69, 359, 361
396
354, 356, 358-65, 370, 373,
Apollodoros 358, 362-363
1 67, 1 70, 1 76, 1 78, 1 84, 2 1 4.
Apollon 1 1 6 , 1 6 1 , 1 65 , 1 85,
348, 354, 392, 151
1 99, 20 1-2, 260, 270, 287,

3 1 7, 350-1 , 355, 370, 374-5,
388, 401
Apollonios 202, 340, 347, 369
37 1 , 395
Atalos laneda 192, 204, 207,

228, 3 1 7
Attika 1 1 , 1 55-7, 166. 1 76. 196,
208, 357, 362, 364. 369, 373.
375
Alkrnan 1 4 1 . 350, 352-3
Appianus 259, 383
Auguratorium 384. 4 1 1
Alyar 70, 339
Apuleius 333, 360
Augustus 1 2 , 24. 1 87 . 193, 2 1 1 .
Amazonlar 1 8 1
Ara Pit>tatis 1 2, 296-7, 2:J8
255, 260. 285, 287, 296-303,
420
ANA TANRJA'NN lz!NDE
Byzantiumlu Stephanus 83
Derveni Papirs l 7 1 -2, l 76,
C.W. Blegen 3 7 1 , 400
Av sahneleri 338
anak mlek 80, 323, 354, 365
Devler 242
Aya 87, 89, 337, 355
Carcopino,J 398, 401
Diagoras 361
Carl Jung 36-7, 407
Didyma 1 39-40, 351-2, 393, 417
383-384, 387, 390- 1 , 397-8,

4 1 8 , 297
362-3
Aulus Gellius 272, 387
Aziz Paulus 1 68
atalhyk 9, 1 5, 23, 46-7, 49,

Baba Tanr 30
52-3, 55, 57, 59, 333-5, 406,
Baclofen 29-33, 37-40, 331-3,
51
Bactria %6
233, 243, 349, 355, 407
Catullus 1 3 , 2 1 , 25, 28, 227,
Bahelievler 9, 87-9, 97, 99,

104, 1 1 6, 1 2 1 , 336, 342, 73
Baleyi 1 0, 1 04-5, 1 1 1 , 1 1 3-4,

Bauakes 44, 259, 278, 305, 308,
278, 333, 341 , 347, 360-3,
383, 391-2, 394, 403, 406,
367, 377-8, 382, 388-90, 394
Diogenes 1 55 , 1 60, 183, 348,
410, 4 1 2 , 4 1 8
356, 358, 361-2, 366
Ceres 272, 388
Dionysios 42, 1 68 , 1 93 , 200,
Cicero 255-9, 273, 276, 282-3,
333, 367, 388
243-8, 250, 253, 255, 259,
258, 290-5, 304, 365, 376,
Cenaze Trenleri 2 1 9
344-5, 109
Dikaios 368
Dindymene 82, 189, 1 97, 202,
Diodoros l 73, l 75, 232-6, 239,
Cato 382, 384
399
Diadem 140
257-8, 273, 280-2, 290- 1 , 310,
Baumeister 378-9, 399
288, 367, 382-3, 385, 387-8,
333, 380, 383, 385, 388-90,
Bayandr 10, 1 1 6
390, 392-4, 398
394, 396
Bayndr 1 1 8, 389
Bendis 1 32, 1 8 1 , 2 1 5 , 223, 360,
364-5
Cinsellik 33, l 94, 234, 243, 250,
Dionysos 1 49, 1 55 , 1 57, 1 60-
267, 269, 285, 304, 31 1 , 394-
1 6 1 , 1 69, 177, 1 85, 1 94, 221-
222, 248, 264, 3 1 7 . 325, 356-
Beydeirmen 95
Circus Maxirnus 276, 300
Bezeme 56, 88, 99, 102-4, 1 1 2-
Claudia Quinta 1 2 , 256. 258,
357, 360, 375, 386. 4 1 7
4, 1 34 , 1 37 , 1 42, 296, 334,
270- 1 , 283, 286, 298, 302,
344-5
382-3, 386, 299
Dioskur 221-2
Dokimeion 1 96, 239, 327, 379,
413
Biliciler 280, 287
Claudiopolis 95
Dmrek 9, 96, 1 1 4, 1 2 1 . 94
Birecik 64, 337-8
Qaudius 43, 272, 298, 301 , 387,
Doryleion 1 35
Bithynia 79, 107, 196, 29 1 , 3 1 4,

