Kltrn Kkenleri

R en G irard

d o st

Bu dizi M ehmet Emin zcann ynetiminde

Dost Kitabevi Yaynlan iin hazrlanmaktadr.

1952 ylnda Elbistanda dodu. 1975 ylnda Ankara Gazi Eitim Enstits Franszca Blmn bitirdi.
1982-1983 yllarnda, Fransada Besanon Franche-Comt niversitesi nsan Bilimleri Fakltesinde
Lisans renimini tamamlad. Atatrk niversitesi Fen- Edebiyat Fakltesi Fransz Dili Edebiyat B
lmnde 1990 ylnda Yksek Lisans, 1994 Ylnda da Doktora renimini tamamlad ve ayn yl ad
geen Blmde Yardmc Doent oldu. 2002 ylnda Doent, 2008 ylanda da Profesrlk kadrosuna
atand. Srasyla Gsterge bilim, Metinleraras ilikiler, ada Fransz Roman, ada Fransz Toplum
sal nceleme Roman alanlarnda aratrmalar yapt, bilimsel makaleler yaynlad. Balca almalar
Romam Garynin Romanlarnda Metinleraras likiler, Michel Toumierrdn Roman Sanat ve Romanlar,
ada Fransz Toplumsal nceleme Romandr. Prof. Dr. Mkremin Yaman halen Atatrk niversitesi
Edebiyat Fakltesi Fransz Dili Edebiyat Blmnde retim yesi olarak grev yapmaktadr.

Ay ten ER
Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Fransz Dili ve Edebiyat Blmnden 1984 ylnda
mezun oldu. Ayn blmde Aratrma Grevlisi olarak almaya balad. Yksek Lisans ve Doktora
almalarn Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Fransz Dili ve Edebiyat Blmnde yapt.
2007 ylndan bu yana Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Bat Dilleri ve Edebiyatlar Blm
Bakanl grevini yrtyor. Oyun zmlemesinde lk Adm ve Fransz Tiyatrosunun Ana Hatlan (Or
taadan Gnmze) adl iki kitab bulunan Ayten Erin, yurtii ve yurtdnda yaynlanm makaleleri
ve evirileri de bulunmaktadr. almalarn roman ve tiyatro alannda srdryor.

Yayma Hazrlayann Notu:

Bu kitabn Giri, I., 11., III. blmlerini Mkremin Yaman, IV., V., VI. ve Sonu blmlerini Ayten
Er evirmitir.

Cet ouvrage, publi dans le cadre du programme de participation la publication,

bnficie du soutien du Ministre des Affaires Etrangres,
de lAmbassade de France en Turquie et de linstitut dEtudes Franaises dIstanbul.
eviriye ve yayma katk program erevesinde yaymlanan bu yapt,
Fransa Dileri Bakanlnn, Trkiyedeki Fransa Bykeliliinin ve
stanbul Fransz Kltr Merkezinin desteiyle gerekletirilmitir.

Kltrn Kkenleri

Ren Girard
(1923)
Yapttan ondan fazla dilde yaymlanan nl Fransz antropolog,
filozof ve sosyal bilimci. Stanford niversitesinde dersler vermitir.
Yapdan sosyal bilimler kitaplnn klasikleri arasnda yer almtr. 2005ten
beri Fransz Akademisi yesidir. iddetin ve diselliin antropolojisine dair
klasiklemi yaptlar yaymlamtr. Kitaplan arasnda unlar saylabilir:
Mensonge romantique et vrit romanesque (Grasset, 1961, Trkesi:
Romantik Yalan ve Romansal Hakikat, Metis, 2007), La Violence et le sacr
(Grasset, 1972, Trkesi: iddet ve Kutsal, Kanat Kitap, 2003), Des choses
caches depuis la fondation du monde (Grasset, 1978), Le bouc missaire
(Grasset, 1982, Trkesi: Gnah Keisi, Kanat Kitap, 2005), Celui par qui le
scandale arrive (Descle de Brouwer, 2001), De la violence la
divinit (Grasset-Fasquelle, 2007).

1) MPARATORLUKTAN SONRA, Emmanuel Todd, Aralk 2004

2) ESK YAKINDOU, Derleyen: Jean Bottero, Haziran 2005
3) HAFIZA MEKNLARI, Pierre Nora, ubat 2006
4) G LKLER, Carlo Ginzburg, Temmuz 2006
5) KURBAN VE EGEMENLK, Gilberto Sacerdoti, Ocak 2007
6) LERLEME, Reinhart Koselleck, Nisan 2007
7) AYNADA MELANKOL, Jean Starobinski, Austos 2007
8) KOKUNUN TARH, Alain Corbin, Ekim 2007
9) METATARH, Hayden White, Mart 2008
10) DNLER TARHNDE BALANGILAR, Philippe Borgeaud, Mays 2008
11) ORTAK HAYAT, Tzvetan Todorov, Aralk 2008
12) GNDELK HAYATIN KEF - 1, Michel de Certeau, Ocak 2009
13) GNDELK HAYATIN KEF - II, Michel de Certeau, Kasm 2009
14) BEKRLAR BALOSU, Pierre Bourdieu, Aralk 2009
15) PAGANZMN DEHASI, Marc Aug, Temmuz 2010
16) ALTERNATF TIP TARH, Thomas Sandoz, Kasm 2010

Girard, Ren
Kltrn Kkenleri
ISBN 9 78 -9 7 5 -2 9 8 -4 3 2 -5 / Trkesi; Ayten Er, Mkremin Yaman / Dost Kitabevi Yaynlar
Kasm 201 0 , Ankara, 188 sayfo
Kltr Tarihi-Din Tarihi-Genel Antropoloji

KLTRN KKENLER

Ren Girard

[M

tatabevd

Les Origines de la Culture

REN GIRARD
Ren Girard, Pierpaolo Antonello,
Joo Cezar de Castro Rocha
Descle de Brouwer, 2004

Bu kitabn Trke haklan

Dost Kitabevi Yaynlarna aittir
Birinci Bask, Kasm 2010, Ankara

Franszcadan eviren, Mkremin Yaman, Ayten Er

Yayma hazrlayan, Mehmet Emin zcan
Teknik hazrlk, Mehmet Dirican - Dost TB
BosJa ve cilt, Pelin Ofset Ltd. ti.;
vedik Organize Sanayi Blgesi, Matbaaclar Sitesi
588. So/azfc No: 28'30, Yenimahalle /Ankara
Tel: (0312) 395 25 80*81 Fax: (0312) 395 25 84
Dost Kitabevi Yaynlan
Merutiyet Cad. No: 374 Yeniehir 06420, Ankara
Tel: (0312) 435 93 70 Fax: (0312) 435 79 02
www.doscyayinevi.com bilgi@dostyayinevi.com

indekiler

Giri
Balangcndan Sonuna Uzun Bir Kant Sunma Sreci

1 Tinin Yaam

21

2 zerinde allmas Gereken Bir Kuram: Mimetik Dzenek

48

3 Hristiyanln Skandali

76

4 nsan, Simgesel Bir Hayvan

102

5 Kuramn Kayna ve Eletirisi: Frazerdan Lvi-Straussa

129

6 Yntem, Aklk, Hakikat

143

Sonu
Eldeki O lanaklar: Rgis Debrayye Yant

169

Giri
Balangcndan Sonuna
Uzun Bir Kant Sunma Sreci
Kimi eletirmenlerim yle dediler: Evet, ok iyi bir gzlemci, am a ak
yrtme yeteneinden yoksun. Trlerin Kkeni balangcndan sonuna
uzun bir tartma srecinden baka bir ey olmadndan ve en azmdan bir
ok yetkin insan ikna edebilmi olmasndan dolay bunlara aldrmyorum.
Charles Darwin, zyaamyks.

Kaschm Ykl adl yaptnda Roberto Calasso, Arkhilokhosun bir

dizesinden alnm Isaiah Berlinin tilki ok ey bilir, ama kirpi tek bir
byk ey bilir biimindeki tiplemesine1 de gnderme yaparak, Ren
Girard hakknda onun yaayan en son kirpilerden birisi olduunu
syler. Ren Girarda gre gnah keisi herhalde bu tek byk ey
olacaktr. Bu konuda Calasso yalnzca bir ynden hakl, zira Ren
Girard baka byk bir ey daha biliyor: Mimetik arzu. te, Ren Gi
rard, bu iki varsaymdan yola karak, krk yl akn bir sre boyunca,
Charles Darwinin szckleriyle sylersek, tek bir uzun kamtlama y
ortaya koymaya alt. Dnyann kkeninden balayan bu dnce
gelip sonunda amzn karmaasnn kuramsal adan zmlemesine
dayanyor. Sistemli bir sylei biimindeki bu deneme Girardn yaam
boyunca oluturduu bu ba, mimetik kuramn en yeni biimleri de
iinde olmak zere, ortaya koyma abasnda olacaktr. Bylece yeni
sorgulamalara ve yorumlara ak olacak, ayn zamanda da bu kuram

1)
Roberto Calasso, La Ruine de Kasch, ev.: Jean-Paul Manganaro, Paris, Gallimard
Du monde entier dizisi, 1987. Yeni basm Folio dizisi (tm balklar iin bavuru basm).

bilimsel ve dnsel tartmalarn odana ekmeye yardmc olacak bir

bireimin ortaya kacan umuyoruz.
Birok yla yaylan bu konumalarn kimileri talya ve Brezilyada
daha nce yaymland. Bugn nerdiimiz haliyse, Ren Girardn ken
disi tarafndan, Fransa kamuoyuna ynelik olarak gzden geirilmi ve
yorumlanm biimidir. Bu yaptlarn yaymlanmasyla hi eksik olamayan
eletirilere baktmzda, yazar birtakm kuramsal ve yntemsel zorluklar
konusunda baka dnceler ortaya atmak, bir de hi yaymlanmam
zmlemeler nermek iin, nceden bilinen savlan yeniden dzenleyerek,
dncesinin en ilgin ynlerine geri dnmektedir: Vedalar Hindistan
zerine etkileyici sayfalarda olduu gibi.
Bu yeniden gzden geirmenin varolusal yaklamn dnda kalamaya
ca kansna vardmz iin, ou zaman olduka youn ve zet biiminde
sunulan bu syleiye (Ren Girard beenir mi, beenmez mi bilmiyoruz, ama
bize Charles Darwinin syleisine benziyor gibi grndnden) dnsel
bir zyaamyks havas vermeye karar verdik. Kukusuz, bir yaamn,
kendisi tarafndan ortaya koyulan yaptn ya da dncelerin nda tam
olarak okunabilecei kansnda deiliz. Ancak insann kendi yksn
anlatmay semesi, yaamnn ve de yaad olaylarn uzun bir tefekkr
srecinden getiine inanmas demektir. Darwinin serven olsun diye
Beaglea binmi olmas yeterli bir neden deildir, ancak uzun kandamanm
kendi akn izlemi olmas iin kesinlikle gerekli bir nedendir. te bundan
dolay Girardm yaamyksel rndaki en arpc yan, -btn kendine
sakladklarnn tesinde- dnya ile ilikisinin, kendi zgrln dnce
ekollerinin, bilimsel yaklamlarn ve kurumsal dzenlemelerin tesinde
tutarak, aratrma yntemine dnm olmasdr. Gerekten de, Girard,
btn mimetik dzenekleri ve niversiteleri ynlendiren kskanlktan gzard etmek bir yana, alt deiik kurumlar iinde kendine ok artc
bir zgrlk alan yaratmay bilmitir.

Mimetizmi Dnmek
Btn boyutlanyla bakldnda, mimetik kuram hibir zaman kendi kar
makl iinde tam olarak kavranamamtr; yani, ncelikle disiplinleraras ilikilerden doduu, daha sonra toplumsal lekte birtakm sonulan
olan zneleraras glere dayand, son olarak da kltrmzn iddet
zerine kurulu kkenlerine gnderme yapan bir anlat sunduu, bu an-

latmn temel ynlendiricisinin de tastamam mimetizm, yknme olduu

anlalamamtr. yknme konusunu antropolojik anlamyla ele almak
gerekmektedir. Ren Girard, Aristotelesin Poetikada belirttii u sz
olduka abartl yerlere tamtr: insan teki canllardan yknmeye
en ok eilimli olma zelliiyle ayrlr (48b, 6-7). nce romantizm, ar
dndan avangardlar zellikle Avrupa kltr sahnesine girdiinde modem
kltrde ortaya kt gibi, Ren Girard mimetizm kavramn bir tarafa
atmak yerine yknmeye en geni antropolojik ve toplumsal anlamn
vermitir. Girard, mimetizmin ayn ilikisel bir dzenein yinelenmesine
dayanarak hep daha karmak etasanmlar yoluyla gerekleen birtakm
sanatsal ve toplumsal sreler gerektirdiini gstermi, bu sayede ada
dnyada mimetizm kavramna yklenen bir tr evcilletirme olgusunu
gz nne sermeye abalamtr.
Bu varsaym bizi zellikle zne ve arzu gibi kimi ada kavramlar ze
rinde yeniden dnmeye zorlamaktadr. Ren Girarda gre, arzularmz
model olarak aldmz baka birinin arzusuna yknmemizden doar hep.
Eer toplum arzulayan zne ile modelleri arasnda bir hiyerari oluturmay
baaramazsa, yknme husumete dnme eilimine girer: Rekabete
dayal bu mimetizm, model ile zne arasnda ortak arzularnn nesnesini
elde etme ynnde olas bir atma sonucunu dourur, bu durumda da
rekabet byrken nesne deerini yitirir. Bu yaln varsaym yalnzca her
bireyin ilikisel glerini ve kendi kimliinin tanmna bal deiik ruhsal
hastalklarnn grnmlerini yaplandrma olana vermekle kalmyor,
ayn zamanda, toplumsal lekte, zellikle hn duyma ve ortak iddetle
sonulanabilecek atma kayna haline gelmesi durumunda, mimetiz
min ktcl yanlarn da ortaya koyma olana veriyor. Kltrn ortaya
kabilmesi, sahiplenmeye dayal mimesisten kaynaklanan bu iddeti dizginleme
dzeneinin kefediliine baldr. Grld gibi, mimetizmi dnmek,
kanlmaz olarak, insan dnmek demektir.
Daha nceki kitaplarnda, Ren Girard, zellikle byle alglanm bir
arzunun, rnein kart benimseme boyutu gibi, olumsuz sonularn vur
gulam olmasna karn, burada, yknmenin kurtarc deerine ve arzu
eden znelerin ilgisinin zerine younlat nesnenin grngbilimsel
konumuna daha ak biimde gnderme yapmaktadr. Kukusuz nesne
atmaya ve rekabete neden olsa da, bir de bu rekabetin yatmasna
olanak veren ara durumuna gelebilir. Bylece, ayn ilke, Girardm varsa
ymnda, belli bir olgunun hem olumlu hem olumsuz ynlerini sergilemi
olur. yknme atmaya gtrr, ama her tr kltrel aktarmn da

temelidir. Bakas hem model hem rakip durumundadr. Gnah keisi ise
kovulmas gereken ktlk ve ayn zamanda akn ge olan katksz
pisliktir, zira toplumsal denge onun ldrlp, sonra da yceltilmesiyle
yeniden salanabilmektedir. Bylece, mimetik kuram u tek ama ift yzl
yapdan gelen olgularn kart elerini uzlatrma abas iindedir: y
knme. te insan kltrnn bilisel ve davransal temeli gerekten de
bu yetenein iinde sakldr. atmal ve yaralayc sapmalara set ekerek
mimetizmin (eitim, bilgi, sanat gibi) olumlu grnmlerini destekleyen
kurumlanmzm ve etik deerlerimizin ereti yapsn, ta stne ta ko
yarak, kurban stne kurban vererek, ayakta tutmay salayacak ey, bu
gnah keisi dzeneidir; bu dzenek kolektif iddetin ynlendirilmesiyle
retilmi, sisteme sonradan dahil olan bir olaydr.

Evrim ve Kurbansallatrma
Ren Girardn yaptn anlamak zellikle felsefe boyutlu bir tartmadan
getii iin, mimetik kuramn kltrel ve toplumsal olgular kkenlerine
inerek aklamaya abalayan ender antropolojik kuramlardan biri olduu
unutulmaktadr. nsanbilimcilerin, tarihilerin, sosyologlarn, hatta fenci
lerin piyasaya birtakm bilimsel nyarglarla rtebilecek ve dnyann
kuruluunu aklayabilecek toplumsal bir kuram srme abalan, sonunda
btnyle Durkheim kuramlarna geri dnmektedir. Bu ikisinin arasnda,
tanm yerindeyse eriilmez olarak nitelenebilecek bir asrlk bir boluk,
kltrn ve kurumlann kkeni konusundaki her trl deerlendirmeyi
dlamtr. Bugn bunlardan sz edebiliyorsak, bu kltrn iddete dayak
kkenlerini perdelemek iindir, nk Girarda gre, sahip olduumuz
btn bilgilerin, bilimlerin, tekniklerin iticisi kurbanla karkmaktadr. Bu
nedenle, bu deneme mimetik kuramn, hem ada dnyanm, hem de
ilkel dnyanm yeniden okunmas asndan, antropolojik ve epistemolojik
geerliliini vurgulamaktadr.
Ren Girard, La violence et le sacr'de (iddet ve Kutsal, 1972) yer
alan ilk bulgulardan yola karak, Des choses caches depuis la fondation du
monde'da (Dnyanm Kuruluundan Beri Gizlenen eyler, 1978) kltrn
ortaya k konusunda, etolojik (ahlak bilimi) ve etnolojik verilerden de
yararlanarak, bir varsaym biimlendirmeye balamt. Btnyle doac
ve Darwinci bir tasarmn iine mimetik aklamalar yerletirme ii ise
ancak Celui par qui le scandale arrivede (Tkeze Arac Olan, 2001) ak

biimde belirir. Bu nedenle, Homo sapiensin bilisel ve simgesel gelii

minin, kendi trmzdeki hayvansal bir aamadan kltrel bir aamaya
geiini dorulayacak baka grnmlerine dayanak yaparak bu kitapta
bunu yeniden ele almak bize yararl grnd. Gerekten de insan, ok
yava olan evrimsel geliimi srasnda, kurban etme dzeneini, grup
iinde almay en iddetli aamasna gtrebilen mimetik trman
kontrol etmek iin bir ara haline getirir. Ortak iddeti bir yne ekme
ve onu toplumsal bir bunalmn sorumluluuna yargl tek bir bireyin
zerine atma, toplulua belli dnemlerde iine dt (ktlk ya da salgn
hastalklar gibi olaan nedenlerden kaynaklanan) karkl yattrma
olana verir. Girarda gre, tabular, deerler, kurumlar gibi toplumsal
yaplanmann btn dzenekleri bu ilksel olaylardan doar.
Burada, kltrmzn kkensel devindiricisi olarak kurban dzene
inin mekanikle uzaktan yakndan hibir ilgisinin olamadn, ancak,
bilinen bir adlandrmayla syleyecek olursak, rastlantdan ve zorunlu
luktan gelen sistemli olaan bir olayn sz konusu olduunu vurgulamak'
gerekir. Rastlantsaldr, nk trn iinde bulunan iddete yn vermek
ve onu kontrol altnda tutmak iin ilkel toplum tarafndan bilmeden
bulunmu bir biimdir; zorunluluktandr, nk kimi temel hayvansal
zelliklerine baktmzda, ilkel toplumlara en iyi uyum salama rneini
sunan kurucu bir dzenek olarak kendini gstermektedir. Toplumsal
beklerin giderek artan karmaasndan korunmak iin insann gereksi
nim duyduu (dil, treler gibi) simgesel biimlerin yannda, yeni bilisel
aralar ile toplumsal ve kltrel uyum teknikleri bu dzenek sayesinde
geliecektir. Bu nedenle, Ren Girard kurban dzeneinin bulunmasna
bir zorunluluun hazrlayc etki yaptn hibir biimde savlamaz, zaten
yle olsayd mimetik kuramda yanl anlalmaya ak bir konu olurdu.
Ancak, bu dzenek rastlantsalolarak bulunmadan, mimetik rekabetlerinin
birden ortaya kmasndan etkilenen ilk toplumsal bekler kendi kendilerini
yok etme tehlikesiyle kar karya kalrlar. Bylece, iddetin sisteme dahil
olan bu kontrol ilk kltrel dzeneklerin yaratlmasyla ayn ana denk
dmesi durumunda ok nem kazanmaktadr.
Girardm yaptna sklkla yaplan bir eletiriyi akla kavuturmak
istersek bu konu nemli olacaktr; bu eletiriye gre, Girardn yapt
yazarnn dinsel seiminin mhrn tamaktadr, bu ise gnah keisi
dzeneinin evrensellii koyutu ile tanrsal hikmet arasnda ba kurul
masn zorunlu klacaktr. Aslna baklrsa, burada, nsan, Bir Simgesel
Hayvan adl blmde aka grlecei gibi, ilkel kltrlerde kutsaln

beklenmedik ortaya k bu eletiriyi rtmekte ve btnyle doal

bir olgu karsnda bulunduumuzu gstermektedir: Bir ilk-insan toplu
luunda bu dzenei bulamamak demek, onun yok olmas ya da btn
karmak geliiminin engellenmesi demektir. Bu adan bakldnda,
evrim kuram bakmndan, uzun yllar dlandktan sonra, hayvanlarda
dierkamlk davrannn grlmesini aklamak ve insan bekleri iin
deki inanlarla dinsel davranlarn tarihsel direncini dorulamak iin
dnrler ve bilim adamlar tarafndan yeniden ele alnan grup seimi
kavramna ulaabiliyoruz. Kukusuz, bu da bilimcilerin ve toplumsal bilim
uzmanlarnn kat usuluklar ynnden pek geerlilii olmayan tutumdur.
Mimetik kuram, tanmlanmasndaki (byk lde Ren Girardn
klasik retiminden kaynaklanan) yetersizliklere karn, bu tartmaya
iki nemli katk salamaktadr: nsan kltrnn douunu tutumsal
adan deerlendiren kaltmsal bir ilke; insann kltrel ve teknik ge
liiminin (tarmn douu, hayvan evcilletirme, yetenek gibi) grnr
kimi elikili ynlerini aklayan, retici nitelikli yeni bir antropolojik
paradigma. Bundan dolay Ren Girard, Michel Serresin nerisiyle,
insan bilimlerinin Darwini2olarak nitelendirildi. Doal seim kuram
hayvan trlerinin evrimini yneten dzenekleri aklyorsa, gnah keisi
kuram da kltrn douunun ve evriminin temelinde bulunan dzenei
gsteriyor. Elbette btn bu belirlemeler hl kuramsal dzeydedir
ve baka bir alan, baka bir yntemi, baka aratrmalar gerekli kl
maktadrlar. Bununla birlikte, bu sylei Ren Girarda aratrmasnn
bilimsel dayanaklarm, doa ve kltr arasndaki evrimsel sreklilii,
insann simgesel geliiminde var olan gnah keisiyle gerekleen seim
dzeneini aklama olana vermektedir.

Crm Tam Deildi

Girardn yazlarnda aklayc biimde uyarlad varsayml ve do
rulamal yaklam, burada nerilerinin dayanan oluturan yntem,
ayn zamanda da bilim felsefesi konusunda daha genel bir dnceyi
gerekli klmtr. Burada Popper kart (tpk evrimcilikte olduu gibi)

2)
nsan gruplan konusunda [Ren Girard] Darwine gre neyse Georges Dum
de Linn'ye gre o olacaktr, nk bir dinamik nerir, bir evrim gsterir ve evrensel bir
aklama getirir. (Michel Serres, Atlas, Paris, Julliard, 1994, s. 220.)

dokunulamaz, aklk ve karlatrma zerine kurulmu (mitler ve ritler

de dahil olmak zere) antropolojik ve etnolojik verilerin kullanlmasna
dayal bir tutum sz konusudur- Bu veriler, Girard tarafndan, iinde
sz konusu cinayet izlerinin gizliden gizliye belirdii insann kltrel
evriminin gerek fosil paralar olarak okunur. te, mimetik kuramn,
zellikle antropolojik evrelerde anlalmasnn nndeki temel engeli
oluturan bu nitelikteki yntem ile kaynaklarn belirtisel kullanmndan
baka bir ey deildir. Ren Girard mitleri, ritleri ve bizzat edebiyat dn
yann kuruluundan beri sakl olan bu eylerin kantlan, dorulayc
belgeleri, kesin biimleri olarak ele alr. Mitlerin ve edebiyatn hayali
niteliinin gerisinde hakikatin sakl olmas, yani hepimizin mimetik
tarzda arzulara sahip olduumuz, (ya da toplumun bir gnah keisinin
lmnn ritletirilmesi stne kurulmu olmas, ki bu da ayn eydir)
birtakm ok uzmanlam gzlere olaand bir aklama ya da, en
azndan, indirgeyici bir yaklam gibi grnebilir. Bununla birlikte, her
yeni paradigmann, zellikle iinde ok sayda kuramsal karmalarn
bulunduu tarihsel boyutlu bir aklama yapma savnda olunduunda,
olgular sarstn unutmamak gerekir.
Mimetik (mimetik arzu ve kurban dzenei) kuramn oda ayn za
manda Girard ynteminin temelidir. Kukusuz, edebi ve mitik metinlerin
bu biimde aralatnlmasna kar olunabilir. Ancak, bu, Ren Girardn
savnn u k noktasn gzden karmak anlamna gelecektir: Bu
metinlerin insan ilikilerinin devindiricisi olduu dncesi. Burada,
egemen kuramn sylem d her gndergenin varln yadsmaya eilim
gsterdii bir dnemde, Girardn, dncesinin gerekiliini srarla
vurgulayarak nasl durmadan kart ynde ilerlediinin altn izmek bu
adan nem tamaktadr. Gerekten de onun dncesi antropolojiye
olduu denli dinlerin ve kltrlerin karlatrmal tarihine de uygulana
bilir: Mitlerin neden hep ayn yky, rnein mitik bir yapnn iinde
hep gizli kalmasna karn, kltrn kkeninde bulunan gerek kurucu
bir cinayetin yksn, anlattn aklamaya giriecek deimezliklere
uygulanr. Bu cinayet yalnzca gizlenmi olabilir, zira kltr ve toplumsal
dzen kendi kurucu linlerini grmek istemez. Ancak, Girarda gre,
katil ou zaman temel davrann lszce yanslayarak, arkasnda
ok iz ve belirti brakarak olay yerine geri dner. Bununla alnm
Mektuptaki Edgar Allan Poenun u dersini anmsatr: Mimetik iste
inin ve sungusal dzenein evrenselliini grmemize engel olan ok
sayda kant vardr.

Epistemoloji ve Evirilme
Kimileri mimetik kuramnn dinsel uzantlarnca nerilen Hristiyanlk
savunusunda Girard katedralinin zayf halkasn, bir kuramdan dlan
mas gereken, yoksa yaygn kukuculukla uyuabilecek boyutu grdler.
Girard burada syleminin daha karmak olduunu gsteriyor. nk
mimetik kuram, dinsel olgunun hibir biimde kltrn ortaya knda
bu kuramn ona kazandrd uygunlua sahip olamayaca biimindeki,
Aydnlanmadan gnmze dek egemen olan, nyargya kar kar. Kar
tlarna gre, Girardn varsaym onun temel ideolojik kusuru olarak
nitelendirilen dinsel seiminin bir trevidir sadece. Ama unu unutuyorlar
ya da srarla bilmezlikten geliyorlar: Bilinen uygarlklarn ilk biimlerinin
olumasnda ve genel olarak, dnyann btn kltrlerinin tarihinde, din
ve din kurumlan vardr ve bu yadsnamaz bir gerektir.
Dinsel olguya byle bir yaklam hep rahatszlk yaratmtr. Ren
Girardn nerdii eitli kavramsal ksa devreler arasnda, bu sylei
lerinde zerinde durduu en kkrtc olanlarndan birisi, yaln bir varolusal olgu olarak dnce deil de, bu kez gerek bir bilimsel varsaym
olarak evirilme (conversion) dncesidir. Uzun sredir her tr felsefesel
dnce tarafndan dlanm olan bu terim, mimetik kuram iinde bilim
felsefesi balamnda byk bir nem kazanmaktadr. Daha nce Romantik
Yalan ve Romansal H akikatte (1962) okuyabildiimiz gibi, bu kavram her
eyden nce znenin, baka bir deyile modem bireyin karlkl etkile
im iinde bulunmak zorunda kald modeller okluu karsnda szde
bamszlnn ak bir eletirisi olarak ortaya kyor.
Hem idealist, hem romantik olan bireyin bu szde zerklii bir yzyllk
eletirel ve (yapsalclk, yapsalclk sonras, yorumbilim vb.) dnsel
tartmalarla byk lde bozulmu olmasna karn, bireysel davran
larmz iindeki izleri silinmemitir: Seimlerimizde ve inanlarmzda
zgr olduumuza inanmay ve iimizde var olan rekabet ilikilerimizi
kabullenmemeyi hep srdryoruz. Her eyi bozuyoruz, yalnzca zerk
olduumuz ve sulularn da hep bakalan olaca inancna dokunmuyoruz.
Yntembilimsel bireycilik yalnzca ekonomi bilimleri iin geerli deil,
baka pek ok alana da uygulanabilir. Bu bakmdan znenin konumunu
aklclatrmak mimetik kuramn genel bir eletiri getirdii yaygn bir
uygulamadr. yleyse evirilmek hep mimetik arzusunun penesinde ol
duumuzun ve seimlerimizde yle inandmz denli zgr olmadmzn
tam olarak bilincine varma anlamna gelir. Bu durumda, mimetik kuramn

davranlarmzn ve bilgilerimizin snrlarn alglamamz salayan etik

bir boyutu vardr.
Grld gibi, evirilme kavram zne ile antropolojik soruturma
nn nesnesi arasndaki kurgusal ayrmay sorgulamas nedeniyle her tr
yalnlatrmay dlar: Bizler ayn zamanda mimetik istein hem zneleri
hem de nesneleriyiz. Girard kuramn kabul etmek demek, bundan sz
eden zne iin dorudan sonulan olan bir dizi nyargy kabullenmek
ve sz konusu varsaymn geerliliini olgular iinde aramak iin kendi
deneyimini kullanmak demektir. Ancak kendi mimetik davranlarmza
ve kiisel eziyet hikyelerimize kar gsterdiimiz hogr ou zaman bu
grngleri kendi iimizde bile tartmaya balamamz engellemektedir.

Hristiyanlk ve Postmodemlik
Ayn eliki Hristiyanln Bat tarihi zerindeki etkisi incelediinde or
taya kmakta, bu da zellikle toplum ve doa bilimleri tarafndan teden
beri hep dillendirilen, dine inananlara kar duyulan alerji konusunda
Girard kuramnm baka byk tkezidir (scandale: rezalet karl,
burada Matta 18, 7-8e; ayrca yine Matta, 16, 23e vdy. gnderme var,
y.n.) Bu bilimler bu kar duru zerine kurulmu olsalar da, Ren Girard
Hristiyanln nasl hl en verimli insan bilimi olduunu gstermekte
zorluk ekmemektedir. Ren Girard, Simone Weilin ncil bir Tanr
kuram, bir teolojidir, ama bundan nce bir insan kuram, bir antro
polojidir biimindeki szlerini ele alr ve Hristiyanlk, kltrmzn
ve toplumumuzun kaynanda kurbann olduunun kltrel ve ahlaki
olarak bilincine varlmasndan baka bir ey deildir, der. Ona gre, ncil
mitolojide ve Kutsal Kitapta kltrel dzenin kkeninin iddete dayal
olduunun bilincine yava yava vanln gsterir. sann kurban edilii
arkaik toplumlarm zerine kurulduu simgesel ve dinsel dzenei kalc, kendini
yineler ve mitik halde tutan dengenin bozulma ann temsil eder. Hristiyanlk,
antropolojik geliim evresinde, insan topluluk iinde gelien iddetin
bulac tehlikesine kar savar gren ve -sulu bilinen ama gerekte
masum olan- hep yeni gnah keileri yaratmaktan baka are bulamayan
en yksek noktadr: Btn topluluktansa bir tek kiinin lmesi daha iyi
dir der sungu mant. sa da Bana sebepsiz nefret ettiler kin duydular
aklamasn yapar (Yuhanna, 15, 25). Bu nedenle, Hristiyanlk insan
kltrnn geliimi iin, (insann artk Darwinci seilimin kr dzenei

nin kurban olmad ve onu amaya baladnda) doal seim iin kltr
neyi temsil ettiyse onu temsil etmektedir. Hristiyanln gelii insann
toplumsal atmalar ve bunalmlar yattrmak iin gnah keilerini
kurban etme yoluna gitme zorunluluundan kendini kurtard, insann
bu kurbanlarn masum olduu bilincine vard an gsterir.
Bu nedenle Ren Girard u olaanst elikiyi aydnlatr: Bat kl
tr dinsellii aklc bir yaklamla dlama yoluna gitmi ve bu sayede
kendini dinsel ve manevi ykmllklerden btnyle kurtarmak istemi,
ama buna ramen en derinde kklerinde Hristiyanln olduunun farkna
varmtr. ada kltrn btn ideolojik ufku gerekten de kurbann
merkezsellii etrafnda olumutur: Nazi kurbanlar, kapitalizm kurban
lar, toplumsal eitsizlik kurbanlar, sava ve ikence kurbanlar, evresel
ykm kurbanlar, rk, cins, din ayrmcl kurbanlar... Oysa hibir suu
olmayan kurban sylemlerimizin odana yerletiren Hristiyanlktr.
Kurban treni dzenei adaletsizlik ve hakemliin ortaya kmasyla
artk ilemez hale geliyorsa da, evrimsel bir adan modem toplum yeni
bir aamayla kar karya bulunmaktadr. Gerekten de, tarih yeni denge
ve istikrar dzeneklerinin hazrland bir laboratuvar durumundadr.
Her dharmanm, yani her tr hiyerarinin, dinsel ya da kutsal olduu
varsaylan her tr kat toplumsal basamaklar dizisinin bozulmas insan
yeniden toplumsaln mimetik alkants, utancalar ve istek ile kin arasnda
gidip gelmeler iine ekecektir. Piyasa ve gelimi kapitalizm, demokra
tik kurumlar, teknoloji ve iletiim aralarnn yaygnlamas gerekliin
Hristiyanlk asndan alglannn her yere ulatrldn ve dnyann
laikletirildiini gsterse de, bunlar ayn zamanda sahte yceliin artk
insan koruyamad bir dnemi de gzler nne seriyorlar. Bu nedenledir
ki, yalnzca dinsel dzenin zlmesi srecinin belirmesiyle ortaya kacak
olan byk ykm (demokratik ideoloji, teknoloji, medyatik grsellik, bi
reysel ilikilerin ticarilemesi gibi) laikletirilmi ycelik biimleri zerine
kurularak geciktirmeyi baaran yerinde tutma yaplarnn kullanm ok
byk nem tamaktadr.
Daha sonraki sayfalarda grlecei gibi, Ren Girard insanln gele
cekteki yazgsyla ilgili bu boyutta bir taslak nermiyor. Ksacas byk bir
kehanet roman ortaya koymuyor. Tersine, toplumsal ve siyasal gelimenin
karmaasn kavrayamayacak ada gerekliin her yorumuna kar uya
rda bulunuyor. Bu gelime (postmodemizm, nihilizm, tarihin sonu gibi)
birtakm parltl formllere indirgenemez. u andaki atmalar ve (hem
Batda, hem Douda) ortaya kan uluslararas terrizmin eyleyenlerinin

kktendinci zellii hl ok bilinmeyen mimetik kuramn antropolojik

geerliliinin bir kantn oluturmaktadr. Bu balamda, Ren Girardm
grleri, zellikle giderek daha ok keskinleen ve kitlesel duruma gelen
siyasal ve dinsel iddete ilikin ada dnyann anlalmasnda kanlmaz
bir urak oluturmaktadr.
Son olarak unu da belirtmek gerekir ki, bu dnce son yllarda ok
yeni vurgular kazanmaya balad. Girardn yaptnn gerek boyutuyla
alglanmas iin bunlan gz nnde tutmak gerekir. Uzun sre, La vio
lence et le sacrnin yazar, rnein, Hristiyanln kurban trenine dayal
olmayan bir alan, iddetten muaf bir dzenin kuruluunu temsil ettiini
savundu. Ama son kitaplan olan, Je vois Satan tomber comme l'clair (Yld
rm Gibi Den eytan Gryorum) ve Celui par qui le scandale arrivede
(Tkeze Arac Olan) ve ok daha belirgin olarak bu kitapta, bu tavnn
Sleymann hkmn daha dikkatli okuyarak yeniden deerlendirmek
tedir: Hepimiz mimetik ve atmal dinamiklerin ortasnda yaamaktayz
ve kurban trenine dayal olamayan bir alan tanm yapmak aldatc olur.
atma durumu bize yabanc olmasnn tesinde, bize en zg olan eydir.
Kukusuz, burada iddetin safa bir dorulamasn grmemek gerekiyor,
tersine onun kktenci niteliinin ak bir gzlemini yapmak gerekiyor.
Yalnzca bu bilinle yola karsak, insan hem tanmlayan, hem de baa
rszla gtren eyle birlikte yaama olana bulabiliriz.
Pierpaolo Antonello
Joo Cezar de Castro Rocha

Tinin Yaam

I-Balangtan Beri...
Ren Girard, yaamyknz ve dnsel birikiminizden balamak istiyoruzBize ocukluunuzu anlatr msnz?
23 Aralk 1923 tarihinde Avignonda dodum. Annemle babam bana
Ren Nol Thophile adn koymular. yle bolluk iinde deil, ama
mutlu bir ocukluk dnemi yaadm, Fransann gneyinde orta durumlu
bir aile iinde. Drt kardeim vard, ben kinciydim. Babam Avignon K
tphanesi ve mzesinin mdrln yapyordu. Daha sonra da Papalar
saraynn yneticisi oldu. renimini cole des chartresta (tarihilik
ve arivcilik okulu) yapmt, yerel bir tarihiydi, papalar sitesi zerine
en ciddi kitabn yazaryd: Minuit Yaynlan arasnda yaymlanm olan
vocation du vieil Avignon (Eski Avignonu Anmsama). Annem de bir
aydnd. Mzikle, edebiyatla ilgilenirdi. Sanrm Drme yresinde bakalor
ya elde eden ya ilk, ya da ilk kadnlardan biriydi. Babam yar Avignonlu,
yan orta Fransalyd. Artk Avignonda Oc dili konuulmuyor, u anda
ben de ancak birka szck biliyorum.
Babam cumhuriyetiydi, ayn zaman da kilise kart, kktenci sosya
listti, yani nc Cumhuriyet dnemi anlayna gre lmlyd. Katolik

olan annem toplumsal bakmdan daha yukarda, ama daha tutucu bir
aileden geliyordu. O dnemin orta Fransasnda kilise kart bir baba
ve Fransz Hareketi eiliminden kral yanls bir annenin, ama hibirinin
banazca davranmad, bir birlikteliinden daha olaan bir ey yoktu.
Babam ok akl banda bir gzlemciydi, sava patlak verir vermez de,
Fransann yalnz olduunu, savata yenilgiye urayacan sylemiti bize.
Ama btn bunlar onun vatansever olmasna engel deildi, 18 Haziran
1940 tarihinden balayarak, btn aile ateli de Gaulle yanls olmu,
kulan Londradan yaplan radyo yaymlanna vermiti.
Peki dinsel bir eitim almadnz nu-7
Annem iyi bir Katolikti, gelenekiydi, ama yobaz deildi, liberaldi. Bana
gelince, kiliseye gitmeyi on iki on yalarmda braktm. Otuz sekiz
yama dek de oraya admm atmadm. Babam Avignon Cizvitler kole
jinde yetitii iin ocuklarn cumhuriyet lisesine gnderdi, ama biz din
dersleri alyorduk. Annem Franois Mauriac ok severdi. talyanca da
bilirdi, onun iin bize Alessandro Manzoninin Les Fiancs (Nianllar) adl
romanm okurdu. zellikle, bizi ok byleyen veba hikyesini yeniden
yeniden okumasn isterdik ondan.
renim yllarnzdan sz eder misiniz?
1940 ylnda bakaloryam getim. 1941 ylnda da cole normale
suprieure (yksek retmen okulu) giri snavna katlmak istiyordum.
Snava hazrlanmak iin kardeimin tp renimi yapt Lyona gittim.
Ama nedense bu kente alamadm: gale uramam Fransa diye ifade
edilen yerlerde olanaklar ok kstlyd. Ben de Avignona geri dndm.
Babam da bana hep gzel anlarnn olduu Ecole des chartresa girmeyi
denememi nerdi. Tek tasam aile ocandan kmamn gecikmesi olduu
iin hemen kabul ettim. Ancak Paris ok gemeden Lyondan on kat daha
fazla kt olduunu gsterdi bana, Avignona yeniden dnecektim, ama
bu olanakszd. Fransann ikiye blnmesi (hatta igalden sonra bile bu
srd), orta Fransallann, tatil dnemleri dnda, evlerine dnmelerine
izin verilmiyordu. Ksacas Almanlarn sayesinde arivci-paleograf dip
lomam aldm.
Aslnda Ecole des chartresda mutlu deildim, bana gre dersleri ok
ard. Bir de aileden uzakta yaamak, zellikle savan son iki ylnda,

ok zor geliyordu bana. Bir de bir trl kendimi bulamyordum, nk

cole des chartresda skldmn gerekten bilincine varamyor, bu okulu
hibir deneyime benzetemiyordum. ou zaman dersler birbirini izleyen
olgularn bize kupkuru sunulmasndan baka bir ey deilmi gibi geliyordu.
Daha nce edebiyata kar bir ilginiz var myd?
Avignon Lisesindeyken, edebiyatla ok ilgilenen arkadalarm vard, ama
onlarn ilgisi daha ok gerekstcln son dnemine ynelikti. Bizi
en ok etkileyen yazarlardan Ren Char vard. O dnemde, direniin
komnist kanad olan FTPde (gnll askerler ve partizanlar rgt)
albayd, evresindeki en gen olanlar ona ok hayranlk duyarlard. Ama
ben bu evreye katlamyordum. Benim ilk edebi ilgim Prousta oldu,
ancak iinde yer aldm arkada grubu, genel olarak roman, zellikle
de bu yazan olduka modas gemi ve alm olarak gryordu. Char,
iki yldan daha ok kalmay dnmesem de benim Amerikaya gitmemi
ho karlamamt. Bu seimimi bir tr satlmtk olarak gryordu. Belki
de bir anlamda haklyd. Ancak iinde bulunduum dnsel ve estetik
ortam beni amyordu. Aka bunu kabullenmesem de, hatta anlamasam
bile, btn bunlardan kamak istiyordum.
Baka aydnlarla ya da yazarlarla ilikiniz var myd?
Ren Char, eski ve yeni plastik sanatlarda iyi bir uzman, ayn zamanda
da Pariste sanat yapdan satcs olan Christian Zervosun1kars Yvonne
Zervosun yakn arkadayd. Picasso, Braque, Matisse ile de dostluklan
vard. Ren Char sayesinde, o dnem en iyi arkadamla birlikte Zervoslann evine davet edildik, Picassonun, Braquein kbist tablolannn, daha
pek ok Paris ekol yaptlarn ssledii Bac sokandaki gzel dairelerinde
arladlar bizi.
Kukusuz, ok etkilenmitik. Arkadam Ren Char retisinden gen
bir airdi, babas da Kurtulu sonrasnda Avignonda sanat ve kltrden