31 8-9, 322, 328, 368-9, 395-6
Boiotia 142, 358, 374
Bmer. F.
393, 398
Qemes 158, 242, 357
E. O. James 35, 407
Constantiopolis 318
E. Simon 3 3 1 , 353, 355, 357,

362, 364-5, 372, 387. 393,
333, 356, 360-1 , 366,
382-4, 387-90, 393-4, 400
Daktyl 174, 347, 363
415
Daskalopetra l 44, 4 l 4
Daskyleio 1 35. 350
Eleusis Gizemleri 169, l 76, 1 8 1 ,
92-4, 96-7, 1 1 4, 1 20-1, 1 23-5,
Delos l82, 2 1 3, 355, 366, 373
Elizabeth Simpso 1 6, 73-6,
335-8, 342. 344, 347, 349,
Delphi 260. 270, 350- 1 , 353,
Bouleuterion 1 64, 166-7, l 70,

2 1 3 , 4 1 0, 4 1 5
Boazky 9, 60- 1 , 75, 77, 87-9,
390, 400. 405, 409- 10
Bremer. J..
356, 387, 401
Eileithyia 162
Deliklita l 1 1, 324, 335, 344-5
242, 249, 356

342, 345, 380, 390, 4 1 5,
Deme.er 39, 127, 147, 149, 165,
Emilie Haspels 1 4 . 336, 339.

346
Burkert 37-8, 3 1 1 , 332-4, 336,
169, 1 7 1 , 1 75-7, 1 8 1-2, 1 85-
348, 360, 363-4, 375, 378-80,
6, 220, 223. 231 , 242. 248-9,
Enmanuel
395, 401
320, 348. 352, 356, 3 6 1 -4 ,
Endymion 249
374-6
Eos 249, 387
Byk
Ana 2 1 -2. 2 7 , 3 6 , 38-9,
72
FJmal 79, 1 1 6, 1 24-5, 34 1 , 346
355, 387
Laroche
336. 409
Eplesos l 1 . l 1 6, 1 3 1 -2, 1 35.
1 50, 1 7 1 . 177, 197, 202, 204,
Demetrios 303, 363
220, 2 3 1 , 233, 254, 26 1 , 276,
Demir a 23. 39, 59, 6 1 . 64,
1 38, 1 43 , 1 45-6, 1 96-200,
285-7, 290, 334, 340, 349,
69, 77. 93, 97, 1 32, 142, 347
208, 2 1 1 -2, 246, 3 1 6, 323,
361-2
Byk Kapkaya
1 1 2-3, 344
Biykkale 88
1 0, 70, 1 0 1 -2,
Demokrasi 1 65. 170, 2 1 4

Demosthenes 1 58, 1 65 ,
350, 364, 369-70, 399. 403.

1 78 ,
1 8 1 , 184, 348, 357, 359, 361 ,

366
410
Ephoros 363
Epidauros 223,
348, 354, 373,
DiZN 42 1
376
65, 87-97, 1 1 2-4, 1 1 6-7, 1 1 9-
Hipponax 1 3 1 -2, 1 72, 348:50,
410
335-8, 341-7, 350, 353, 355,
Hititler 23, 59-60, 62-3, 67, 335
Ericl Neumann 36, 332-333,

Erikhthonios 242, 362, 380
Erin)'S 242
Erythrai 83, 138, 145, 197, 2001 . 341 , 362, 369, 3 7 1 , 395,
25, 1 88-92, 204, 239, 244,
366, 379-80, 393, 403-4, 4079, 4 1 3-5, 4 1 7-8, 72, 92
Graham, A. J 404
Grant Showerman 32, 331 , 4 1 5
403-4
G mgeleri 58
7, 74
H. Thompson 354. 364, 373-4
Etlik 9, 67, 87-9, 97, 1 20-1. 336Eruria 270
H. S. Versnel 42
Eudaimonia 1 94
Haclar 9, 46, 52, 55-7, 59, 334,
Eumees 1 92-3
Hades 357
Eumeneia 369
Euripides 25, 28, 133, 1 50, 154,

159, 1 68-9. 172-3, 1 76-7, 183,
227. 248, 348-9, 354-8, 361-
4, 366, 376, 380- l , 403, 407,

411
F. Nauman 199, 336-9, 341-55,
357, 363, 370-3, 375-6, 385-6
Falarad eme 93, 95, 1 2 1 , 335

Firmicius Maternus 357
Foucar, P. 403
Francis, E.
D.
403
Franz Cumont 32
Froehner, W. 404
Gaia 1 7 1-2
409, 54
Hadrianus 302, 3 1 8
Hadmlk 2 4 0 , 309, 3 1 1 , 39 1 ,
368, 37 1 , 374, 380, 383, 385,
388-90, 394, 396
Hanibal 255, 257-8, 270, 3823
Hava Tanrs 60, 335
Hayvan Betimleri 49-51 , 244
Hayvanlarm Kraliesi 56, 1 4 1
Hekaaios 341 , 371
Hekate 64, 221-2, 375
Hellanikos 384
Henri Graill ot 32
Hephaistos 242, 380
Galenos 391
Heraion 146
Gallus 12, 16, 278-9, 281 , 284-
Hermes 1 77, 1 99, 2 1 2, 356,
388-9 . 391, 396, 404
Gartl Thomas 43
Ge Hititler 23, 59, 62-3 67,

335
Gela 1 75
Gen Kz Heykelleri 1 34, 342
Geometrik 88, 99, 102-3, 1 1 24, 1 34, 334, 342, 344-5, 104
Hristiyalk 33, 40, 1 68, 237,

242, 324
Ilion 409
lulianus 58, 1 66, 331 , 359, 367,

383, 398
Iulius Caesar 276, 388
Iuno 289, 296, 384, 392-3
da Da 22, 82, 1 72-4, 1 97,
Hera 142, 1 46-7, 1 72. 353, 358
305, 307, 309-1 1 , 373, 38 1 ,
Hyakinthos 10, 1 04-5, 1 1 3, 106
Hygeia 194
273, 280, 290- 1 , 310, 333,
Halikamassos 42, 20 1 , 257,
Galax.ia 2 1 4
6, 288-90, 292, 294-5, 302,
383, 390
Horatius 288, 39 1 , 395
Iupiter 233, 285, 287, 289, 302,
Hephaestion 226, 376, 410-1
Gallesia 197
Homeros 147, 1 68, 202, 23 1 ,
398
Galatia 225, 259, 3 14, 32 1 . 326,

395. 4 1 0
361-2. 409
Herakles 358, 370, 375, 388

364, 370, 402, 4 1 7-8
Hermesianax 233, 236, 251

Herodianos 260, 382-4
Herodotos 30, 32, 63-4, 84, 132,

1 35-6, 1 4 1 , 1 60 , 2 1 2 , 238,
336, 339-4 1 , 349-52, 358,
360. 373, 379, 390
Hesiodos 29, 1 7 1 -2, 241-2, 352,

362, 379-80, 383, 390
Hestia 193
388
202, 232, 255, 260- 1 , 268-9,
274, 286, 3 1 7, 362, 367, 37 1 ,
384, 390
dal Byk Anas 22, 202. 290
onia 1 1 7 , 1 35-6, 1 38-0, 145,

149, 1 65, 197, 2 1 1-2, 266,
303, 3 1 4, 3 1 6-7
skender 80, 1 1 9, 1 28, 187-8,

346, 359
James Mellaart 49, 52
Jeanmaire, H 407
Johannjakob Bachofen 29
Kabartmalar 47-9, 56, 64, 67-8,
85, 88, 92, 94, 98-9, 1 1 2, 1 1 4,

1 2 1 , 1 27, 133-4, 1 77-8, 182,
201 , 2 1 8, 223. 244, 296, 30 1 ,
3 1 5, 3 1 8, 3 2 1 , 333, 34 1 , 370.
380, 393, 396, 137. 1 99
Kadmilos 370, 402
Kalehisar 9-10, 94-6, 1 14, 1 201 , 208, 338, 95
Kalkolitik 52, 334
Kallimakhos 224, 227, 376
Karatepe 67, 1 2 1 , 338, 342,

347 , 353
Giri 34, 1 4 1 , 172-5, 23 1 , 286,
Hesyklios 1 96, 348. 369, 374
Kargam 9, 63-8, 86. 336-8,
Gizem Ayinleri 153, 157-8, 1 64,
Hijra 306-1 1 , 394-5
Karia 197, 3 1 4, 320, 350, 371 ,
Gordion 4, 9, i l , 1 3, 16, 60- 1 ,
Hippokrates 159, 354, 358
Karaca 255. 257, 26 1 , 288, 383
326, 361-2
2 1 8 , 223, 326, 356, 361
Heykeller 68, 92. 107, 393, 301