1)
Christian Zervos tarihncesi ve antik dnem sanatlar konusunda nemli arat
malar olan bir yazard: Lart de la Msopotamie de la fin du quatrime millnaire au X V sicle
avant notre re (1935);I!art en Grce des temps prhstoriques au dbut du XVIIIe sicle (1936);
LartdelaCrtenolithiqueetmmoenne (1956); Lart des Cyclades (1957). Constantin Brancusi
zerine de bir kitap yazmtr (1957).

sorumlu belediye bakan yardmcs olan komnist bir siyasetiydi. Size

babamn Papalar saraynn yneticisi olduunu belirtmitim. Zervos tab
lolar burada sergilemek istiyordu. Serginin dzenleyicisi olarak da beni
ve arkadam gsterdi, bu tasarmn gereklemesinde babalarmzn
kanlmaz olan ibirliini salamak amacyla.
Avignona dardan insanlar getirmek amacyla, Jean Vilar ayn sarayda
bir tiyatro festivali dzenleme dncesini ortaya att. Her ey ngrl
d gibi oldu: sergi ok baarl oldu, gnmzde de yapldna gre
tiyatro festivali de yle oldu!
Bu boyutta bir etkinlie katlma dncesi, hem beni, hem arkada
m gerek bir mimetik sarholuk iine ekmiti! Grands-Augustins
Rhtmndaki Picassonun atlyesine yaptmz ziyareti, arkadamla
bir kamyonet iinde on iki tabloyu Avignona tadmz anmsyorum.
Picasso, Avignona ilk kez geliini anlatmay ok severdi. Ispanyadan
gelip Parise gidiyormu. Bu papalar saraynda duraklam, o zamanlar ok
yoksul olduu iin kapc kadma be firank karlnda portresini izmeyi
nermi. Ama kadn kabul etmemi. Picasso, bu ilk sergi nedeniyle, yaa
mnn son gnlerinde, kariyerini bu papalar saraynn kk kilisesinde
tamamlamay istedi, bu dn de gerekletirebildi.
Onun kafasn kurcalayan tek ey Matissein kendisininkiyle tam
olarak ayn sayda ve ayn nemde tablolar vermi olmasyd. Matissein
bir tablosunu ok sakarca deitirdiimi anmsyorum, bu da bir Rumen
Bluzunda grnr bir delik ama sonucunu dourmutu, ama sonra
hemen onarld!
O yaz Picasso ofrnn kulland arabayla Avignona geldi. Gel
diinde de, Paris-Avignon yolu boyunca sergiyle ilgili hibir duyuruya
rastlamadndan ince alayla, ama vurguyla yakmd! Georges Braque da
bir ay boyunca Avignonda kald. Fernand Lger sergiyi grmeye gelenler
arndayd. Bizim bamz dndren olaylarn en nemlisi ise Sylvia Monfort ile tiyatro retimini yeni tamamlam ve daha nlenmemi Jeanne
Moreau gibi sanatdan her gn grmemizdi.
reniminiz konusuna yeniden dnersek, Ecole des chartresdan sonra bir m
zede ya da bir ktphanede grev almay dnyor muydunuz, babanz gibi?
Bu olabilirdi, ama btn yaamm Ortaadan kalma belgeler arasnda
geirmek yle ok ilgimi eken bir ey deildi. Daha ok buralardan
uzaklamak iimden geiyordu. Bu anlamda ilk olanak Amerika Birleik

Devletlerinde bir asistanlk nerisi almam oldu: Hi dnmeden ka

bul ettim. Dorusu elimde iki seenek vard. Bunlardan ilki, Birlemi
Milletler ktphanesinde alabilecektim. Bir anlamda bu ok saygnd
benim iin, ama hemen anladm ki, Birlemi Milletlerde zellikle eitli
ulusal heyetlerine ynelik bir belgecilik hizmetiydi bu, ksacas herhangi
bir kiisel aratrmaya olanak vermeyen bir alma.
Bu arada Fransaya geri dnmeyi hi dnmediniz mi1
Elbette, dndm, ama Fransz ynetiminin kat tutumu paleograflar
iin ngrlen ilerden baka alanlarda almama olanak tanmyordu.
Daha sonralar Lucien Goldmann bana bir olanak sundu, cole des hautes
tudesde (yksek aratrmalar okulu) bir iim olabilecei yolunda. lk
kitabmn yaymlanmasnn ardndan bana ok yardmc oldu. Hatta bu
kitap zerine u ilgin bal tayan bir makale de yaymlamt: Marks,
Lukcs, Girard ve roman sosyolojisi.2 Michel Deguynin Critiquete
yaymlanan olaanst zmlemesinin de eklenmesiyle, bu makale ilk
kitabm Mensonge romantique et vrit romanesquein3 (Romantik Yalan ve
Romansal H akikat), 1961 ylnn Paris sanat ortamnda, btnyle gzden
kamamasn salad. Lucien Goldmannm bilimsel alandaki gc ve
saygnl ok gemeden yapsalclk akmyla yerle bir oldu. Kariyeri
nin doruunda olduu bir anda, ne olduysa, birden dland, gncelliini
kaybetti. Amerikallarn teori diye adlandrdklar o byk karklk
dneminin balangcnda bulunuyorduk
teki olanaksa az daha evet diyeceim Freiburg niversitesinden
gelen i neriiydi, bu kentin ok byk olmamas, sakin ve Fransaya yakn
olmas ilgimi ekiyordu. Ancak o zamanlar Johns Hopkinsle szlemem
vard, ok iyi rencilerle alyordum ve tanmaya zaman harcamak
yerine aratrmalanma younlamay yeledim.

2) Lucien Goldmann, Marx, Lukcs, Girard et la sociologie du roman, Mditations 2,

1966, s. 1943-1953. Bu konuda bkz. Pour une sociologie du roman, Paris, Gallimard, 1961,
s. 19-57, zellikle Introduction aux problmes dune sociologie du roman altbal.
3) Ren Girard, Mensonge romantique et vrit romanesque, Paris, Grasset, 1961.
Yeni basm Hachette Littratures, Pluriel dizisi (btn balklar iin bavuru basm).
(Trkesi: Romantik Yalan ve Romansal Hakikat, ev.: Arzu Etensel ldem, Metis, 2001).
Destin et dsir du roman, Critique 76, 1962, s. 19-31.

O zamanlar siyasal grleriniz nasld?

Sava boyunca anababam ok Alman kartyd, o denli solcu saylmaz
lard. Ancak Amerikada gen bir asistan olmamdan dolay kanlmaz
olarak sola yneldim. Daha sonra bir yla yakn, tutuculuun ve rk
ayrmclnn yaygn olduu gerek Gneyin kuzeyindeki ealet olan
Kuzey Carolina eyaletinde yaadm. Tutumum kukusuz olmas gerektii
gibiydi: Ben bir demokrattm doal olarak. Sanrm bugn beni aykr
grenler olabilir. Kendimi ok seferber hissediyorum seferber kitleye,
Sartren4 dledii kaynam gruba kar, yle ki benim gnah keisi
kuramm kitle konusunda gerekten kktenci bir eletiridir.
ok sekinci bir duru...
Bu bir yanl anlama. Kltrel devrimler srasnda, btn yeteneksizler
kendilerini mahkm edenin kendi sradanlklar deil sekincilik
olduunu savlarlar. Kukusuz gerek yeteneklerin, gerekten yaratc
bireylerin kitlelerce ounlukla yeteneksiz grlmeleri dorudur. 1900
ylnda Matisse ve Picasso adalarnn yzde doksan dokuzunun gznde
yeteneksizdiler. Gerekten zgn sanatlar ve dnrler engellenmesi
olanaksz byle bir tehlikeye ak olurlar.
Birleik D evletlere gittiinizde hangi dnrleri ve yazarlar nemli gryordunuz?
Dnrlerle ok ilgili deildim. Prousta duyduum ilginin de beni edebi
eletiri alanna ekeceini dnmyordum. Fransadaki renimim ok
iyi gememiti. ncelikle kt davranlarm nedeniyle liseden atlmakla
ie balamtm! Bununla birlikte, uzun sre ocuklar iin hazrlanm
evirisini okumu olmama karn, benim iin temel olan bir roman anm
syorum: Cervantesin Don Quijotesi.

4)
Bkz. Ren Girard, Le bouc missaire, Paris, Grasset, 1982, s. 164: Gnmzd
askerler ve militanlarla ilgili olarak seferber olmalar gerektii syleniyor. Peki, bunun
anlam ne? Sartren hep dledii u nl birleik bek olmak, elbette bunun zellikle
kurbanlar rettiini hi anmsamakszn. (Trkesi: Gnah Keisi, ev.: Ik Ergden,
Kanat Kitap, 2005.)

Ka yandaydruz?
Dokuz ya da on. Okumay kendi kendime rendim, okullarda ya da ni
versitelerde hibir biimde doru drst bir eyler renmedim. Baka bir
aratrma alanna hep yksekten bakmamn nedenlerinden birisi bu. Ne
liseden ne de Ecole des chartrestan yararlanabildim. Daha sonra Indiana
niversitesinde5hibir deeri olamayan bir doktora yaptm. ada tarih
alanndayd. Tezimin konusu 1940tan 1943e dek Fransada Amerikan d
ncesiydi. Washingtondaki Fransa Bykeliliine bir mektup yazmay
akl etim ve konuyla ilgili bir yn gazete kesii yolladlar bana. Bylece
belgelerim tamamlanmt! O yllan zellikle youn okuma ylanm olarak
anmsyorum, rahata girip kabildiim niversitenin daha o zamanlar
byk olan ktphanesi sayesinde. iiri de orada kefettim.
Sartre daha nceleri okur muydunuz?
Sartre Birleik Devletlere geldikten sonra ilgimi ekti. Romanlarn hi
sevmedim, Szckleri dtmda. Bununla birlikte, gerekten anladm ilk
felsefi yapn Varlk ve Hilik, zellikle de kt niyetle6 ilgili blmleriydi.
Okuduumu anladma ok arm ve bunlan benimseyip benimseme
diimi kendi kendime sormaktan dolay etkilenmitim. Bu nedenle de
Indianann sakinlii ve yalnzl iinde Pariste beni ok korkutan, ie
riine eriemeyeceim gibi grnen btn kitaplan anlamaya koyuldum.

2'Yaammdaki ok nemli O An
Doktoranz bitirdiinizde dnsel ilgileriniz daha tam olarak belirgin deildi.
Gerekten, Amerikan arabalann yeliyordum! Sonra romanlar zerine
dersler vermeye baladm: lk dnsel servenim bu oldu. zellikle
Stendhal okumaya ve retmeye baladmda kimi benzerliklere

5) Ren Girard, American Opinion on France, 1940-1943, doktora tezi, Indiana ni

versitesi, 1953.
6) Bkz. Ltre et le nant, Paris, Gallimard, 1991. zellikle Le problme du nant adl
birinci blm, La mauvaise foi adl ikinci blm, s. 82-107. (Trkesi: Varlk ve Hilik,
ev.: Turhan lgaz & Gaye ankaya Eksen, thaki Yaynlan, 2009.)

armtm: Stendhaldaki bo gurur, Prousttaki zppelik, bunlann

Flaubertde olmas. Daha sonra anladm ki Don Kiotuluk hem baka,
hem ayn eydi. Dostoyevskicilik de. Bylece ayn iindeki farkllklar,
ayny bozmadan koruyarak, tanmlamaya olanak veren mimetik kuramn
izindeydim. Ksacas, yapmay istediim ey, byk edebi yaptlardan yola
karak arzunun tarihini yazmakt.
Bu dnemi daha nce yle belirtmitiniz: [...] Yaptmn ana izgilerinin
kendilerini bana gsterdikleri yaammn bu nemli an, Romantik Yalan7
bitirdiim sralar, tam olarak 1959un ba."
Doru. O zamanlar srasyla Krmz ve Siyah, M adam Bovaryi ve
Dostoyevskiyi okuyordum. Ama karar an Ebedi Kocay okumam oldu.
Cervantesin Mnasebetsiz M erakl8 adl romanndakiyle temel olarak
ayn zmlemenin sz konusu olduunu grdm. Biimsel, dilbilimsel
ya da estetik adan bakldnda iki metnin birbirinden btnyle farkl
olmasna karn, zmlemenin ayn olmas beni bugn olduum mimetik
gerekisi yapt. Kukusuz, en ok kitab bu dnemde okudum, zellikle
de o kitaplarda bulabildiim dinsel ve kutsal elere younlaarak. Daha
ak sylersem, okumalarm hep kutsal evresinde oldu.
Franois Lagarde ile yaptnz konumada yeterince yayn yapmadnz ge
rekesiyle Indiana Universitesi'ndeki grevinizi kaybettiinizi belirtiyorsunuz9.
O dnemde Amerikan publish or perish (ya yayn yap ya yok ol) ilkesi yasa
gcnde miydi?
Kesinlikle yleydi. Hibir ey yaymlamadm iin, iim bitti, yerimi
kaybettim. Ama niversite dzleminde ok alan kaybetmeden baka bir
grev buldum ve makale stne makale yaymlamaya koyuldum; ncelikle
air Saint-John Perse zerine; ardndan Malrauxyla ilgili. Psychologie de

7) Entretiens avec Ren Girard, Franois Lagarde, Ren Girard ou la christianisation

des sciences humaines, New York, Peter Lang, 1994, s. 191.
8) Miguel de Cervantes, Le curieux impertinent, Don Quichotte de la Manche (1605).
uvres romanesques compltes, Jean Canavaggio (der.), Paris Gallimard, Bibliothque de
la Pliade, 2000. zmleme Mensonge romantique et vrit rcrmanesque'te yer almaktadr,
a.g.y., s. 65-66.
9) Entretiens avec Ren Girard, Franois Lagarde, a.g.y., s. 190.

iartdan10 (Sanat Psikolojisi) etkilenmitim. Bu kitapta beni ok etkileyen

ilkel sanatla ikinci Dnya Savanm i ie gemesi var. Onun klasik ncesi
dnyaya olan tutkusu bende de olutu, zaten La Violence et le sacrnin11
kaynanda bu var. gal deneyimiyle biraz kafam karmt, ama kendimi
kaybedecek denli deil.
Yaamnzda olduu gibi, almalarnzda da srekli evrenize girmeme duy
gunuz belirgin olarak var. Avignonda arkadalanmz arasnda rahat deildiniz;
Birleik Devletlerde Avrupah srgn olarak yabanc olmann ne demek oldu
unu hissettiniz; niversite kariyerinizin balarnda edebi alana girmiyordunuz,
ama daha sonra seiminizi antropbjik aratrmalardan yana yaptnz. Bu srekli
devingenliinizi nasl aklyorsunuz?
Aratrmaclarn kendilerini kapattklar kk odalara hi inanmama
eiliminde olduum doru, ama szcn bilinen anlamyla aykr bir kii
de deilim. Gerekten de kendimi hibir zaman dlanm hissetmedim,
kendilerine byle bir imge vermeye baylan birok aydn gibi. Belki de bu,
bugn olduu gibi, ocukluumu hep yanmda tama kkl duygusuna
sahip olduumdand. ok mutlu bir ocukluk dnemi yaadm, bu yz
den de kendimi yaammn bu dneminin gerekleriyle sanp sarmalama
abas iinde oldum. Yiyecekler gibi ya da Don Quijotenin ocuk dei
kesi, Comtesse de Sgurn romanlar gibi ok kk eylerdi. Ksacas
bir tr serbest elektron gibiyim, ama kendimi savrulmu grmyorum.
Kukusuz bu nedenledir ki aksanm dzeltmeyi baaramadm! Bununla
birlikte gzde yerim, bana biraz uar grnecek denli ok beenilen ve
nl olan doduum Provence deildir. Orada kendimi Ventoux Dana
kayak yapmaya giden, ana babalan araba sahibi olan ocuklara gre
underprivileged (altta kalm) gibi gryordum. Benim gzde yerim, ok
keyifli dinlenceler geirdiimiz la Chaise-Dieu ile Ambert-en-Livradois
arasndaki dalk ve souk blgedir.

10) Andr Malraux, Psychologie de lart, Cenevre, Albert Skira, 1947-1950, cilt: Le
Muse (1947); La Cration artistique (1948) ; La Monnaie de l'absolu. Etudes complmentaires
(1950).
11) Ren Girard, La violence et le sacr, Paris, Grasset, 1972. Yeni basm, Hachette
Littratures, Pluriel dizisi (btn balklar iin bavuru basm). (Trkesi: iddet ve
Kutsal, ev.: Necmiye Alpay, Kanat Kitap, 2003.)

Aykn olmann dnsel bir yararnn olabileceim dnmyor musunuz?

nsann olduu gibi olmasnda bir yarar var gibi geliyor bize. Sanrm
benim greceli dadnklm en zellikli kitaplarmda belirgindir:
Romantik Yalan ve Shakespeare, les feux de l'envie12 (Shakespeare. Arzu
ateleri). zellikle mimetik ilikiler zerine olan blmlerinde. Belki de
antropolojik ve dinsel grnmlerinin uzantlar olduu almamm z
burada yatmaktadr.
Edebiyatdan antropolojiye geiim kendi kendime rendiim bir ey
oldu. Bu nedenle La violence et le sacryi yazmak iin ok zaman harcadm:
Bu arada bir antropolog olmak zorunda kalmtm.
Malraux zerine yazdnz denemede, yapt eretilemeleri Tarihten aldn
gsteriyorsunuzBu sizin gerekilik anlaynzla rtr grnyorI3.
Evet. Hep gereki oldum, yle olduumu bilmeden. Hep d dnyaya
inandm, onu tanma olaslna da. Saduyulu bir gerekilik stne
kurulmamsa hibir yeni alma alan kalc sonulara ulaamaz. y
lesine gerekiydim ki dnsel dnyada o denli olunamayacandan
kuku duymuyordum. Eski Alman idealizmi btn Avrupa kltrnn
yolunu artt. Bu nedenle o denli pragmatizm yanls, temelsiz grd
m eylem anlayna bal deilim. Dnce taslaklaryla ilgilenirim
ve onlar arasnda en iyilerinin gerei ortaya kard inancndaym.
Elbette dilin koyduu snr bir sorundur, ama almaz deildir. Eski
Msrda Nil Nehrinin selleriyle kar karya olan mhendislerle Bat
Amerikal teologlarn, bir araya gelebilselerdi, birbirlerini ok iyi an
layacaklarndan kukum yok. Ykmn ok iyi ykt, gerek olmayan
Alman idealizmidir.

12) Ren Girard, Shakespeare, les feux de lenvie, Paris, Grasset, 1990. Yeni basm, Le
Livre de Poche, Biblio essais dizisi (btn balklar iin bavuru klavuzu). Kitap nce
ngilizce u balkla yazld: A Theater o f Ervy: William Shakespeare, Oxford-New York,
Oxford UR 1991.
13) Bkz. Ren Girard, Les rflexions sur lart dans les romans de Malraux, Modem
Language Notes 68, 1953, s. 544-546. Malrauxnun yaptnn Girard tarafndan zm
lenmesi konusunda bkz. The Role of erotism in Malruaxs fiction, Yale French Studies,
11, 1953, s. 47-55; Malrauxnun romanlarnda hayvan egemenlii, French Review 26,
1953, s. 261-267.

3-Romantik Yalan ve Romansal Hakikat

Romantik Yalan ve Romansal Hakikat ncesinde yaymladnz makalelerde
mimetik kuramla ilgili birtakm izler var m?
Valry ve Stendhal14 zerine bir makale anmsyorum. Valrynin kt
niyetli olmakla sulayarak saldrd Stendhali savunuyordum. Valryye
kar ortaya koyduum dncelerde mimetik eler bulunmaktadr. O
dnsel yaam konusunda tekbenci bir tutumu, bana kalrsa, ak bir
biimde bbrlenmeyi ne karan Stendhale gre daha kt niyetle
savunuyordu.
1957 ylnda Johns Hopkins niversitesine geldiniz, kariyerinizde ok nemli
bir an.
Evet, orada on bir yl kaldm, 1968e dek. Johns Hopkins eski bir gelenee
sahip bir niversite. Alman doktora niversiteleri rneine gre kurulmu.
Leo Spitzer,15Georges Poulet ve Jean Starobinski gibi Fransz dili edebiyat
eletirmenlerini burada tandm.
Leo Spitzer Romantik Yalann elyazmasm okudu ve Max Schelerin
Ressentiment16 (Hn) adl kk kitabyla benzerliklerini bana anlatt;
ayn Franszca szc Nietzsche de daha nce kullanmt. Ben de bu
kitab birka yl nce okumutum, ama benim almamla yle benzer
likler grememitim. Leo Spitzerin17 (mimetik) etkisiyle, Schelerden
kimi alntlar ekledim.

14) Ren Girard, Valry et Stendhal, PMLA 59 (1954), s. 389-394.

15) AvusturyalI filolog ve edebiyat eletirmeni Leo Spitzer (1887-1961) Charles Bally
ile birlikte ada biembilimin kurucularndan birisi kabul edilir. Uzun profesrlk kari
yerini Johns Hopkins Universitesinde tamamlad. Balca kitaplan Stil-studien (1928) ve
Romanische Stil urtd Literaturstudien (1941) denemelerinin ounu iermektedirler. Essays
on Historical Semantics (1948) adl yapt da yaymlamtr. Etudes de Style, Fr. ev.: Eliane
Kanfholz, Alain Coulon ve Michel Foucault, Paris, Gallimard, Tel dizisi, 1991.
16) Kitabn zgn ad ber Ressentiment und moralisches Werturteildi (1912). Res
sentiment ngilizce evirisinin baldr.
17) Mensonge romantique et vrit romanesquete yer alan Uhomme possde un Dieu ou
une Idle bal Schelerin kitabndan alnmtr. talyan aratrmac Stefano Tomelleri
bu yaknlarda ressentimentn kuramsal dncesi dolaynda toplanm, Ren Girardn
denemelerinden oluan bir kitap yaymlad. II rissentimento. Lo scacco del desiderio nelluomo
contemporneo, Milano, Cortina, (1999).

Georges Poulet de elyazmam okudu ve belli bir iddette tepki gs

terdi. Ondan edebiyatn bu biimde ele alnamayacan belirten on
be sayfalk dolu dolu ve fazlasyla hasmane bir mektup aldm. Aslnda
benim mimetik gerekiliimin deerini kendi gzmde dorulayan bir
tepkiden honuttum.
Siz XX. yzyln Sainte-Beuve gibiymisiniz!
Evet, Sainte-Beuvele Freud karm diyelim. Georges Poulet Freudden
nefret ederdi, benim kuramm da psikanalizin bir deikesi olarak
alglyordu. Yazd mektup ok katyd, yolun banda olan birisinin
cesaretini krabilirdi. Kukusuz, onun savunduu bireyci estetik trne
ters dmesinden dolay kitabm sevmeyeceini biliyordum, ama ben
onun tepkisini almak istiyordum. Bylece, Romantik Yalann, edebiyat
kendi iinde bir dnya, yalnzca yazara zg, btnyle topluma
yabanc bir yarat olarak gren eletirmenlerin houna gitmeyeceini
reniyordum! Bu bakmdan, Georges Pouletnin yapt byle bir ele
tirinin iyi bir rneidir.
Size gre Romantik Yalan ve Romansal Hakikat yeni eletirinin Amerikan
tarz bir eletirisi miydi?
Biraz yle. zellikle Poulet gibi, Flaubertdeki emberler zerine kitap
yazma ve bunu Madam Bovarynin18 emsiyesinin kum stne den
yuvarlak glgelerine dek gtrme yeteneindeki aratrmaclara ynelik
bir eletiriydi! Bu trden denemelerin baars Amerikan edebiyat b
lmlerinin yapbozum (dconstruction) konusunda gelimi olmalarnn
nedenini anlayabiliriz. Yeni eletiriyi savunanlarn ounlukla antientelektel olmalarndan ve felsefeyi bilmedikleri halde bilir geinmele
rinden dolay, bu zmlemenin balangta ok yararl etkileri oldu. O
nedenle, zmleme ilk aamalarda dnceye geni bir grng ve yeni
bir canllk getirerek felsefeye ynelmeyi salad. lk yllar, birok adan
ayn eilimlerin glendirilmesi sz konusu olsa da, bu yeni eletiriden
bir tr kurtuluu simgeledi.

18) Bkz. Georges Poulet, Les mtamorphoses du cercle, Paris, Pion, 1961, s. 375-393.

Romantik Yalan daha sonra da La violence et le sacr}! yazdnz sra

larda, Leo Spitzergibi aratrmalarnza tepki gsteren, zellikle grtnz
baka kimseler var myd1
Dante zerine alan John Freccero vard, Dante konusunda ilk bilgile
rimi edindiim ok deerli bir dostum oldu. Doktorasn baka bir Dante
uzman olan ve ayn yl Harvarddan Johns Hopkinse gelen Charles Sing
leton19ile yapyordu. Singleton bana ok yardm etti, zellikle niversite
dzleminde. Yardmc profesr olarak Johns Hopkinse balydm, ama
Romantik Yalan yaymladktan sonra profesrlk kadrosuna atanmam
Singleton salad. Freccero Dantede angeloloji konulu doktorasn20
tamamladktan sonra benim kitabmla ilgilendi ve kitap zerinde uzun
tartmaklar yaptk. Bir sre getikten sonra, Eugenio Donato, Eric Gans
ve Andrew McKenna21 gibi ok yetenekli doktora rencilerine dersler
verdim. Bu arada bir Cervantes ve Calderon uzman olan ve benimle ayn
alanda alan Cesreo Bandera22 ile tantm, daha sonra da kendisiyle
Buffalo niversitesinde arkadalk ettik. Bana spanyol Altn Yzyln
Bandera retti.

19) Singleton XX. yzyln en byk Dante uzmanlarndan birisidir. Harvard ve Johns
Hopkins niversitelerinde grev yapt. Italyan edebiyat konusunda bavuru kayna
deerinde ok sayda yapt yaymlad. Boccaccionun Decameron adl yaptnn bir yaynn
(Baltimore, The Johns Hopkins University Press, 1974) ona borluyuz, ama zellikle
Dante zerine incelemeleri: Dante's Work: An Essay on the Vita Nuova (1949), Dantes
Commedia: Element o f Structure (1954), Joum ay to Beatrice (1957), hepsi de Harvard
UP tarafndan yaymland. Bunlarn yannda alt ciltlik L a divine comdienin aklamal
evirisini 1970-1975 yllan arasnda La Bollingen Series of Princeton University Press
adna yaymlad.
20) John Freccero, The Neutral Angels from Dante to Matteo Palmieri, Baltimore, doktora
tezi, Johns Hopkins niversitesi, 1958.
21) Eric Gans UCLAda Franszca retmenidir. 1960l yllarn sonunda Johns
Hopkinste Ren Girardla birlikte renim grd. The End o f Culture: Toward a Generative
Anthropology (Berkeley, University of California Press, 1985), Origmary Thinking: Element o f
Generative Anthropology (Stanford, Stanford University Press, 1993) gibi kitaplarda retici
antropoloji kuramn gelitirdi. Ayn zamanda retici antropoloji konusunda tartmalarn
yer ald Anthropoietics adl Internet gazetesinin yayncs: http://www.anthropoetics.ucla.
edu. Andrew McKenna Contagion: Journal o f Violence, Mimesis and Culturem yayncsdr.
Violence and Difference. Girard, Derrida and Deconstruction (Urbana ve Chicago, University
of Illinois Press, 1992) adl yaptn yazandr.
22) Bkz. rnein Cesreo Bandera, The Sacred Gome, University Park, PA, Pennsylvania
State University Press, 1994.

Ekim 1966da Johns Hopkins niversitesinde Richard Macksey ve Eugenio

Donato'nun katklanyla grkemli bir uluslararas bilimsel toplana dzenlediniz:
Eletiri dilleri ve insan bilimleri. Bu toplantya Lucien Goldmann, Roland
Barthes, Jacques Derrida, Jacques Lacan ve daha birok kii katld. Hatta bu
toplantnn yapsalcl Amerikaya tad sylendi...
Bu biraz dorudur. Paul de Man Yaleden gelip katlmt bu toplantya.
Jacques Lacan ok ll ve gldrc biimde herkesle akalayordu.
ngilizce bilmedii halde nasl olursa olsun bu dili konumay istiyordu!
Formunun doruklanndayd ve edebiyatlar bylyordu ama psikiyatri
uzmanlan onunla pek ilgilenmiyorlard.
Freud Birleik Devletlere gelip New Yorku gezdiinde yle demi:
Onlara veba getirdim. Kukusuz hakl deildi. Amerikallar ok geme
den Amerikallaan bir psikanalisti sindirmede hibir glk yaamadlar.
Ancak 1966 ylnda vebay ve yapbozumu Lacanla gerekten getirdik...
Hi olmazsa niversitelere! O denli ki, kendimi birden, Avignonda ger
ekstclk sonras arkadalanm arasnda olduu gibi, Johns Hopkinse
de yabanc hissetmeye baladm. Bir yl sonra da yapbozum moda olup
kmt. Bundan rahatsz oldum. Bu yzden de 1968 ylnda Buffaloya
gittim.
Tm bunlara karn bu buluma baard oldu.
Evet, Johns Hopkinsten ve Ford Vakfndan ok nemli destekler almtk.
Bu bulumada sunulan bildiriler Johns Hopkins University Pressin23yllarca
en ok satlan yaymlan oldu. Birok insan bu toplanuy kurucu bir olay
olarak gryordu. Gerekten de, Claude Lvi-Straussun dnda konunun
btn nemli uzmanlan oradaydlar. Claude Lvi-Strauss yolculuunu iptal
edince kimi aracam bilemez durumdaydm, sonunda Michel Deguyi
ardm. Bana Jacques Derridann nmzdeki iki yl iinde ok nemli
denemeler yaymlayacan syledi, bu yzden onu ardk24. Dorusu

23) Richard Macksey ve Eugenio Donato (der.), The Language o f Criticism and the
Sciences o f Man, Baltimore, The Johns Hopkins University Press, 1970. Ren Girard bu
kitaba Tiresias and the Critic balkl bir giri yazmtr, s. 15-21.
24) Gerekten de, De la garmmatologie bu toplantdan bir yl sonra yaymland: Jacques
Derrida, De la garmmatologie, Paris, Minuit, 1967.

Lacarfa kafa tutacak tek adamd, bana gre de, Derridann Hopkinsteki
konumas en iyi denemelerinden birisidir25.
Bu aratrmaclara La violence et le sacr iin ortaya koymakta olduunuz
dncelerden sz etmi miydiniz-7
Hayr, bu kiilerin dncesiyle pek uyumayan kiisel bir iti bu. Bana
ngiliz antropologlar okumam salk veren Eugenio Donato olmutu, ona
gre mimetik arzu rneklerini bunlarda bulabilecektim. imdi ilk olarak
hangisini okudum bilemiyorum, Belki Frazerd, ama gerekten benim iin
bir aydnlanma oldu. Yaammn en gl dnsel deneyimidir kukusuz.
Hi durmadan bir yazardan tekine geiyordum: Tylor, Robertson-Smith,
RadclifFe-Brown, Bronislaw Malinowsky vb., aynca deiik kltrler ze
rine yazlm ok sayda monografi. lgimi eken mimetik olgulara ilikin
notlar alyor, hepsini de La violence et le sacr iinde deerlendiriyordum.
Kurucu cinayet dncesini 1965 ile 1968 yllan arasnda gelitirdim, ama
kitabm ancak 1972de yaymland.
1963-1964 yllarna doru, antropoloji konusunda okumaya koyulma
dan nce Yunan trajedilerini okudum, Oidipus mitiyle de ok ilgilendim.
nk burada da mimetik arzuyu grdm. La violence et le sacr btn
bunlan yanstmaktadr: ncelikle Oidipus26, sonra Euripidesin Bakkhalar
kurucu lin dncesinde temel eler oldular. te yandan Royaumont
Merkezi'nde Oidipus zerine bir makale ile mimetik arzuyu dinleyicilere
okuduumu anmsyorum. Lucien Goldmann hi beenmedi; Onun bak
asna gre, mimetik istek ve rekabet Bat kapitalizminin emperyalist
evresinin bir niteliiydi. Bunun baka kltrel biimlere doru genile
tilmesi onun dnya grne uymuyordu. Ancak Theodor Adorno da
oradayd, konuyla da ok ilgilenir grnd.
Nasl oluyor da sizin gibi gereki, olgularn hakikatine inanan bir kimse, yaltuzca yorumlamaya nem veren ve hakikate ulama olanamuzm olmadn
25) Jacques Derrida, Structure, sign, and play in the discourse of human sciences,
Richard Macksey ve Eugenio Donato (der.), a.g.y., s. 246-265.
26) Bkz. Ren Girard, De lexprience romanesque au mythe dipien, Critique
22, Kasm 1965, s. 899-924. Ayn konu iin bkz. Symtrie et dissymtrie dans le mythe
dOedipe, Critique 24, Ocak 1968, s. 99-135; Une analyse dOedipe Roi", Critique soci
ologique et critique psychanalytique, Institut de sociologie, Universit Libre de Bruxelles,
1970, s. 127-163.

aklayan kimi egemen akmlann -rnein yorumsama (hermendk) ve postyapsalclk gibi- etkisinde de kalmadan, o yllardaki kuramsal tartmalarn balca
oyuncularndan birisi olabiliyor? Kuramnz saduyuyla m, belirli bir dnsel
safyreklilUde mi, bir tr alakgnlllkle mi yoksa bilgelikle mi gelitirdiniz?
Bu konuda dnsel saf yreklilik iyi bir aklama olur. nsann beklen
medik durumlar karlama yetenei hakl olarak ilk bilimsel coku olarak
nitelendirilebilir. Lvi-Strauss gibi bir antropologda bile bkkn bir tutum
olabiliyor. Ben bu duruu bilimsellik kart buluyorum ve bu bana btnyle
yabanc bir ey. ok meraklym; merakla anlama hi kukusuz birbirine
baldr. Okumakta olduum bir kitabn btn varlm altst edecei
izleniminde olurum hep. Mimetik adan znenin konumunu eletirmeyi
bilmek gerekir, elbette gzlemcinin konumunu da gzden karmadan. Bu
durum, insann kendi kendini kaynar kazana atmas gerekse bile, epistemolojik adan ok temeldir! Yapbozumcular ise, antropolojiyle kavga etmekle
kalmayan, ayn zamanda Descartestan Heideggere dek modem felsefenin
btn idealist geleneiyle atma iinde olan filozoflardr.

4-Dnyann Kuruluundan Beri Sakh Olan eyler

Bylece 1968 ylnda New York Eyaleti niversitesinin bulunduu Buffaloya
gittinizSizin iin en nemli olay kukusuz 1972 ylnda La violence et le
sacryi yaymlamanz oldu. O zaman bu kitap nasl karland1
Zaman zaman sylendii kada iyi deil. lk balarda Romantik Yalandan
daha az satld... Birok eletirmen iki kitap arasnda ba kuramyorlard,
edebiyat alann brakp etnolojiye ynelmemi de doru bulmuyorlard.
ki kitabn birbirini izlediklerini gremiyorlard. Gerekten de mimetik
arzunun asl ilevi yeterince vurgulanmamt.
Bu nedenle La violence et le sacrnin ngilizce evirisi 1977 ylnda ok
canl bir tanma balatt. Hatta Diacritics bir saysn btnyle almanza
ayrd27.

27)
Diacritics 8, 1 (lkbahar 1978). Bkz. L a violence et le sacrenin yaymlanmasndan
sonra Esprit dergisi taralndan dzenlenen tartmalar. Esprit, Kasm 1973, s. 513-581.

Bu konuda talihim ok ak oldu: ngiliz etnolog Victor Turner Human

Nature28 dergisinde olduka licenap bir eletiri yaymlad. Victor Turner
zgrce davranan byk bir dnce adamyd. Benim Durkheimclm
kendisi kabul etmedii halde ilk gren o oldu ve kitabmda Durkheimc
kalarak Durkheim tesine gitmenin en inandrc tarzn gryordu. Oysa
edebiyat evreleri ilk kitabma yabanc grnen bu kitaba yz evirdi
ler, aslnda birbirlerine ok yakndlar. O zamanlar konuyu datmakla
sulanyordum. Bana ters bakan yal profesrler bir tr alakgnlllk
anlatm olan Amerikan uzmanlnn u retici deyiini bana yineleyip
duruyorlard: Dont you think you are spreading yourself a bit thin? (Bir
koltua iki karpuz sdrdn dnmyor musun?) Kendinizi byk bir
ekmek dilimine srlecek kk bir para tereyana benzetmektir bu.
Bugn daha ok hep ayn eyleri yinelemekle sulanyorum.
Antropologlarn tepkisi nasl oldu?
Kimileri sustu, kimileri olumsuz eletirilerde bulundular; zellikle iddet
zerine aratrmalarmn ilgi oda olma dorultusundaki gl isteimi
belirginletirdii dncesi. Hi kukusuz, btn yazarlar gibi, ben de
kitabma ilgi gsterilmesini ok istiyordum, ancak La violence et le sacr
tek bu istekle yazlamazd. ok olumlu bir tepki de, deiik Japon kurumlann arac sistemi etrafnda toplam olan Japon Masao Yamaguchiden29
geldi. Ona gre monari, tiyatro ve glge oyunlan hep krallk ynetiminin
kaltsal dzenei olan madur dzenei zerine kurulmutur.
Shakespeare ile ilgilenmeye gerekten Buffaloda baladm. Bu yazara
olan tutkum Bir Yaz Gecesi Dnn English Royal Theater tarafndan
sahnelenen yorumunu televizyonda grmemle balad. Oyunun mimetik
ierii nce gzmden kamt. Shakespeare yazarlnn ilk dnemlerin
de, ister istemez mimetik arzu ve rekabederle ie balad iin, zelikle
gldrler yazar. yi biten her ey iyidir. Sonra Shakespearein ilk trajedisi
Julius Caesar okuduumda aradm her eyi buldum. Sezarn lm
olayn sonunda olmas gerekirken oyunun tam ortalarnda yer alyor, bu
da Yunanllarda hi rastlanmayan bir ey ve Shakespeare bunlardan da

28) Victor Turner, Review of Violence and the Sacred by Ren Girard, Human Nature,
1978, s. 24.
29) Termsei no bunka jinrui gaku [imparatorluk Sisteminin Kltrel Antropolojisi] ve
Haisha" no seishinshi [Yenik Denin Psikolojik Tarihi] adl yaptlarn yazan.

uzaa gidiyor. Bu nedenle, Shakespearein trajedisi Sezar suikastinin siyasal

sonularnn ortaya konulmasdr. Kurucu lm bandan sonuna yazarn
balca saplants durumundadr. Trajedi Sezarn ortaklaa kadedilii zerine
kurulmu, Shakespearee gre kutsal bir krallk olan Roma mparatorluunu
canlandrmaktadr. Btn mimetik kuram Shakespearede o denli ak bir
biimde kendini gstermektedir ki bunu her dndmde neelenirim.
Romanm kuruluundan sz ettiimize gre, B u ffah da karlatnz ve
almalar mimetik kuram iin ok nemli olan Michel Serresi de anabilirizOnunla nce Buffaloda tantm, birok kez ders vermek iin geldi. Bir
de Hopkinste yar zamanl bir grevi vard, 1975 ylnda bu niversiteye
dndmde bulutuk. zellikle Titus Livius konusunda dersler verdii
sralarda birlikte ok altk, o dnemde Rome, le livre des fondationsu30
(Roma, Kurulular Kitab) yazyordu. Bu derslere ben de katlyordum ve
Tarpeia Kayas ile kutsallk anlam apak olan baka olaylan aklamasn
ok iyi anmsyorum.
Roma kentini savunan komutanlardan birisi olan Spurius Tarpeiusun
kz Tarpeia Sabinlere kenti igal etme olana vererek ihanet eder. Fakat
bunlar kenti ele geirdikleri srada, sz verdikleri gibi Tarpeiay altn ve
mcevhere boacaklar yerde kalkanlarn onun zerine atarlar. Dola
ysyla, burada bir taa tutma cezas sz konusu. Tarpeia Kayal daha
sonra mahkmlarn kendilerini yardan aaya atmaya zorlandklar infaz
yeri durumuna gelmitir. Taa tutma ve birisini uurumdan aa atma
olgusu ritel cinayetlerin yaygn biimlerindendir. Ksacas, bu herkesin
katld ama hi kimsenin sorumlu olmad temel infazlardr. Hi kimse
kurbanla dorudan iliki iinde deildir. Burada ortak bir idam cezas sz
konusudur, bu ceza atmal mimetizmi engellemek iin merkezi bir g
ve yarg sistemi bulunmadnda topluluu bir arada tutma biimi olarak
ilev grmektedir. Bylece herkesin katlmn olanakl klan, ama kurbanla
hibir kirletici iliki olamadan onlan uzakta tutan bir dzenek gerekmektedir. Kurum olarak Devletin kkeni burada yatmaktadr. Levililerde iki
tank bulunmas ve ilk talan bunlann atmas gerektii ak bir biimde
karara balanmtr. Bu i bir kez olunca, artk herkes ayn eyi yapmak
zorundadr. Btn kurban ritlerinde olduu gibi, bu da nce kendiliinden
balayan ortak cinayetin ritelletirilmesidir.
30) Michel Serres, Rome, le livre des fondations, Paris, Grasset, 1983.

Yunanistanda pharmakos tresinin ok erken dnemlerde kayboldu

unu savlayanlar, bunun nedeninin Yunanistann fazlasyla uygarlam
olmas olduunu anlatr dururlar safa. Je vois Satanda klasik dnemden
alt yzyl sonra yazlm bir metni yorumladm, rastgele belirlenen bir
dilencinin ortaklaa talanmasn betimleyen pagan dnr Tyanal
Apolloniosun bir vg sylevi. Bu iren cinayet Efes kentinde ba
gsteren bir veba salgnna are bulmak amacyla bizzat bu pagan guru
tarafndan dzenlenir. Efesliler kendilerini bu oyuna ylesine kaptrrlar
ki talama iini bitirdikten sonra durup dururken ldrdkleri zavally
tanyamazlar, ama onda zararsz hale getirdikleri veba demonunu grrler.
Sonuta Apollonios ile onun yaamyks yazan Philostratos da bu iten
dolay byk bir gurur duyarlar31.
Roma, Kurulular Kitabndan sz ettik, fakat Michel Serresin Le parasite
(Asalak), Les origines de la gometrie (GeometrininKkenleri) ve Atlas32
gibi teki kitaplarnda da gnah keisi dzeneinin elerini gryoruz.
Bilginin kkeni dzenin de, yani simgesel snflandrmann da kkenidir.
Bir simgeye sahip olmak iin bir btnlk gerekir. te din bunu salar, bir
kurum olarak din kurban dzenei iinde kendini gsterir. lk simge olan
gnah keisi toplumsal ilikileri yeni bir tarzda dzenleyen btnln
kaynan oluturur. Daha sonra ritel sayesinde sistem bir renme s
recine dnr. Kukusuz, ilkel toplumlar bunlar renmek iin ilkokul
ocuklar gibi yinelemezler, bir daha iddetle kar karya kalmamak iin
yinelerler, ancak sonuta bu da ayn kapya kar. Bu model olarak alman
bir deneyim iinde kk salan deneyimle yaplan bir renme srecidir.
Johns Hopkins'teki bu dnemin sizin anzdan en nemli olay, 1978 ylnda,
Des choses caches depuis la fondation du monde un yaymlanmas oldu.
Bu kitabn ortaya k ve, o da uzun bir sylei biiminde sunulduuna gre,
setiiniz bu biim konusunda bize daha ok bilgi verebilir misiniz?

31) Ren Girard, bu metnin zmlemesi: Je vois Satan tomber comme lclair, Paris,
Grasset, 1999, s. 83-85.
32) Michel Serres, Le parasite, Paris, Grasset, 1980; Les origines de la gometrie, Paris,
Flammarion, 1993; Adas, Paris, Julliard, 1994. Michel Serresin dncesiyle Ren Girardin
kurban kuram arasndaki iliki konusunda bkz. Alessandro Delco, Morfologie, Cinque studi
su Michel Serres, Milano, Franco Angeli, 1995, s. 97-126.

La violence et le sacryi yazarken balangta iki blmden oluan bir

kitap yazmay tasarlyordum, birincisi arkaik kltr, kincisi Hristiyanlk
zerine, fakat epeyce de malzeme topladm halde Hristiyanl kar
dm. Baktm ki kitap bitecek gibi grnmyor, yalnzca arkaik dinsellik
zerine olan blm yaymlamaya karar verdim. Bu yzden La violence
et le sacr mimetik arzu savnn arkaik dinsellie doru bir genilemesidir.
lk kitabm edebiyatta arzu ve mimetik rekabetler, kincisi ise mimetik
arzu zerineydi, ama bu istein tanmm altnc blme tadm. Bu d
zenlemeyi ilk eletiren Eric Gans oldu. Bana u soruyu yneltti: Neden
yalnzca altnc blm? in bandan balamak, mimetik arzudan yola
kmak gerektiine gre, bu ilk blmde yer almalyd.
Ben ie kurbanla ilgili bir blmle baladm, nk bu izlek kitabn
ana konusu olacaktt. Bir de ilk kitabm yinelediim yolunda bir kannn
olumasn istemiyordum. Bu nedenle de mimetik istei ancak altnc
blmde andm. Ama birok eletirmen bu iki deneme arasndaki s
reklilii gremediler. Bunlar sklkla Levililer riiyle kartrdklan, bugn
de kartrmay srdrdkleri kurban kuram zerinde odaklandlar.
Fransz antropologlara gelince, onlar genel olarak beni anlamadlar.
lk kitabmla olan ilikiyi, yani mimetik kuram btn kltrlere doru
genilettiimi anlamyorlard. Bu yanl anlamaya ben neden oldum,
nk iin zn yeterince aklamadm; iin z mimetik rekabet
olgusuydu, yani uydu: nsanlar yaknlan ve yakmdakilerle, ngilizcede
sylendii gibi komularyla (neighbours) atmaya an eilimlidir. O
dnemlerde (kendi adma olamadm) btn okurlarn anlayabildii
en ak szl yazan bile alglama yetisi en yksek, bir kitap iinde ne
lerin yeni olduunu anlamaya en hazrlkl okurlardan ayran uurumu
aklma getiremiyordum.
Daha sonra Gizlenen e^ieri yazmaya giritim, nk kuram btn
ynleriyle, bir btnlk iinde sunmak istiyordum. Bir blmn mimetik
arzuya, bir bakasnn insann evrim sreci ile arkaik dindara, bir blmn
Kutsal Kitapa, son blmn de btn bunlarn nda insanlar arasndaki
ilikilere aynlmasm istiyordum. Bu kitab 1971 ylnda, daha La violence
et le sacr yaymlanmadan hemen yazmaya baladm, durmadan, tek bir
gn bile soluk almadan ama giderek daha yava alarak, zira bu kitapla
birlikte kendimi anlatmamn olanakszl dncesi kafamda daha ok yer
etmeye balamt. Elimde yeterince rnein olmamasndan deil, tersine
ok olmasndan! Asl yapmam gereken bu rnekleri yan yana koyarak
deerlendirmek, birbirlerini akladklann gstermekti.

O sralarda Parisli bir psikiyatr olan Jean-Michel Oughourlian be

nimle iliki kurarak doktora komitesinde yer almam istiyordu. Kendisi
uyuturucu bamll konusunda alyordu, mimetik kuramnn bu
alandaki geerliliini bulmutu33. Daha sonra benimle uzun bir sylei
yapmak iin Baltimorea da geldi, ancak bunu yaymlanacak nitelikte
grmedim. Bu yzden ona bu syleiyi karlkl (daha sonra l...)
konuma biimine dntrmeyi, hemen hemen yars dzeltilmi
elyazmasn derleyip toparlamasn nerdim. Ksaca metnin tamamlan
mas ve uzun bir soru yant biimine getirilmesi gerekiyordu. Kitap La
violence et le sacr denli zenli yazlamad, ancak yle ok da doalama
bir sylei saylmaz.
Ne kadar bir srede bitirdiniz Gizlenen eyler'i?
Bir yazda. Jean-Michel Oughourlianm arkadalarndan birisi, daha sonra
benim de arkadam olan psikiyatr Guy Lefbrt 1977 ylnda btn bir
yaz Baltimoreda geirdi. Onun yardm olmasayd, byk bir olaslkla
en azndan bir yl daha harcardm kitab bitirmek iin. Eyll ay sonunda
kitap tamamlanmt. Btn yazdklarm arasnda Fransada en ok ba
ary bu kitap elde etti.
Bu kitapta gerekten yeni olan, Hristiyanln ilendii ana blm
dr. Son iki kitabm Je vois Satan tomber comme lclair ile Celui par qui le
scandale arrivede yer alan iki hatay da dzelterek dncelerimin ounu
burada sergiledim. Bu hatalardan birincisi kurban treni szcnn
Hristiyanlkla balantsn dlamakt. kincisi ise bir anlk sinirlenme
sonucu dncesizce Yahudilere Mektupu karm olmamd. Bu dlama
gnah keileri vurularyla kendine gelmeden insann bir eyler yapma
snn ne denli olanaksz olduunu gstermektedir. Gerekten, aptalca
dlamalar, bu iki byk sakarlk, elikili biimde kitabn baarsna
byk katk salad. Bir de benim gibi birisinden Hristiyanlk kartl
propagandalarda hi yorulmadan kullanlabilecek bir kii yaptlar. Benim
Kiliseye kar en kk bir dmanlmn olmad bilinmi olsayd, kimse
bana ilimezdi. Bir din sapkn, medyay inandrmak iin bakaldrm bi
risi gibi grnyordum. Oysa kendimi ne Bat fallokrasisi (erkek egemen

33)
Jean-Michel Oughourlian Besanon niversitesinde psikopatoloji profesryd
Ayn zamanda Amerikan Hastanesinde psikiyatr olarak alyordu. Un mime nomm dsir:
hystrie, transe, possession, adorcismes (Paris, Grasset et Fasquelle, 1982) adl yaptn yazandr.

gc), ne de papalk basks altnda hissetmediim bilinseydi, yakam

btnyle brakrlard.
Oughourlian ile Lefort'un bu kitaba kuramsal katklar oldu mu?
Kukusuz oldu. Bireyleraras psikoloji konusundaki blmn bir ksm
nn tmn Oughourlian yazd: Hipnoz ve cin tutmas34; metin biraz
yakndan incelenirse, biim fark hemen grlebilir.
Un mime nomm dsirde (Arzu Denilen O Mim) Oughourlian bireyleraras psikoloji35 kavramn bu karlkl konumann ortaya kardn
sylyor.
Bu doru. Bireyleraras kavram konusunda tartmalarmz ok iyi anm
syorum.
Des Choses caches sizi geni bir okur kitlesiyle buluturan bir kitap. niver
site evreleri nasl karlad bu kitab?
Hemen hemen tam bir sessizlikle.
Bu tutumun deimekte olduunu dnmyor musunuz? Ayn zamanda
da niversite bilimcilerinin ve aratrmaclarn kendi konumlarnda saygnlk
kazanmak iin imdi medyarun dikkatini ekmeye gereksinim duyduklarn?
Bu konuda yeni hibir ey yok. En agzl medya aydnlarnn hemen
hemen hep onlan en ar biimde eletirenler olduunu sizin sylemenize
gerek yok sanrm. Bir de medyatik baarnn, baar sahipleri iin ne denli
doyurucu olursa olsun, etrafnda tantana kopartlan dncelerin kalc
baarsn kesinleyemeyecei kansndaym. yimserler de srekli sonunda
en gerek dncelerin utku kazandklarna bizi inandrmak isterler. Ama
bunlarn hakl olduu konusunda kukularm var.

34) Ren Girard, Des choses caches, a.g.y., III. kitap, Psychologie interindividuelle,
II. blm, Le dsir sans objet, kesim D, Hypnose et possession, s. 420.
35) Jean-Michel Oughourlian, a.g.y., s. 15.

5-Ak Bir antiye

1980de Stanforda gidiyorsunuz. Birok nemli bilimsel toplant dzenlemi
olan bir disiplinleraras merkezi orada kurdunuz-36
Aslnda biraz abartyorsunuz. Ben yle byk eyler dzenlemedim.
O dnemde dzenleyici Jean-Pierre Dupuydi. niversitenin rektr
Donald Kennedy insan bilimlerine ok destek salyordu. Bu nedenle de
birok Nobel dl kazandk, Kenneth Arrow, Ilya Prigogine ve Johannes
Saik37 gibi adlan bunlar arasnda sayabiliriz. Interdisciplinary Centern
destekledii zihinsel projeyi Jean-Pierre Dupuy tasarlad. O dnemde kaos
kuramyla mimetik kuram arasndaki iliki zerinde dnyordu. JeanPierre Dupuy; aynca bata Lucien Scubla ve Andr Orlans olmak zere
CREAdaki (Uygulamal Epistemoloji Aratrmalan Merkezi) grupla38
iliki kurmam salad. En nemlisi de mimetik kuram ile teki ada
almalar arasndaki ilikileri ilk gren o oldu. Ancak bir tek arabulucu
rolyle snrlamad kendini.
Disiplinlerarasdktan sz ettiimize gre, Gizlenen eylerde mimetik rekabet
ilikilerinin ikili bask kavramm, yani Gregory Bateson un double bindn ge
nci/ektirdiini sylediniz- Bu konuda Bateson ya da Paul Watzlawickle Palo Alto
Mental Research nstitutete olduklar srada attnz ya da haberletiniz mi?
Batesonla yalnzca bir kez 1975 ylnda karlatm. La crmonie du
naveni39 (Naven Treni) daha sonra ok beendim. Kitap tek bir ritelden

36) 1986 ylnda, Stanford niversitesinde, Ren Girard, Jean-Pierre Dupuy ile birlikte
Program for Interdisciplinary Researchn eyneticisi oldu. O dnemde bilimsel
toplant dzenlendi. Eyll 1987de Understanding origins; Mays 1988de Paradoxes of
self-reference in the humanities. Law and the social sciences; Ekim 1988de de Vengence:
A colloquium in littrature, philosophy and anthropology. Birinci toplantnn bildirileri
Jean-Pierre Dupuy ve Francesco Varela tarafndan Understanding Origins (Dordrecht,
Kluwer Academic Publishers) adyla 1992de yaymland.
37) Bkz. Paisley Livingston (der.), Disorder and Order, Stanford, Anima Libri, 1984.
I. Prigogine, Order out of chaos, s. 41-60; K. Arrow, The economy as order and disor
der, s. 162-176; H. von Foerster, Disorder/Order: Discovery or invention, s. 177-189.
38) Centre de recherches en pistmologie applique, Ecole polytechnique, Paris.
39) Gregory Bateson, L a crmonie du naven. Les problmes poss par la description
sous trois rapports d une tribu de Nouvelle - Guine, Jean-Paul Latoucheun evirisi, Paris,
Minuit, 1971. Double bind kavram konusunda bkz. Gregory Bateson, Vers une cologie

sz etmektedir. Sz konusu ritel Batesonun a symmetrical schismogenesis

(biimlerin bir blnmesi) diye adlandrd, benim dnceme gre ise,
en st dzeyine ulam olan mimetik bunalmda40benzerlerin farkszla
mas olarak nitelendirdiim eylere ok benzeyen yaplar retmektedir.
Ama ne yazk ki Bateson benim Stanforda yerletiim 1980 ydnda yaa
mn yitirdi. Stanford bulumalarmza katlm olan Paul Watzlawickin41
almalarn daha sonralar okuyabildim42. Ancak bunlardan ok etki
lendiimi sylemek biraz abart olur.
1983 ylnda yaplan Cerisy-la-Salle bilimsel toplantsnda43, sizin almanz
disiplinleraras bir tartmann odanda yer alyordu. Benzer biimde, iddet
ve Din Kolokyumu (COV&R)44 her yl aym konuda bulumalar dzenliyor.
Gerekten de, mimetik kuramn disiplinleraras boyutuyla kimi aratrma
clar ilgilendiler. rnein asl olarak edebiyada uraan Cesreo Bandera.
Bir de karmaa kuramna eilmi olan papaz Raymund Schwager var.
1972 ylnda Fransaya beni grmeye geldi ve kurammn Hristiyanlkla
ilgili ynlerini inceledi. Gizlenen eylere benzer bir kitap yazyordu, bu
da zaten ksa bir sre sonra yaymland45. Benim kurammdan bamsz
de esprit, evirenler: F. Drosso, L. Lot, E. Simon, Paris, Le Seuil, La couleur des ides
dizisi, 2 cilt, 1990-1991.
40) Bkz. Des choses caches, a.g.y., s. 389-393.
41) Paul Watzlawick, J. Beavin, D. Jackson, Pragmatics o f Human Communication,
New York, Norton, 1967. Paul Watzlawick, Une logique de la communication, ev. Janine
Morche, Paris, Le Seuil, Points dizisi, 1979.
42) Dsordre et ordre konulu kolokyumda, Watzlawick Some principals of disorder
and order in human systems, Paisley Livingston, a.g.y., s. 61-62.
43) Ren Girardn almas konusuna ayrlan Cerisy-la-Salle kolokyumu Paul Du
mouchel ve Jean-Pierre Dupuy tarafndan dzenlendi. 11-18 Mays 1983 tarihlerinde
Violence et vrit. Autour de Ren Girard ad altnda gerekletirildi. Toplant bildirilerini
Paul Dumouchel yaymlad (Paris, Grasset, 1985).
44) 1994te kurulan Violence et Religion Kolokyumu (COV&R) Ren Girardn
almasndan esinlenen disiplinleraras ve uluslararas aratrmaclar bir araya getirme
ktedir. Amalan kltrn ortaya kmasnda ve korunmasnda iddet ve din ilikisinin
yansmasal rneini ortaya karmak, eletirmek ve gelitirmektir. Her yl bir toplant
dzenlemektedir. nceki toplantlar Stanford (1996), Graz (1997), Paris/Saint-Denis
(1998), Emory (1998), Boston (2000), Anvers (2001), Perdue (2002), Innsbruckta (2003)
yapld. Dergilerinin ad Contagion: Journal o f Violence, Mimesis and Culture; editrln
Andrew McKenna yapmaktadr.
45) Raymund Schwager, Brauchen wir einen Sudenbock1 Mnih, 1978. Girard ile
Schwager uzun yllar iletiim iinde oldular. Girardn alntlad kitabn dnda, Schwa-

olarak bulduu, kendi z mimetik arzu kuramn dayanak alan bir teo
lojinin kurucusudur. Yaptlarnn Franszcaya bugne dek evrilmemi
olmas znt vericidir. Innsbruckta bulunan, Josef Newiadomski ve
geenlerde mimetik kuram zerine ok kapsaml bir kitap yazm olan
Wolfgang Palaver gibi insanlarn bir araya geldii bir tannbilim merkezinin
yneticiliini yapmaktadr.
Gizlenen eylercien sonra pek ok kitap yaymladnzBunlarn her birisi
kendi ieriine gre kurammz akladlar. Bunlardan kimilerini daha sonraki
blmlerde irdeleyeceiz. Son iki kitabnz Celui par qui le scandale arrive46
ve La voix mconnue du rel (Gerein Tannamayan Sesi) 2001 ve 2002
yllarnda kt. Uzun erimde baka taanlarnz var m?
Kukusuz var. Arkaik dinler konusundaki ilk kitaplarmn grngesinde
dzeltmeler yapmak istiyorum. Bu nedenle hep tasarnn yeniden yazm
zerinde duruyorum. Bir yandan da Hindu itolojisiyle ilgileniyorum ve
en son okuduum Mahabarata, tam kesinleyemiyorum, ama bir eyler
verecek gibi. nl Hollandal Hindolog J.-C. Heesterman, The Inner
Conflict o f Tradition (Gelenein atmas)47 adl yaptnda Hindu
ritlerinin soyaacn yapar ve grnte iddete en yabanc olanlarn bile
sonuta btnyle ayrt edilebilen iddetlerin iinde yer aldn gsterir,
bunlar da talanlar (razzias) diye adlandrr. Orada da her ey kurban
treni biiminde ilev grr. Bu konumalarmzda Veda metinlerinden
yeniden sz etmemiz gerekecek.
zin verirseniz dine dnnzle ilgili bir soru yneltmek istiyoruz 1990
ylnda Brezilyada Kurtulu teologlanyla yaplan bir toplantda yle diyorsu
nuz: Bana gelince, beni Hristiyanla dndren almalanmdr. kisi de
birbirine bal, birbirine karmtr. Ben hibir zaman dine dnmden

ger mimetik kuram zerine ok sayda makale yazd: Haine sans raison. La perspective
de Ren Girard, Christus, 121,198, s. 118-126; Pour une technologie de la colre de
Dieu, Paul Dumouchel (der.), a.g.y., s. 5-68; Der Nachahamer als Sudenbock: Zu Ren
Girard Anthropologie, Evangelische Kommentare, 17.12, 1984, s. 680-683. Bkz. Thorie
mimtique et thologie blm, Celui par qui le scandale arrive, a.g.y., s. 63 vd.
46) Ren Girard, Celui par qui le scandale arrive, Paris, Descle de Brouwer, 2001; La
voix mconnue du rel, Paris, Grasset, 2002.
47) J.-C. Heesterman, T he Inner Conflict o f Tradition: Essays in Indian Ritual, Kingship
and Society, Chicago, The University of Chicago Press, 1985.

sz etmedim, nk zyaamyksel edebiyattan holanmam, bu ilen

mesi zor bir konudur.48 Ancak, Michel Treguerle yaptnz uzun bir sylei
olan Quand les choses commencerontda (Her ey Balayaca Zaman)
bu konu stnde ok duruyorsunuz49. Bu durumun artk 1994te tehlikeli
olmaktan kmasndan m?
Tehlikeli szc biraz abartl olur. Burada sylemek istediim, Hristi
yanlk inancnn mimetik kuramn yaylmasna engel olmasdr. Genellikle
niversiteli bilim adamlan kendilerini dindarla aralarna bir mesafe koyma,
hatta onu vebal gibi grme zorunluluu iinde hissederler.
Michel Treguere dine dnnzn ncelikle zihinsel olduunu aklyorsu
nuz-50 Bununla neyi anlatmak istiyorsunuz?
u anda size anlattm almalarmn sonularnn beni Hristiyanla
ynelttiini ve hakikilii konusunda beni ikna ettiini sylemek istiyorum.
imdiki gibi dndm iin Hristiyan olmu deilim; aratrmalarmn
beni imdi dndm dnmeye itmesinden dolay Hristiyan oldum.
Kukusuz, Hristiyanlmda duygusalln hibir etkisi olmad anlamn
karmamak gerekir.
Sizin durumunuzda, arzunun mimetik doas m anlalacak?
Hayr, iin temeli kendi z mimetizmimin alglanmas oldu. Raymund
Schwager kuramn benimsenmesinin byle bir dnm zorunlu kldm
ok iyi grd, nk herkes iin iin temeli kendi z mimetik arzusunun
bilincine varmasdr.51 Varolusal doallk sorunu ok nemlidir, ancak
burada sz konusu olan doal ya da doal olmayan arzu sorunu deildir.
rnein Heidegger bakalarn dnd zaman, hep kalabala gn
derme yapar. te mimetik arzunun alglanmasnn balangc buradadr,
ama bu yeterli deildir. Mimetik arzunun tanm daha derindedir. Hibir
48) Hugo Assmann (der.), Ren Girard com Telogos da Ubertao. Un dilogo sobre
dolos e sacrifias, Petrpolis, Editora Vozes, s. 46,1991.
49) Ren Girard, Quand les choses commenceront... Entretiens avec Michel Treguer,
Paris, Arla, 1994, s. 190-195.
50) A.g.y., s. 191.
51) Raymund Schwager, Coversion and Authenticity: Lonergan and Girard,
C O V & R Meeting, 2000, Boston College, Boston, 31 Mayis-3 Haziran 2000.

kuraldlk iermez. Doalla doal olamayan arasndaki romantik ayr

m da kabul etmez. Doal arzu yoktur ve her arzu bakalarndan geer.
Bu nedenle bu doallk yanlsamasnn ortadan kaldrlmas kukusuz
Schwagerin szn ettii dnm gerektirir. Bu yle bir dnmdr
ki, bunun sayesinde gzlemci kendini kendi z gzlemleri iinde kabul
lenir. Kendisinin de mimetik olarak arzu ettiini kabul eder. Doal arzu
ile doal olmayan arzu arasndaki ayrm her zaman temelden yoksun
deildir, ancak ben ve tekiler arasndaki ayrmla rttnde ondan
kukulanmak gerekir. Bu durumda, gzlemcide kendi bulduu yasadan
kendini ayr tutmak gibi doal olmayan bir mimetik arzuya denk der.
Bu romansal olmaktan ok romantik bir emadr. Martin Heidegger,
evresindeki mimetizme, Dos Mana, yani u kendi evresindeki kimse
lerin inandklar ve arzu ettikleri her eye inanan ve arzu eden insanlarn
yknmeciliine kendini yabanc grr. Ancak bu kimseler evresinde
bulunan Naziler olduu anda, Heidegger de Naziydi.

zerinde allmas Gereken Bir Kuram:

Mimetik Dzenek
B ylece, sonunda zerinde allmas gereken bir kuram bulmutum."
Charles Darwin, Ozyaamyks.

1-Mimetik Dzenein leyii

Bu blmde, konuya daha ok aklk getirmek asndan, kuramnzn temel
kavramlarm aklamanz isteyeceiz sizden. lk nce de, mimetik arzu ve mimetik dzenek kavramlarn, kitaplarnzda ilediiniz biimiyle, tanmlamanz
ve aralanndaki aynm ortaya koymanz rica edeceizMimetik dzenek terimi ok bir geni olgular dizisini iermektedir: Mimetik arzuyla balayan, mimetik rekabetle sren, mimetik ya da kurbansal
bunalmla iddetini artran ve sonunda da gnah keisi zmne ulaan
btn bir sreci gsterir. Bu uzun yolu aklamak iin iin bandan, baka
deyile mimetik arzudan yola kmamz gerekir.
lk nce arzu ve alk arasndaki ayrm belirlememiz gerekiyor. Yiye
ceklerle, cinsellikle ilgili alk henz arzu deildir. Bu bir modele yknmeyle arzuya dnen biyolojik bir itir; bu modelin varl kurammda
ok belirleyici bir edir. ayet arzu mimetik, bu nedenle de yknmesel
olursa, o zaman zne, modelinin sahip olduu ya da arzulad nesneyi
arzulamaktadr. zne ya modeliyle ayn dnyada ya da farkl bir dnyada
geliir. Farkl bir dnyada olmas durumunda, kukusuz modelinin nes
nesini elde edemez, bununla ancak d araclk adn verdiim bir olguyla

iliki kurabilir. rnein -onun modeli olmu- sevdii sinema oyuncusu

ile ben ayr ayn ortamlarda yayorsak, onunla benim aramda dorudan
bir atma olanakszdr, herhangi bir atmaya yol amayan bu duru
mu d araclk olarak tanmlyorum. Buna karlk, ben modelimle ayn
ortamda yayorsam, bu da benim yaknm, neighbourumsa (komu), o
zaman onun nesnelerine ulaabilirim. Bu nedenle rekabet ortaya kar.
Bu tip mimetik ilikiyi, kendi kendini srekli glendiren i araclk olarak
adlandryorum. znenin ve modelin fiziksel ve ruhsal yaknl yznden
i aracdk srekli daha ok bakm retir: zne modeline, modeli de
zneye yknr. Sonunda da zne kendi modelinin modeli olur, baka
deyile yknc kendi ykncsnn ykncs durumuna gelir.
Bylece daha ok kar karya gelmelere, yani daha ok atmaya doru
bir gelime srecine girilir. Bunu ikizlerin1 ilikisi diye adlandryorum.
Nesne rekabet atei iinde kaybolur: iki rakip arasndaki tek saplant,
ok gemeden nesneye sahip olmaktan ok, rakibi yenmek olur; ksacas
nesneye sahip olmak gereksizleerek salt atmann kzmas ynnde
bir bahane olur. Rakipler giderek daha ok benzeirler, ikizler haline
gelirler. Mimetik bunalm hep zne ile modelin rollerinin bu kartla
indirgenmeleri durumunda ortaya kan aynmszlama bunalmdr. Bu
bunalm olanakl klan nesnenin yok olmasdr, yalnzca iddetlenmekle
kalmaz, bulac hastalklar gibi evreye de yaylr.

Bu varsaym benin doal anlattm olarak grlen arzunun ada anlayyla

eliiyor. Bir anlamda arzu bireye ait olan bir ey olmaktan kyor, daha ok
dikkatleri gerekliin nesneleri zerine gl biimde younlatran alklarn
ve karlarn bir akmas sz konusu oluyor; bu vektr de model tarafndan
verilmektedir.
ada dnya an bireyselcidir. stenir ki arzu yalnzca bireysel, yani
tek olsun. Byle olursa arzunun nesnesine olan ballk, bir biimde,
nceden belirlenmi olacaktr. Arzu bir tek bana ait olursa, yalnzca
benim z doam ifade ediyorsa, ben hep ayn nesneleri arzulamak
durumunda olacam. ayet arzu byle donuk bir ey olursa, onunla
igdler arasnda byk bir ayrm kalmaz. Arzunun devinimli olmas
iin -b ir yandan alklar ve igdlerle, te yandan toplumsal evreyle
iliki iind e- buna epey bir yknme katmak gerekir. Tek mimetik arzu
1) Bkz. Des choses caches, a.g.y., Kitap III, blm II: Le dsir sans objet, s. 398-406.

zgr, gerekten insana zg olabilir, nk nesneden ok modeli se

er. Ksacas mimetik arzu bizi insan yapan, bize allm ve hayvansal
alklardan uzaklama ve hi yoktan yaratlamayacak olan kendi z
kimliimizi oluturma olana veren eydir. te bizi uyum salamaya
yetenekli klan, insana kendi z kltrne katlmas iin bilmek zorunda
olduu her eyi renme olana veren mimetik arzunun bu zelliidir.
nsan bunu icat etmez, kopya eder.

Belirttikleriniz ok temel eyler; rnein, -ilikisel etkinliklerde youn bir azalma

olarak tanmlanan- otizm konusunda, son yllarda aratrmaclar yknmenin
ocuun bakalarnn duygulan konusunda bir eyler renebildii dzenek
olduunu anladlar. Kendisiyle bakas arasnda ilk kpry kuran yknme
olmaktadr. Bebeklerin yaknlarnn davranyla onlara yknmelerinden
kaynaklanan etkileri arasnda koutluk kurma eilimleri, arkadan gelen insan
ilikilerinin, iletiimin ve toplumsal bilginin2 geliimi asndan ok nemlidir.
yknememek ok ciddi bir kltrel ykm gstergesidir.
nsann ilk geliim evrelerine pek eilmediiz iin, arzunun mimetik
doasn gzden karmamz da olanakldr. yknme ve renme
birbirlerinden ayrlmazlar. yknme szcne genel olarak doal
olamayan nitelemesiyle yaklalr - ve bu nedenden dolay olsa gerek,
insan bilimleri iinde yknme davrann aklayacak gerek anlamda
bir ruhsal edim kuram bulunmamaktadr. Mimetik varsaymlar zerine
yaplan bir tartmada, Paul Ricur yknmesel davranlar sergileyen
bir kiiyi oyun oynayan bir ocua benzetir ve bununla da bu kiinin
kendi eylemlerini kontrol edemediini anlatmak ister; yknmede
belirli bir derecede bilindlk3 olduu dorudur. Birok kuram,
2) Birok yapt yannda bkz. A. N. Meltzoff ve K. More, Infant intersubjectivity:
broadening the dialogue to include imitation, identity and intention, S. Braten (der.),
Intersubjectivity Communication and Emotion in Early Ontogeny, Cambridge, Cambridge
University Press, 1998, s. 47-62; A. N. Meltzoff ve K. More, Persons and represantation:
Why infant imitation is important for theories of human development, J. Nadel ve G.
Butterworth (der.), Imitation in Infancy, Cambridge University Press, 1999, s. 9-35; A. N.
Meltzoff ve A. Gopnik, The role of imitation in understanding persons and developing a
theory of mind, S. Baron-Cohen, H. Tager-Flusberg ve D. J. Cohen (der.), Understanding
Other Minds, Oxford University Press, 1993, s. 335-366.
3) Saint-Denis COV&R Kolokyumu: Education, mimsis, violence et rduction de la
violence, 27-30 Mays 1998. Ricur Religion et violence symbolique konulu, Contagion
6da (1999, s. 1-11) yaymlanm bir de makale sundu.

rnein Piagetninki, bu davranlar bireyin ruhsal geliiminin ilk

evrelerine indirger, bunlar da ender olarak yetikin yaa uygularlar.
ykndmzde ok holandmz davranlar bir trl kabullenmeye
yanamyoruz. Burada sanki utanlacak bir eyler gryoruz. Mimesisin
anlalmasndaki bu boluk nedeniyle, yknmeden Yunan felsefesi il
kelerine, Platona dnerek sz etmenin daha yelenir olup olmayacan
kendi kendime soruyorum. Platon Devlette yknmeden sz ettiinde,
ayna imgesi birden mimetik bunalmn gstergelerinden birisi olarak
belirir: Bu benzerlerin habercisidir. Ancak Platon mimesisten korkar.
Kimi yknme uygulamalarnn gerisindeki atma tehlikesini sezinler,
bu yalnzca sanatla snrl olmayp, iki ya da daha ok insan bir araya
geldiinde her an ortaya kabilen bir tehlikedir4. Bu konudaki dn
celerini de ak biimde ortaya koymaz.
Niin yknme (imitation) deil de mimetizm szcn setiniz?
ki szc de kullanyorum, ama btnyle de ayn anlamda deil.
Mimetizm szcnde daha az bilin var, oysa yknmede daha ok.
Eer arzunun mimetizmini belirlemek istiyorsak, ou zaman yapld
gibi, ly karma tehlikesine dmek ve her yknmeyi arzu olarak
tanmlamak istemiyorum. XX. yzyl hep bunu yapageldi. Freud ayn
eyi yapt, La violence et le sacrde belirttiim gibi5. Freud, ocuklarn
anababalanna ykndklerini grd her yerde, en kklerin bile
bykleriyle ayn eyleri arzuladklarn dnr. Arzu lkesinin Otesinde,
yknme (Nachahmung) szc her yerde belirir, ancak bu kavra
mn hibir ilevi yoktur. Bana gre, yknme kavramndan kanma
eiliminin balca nedenlerinden birisi, atmal gcnden yoksun
4) Ayna imgesini zelikle Alkibiades 133 a; T imaios 46 a-c; Sophistes 239 d.de
grmekteyiz. Platon Devlette serbest yknmeyi benzerlerin gerek bunalm olarak
tanmlar: Devlet, III, 395e-396b. Ren Girard bu dnceyi daha nce Des choses
cachesde belirtmitir (a.g.y., s. 27). Bu konuda bkz. Giuseppe Fomari, a.g.y., s. 389-391.
Jacques Derrida, La Dissminationnun La double sance balkl blmnde, Platonun,
Devlette, Homeros mimesis (yaln olamayan mimetik diegesis) uygulad iin mahkm
edilir dediini belirtmektedir, halbuki, tam tersine, teki baba, Parmenides, mimesisi
bilmedii iin mahkm olur. Ona kar el kaldrmak gerekiyorsa, onun logosu, baba
sav, benzerlerin (putlar, ikonalar, yknmeler, fantazmalar) oalmasn (grmeyi)
yasaklamasndan dolaydr... (Jacques Derrida, La Dissmination, Paris, Le Seuil, Points
Essais dizisi, 1993, s. 229.)
5) Ren Girard, La violence et le sacr, a.g.y., s. 249 vd.

brakldnda, bunun basit grnmesi ve gnmzde karmala

kar duyulan (ve ok mimetik olan) hevesi tatmin etmemesidir. u
durumun btnyle bilincindeyim: ilk kitabm bu biimde dn
menin kurban oldu. yknme kavramn tartmay kabul etmeyen
tutum kltrmzde egemen olmay srdryor ve mimetik kuram
buna tepki gstermektedir. Feu sacr (Kutsal Ate) adl yaptnda Rgis
Debray bana ok acmasz elli sayfa ayrr, ama mimetik rekabet kavra
mna hi girmez. Beni Tardela ve Aristotelesten gnmze dek etkili
olan yumuak yknme geleneiyle eletirir. Bu konuyu son blmde
yeniden ele alacam.

Ancak son yllarda yknme bilisel bilimlerin ve nrolojinin6 ilgisini ekiyor.

Davran psikologlar yeni doan ocuklarn, ne koullanma, ne de doutan
gelen davranlarn ortaya konmasyla7 aklanabilecek bir biimde yknme
gerekletirdiklerini ifade ediyorlar. Nrologlar ayna sinirler adm verdikleri
ok ilgin bir sinir kategorisi buldular: Bunlar birey zel bir devinim yaptnda
ya da baka bir kimsede benzer bir devinim gzlediklerinde etkin oluyorlarm8.
Evet, ama bu yapdan incelediinizde hemen greceksiniz ki kazanm
ve benimseme ender yknlebilir davran biimleri olarak alglanrlar.
yknme kuramlan hibir zaman benimseme mimesisi ya da mimetik
rekabetten sz etmezler. Bununla birlikte benim grngemin temel nok
tas budur. Bunu kesinlemek iin, ocuksal ilikileri dnmek gerekir.
ocuk d araclk ilikisine, yani yetikinlerle olumlu bir ilikiye ve teki
ocuklarla ise rekabet ilikisi olan i araclk ilikisine sahiptir. Bu yle
deneysel psikolojinin sorunu deil, her gn rastlamlabilecek bir gzlemdir.
Bu trden rekabeti ilk tanmlayan Les Confessions (tiraflar) adl yaptyla
Aziz Augustinustur. Ayn anadan st emen iki bebei betimliyor. kisine
de yetecek st olmasna karn, her ikisi de tekini engelleyerek stn

6) Perspective de limitation. De la neuroscience cognitive aux sciences sociles konu

lu bir kolokyum 24-26 Mays 2002 tarihlerinde Royaumont Manastnnda gerekletirildi.
7) Bkz. rnein A. Meltzoff, Foundations for developing a self: the role of imitation
in relationing self to other and the value of social mirroring, social modeling and self
practice in infancy, D. Chichetti ve M. Beeghly (der.), The Self in Transition: Infancy to
Childhood, Chicago UR 1990, s. 139-164.
8) Bkz. rnein G. Rizzolati, L. Fogassi, V. Gailese, Neurophysiological mechanism
underlying the understanding and imitation of action, Nature Reviews Neuroscience, 2.9,
2001, s. 661-670.

tamamn elde etmeye abalyorlar9. Verilen rnek kanmca biraz mitik

ieriklidir, (iki st ocuunun kendi an tketimleri sonucu annelerini
stten yoksun kalacan tasarlayabilme yeteneine sahip olabilirler mi?
Dorusu bundan kuku duyuyorum), ancak bu, mimetik rekabetin ile
vini, yalnzca ocuklarda deil, btn insanlarda ok iyi simgelemektedir.