Hindu Ana Tanra 306-7, 3 1 2
342, 346
395
422

t; ,
Kasabala 63-4
Llberti 301
Metragyrai 218, 374
Kaya Cepheleri 83, 85, 99, 102,
Livius 225, 255-6 1 , 273, 277,
Metreslik 29, 3 1
1 1 2-4, 1 2 1 , 1 25, 1 15
Kelainai 82-83
Kent Devleti 24, 1 28, 1 45-7,
220, 303
Khalkedon 202, 369
Kharo 1 3 1-2, 349
Khios 84, 1 38 , 1 44, 146, 201 ,
220, 341 , 349, 354, 371
Kilikia 63, 9
347, 356, 367, 371 , 373, 38290, 398

Loucas 357, 408
Lucretius 283-5, 293-4, 302,
304, 31 0, 365, 38 1 , 386, 390,
392, 394-5, 409, 4 1 6
Ludi Megalenses 264, 267-8,
283
Metroon 1 2 7 , 145, 1 5 1 , 1 64-70,

1 72, 1 76, 183-4, 188, 200,
2 1 3-4, 220, 303, 341 , 354,
359, 368, 374-5, 392, 4 1 0 ,
415
Metropolis 200, 228, 370, 409
Mezarlar 34, 77, 1 1 6, 139, 144,
1 90, 20 1 , 229, 244, 339
Ludi Romani 388
MichaelJameson 1 5
Midas 1 0, 1 3, 69, 77, 8 1 , 84-5,
Klazomenai 1 38, 351 , 403-4
Lukianos 234, 365, 378
Kleishenes 1 64
Lupercal 263
Kolophon 1 27, 197, 200, 228,
Lydia 63, 67, 85, 1 1 4, 132, 135,
1 92, 1 96, 235, 238-40, 248,
1 37-4 1 , 188, 1 93-1 95, 1 99,
3 1 4 , 321-4, 328, 338, 340-1 ,
Konya 46, 52, 1 1 7, 1 19
228, 233-5, 314, 321, 336,
344-6, 348. 350, 36 1 , 365,
Korybant 1 60 , 1 73, 1 78, 296,
338-40, 348, 35 1 ' 370, 373,
367, 369, 377, 379, 397, 404,
377, 379, 395, 398
406, 409-10, 4 1 3. 110
359
362-363
Kriton 1 5 1 , 1 60, 184, 358, 362
Lykia 31-32, 79, 1 1 6, 395
Kubaba 9, 62-4 67-9, 82, 1 32 ,
Maarten Vermasere 35, 3 1 3
Kronos 1 71-2, l 75, 386
98, 1 03-0, 1 1 1-4. 1 2 1 -3, 190,
Miletos 1 0. 1 27, 1 3 3-8, 1 44,

165, 319, 339, 342, 347, 349,
3 5 1 , 354, 361 , 136
1 36, 336-8, 340, 342, 346,
Machteld Mellink 1 5 , 98
Minos 1 41-2, 352
349, 399-400, 406, 65, 66,
Magnesia 82, 1 64, 1 97, 3 1 6 ,
Mneme 1 94
137
Kk Kapkaya 1 03
320, 369, 374, 397, 406, 4 1 6

Mahrada 6 4 , 337
Musa'lar 1 3 1 , 1 6 1 , 363
Mzik 39, 1 2 1 , 1 30-1, 1 43, 1 53,
Kunarbi 24 1
Maiad 'lar 1 55
1 55, 1 60, 1 63, 1 73-5, 1 82,
Kumca Boaz 1 0 , 102, 103
Malatya 64-65, 67, 86, 337-338,
207, 226, 244, 249, 274, 280-
Kurban l 10, 1 44, 1 65, 200-2,
342
28 1 , 290, 293-4, 303. 354,
207, 2 1 4, 217 , 220, 267, 280,
Malta Anu 10, 1 04-5, 344, 108
362, 377, 154
292, 302, 324, 337, 345, 361 ,
Mamurt Kale 206-10, 228, 371-
Mykene 1 4 1 -2, 352
397
Kureta l 72-5, 1 84, 2 1 2 , 2 1 8,