2'Mimetik Rekabet ve Kken Mitleri

Arzunun yer deitirmesi tarihte ada bireyin ortaya kmasn niteleyen bir
zeUik olmasna karn ~sre Rnesanstan sonra hzlanmtr-, siz mimetik
arzunun ada bir bulu olmadn ak biimde belirtiyorsunuz.
Gerekten yle. Modem dnemlerin arpc yan, seimin yapld
modeller yelpazesinin daha geni olmasdr, insanlar arasnda satn alma
gc bakmndan ok byk farkllklar olsa bile, aramzda artk kast ya
da geleneksel anlamda snf fark yoktur. Her trl d araclk sistemi
yklmtr. Bugn en alt toplumsal dzeyden olan insanlar en yksek
toplumsal kesim insanlarnn sahip olduu eyleri arzu etmektedirler10.
Ayn eylere sahip olmalar gerektiini dnyor, ayn reklmlarla sar
slyorlar, oysaki gemite arzudaki eitlik kukusuz tasarlanamazd. Kimi
mallara ve ticari eyalara ulamak ok snrlyd ya da ok kat toplumsal
ve ekonomik farkllklar tarafndan sk bir biimde elde tutuluyor ve
kontrol ediliyordu.
Bununla birlikte, mimetik arzu ve rekabet o zaman da vard ve bun
lar mitlerin ve Hint Vedalan ya da Kutsal Kitap gibi dinsel metinlerin
iinde kolayca grebiliriz. Kurban treni zerine saysz ritel ve yorum
derlemelerini ieren Brahmanlar bu ynden ok etkileyicidir. Betimsel
9) Ben de ok kk bir bebekte ayn kskanl grdm ve gzlemledim: Henz
konuamyordu, stkardeine fkeli bakyordu. Aziz Augustinus, uvres. Lucien Jerphagon ynetiminde Fr. evirisi, Paris, Gallimard, Bibliothque de la Pliade dizisi,
1998, s. 789.
10) Andy Warholdan yaplan biraz safa ama incelikler ieren u almt konuyu iyi
anlatmaktadr: Bu lkede harika olan ey, Amerikann en varsl tketicilerinin ou za
man en yoksullarla ayn eyi satn alma geleneini balatmasdr. Televizyona bakarsanz
Coca-Cola'y grrsnz ve bilirsiniz ki bakan da, Liz Taylor da Coca-Cola ier, siz de
bundan iebileceinizi rahatlkla anlayabilirsiniz. Bir Coca, bir Coca'dr, daha fazla para
vererek sokak kesinde bir dilencinin itiinden daha iyisini alamazsnz. (Andy Warhol,
Ma phibsophie de A B et vice versa, Fr. ev.: Marianne Vron, Paris, Flammarion, 1977.)

adan bakldnda mimetik rekabet adn verdiim kavram tam olarak

aklamaktadrlar. Elbette mitlerin gerek olaylan, ancak olu biimlerini
deitirerek anlattklarn gzden karmamak gerekir. Bugn ada
larmzn onlardan hareketle yaptklar katksz kurgularla hi ilgileri
yoktur. Mitler ksmen yanl, ksmen doru, belli bir bilgiyi dzenlerler
-veda szc bilmek, bilim anlamna gelir-, arzu ve kurbana ilikin her
eyi ortaya koyar.

Bize bunlardan rnekler verebilir misiniz?

Sylvain Levinin La doctrine du sacrifice dans les Brahmanass (Brahmanalarda Kurban Treni retisi) bir tr aklamal Brahmanalar sekisidir
ve Franszcaya evrilmi ok sayda alntyla sslenmitir11. Bu metinlere
gre, insanlar, tanrlar ve eytanlar gibi, tanrlarn en by Prajpatinin
kiiliinde kendini yaratc klan kurbann kendisi tarafndan yaratlmlar
dr. Prajpatinin btn akll yaratklar rekabete, dolaysyla kurbanlara
adanmlardr, daha sonra greceimiz gibi, yalnzca kurban bu yaratklar
arasndaki rekabetleri yattrabilmektedir.
Tanrlarla (Devas) demonlar (Asuras) arasnda, iki kesimin de hep
kendi iyeliklerinde olmasm istedikleri bir nesne vardr. Bu nesne ou kez
ok byk, ok harika, sz konusu kartlarn eriebilecekleri durumdadr.
Bu bir yerde Dnya olur, baka bir yerde Gne, Ay vb. Tanrlar ve ey
tanlar btn yaratl ekitirirler. Nesne ou kez gerek bir nesne deil
de, bir soyutlama olmas nedeniyle payladmas olanakszdm rnein Vc,
yani Ses, daha somut anlatmla dil ya da Zaman demek olan Yl Devalarla
Asuralar arasnda ekime konusu olur.
Bununla birlikte tanrlar ve demonlar ou durumda paylalmas
kolay olan eyler konusunda kavgaya giriirler, rnein zellikle Vedalar
Hindistannda insanlarn uruna ok acmasz kavgalara giritikleri
hayvanlar. Ancak burada paylam olanakl deildir, nk herkesin
evresinde dnd az ya da ok sayda hayvan deildir, hayvann
kendisi, soyut hayvan kavramdr. Bu kavga konusu nesneler hep ayn
deildirler. Her oluntuda Devalar Asuralara stn gelirler, rakiplerine
gre kurban daha iyi uygulamalar sayesinde elde ettikleri ritel utku
tartmal nesneyi ele geirmelerini salar. Daha ileri gidildike grlr

11)
Sylvain Lvi, La doctrine du sacrifice dans les Brahmms, Hautes Etudes. Scienc
religieuses, Paris, PUF, 1966.

ki bu nesnelerin aslmda hibir nemi yoktur. Bunlar yalnzca rekabet iin

ileri srlen bahanelerdir. Bunlarn hep stn gelen tanrlar tarafndan
kazanlmas, tanrlarn kabaca ne tanrlarn ne de eytanlarn balangta
sahip olduklar lmszle, kutsalla doru sabrl yrylerindeki
aamalar gsterir. Rekabette hep kaybeden durumda olan demonlarsa,
bu durumdan dolay demonlua daha ok gmlrler.
Nesnenin ikincil konumda olmas durumunda, bu rekabetlerde asl
konu nedir? Rakiplerin sava mizalar m, yoksa kavgac huylan m?
uras ak ki, ne Devalar ne de Asuralar ban severler. Ancak tannlar,
-e n azndan Levi tarafndan evrilen metinlerde- demonlar denli, ger
ekte ise daha agzl ve saldrgandrlar. Rekabeti yatmaya en uygun
durumlarda bile yeniden balatmay baarrlar. Ay rnei bunu net olarak
ortaya koyar. Ay hem tannlann hem de demonlann istedikleri nesnelerden
birisidir. teki nesnelerden ayr olarak, Ay ok yksek dzeyde paylalabilirdir, en azndan Veda gkbilimine gre. Her ay Ay bir byyen, bir
de klen Ay olarak paylalmaktadr. Yeni bir rekabeti nlemek iin,
Prajpati birincisini Devalara, kincisini de Asuralara vermeye karar verir.
Bundan daha geerli bir zm dnlemez, ancak Devalar bunu kabul
etmezler: Tannlann yle bir niyetleri olduydu: Asuralann payn da nasl
alabiliriz? Sevinerek, ac ekerek [her trl zevkten el ekerek] yollanna
devam ettiler. Yeni ay ve dolunay ritlerini grdler, onlan kutladlar ve
Asuralarm olan pay da kazandlar.12
Tannlar yaratclanna ve koruyuculanna boyun emezler. Bundan
dolay cezalandrlmak yle dursun, dllendirilirler, nedeni de uygun
ritleri grmeleri ve kusursuz biimde uygulamalandr. Her zaman olduu
gibi, rekabet kurbanla sonulanr ve hep olageldii gibi, kurban kavgay,
Prajpatinin gznn nnde, Ay btnyle elde eden Devalarn
lehine zm olur.
Bu ksa metinlerde rekabetin ne denli temel olduunu anlamak iin,
Sylvain Leviyle bunu belirleyen terimlerin arln ve gcn gzlemle
mek gerekmektedir. Birinci bekte tam olarak rekabet anlamna gelen
spardh szc seilmi; ikinci bekte daha ok atma13 anlam veren
samyat kullanlm. Grne baklrsa bu terimler teknik anlamlar ier
mektedirler. Kurbanlar zerine retim yapan retmen ve rencilerin
(brahmakarin) bu terimlere bavurmu olmalan gerekir.
12) A.g.y., s. 51.
13) A.g.y., s. 44.

Bu rekabetlerde benim ilgimi eken eyler, byk olaslkla mimetizmin

bunlan retmesidir, daha sonra da, karlkllk kazanarak durmadan onlan
kztrmasdr. Kukusuz, bunun douunu anlamak iin btn oluntulann
hep ayn olan ban incelemek gerekir: ki bek birbirinden ayr ama hep
birbirlerini gzetlemektedirler ve iki bekten birisi bir nesne arzulad
anda, teki buna yknmek zere harekete gemektedir; ok gemeden
tek arzu yerine iki arzu ortaya kmakta, ayn nesne sz konusu olduu
iin de ister istemez iki bek birbirlerine rakip olmaktadrlar. Dolaysyla
her yerde yknme rekabetin iticisi olmaktadr.
Bu yknme btn bakmlar, hep tanrlar lehine mudak bir farkllk
yaratabilme gcne tek sahip olan kurbann bulunuundan nceki anlatla
rmz vurgulayan btn karlkllktan aklamaktadr. Demonlarsa hemen
hemen tanrlar denli bilgili, ritel uygulamada, tam olmasa da, onlar gibi
doru olarak sunulurlar ve buradaki tek ayrm demonlann demonlua
dmeleri, tanrlarn da kutsalla ykselmeleridir. Rekabetler kurbanla
sonulanmalarnn ardndan hep yeniden balarlar, bu durum atmann
iyice yattrlmam olmasndan deil yeni yeni arzular reten srekli yeni
nesnelerin olmasndandr. Kukusuz, bu yeni arzular, her defasnda uzun sre
tarafsz kalan, ama sonunda hep tanrlardan yana karar veren, kurbann
yeniden ie el atmasyla yattrlan yeni rekabederi ateler.
Brahmanalarm hemen her yerinde rastlanan bu bakasnn arzusuna
srekli yknme salt tannlara ve demonlara zg bir olgu deildir. Bu
durum insanlarda da grlr. Bu yknme Prajpatinin btn akll yaratklannm zelliidir. Aralanndaki atmalan zmek ve birbirlerinden
farkllamak iin kurbann yardmna bavurmak zorunda olan btn ya
ratklar arasndaki ilikilerdeki lsz iddetin grnrdeki sorumlusu da
budur. Kurbanm sahipleri tanrlardr ve Brahmanalar insanlara kendilerine
yknmeyi, yani kurban uzmanlan olan Brahmanlann hizmetlerinden
yararlanmay salk verirler.
Je vois Satanda14mimetik arzu ile rekabetin Kutsal Kitapta ortaya karld

m, bununla da yaln bir tanmdan yknmenin ve atmann daha dzgsel

aklamasna geildiini belirtiyorsunuz.
Evet, bana gre ok temel bir olgu var burada, hepsinden nemlisi de
budur. Kitabn Tekvin blmnde arzu ok ak olarak mimetik bii
14) Bkz. Je vois Satan tomber comme lclair, a.g.y., s. 25.

minde gsterilir: Havva bir ylann zendirmesiyle elmay yer, dem de,
Havvann araclyla ve ok ak mimetik zincir iinde, bu ayn nesneyi
arzu eder. Kabilin Habili ldrmesinde de bir istek esi vardr, bu istek
mimetik rekabetle rtr. O n Emirin sonuncusu yledir: Komunun
evine tama etmiyeceksin; komunun karsna, yahut klesine, yahut
cariyesine, yahut kzne, yahut eeine, yahut komunun hibir eyine
tamah etmeyeceksin (k, 20, 17)15. Grld gibi, mimetik arzu
aka yasaklanmaktadr. Emir arzulanmamas gereken btn nesneleri
sayp dkyor, ama olanaksz grnen bu giriimin tam ortasnda duruyor.
Hibir eyi unutmamak iin, btn arzulanan eylerin ortak paydasn
belirtmek yeterlidir: Btn bunlar komuya, yakna aittirler. Emir yak
nna ait olan her eyi arzulamay yasaklayarak, aslnda mimetik arzuyu
yasaklyor. Bu son emir btn arzulan sayan temel yasaktr. ayet buna
uyabilirsek, sonrakilerde hibir sorun kmayacaktr. ldrmeyeceksin.
Zina yapmayacaksn. Hrszlk yapmayacaksn. Yaknna kar yalanc
tanklk etmeyeceksin (k 20,13-16). Komuya kar drt su: ldr
mek, karsn elde temek, maln almak, ona iftira atmak. Btn bu sular
nereden kaynaklanyor? Onuncu emir bunu yle yantlyor: Mimetik
arzudan. En sonda yer alan yaknma ait olan her ey szckleri baka
biimde yorumlanamaz. Bylece mimetik arzu kavram Eski Ahitte ok
ak olarak belirtilmektedir.
ncil de ayn eyi syler, ama yasakla deil de yknme terimleriyle.
Birok insan ncildeki yknme izleinin bize mimetik balamn dn
da sunulan yalnzca sa modeliyle snrl olduunu dnrler. Fakat bu
yanlr. Biz daha hl Tannnn onuncu emriyle telkin edilen evrende
yaamaktayz. sa bizi mimetik rekabetten korumak iin16, yaknmza
deil de kendisine yknmemizi salk vermektedir. Mimetik rekabeti
yreklendiren model ister istemez bizden daha kt deildir. Hatta daha
iyi olabilir, ama bizimle ayn biimde, bencilce, agzlce arzu ederse,
biz onun bencilliine ykneceiz, onun bizimkine yknd gibi, ister
istemez rekabet eden, sonunda da ykncsyle hep kavgaya tutuan
birbirimizin kt modelleri olacaz.
15) Burada La Bible de Jrusalem kullanmtr, Paris, Cerf, 1998.
16) Skandalon szc almas zor engel, ayaa taklarak dren anlamndadr;
szck ayn zamanda gnah giriimi, inkra ynelme", yanl inan vb. olarak evril
mektedir. Bkz. Greek-English Lexicon of the New Testament and OtherEarly Christian Litera
ture, W. F. Ardt ve F. W. Gingrich (gzden geirilmi basm), 1952. Skandalon kavram ve
Ren Girardn buna getirdii yorum konusunda bu yaptn III. blmne baknz.

3'Gnah Keisi ve Toplumsal Dzen

Ana hatlanm izdiiniz mimetik arzunun grngbilimi ncelikle bireyleraras
ilikileri iine almaktadr; ancak mimetik arzunun geni lekte bozucu etkile
rinin olduunu da sk sk gsterdiniz, sonuta bu toplum dzenini bozuyor. Bu
noktay biraz aabilir misiniz?
Mimetik dzenek iddetli karlkllk iinde, yani ikili bir yknme
iinde iledii zaman, kukusuz her tarafa yaylma eiliminde olan a
tmac bir enerji biriktirir; Bylece dzenek yaknda bulunan kimseler
iin giderek daha ekici, mimetik olarak bir eyler syleyen duruma gelir:
iki kii ayn nesne iin dvrse, bu rekabeti izleyen nc kiinin
gznde nesnenin deeri artar; bylece evrede bulunan daha ok insan
ekmeye balar. Rakibin mimetik ekimi bydnde atma konusu
nesne yava yava kaybolmaya yz tutar: btn rakiplerin barts a
rts iinde yrtlr, ypranr ve yok olur. Daha nce de sylediim gibi,
mimesisin katksz bir kartla dnmesi iin, nesnenin kaybolmas
ya da ikinci dzleme gemesi gerekir. Bu gerekleince benzerler oa
lr, mimetik bunalm yaylr ve giderek younluk kazanr. nl ngiliz
siyaset bilimci Hobbesun herkesin herkesle kavgas diye adlandrd
ey de budur.
Olanakl tek uzlama -yani bunalmdan kn ve topluluun kendi
kendini yok etmesini nlemenin tek aresi-, bu fkeyi ve bu ortak ku
durmay bizzat mimetizm tarafndan belirlenmi, herkesin de benimsedii
bir kurbana doru ynlendirmektir. Mimetik lgnlk iinde karkln
tek nedeni olarak grlen topluluktan bir ye ortak ynelim noktas
olarak belirir. nce topluluktan tecrit edilir, sonunda da herkes tarafn
dan ldrlr. Aslnda bu kurban baka birisinden daha sulu deildir,
ancak btn topluluk onun sululuu konusunda ikna olmutur. Bylece
gnah keisinin katli bunalm sona erdirmitir, nk bu ortaklaa bir
cinayettir. Gnah keisi dzenei rastgele seilmi bir topluluk yesine
kar ortak iddeti ynlendirir ve bu kurban, bu demeyle uzlam olan
btn topluluun ortak dman olur.
Srecin mimetik nitelii zellikle bu gelimenin btn aamalarnn
yinelendii ritler iinde belirgindir. Neden ritel ounlukla istenilen
bir dzensizlikle, etnologlarn dedii gibi, ortaklaa, yknmek bir krizle
balar ve neden kurbann ritel olarak katlediliiyle devam eder? Kendi
liinden tek kurban dzeneine alan mimetik bunalm yinelemek sz

konusu olduu iin. Dzenein bu biimde yinelenmesi uzlama gcn

yeniden ortaya koyaca umuduyla gerekleir.

Kurbansa! zmn gerekten onaylama mimesisi ve ikizlerin artndan sonra

geldiini mi dnyorsunuz? Bunalm onaylama mimesis ryie ilgisi olmayan
koullarla, rnein gerek bir veba salgnyla tetiklenmi olamaz m? Hastaln
biyolojik temelinin bilinmeyii bunalma bir sorumlu bulma gereksinimine,
dolaysyla da gnah keisi belirlemeye yol aabilir. Bu durumda arzunun ve
rekabetin grngbilimini kurbansal dzeneinkinden ayrmak gerekecek.
Evet, bunalm salgn hastalk, uzun sren kuraklk, takn gibi nesnel bir
ykmn iinde kk salabilir. Ama bu nesnel ykm mimetik bir bunalm,
baka deyile gnah keisi olgusuyla sonulanacak olan ikizlerin artn
ortaya karr. Zaten arzu edilen nesnenin blen rmmessinden kurbana
kar btn birlemelere olanak veren baka bir mimesise geilmezse,
gnah keisi ortaya kmaz. Gnah keisi dzenei her eyden nce bu
yn deitirmeye dayanr. Bir bunalma are bulmak iin nemli olan ey,
ykncleri blen nesne arzusundan, mimetik anlamda btn fkelerin
tek bir kurban zerine younlat srada uzlatran rakibin fkesine
geitir. Kurbansal zmn ardndan bu birliktelik srer, tek kurban
btn topluluu mimetik olarak birletirdiinden artk hibir atmaya
yol amaz. Rekabeti ve atmac mimesis kendiliinden ve dorudan
doruya uzlama mimesisine dnr. Zira rakiplerin hep birlikte arzu
ladklar nesne konusunda anlamalar olanaksz olsa da, birlikte nefret
ettikleri kurbana kar ok iyi anlarlar.

Kurbansal dzenein tetiklenmesi iin ncelikle mimetik atmalarn btn

topluluu etki altma almas gerekir. Nesneler iin giriilen rekabet ylesine
younlar ki bu nesneler unutulur, ya tketilir ya da yok edilir, topluluun
yeleri dorudan kar karya gelmeleri durumunda da aralarndan bir tanesi
iin duyulan kin sonunda ou zaman uzlamayla yok olur.
Tam olarak byledir. Rekabetlerin balarda ok deiik odaklanma mer
kezleri olabilir, ancak bunlar daha ok dman ektike mimetik olarak
daha ekici hale gelerek birbirlerine bulama eilimine girerler. Dmanlk
mimesisi toplaycdr. Bu tek ve son bir kurban retir. Ortada tek bir kur
ban olduunda, o da bir kez ldrlnce fke yeniden kabarmaz, nk
herkesin nefret ettii bu kurbandr. Bu nedenle, kendine bu uzlamann

erdemini yaktrmayan topluluk iinde barn saland hi olmazsa bir

an vardr. ldrd kurban kt bir kimse olarak grd iin bunu
bir hak olarak grr. Bylece bu kurban ayn zamanda bir iyilik yapan
kimse konumuna gelir. Gnah keisi arkaik anlamda kutsallk durumuna
ykselir, yani ayn anda hem iyilik, hem de ktlk iin ok gldr.

Mekanik bir olguyla gerekirci olgu arasndaki farla daha ak anlatabilir misiniz?
Mimetik dzenek belirli deildir. Mimetizm grubun yelerinden herhangi
birini gnah keisi olarak seebilir. Hibir seim yapmad da olabilir17.
Bu ok nemli bir konudur. Zaten mimetik dzenein determinizm ku
rallarna gre ilediini hibir zaman sylemedim. Kimi arkaik gruplarn
mimetik rekabetlerinin kendilerini zykmdan kurtarmak iin hibir
zaman yeterince odaklayc kurban oluturmadklan varsaylabilir. Kimileri
de belki bu olguyu ritelletirmeyi ve kalc bir dinsel sistem yaratmay
asla baaramamlardr. Hep sylediim ey, kltrn kkeninin gnah
keisi dzeneine dayand ve itsansal anlamda ilk kurumlann bunun
yinelenmesinden, srarla srdrlmesinden ve tasarlanmasndan ibaret
olduudur.

Yani kurban rastlantsal olarak m seilmi olmaktadr1

Hayr, her zaman deil. Bu birok eyin yan sra katillerin anlay dze
yine baldr. Hatta kurbann kendisine de baldr. nk kurban oyunu
bozabilir. Bir rnek verelim: Eer bir kimse gnah keisi dzeneinden
ikyeti olursa ve bu kii sonunda dner bunu yceltirse, bu ortalk kantnc belirlenmi kurban durumuna gelecektir. Incildeki sa konusunda
olan budur. Geri Hans Urs von Balthasarn La gloire et la croix (an ve
Ha) adl yaptnda sylediklerinin tersine, say bir rastlant kurban
olarak deerlendirmiyorum. sa kendi katillerini iddete teslim olmakla ve
masum kurbanlan mahkm etmekle sulayarak onlara kendini imlemitir.
Sorunuza gelecek olursak, kurbann ne rastlantsal seildiini ne de
yle olmadn sylemek gerekir. ayet mitler dikkatli bir biimde gz
lemlenirse, tmyle rastlantsal seilmi olmalarnn yannda, kurbanlarn
ou durumda zrl, engelli ya da toplulua yabanc insanlar olduklan
17)
Bu konuda, bkz. Paul Dumouchel ve Jean-Pierre Dupuy (der.), Hautn-organisation. De la physique au politique, Paris, Le Seuil, 1983, s. 283 vd.

grlr. Bir engeli olmak ya da baka bir yerden gelmi olmak gibi olgular
seilme olaslklarn artrmaktadr. Bir ya da ok kurban olarak seilie
neden olan iaretler sahip olma da, ok kesin olmamakla birlikte, gnah
keisi roln oynama ansn artrmaktadr. Yahovann Kulundan alnan
u para (aya, 53, 2-3) bunu ok ak gstermektedir:
...nk onun nnde krpe fidan gibi, ve kurak yerden kk srgn
gibi kt; ne biimi ne de gzellii vard; gsterii de yoktu ki, kendisine
bakmca gnlmz onu eksin.
Seilme zellikleri bu kiinin kurban seilmesinin nedenleri olarak
verilmektedir, bu nedenler yetersiz, hatta kk drc olmakla
birlikte seim konusunda btnyle rastlantsal bir durumdan sz
etme olanan ortadan kaldrmaktadr. Kiide grlen engeller, irkin
zellikler haksz biimde sululuk gstergeleri olarak deerlendiriliyor.
Bu nedenle de ortaa sslemelerinde cadlar biraz Yahudi dman
karikatrlerdeki kambur, topal, biimsiz hatl Yahudiler gibi betimlenmitir. Ayrca Yunan tanrlarn anmsarsanz, ilerinden ou, brakn
Apollonlar gibi olmay, sklkla ya engelli, ya sakat, ya elimsiz ya da
irkindirler (Samsatl Lukianos Tragodopodagra18 adl yanslamal bir
yaz yazmtr). Arkaik Tannlar da ou zaman biraz fiziksel ve kusurlu
oluyorlar, ama aralarnda Apollonlar, Vensler de yok deil. Kukusuz
bu konuda kesin bir kural ortaya koyamayz, ancak bunun neden byle
olduunu saduyumuzla anlayabiliriz.

Daha dorusu, bu, nedensizlik ve gereklilik karm gibi bir eydir.

Kesinlikle yle. Kurbanlatrmaya elverili gstergenin olmad yerde,
her durumda bir gnah keisi belirlenecektir. ok kritik anlarda herhangi
bir ey gsterge olarak yorumlanacaktr. Bu her ey olabilir. Herkes de
sulunun bulunmu olduunu dnecektir. Gnah keisi dzenei bir
biimde hibir dayana olmayan bir bilgi, byk bir bulu ya da herkesin
birden bire kendi komusunun baklarnda grd bir ey olarak ilev

18)
Carlo Ginzburg mitik kiiler arasnda ok yaygn olan topallama olgusu ya da b
yenin sakat olmasyla ritel cinayet ve cehennem arasnda var olan bu banny ortaya
koymaktadr Ancak gnah keisi kuramn ciddi bir varsaym olarak ele almamaktadr: Bkz.
Batailles nocturnes, le sabbat des sorcires, ev.: Monique Aymard, Paris, Gallimard, 1992.

grmektedir, kalabaln buna inanc da glenmektedir. Hocart do

rudan bir kant19 olarak kabul edilen fiziksel nesneyle ilgili bir tr lml
fetiizmden sz eder. Euripidesin Hippolytos adl yaptnn kadn bakiisi
Phaidros rneine baknz: vey olunu rza gemekle suladktan sonra
kendini ldrr. Theseus niin Hippolytosun sululuuna bu denli kolay
inanr? nk Phaidros onun klcn kant olarak gsterebilir. Kutsal
Kitaptaki Yusuf hikyesinde Potifarm kars Yusufun gmleini saklar,
gen adamn kendisiyle cinsel ilikiye girmeye abaladn kantlamak
istercesine. Burada kesin bir kanta benzer fiziksel bir nesne var; deyim
yerindeyse bir numaral kant paras.

Gnah keisi dzeneinin iinde yer alan trman aklamak iin, bunun
-bireyler leinde grdmzve btn toplumsal bei ayrmszlatran
ikizler olgusunun ortaklatnlmasm gerektirdiini syleyebilirizBu durumda
aynmszlatrma toplumsal lekte belki de benzerlerin su yzne kma d
zeneini yanstacaktr.
Evet, insanlar ayrmszlatka, aralarndan herhangi birisinin sulu
olduuna karar vermeleri daha kolay olur, ikizler szc kendi iinde
simgesizletirme simgesi olup, hibir ayrmn olmad aynmszlatrmay gstermektedir. Mitik ikizler bunun bir yansmasdr. Gnah keisi
dzeneini bulmamda ikizler ok nemli bir rol oynadlar. Claude LviStrausstan okuduklanm anmsyorum: Onun kuranmda her ey ayrmdr,
yle ki, ona gre ikizler arasnda bile ayrm vardr. Ama ikizler mantksal
bir aynn yokluudur, Lvi-Strauss bunu gz nnde bulundurmuyor.
Saussuren yolundan giderek dilin ayrm yokluunu anlatamayacan
sylyor. Oysa dil aynmszlatrmadan sz eder. te ikizler buna yarar,
ayrca bu eretileme kimi toplumlar tarafndan olduka ciddiye almr,
nk bu toplumlarda ikizler yok edilir. (Elbette yaambilimsel ikizlerin
toplumsal aynmszlatrmayla hibir bantsnn olamadnn bilincinde
olan ve onlar dlamayan baka toplumlar vardr.) Claude Lvi-Straussa
ynelttiim eletirilerimin en nemli yn de bu zaten. Bununla birlikte,
ikizlerin tam olarak ne olduu konusundaki almalara katk da yapmtr.

19)
Genel olarak, tarihi ok yaygn olan bir n yargyla yola kar: Doruda
tanklklara, grg tanklarna, eski paralara ve ykntlara kr krne balanr. (Arthur
Maurice Hocart, Rois et courtisans, Fr. ev.: Marine Kamoouh ve Richard Sabban, Paris,
Le Seuil, 1978). Bu konu yaptn V. blmnde irdelenmektedir.

kizlerden ekinilmesi iin, onlarn aynmszlatrma ynnden n yerlere

konulmalar gerekir. lke olarak dil bunu anlatmada yetersiz olsa da, ilkel
kltr aynmszlatrmadan sz edebilir. Dil aslnda Levi-Straussun dn
dnden ok daha ktcl, sonu olarak gerekilie yeni Saussurec
hiiliin arzuladndan ok daha yeteneklidir.

Gnah keisi dzenei her tr kltrel dzenin, zellikle de dilin nnde ol

masndan dolay bu olanakl oldu. Gerekten de kltrn gelimesini olanakl
klan budur.
yleyse soru u: Kltr nasl geliir? Yant da yledir: Ritelle. ngrl
meyen ve sk grlen mimetik iddet dnemlerine engel olabilmek iin,
kltrler belli tarihlerde kontroll, nlenebilir ve ritelletirilmi iddet
anlan dzenlerler. Ritel durmadan benzer kurbanlar zerinde ayn gnah
keisi dzeneini yineleyerek bir renim biimi haline gelir. Bir bunal
mn zm olduu iin de srekli olarak ayn mimetik bunalm annda
devreye girecektir. Bylece her biimdeki bunalm yattran, rnein
ergenlik bunalmn gei ritleriyle, lm bunalmn cenaze trenleriyle,
hastalk bunalmn ritel tpla zen, bir kuruma dnecektir. Bunalm
ister gerek, ister imgesel olsun, arada byk aynm yoktur; imgesel bu
nalm da gerek bir ykm yaratabilmektedir. O zaman riteli iki biimde
kavrayabiliriz: Ritel her yerde varsa eer, bu dalavereci ve agzl
papazlarn her yerde olmasndan ve her yerde bylerini olduka saf ve
temiz topluma zorla kabul ettirmelerindendir, anlayndaki Aydnlanmaclar tarznda; ya da tam tersine, ayet bu sav samaysa -k i yledir-,
din adamlar kltrn bulunuundan nce olamazlar: Bu durumda din
adam ilktir, sama sapan bir gldr olmann tesinde, her tr kltrn
kkeninde yer alr. nsanlk dinselliin kzdr.

Hocart unlar yazdna gre ikinci varsaymdan yanadr: Ritel aydnlar

mz tarafndan pek kabul grmez- ou onu pek yaknlk duymadklar kilise
egemenlii yanll iine yerletirirler. Bu da onlan onayladklar ve gzlerine
olduka aklc ve etkili grnen modem ynetim kurumlan gibi kurumlann,
ritel dedikleri bo inantan domu olacan kabul etmeye pek gtrmez
Onlara gre salt ekonomik kar devlet gibi salam bir eyi yaratabilir. Bu
nunla birlikte, biraz daha dikkatli bakarak, her yanda ortak bir ritel karla
birbirlerine skca balanm topluluklan rahata grmeleri olanakldr; ritel
atein btn ekonomik tutkulardan daha salam bir imento olduunu da fark

edebilirler, nk ekonomi birletirecek yerde ayran bir kar kuralyken, ritel

ahlaki bir kural ierir.20
Bu metin ok gzel ama yeterince kktenci deil. Sanrm burada Kabil
yks esastr. Bu yk Kabilin ilk kltrn kurucusu olduunu ortaya
koymaktadr, ancak metin hibir zel kurulu edimine gnderme yapmyor.
Peki, ne var orada? Habilin cinayeti. Sonra, birden bire, cinayete kar u
yasa kyor: ayet birisi Kabili ldrrse, onun da c yedi kez alnacak
tr (Tekvin 4, 15). Bu yasa kltrn kuruluunu gstermektedir, nk
idama cezas, ritel cinayettir -kant da btn topluluun katld, ok
kat biimde yasalatnlm ldrme biimi olan Levililerde talayarak
ldrmedir. dam cezas oluturulur oluturulmaz kkensel cinayet ayn
biimde yinelenir, yani herkes ona katlr, ancak hi kimse bundan sorumlu
tutulmaz. Kltr, deiik grnmleriyle, bu ilk biim ritel cinayetten
domaktadr: Yasal kurumun dnda, Kutsal Kitap hayvanlarn evciletirilmesinin, mziin ve tekniin Kabil ve onun soyundan balayarak
doduunu sylemektedir (Tekvin 4, 20-22).

Bu tam olarak Aisldylosun anlatt Prometheus mitidir.

Gerekten de Prometheus nce ldrlen sonra da kurbann bitmez
tkenmez yinelemesi iinde yamyamlatrlan (kartal karacierini yiyor)
sungusal kurban durumundadr. Sungusal kurban olduu iin de kltrn
bulunmasndan sorumlumdur, dilin, bilimlerin ve tekniin iinden
kt yatak olarak grlmektedir.

4'Bilgisizlik
Szn ettiimiz toplumsal olgularn -belli tarihsel farkllklarn da unutmayarak- yapsal srekliliini vurgulamak asndan, diyebiliriz ki, tpk mimetik
arzunun modem bir bulu olmamas gibi, gnah keisi dzenei de yalnzca ilkel
ritlerde ya da eski toplumlarda bulunmuyor; modem dnyamzda da vardr.
Dorudur, bunu grmek iin bir kez daha mimetik arzudan yola kmamz
gerekiyor. Arzunun bu elikisi nesneye sk biimde bal olmas, baka20) Arthur M. Hocart, Rois et courtisans, a.g.y., blm III, s. 110-111.

sm deil de bu nesneyi elde etmeye kararl olmasdr, oysa gerekte ok

gemeden karc durumuna dyor. Mimetik arzu karc olunca, yani
bulduu eyin zerine reklenince, tedirgin ettii insanlar kartlamsal
olarak karlanma modelleri zerinde younlayor; yedek rakiplere yneli
yorlar. Bugn iinde yaadmz skandallar a byle bir yer deitirmedir.
Her byk ortak skandal, iki yakn arasnda kan kk skandaldan
kaynaklanr, katlanarak byr gider, izninizle Incilde kk skandalm
mimetik rekabet olduunu bir kez daha yineleyeyim; bu agzl istekle,
bu uyumazlk, herkesin tekine kar duyduu bu karlkl ve gln sal
drganlk birleiyor, bu kt duygular da arzularmzn ou zaman karlk
bulamamas gibi yaln bir nedenden kaynaklanyor. ok kk lekli bir
skandal karc olduunda, tedirginliinin birok kimsece paylaldnn
rahatl iinde ok geni bir televizyon skandalna dnme eilimine
giriyor. Baka deyile mimetik yalnzca komumuzun, yaknmzn, kendi
mimetik rakibimizin ynnde gidecek yerde, kendine yanal bir devinim
seiyor, bylece de hepimiz giderek byyen, durmadan yaylan bir buna
lm belirtisiyle kar karya geliyoruz. En byk skandal tek bir skandal,
tek bir kurban kalncaya dek hep en kkleri yutar; te gnah keisi
dzenei bu anda yzeye vurur. nsanlarm birbirlerine kar duyduklar,
mimetik rekabet halindeki beklerin hep daha byk lekleri nedeniyle,
durmadan byyen hn toplum iinde rastgele seilmi bir eye kar
snrsz bir fkeye dnr - Almanyada Nazi dneminin Yahudileri,
Fransada XIX. yzyln sonunda yaanan Dreyfis olay, Avrupada bu
gnk Afrika gmenleri, son yllarda yaanan terr olaylar nedeniyle
Mslmanlar.
Bu olayn ok gzel bir edebi rnei Shakespeare in Julius Caesarnda
bulunmaktadr: Burada suikastlar mimetik olarak bir araya gelirler21.
Bunlardan birisi, Ligario, delidir, ne dediini bilmemektedir. Ancak Sezar
ldrme dncesi iinde kafasn topluyor ve fkesi nl adamn zerinde
belirginlik kazanyor. Bunun dndaki her eyi unutuyor, nk imdi
fkesini ynlendirecei belli tek bir nokta var. Ne gelime, deil mi? Ne
yazk ki politikann onda dokuzu buraya kmaktadr. nsanlarn taraftar
ruhu diye adlandrdklar ey komularyla ayn gnah keisini semekten
baka bir ey deildir. Bununla birlikte, kurbanlarn temelden susuzluu
ve bunlara kar yaplan sulamalarn nedensizlii konusundaki Hristiyan

21)
Bkz. Shakespeare, Jules Csar, perde II, sahne I. Bir de bkz. Ren Girard, Shake
speare, les feux de lenvie, a.g.y., s. 308-309.

Vahyi nedeniyle, fkenin bu kutuplanmas gnmzde hemen grnr

olmakta ve oybirlii zm baarszla uramaktadr.
Daha nce Hristiyanlktan sz ettim, ancak, okurlanm benim tutu
mumu bilseler de, dzenein tarihte tuttuu yer hakkmda bir iki sz daha
sylemek istiyorum. zet olarak Yahudilik ve Hristiyanlk gelmeden
nce, gnah keisi dzenei, ne olduu bilinmediinden dolay, u ya
da bu biimde kabul edilmi, yasallk kazanmt. Sonu olarak mimetik
karmaa iinde debelenen topluma bar getirmeyi baaryordu. Btn
arkaik dinler ritlerini tam olarak kurucu cinayetin srdrlmesi zerine
kurarlar. Baka deyile, gnah keisini bu bunalmn padamasndan sorum
lu tutarlar. Hristiyanlk, tam tersine, sann grntsyle gnah keisi
dzeneinin ne olduunu ortaya koyar: iddet iine den bir topluma
bar getirmek amacyla, susuz bir kurbann ldrlmesi. Gnah keisi
dzenei byle bir anda tam olarak aklk kazanr.

Bu bizi mimetik kuramnzn temel kavram olan bilgisizlie getiriyor. Dediniz

ki, kurbansal sre belli dzeyde bilgisizlii gerektirir. ayet gnah keisi
dzenei toplumsal btnl salamak durumundaysa, kurbanm susuzluu
btn toplulua kurbanm sulu olduu inanc iinde birleme olana verecek
biimde gizlenmesi gerekiyor. Az nce sylediiniz gibi, srecin eyleyenleri
dzenei anlar anlamaz, bunun nasl ilev grdn de bilirler, bu durumda
dzenek ker ve toplulua esenlik getiremez- Henri Atlan bu temel durumu
hibir zaman bir sorun olarak ortaya koymadnzdan, onu hep bir kesinlik
olarak grmenizden yakmyor22.
Bu dzenein bilinsiz zellii zerinde yeterince durmadm. Kurammda
bu hem ok nemsiz, hem de ok nemli bir konu. rnein Dreyfus
olayna dnelim. Dreyfisa kar olan birisi kat bir biimde onun sulu
olduunu dnr. Dnn ki, siz 1894 ylnda bir Franszsnz, ordu ve
Almanlar konusunda da endieleriniz var. Eer birden Dreyfisun masum
olduu kansna varsanz, zihin rahatlnz, Dreyfusun sululuundan
kardnz doru fke artk sremeyecek, darmadan olacaktr. te asl
anlalmas gereken budur! Bu, Dreyfusa kar ya da taraf olmakla ayn
ey deildir. yle sanyorum ki, Atlan, ok ince akl yrtmesine karm,
sylediklerimi tam anlamam. D es choses cacheesyi okumu olan birok
22)
434-450.

Henri Adan, Volence fondatrice et referent divin, Paul Dumouchel, a.g.y.,

din bilgini de sonunu yakalayamamlar. Hatta kimi eletirmenler ortada

bir gnah keisi dini olsayd, ncil bu olgudan ak biimde sz ettiklerine
gre, bu da Hristiyanlktan bakas olamazd dediler! Benim yantm ok
yaln: sa bir gnah keisi olarak grld iin, din olarak Hristiyanlk
gnah keisi sreci zerine kurulamaz, tam aksine bunu ele verir. Buradaki
mantn ak olmas gerekir: ayet gnah keisinin sulu olduu dn
lrse, zellikle onu benim gnah keim diye aramayz. Fransa gnah
keisi olarak Dreyfisu setiyse, hi kimse Dreyfus olayndaki oynatlan
dzenei gremeyecektir. Herkes Dreyfusun sulu olduunu yinelemekle
yetinecektir, kurbann susuzluu anlalr anlalmaz, artk ona kar
iddet uygulanamaz, ite tam bu noktada Hristiyanlk bir biimde, hatta
en ak biimde, kurbann susuz olduunu sylyor. Gnah keisi sre
cindeki bilgisizliin anahtar ilevi elikili olmakla birlikte yadsnamaz.
Bilgisizlik herkese kurbann gerekten sulu olduu, bundan dolay da
cezay hak ettii yanlsamasn srdrme olana verir. Bir gnah keisi
ne sahip olmak iin, gerei grmemek, kurban da gnah keisi olarak
grmemek, mitolojinin yapt gibi, onu hakl olarak yargl klnm bir
insan olarak deerlendirmek gerekir. Unutmaynz ki, Oidipusun babasn
ldrp annesiyle yatmas gerek olarak kabul edilir. Ksaca bir gnah
keisine sahip olmak, ona sahip olunduunu bilmemektir.

Shakespearein Julius Caesarmda Brutusn iinde bu ilkenin iki kez

anlatld arpc bir sylevi var: Kasap deil, sungu rahipleri olalm,
Caus; [...] sokaktaki adam grecek /Davranmzda, bir cinayet deil, bir
temizlik.23 Bunu nasl zmlyorsunuz?
Burada Brutus kurbann yasal iddetiyle i savan hakl olmayan iddeti
arasndaki aynm haykrmaktadr, ama ne komplo yoldalan, ne de kendisi
sungu rahipleri gibi inandrc olabiliyorlar. Brutus ne yaptn biliyor ve
onu gerei gibi yapmas iin de ortada bir cinayet olmadn savunmak
zorunda olduunu biliyor. Bunu kendi szcklerimle anlatmak gerekirse,
gnah keisi cinayetinin olmazsa olmaz, bilgisizlii ortaya karyor. Bu
cinayeti ylesine ince bir biemde uygulamak gerekir ki artk bir cinayeti
andrmamak. Bu metin olaanst akl rn, hi akla gelemeyecek bir
bak as. yle ki artk sa el sol elin ne yaptm bilmemeli. Bununla

23)
William Shakespeare, Jules Csar, perdeli, sahne 1 ,166-188. satrlar. Ren Girar
bu metni Shakespeare, les feux de lenviede zmlemektedir; a.g.y., s. 338-354.

Shakespearein gstermek istedii ada antropolojininkinden ok daha

yksek bir kurban anlaydr.
Peki, niin daha ortak bir szck olan bilinsizlik yerine "bilgisizlik"24terimini

setiniz?
nk bilinsizlik szc okurlarn kafasnda Freudun karma kark
terimlerini artrmaktadr. Bilgisizlik terimini kullanmamn nedeni gnah
keisi dzeneinin kendi adaletsizliinin cinayet olduunu bilerek bilmeme
sidir. Kurbansal iddetin bilinsiz doas sanrm Yeni Ahitte de, zellikle
Luka iinde anlanmaktadr: Ey Baba, onlan bala, nk ne yaptklarn
bilmiyorlar (Luka 2 3 ,3 4 ). Bu cmleyi doru anlamak gerekir. Resullerin
lerinde benzer bir olumlama bunu kantlamaktadr; Petrus say armha
germeye katlm olan kalabala seslenerek yle diyor: imdi, ey kardeler,
biliyorum ki, reisleriniz gibi, siz de bunu bilmiyerek ilediniz (Resullerin
leri 3, 17).25 Bu bilgisizlik szc Yunancada tam olarak bilmemek
anlamndadr. Bugn bilinsiz deniliyor. Kiisel olarak szcn bana
- i - eril tanndn koymuyorum, bu benim pek gvenmediim zcl
gerektirmektedir. Gnah keisi srecinde kukusuz bir bilin eksiklii vardr
ve bu bilin eksiklii Freuddaki bilinalt denli temeldir. Ama ayn ey sz
konusu deil, bireysel olmaktan ok ortaklaa bir olgudur.

Freuddaki bilinalt kavramna ynelttiiniz eletiriyi aklar msnz?

Ben tanmlanabilir bir ruhsal aygt dncesine karym. Bilinsizlik
kavram kanlmazdr, ama bir kara kutu gibi olan bilinalt kavram
yanltc durmaktadr. Bunu daha nce nerdiim iin, gnah keisi d
zeneinin bilinsiz doas zerinde gemite daha ok durmam gerekirdi,
ama bu kavram Freudun bieminde ayr bir yaam olmas gereken bir
bilinalt iine hapsetmeyi kabul etmiyorum.

Bir kiinin mimetik yn artka, bilgisizliin daha gl olacam dnyor

musunuz?

24) Bu kavram Jean-Pierre Dupuy tarafndan Totalisation et mconnaisanceda

incelenmitir, Dumouchel (der.), Violence et vrit, a.g.y., s. 110-135.
25) Bkz. Ren Girard, Je vois Satan tomber comme l'clair, s. 198-199. Incilin ilk
elyazmalannm kimisinde Lukadaki cmle yer almamaktadr.

Sanrm bunu bir elikiyle yantlamak gerekir. Bir insan daha mimetik
olduka, bilgisizlii daha gl olur, ama bilgi olanaklan da artar. Bana
yle geliyor ki, mimetik arzunun byk yazarlarnn tm hipermimetikler. Dostoyevski ile Proustun durumunda, kendini gsterme olan ilk
yaptlarnn sradanl ile tmnn de benin d olan sonunculann
bykl arasnda ak bir kopma var, Camusnn yaymlad son ki
tab da byledir. Bana gre La chute (D), kendini kantlamak, kendi
kendine gz yanltc ahlaki bir kale kurmak iin, btn yaraty mahkm
eden ada yazann kt niyeti zerine yazlm bir kitaptr.

Hipermimetik bir kiiyi nasl tanmlayacaksnz?

Proust ya da Shakespeare gibi yazarlar ok ak biimde kendilerinden sz
ederler. Prousttaki anlatcnn Albertine ile ilikisinin anlatsna baknz.
Mimetik arzu dzenekleri kabataslak grlr durumda! Albertine olmad
zaman, onu seviyor; ortada grnmedii durumlarda da artk onu sevmiyor.
Bu durum yalnzca bir ya da iki kez olmuyor, o denli ska yineleniyor ki,
insan kendini aratrma laboratuvannda sanyor. Hipermimetik biri, yalnzca
grnte kendisine ait olan bir arzuyla ynetilmeyi kabullenmeye daha
hazr kimsedir. Bu, Incildeki daimonik cinlenmeye yakm bir ey.

Byle bir kii mimetik dzeneine zel bir duyarllk gsteriyor mu?
Evet. Kanmca iki tr hipermimetik insan var: Kendi z mimetizmine
btnyle gz kapal olanlar ve bilinli olanlar. Dostoyevskinin ilk
yazlarnda kendisine tmyle kapal olmas ok ilgin - bu durum byk
lde Jean Santeuiln Proustunu da ieriyor. Burada konuan mimetik
arzudur. Mektuplar okunduunda bunlarn ilk dnem romanlaryla
hemen hemen ayn olduklar grlr. Ama daha sonra, Mmoires crits
dans un souterrain (Yeraltndan Notlar) ile Dostoyevski birden alacak
denli kendi kendinin bilincine varr26. Bununla birlikte, Shakespearein
yapabildii gibi mimetik dzenei btnyle ortaya koymuyor. Aslnda
birok bakmdan onunla karlatrlabilir, ama Shakespeare dzenei
ve arkaik toplumlann kendini yenileme gcn daha iyi tanyor. Bu ba

26)
Bu konuda ayrntl bir zmleme iin bkz. Ren Girard, Dostoevski: du doubl
lunit, Paris, Pion, La recherche de labsolu, 1963. Yeni basm, Le Livre de Poche,
Biblio essai.

kmdan Dostoyevski gncel antropolojik aratrmalarmza Shakespeare

denli yakn deildir. Le songe dune nuit dt (Bir Yaz Gecesi Ryas) ondan
hibir ey anlamayan ve Shakespearei yzeysellikle sulayan George
Orwell gibi byk yazarlar iin bile ok gldr! Orwell yaptn hangi
ykseklikte kiilerinin ve onlann kk kprtlarnn stne ktn
grmyor. Ksaca retici boyut gznden kayor.

5'Kltrel Mimesis ve Nesnenin Rol

Mimetik dzenein genel aklamasndan sonra, kurarmmzdaki nesne sorununu
daha geni olarak yeniden ele almamz isteyeceizDediniz ki, rnein bir itah
arzuya dnnce bir model tarafndan bozulur. Arzu btnyle toplumsal
bir oluumdur. Bununla birlikte, kuramnz iinde temel gereksinimler iin yer
yok gibi...
Bu konuda yeniden bir temel ayrm ortaya koymam gerekiyor: tah yknmeyi gerektirmez. Boulmaktayken byk bir soluk alma itahnz
vardr, ama bunda hibir yknme yoktur, fizyolojik bir olay sz konu
sudur. lde su aramak iin yrrken hi kimseye yknlmez. Fakat
yaadmz dnyada btn toplumsal ve kltrel modellerimiz yiyecek
iecek konusunda moda olan eyleri isterler. Her trden itah, pelerine
dtmzde bize, bakas deil de biz olduumuz izlenimini veren
modeller tarafndan yolundan saptrlr.
Toplum ne denli acmasz ve yabanl olursa, iddet katksz bir gerek
sinim iinde kaynan kaybeder. Gerekli olann eksik olduu yerlerde,
mimetik arzuya yabanc bir iddetin olabilirliini yok sayamayz. Ancak
herhangi bir nesne konusunda ortaya bir rekabet karsa, en temel gerek
sinimler de bile bu rekabet kendini mimesislerle doldurur. Bu durumlarda
hep belli bir toplumsal araclk devreye girer. Belli bir toplumsal snf
iinde ortaya kmasndan dolay, kimi duygularn zellikle toplumsal
olduunu Marksistler de kabul etmektedirler. Onlara gre, mimetik arzu
bir aristokratik elence, bir lkstr. Bu nitelemeye ben de evet diyorum,
elbette bir lkstr! Modem dnyadan evvel yalnzca soylular bundan
yararlanabiliyorlard. Don Quichotte bir spanyol soylusu, yani birisinin
olu, bir zevk adam, bir aristokratt. uras da aktr ki, ktln olduu
bir dnyada, zellikle alt snflarn gereksinimleri ve itahlan vardr. ou
zaman fiziksel itahlar betimleyen Ortaa ksa kouklanna baknz.

Marksistler u bakmdan bir ynyle hakldrlar: ayet mimetik kuram

gereksinimi yadsrsa, yalanc durumuna der. Ancak u da gerektir ki mimetizm, ona donanm olan varlklar iinde, en an yoksunluk iinde de
yeerebilir. rnein Dostoyevskinin Su ve Ce^asmdaki Marmeladovun
kansnm zppeliklerine baknz.

Bu nederde de almanz okuyan ve mimetik rekabet iddetin tek kaynadr27

diye yazan Lucien Scubla ile ayn dncede deilsinizOna temelde katlyorum, ama bu saptama alklan ve nesnel gereksinim
leri deersizletiriyor. tahlar elbette atmalan ateleyebilir ve bir kez
balarsa bu atmalar yansmaclk ierii kazanabilirler. Gnmzde bu
iddet eylemleriyle, yani hrszlklar, byk kentlerin kalabal iinde
ska grlen saldrganlklar ve cinsel zorbalklar gibi herkese ynetebilen
iddetle ok uralmaktadr. Tketim toplumlannda insanlan en ok bu
endielendirmektedir. Bu iddet her tr ilikisel balamdan ayndr, ne
ncesi ne de sonras vardr. Bununla birlikte uzmanlar rastgele gerekleti
rilen saldrganlklarn dnyadaki iddetin balca kayna olmadm gste
riyorlar. iddet davranlan zellikle birbirlerini tanyan, hatta birbirlerini
uzun sredir tanyan insanlar arasnda ortaya kyor28. Aile ii iddetin
zc durumunda olduu gibi, iddetin tarihi de zellikle mimetiktir. Bu
trden cinayetler birbirine yabanc insanlar arasnda gerekleenlerden
ok daha yaygndr. Ancak bir insana sokakta saldrmak, kurbanla saldr
gan arasnda mimetik bir iliki olmad iin, dorudan mimetik bir eylem
deildir. Ancak kurban asndan bu beklenmedik saldnda, saldrgann
kendi gemiinde ya da genel olarak toplumla ilikisinde gizli kalm ama
ortaya kanlp aklanabilen mimetik ilikiler olabilir.
Mimesisin, benimseme mimesisryie grdmz gibi, yalnzca kartrc etki

lerinin olmadn da vurgulamamz gerekmektedir. Bu ayn zamanda kltrel

aktarmn kkeninde vardr.
27) Lucien Scubla, Contribution la thorie du sacrifice, Michel Deguy ve JeanPierre Dupuy (der.), Ren Girard et le problme du mal, Paris, Grasset, 1982, s. 105.
28) Dnya Salk Tekilatnn iddet sonucu lmlerle ilgili olarak seksen lkede
gerekletirdii aratrma, bunlarn yansnn intihar nedeniyle olduunu, adam ldrmel
erin ounun aile ii iddetten kaynaklandn gstermektedir. iddete dayal lmlerin
yalnzca bete biri savatan kaynaklanmaktadr. Bkz. World Report on Violence and Health,
World Health Organisation Publication, Cenevre, 2002.

Ben zellikle mimesisin rekabet ve atma grnmn vurguladm29.

Bunu yapmamn nedeni mimetik dzenekleri, iinde atmasal ilikilerin
betimlemesinin temel olduu roman zmlemelerine dayandrmamdr.
Bu bakmdan kt mimetik almamda hep belirgindir. Ancak gerek
varlklar arasndaki ilikilerde hi kukusuz iyi mimetik egemendir. Bu
olmazsa, ne eitim, ne kltrel aktarm, ne de rahat ilikiler olur.

Richards Dawkinsinki gibi kimi kuramlar olumlu mimetik zerinde duruyor.

Onun kltrel aktarmn en kk birimi olan meme kavram belki de daha
kapsaml incelenmelidir30.
Dawkins mimetik rekabetle, mimetik bunalmla, gnah keisiyle ve
mimetik kuramnn teki eklemleriyle ilikili hibir bilince sahip deil.

Edebi incelemelerin kurumsallatrlmasnn mimetik dzenei gzden karmaya katk yaptm m sylemek istiyorsunuz?
Kesinlikle. Zaten Sandor Goodheart Sacrificing Commentary31 (Yorumu
Kurban Etmek) adl yaptnda da bunu sylyor. Ona gre, eletirinin
gerek ilevi edebiyat uzlamasal bir bireycilie tamaktr, bu da mimetik
arzuyu perdelemeye olanak veriyor. Edebi eletirinin edebiyat hep, byk
bir yazarn gryle ortak gr arama derin bir uurum koymak yerine,
kabul edilebilir bir orta anlatma ekmek olan toplumsal bir ilevi vardr.
Bu eletiri, gz boyayc ve anlamsz biimde srekli bavurduu zgnsellik ve yenilik nakaratyla arzunun mimetik doasn gzden karmak
yerine, onun ortaya kmasna yardmc olmaldr.
Mimesisin tanmna dnelim: Kltrel mimesis ile benimseme mimesisi
arasnda bir aynm yaptmzda, sizin yaklamnz aklk kazanmaz m32?
29) Bkz. Ren Girard, Des choses caches, a.g.y., s. 16-20.
30) Richard Dawkins, Le gne goste, Fr. ev.: Laura Ovion, Paris, Odile Jacob, 1996.
31) Sandor Goodheart, Sacrificing Commentary: Reading the End o f Literature, Johns
Hopkins University Press, 1996.
32) Leonardo Boff ayn sorunu baka bir balamda yle iliyor: Mimetik arzunun
teki ucunun daha ok vurgulanmas gerektiine inanmay srdryorum. Burada tarih
boyunca iyilik getiren arzudan sz ediyorum. Bir yanda kurbanlar reten ve kurbanlar
stne kurulu bir kltr tarihi yaratan mimetik dzenek var. te yanda ve ayn zamanda,
tarih iinde iyilik ve yaam retimini olanakl klmaya ynelik, bir dayanma mimesisi
araynda olan kapsayc bir arzu vardr. Bkz. Hugo Assmann (der.), a.g.y., s. 56-57.

Sanmyorum. Bu izlenimi veren olgu, kltrel yknmenin, onda dokuz,

rekabete yol amamasdr! Ancak bu gene de bir benimseme mimesisidir.
ayet ben sizin konuma biiminize, davranlarnza, rnein sizin
okuduunuz kitaplar okuyarak bilgilerinize yknyorsam, aramzda
hibir rekabet gerilimi olmaz, nk bu durumda tam olarak paylalan
davranlar sz konusudur. Hatta rnek alndnzdan dolay kendinizi
koltuklanm hissedersiniz. Ancak, kltrel mimetik hi kukusuz bir
rekabet kayna olabilir. ayet henz yaymlanmam bilimsel bir buluun
yazan, bunu bir hayranna iletirse ve bu kii de onu kendine mal ederek
kendi buluuymu gibi ortaya atarsa, bu yazar byk olaslkla o kiiye
saldrsnda hakl olacaktr.

Antropolojik aklamanzda, nesnenin ou zaman benimseme mimesisini

tetildemek gibi bir ilevi var. Ama bu nesnenin lml kltrel mimesiste oynayaca temel bir rol yok mudur?Tarihsel bir bakla bakarsak, insanlatrma
etkeni olarak av sav diye adlandrlan olgu, ister hayvan ister insan olsun,
toplumsal beklenmelerin avlanma srasndaki ibirlii ve etin paylam'ndan
doduunu ortaya koyuyor33.
Bu doru, ama unutmayalm ki bu zavall nesne ldrlyor. Bana
gre avlanmann, yalnzca av eti gereksiniminden domayan, toplumsal
boyutunun yannda srekli kurbansal bir boyutu vardr. Dinin yalnzca
korkudan ve yabanl hayvanlann esinledii hayranlktan domad gibi.
Ben her tr karmak ibirliklerinin kurbansal dzenek zerine kurulmu
bir tr kltrel dzenek zerinde gerekletiini dnyorum. te be
nim kltrn kkeni konusundaki savm budur. Tarih ncesi avclar ve
onlarn evrenleri ile ilgili bildiimiz ok az eyler bile karmak bir kltrel
dzenlemenin var olduunu sezdirmektedir.

Kukusuz yaklamnzn zgnln kabul ediyoruz: Mimesisinin benimseme

boyutunu ortaya karyorsunuz; somut nesnenin bu bozulmann retimindeki
temel roln de aklyorsunuz- Bununla birlikte, Jean-Pierre Dupuy ve Paul
Dumouchelin de belirttikleri gibi, tketim toplumu nesnesi yalnzca benimseme
mimesisi balamnda tanmlanamaz; o ayn zamanda mimetik rekabetin neden
olduu bu patlamann denetim biimlerini de retmektedir.

33)
Walter Burkert, The problem of ritual killing, Violent Origins. Ritual Killing and
Cultural Formation, Hamerton-Kelly (der.), Stanford University Press, 1987, s. 164.

Dupuy ile DumouchePin toplumumuzu yorumlama biimi bana doru

grnyor, yalnzca biraz fazla iyimserler. Onlara gre tketim toplumu
mimetik rekabeti bastrmann ve onun atmasal gcn azaltmann bir
yoludur. Bu doru. Ayn nesnelere, ayn mallara herkesin eriebilmesini
salamak, bireyler arasndaki atma ve rekabet nedenlerini azaltmak
demektir. Bununla birlikte, bu sistem sreklilik kazandnda, bireyler
her an eritikleri ve hep ayn olan bu nesnelere kar sonunda ilgilerini
yitiriyorlar. Bu usanmann olumas iin zaman gerekir, ama sonunda hep
oluur. Bu nesneleri ok kolay eriilebilir kld iin, tketim toplumu bir
bakma kendi ykm iin de abalamaktadr. Bu nedenle, her kurbansal
dzenek gibi, toplumun da kendisini zamanla yeniden bulgulamaya gereksinimi vardr. Yaamak iin hep ekici yeni nesneler bulmak zorundadr.
Ancak bu pazar toplumu yerkrenin kaynaklarn yutmaktadr, tpk
hep daha ok kurban ldren Aztekler gibi. Ksacas, her kurbansal ila
etkisini zamanla yitirir.

yleyse Dupuynin, nesne gerek bir mimetik arzu yaratmdr, onu hiten
ortaya kartan mimetik ortak kararllklarn bileimidir: ne katksz bir
zgrlk, ne de nn arkasn grmeyen bir gerekirciliin odadr34
anlatmn nasl yorumlamak gerekir1
Kanmca bu ok ileriye gitmektir. ayet bu doru olsayd, biz yalnzca
arzu ettiimiz nesneleri alglardk, ama hi yle deil. Dnya bizi evre
leyen ve canmz skan nesnelerle dolup tayor. ou zaman da bizi en
uzun sre oyalayan nesneler, bizi bylemek iin en bilgie tasarlanm
nesneler oluyor. Artk alveri byk lde bir yn nesneyi, az bir sre
elde tuttuktan sonra, ple atmaktan baka bir ey deildir. Nesneleri
bir elimizle satn alyor teki elimizle atyoruz. Ne yazk ki btn bunlar
insanlarn yansnn alkla boutuu bir dnyada olmaktadr.

Bylece biz nesneye sahip olmann artk sorun olmad, ama onu deitirmenin
sorun olduu bir dnyada yayoruzTketim toplumu gerek nesnelerin deiimi deil de, ounlukla gs
tergelerin deiimi sistemine dnt. adalanmz artk minimalist ve

34)
Jean-Pierre Dupuy, Mimsis et Morphogense, Michel Deguy ve Jean-Pierr
Dupuy (der.), a.g.y., s. 232.

itahsz bir dnyada yayorlar, nk tketimin bir varsllk gstergesi

olduu dnya ekiciliini kaybetti. Thomas Frankn35 demesine baklrsa,
insann gerekten cool havasnda olmas iin, zayf ya da ykc grn
mesi gerekir. Tek sorun, herkesin ayn iplere sarlmasdr ve bir kez daha
hepimiz birbirimize benziyoruz. En son aamasna varm olan tketim
toplumu gizemli duruma geliyor, u anlamda ki, arzularmz karlayama
dn nceden bildiimiz nesneleri bize salyor36.
Ayn zamanda, ada toplumda i arachn artmasnn ille de bir mimetik

bunalmna yol amadn da belirtmek gerekir. Gnmz toplumu yksek

ll ayrmszlatrmalan kaldrabilir grnmektedir. lkel toplumlarda bu
nun nasl olduunu rendiimizde, acaba iyi bir gnah kurban yaanabilir
bir dnya kuracak mdr? Kurbann lm bedeni benzerle daha nceki aynm
dzeyine getirme olana verir mi?
Hayr, kanmca bu olanakl deil. Bir kez bizim toplumlanmz ilkel toplumlardan ayrmak gerekir. Modem dnya birbiri ardndan gelen daha
youn mimetik bunalmlar olarak tanmlanabilir, ancak bu bunalmlar
gnah keisi dzeneiyle zmlenebilir durumda deildir. Bunun neden
byle olduunu Hristiyanlktan sz ettiimizde greceiz.

35) Thomas Frank, The Conquest o f Cool: Business Culture, Counterculture, and the Rise
o f Hip Consumerism, University of Chicago Press, 1977. Frank 19601 yllarda balayan
nemli bir pazarlama olgusunun var olduunu belirtiyor ve buna commodifilation of dis
content (honutsuzluun nesneletirilmesi) adn veriyor; kavram, insanlara, sisteme kar
duyduklar honutsuzluk gstergelerinin yine ayn sistem tarafndan satlmas demektir.
36) Jean-Pierre Dupuy kapitalizmden evrenlerin en tinsePi olarak da sz etmektedir,
nk onun kaygs, Max Weberin sosyolojik zmlemesinde belirttii gibi, yalnzca
maddesel deildir; ona gre, kapitalizm yalnzca nesnelerin elde edilmesi deildir, arzu
stne kurulmutur ve nesneler de iinde arac ya da bakasnn rolnn hep yer ald arzu
gstergeleridir. Bkz. Jean-Pierre Dupuy, Le signe et lenvie, Dupuy-Dumouchel, a.g.y., s. 74.

Hristiyanln Skandali

Bununla ilgili olarak kuramn Eski A hitte sakl olduunu gsteren

branice bir deneme bile yaymland!
Charles Darwin, Ozyaamyks.

1-Kutsal Kitapn Antropolojisi

Gizlenen eylerie birlikte, antropolojik adan incelediiniz Kutsal Kitap,
zellikle de ncil konusunda yeni bir yaklam gelitiriyorsunuzKutsal Kitapta
kurban dzeneini ieren ok ak bir antropolojik bak olduunu, bu bakm
mimetik dzeneini ortaya karmakla kalmadm, ayn zamanda onu benimsemediini ifade ediyorsunuzDncelerim tam olarak byle. Mimetik antropoloji, arzunun mimetik
doasn kabul etmek, bu kabullenmenin sonularn incelemek, tek kur
bann susuzluunu ortaya karmak ve Kutsal Kitap ile Incilin bunlar
bizden nce yaptn ve bizlerin de bunu yapmak iin onlarn izinden
gittiimizi anlamaktr. zetlersek, mit kurbamn karsnda, Kutsal Kitapsa
yanndadr. rnein Eybn durumu bir tr baskc ve engizisyoncu
davay gstermekte, yargla yaplan konumalar oybirlii ilkesinin
rnek bir betimini sunuyor. Eybn arkadalar onu mahkm edil
meyi hak ettiine inandrmaya alyorlar ve Eyub zamanla direncini
kaybediyor, sululuunu kabullenmeye hazr hale geliyor. Sonunda ayaa
kalkar ve yle der: Ben ise, bilirim ki, Kurtarcm (Savunucum) diridir,
/ Ve sonunda topran zerinde dikilecektir (Eyub, 19, 25) . Buradaki

savunucum szc ok nemli ve Kutsal Ruhu tanmlayan parakleitos

(avukat) szc de bu kavrama baldr. Yunancada parakleitos eytan
tarafndan yaplan sulamaya kar savunma avukat1 anlamndadr,
yani etimolojik olarak sulayan2 demektir. Eyubda arkada sulayc,
yani eytann sesidirler. eytan eski dininin, eski yrtmenin sesidir ve
bu ses Eyub tarafndan yadsnmaktadr. Eski kurbansal dzende, mimetik
bunalm btn iddeti tek bir kurban zerine odaklayan gnah dzene
iyle zlyordu. Kurban sulayanlar sulayc eytann temsilcileridir,
bizleri yle uyaran sa ise Savunmann sesidir: Aranzda kim gnahszsa
ona ta ilk nce o atsn! (Yuhanna, 8, 7). Arkaik ile Yahudi-Hristiyan
arasndaki ayrm bu kart durular iinde bulunmaktadr.
Bu konuda yalnzca Nietzschenin sylediklerini yineleyeceim, ama
tmyle baka bir ynden. O ezenlerin yannda yer almt. Kalabalk
gibi dnmeme inancndadr. Ancak Dionysosla ilintili bir oybirliinin
kalabaln sesi olduunu grmyor. sann yannda yalnzca on iki kadar
havari olduunu ve onlarn da pek kararl grnmediklerini anlamak iin
ncili incelemek yeterlidir. Nietzschenin kavrayamad ey, oybirliinin
mimetik niteliidir. Nietzsche Hristiyanln kalabalk olgularna getirdii
n anlamn da yakalayamyor. Nietzschenin gremedii baka bir du
rum da, Dionysos enliklerinin kalabal simgelemesi ve de Hristiyann
kahramansal bir ayrkslk olmasdr.

Kurucu cinayet olgusunu ortaya koymak neden bu denli zordur?

Phenomenon szc parlamak, grnr olmak, aydnlkta birdenbire
belirmek anlamna gelmektedir. Kurucu cinayet grnmeyen bir olgudur,
nk amacna ulanca herkes gerekten sulu grnen kurbana kar
1) Parakleitos mahkemeye arlan, yanma arlan anlamndadr; birisinin davasn
bir yarg nnde savunan kimse, bir savunucu, bir savunma danman, bir avukattr.
sa Tannnm sanda ge ykselirken bir parakleitos'tur, nk Baba Tanr nezdinde
gnahlarmzn balanmasn istemektedir. Daha geni anlamda da bir yardm, imdada
yetien, insana elik edendir. Parakleitos (Tannnn yanndan indikten sonra) Incilin ger
ekleri konusunda havarilerin daha derin bilgiler edinmesini salamak ve onlara kutsal
krallk adna verilen snamalara ve ikencelere dayanmay salayacak kutsal gc vermek
iin havarilerin ortasnda sann yerine gemesi gereken Kutsal Ruha da gnderme
yapmaktadr (Yuhanna, 14, 16).
2) Ibranicede Satan rakip, kar kan anlamndadr; Septuaguintada epiboubs
(birine kar komplo kurmak) olarak evrilmitir; bir de sulayc anlamnda ho diabolos
(karaalc, dedikoducu) szcyle karlanmtr, Eyub, 1, 6 vd., Zekarya 3, 1.

bir oluyor; tersine, amacna ulaamazsa, oybirlii gerekleemiyor, bu

durumda da grecek hibir ey yoktur! Bu olgunun gzlemlenebilir olmas
iin, bilinli tanklarn kyclarn birlikteliini bozmalar bakmndan ok
az sayda ve olduka ilgisiz olmalar gerekmektedir. Isann ilesinde bu
durum var. sann ilk savunmanlannn onun yazgsn hepsinin paylamaya
ve bu uurda birer ehit, yani Isann lmnn tanklan olmaya hazr
olmalarna amamak gerekir. Onlar birer gnah keisi olarak gerek
uruna lyorlar3. lk ehit Etyendir. Talama sahnesinde ldrme ola
yn izleyen ve yreklendiren gelecein Pavlusu Saul vardr: Ve onun
ldrlmesine Saul raz olmutu (Resullerin leri, 8, 1). Onun Hristi
yanl kabul etmesi adaletsiz bir zalim olduunun bilincine varmasndan
kaynaklanr. Pavlusun iittii u soru ok nemlidir: Saul, Saul, niin
bana eza ediyorsun? (Resullerin leri, 22,7). ok temel bir soru bu.
Her tr Hristiyanlk kabul hepimizin bilmeden birer zalim olduumuzu
gsteriyor. Sonuta her gnah keisi olgusuna bulama saya yaplan
cinayet ile ayn kusurdur. Bu nedenle btn insanlar ayn suu iliyorlar.

yleyse mimetik dzenek ilk gnahla lintili olmak?

Evet, kukusuz yledir. lk gnah mimesisin kt kullanmdr, ayrca da
mimetik dzenek bu kullanmn ortaklaa boyutudur. Bir de, genel olarak
insanlar, mimetik dzenein kkeninde olan her tr rekabete youn bir
biimde katldklar halde, onu alglayamyorlar.
Mimetik dzenek arkaik toplumlann ayakta durmasnda temel ilev
yapan karmak bir aknlk biimi retir: nsanln varln srdrme
sinde ve geliiminde kanlmaz olmasmdan dolay, bunu antropolojik
ve sosyolojik adan eletTemeyiz. Bu, Durkheimm Yahudi ve Hristi
yan bak asndan puta tapmadan baka bir ey olmayan, toplumsal
aknldr, ancak arkaik insan topluluklarn onlar yok edebilecek
eylerden koruyan da bu yanlsamal kutsallktr. Pavlusun szn ettii
Meleklerin ikinci korosu ve Meleklerin nc korosu4yargl klnyor
3) Martyr (ehit) szc Yunanca martur, yasal ve tarihsel anlamda tank
szcnden gelmektedir; bir olayn, bir yarmann izleyicisi olan kimse. Trel anlamda
da, yaamnn sonuna dek say rnek alarak inancnn gcn ve itenliini kantlayan
kimse demektir.
4) Bkz. Ephesoslulara Mektup, 6, 12-13: nk mcadelemiz kana ve ete kar
deildir, ancak riyasetlere kar, hkmetlere kar, bu karanln dnya hkmdarlarna
kar, semaviyatta olan ktln ruhi ordularna kardr. Bundan dolay fena gnde

ve sonunda da yok oluyorlar, ama onlar g kullanarak yok etmemek

gerekir, hatta onlara uymak gerekir. Arkaik kutsalhk, iini dolduracak ve
onu bir yerlere ynlendirecek hibir ey olmad zaman eytansdr
ve toplumsal kurumlar, Tanr Krallnn stn gelmedii srece, bu ii
yapmak iin oradadrlar.

2'Mit ve Tektannclk
Yahudiliin ve Hristiyanln tektannl dinler olmas mit ve arkaik inan ko
nusunda yaptklar yeniden yazm ileminde temel bir olgu mudur?
Evet, ben yle dnyorum. Tektanncln Tanrs btnyle kurbanszlatrlm durumdadr, oysa oktannclk ok sayda kurbansal
oluum olmasndan kaynaklanr, bu oluumlar da srekli artan sayda
aslsz, var olmayan, ama yine de sayg gsterdikleri kurbansal dzen
nedeniyle koruyucu olan kutsallklar ortaya karr. Arkaik dnyada,
gnah keisi dzeneinin her ilev grmesinde, yeni bir tanr ortaya
kar. Yahudilik, balangcndan beri tanr reten fabrikann mutlak
reddedilmesidir. Yahudilikte Tanr hibir biimde kurban olmad gibi
kurbanlar da artk tanrlatrlmaz. te Tanr Vahiy diye adlandrdmz
ey budur. Tarihsel olarak iki aamada gerekleiyor: lk olarak, daha
nce belirttiim gibi, Tannnm kurbanlktan kt, kurbanlarn da
tanrlatrlmad mit den Kutsal Kitapa gei dnemi var; daha sonra
ncilin Vahiy dnemi geliyor5. Tanr kurbann yaadklarna katlyor,

dayanabilmeniz ve her eyi yaptktan sonra yerinizde durabilmeniz iin Allahn btn
silahlarm aln.
5) oktannclktan tektanncla geile ilgili olarak, Tekvinin hemen banda (1,
1), Tanny adlandrmak iin kullanlan szcn, eloh kknn oul biimi olan, genel
anlamda kutsala gnderme yapan Elnhim olduu sylenebilir. Bu kk de daha eski bir kk
olan ve Tanr, kutsallk, g, erk vb. anlamlarn ieren eiden gelmektedir. Szcn Tann
ad iinde oul kullanm ve kkbilgisindeki anlam belirsizlii [eloh (alef-lamed-heh) terimi
sz vermek ya da yemin etmek eyleminin kk olduu denli, meydan okumak ya da
sayg duymak eyleminin de kkdr] hem lanetlenmi, hem kutsallatmlm olmak gibi
iki kart anlam ieren ilk tann kavramnn kurbansal yapsnn bir kant olduu izleni
mini vermektedir, tpk gnah keisi dzeneinin, bit ynden bunalma neden olduklan
iin en byk ktlk, te yandan da bar salamalan nedeniyle en yksek iyilik olan
kurbanlarnn deimeyen durumunda olduu gibi. Kltrn kkeni de kurbansaldr ve
Kutsal Kitap balangcnda bu eyi iermektedir. Kutsal metin oktannl arkaik dine

ancak bu kez bunu insan kendi iddetinden kurtarmak iin yapyor.

Daha nce Je vois Satanda6 belirttiim gibi, Eski A hitte susuz kurban
ilk kez ortaya kyor. Sulu bir topluluun iinde yalnzca kurban
masumdur. Yusuf bir gnah keisidir, ancak yeniden saygnlk kazand
rlm bir gnah keisidir. Bu nedenle de gerek bir insanlk havasyla
evrelenmitir ve kutsal metin mitlerde olmayan bir gerekilik sunar.
Bu bakmdan Kutsal Kitap okurunu btnyle insansal olan eski Msra
alr gtrr. Anlatda Yusuf kendisini ekemeyen kardelerinin gnah
keisi olarak belirmektedir (Tekvin, 37, 11). Daha sonra Msrllar Potifar davasnda onu mahkm ederler, ancak burada da metin bize onun
sulu olmadn yle anlatr: Onu sevgili yapmak isteyen Potifarn
karsdr (Tekvin, 39, 7). Bylece kitap metni, Oidipus mitindekinin
tersine bir zm reten durumlarda Yusufa hep yeniden saygnlk
kazandnr. Je vois Satanda ayrmlar ortaya karmak iin mitle kutsal
metin arasndaki btn benzerlikleri gstermeye altm.
Kukusuz Oidipus miti Yusuf yksyle elien tek anlat deildir,
nk mitin yaps da Kutsal Kitap iletisine ters dmektedir. Mit srekli
u soruyu sorar: O sulu mudur?, arkasndan da u yant verir: Evet.
okaste ile Laios Oidipusu kovmakta hakllar, nk o babasn ldrecek
ve yaknyla cinsel iliki suunu ileyecektir. Evet, Thebaide de ayn eyi
yapmakta hakldr, nk Yusuf da ayn suu ilemitir. Mitik anlat hep
mit kiisinin sululuunu gsterir. Ancak bu kii haksz yere sulanmak
tadr. Yusufun durumunda ise her ey tersine ilemektedir. Soru ayn,
ama yant btnyle ayr bir dnyay ortaya koyar. Bu bakmdan kutsal
metinlerle mitler arasmda temel bir kartlk olduunu dnyorum.
Kutsal metin gereklii bir gndergesellik/gndergesizlik sorunu deildir.
Kutsal metnin gerek olma ynnden gndergesel olma zorunluluu
yoktur. O mitlerin olumsuzluu olduu lde gerektir, oysa mitler, gnah
keisi dzeneini srekli benimsedikleri iin, yalandrlar.

ak bir gnderme yaparak balasa da, ayn zamanda Yahovanm tektannl yeni dinine de
gnderme yapmaktadr. Zaten Musayla ilgisi kuku gtrmeyen Yahova szc (Tekvin,
2 , 4) iinde belirmekte ve Eski Ahitin Ibranice yazmnn tmnde yer almaktadr Ancak,
szck Yeni Ahitte kayboluyor. sann gelii Tannyla kullan arasndaki ilikiye ok byk
deiiklikler getirdi. Bu nedenle de Tanr yalnzca btn gerek inananlarn, Pavlusun
aklad gibi (Romallara Mektup, 10, 12), aralarnda hibir ayrm yaplmakszn Yahudilerin de, dinsizlerin de Babas olarak kabul edilir.
6) Bkz. Je vois Satan, a.g.y., s. 169-182.