221-2, 284-5. 325, 363, 375
Kurtarc Tanrlar 193-194, 247,
379-380
Kutsal Alanlar 1 44, 147, 1 49,
1 96, 208. 2 1 2 , 228
Kybebe 62-4, 82, 84, 1 3 1-3, 224,
336, 34 1 , 349, 405
Kyme 10, 1 27, 138-40, 144, 162,
207, 339, 352, 354, 139
Kyzikos l 1-2. 1 35 , 1 60, 1 97,

202. 3 1 8-20, 339-40, 369,
371 , 373, 395, 397, 203
Kbrs 1 42-3. 353, 355
2, 393
Mysia 3 1 4, 318, 396
Marcus Aurelius 3 1 7
Msr 34, 196, 366, 369, 378-9
Marcus lunius Brutus 256

Marcus Valerius Falto 256
Marija Gimbuas 35, 404
Martialis 1 3 , 300, 365, 391-3
N. Robertson 334, 348, 352,

413
Naiskoslar 140, 351
Massalia 138, 140, 351-2, 139
Neapolis 366
Megabyzos 346, 380
Neolitik 23, 33-35, 46-9, 52, 55,
Megalesia 249, 268, 272. 276-7,

283, 285, 293-4, 386, 388,
391
57-9, 332, 335

Niler 85, 94, 145, 198, 208, 354
Nike 194, 353
Megalesion 204, 255, 260, 268
Nikomakhos 393
Mder Kaps 348, 4 1 4
Nonos 242, 380
Melanippides 176, 354, 363
Nympla'lar 1 34, 1 60- 1 , 1 74,
Meadros 1 70, 354, 360-1

Lampsakos 1 3 1 , 1 35, 349
Myrina 20 1 , 401
Marlius Vulso 259, 277
185, 350, 363
Mesembria 2 1 2, 373
Lebadeia 1 1 , 220-2, 356, 363-4
Messenia 362
Olympia 1 27. 1 64, 353
Lesbos 196, 227. 369
Metellus 272, 278-9. 389
Olynthos 182, 2 1 3 , 365. 373
Leo 1 1 6
Meter Naiskosu 10- 1 . 1 36, 139,
Orgeoes 188, 2 1 5-6. 220, 403
Libn 301 , 388, 399, 403
151. 1 63
Origenes 380-1
Dl.IN 423
Oryanalizm 23
326-8, 340, 347, 367-8, 373,
Propertius 298, 382, 393
Oscar Muscarella 1 5
376, 379, 38 1 , 383, 389-90,
Prudentius 245, 324, 378, 397
Ouo Kern 4 l , 407

Ovidius 82-3, 233-6, 243-4, 247,
394-5, 398, 4 7
Pheidias 1 5 1 , 355
249-5 1 , 253, 255-6, 260-1 ,
Pherekydes 242, 380, 4 1 5
269-7 1 , 278, 285-6, 298, 302,
Phiale 1 1 6, 1 5 1-3, 1 55, 189,
304, 3 2 1 , 333, 340, 365, 376-
196, 207, 2 1 3 , 2 1 8, 221, 223.
8, 382-93, 400
3 1 5, 375
Philadelphia 1 93-4, 196, 199,
Pylos 1 4 1 , 352, 400

Pyrrhos 384
Rahiplik 1 1 7, 1 22-3, 200, 2 1 6,
239, 305, 3 1 2, 394
Recep Meri 370
Remus 386, 418
P. Cornelius 300
229, 247, 379, 403, 407, 4 1 3-
Rhamnus l 79, 365
P. Romanelli 384-5, 4 1 3
4 , 4 1 7-8
Rhea 27, 39, 1 27-8, 1 3 1-2, 147,
Palatinus 1 1-2, 24, 256, 261-9,
Philo 242
149, 1 64, 1 66, 1 7 1 -5 , 1 77 ,
272, 275-6, 27 8 , 288, 29 2,
Philo of Byblos 380
185-6, 200, 205, 223-5, 23 1 ,
296-7, 300-2, 382, 385-6, 389,
Plilodcmus 288, 391 , 395, 406,
245, 3 1 7, 322, 348, 362, 386
39 1-3, 262-3, 265-7, 301