Gnderge sorununun o den nemli olmadn belirtirken, Kutsal Kitapm

mitlerin btn tarihini yeniden yazdn ve de bu yolla mitik anlatlara gre
bir metinleraraslk esi mi anlatmak istiyorsunuz?
Btn kutsal anlatlar iin metinleraraslktan gememiz gerektiini
sanmyorum. Buna karlk Yusufun yks deindiiniz konuya u
bakmdan rnektir: Bana gre bu bir mit in yeniden yazmdr, bir yalan
ve hakszlk kayna olarak mitik anlay simgelediinden, mitik anlaya
kar koyan bir yeniden yazmdr.
Yunan dnyasmda bu sorunla ilgili urada burada gizil bir bilin ortaya
kmaktadr, zellikle de tragedya airlerinde: Sophokles Laosu birok
katilin ldrdn esinler. Bu ne yazk ki eletirmenlerin yorumlamaktan
kandklar ok nemli bir paradr. Oidipus yle bir ak soru sorar:
Bir ile birok nasl ayn ey olabilir?7 O bununla gnah keisi ilkesini
tanmladn bilmiyor. Ancak Sophokles olayn kukusuz bilincindedir.
Gerei grd anlalyor, ama bunu Kutsal Kitapm yazarlan denli ak
anlatamyor. Zaten bunu zgr bir biimde de anlamaz, nk btnyle
mitik bir ereve iine yerletirilmi ve mit in hep ayn biimde anlatl
masn isteyen bir toplulua yazmaktadr. ayet ozan ldrme sahnesini
ortadan kaldrrsa, o durumda lin edilecek kendisi olur.
Tersine kutsal yk sonu deitiriyor ve bunu okuruna bildiriyor.
Son oluntu Yusuf un yksnn gnah keisinin rolyle ilgili olduunu
kantlamaktadr. Yusuf kardelerini evinde konuk eder. Filistinden ilk kez
gelirler ve Yusuftan tahl isterler, o da verir. Ancak kardeler Yakupun
oullarnn en k olan ve tekilerin vey kardei, Yusufun kardei
(Benjamin ile Yusuf son iki oullandr) Benjamini oraya getirmezler. teki
on karde oraya geldiklerinde Msr soylulan gibi giyinmi kuanm olan
Yusuf u tanyamazlar; ama o onlan hemen tanr. Onlara istedikleri buday
verir yle der: Ve o adam, memleketin efendisi bize dedi: Sizin doru
adamlar olduunuzu bununla bileceim, kardelerinizden birini yanmda
brakn, ve evlerinizin ktl iin uday alp gidin, ve kk kardeinizi
bana getirin; o zaman sizin at deil, doru adamlar olduunuzu bile

7)
Sophokles, Kral Oidipus, Fr. ev.: Victor-Henri Debidour, Francis Goyet (der.), Le
Livre de Pbche, Classiques de poche, 2002, s. 55: Sylediine baklrsa, Laiosu ldrenler
ona [bir tank] gre haydutlardr. yleyse, bu oulluk varsa, cinayeti ben deilim: bir ve
birok, ayn eyi anlatamaz. Ama tek bir insandan, yalnz bana bir yolcudan sz ediyorsa
durum ak, o zaman i benim zerime yklr.

ceim (Tekvin, 42, 33-34). Kardeler giderler ve alk onlar yeniden

penesine aldnda, bu kez Benyaminle gelirler. Yusuf hizmetilerden
birisine Benyaminin torbasna ok deerli bir kse saklamasn syler. Her
ey geen kez olduu gibi gerekleir, ancak dnte snn geerlerken
stleri aranr. Kseyi bulurlar ve onlan tutuklarlar. Yusuf onlara yle
der: Elinde kse bulunan adam, o bana kle olacakt; fakt siz babanza
selametle gidin (Tekvin, 44, 17). Sonu olarak Yusuf onlara, tpk daha
nce Yusuf un kendisinden kurtulmalan gibi, en kk karde karlnda
bir kez daha canlarn kurtarma olana salar! Hepsi bu zm kabul
eder, u szleri syleyen Yahuda dnda: Ve imdi rica ederim, ocuun
yerine efendime kle olarak kulun kalsn; ve ocuk kardelerde beraber
ksn. nk ocuk benimle beraber olmazsa, nasl babama gideyim ve
babama gelecek fenal greyim? (Tekvin, 44, 33-34). Kardelerden
yalnzca bir tekinin gsterdii bu ballktan duygulanan Yusuf hepsini
balar ve babalanyla birlikte Msra yerlemelerini nerir.
Kutsal Kitapn gnah keilerini tersyz etmesine ve Hristiyanla
baklrsa, yk soluklan kesecek denli akla yatknlk kazanyor. Gnah
keisini belirleyenlere gsterilen hogr izlei yknn sonunda ortaya
kyor ve bu son mitlerin yeniden okunmasn salyor, yle bir okuma ki
kurbam mahkm edecek yerde sutan anndnyor. Ksenin Yusuf un bir
grnm olan Benyaminin torbasna konduunu anmsayn. Daha nce
belirttiimiz deimezlerden birisini anmsayn: Mimetik bunalmn en
youn annda, bir kurban gnah keisi olarak belirlendiinde, kurbann
gerekten sulu olduunu gstermek iin hep aslsz bir kant kullanlr.
te Yusuf un yks bunun rneidir. Sonu gstermektedir ki yknn
tmnn gnah keisi dzenei bakmndan okunmas olumlu bir olgu
ortaya koyuyor. Ortak iddetin sonu olmayan yks, mitolojide olduu
gibi, eletirel olmayan ve yalana dayal bir biimde anlatlacak yerde, kendi
gereklii iinde anlatlmaktadr, bir kez daha sa'nn ilesinde olan durum
gibi. Bundan dolay da geleneksel Hristiyanlk Yusuf ta bir figura Christi (sa
grnts) grr. Bu antropoloji asndan da, bilimsel adan da dorudur.

Zaten bu yknn Yahudas Incildeki Isann atasdr.

Doru. Yusuf Yahudann nerisini kabul etseydi, o Benyaminin yerine
geecek, kardeinin yerine gnah keisi olmay kabullenecekti. Kardeini
kurtarmak iin gnah keisi olmaya raz olduu iin Yahuda saya benzi
yor. sayla birlikte, Kutsal Kitap shakm ertelenen kurbannda, kurbann

kanl sonunu duyurmadan nce, kendi yattrmasn gsteriyor. shak

babasma unlar syler: te ate ve odun, fakat yaklacan kurban iin
kuzu nerede? brahimin ona verdii u yant da olaanst: Olum
yaklan kurban iin kuzuyu Allah kendisi tedarik eder (Tekvin, 22,
7-8). Bu sz shakm yerine geecek olan koun bulunmasn bildiriyor,
ancak Hristiyanlar burada hep saya iaret eden bir kehanet de grdler.
Tanr gnderecek, btn kurbansal iddeti sonsuza dek bitirmek iin
Tanr kendini kurban edecek anlamnda bir szdr. Bu sz gln deil,
ok parlak bir szdr. brahimin byk kurban sahnesi, Kutsal Kitapm
balarnda hep st rtl olarak anlatlan, ocuun kurban edilmesinden
vazgeilmesi ve onun yerine bir hayvann kurban edilmesidir. Bununla
birlikte, yalva edebiyat konusunda u aamada bulunmaktayz: Hayvan
kurbanlar etkilerini kaybettiler; 40. Zebur suresinde, sadk kul Tannya
yle seslenir: Kurbn ve takdimeden zevk almazsn; kulaklarm atn;
yakaln takdime ve su kurban istemezsin. O zaman dedim: te, geliyo
rum (Mezmurlar 40, 6-7). Baka deyile, Kutsal Kitap yalnzca kurban
edilmesi gereken nesneyi deitirmekle kalmyor, ayn zamanda gnll
kurban sa sayesinde, kurbansal dzenin sonunu getiriyor.
Kurbandan kurtulmak iin, mimetik almalardan koulsuz vazge
mek gerekir, sann dedii gibi, teki yanan da uzatacaksn. nsansal iddet iindeki mimetizmin roln kavramak Mesih sann dada
verdii Vaazdaki tlerin neden yle olduklarn anlama olana verir.
ncelikle bunlarn hibir mazoist yn yoktur; abartl da deiller.
almalara gsterdiimiz hemen hemen kar konulmaz eilimimizi gz
nnde tutarsak, bu tler yalnzca gerekidirler. Kutsal Kitap seilmi
halk yksn iddet mimetizmin srekli bir yeniden d ve bunun
kurbansal sonulan olarak grr. rnein Musann halknn onu ve
Aaronu oybirliiyle ldrmeye hazr olduunu anmsaynz. Saylarda
okuduumuz udur: Btn toplum onlar talamaktan sz ediyordu.8
A caba Vahiy ile Tektanrclk, gnah keisi ve oktannclk konusunda, birbirleriyle bu anda m atyorlar?
Aslnda kartlk yok, mimetik ama uzun erimde daha gl olabilecek bir
ey: Daha nce tanmladm ayn zamanda vahiy olan bir kabullenme.
Freudun sav -Musann sonunda katledildii dncesi- grndnden
8) Bkz. Saylar, 14, 2-1.

daha derin ve daha zgn bir kutsallk iermektedir. Freudun kitaplar

arasnda yelediim Vhomme Mo'se et la Religion monotheistetir (Musa ve
Tektannl Din). Bu kitap sezgilerle doludur. Burada Freud, yle sanyo
rum ki, Romulus, Zerdt ve birok din kurucusu konusunda da benzer
sylentilerin olduundan haberi olmakszn, Musamn ldrldn
anlatan bir Yahudi mitine dayanyor. Zerdt de, kurban savunucular
tarafndan, bu kuruma kar kt iin cezalandrlmak istenmi ve ld
rlm olacaktr. Btn bu ykler Freudun yorumlad Musa yksn
andrmaktadr, ancak Freud bunlarla hibir balant kuramad, bu nedenle
de gnah keisi dzeneine ulaamad. Freudun zaman zaman ok doru,
ama biraz Darwin gibi, laiki ve on dokuzuncu yzylc biemde yorum
lad, gerekte ise Kutsal Kitapn iletisini glendiren sezgileri var. Bu
bakmdan Freudun yapdan benim iin mimetik savmn destekleyici
belgeleridir. Bu destek Uhomme Mo'ise et la Religion monotheistete Totem
ve Tabuya gre daha aktr, ama dolayl olarak.

Kutsal Kitap anlatsna gre kltr bir ilk gnahla belirlenmise, Incil'in bu
kkene yeni bir kkten yorumlama, bir seenek getirdiini dnyor musunuz?
Yeni Ahitin mitlerin yannda, Eski Ahit'in de yeniden yorumlamas olduu
sylenebilir mi1
Buna yorumlama deil de, esinleme demek gerekir. Esinleme gerei gs
tererek kurban dzeneini yeniden oluturma demektir, zellikle kurbanm
masum olduu ve her eyin mimetik zerine kurulu olduunu bilerek.
Daha nce syledim, ncil armh mimetik bir olgu olarak betimler.
Petrusun yadsmasnn, Pilatusun ya da kt niyetlilerin tutumunun
gerek nedeni, kalabala yknme, ortaklaa mimetizm ve iddet salg
ndr. Btn bunlar mimetik, ksaca yalanc bir oybirlii zerine kuruluyor.
Ancak bu betimlemenin gereklii anlaldka, yalnzca say armha
gerenleri alaltmakla kalmyor, insanlk tarihindeki btn mit yapclann
da gzden dryor. Buna ncilin Mesihin azndan ilettii bu kurucu
dzenekle ilgili, daha nce alntladm, btn u tanmlan da eklemek
gerekir: Yapclar tarafndan atlan ta at ta oldu, eytan balang
tan beri katildir, Bir tek insann lmesi daha iyidir... vb.
Bu durumda Eski ile Yeni Ahit arasmda gl bir sreklilik gryorsunuz?
Kukusuz. Eski Ahit tek kurbann ldrlmesini, ncilin bieminde,

yani ortak kurbanlarn susuzluunu ortaya koyarak anlatan ok sayda

dram iermektedir. Bunun ilk byk rnei Tekvinde yer alan Yusuf
yksdr. Bu mitik olsayd, Yusufa kar kardelerin tarafnda yer
alrd. Oysa tam tersini yapyor. Eybn yks ya da Ac eken Kul
arklar gibi.

Hristiyanlkta toplumu kurtaran kurban sa'dr.

Mesih insanlar kurtaryor, nk bizi giderek kurbansal korumadan arn
dran gnah keisi dzeneini ortaya koymas, yaammz srdrmek isti
yorsak, bizi iddetten giderek uzaklamaya zorluyor. Tannmn Krallna
ulamak iin, kiinin iddetten vazgemesi zorunludur. Ancak btn insan
topluluklan samn bu arsn yadsdlar. Bu yadsma armha gerilmesi
srasnda nce kendi toplumu tarafndan balatld. Bugn her yerde
sryor. Bu bakmdan Jeann Incilinin girii yle diyor: O dnyadayd
ve dnya onun tarafndan kuruldu, ama dnya onu tanmad. Evine
geldi, ama kendi yaknlan onu ieri almadlar. Bir de yle der: [...] ve
k karanlklan aydnlatt ama karanlklar onu alamadlar On 1,10-11
ve 5). Bununla birlikte, bireyler Mesihe yknmek iin kendilerince bir
eyler yapabilirler ve Jeanm girii unu ekliyor: Ama O kendisini kabul
eden herkese Tannmn ocuklan olma yetkisini verdi (Jn 1,12). Bu, sa
ve onun Babas dncesi iinde eriilen kiisel esenliktir, insanla Tanr
arasnda ilk gnahla kesilmi olan dorudan iletiimi yeniden kurma
sonucunu douran armhnr.
M itleri, mimetik kuram erevesinde, anlalmas bakmndan
mitik deerlerin tersyz edilmesini zorunlu klan kehanetin daha
uzak ve karanlk bir biimi olarak okumak gerekecek. Eski A hitte
bile azmsanmayacak oranda iddet yer almaktadr: Yarglar ve teki
tarihsel kitaplarda, ou zaman gnah kurbanlarna kar topluluun
mitik deerleri ne kar. Mezmurlarda da, kurbann, yani hibir
nesnel neden olmadan, salt gnah keisi ilevi grsn diye komulan
tarafndan belirlenen kiinin umutsuzluk iinde dile getirdii fke var.
Burada gnah dzeneinin ve daha genel olarak insansal iddetin bu
lunmasnda ok nemli bir aama var. Bu aamann bir blm birok
dinsel sistem iinde yer almaktadr, rnein, insan kurbandan hayvan
kurbana gei bunun bir kantdr; ancak bu olgu ok ak deildir:
Oysa Kutsal Kitapta vurgulanmakta ve yceltilmektedir. Btn nemli
aamalann Kutsal Kitapn olaanst betimlemelerde vurgulad,

shakn kurban edilmesi yerine son anda bir koun kurban edilmesinde
olduu gibi, kurbann tarihsel sre iinde yumuatlmas var. Burada
betimlenen olgu insan kurbanlarn, zellikle en byk erkek ocuun
kurban edilmesinin sona ermesidir.

Kimi noktalarda Ortaa betisel anlatm geleneini anmsatan tarih okumanzn

okurlarnz biraz tedirgin edebileceini dnmyor musunuz1
Evet, ancak mimetik kuram betiseli yeniden ele alyor ve bunun iin
zyle, yani iddetin asla tanrsal olmayp, ama insansal olmasyla ilgili
olduunu gsteriyor. Byle amlayc metinlerin ortaya kmas tarihi
mizde birtakm yeni olanaklarn domasna etki ediyor ya da kolayla
tryor. rnein Sophoklese yeniden bakalm. Bizans dneminde, Kral
Oidipus hi kuku yok ki Oidipusun ilesi olarak yorumlanyordu, yani
zerindeki consumatiosunun (yaklmadan sonra geriye kalan kl) sa
olaca bir figura (beti). Oidipus daha o zaman bir kurban, kendisine
ac ektirilen bir gnahsz olarak alglanyordu, bir bakma Mesihin
aclarnn erken betimlemesiydi. Bana gre bu okuma en derinlikli
okumadr. Bu u anda kullandmz kuramsal dilde anlatlamyordu,
ancak kurbann gnahszl iyi bir sezginin iine doabiliyordu. Freud
bunu gremedi, nk baba katlini ve yaknyla cinsel ilikiyi hi yeri
yokken birtakm gerekler olarak kabul etti. Bu hata mitlerin modem
anlamda yenilenmesini dourdu, nk Freud, hi yle olmad halde,
Oidipusun ruhsal anlamda sululuuna inanyordu -yanl olan buydu.
Bylece Freud sayesinde toplumsal-ruhsal yaplarn mitik anlalmasna
doru bir gerileme iine girdik (Freud krlk ve sezginin ok artc
bir karmdr).
La violence et le sacre'yi yazarken, gnah keisi dzeneini bulduumda,
betisel yorumlama sorununun dinsel alanda kukusuz nemli yansmalan
olduunu hissettim. Ancak bunun ncille nasl birleeceini ve hangi
trden ayrmlar gerektireceini bilmiyordum. Bugn Des choses cachees'yi
yeniden yazabilseydim, bu betimleme sorunu zerinde daha ok durur
dum. Mit dzenei onu altrmay baaranlarn gzne grnd gibi
betimler, nk onlar onun ileyiinin zn kavrayamazlar; bunlar ayn
zamanda da srecin bilinsiz bnleridir. Oysa Kutsal Kitap ayn dzenee
uzak durur, mimetik dzenei btnyle gsterir ve onun niteliini ortaya
koyar, bunun bir tek nedeni vardr, o da Kutsal Kitapn hep iin z olan
gnah kurbannn susuzluunu grmesidir.

Anerbach Mimesisin9 ilk blmnde, Yunan ve brani kltrlerinin anlay

ayrmlar konusunda, Homerosun Odyssesiasyla Kutsal Kitap'ta yer alan
shakn yksn karlatrarak, ok gzel bir zmleme yapmaktadr.
Bu metinde Auerbach modem dnce anlaymzn Homerostan ok
Kutsal Kitap metinlerine daha ok borlu olduunu gstermektedir. Kutsal
Kitapta, kahramanlarnn henz daha yazgnn nceden belirlendii mitik
ereve iinde yaad Yunan airde var olmayan, tarihsel deneyimimi
zin zamansal boyutuyla ilgili bir bilin var. Homerosta kiilerin ruhsal
karmaas ok snrldr, bir duygu ve itah almandan geerler, oysa
Kutsal Kitapm yazarlar kiilerin deiik bilin dzeylerini ve aralarnda
kan atmay sergilerler. Ama kanmca, iin z kukusuz burada de
il. Kimsenin^ gremedii asl olgu, Auerbachn da bakalarndan daha
iyi grmesi deil, mitlerde kurbann daha kutsal olmadan nce sulu
olmasdr, oysa Kutsal Kitap metninde kurban susuz olabiliyor ya da
haksz yere sulanabiliyor. Bana gre, iin tek zn Auerbachn baka
yorumculardan daha ok grd sylenemez.
Figurada Auerbach betisel yorumu Kutsal Kitap metinlerine ilk uygulayann
Pavlus olduunu belirtmektedir. Bununla birlikte, siz Eski Ahitin bile betisel
olduunu syler gibisiniz.
Ben buna daha ok peygamberce diyeceim. Peygamberler gnah keisi
nin nedensiz ve iddetle belirlenmesini gzden drmek iin eski kutsal
metinlere dayanrlar. Bu vahiyde en eskiye giden, belki de, sraePin
Avunma Kitab adl aya 2, 40-55 metnidir. Bu metin btn dalarn
devrildii, btn ovalarn sularla dolduu bir bunalm betimlemesiyle
balar10. Yorumculara gre, Yahudileri srgnden kurtarm olan Pers kral
Kyros iin bir yol yapmna gnderme sz konusudur. Belki de bu byk bir
toprak kaymasdr. Gerekte ise, yle sanyorum ki, bu kurbansal -iddetli
aynmszlatrma srecinin- bunalm figurasdt. Artk dalarla vadiler
arasnda ayrm kalmamtr. Vaftizci Yahyann (drt ncilin de banda)

9) Erich Auerbach, Mimesis, La reprsentation de la ralit dans la littrature occidentale,

a.g.y.
10) Bkz. aya 40, 3-4: arann sesi: lde Rabbin yolunu hazrlayn; bozkrda
Allahmz iin byk bir yol dz edin. Her dere ykseltilecek ve her da ve her tepe
alaltlacak; ve kntl yer dz, ve sarp yerler ova edilecek.

bu paray alntlamas, Mesihin, yeni bir gnah keisi belirlenmesini ge

rektiren bir bunalmn doruunda ortaya kmasn gstermektedir ve bu
da Mesih olacaktr; Bylece Tanr kendini gsterme olana bulacaktr11.
Peygamberlik kavram kurbansal zmlerin ngrmeye olanak veren eski
bnalmlara bu srekli dn gerektirmektedir. Bu bakmdan Kutsal
Metindeki ok sayda yalvalk kurbansal dzenei tanmlar; rnein
ncilde Mezmurlann Hibir neden olmadan benden nefret ediyorlar12
diyen ok anlaml bir cmlesi var. Rastgele seildiini ve sonu olarak
kurban olduunu anlayan daha eski bir dnemin kurbanma ait olan bu
yakn belli lde saya da uygulanabilir. Herkes dmanlarnn olutur
duu kalabala yknd srada, sa da nedensiz aalanm tr. Pilatus
kalabala korkusundan yknr, Petrus da bunlara uyar. Mezmurda
yaplan bu alntyla ilgili arpc olan ey, Kutsal Kitapm ve ncilin temel
esini mimetik adan anlamak iin, her akmlk dncesini parantez
iine alma gereidir. Burada btnyle klgsal gzlemler sz konusudur,
Kutsal Kitapn ve ncilin stnlnn bilimsel olarak kantlanabilir
olduunu bu nedenle sylyorum. Yakupun kitab da, iinde kurbann
kendisini ldrmeye hazrlananlara sulu olmadm, kalabaln bir ma
sumu ldrmek zere olduunu haykrd ok geni bir suredir. Hibir
neden olmadan benden nefret ediyorlar. Oysa mitlerde hep, baba katli
ve ensest iliki bieminde grnen, iyi bir neden vardr, ama aslnda bu
yanltc, aslsz bir nedendir. Her ey, kendisi de zaten hep mimetik olan
bir bunalmn doruunda, mimetik salgndr.

Bundan dolay da kurban Kutsal Kitap metninin odadr: Tann'mn kendisi de

kurban uygulamasna son verecek kurban olacaktr. Sizin Kutsal Kitap okuma
biiminiz, metnin mitik anlatlarn yeniden yorumlanmas iinde bozulduunu
gsteriyor, ancak yine de kurban odan koruyor.
Bu saptama ok doru. Arkaik inanla iliki ok nemli olmaktadr. A s
lnda arkaik dinle Hristiyanln birbirine benzer yaplan var; insan, en
arkaik dzeyde bile kendi gnahsz kurbanlanna hep sevgiyle bakmtr,

11) Bkz. Matta, 3, 3; Mika, 1, 1-3; Luka, 3 ,4 ; Yuhanna, 1, 23.

12) Bkz. rnein Memzurlar, 109, 3: Beni fke szleriyle saryorlar, bana nedensiz
yere saldryorlar"; Mezmurlar, 119, 86; 7 ,4 ; 35, 19: Bana haksz yere kzanlar beni alaya
almasnlar; durduk yerde benden nefret edenler gz ucuyla bakmasnlar bana! Mezmurlar,
119, 161; Lm 3, 52.

anck bunun ayrmnda deildir. Dinlerin birliktelii u noktada gerekle

iyor: Kurbann yceltilmesine odaklanmak. Hristiyanln Tanrs arkaik
dinin iddet Tanns deil, bizi kendi iddetlerimizden kurtarmak iin
kurban olmay kabullenen bar Tanndr. te kant burada, gzlerimizin
nnde duruyor, bunu anlamak iin de teolojiye gereksinim yoktur; yani
kant ncelikle antropolojiktir. Kurbann susuzluunun bulunmas, ister
istemez kendi sululuumuzla rtt iin, rahatszlk yaratyor. nciPin
yaylmas sayesinde sa iletisinin srekli renimi Vahyin kendisinden de
nemlidir. Dnyay deitiren budur, birdenbire ve iddetle deil, ama
aama aama, iletinin giderek daha ok anlalmasn salayarak, en
nemlisi de Aydnlklar felsefesindeki Hristiyanla ve hele hele ncelikle
kurbana dayal dinsellie kar bir tepki olan ada tanrtanmazla kar
koymaya hazrlanarak.

3'Vahiy ve Dou Dinleri

Lucien Scubla -gnah keisi dzeneindeki kurbann susuzluu bilinci olanVahyin Yahudi'Hristiyan niteliini, Orpheusuluk geleneinin kanl kurban
biimlerinin tmn kararllkla mahkm ettiini ve insanlar kentlerini cinayet
zerine kurmalarndan dolay eletirdiini ileri srerek sorgulamaktadr13.
Bu yalnzca bir blmyle dorudur. Orpheusuluk geleneine Totem
ve Tabunun14 sonunda Freud da gnderme yapar. Kimi ynleriyle H
ristiyanla, zellikle de ilk gnah kavramna yakndr. Orpheusuluk
anlayna gre, btn insanlar, gnostik gelenei anlamnda, iyilik ve
kutsallk kvlcmlaryla kark devsel iddetin bir blmn kalt olarak
alrlar. Lucien Scubla, Orpheusuluk gizemleri iinde Hristiyanla yakn
bir eyler grmesinde haksz deildir, ama yalnzca belli bir noktaya dek.
Orpheusuluk Kutsal Kitaptan, hi olmazsa dolayl olarak15, esinlenen bir
dnyada geliti. Ancak gnah keisi olarak seilen kimsenin susuzluunu
13) Lucien Scubla, Le christianisme de Ren Girard et la nature de la religion, Paul
Dumouchel (den), Violence et vrit, a.g.y., s. 162.
14) Sigmund Freud, Totem et Taobu, Quelques concordances dans la vie dme des sauvages
et des nvross, uvres compltes, cilt XI (1911-1913), a.g.y.
15) Orpheusuluk geleneiyle Hristiyanlk arasndaki iliki konusunda bkz. Giuseppe
Fomari, Labyrinthe stratgies of sacrifice: The Cretans by E uripides, Contagion 4, 1997,
s. 170 vd.; Giuseppe Fomari, Fra Dioniso e Cristo, a.g.y., s. 189 vd.

esinleme yalnzca Yahudi-Hristiyan Yazlan aracl ile yayld. Orpheusuluk geleneinin, kimi ynlerden, Hristiyan anlayna yakn olduu
yadsnamaz. Ancak, bu yanm, paraldr, zellikle de dnyay deitiren
bir yn yoktur, oysaki Hristiyanlk byle bir etki yapmtr. ncil ortaklaa
cinayetin modem anlamda gizemini zmeye olanak veren gerek gtr.

Hristiyanhn eski dinlerin kurbansal yapm amlanmasndaki roln snr

landrmak iin, Hindistandaki Caynachk gibi, dinlerin her trl kurbansal
dzenden uzaklatklarm ve kurban btnyle reddettiklerini anmsatarak,
baka kantlar ortaya konulabilir.
Elbette, mimetik kuram, bir toplumun ya da belli bir dinsel beinin
insansal iddet konusunda keskin bir bilince eriebilme olasln dla
maz. Tam da bu bilin nedeniyle, az nce szn ettiiniz gibi birtakm
bekler bask grmlerdir; bunlann belli dzeyde etkileri de olmutur,
ancak, yineliyorum, dnyay deitiren bunlar olmamtr. Gandi Cayna
felsefesiyle Hristiyanlk arasnda bir benzerlik gryordu, ama sonunda
bu kincisiyle uyuan bir siyasal eylem ynnde seimini yapt. Gerek
ten de Hristiyanlk dnya ilerine kanmay vahyeden bir siyasal boyut
sunmaktadr - kukusuz, bu, genel olarak sanld gibi, an prozelitizm
biiminde deil de, Hristiyanln say yknlecek bir model olarak
sunmas gibi, bir bireysel, kiisel dnme biimiyle. Zaten bize Caynacl
kendi etik nvarsaymlanmza yakn bir din olarak belirleme olanan
veren Hristiyan dnce yapmzdr. ada anlaya gre, Dou dinle
rinde ekici olan ey, akn bir Tannmn yokluudur. rnein Budizmin
kurucu anlats tmyle bireyseldir: ada bireycilie daha uygun bir
Vahye giden de bu kiisel yoldur.
iddet iermeyen doasna karn, Caynachk, Hindistanda ok yaygn
olan, hl da simgesel ve gerek bir dlama biimini temsil eden, Brahma
inanndan kalt ataerkil kastlar sistemi iine dmtr16. Yapsal id

det" diye adlandrdmz, tam bir tzesizliktir bu. stelik geenlerde yaplan
bir COV&R bilimsel toplantsnda ileri srld gibi, Asyadaki dinlerin ve
toplumlarn tarihi, katksz betindemesel bir bak asndan, Brahmac ya

16)
Arthur M. Hocart kastlar sisteminin kurbansal kkenli olduunu savunmaktad
Bkz. Imagtnation and Proof. Selected Essays of Arthur M. Hocan. Giri ve der.: R., Tucson,
University of Arizona Press, 1987, s. 104.

da Budist kltrlerin ve devletlerin de -tpk Hristiyanln ilk zamanlarnda

olduu gibikimi zaman dndmz denli iddete yabanc olmadklarn
gstermektedir17.
Bu toplantdan aklmda kalanlar, bu dinlerin kendi kural ve ilkeleri
bakmndan, iddet zl adaletsizliin tam olarak bilincinde olduklar ve
Dou geleneklerinin bu toplumlann daha az iddeti olmalarna katkda
bulunduudur. Bu dinler insanm fkeyi, kini, kskanl iinden atmas
gerektiini biliyorlard; buna karlk, gnah keisi dzeneinin ayrtma
hibir zaman tam olarak varamadlar. Kurbann ne olduunu biliyorlard
ve bunu da aamal olarak yasaklamaya giritiler. Bu dinlerle Hristiyanlk
arasnda grdm ayrm, ncillerdeki Hristiyanln mimetik gnah
keisi ve kurban dzeneinin antropolojik ynne k tutmasdr.

4'Sleyman m Yargs ve Kurbansal Olmayan Uzam

Daha nce deindiimiz gibi, Sleymann yargs Eski Ahitin en gl kurban
kart metinlerinden birisidir. Kurbansal olmayan bir uzam olanan tanmlamaya altnz Gizlenen eylerdeki dncelerinizin odam oluturuyors.
Bu doru. Gizlenen eyler btnyle, kurban konusundaki dncemde
nemli rol oynayan bu metin dolaynda kurulmutur. Bildiiniz gibi, bura
da kck bir ocuk iin kavga eden iki fahie anlatlmaktadr. kisi de
kraln nnde ocuun kendisine ait olduunu sylemekte ve tekinin
ocuu aldn savlamaktadr. O zaman Sleyman bir kl getirtir ve
her bir parasn kadnlardan birisine vermek zere ocuu ikiye blmeyi
nerir. Annelerden birisi bu neriyi kabul eder, ancak teki reddeder
ve oun cann kurtarmak iin kendi hakkndan vazgeer. Bu eylem
sann kehanetidir. Ortaada sann betisi iyi yrekli fahiede deil,
Sleymanda alglanr. nsanm temel durumu Sleymann yargsdr, hibir
Sleyman'n da yarg yrtmek iin orada olmasma gerek yoktur. Ben Gizlenen eylerde kt yrekli fahienin davrannn da, iyi fahieninkinin

17) Violence and institution in christianity, judaism, hinduism, budhism, and s

lam, COV&R Kolokyumu, Boston College, Boston, 3 1 Mays-3 Haziran 2000. Toplant
bildirileri, R. J. Daly (det), Contagion 9da (2002) yaymlanmtr.
18) 1 R 3,16-28; Ren Girard, Des choses caches, a.g.y., s. 321-129.

de tanmlanmasnda ayn szc kullanmamamz gerektiini anlatmaya

altm. Kt fahie kurban, cinayeti kabulleniyor, ama iyi olan bunlan
istemiyor. O zamanlar, mazoizm kar koymasndan ekindiim iin,
onun kendini kurban ettiini sylemek istemiyordum. Kukusuz ocuu
iin lmeye hazr bir kadnn, bu ocuu kurtarmak istemesinden dolay,
mazoizm olduu sylenemez. Metin durmadan iyi annenin ocuun
yaamas iin ocuundan vazgetii olgusunu vurguluyor O lmek iste
miyor, ama ocuk yaasn diye her eye katlanmaya, hatta ocuundan
vazgemeye hazr durumdadr. te sanm kurbann gerek anlam budur.
Gizlenen eylerde bu iki eylem arasmda var olan ayrmdan daha b
yk bir ayrm olmadn syledim; bu nedenle de ikisini de tanmlamak
iin ayn szc kullanmay istemedim. Kurbanm yok etme, ldrme
olarak anlam en eski olduu iin, kurban szcnn birinci tipe,
kurban-cinayete uygulanmas gerekiyordu. Bugn dncem deiti:
Bu iki eylem arasndaki araln olmas gerekenden daha byk olduu
hi kuku gtrmez ve birbirleriyle kavga edenlerin iddetini nc bir
kurbana ykleyen arkaik kurbanla, ldrmemek iin her trden bencil
duyguyu, gerekirse yaam feda etmek olan Hristiyan anlamda kurban
arasndaki ayrm budur.

Bu nedenle, burada iki eylem de yan yana duruyor.

Bu ok nemli bir noktadr. Oyunda bir benzerlik var. Kt fahie iin
kurban szcn kullanmak, teki kadnla ilgili olarak da onu kullan
mann olanaksz olduu anlamna gelmez. Gizli Kalm eyler antropolojik
bir grngede yazld; Hristiyanlk burada, her eyi kendi grngesine
dntrmek yerine, bir tr eklenti olarak beliriyor. Bugn olsayd,
ncilin kt fahieyi, kt kurban, kurban vermeden kendini iddetten
kurtaramayan eski insanla bir benzetme olarak kullandn gstererek,
ncillerin bak asndan yola karak yazardm. sa, kendi kurbanyla, bizi
bu gereklilikten kurtaryor. O zaman kurban szcn kendi kendini
kurban etme, yani sann anlamnda kullanmak gerekir. Bu durumda,
denilebilir ki, ilkel, arkaik din de kendi bieminde, ama eksik olarak say
duyurmaktadr. Bu iki fahie arasndaki ayrm alamayacak denli byk
tr. Daha byk bir aynm bulunamaz: Bir tarafta cinayet olarak kurban
var; te yanda, ldrmemek iin, teki anlamdaki kurbana bulamamak
iin, gerekirse lm kabullenecek bir kurban var. Bu iki kurban biimi
hem birbirlerine taban tabana kart, hem de birbirlerinden ayrlamaz

drmdalar. Aralarnda kendisinden yola karak her eyi yansz bir bak
asyla tanmlayabileceimiz kurbansal olamayan hibir uzam bulunma
maktadr. nsanln aktresel tarihi, ikilemden kanmak, zellikle de onu
grmemek iin her eyi yapan, insanlk tarafndan deil de, sa tarafndan
gerekletirilen birinci anlamdan kincisine gei srecidir.

Kuramnzdaki bu grnge deiiklii 1990 ylnda, Brezilya'da, Kurtulu

tannbilimcileriyle giritiiniz tartmada daha da belirgin. Bu noktadan yola
kan Franz Hinkelammert, u soruyu sormadan nce, kurbansal olmayan
ve kart kurbansal kavramlarn belirledi: Girardn dncesini gerekten
anlamak m, yoksa onu kart kurbansal olarak tanmlamak m?Sanrm hayr,
nk onun dncesi kurbansal olmayandr [...]. Kart kurbansal duru
an kurbansal olur.19
Bu tartmay anmsyorum, sanrm o hakl. Bu konudaki duruumu gs
termek iin, Raymund Schwagerin20 adna sunulmu bir yapt iinde nce
Almanca kan bir deneme yazdm. Bu kii, benim gibi, mitlerde olduu
gibi, armha germenin gerisinde de kendiliinden bir gnah keisi olay
grmek gerektiini dnmektedir. Btn ayrm, mitlerde olmayan ama
ncilde olan bu olgunun belirlenmesinde yatmaktadr. Ancak nciPdeki
en olaanst olan ey, bu belirlemenin, sann yolundan gitmek iin
ellerinden geleni yapan ve genelde de bunu baaran ncilcilerden ok,
sanm kendisinden kaynaklanmasdr. Din tarihinin, aslnda kurbann
tarihi olacak, bir Hristiyan yorumunu yazmak isterdim. Bu yazda arkaik
dinlerin insanl gerekten eittiklerini, arkaik iddetten kardklann
gsterirdim. Daha sonra, insan bir iddet Tanrs yanlsamasndan, sann
Babasndan ald bilginin ortaya konmas iin yklmas gereken yanl
samadan, kurtarmak iin Tannnn kendisi kurban oldu. Arkaik dinler
sada toplanan gittike artan vahyin (rvlation) ilk basama olarak
deerlendirilebilir. Bylece, Kimileri Kudas ayininin (Eukaristia) arkaik
yamyamln iine kk saldn sylediklerinde, bunu yadsmamak, tam
tersine olumlamak gerekir! nsanln gerek tarihi, ilkel yamyamla
uzanan dinsel bir tarihtir. lkel yamyamlk dindir ve Kutsal Sofra bu tarihi
alfadan omegaya yeniden anlatr. Bunlarn hepsi nemlidir, bir kez anla

19) Franz Hinkelammert, Hugo Assmann, a.g.y., s. 42.

20) Ren Girard, Thorie mimtique et thologie, Celui par lequel le scandai arrive,
a.g.y., s. 63 vd.

lnca da, insan tarihinin u cinayet balangcm iine aldn zorunlu

olarak kabul etmek gerekir: Habil ile Kabil.
Ak konualm: Mutlak kurbansal olmayan uzam olanakszdr. La vio
lence et le sacr ile Gizlenen eyleri yazarken, oradan yola karak her eyin
anlalabilecei ve kiisel balantya girmeden aklanabilecei bu alan
bulmaya altm. Bugn bu giriimin baarsz olduunu dnyorum.

5. Tarih ve Kurbansal Bilin

Daha tannbilimsel bir aklama benimseyerek, Scholem, Hans Jonas ya da
Sergio Quinzio gibi dnrler tarafndan savunulan geici ve deiebilir
Tann kavram, iddet logosunu kutsal logosa dntrme ve aklk kazan
drma ilevi gren bilincin ve Hristiyanln artan genilemesi olarak sizin din
anlaynza yaklamyor mu21?
Tanny deien bir varlk olarak grmyorum. Daha ok varlkbilimsel bir
kavraytan yanaym. Bununla birlikte, denilebilirse, arkaik dinle balayp
Hristiyan Vahyine doru eitsel bir yol izleyen bir Tanndr bu. Bu zgr
insanln gelimesi iin tek yoldur. Sartren yapt gibi, sorunu btnyle
mantksal terimlerle ortaya koyabiliriz: Tann var olamaz, nk Tann
insan yaptysa, insan Onu zgrce yaratamayacaktr, bu nedenle, insan
zgr olduu iin, Tann yoktur. Gnah keisi dzenei Sartren hakl
olmadn, szn ettii olanakszlk gerek olsa bile, Tannnn, sayele
rinde insanlann, bir bakma kendi iddetlerinin dnda, kendi kendilerini
eittikleri kurbanlara olanak vererek, zorluu atladn gsteriyor. Ancak
onlar tam olarak baaramyorlar ve hepsi de yetersizliklerini tamamlayan
saya gereksinim duyuyorlar. Deien insanlardr, Tann deil.

21)
Scholem yaayan Tann anlaynn Tannnn deimezlii ilkesiyle uyumadn
anlad. Bir baka ada Yahudi dnr, Hans Jonas da sonsuzluk zamannda Tannmn
hep kendi kendisine benzeyen, tam bir Varlk olmasna karn, istenilen anda var olan bir
Tann durumuna gelen bir Tann imgesini kullanr. stelik brani gelenei Tannnn kendi
Shekhinah -dnyadaki kendi varl, kendi kars olarak yorumlanan Grkemli vncesiylebirlemesinden sz eder. Bunun iin Ibraniler alev alev yanan allktan beri Tannnm Musaya
syledii szcklerin evirisinden geerler. Ben Ben olacam. Bunu Ben ben olanm (k,
3, 14) biiminde evirdiimizde, Varlk-Tann kavramn ne kanyoruz. (Sergio Quinzio,
La sccmfitta di Dio, Milano, Adelphi, 1992, s. 43.) Katolik Kilisesinin tamamnda izlenen
Aquinolu Tommaso yorumuna kar sylenenler budur. Ancak, tinsel adan ylesine yeterli
olan bu yorumlamann en derin, en gerek olduunu dnmemize hibir engel yoktur.

Arkaik dinle Hristiyanlk arasnda yapsal bir ayrm vardr. Gnah

keisinin, arkaik erevede, yalnzca bir gnah keisi olduu anlal
myor. Herkes dedii iin kurbann sulu olduuna inanlyor. Incilde,
btn havariler Mesihten ayrlp kalabala doru yneldikleri zaman
bir oybirlii an da var. Sonra bu oybirlii Dirili tarafndan bozuluyor ve
Incilden, dorudan ya da dolayl olarak sorumlu olan kalabal ve gnah
keisi dzeneini aklyor. Incildeki bu iki tutum yz yze gelmektedir,
bylece de sistem tam olarak anlanmaktadr: Havariler nce kalabalkla
birleiyorlar, sonra ondan ayrlyorlar ve kar kyorlar.
Bu dnrlerin szn ettikleri geici ve deiebilir Tann, azize d
nen kutsaln aamal dnmdr. Kutsal Kitap Tanns nce kutsaln
Tannsdr, ama giderek, her trden iddete yabanc azizin, yani Incilin
Tanns durumuna gelmektedir. Hristiyanln Markioncu tutumu, yani
Eski Ahit olan brani Kutsal Kitapn reddi, eski topluluklarn giderek
artan bilincinin gstergesidir. Eski Tann daha birtakm iddet bileenleri
gsteriyor ve bu bileenler, eskil, kurbansal dinle, bizi kurbann dna
karan, ama bize, sanki doutan iddete yabancymz gibi, kurbanlar
mahkm etmemize izin vermeyen Kutsal Kitap vahyi arasnda hem bir
kopma, hem de bir sreklilik olduunu anlamak iin gereklidirler.
Bu sorunsalla ilgili olarak, bilinirci gelenei nasl alglyorsunuz1Bu da Esinleme

tarihi iinde midir1

Tek bir bilinirci gelenekten sz edemeyiz. Dinsel gizemlerin yksek bilgisi
ok gnceldir, zira bu armhtan kurtulma yolunda bir abadr, yani in
sann kendi iddetini bilmemeyi srdrmesi ve kendi onurunu Vahiyden
korumasdr. Ama armh olmadan, insansal kltrn kurucusu ve
benzerlerimizle olan btn ilikilerde yansyan gnah keisi dzeneinin
oluturduu temel adaletsizliin Vahyi var olamaz.

Esinleme tarihini -gsterilemeyen bir sreklilik stne kurulu izgisel bir ilerleme olarak- alglama biiminizin kendi iinde yadsnamaz olduunun kukusuz
bilincindesiniz. izegeldiiniz tarihsel yolun, arkaik mitlerden Hristiyanla
dek giden bu izgisel ilerlemeyle iyice belirlendiini dnmyor musunuz?
Bunun bir ilerlemeye doru gittiini saptamak zorundaym. Kurbann
susuzluunu olumlamak bana sorun karmayan kesin bir kazanmdr,
Hristiyanln getirdii de budur. Ancak ben ilke olarak srecin btnyle

izgisel olduunu, Vahiy bir kez kendini gsterince bunun kesintisiz sre
ceini hibir zaman ortaya atmadm. Tam tersine, insann kendi yolunu
semede zgr olmas nedeniyle, bu sre olduka karmaktr. Dorusunu
sylemek gerekirse, her zaman olduu gibi bugn de, insanlar seimini
hemen hemen srekli olarak iddetten yana yaptlar.

Roberto Calasso Hristiyan Vahyinin kurbann aamal olarak ykmm gerek

letirdii biimindeki dncenizi ayn terimlerle eletiriyor: Aydnlklarn bu
arpk uygulamas iinde, ne yazk ki Girardm balca zayfl da beliriyor:
Azap ektirme hibir zaman, kurbanla ilgili hibir bilgisi olmayan ve onu bir
boinan olarak deerlendiren ada Batda olduu denli yaygn olmamtr. 12
Calasso benim yaklammdan kaynaklanan karmakl gremiyor.
Onun ada toplum betimlemesini derinlikli ve esinli buluyorum, ama
olduka tek yanl bakyor. Benim ada dnyay zellikle kurbansal
korumadan yoksun olarak tanmladm, yani ada dnyann dur
madan daha arlaan, hi kukusuz kendisine ve hepimize ait olan bir
iddetle srekli kar karya olduunu gremiyor. Bana gre, ada
usuluk akm z bakmndan kt deildir. Bilimsel ilerleme gerek
bir ilerlemedir. yleyse Roberto Calasso beni bir Aydnlklar insan
olarak gryor. Jacques Maritainin hep u szn alntlarm: Tarih
hem iyi ynde, hem de kt ynde ilerler23. Calasso olduka kurban
yanls. leri derecede adalk kart, bu bakmdan da Hristiyan Vahyi
ile bunun gnmzdeki ktye kullanm arasnda ayrm yapmyor.
Kanl kurbana kar olmann bireyler ya da topluluklar iin bir zayflk
oluturduu gibi irek (anlalmas zor) ve Nietzscheci dnceye sa
hiptir. O da Nietzsche gibi, iddetten yana olmak sonsuz bir zek rn
olduuna ve bu nedenle de onu yapmak gerektiine inanmak istiyor.
ok gzel kavrad eylerden birisi, kurbann olumlu yararldr. Sonu
olarak, Nietzschenin anlamad kurban anlyor olsa bile, Nietzscheci
bir yaklamla Hristiyanlk karsnda haksz duruma dyor. Calasso
kurbann olumlu ilevini arkaik toplumlara uyguluyor ve ada dnya
nn kurbansal korumalardan yoksun braklma tehlikesiyle kar karya
olduunu gryor. Bunu grecek pek az yetkin insan vardr.

22) Roberto Calasso, a.g.y., s. 158-159.

23) Jacques Maritain, Pour une phiksophie de lhistoire, uvres Compltes, cilt X,
Freiburg, Editions Universitaires, Paris, Editions Saint-Paul, 1985, s. 649.

Pek ok ada dnr iin Nietzsche'nin yaptlar olduka temel grnyor.

Dionysos yorumlamanza katks olduunu siz de belirttiniz. Size gre, Gai
Savoirda (en Bilgi) oka alntlanan ve Nietzsche'nin Tann ld" diye
dile getirdii zdeyi kurbansal mantn zne uyar m24?
nne gelen herkesin bu metni bozduunu gstermeye alyorum.
Nietzsche Tanr ld derken aslnda Onu biz ldrdk diyor. Bunun
arkasndan bir gnah deme riteli, baka deyile yeni bir din bulmamz
gerekir25. Baka bir anlatmla, Nietzsche toplumun dinsel adan yeni'
den kurulmasndan sz ediyor. Btn tanrlar ie lmekle balyorlar.
Burada sonsuz dn (kurbansal din) zerine byk bir metin sz
konusu, kurucu bir cinayetin balangta varln gerektiren kltrn
yaratm ve yeniden yaratm zerine bir metin bu. Kimi metinler yaza
rnn aklanm dncesinden ok daha ileriye gider, Sonsuz dn,
Anaximandrosun ve Herakleitosun en nl zdeyilerinde beliren
kurbansal dngelerin bitmez tkenmez sralantan olarak deerlendiren
kimsenin durumunda olduu gibi. Heidegerin de iinde olduu btn
yorumcular metni Tannnn lmnn yeniliki sradanlnn iine
drdler. Yineliyorum, Nietzschenin bu nl zdeyite ne syledi
inin tam olarak bilincinde olduunu sanmyorum. Bu bakmdan da,
sannm, yazann aan bir metin rneiyle kar karyayz. Ayn biimde,
Nietzschenin anm temel olarak ritel ve kurbansal olan szckler
kullandnn ayrmnda olduundan da emin deilim. Bu Tanrnn
lmnden daha varsl bir okumadr. M etin dinin douundan sz
ediyor, ayn zamanda lmnden, ayn ey bu. Buradaki en ak cmle,
Tann katlinin katilleri uydurmaya zorlad eyi tanmlayan cmledir:
Yeni bir dinsel klt.

24) Ren Girard, Le meurtre fondateur dans la pense de Nietzsche, Paul Dumouchel
(der.), Violence et vrit. Autour de Ren Girard, a.g.y., s. 597-613.
25) Tann ld! Tann ld gitti! Ve onu ldren biziz. Acmz nasl dindireceiz,
bizler, canilerin en canileri? O ana dek dnyann sahip olduu en kutsal, en gl varlk
baklarmz altnda kanm kaybetti - kim temizleyecek ellerimizdeki bu kan? Hangi kutsal
su bizi paklayacak? Hangi gnah arndrma trenlerini, hangi kutsal oyunlan uyduracaz?
Bu eylemin bykl bizim boyumuzu amyor mu? Bizzat kendimizin tannlar olmamz
gerekmiyor mu bu eyleme layk olabilmemiz iin? imdiye dek bylesine byk bir ey
lem olmad; bizden sonra doacak olan, bu eylem sayesinde, imdiye dek tarihin btn
yaanmlarndan stn bir tarihe ait olacaktr! (F. Nietzsche, Le gai savoir, Fr. ev.: Pierre
Klossowski, uvres Compltes, V. cilt, Paris, Gallimard, 1982, s. 150.)

Nietzschenin I889da yazd Condamno te ad vitam diaboli vitae (Seni

cehennemdeki sonsuz yaama mahkm ediyorum) gibi delilik snrlarnda olan
son szcklerin, dnsel tasanmmn simgesel bir rnei olduunu dnyor
musunuz26?
Gerekten de arpc bir gei sz konusu, bunu Hristiyan bir ereve
dnda yorumlamak olanakszdr. Nietzsche saya kar Dionysosun
yannda yer almay istiyordu, bunu yaparken de kendini cehenneme
mahkm etti, nk Dionysos ile eytan tek ve ayn eydir. Herakleitosun
bir cmlesi tam olarak unu diyor: Dionysos ile Hads ayn eydir. Gide
gre, Nietzsche say kskanyordu, bu nedenle de eytann tarafnda yer
ald. eytann tarafn tutmak, gnahsz kurbana kar, ister unun adna,
ister bunun adna, kalabaln yannda olmak demektir.

6'Tuzaklara Arac Olan

Kurammzda insanlar ne zerk -nk arzulan hep mimetiktir- ne de
bar -nk arzulannn mimetik doasndan kaynakl iddet biimlerinin
ortaya kmasna engel olamyorlar-grnyorlar. Bu insanlk kavraynzn
almanza gsterilen ilgiye olumsuz bir etki yaptn dnmyor musunuz?
Yaptnz tanma katlmyorum. Arzu hep mimetiktir, kukusuz, ancak
kimi insan arzuya kar koyuyor. Bu Hristiyan olmann yarandr. sa
Tkezlerden dolay vay dnyanm haline! Zira tkezlerin gelmesi gerek
tir (Matta, 18, 7-8) dediinde, topluluklardan sz ediyor. Topluluklarn
iinde onca birey var ki, bunlann arasnda mimetik iddetin olmamas
saysal olarak olanaksdr, ama birey de mimetik arzuya eli kolu bal teslim
edilmemitir. Mesih de buna kar koymutur. zgrlkten sz etmek,
mimetik dzenee kar koymak iin sahip olduu olana dndrmektir.

Sahip olduumuz tek zgrlk Mesih'e yknmek, yani mimetik dng iine
dmemek midir1
Evet, ya da Mesihe yknen birisine yknmekti; Paulun Korinthosiu-

26)
F. Nietzsche, Fragments posthumes, dbut 1888-dbut janvier 1889, Fr. ev.: Jea
Claude Hmery, uvres philosophiques compltes, XIV. cilt, Paris, Gallimard, 1977, s. 385.

lara sylediklerini anmsaynz: mdi bana uymanz sizden rica ederim

(Korinthoslulara Birinci Mektup, 4, 16). Bunu bireysel bir onur anlay
iinde istemiyor. Kendini rnek olarak gsteriyor, nk o Babasma y
knen saya yknyor. Ksaca iyi yknmenin, yani Hristiyanln
kurmaya alt rekabetsiz yknmenin sonsuz emberi iine girmektir.

yleyse, yalnzca bakalarn sulamakla onlara acmak arasnda seim

yapmaya sahibiz?
Bu yknme dncesinin hangi bakmdan onu yapmayanlara ynelik
bir sulamay gerektireceini bilemiyorum. Her sulama gnah keisinin
srtndan kendini iin iinden ustalkla syrmak ynnde bir abadr. Bu
sann hi yapmad bir eydir. Yuhanna ncili bunu yle aklar: Neden
sylediimi anlamyorsunuz? nk benim szm dinlemiyorsunuz. Siz
babanz blistensiniz; ve babanzn heveslerini yapmak istiyorsunuz27.
ki yce rnek vardr: eytan ve sa. Gerek zgrlk birisinin tekine
dnmesidir. Baka trls tam bir yanlsamadr. Bunun iin yle diyor:
Zincire vurulmuuz, ama zgrz28. Bizler zgrz nk gerekten
dine dnebiliyoruz. Baka deyile, mimetik oybirlii iinde yer almay
kabul etmiyoruz. Daha nce sz ettik, inancn deitirmek, kendini katil
grmek demektir. Bu da ya say ya da saya benzeyen birisini arzular
mzn modeli olarak semek anlamna gelir. Kendini balangcndan beri
yknme srecinin iine kapatlm grmektir. Dnm, bizi tuzaklarn
ve srekli doyumsuzluun ksr dngsne srkleyen kt rnek tipine
hep bilmeden ykndmz anlamaktr.
Skandalon szc mimetik rekabet anlamm tayorsa, Incil bunu neden
kendi kendini Skandalon olarak niteleyen eytan ve saya balyor (Yuhanna
6,41-42)?

27) Neden sylediimi anlamyorsunuz? nk benim szm dinlemiyorsunuz. Siz

babanz iblistensiniz; ve babanzn heveslerini yapmak istiyorsunuz. O balangtan katil
idi, ve hakikatte durmad; nk kendisine hakikat yoktur. Yalan syledii zaman, kend
isininkinden syler, nk o yalancdr, ve yalamn babasdr. Fakat ben hakikati sylediim
iin bana iman etmiyorsunuz. Bende gnah olduunu sizden kim ispat eder? Ben hakikati
sylyorsam, niin bana inan etmiyorsunuz? Allahtan olan Allahn szlerini dinler; onun
iin siz dinlemiyorsunuz, nk Allahtan deilsiniz (Yuhanna, 8, 43-47).
28) Romallara Mektup, 6 ,1 7 : Fakat Allaha krolsun ki, gnahn kullan olduunuz
halde, teslim edildiiniz retiin suretine gre yrekten itaat ettiniz.

sa btn insanlar iin, hatta kovulmasna hi olmazsa edilgin olarak

katlacak olan havarileri iin bile bir Skandalon olacan ilesinden nce
duyurur. Skandalon szc mimetik engel anlamna gelir, yani mimetik rekabeti tetikleyen bir ey. Skandalon szcnn kullanm Kutsal
Yazlarn yorumlamasnn eksik olduunu gstermektedir. ncilde bir ya
da iki kez geen szckler zerine ciltler dolusu yaz var -rnein logos
kukusuz ok nemli, ancak kullanm yalnzca Yuhannann giriinde
geer. Buna karlk Skandalon szcyle ilgili hibir ey yok. Eski ve
Yeni Ahitin hemen her yerinde olmasna karn, ncil iinde hi yoktur.
Je vois Satan tomber comme leclairde eytann ve skandalonun tek
ve ayn ey olduunu yazdm29. Mesih ilesini ilk kez duyurduunda, iki
terimi birletirir ve Petrusa yle der: ekil arkama, eytan; sen bana
tkezsin [Skandalon], nk sen Allah eylerini deil, insan eylerini d
nyorsun (Matta, 16, 23). Skandalon ve eytan temel olarak ayn ey
olmasna karn, bu terimlerin her birisi tek ve ayn olgunun ayr ynlerini
vurgulamaktadr. Skandalonda mimetik dngnn ilk dnemlerine,
birbirlerine karlkl olarak engel oluturan, birbirlerinden uzaklamay
istemelerine karn bir araya gelen rakiplere gnderme yaplmaktadr;
oysa eytan mimetik dzenein genelini anlatr. Skandalon szcnn
armha da uyguland dorudur, nk Mesih yle diyor: Ve kim
bende srmezse, ona ne mutlu! (Matta, 11, 6). Pavlusun en gzel
szlerinden birisi yledir: Fakat biz, Yahudilere tkez ve Milletlere akl
szlk olan haa gerilmi Mesihi (...) vazederiz (Korinthoslulara Birinci
Mektup, 1, 23). armh bir skandalondur, nk insanlar gsz, ona
katledenlere ses karmayan bir Tann istemeyeceklerdir. Bu nedenle de
bu dnceye sanlyorlar.
Mesih ve eytan, ikisi de yknmeye yneltirler. yknme zgrl
gelitirir, nk hepimiz saya, onun benzeri olmayan bilgeliine alak
gnll bir anlayla ballk iinde yknme ya da, tam tersi, Tannya
rekabet anlayyla yknme zgrlmz vardr. Bu durumda, Skandalon
aslnda bir tr kulluk anlay olan rekabetten kurtulma anlamma geliyor,
nk sonularnn anlamszlna bakmadan, bizi bizden stn olanlann
nnde diz ktrtyor. Tkezlerin, dolaysyla mimetik rekabetlerin o
almas toplum iinde dzensizlik ve kararszlklar yaratan bir eydir, ancak
bu karaszlklar dzen reten gnah keisi zmyle durdurulabiliyor;
yani eytan eytan kovuyor, bu da gnah keisi dzeneinin eytansal
29) Bkz. Ren Girard, Je vois Satan tomber comme lclair, blm III, Satan, a.g.y., s. 61.

ilke araclyla toplumu dzene koyan yalanc bir ycelik rettiini gs

teriyor; ancak geici olabilen bu dzenin utancalann dzensizliine er ya
da ge yeniden dmesi kanlmazdr.
eytan skandalona yaklatrmakla, acaba, sa kurbansal dzenin zerine

kurulduu dorultusundaki sulamalarn yanllm m gsteriyor? Bylece

eytann gerek yzn m ortaya koyuyor?
Evet. Hristiyanla gre eytana inanmamak gerekiyor. Ament buna
deinmez. Buradaki daha ok, kurbann sulu olduu sylendiinde
ve arkasndan hibir acma duyulmakszm ldrlmesinde, kalabalk
iinde oluan oybirliini tanmlamak amacyla yaplan bir deimecedir.
eytann, gnah keisi dzeneinin bilinsizlii olmas anlamnda, belki
de bir yokluk olduunu syleyebiliriz. Ksaca eytan bu yapnn znesi ve
kt mimesis sistemidir. Sistem btnyle kendi kendine iler, dardan
hibir egdm gelmez (belki de bundan dolay Dante eytan, cehennem
ukurunda byk bir makine, kocaman bir korkuluk olarak betimler).
Benzerlerin rekabeti olgusunda srekli bir tr yce g algladk: bu
nun ad Hint epik anlatlarnda destin (yazg), Yunan kltrnde moira,
Heideggerde Schicksal'dr. Ancak Kutsal Kitapta, Habil ve Kabil yks
bata olmak zere, bu yazg kavramnn yer almadn gzlemlememiz de
nemlidir. Kabil seim yapmakta zgrdr ve Tann onu kardeini ldr
mekten caydrmaya abalyor. Bu yzden eytann tzsel varl yoktur.
Btnyle insansal ilikileri yneten mimetik sistemdir. Btn bunlarn en
derin anlam ite budur. Hep mimetik olacaz, ancak eytansal anlamda
olmak zorunda deiliz30. Sonu olarak kendimizi bitmek tkenmek bil
meyen mimetik rekabetlerin iine atmamz gerekmiyor. Yaknmzdakini
sulamak yerine onu balamay renebiliriz.

30)
Markos, 12, 29-33te, mimetik dzenin on emir zerine kurulu yeni Hristiyan
dzenle deitirilmesi olduka aktr: Ve Rab Allahn btn yreinle, btn cannla,
btn fikrinle ve btn kuvvetinle seveceksin. kincisi bu: Komunu kendin gibi sevecek
sin. Bunlardan daha byk baka emir yoktur.

nsan, Simgesel Bir Hayvan

nsan tanrlar nasl kimiletirmek zorunda kald.

Charles Darwin, Carnets.

1-Eksik Halka
Michel Serres e gre, yaptnz kltr konusunda Daruinci bir kuram sunuyor,
nk bir kkl deiim neriyor, bir geliim gsteriyor ve kltrn evrensel
aklamasn yapyor1. Amacnz bu mu?
Neden olmasn? Darwinin dinsel olanla ilgili anlaynn temelinde son
derece doal olduunu dnyorum, ancak kantlama biimi bana her
zaman hayranlk uyandnc gelmitir. te bu nedenle, Des choses cachesde
akladm gibi, insanlatrma sreci bana Darwinci grnyor. Kendimi
bu noktada onun dncesinde ilerleme biimine yakn duyumsuyorum:
Balangcndan sonuna uzun bir tartma sreci2. Doal seilim kuram
bana etkili bir biimde kurbansal gibi geliyor. Malthusun nfis konusun
daki kuramma bavurarak, Darwin yaamda kalmann nemindense l
mn nemi zerinde daha ok duruyor. Kuram doay an kurban sunan
1) Michel Serres, Atlas, a.g.y., s. 219-220.
2) Charles Darwin, Autobiographie. La vie dun naturaliste lpoque victorienne, Fr. ev.:
Jean-Michel Goux, Belin. Un savant, une poque dizisi, 1987. Bkz. Emst Mayr, One
Long Argument: Charles Darwin and the Genesis o f Modem Evolutionary Thought, Londra,
Allen Lane, The Penguin Press, 1991.

bir dzenek olarak sunuyor. Bir deerler dizisi deiimi sunan her bilimsel
byk bulu, iinde gelitii kltrel balam tarafndan belirlenir. Doal
seilimin bulunuunun, tasarland dnem iinde belirginlik kazandn
dnyorum. Ancak temel anlamda bu bulu insan kltrne ilikin
ada kurbann bulunuuna deil de, doal dzeninkine benzemektedir.

Simgesel alann ortaya km aklamak iin, Des choses cachesde, insanlatrma ve zellikle etnolojik3 ilikiler ve antropolojik kuramlar tasarlayarak,
doalc bir erevede, kltrn kkeniyle ilgili bir kuram tasla oluturdunuz.
O gn bu gndr, kuramnzda insan kltrnn geliiminin bu temel gr
nmnden vazgetiniz.
Vazgemedim, ancak bu konuya yeniden dnme olanam olmad. Ev
rimci bir erevede dnmeye alyorum. Tanr ve evrim arasndaki
badarlk sorunu bugn yaradllar dnda geerliliini tamamyla
kaybetmitir. Ciddiye alndnda mimetik kuramn ok eyi deitirebi
lecek savlarndan birisi, bana gre asl olan, her kltrn dinselin kz
olduu dncesidir. Bu bakmdan kltrel elerin ortaya kma sre
cinde kesin bir balang yoktur.

Amerikal felsefeci Elliot Sobere gre, toplumsal bilimlerde varln srdren

genel kuramlarn olmay, kltrle ilgilenen biyologlar ou zaman art
maktadr. Btn biyoloji, biyolojik evrim kuram etrafnda toplanr. Belki de,
toplumsal bilimlerdeki gelime, kltrel evrimle ilgili genel kuram olmad iin
durmutur4.
Mimetik kuram, dier eyler arasnda, ritel kurbanlardan hareketle,
byk kltrel kurumlann, Darwinci erevede tutarl bir douudur.
Bu alanda, mimetik erevesiyle fazlasyla uyuan ve bu konudaki savlan
glendiren varsaymlar btn vardr. Sosyobiyolog Edward Osbome
Wilsonun dncesini paylayorum. Dinin katksz bir fantezi olduunu
dnmesine karn, olmadnda uygunsuz bir yap olarak kabul grme
yecek ikin bir uyarlama deerine sahip olduu iin, bunun btnyle

3) Ren Girard, Des choses caches, a.g.y., s. 125-131.

4) Eliot Sober, Models of cultural evolution, Elliot Sober (der.), Conceptual Issues in
Evolutionary Biology, Cambridge, MA, M IT Press, 1994, s. 486.

yararsz olamayacan da belirtir5. Dinin toplumlan mimetik iddetten

koruduunu ne srerken nerdiim ey tam olarak budur. Ancak bu
ok yetersizdir. Din tek bana, kurban yoluyla, kltr ve kurumlan
yaratna gre, insanlatrmay tamamlayabilir.
ok sayda felsefeciyi benim kurammdan yz evirten ey genel
olarak bu noktada ortaya kyor: Dinsel bakmndan kltrn hem ge
reksiz, hem de gerekli olan arac dzeneine bamll. Bilim adamlan,
kendi alanndan, kantlanamayacak kadar karmak olan bu srayn
dnsel ynn eletirirler, iinde benim de yer aldm tartmalarn
btn elikisi de buradadr: Felsefeciler, olgulara inanmakta glk
ekiyorlar ve bilim adamlan, sklkla, fiziksel olandan simgesel olana
gemenin nemini fark etmiyorlar.
Evrim kuramclarnn kltr aktarmn ynetme biimi olduka
elikili bir davrana baldr. Kendilerine trlerin evriminden sorumlu
olma olana tanyan uzun bir zaman dilimi zerinde almaya alkn
olmalanna karn, insan kltrn ele aldklannda, bir tr zamansz
bak asna dme eilimindedirler. Tartmasz bir nvarsaym insan
etkinliiyle birlemi gibi grnyor: Byle bir durumda evrimciler, bir
tr yntembilimsel bireycilii benimsiyorlar. nsan kltrn aratr
maya koyulur koyulmaz, her ey sanki modem bireyi ilkel insann kltr
reten ve aktaran ilk rnei olarak kabul ediyorlarm gibi olup bitiyor.
Bu rtk koyut Lvi-Bruhln ilkel dncelindeki ters koyut denli
ykcdr. Durkheim, toplumsal olgulann yalnzca bireysel psikolojiyle
aklanamayaca kantn ileri srer. Kltrn ortaya k bu olgulardan
birini oluturur.

Kltrn evrimi konusunda, Danvinci bir ereveden ok, Lamarck emalar

arasnda gerekletirildiini ne srebiliriz.
Kltr ve simgeletirmenin her eyden nce yineleme ve pekitirmeyle
aktarld gerektir. Bu gerekten Lamarck bir yaklam mdr? Gerei
sylemek gerekirse, bu konuda bir ey bilmiyorum. Bununla birlikte, Dar-

5)
Dinler, dindarlarn huzurunu artran ynlerde geliim gstermeleri anlamnda
dier insan kurumlanna benzerler. Bu nfusbilimsel yarar, topluluun faydasna o haliyle
ak olmas gerektii iin, dierlerinin zararna baz ayrcalkl sektrlerle ksmen zgecilik,
ksmen de smrden kaynaklanabilir. Ya da yine, bu yarar btn yelerin yeteneklerinin
toplamnn bir sonucudur. (Edward O. Wilson, On Humar Nature, Cambridge, Harvard
University Press, 1978, s. 175.)

wind seilime toplumsal grup dzeyinde bavurmak gerekir. Bu tamamyla

tahmini ve varsaymsaldr, zira bu konuda mutlak bir kant bulmak ola
nakszdr. Bu alanda, bugn yeniden kabul grm gibi grnse de, grup
seimi dncesi youn biimde eletirildi6. Bu da u anlama geliyor ki,
bu tahmini almay gerekletirmemizi hibir ey engellemez. Mimetik
kuramnn n varsaymlarna dayanarak, ok sayda topluluk ve toplu
mun, yeterince etkili gnah kurban olgularyla sonlanmayan i iddetler
nedeniyle yok olduklan ileri srlebilir. Zira tre zg doal iddete kar
bu temel koruma aracm salayan ey, ilkel insan topluluunun tamamyla
etnolojik nedenlerle u ya da bu anda balatmaya itildii iddet, gnah
keisi dzeneidir, baka bir ey deil. O halde kltrel evrimin dinsel olan
kkeni sz konusudur. Bu balamda, bireyin binlerce yl sren zerkliinin
hibir anlam yoktur. Sorun btn topluluk dzeyinde zlr ya da hi
zlemez ve herkes yok olur.

Bu anlamda, Richard Daukinsm bencil gen varsaym gibi bir varsaym, toplumsal etkileimleri aklamaya elverili grnmyor. Gerekten de, hayvansal
zgeciliin olas olduunu gstermek iin -sanki toplumsal etkileimler, dola
ysyla da kltr, yalnzca ekonomik bir aklamaya indirgenebilir olgularm
gibi- zellikle oyunlar kuramna bavurur. Bu nedenle, kuramm kltrel edana
yaymak iin, daha nce en kk kltrel birim olarak belirttiimiz [Gabriel
Tardem Les Lois de lim itationda (yknme Yasalar) aklad dn
ceye olduka benzer grnen] meme kavramndan ok daha sorunsal olan
bu kavram bulmak zorunda kald.
Bunu yaparken, Dawkins kltrn ortaya kna hibir aklama getir
mediine gre, hayvan ve insan arasnda kkl bir kopuu varsayar.
zmlemesinde, memelerin nereden geldii belli deildir. Elde tutulacak
memelerle dlanabilecekler arasnda seim yapmak zorunda kalan seici
g ortaya konulmam (ya da yalnzca varsaymsal) kalr7. Dawkinsin
mimetik kuram bana yetersiz grnyor. yknmenin atmasal et
6) Topluluk seimi dncesiyle ilgili bir eletiri iin bkz. G. C. Williams, Adaptation
and natural selection: A Critique o f Some Current Evolutionary Thoughts, Princeton Univer
sity Press, 1966. Daha yeni bir bak as iin Unto Othersda E. Sober ve D. S. Wilsonun
nszne baknz. The Evolution and Psychology o f Unselfish Behavior, Cambridge, Harvard
University Press, 1998, s. 1-13.
7) Susan Blackmore, tamamyla karlksz bir algoritma gibi ileyen bir meme
makine'sinden sz eder. Bkz. T The Meme Machine, Oxford, Oxford UP 1999.

kilerine duyarl deildir ve sonunda Stephan Sandersonm yazd gibi,

tamamyla kavramsal ve dnsel kalr8.

John Tootry ve Leda Cosmidese gre, toplumsal bilimlerdeki aratrmaclarn

ounluu bir davrann renilmi ya da kltrel olduunu sylediklerinde,
gl bir aklayc ilkeyi ileri srdklerini dnrler. Bununla birlikte, zihin
sel ya da davransal olguyu aklayabilecek varsaymlar olarak, bu ayrmlar
artc bir ekilde anlamdan yoksundurlar. Bu evrede, insan davranlarnn
incelenmesinde, renim ve kltr aklamalar deil, aklanacak olgulardr9.
Bu yzden, tam tamma doalc bir durumdan yola karak ve konula
rn primatlarn oluturduu btn biyolojik, etnolojik ve antropolojik
basklan dikkate alarak, kltrn ve simgesel etkinliin ortaya kn
aklayabilecek, mimetik kuram ve arac dzenei gibi bir kurama gereksi
nimimiz var. Baka bir deyile, mimetik kuram deiik bilgi kaynaklarnn
olduu kadar, farkl yntembilimsel yaklamlarn da yaknlamasna
uygun bir alan sunar.

2-Etnoloji ve Kurbansal Dzenek

Bu bak asnda, hayvan ve insan egemenliklerinin, bu nedenle de simgesel
alann ortaya ka noktada, kukusuz belirsiz olan bir snrda yer almak nemli
grnebilir. Konrad Lorenzin etnolojik gzlemlerine gre, baz trlerde, gnah
keisinin igdsel bir seimine benzeyen davran emalar saptanabilir10.
Bugn empanzeler ve primatlar konusunda genel olarak sahip olduumuz
bak as, Des choses cachesyi yazdmda geerli olandan biraz daha
farklyd. Bugn, primatlarn yalnzca alet kullandn deil, ayn zamanda
birlikte avlandm ve baz gzlemcilere gre birtakm ritellerinin, en
azndan ritel taslaklarnn olduu dnlyor. Ben de varsaymlarmda
Lorenzin almalarn kullandm. Bu evrimci yaklam, yapsalc varsa
8) Bu konuda bkz. S. K. Sanderson, The Evolution o f Human Sociability. A Darwinian
Perspective, Rowman & Littlefield, 2001, s. 153.
9) John Tooby ve Leda Cosmides, Evolutionary psychology and the generation of
culture, part 1. Theorical consideration, Ethology and Socioboilogy 10, 1989, s. 46.
10) Konrad Lorenz, llagression, Paris, Flammarion, Champs dizisi, Fr. ev.: Vilna
Fayinsch, 1969.

ym tarafndan ilke olarak ne srlm olan tam kopmadan saknr ve

onun yerine gitgide byyen, karmaklk dzeylerine ulaan aamal bir
sreci yerletirir.
Konradn Ilagression (Saldn) adl yaptnda benim iin nemli olan
ey, kazlann davranlannm betimleniidir. ki kaz birbirlerine dmanlk
gstergeleriyle yaklatklarnda, saldrlan ounlukla nc bir nesneye
ynelir11. Burada arac dzeneinin bir tasla vardr. Saldrganln bu
yn deitirii evrim tarafndan yalnzca bir erkek ve bir dii arasnda bir
ba yaratabilen igdsel bir emada belirlenmitir, (ancak ayn dzenekle
retilen ecinsellik durumlan da vardr). Kazlann durumunda, elik srekli
ya da yan sreklidir ve gnah keisi dzeneinin bu ekicilii sayesinde
oluur, (gnah kurban, gnah keisi gibi deyimler tam olarak doru
deildir, bunda kuku yok, nk nc terim sklkla bir nesnedir):
iddet nc zerine ynelir. Eer doruysa, bu gzlem iddetlerini ayn
kurban zerine boaltan bireyler arasmda bir ban ortaya kn grnr
klar. zel bir topluluk bnyesinde saldrganln yn deitirmesi, bir i
eye (ya da dan atlan bir i eye) kar, bu topluluk ya da bu ift
bnyesinde gl bir ba yaratr. lkel toplumlann, topluluun balann
glendirmek iin ritel cinayete bavurma nedeni bu olmaldr. Ritel
kurbann bulunuu, paylalan iddetin ve yine kukusuz bunun sonucun
da ortaya kan iddetli cokunun etkisiyle ilgili bir n gzleme dayanr.

Lorenz ayn zamanda, insan glne yn deitirmi bir saldn biimi olarak
gnderme yapar: Bir topluluk birine gldnde, bir gnah keisinin belirlenme
biimi, hatta zararsz biimi sz konusudur. Hemen topluluk yeleri arasnda
bir tr iletiim zinciri, gl bir ba sezinlenir.
Bu bilincinde olmadmz etnolojik kkenli bir dzenektir. Luka ncili
bu konuda bir rnek verir: O gnde Herodes ve Pilatus birbirlerile dost
oldular, nk bundan nce aralannda dmanlk vard (Luka, 2 3 ,1 2 ).
Ortak gnah keisi, simgesel ya da gerek, su ortaklan arasnda bir
yaknlamaya yol aar. Bu Luka ncilinde Pilatus ve Herodesin olaydr;
zira burada olaya katlan yalnzca Herodesti.
Bununla birlikte, Lorenzin dncesinin toplumsal iliki asndan
yetersiz kaldn dnyorum. Her zaman benzerlerden sz ediyor; bu
adan bakldnda toplum yoktur. Hatta egemenlik emalan olduunda
11) A.g.y., XI. M u m , Le lien, s. 164-212.

bile, gerek bir toplum oluturmazlar. Lorenzin yalnzca hayvanlardan

sz etmesi bu olay dorular. Kurban dzenei gerekten yalnzca hay
van srlerinin dnda ortaya kar. Sryle, topluma yaklalr. Elias
Canettinin Masse et Puissanceta (Kitle ve iktidar) bu kesin nokta zerinde
dnmesinin nedeni belki de budur12.

Lorenzin Uagression adl yaptnn bir blm, ilk cinayetin farkl bir senar
yosunu ne srer. Bu senaryo ilk insann katlediliinin evresinde oluan bir
bilin biiminin kantn yle sunar: En zeki ve en toplumcul kulardan ve
memelilerden birka, trlerinin yelerinden birinin ani lm karsnda ok
znl davranrlar. Klrengi kazlar len bir arkadalarnn yannda onu
savunmak iin kanatlarn aar, birtakm deiik sesler karrlar; Heinroth,
bu durumu ailesinin nnde bir kaz ldrdkten sonra gzlemleyebildi [...]
Prof Bernhard Grzinek, bana, yetikin bir empanzenin, kendisini ok ciddi bir
ekilde srdktan sonra, kzgnl getiinde, znt duymu gibi davrandn
ve parmaklaryla srn zerine bastrmaya altm anlatt. [...] lk Kabil'in
topluluunun yelerinden birine yumrukla vurmasndan sonra, eyleminin
sonulan yznden olduka skmaya dt kesin olarak ileri srlebilir.
[...] lk katilin eyleminin arln btnyle kavradm ileri srebilirizKazana konmak zere ok sayda yesi ldrldnde, bir srnn kavgac
gizil gcnn tehlikeli bir ekilde azald haberinin yavaa azdan kulaa
yaylmasna hi gerek yoktur13. Lorenz bir trdein lmyle ortaya kan
bir igdsel bilin varlm ileri srer grnyor. Eer bu doruysa, ilkel
toplumlann kuramnzn temel esi olan kurucu cinayetin neminin bilincinde
olmadklarn nasl ileri srebiliriz?
Lorenz de Darwin gibi hayvanlar ve insanlar arasnda net bir ayrm
yapmamay tercih eder. Hakl olduklarn dnyorum; ancak her ikisi
de bu durumda simgeletirmeye nem vermezler ya da ondan sz bile
etmezler. Bununla birlikte, simgeletirme temeldir. Bilim aratrmaclar,
insanlar ve hayvanlar arasndaki bu kopukluu grmezden gelme eili
mindedirler. Genelde, evrimciler simgeletirmeye nem vermezler ya da
ona tamamyla fizyolojik kkenler vermeyi denerler. Okuduum yazarlar,

12) Elias Canetti, Masse et puissance, Fr. ev.: Robert Rovni, Paris, Gallimard, Du
monde entier dizisi, 1966. Bkz. zellikle II. blm. (Trkesi: Kitle ve ktidar, ev.: Glat
Aygen, Ayrnt Yaynlan, 1998.)
13) Konrad Lorenz, a.g.y., s. 239-240.

dili yalnzca beynin evrimiyle aklamay denerler, oysa etnologlar ortak

etnolojik kkler zerinde fazlasyla srarldrlar. nsan ve hayvan kltr
arasmda gerekten de simgesel alann otaya kyla balayan (kopu
teriminden kanalm da) temel sramay grmezler. Simgeselin gcn
yakalamak iin, bu gcn bir kkenini yakalamak gerekir. Gnah keisi
dzeneine ilgi duymamn nedenlerinden biri budur. Simgesel gcn
artnn ritele nasl bal olduunu aklamaya olanak tanyan ey ite
budur. Bu da felsefecilerin btn olarak adlandrdklar eyi gerektirir.
Btnde yer alan eler birbirlerine uyarlar ya da aralarnda kurduklan
benzerlikli (analogique), dzdeimeceli ve eretilemeli balar sayesinde
bir anlam kazanrlar.
rnek verdiiniz blmde, Lorenz bu varsaymsal kkeni aklamak
iin eretilemeli bir ekilde Kabilin yksn kullanr. Kazana konmak

iin ok sayda yesi ldrldnde, bir srnn kavgac gizil gcnn

tehlikeli bir ekilde azald haberinin yavaa azdan kulaa yaylmas yarar
szdr son cmlesinde Lorenz ortak bir dzenek dncesine yaklam
gibi grnyor. Kabilin bir topluluk ad olduu iine doar. Bu Kutsal
Kitapm metninde ok aktr: Zaten, eer biri Kabili ldrrse ondan
yedi kez intikam alnacak (Tekvin 4, 15). Bu bir kabilenin kanunudur,
tek bir kiinin deil. Kutsal Kitap, hi kuku yok ki gerek anlamda ele
alnmamal: Havva, Adem, Kabil topluluk adlandr. Bu da demektir
ki, Lorenz eretilemeli dilinde bu rtk dnceyi gerek anlamda hi
kullanmamtr.

Eer Lorenzin varsaymu doruysa, gnah keisi dzenei, belki de beklenmedik

bir sre deil, ancak daha ok hayvan beklerinde teden beri bulunan bir
seenek, igdnn zorunlu kld bir tr koruma biimine seenek olacaktr.
Rastlantsal olan, bu dzenei "yeniden bulan ve bu yolla simgesel bir dzen
oluturan farkl ilkel insan topluluklarndaki gncelletirmedir.
Gnah keisi dzenei rastlantsal bir sre olarak betimlendiinde, onu
ard ardna gelen aamalar dizisi olarak grmek gerekir. Bu dzenein
mdahale ettii ve sonunda kltrn ortaya kt belirli bir an betimlemek ve ayrmak olanakszdr. Bunu on bin belki de yz bin hatta belki
de milyonlarca yllk bir zamansal erevede ele almak gerekir. Kurbansal
dzenein kefinin bu uzun tarihinde, Lorenzin hayvanlardaki saldr
ganln yn deitirmesiyle ilgili anlatsn, bu evrimin ilk adm olarak,
gnah keisinin bir tr ritel-tesi biimi gibi kabul edebiliriz. Bu zaten

karmak bir sretir. Ancak, grup ve sr, dzenein tam geliiminde

kesinlikle gerekli bir n koul olutururlar.