Paleolitik 33, 35-7, 332, 378
418
Phokaia 1 3 5 , 138, 1 40, 1 43-6,
Robert Graves 33
Roberto Gusmani 32
Palmer, L. R. 352, 41 1
208, 3 1 5, 323, 351, 360, 404,
Rodney Young 1 4
Panayr Da 1 98, 3 1 6, 350
408
Romulus 263, 272, 386
Panticapaeum 196, 366, 369
Photios 1 66-7, 1 69, 359
Paphlagonia 95, 3 1 7
Pindaros 25, 1 32, 150, 159, 164,
Paris 1 6-7 , 1 8 1 , 288, 3 1 9, 3 61 ,

399, 40 1-6, 408- 1 0 , 4 1 2-4,
41 6-8
Paros 1 5 1 , 196, 223, 350, 369,
Sabazios l 70, 348, 357
l 76-7, 1 8 3 , 227, 348, 354 ,
Salmanky 9, 6 5 , 7 6 , 89
356-9, 362-4
Samos 1 37-9, 1 45-6, 1 99, 342,
Pire 1 1 , 44, 1 6 1 -2, 174, 1 79,
35 1 , 356, 370, 404, 406
1 82, 188, 20 1 , 2 1 4-20, 226.
Samothrake 1 79, 365, 370
229-30, 268, 356, 358, 364-6,
Sappho 364
Paroslu Agorakritos 1 5 1
368-9, 373-5, 379, 386, 390,
Sardes 1 0- 1 , 1 5, 63, 7 9 , 1 1 3 ,
Patrizio Pensabene 384-6, 388,
154, 163, 180
374, 379, 400
41 1 , 262-3
Pausanias 140, 1 64-5, 198, 202,
232-7, 239-4 1 , 244, 2i6-7,
249-5 1 , 253, 322, 352, 355,
1 94-6, 228, 32 1 , 336, 346,
Plastene 197-9, 369
349-51 , 368, 404, 4 1 3, 137
Platon 1 60, 242, 356, 358, 360,

362, 364, 380
358-9, 362, 366-7, 369, 37 1 ,
Plautus 268, 276
374-5, 377-9, 38 1 , 384, 397
Pleiad'lar 223
Peloponnesos 140, 1 45-6, 167,

335
Pergamon 1 1 . 188-9, 1 92-3,
1 3 2 , 1 35-6, 1 38, 141 , 1 88,
Pisidia 196, 369
Plinius 255, 269, 304, 319, 353,
Saturnus 285
Scipio Corculum 300
Scipio Nasica 43, 255-6, 258,
27 1 , 300, 382
Selene 249
355, 359, 365, 370, 372, 376,
Seleukos 1 96, 228, 367
382-3, 386, 393, 396
Seneca 234, 245, 255, 378
197, 200, 204-10, 2 1 4, 228-9,
Plutarkhos 1 59, 1 78-9, 278, 317,
255-6, 259-6 1 , 266-8, 270,
333, 358, 360- 1 , 364, 386,
Serena Nanda 306

Servius 246, 249, 253, 377, 387,
390
272-3, 300-1, 3 17-8, 322, 326,
388-9, 394, 396
328, 355, 367-9, 371-2, 384,
Plutos 166, l 94, 359
Sfenks 89, 102, 1 1 3, 346
386, 393, 402-3, 406, 410-1,
Polis 1 40, 1 46 , 1 82, 200, 2 1 3,
Sibylla 40, 255-6, 258-9, 273-4,
41 5-6, 418 , 205

Pers 24, 1 14, 128, 149, 1 65, 170,
1 8 1 , 185, 188, 339, 354, 359,
361 , 366-7
Persephone 176, 22 1-2, 249,
364, 375
Pessinus 82, 94, 1 2 1-2, 1 88-9,
228, 242, 3 1 9-20, 363, 365,

370, 373-4, 396-7, 400, 4 1 0,
415
Polybios 225, 259, 347, 365,
367, 373, 383, 389-390
Potnia Theron 1 28, 1 4 1 , 146,
353
287, 387
Sicilya 1 27, 138, 145, 159, 1 681 69, 1 75 , 178-9, 1 82 , 2 2 3 ,
270- 1 , 333, 35 1 , 358, 365,
373
Sidon 366
Sikkeler 1 38, 196, 20 1 , 27 1 .
277, 3 1 5, 325
1 9 1-3, 1 96, 204, 225, 228,
Praeneste 272, 276, 387
233-6, 239, 245-6, 25 1 , 255,
Priene 20 1 , 205, 37 1 , 4 1 4, 4 1 8
Simonides 1 3 1-2, 349
259-f , 268, 277-8, 283, 3 1 3,
Prinias 1 4 1 , 353
Sinope 1 35
424
Sipylene 82, 1 40, 1 97-8, 200,

349, 352, 369-370
Sipylos Da 82, 1 40, 198-9, 370
ToprakAna 29, 171-2, 241, 243,

284, 362
Yahudi-Hristiyan 28
Yazlkaya 60
Troia 1 5 , 22, 1 85, 197, 202-5,
Yeilal 9, 70, 77, 339, 348, 71
Skytlia 160, 358
209, 243-4, 250, 255, 260- 1 ,
Yunaristan 7, 21-5, 27-8, 34, 39-
Slater, W. J 358, 4 1 5
267, 269, 286-7, 289-90, 3 1 7,
42, 79, 84, 86, 1 1 7 , 1 27-3 1 ,
Smyrna 84, 1 27, 1 39, 165, 197,
367, 371 , 384-5, 391 , 4 1 4
1 33 , 1 4 1-3, 146-7. 1 49-50.
200, 228, 267, 3 1 6, 339, 3 51 ,
Troizen 21 5-6, 220, 374
1 52-3, 1 59, 1 65, 1 74. 1 79.
359, 369-70, 396
Trophonios 222
Sm}rnaike 197, 370
Tccarlar 44, 333
1 82. 1 8 5-8, 208, 213, 229,
Sokrates 1 60
Tupa 69-70
3 1 0, 3 1 8 , 335, 348-9, 353,
Solon 1 7 1 , 358, 362
Tun a 1 5, 61-2, 70, 93, 1 1 9,
355-6, 360-2, 365, 373, 394
Soplokles 348, 355, 361-3
231-2, 254, 275, 303, 308,
1 4 1 , 202, 240-1 , 336, 396

Zeus 1 2, 1 30, 132, 1 64-5, 1 72-5,
Sorreto 296-7
Tutlaliya 60
Sparta 140-1, 353
Tyana 79, 409
1 93, 198, 200-2, 208, 2 2 1 '
Sparzene 197
Tykhe 194, 3 1 5, 368, 397
224, 23 1 , 233-5, 241-2, 3 1 78, 322-6, 328, 34 1 , 359, 362,
Steller 76-7, 94, 3 1 5, 339

Steplen Miller 1 5
Gzeller 194, 363
372, 374, 376, 396-8, 40 1 ,
Strabo 82, 174, 192-3, 196, 206,
Ullikummi 2 4 1 , 379, 401 , 405
417
246, 255, 259, 326, 340-1 '
Uranos 242, 362, 377, 380
Zincirli 64, 337
350, 356-7, 360-5, 367-72,
Urartu 9, 23, 59, 69-70, 76-7,
Zonguldak l l 7
380, 382-3, 396-8
1 1 9, 1 23, 338-9, 348, 71
Strosis 2 1 7-9
Urartular 23, 59, 69-70, 76-7
Sunaklar 68, 8 1 , 85, l l 1 , 1 1 4,
reme ve bereket 269
1 2 1 , 193, 196, 218 , 3 1 5, 320,

324, 327, 365, 397, 1 10
Szma 189, 369
Valerius Maximus 279, 367,

382-3, 385-7, 389-90, 393
Varro 204, 255, 260, 268, 294-
T.L. Slear 333, 359, 4 1 5
5, 371, 382-3, 386, 3W.2, 394-
Takmaky 1 1 7, 1 19, 347
Telestes 1 72, 362
Velia 1 40, 352
Telkhin 363
Venus 270, 293, 351
Telmessos 201
Venus Erycina 270
Terrakotta l l -2, 93, l l 3 , 1 40,
Vergilius 13, 25, 27-28, 42, 250,
1 82, 1 89, 1 9 1 , 200-2, 204,
260, 269, 286-287, 290, 302,
206-9, 2 l l-3, 264-8, 274, 297,
333, 384, 390-391
30 1 , 304, 3 1 7, 323, 326, 343,
Vermaseren 1 7, 35, 38, 3 1 3 ,
345, 352, 355, 366, 370-2,
331-4, 348, 35 ] , 353, 355,
375, 384-5, 390, 393, 266
359-60, 365, 373, 377-9, 385,
Thasos 1 1 , 143, 351 , 356, 358,

373, 414, 138-9, 161
Theia 352
Themis 164, 181, 317, 353, 358,

365
Theokritos 2 1 9, 224, 234, 245,
365, 375-6, 378
393, 397, 401-2, 409, 4 1 1 ,

41 5, 417, 162
Vesta Bakiresi 256, 258, 299,
382
Victoria Virgo 384
von Graeve 349-50, 354
Theopompos 359, 367, 379
W. S. Ferguson 44
Tliasotai 2 1 5-6, 374
Walter Burkert 37, 3 l l , 378
Tlomas H. Carpenter 1 5
Wilamowitz-Moellendorff, U .
Tibur 276
von 418
Timotheos 236-7, 355, 362, 378
Will, E. 360- 1 , 4 1 8
Tithonos 249
William Ramsay 14, 31

Lynn E. Roller - Ana Tanrıça-Nın İzinde PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Lynn E. Roller - Ana Tanrıça-Nın İzinde PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ANA TANRIA'NIN ZNDE

Anadolu Kybele Klt

U nivcrsity of Califomia Press, l 999

Tel: 0212 249 59 02 - 292 42 79

Galatasaray, stanbul - Turkey

eviren: Betl Avun

Prof. Dr. Lynn E. Roller, California niversitesi'nde retim yesidir.

Betl Avun, stanbul niversitesi Klasik Arkeoloji Blm'nde Lisas,

Sarah Fredrica ve Charles Raymond'a

Phrygial Ana Tanra Hakkndaki Bir Araunnaya Giri

I. BLM: ANADOLU'DA ANA TANRIA

3. Tun ve Erken Demir alar

4. Phrygia'daki Ana Tanra Kilt

2. BLM: YUNANSTAN'DA ANA TANRIA

3.-BLM: KLTTEN SYLENCEYE

8. Cybele ile Attis Sylencesi

ANA TANRIA'NIN ZiNDE

BLM: ROMALI MAGNA MATER

9. Magna Mater'in Roma'ya Gelii

1 O. Cumhuriyet ve Erken mparatorluk

1 1 . Roma Tanras Kk Asya' da

Anadolu'daki arkeolojik buluntu alanlar

Akdeniz blgesindeki arkeolojik buluntu alanlar

Oturan kadn heykelcii, atalhyk

Oturan kadn heykelcii, Haclar

Kubaba kabartmas, Kargam

4. Kubaba kabartmas, Kargam

Urartn klt kabartmas, Yeilal

Klt nii, Yeilal

Phrygia'nn Ana Tanrasnn kabartmas, Gordion

Phrygia'nn Ana Tanrasnn kabartmas, Ankara/Bahelievler

9. Phrygia'nn Ana Tanrasnn kabartmas, Ankara/Etlik

Phrygia'nn Ana Tanrasnn ba, Salmanky

Phrygia'nn Ana Tanrasnn kabartmas, Gordion

Minyatr kabartma, Gordion

14. Hizmetkar kabartmas, Gordion

Phryg suna, Dmrek

Phryg kr tapna, uzaktan grn, Kalehisar

ANA TANRIA'NIN ZiNDE

Phryg suna, Kalehisar

Aslankaya, genel grimm

20. Aslankaya, ni iindeki kabartma

41. Meter naiskosu, Atina Agoras

ANA TANRIA'NIN ZNDE

64. Magna Mater ba, Palatinus, Roma

kabartma, Ara Pietatis

ANA TANRIA'NIN ZNDE

tennek amalanmaktadr. AnaY'rdunda o kadar gi'l bir etkisi olan,

mi salad. 1992-93'de National Endowmentfor the Humanities'den

ANA TANRIA'NIN ZiNDE

si'ne, American School of Classical Studies, Agora Kazlar'na, Ber

J. D. Beazley, Attic Black-Figure Vase-Painters (Ox.ford, 1956)

Carchemish: R.eport on the Excavations at Djerabis on Behalf of the Bfi

Corpus Inscriptionum Graecarum

Monumenta Asiae /llioris Antiquae

Supplementum E'pigraphicu111 Graecum

ANA TANRIA'NIN ZiNDE

ANA TANRIA'NtN lz!NDE

Dea magna, dea Cybebe, dea domina Dindymi

haydi, git bakalarn hiddete sal, bakalarn ldrt, haydi.

Romal air Catullus, Ana Tanra Cybele'ye bu szlerle yakard ve

Catullus, Btn iirleri, ev: idem Drken-Erdal Alova, YKY, 1997. ..

ANA T ANRIA'NIN ZiNDE