Bu tip kadim bilin dncesinde, gnah keisi dzeneine yakn bir sistemin
hayvan topluluklarnda bulunabilecei ve bu sistemin trn korunmas igds
olabilecei ileri srlebilir mi?
Des choses cacheesyi yazdmda, hayvan davranyla ilgili bugnk bilgiye
sahip deildik, ya da o halde bu bilgi bugn farkl bir biimde yorumlanyor.
rnein, gnmzde empanzelerin ortak avlara giritiklerini ve zellikle
farkl trden maymunlar olan kurbanlarn yediklerini dnyoruz14. Bu
topluluklarda ortak iddet biimleri vardr. Baz av biimleri, ayn zamanda
ritel grnm sunarlar. Belirgin gstergeler bu topluluklarda gnah
keisi dzeneinin ortaya kma olaslm geerli klarlar. Bu, tam bii
mini alm dzenee gtren evrimin uzun srecinin bir baka aamasdr.
Maymunlarn beyni kukusuz simgeletirme dzeyine ulamalarna olanak
tanyacak kadar gelimemitir. Bu dzeye ulamak iin, sylediimiz gibi,
uygun boyutta bir beyne sahip olmak yeterli deildir. Bir ardam merkezine
gereksinim vardr ve gnah keisi olarak belirlenen kurban bu merkezi salar.
Simgesel alann ortaya k etnolojik bir erevede aklanmaldr. Bu,
ayn trn bir yesinin katlinin kadim bilincini yerletirebileceimiz bir
igdler uyuumunun meyvesidir. Bunu daha nce belirttik. Ayn ekilde
gnah keisini seenler arasndaki igdsel ba glendiren iddetin
younlundaki ani d de hesaba katmak gerekir. Bu kurbana bal
olarak alglanan ve ona bal olduuna inanlan bir azalmadr. Kurban
kutsallatrma eiliminin nedeni de budur.

3'Drcenir Evrimi
A. C. Clarke ve Stanley Kubrick bu dzenei gl bir nseziyle 2001: A
Space Odysseyin (2001 Uzay Maceras) birinci sahnesinde verdiler15.

14) Bkz. rnein C. Boesch, Hunting strategies of Gmbe and Thai chimpanzees, R.
W. Wrangham, W. C. Me Grew, F. B. M. De Waal ve E G. Heltne. Jane Goodallun nsz,
Chimpanzee Cultures, Cambridge, MA, Harvard University Press, 1994.
15) Bu dnce Giuseppe Fomariye aittir, a.g.y., s. 17-18.

yle grnyor ki evet. Kurban, btnl iinde, gnah keisi olaynn

odak noktasdr, nk ilkel insanlar kt bir ey yaptklannn az ok
bilincindedirler ve ayn zamanda kurbann katlinin sonucu olarak alg
ladklar, yeniden kavutuklar bar ve muhteem ba karsnda arp
kalrlar. Kesien duygulardan oluan bu karmak sistem, bundan byle
st dzey olmas gereken alglamalarnn bir tr ksa devresine yol at.
ncelikle ve hatta dzenek tamamen ie bal olsa da, dardan bir ey gibi
alglanr (Kubrickin anlatsnda siyah tala simgelenmitir). Daha sonra,
dzenein odak noktas (bu hl ve her zaman kurbandr), -balanlmas
gereken bu eyin doal kayna- kutsal olur.
Yeniden kavuulan barn ve ban bu ba, ilkel anlay olay
mimetik bir ekilde yinelemeye gtrr ve bu olay bunalm anlannda
topluluk bnyesinde bar ve dayanmay salamann en etkili yolu ola
rak alglanr. Olayn boinan olarak yineleniinde, bir arac kurbann
katli grntsnde bir tr sahneleme dzenlenmesi gerekmektedir.
Bu kurban artk bunalmn sorumlusu olarak kabul edilmez, ancak hem
gerekten ldrlm gerek yeni bir kurban, hem de bir kadim olayn
simgesidir. Burada, bu insanlarn hibir zaman tasarlamadklan ilk simgesel
gsterge sz konusudur. Bu, bir eyin bir baka ey yerine getii ilk andr.
lk simgedir. Ortaya kan simgesel alanm ileyiinin kapsad algsal kar
makl ynetecek gte olmak iin, daha byk bir beyin gerekiyordu:
Bylece gnah keisi dzenei evrimci bir bask gibi, doal ayklanmann
bir biimi gibi harekete geti.

Bu anlamda, simgesel bir sistem oluturuldu. Bu sistem, dzdeimeceli bir

ekilde, ilk gstergeden -kurban- anlam merkezi olarak riteerin ilerleyici
geliiminde yer alan toplumsal aa doru ilerledi.
Evet, ancak sre dzenli olarak kapal, belirli bir birlie ait bir eler
topluluunun varln kapsar. Dil, bu anlamda, kapal bir sistemdir. Belirli
bir sayda ses, birim ve ayrc gsterge vardr ve yeni eler eklenemez.
Verilen bu elerle oynamamz gerekir. Elbette ki, olas uyuumlarn says
gcl olarak sonsuzdur. Oyunun bileenleri de yeterince ak betimlenmitir. Bu sistemde, d dnyaya gnderme yapan gstergeler ve birbirine
gnderme yapan gstergeler bulunur ve hakl olarak ilk insanlarn kont
rol edemedikleri ey ite bu gstergelerin birinden dierine gerekleen
devinimdir. Bu noktada simgesel dzeye ulalr. Bu zgnderme dzeyi,
anlamn ortaya kt bir merkez olmakszn alabilir mi? Yalnzca bu

merkezin, btnn farkl elerine birbirleriyle iletiim kurma olana

tandn net olarak sezinliyorum. Merkez kaybolsa da, iletiim bir kez
kurulduunda, birbirleriyle iletiim kurmaya devam edeceklerdir. letii
min gitgide karmaklaan dzeylerde gelimesi iin, merkezin gerekte
kaybolmas gerekir.
Simgesel bir sistem bu ekilde alr. Her zaman merkezden uzakla
abilir. Ancak kkeninde her zaman merkezdedir. Yaplarn merkezden
her zaman uzaklatn sylediinde, Jacques Derrida ile ayn dncede
deilim. Merkez insanlara iletiim kurmay, bu iletiimde rollerini almay
retir. Daha sonra orada merkez, ritellerin unutulmas ve kuramlarn or
taya kmas anlamnda, silik bir ekilde yer olabilir. Merkez, bu kuramlarn
ortaya ksnda temeldir, zira ya Aydnlanma ann dini hie sayan bak
as yelenir ya da, zaten her zaman her yerde olan dinin her eyin kkeni
olmas gerektii anlalr. Bu iki tutum arasnda seim yapmak gerekir.
Eer dini toptan ret ederseniz, btn kltrlerdeki ortak noktalarn dil,
ritel ve Tanr olduunu nasl aklayabilirsiniz? Din her eyin anasdr:
Her eyin merkezinde yer alr ve bu dnceden hareketle ritelin, dinin
ve simgeletirmenin ortaya k dnlebilir bir hal alr. Sonuta, dinin
bizzat kendisi, gnah keisi dzenei tarafndan retilmitir.
Les Origines de lesprit modemede (Modem Dncenin Kkenleri),

Merlin Donald, iletiimin mimetik biimi olarak adlandrlan eyden, simgesel

biimine geii olanakl klan genetik ilkeyi aratrr. nsanln evriminin
kltrel deiim dzeyinde ynetilmesi olasdr ve algsal bir yenilik, bir insan
topluluuna baka bir topluluk zerinde etkili bir kltrel yarar saladnda,
devrimci bask ortaya km olabilir diye yazar16. Daha sonra bir yant arar:
Bu rekabet gcne sahip avantaj savunan nedir? [...] Aletlerin ortaya
kn, nesneleri, her tr uygulama iin yaplan bulular, her eyi dzenle
yen siyasal ve toplumsal yapdann yaratlmasn ve muhtemel korunmasn,
evlilikten mlkiyete, adaletten kiisel zorunluluklara, hangi tr uyarlamalar
iyi bir ekilde aklayabilir? Hangi deiiklik, ciddi olarak mimetik kltr
etkileyen basklan krm ve ilk insan kltrlerinde bulunan ok hzl dei
tokua gtrm olabilir'7? Zihnin geliiminin modem kuramnda, eksik bir
16) Merlin Donald, Les origines de lesprit modeme: trois tapes dans l'volution de la
culture et de la cognition, Fr. ev.: Christ Le Emenegger ve Francis Eustache, Brksel, De
Boeck Universit, 1999, s. 225.
17) A.g.y., s. 226-227.

halka var. Hayvanlardan insanlara geii ve simgeletirmenin anaya kn

nasl aklamal? Donald, mitlerin dilden nce gelimi olduunu ne srer18.
Bu ileri srlebilir. Ancak bir evrimsel bak asnda, dil ve simgesel alan,
yalnzca kltrn ortaya knda srama tahtas olabilecek bir sistemli
ykm tarafndan ortaya kanlabilir. Ayn dnce Terence Deocann
The Symbolic Species (Simgesel Trler) adl yaptnda da yer alr19. Dil ile
ilgili blmde, Deocan, gstergeleme ve simgeletirme arasndaki kart
lk zerinde fazlasyla durur ve srekli olarak kar-gdsel szcn
kullanr. Simgeletirme, gstergeleme asndan kar-gdseFdir, nk
gsterge ve nesne arasndaki ba bozar.
Dei toku bu sistemin merkezindedir. Ba istifiliin kartdr.
Bu da egemen hayvan niteleyen davrantr. Yalnzca egemen hayvana
deil, btn kltre de her eyi alma eilimini terk etme ve karmdakinden almak iin ona her eyi vermeyi seme olana tanyan sre, bu
tamamylakar-gdseldir. Tabular, yasaklama ve simgesel dei toku
sistemlerinin karmakl, zgeci davranla ilgili basit biyolojik akla
malarla aklanamaz. Bir yerlerde mdahale etmesi gereken ve davran
deitirmeye zorlayan bir dzensizlik vardr. Bu dzensizlik tamamen
gereklidir. Ayn dnce dile de uygulanabilir. Bu ilikiler yapsn rete
bilecek tek ey korku, lm korkusudur. Eer insanlar tehdit edilirlerse,
baz eylemlerden uzaklarlar; aksi takdirde kaotik sahip kma egemen

18) Mit, zihnin ilkmeksel, temel ve tamamlayc aracdr. (...) lk insan topluluk
larnda mitin stnl, insanlann dili, tamamlayc dncenin tamamyla yeni bir
tipi iin kullandklarn gsterir. O halde, temel insan uyarlamasnn dili dil olarak deil
de, daha ok, mitolojik kkende tamamlayc dnce olma olasln dikkate almak
gerekir. Modem insanlar; dili kavramsal aygtlarn iyiletirme gerekliliine yamt olarak
gelitirdiler, bunun tersi olamaz. (...) Dilin ve szn temel nesneleri izlekseldir. En belir
gin gerekleimleri sylem ve simgesel dncedir. Szckler ve cmleler, gstergeler ve
gramerler, bu sunulabilir stn amac gerekletirmek iin icat edilmesi gereken aralar ve
gerekli glklerdir. Bu bak asnda, dil kendi iinde bir sonu deil, algsal ve zellikle
de kltrel gereksinimlerle karlam olan bir uyarlamay simgeletirecektir, yani, uzun
szn ksas, bilgilerin ve dncenin biimselletirilmesi ve birletirilmesini. Bir iletiim
sistemi olmad gibi, daha gl yeni bir dnce ynteminin tam bir sonucu da deildir.
Her eye karn, dil ak ve ortak bir bulutur. Bylece, yeni bir evresel uyarlamann ortaya
k, modem ses aygt gibi, dnce kapasiteleri dzeyine karlk gelen bir deiiklikte,
nemsiz olmak zorunda kald. Bu da dilsel bulua olanak tamyan ve bylece onu hzlandran
bir deiikliktir. A.g.y., s. 231.
19) Terence W. Deacon, The Symbolic Species. The Co-Evolution o f Language and the
Brain, New York, W. W Norton Company, 1997. Bkz. zellikle s. 340-341.

olacak ve iddet artacaktr. Toplumsal balarn varln salayan ilk koul

yasaklamadr, bu ayn zamanda ilk kltrel gstergedir. Korku, her eyden
nce mimetik iddet korkusudur; yasaklama bu saldmya geie kar bir
korumadr. nanlmayacak kadar karmak olan btn bu olgular, kurucu
cinayet ve gnah keisi dzenei tarafndan balatlmtr.

Simgeletirmeyi kar-gdsel klan yasaklama mdr?

Bu, ncelikle tek anlaml olan gstergelemeye gre onun ok anlamlldr. Simgeler, gstergelerin edeeri deildir. Tek bir gndergeli, tek
anlaml bir ilikileri yoktur. Gerek gnderge ve gsterge arasndaki bu
gstergeleyici ilikiyi krmak iin bir kltrel ara gerekir. Maymunlar
bunu asla baaramazlar. nsan kltrnde ok ey kar-gdseldir. Bu
felaket, mimetik bunalmdr. Hobbesun verdii anlamda insanlarn
birbirlerine kar giritikleri lmcl atma, garip bir varsaym deil,
korkun bir gerektir. lk toplundan bu mimetikl bunalmdan kurtaran
tek kurban zm, kurallar ve yasaklamalardan oluan bir ritel sistemi
tarafndan benimsetilmitir ve sras geldiinde de zerinde Terencein
hakl olarak srar ettii bu kar-gdsel simgesel yap biimlerini retir.
Bununla birlikte, Deocan ender de olsa bu sistemi, antropolog olmad
iin, insan kltrnn dier grnmlerine balar.
M erlin Donald, insan dncesinin evriminde aadaki sreleri belirler. Kesit'

sel, mimetik, mitik ve kuramsal kltrler. Mimetik kltr bnyesinde,

ilev biiminden sz eder: Kopyalama, yknme ve mimesis20. Bu ayrmlatrmalar mimetik kuramda akla yatkm olabilecek mi? Mimetik dzenein aamal
bir karmaklama srecini kapsadm sylediinizde, onu ezamanl bir ekilde
deil de tarihsel bir srecin anlan gibi grebilecek miyiz? Bu durumda, mimesis,
simgeletirmenin ortaya kt gnah keisi dzenei anm simgeleyecektir. Bu
varsaym simgeletirme ve n-simgesel dzey arasnda kesin bir ayrma katkda
bulunmaz, ancak gitgide artan kamuklk dzlemleri varsayar. Bu anlamda
kopyalama, yknme ve mimesis, farkl bunalm dzeylerine karlk ger:
Bunalm dzeyi ykseldike, insan topluluklarnn dnce dzeyi de ykselir.
Gerekte, gnah keisi dzeneinin betimlenii, karlk gelen ritelin elde
edilmesi iin, nereye kadar gitmek zorundadr? Bunu bilmiyorum. Ku20) Merlin Donald, a.g.y., s. 183.

kuuz, ritel yknme Donaldm esinledii gibi, insan dncesinden

nce ortaya kmtr. lk olarak en dk dzeyde kmtr ortaya. Din
den sz edilebilmesi iin, bir tr betimlemeye gereksinim duyulmutur.
Mimetizmden (ya da kopyalamadan) sz edildiinde, papaanlar gibi
nemsiz hayvanlar dnlr. M imesis ilkel insan dzeyinde teden beri
bulunmaktadr. Gitgide bilinlenen mimesis tam anlamyla kendisi yalnzca
insana zgdr ve gnah keisi dzeneini ve riteli gerektirir. Merlin
Donaldm mimesissi an beenme eiliminde olduu insan varlnn bir
yaratclna balad izlenimine sahip olsam da, bu aynmlara syleyecek
bir eyim yok. Bu dnceyle, yknmeye kar modem nyargy srdrr.

Aristoteles, hayvan ve insan arasndaki farlar yknme yeteneinde bulunduunu ok nceden ileri srd21. yknme isel olarak eitsel bir sretir ve btn
mimesis biimlerini niteler. nsan, renilen eyi yineleyerek kendi kendine
yknebilir. Bir bilisel pekitirme biimi sz konusudur. Yinelemenin ve hatta
bu yolla eylemlerin ve ritel emalarn, ayn bilisel yknme dzeneklerinden
doduklan sylenebilir.
Gerekte, Kierkegaardn, hem iirsel anlamda, hem de bir karlkl
yknme ve benzerlerin ortaya k dncesinde, mimesis ve yineleme
arasnda bir ilikiyi ileri srer gibi grnen bir metni vardr22. Bu dnce,
bununla birlikte, bilimsel adan kantlanmaya ve test edilmeye deerdir.
Luc Laurent Salvador, zmleyici evrim 23 dncesini ileri srerek,
yknme ve yineleme arasndaki ba, bir ruhbilimsel pekitirme eklin
de sunduu algsal bir tez yazd. Ritel, temel neme sahip bir kltrel
uygulamadr. Bir yandan, algsal dzeneklerimizin yapsn ortaya koyar,
dier yandan da ilkel toplumlar iin bir eitsel ara gibi alr. Yineleme
ve yknme elbette ki bir btnlk olutururlar.

Yineleme baz ruhbilimsel bo inan biimlerine de bal olabilir. Btn bu

rastlantsal eylemler yinelenir ve gerei koullandrrlar. Gnlk alkanlklar
21) Bkz. Aristoteles, Potique, 4, 48b.
22) Soren Kierkegaard, La rptition, ev.: Jacques Privt, Paris, Rivage poche, Petite
Bibliothque dizisi, 2003. Bu metin ve mimetik kavram iin bkz. A. Melberg, Theories of
Mimesis, Cambridge UR 1995, s. 130-189.
23) Luc-Laurent Salvador, Imitation et attribution de la causalit: la gense mimtique du
soi, la gense mimtique du rel. Applications la psychose naissante et lautisme. Doktora
tezi, Universit Ren-Descartes (Paris-V), Paris, 1996, s. 23-32.

nceden belirlenen bir eylemler btnnn ritel yinelemeleridir. Belirsiz bir

gelecek karsnda hissedilen bountuyu sakinletirmeye yneliktirler. Zorlayc
takmaksal bozulduklarda (ZTB), baz eylemlerin yinelenii arya kaar. Bu
varsaym, Pascal Boyernin aklamasna gnderme yaplrsa, antropolog Alan
Fiske tarafndan da aym ekilde ele alnmtr. Yz kadar ritel btnn,
ZTBnin durumunun klinik betimlemeleriyle karlatrarak, Fiske iki alanda
da ayn izleklerin ortaya kan ve yinelendiini gsterdi24.
Bu ok ilgin, ancak bu, Freudun dnd gibi, ritelin bir patolojik
davran olduu anlamna gelmez25; ancak, basite, toplum ciddi stres
koullarnda olduunda, bir mimetik bunalm annda olduu gibi, buna
lm zmek iin harekete gemek gerektiinde, baz zihinsel yaplarn
daha kolay bir ekilde hzlandnld ve geniletildii anlamna gelir. Bu
zihinsel yaran az eylerin hayvan atalanmzdan miras kalp kalmadn
ya da, rnein Steven Pinker gibi bazlanna gre, beynimize derin bir
ekilde demirlenmi gibi grnen dilin durumunda olduu zere, ritel
uygulamayla pekitirilip pekitirilmediini grmek ilgin olurdu26.

4'Toplumsal Zek
Des choses cachesde, ilkel insanlara zg beyin geliimi sreciyle, alet ve

silah kefinin toplumsal hiyerari zerine kurulmu ilkel toplundan altst ettiini
ileri sryorsunuz17. Doacak mimetik bunalmn kayna budur. Robin Dunbar
24) Fiskenin ritellerdeki ortak izlekler zerine yapt liste, gerekten de, ZTSnin
(zorlayc takmaksal skntlar) klinik betimlemesinden yararlanabilir. Her iki durumda
da, temizlik ve kirlilik zerine vurgu yaplmtr: kirlilikten baz eylemlerle saknlabilir
(...), eylemler yinelemeli jestlerden ibarettir; bu jestleri tamamlamama ve allm se
naryodan sapmann tehlikesi vardr; sonunda sklkla tamamlanm eylemler ve anlamlan
arasnda iliki yoktur. Pascal Boyer, Et lhomme cra les dieux. Comment expliquer la religion,
Paris, Robert Laffont, 2001, s. 236. Metin A. E Fiske ve N. Haslama gnderme yapar.
Is obsessive-compulsive disorder a pathology of human disposition to perform socially
meaningful rituals? Evidence of similar contents , Journal ofNervous and Mental Disease,
4 ,9 9 7 ,1 9 8 5 , s. 211-222.
25) Bkz. Sigmund Freud, Actes obsdants et exercices religieux, uvres compltes, XVIII.
cilt (1926-1930), Andr Bourguignon ynetiminde, Pierre Cottet ve Jean Laplanche,
Paris, PUF, 1994.
26) Stephen Pinker, Linstmct de langage, Fr. ev.: Marie-France Desjeux, Paris, Odile
Jacob, 1999.
27) Ren Girard, Des choses caches, a.g.y., s. 126-128.

beynin geliiminin alet retimine bal algsal gereksinimlerle ve evre deilik'

herine yarut veren zihinsel zmlemeyle balamadm ne srer. Ancak daha
ok toplumsal guruplarn gitgide artan nemi karsnda hissedilen gereksinime
bal olarak domu olabilir. Zekmz o halde tamamyla toplumsal olacaktr28.
Des choses cacheesde sylediim ey, talar gibi, aletlerin de silah olabi
leceidir. Ostralopitek, rnein, aletleri yalnzca greceli olarak basit
bir ekilde kullanyordu, oysa Homo habilis (alet yapabilen insan), aa
yukar iki milyon yl nce bir kltr biiminin ortaya kma tanklk
eder. Btn bunlardan sonular karmak niyetinde deilim, ancak Homo
habilis dzeyinde, bir tr dinsel korku ve tabularn olmas gerektiini
varsayyorum. Bununla ilgili ipulan bulabiliriz. Beynin kapasitesi, baka
eyler arasnda, bu varlklarn dile sahip olmalan iin yeterliydi ve aletlerin
retimi olduka karmak olmutu. Arkaik bir toplumda demircininki
gibi bir olgu dnn. Korkuyordu, zira rettii aletler silah olarak da
kullanlabiliyordu. Demirci bir tr srekli gnah keisidir. Toplumun
dnda yaar. Ezamanl olarak sayg grr ve kendisinden korkulur. Bu
trn olgulan muhtemelen ok erken ortaya kmtr; lmcl aletleri
reten toplumun yesinin esinledii bu korku, kukusuz, ilkel insanlara
yasak kavramlarn reten korkuya ok yakndr.
Szn ettiimiz yazarlar ve mimetik kuram arasnda gerekten
kartlk grmyorum. Toplumsal bir bein gelimesi, rgtlenme gibi,
ikmal sorunlarm da varsayar. Toplumsal beklerin apndaki art dierleri
arasnda bir etken olmaldr. Hangi neme sahip olas gerektii konusunda
bir ey syleyemem. Bir say sorunu sz konusuysa, zorunlu olarak ona elik
eden birok karmak faktr vardr: Dzen, ikmal, egemenlik vb. Btn
bunlara karn, bu ayn zamanda ho grlmez bir dzeye ulaan bir iddet
sorunudur da. Belki de can alc nokta budur: Toplumsal gruplarn by
mesi karlatrma olaslklarn artrr. atma, o halde, btn toplumsal
dzenin iddetli bir ekilde tersine dnebilecei bir dzeye ulancaya
kadar younlaabilir. Bu faktrlerden biri de elbette ki eksikliktir. Grup
byr, ancak gerekli eylerin salanmas bu arta zorunlu olarak elik
etmez. Uyum mcadeleleri o zaman baskm olmaya balar.
La sociobiologienin bir blmnde, Wilson, saldrganl an nfus art

na balar: Leyhausen anormal nfus artlaryla karlatklarnda kedilerin

28)

Robin I. M. Dumbar, Ecological modelling in an evolutionary context, Fol

Primatologica, 53,1990, s. 235-246.

davranlarm izgisel olarak betimler. Kafesteki birey says arttka, hiyerari

daha az grecedir. Ksacas, dierlerinin srekli ve acmasz saldrlaryla
lgn ve sinirsel bir davrana zorlanan bir despot ve paryalar kar ortaya. O
zaman topluluk acmasz bir kalabala dnr. [...] Calhoun, Norve fare
laboratuvannm nfusunda yine daha garip sonular gzlemledi. Leyhausenin
kedilerde gzlemledii yksek gerilim davran dnda, baz fareler an bir
cinsellik, homoseksellik sergilediler ve hatta kendilerini yamyamla verdiler29.
Eer i skntsna bal karakterler ve dzenekler varsaym ilkel insanlara
uygulanabilseydi, bu Dionysosu uyanla zg sapkn davrannn bir kant
olurdu: An cinsellik, ecinsellik ve yamyamlk; bu eylemin tmnde
cokulu ritellerin bir blmn oluturuyorlard. Bu da Dionysosun, iinde
etnolojik emalann ve itkilerin ortaya kt, toplumsal bunalmlarn bu
karakteristik davranlarnn ad olduunu dorulayacaktr. Birok alma,
grupta stres durumlarnda, ok yakn davranlarn mimetik dzenektekiyle
nasl uyutuunu gsterir. An iddet durumunda, alk ve gruptaki i
iddet bunalmlarnda, bireysel ruhbilimsel sistemin uyarlanma yetisi ok
zayflam ya da hatta dizginlenmitir30.

Etnolog Irenus Eibl-Eibesfeldt, alet ve sahlann kefinden ok, iddeti gerek

ten balatan eyin, rakibin bir insan deil bir hayvan, sklkla da bir canavar
olduuna kendini ikna etmekte sahip olduumuz kapasite olduunu savunur31.
rnein Mundurucular, dnyay anlaml bir ekilde blerler: Kendileri ve
pariwatlar vardr, yani dierleri. Dierleri avlanlan hayvanlar olarak kabul
edilirler32. Bu gzlem, dierleri karsnda grubu birletirecek temel bir eilime
yarat vererek, gnah keisi dzeneini anlamaya nasl yardm edebilir? Bununla
birlikte, gnah keisi dzeneinde, dieri ayn gruptandr. Bu iki grnm
nasl uzlatrmak?
29) Edward O. Wilson, La sociologie, Fr. ev.: De Paul Couturiau, Monaco, Du Rocher,
1987, s. 274. Wilson, Calhounu rnek verir, Population density and social pathology,
Scientific American 206 (2), 1963, s. 139-148; ve Leyhausen, The communal organiza
tion o f solitary mammals, Symposia o f the Zoological Society o f London, 1965, s. 249-263.
30) Bkz. R. S. Lazarus, Psychological Stress and the Coping Process, New York, 1966; J.
Cullen vd., Breakdown in Human Adaptation to Stress, Boston, 1984; A. Monat ve R. S.
Lazarus, Stress and Coping, New York, 1985.
31) I. Eibl-Eibesfeldt, Liebe und Has. Zur naturgeschichte elementarer verbaitensuiesen,
Mnih, R. Piper & Co., 1970.
32) R. E Murphy, Intergroup hostility and social cohesion, American Antropologist
59,1957, s. 1028.

Bundan kolay ne olabilir. /d iliki gnah keisi dzeneinin merkezin

de yer alr. Gerek fke bir benzere ynlendirilmelidir. O halde basite
bir benzer olabilen engel-model biiminin olmas gerekir, ancak fke
mimetik kurama gre canavarlaan benzeri deitirir. Canavar benzer,
gl anlamda arac kurban olduunda, sonuta kutsallatrlr, zira lm
toplumsal dzeni onarr. Gruptan kovulur ve dars, btnl iinde,
canavar benzerin zelliklerini kabul eder. Dars lsz iddetin yeri
olarak alglanr. ok sayda arkaik toplumda, kabilenin dnda insan
yoktur. Kabilenin yeleri kendileri dnda insan olmadna inanrlar.
Zaman zaman toplulua, kurban edilmek zere dardan birisi kabul edilebilir.
Gelecekteki kurban, modeline yani bu topluluun yelerinden biri olan
arac ve kurucu kurbana benzetilmek iin, toplulua getirilir. Tupinambalarda, yakalanan birey olduka uzun bir sre bek iinde hayatta
braklrd. Kendisine iyi davranlr, hatta bir e bile verilirdi. Aa yukan
grubun bir yesi olabilmesi iin evcilletirilmesi, sonu olarak topluluun
kltrn benimsemesi gerekiyordu. Ve o zaman gnah keisi dzeneinin
ritel yinelenii gerekleir, dandan gelen ve topluluun bir yesi yaplan
birey amaz bir ekilde ldrlr ve gerekten yenirdi.

5-H ayvanlarn Evcilletirilm esi ve Tarmn K kenleri

Hayvan evcilletirilmesiyle ilgili varsaymnz da benzer dnceye dayamyor.
Evet, yle sanyorum ki, insan kurbanlar yerine hayvan kurbanlar konula
rak, hayvanlara kurban edilmeleri iin insan gibi davranlmaya baland33.
Bununla birlikte, hayvanlarn evcilletirmesi, bu ynde bir eilimlerinin
olmasma balyd, aksi takdirde hibir ey yaplamazd. Yetkin toplumlann
evcil hayvanlarla yaayanlar olduklan sk sk ileri srld. Ancak bu hay
vanlar nasl evcilletirilebilirler ya da baz toplumlar bu ii neden yaptlar?
Azdan aza dolaan kuramlar bana hi de akla yatkn grnmyor. El
bette ki; bir hayvan evcilletirmek iin onunla srekli ilgilenmek ve onu,

33)
Gerekte, bu kuram balangta E. Hahn tarafndan tamamyla farkl temelle
zerine kurulmutur. Die hausciere und ihre Beziehungen sur Wirtschaft des Menschen, Leipzig,
1896. Yine bkz. Jonathan Z. Smith, The domestication of sacrifice, Violent Orjgms.
Ritual Killing and Ctdtural Formation, Stanford, Stanford University Press, 1987, s. 199:
Le sacrifice est en partie une une mditation sur la domestication.

grup, topluluk iinde yaatmak, eer deyi yerindeyse onu insanlatrmak

gerekir. Temel motif evcilletirmenin ekonomik avantajlan olamaz. Rgis
Debraynin Feu Sacr'deki (Kutsal Ate) biraz ksa sren usuluunun tasar
ladnn aksine, ekonomik avantajlar gerekten de ortaya kmadan nce
dnlemezler. Evcilletirme programlanm olamaz. Zaten, ilk dnem
lerde, evcilletirmenin antiekonomk olduu dnlebilir: Evcilletirilmi
hayvanlar, tutsakln stresine bal her trl hastaln ykn ekmek
zorunda kalyorlard; vahi hayvanlarn insanlara bulatrd mikroplarn
ve virslerin miktan korkun olmal. levselci aklama aldatcdr.
Dnyann baz blgelerinde, rnein kitlesel ritel cinayederin ilendii
Kolomb ncesi Meksikada olduu gibi, evcil hayvanlar yoktu. Kurban edil
mek iin, hayvanlarn insanlarn yerini ald orada hi grlmemitir34. Des
choses cachesde daha nce anlattm gibi, benim iin aydnlatc olan ge,
Japonyann kuzey ucunda yaayan, yerli bir halk olan Ainulann, ritel ne
denlerden dolay kutup aylarn evcilletirmeyi denemeleridir. Onlan kendi
ocuklanyla birlikte byterek ve emzirerek insanlatrmay denediler35.
Bildiimiz gibi, Ainular bunu baaramadlar, zira fizyolojik olduu kadar,
evresel de olan farkl nedenlerden dolay, kutup aylan evcilletirilemedi.
Eer aylar evcilletirilebilir olsalard, evcilletirilmi olurlard ya da aylarn
yerinde antiloplar ya da daha baka bir gevi getiren sz konusu olsayd,
evcilletirme gerekletirilmi olurdu. Yalnzca ritel, olas bir aklama
salayabilir, zira kurbann, kurban edenlerin fkesini tatmin edebilmesi iin
yeterince insana benzemesi gerekir. Onu kurban etmeden nce, o halde
uzun sre topluluk iinde yaatarak insanlatrmak gerekir. Bir yerde, hay
van kurban edilmesinin ortadan kalkmasndan bu yana hibir yeni trn
evcilletirilmediini okudum. Evcilletirme bir insan iidir ve dinseldir ve
hayvan kurban etmenin beklenmedik bir alt-rndr. nsan kltr ve
insanln bizzat kendisi dinselliin kzlandr.
Violent Originsde (iddete Dayal Kkenler) Jonathan Smith sanki bu dzeni

altst edior ve kurbann evcilletirmenin bir abarh olduunuileri sryor36.

Smith, dinsellik ve evcilletirme arasndaki ilikiyi bu ekilde grr, ancak
dinselliin stnln kabul etmeyecek kadar nyargldr. levselcilii
ertelenmi dl konusunda ikna etmeye alr. Bu bana bir samalk
34) Bkz. David Carrasco, City o f sacrifice: The Aztec Empire and the Role o f Violence in
Civilization, Boston, Beacon Press, 1999.
35) Ren Girard, Des choses caches, a.g.y., s. 97.
36) Jonathan Z. Smith, a.g.y., s. 200.

gibi geliyor. Kurban, evcilletirmenin bir serveni olamaz. Ancak evcil

letirme, hayvan kurban etmenin bir sonucu olabilir.

Bununla birlikte, kurban riteli iin hayvanlarn kullanlmas, ilkel topluluklarda bir kar kurbanbilin dzeyi esinlemez mi? Hayvanlan insan kurbanlann
yerine koymak iin yinelenen giriimler, topluluk yesinin kurban edilmesi olgusu
iddeti engellemenin en kesin yolu olmadm gsteriyor.
Elbette. Kurbanm topluluk yelerinden hem farkl hem de ayn olmas
gerekiyor. nsan ve hayvan arasndaki farkn her zaman bugn sahip
olduumuz dnceye uygun olduunu ileri sremeyiz. Burada, i ve d
yaplar arasndaki greceli snr sorununu ele alyorsunuz. Daha ok bir
contmuum (sreklilik) sz konusudur. Kutsal her zaman dardadr, zira
akmln orada olmas gerekir. Ayn zamanda, vahi hayvanlar, genel
olarak, evcil hayvanlan olan kltrlerde kurban edilmezler. Bu, vahi
hayvanlarn evcilletirilmek iin deil, kurban edilmek amacyla evcille
tirildikleri varsaymn dorular. Balangta vahi hayvanlar, daha sonra
yalnzca evcil hayvanlar kurban edilirler.

Hayvan kurban edilmesini, simgesel toplumun snrlaman bir genileme biimi

olarak kabul ediyor musunuz ya da bu bir tannlan aldatma" biimi miydi37?
ldrmek, bu, toplumu bir kez kurtarmak iin Tannnn yapt eyi ye
niden yapmaktr. Toplulukta ilerin kt gittii fark edildiinde, bir eyler
yapmak gerekir. Kukusuz, ritel, gnah keisinin katlinden hemen sonra
deil, ancak mimetik rekabet ortaya ktnda balar. O anda bunun,
topluluu gemite kurtaran bir kurban olduu anmsanr. lk kurbann
yerine geebilecek yeni bir kurban bulmak gerekir.
M ichel Serres'in belirttii gibi, paysage, pays, paien, paysan (grnm, lke,
pagan, kyl) szcklerinin (bu szckler uygarln gstergeleridir) kk olan
Hint'Avrupa dillerindeki pakn, dikmek" szcnn ilk gsterge olarak,

37)
Homerosun Odyssesiasnda, Odysseus ve Polyphemosla ilgili blm, bu yerin
gemenin, tanrlar karsndaki bu kurnazln mitolojik anlats gibi yorumlanabilin nk
insanlar, koyunlann ve keilerin altna saklanarak, sonunda kr edilen Polyphemosun
fkesinden kurtulurlar: Mitolojik yk, Homeros tarafndan anlatld ekliyle, sonulan
tersine evirir. Yerine gemeyle, kurban dzenei (Tannnn fkesi) kreltilmitir. Polyphemos,
kurbanla ilgili ortak fkeyi simgeler, nk yamyamdr ve ad oksesli anlamna gelir.

insann Ok simgesel yazt olarak gmte de gnderme yaptn anmsamak

ilgintir38.
Elbette, bu sezgi bana doru geliyor, insanlara, taneleri topraa koyma
dncesini veren ne olabilir? Taneleri, topluluk gibi kurban sonucunda
dirileceklerini umut ederek topraa gmdler ve haksz deillerdi. Burada
dinselin verimlilii ortaya kyor. Verimliliin bize aldatc grnmesi,
etkisini azaltmaz. sann ncilde Buday tanesi yere dp lmezse, o
yalnz kalr (Yuhanna, 12,24) dedii blm anmsayalm. Orada yeniden
dou dncesi vardr. sa unu da ekler: Eer size dnya ileri sylediim
zaman iman etmezseniz, semavi iler sylediimde nasl iman edeceksiniz?
(Yuhanna, 3, 12). lm ve yeniden dou ilkesini yeryznde ve doal
dnyada bulunabilir (imlenebilir) olarak kabul eder39. Frazer burada ok
daha hakl, zira bana gre, bitki rtsyle ilgili dncesinin sonuta yetersiz
olduu ortaya ksa da, geree yeterince yalandr40. Kurban ritelleri ve
ziraat arasndaki ilikiyi aklamak iin, birok toplumda, ritelin len ve
yeniden doan bitki rtsyle ilgili olarak dnldn kabul etmek
gerektiine inanyorum. Bunun en iyi kuram olduunu dnyorum,
nk bir eretilemeden daha fazlas sz konusudur. Gerekten de, insan
iin tarmdan nemli ne olabilir? nsanlar taneleri topraa gmmeye bala
dklarnda -daha nce yaknlarnn cesetlerini dirileceklerini umut ederek
topraa gmdkleri gibi- bunun etkili olduunu dnmek yerinde olur.
Taneler yeniden douyorlard. Bunu nasl aklamal? Bu uygulamalarn
38) Bkz; Michel Serres, La lgende des anges, Paris, Flammarion, 1993, s. 56; Les cinq
sens, Paris, Grasset, 1985, s. 259 vd. Mlkiyet iareti olarak topraa gmme dncesi ayn
ekilde arkeologlar tarafndan ileri srld. Bkz. Bruch D. Smith, The Emergence o f Agricul
ture, New York, Scientific American Library, 1995, s. 80. Roberto Calasso, Quechcotonamn
Nahuatl dilinde, hem birinin ban kesmek, hem de elle baak toplamak anlamna
geldiini de anmsatr, La ruine de Kasch, a.g.y., s. 172.
39) Mircea Eliade, Mythe et ralitde, Moluques Yanmadasnn Endonezyaya ait
Seram Adasndaki, A. E. Jensenin derledii Hainuwele mitini yeniden ele aldnda,
bu yorumu destekler. Ertesi gn, Hainuwelein eve gelmediini gren Ameta, onun
ldrldn tahmin eder. Cesedini bulur, topraktan karr, paralara ayrr ve kollan
dndaki paralan farkl yerlere gmer. Bu ekilde gmlen paralardan, o zamandan bu
yana insanlann temel besini olan, o zamana kadar bilinmeyen bitki ve yumrular oluur.
A. E. Jensenin derlemesinden hareketle evrilmi ve zetlenmitir, Das religise Weltbild
einer frhen Kultur (Stuttgart, 1948), s. 35-38, Mircea Eliade, Aspect du mythe, Paris, Gal
limard, Folio Essais, 2002, VI. blm, s. 34.
40) Bkz. James Frazer; Le rameau dor. Etude de magie et dhistoire religieuse, ev. Piene
Sayn, Paris, Robert Laffont, Bouquins, bkz. zellikle XVIII.

arkasnda ne tr dnce yer alyor? Bitki rts konusunda doalc bir

gzlem basit olarak sresapmsaldr, nk neden-sonu ilikisiyle ilgili biyo
lojik balar, bizim iin ak olsalar da, tarm bulanlar iin byle deildi. Bu
konuda btnyle ekonomik bir aklama kabul edilebilir deildir. Yalnzca
ritel ve doa arasndaki sk balar gz nnde bulundurularak, tarm gibi
uygulamalarn kkenlerine ulalabilir Yalnzca ritel alannda dnld
nde, her doal ge bir anlam kazanr. lkel anlay yoktur, ancak etkisi
gerek bir ritel dncesi vardr. Dinsellik btn insan kltrn yaratr.

Gerekten de, bilimsel adan, zellikle, tanmm antiekonomik olduu ilkesinden

yola klrsa, evrensel olarak kabul edilen tanmm kkeniyle ilgili bir aklama
modelinin olmay olduka artcdr. Yeni kuramlar gerekten de gitgide unu
gsteriyor ki, tanmn kendiliinden ortaya km bir adm olmas yle durdun,
sk sk yaam kalitesini dryordu. Avc-toplayclar ayn kalitede besin iin
daha az alrlar, salkldrlar ve ktl ilkel iftliklerden daha az yaarlar: Bu
ura (tanm), av ve toplama (hasat) ekonomilerinin sunduu yaam tarzndan
daha iyisine olanak tammyarsa, neden tevik edildi ( ve hatta nem kazand)41?
Bu ura, yle sanyorum ki, kurbansal bir kkeni olduu iin kendisini
ispat etti. Avc-toplayclar, sonunda, dinsel nemi ve katldklar ritellerin karmakl nedeniyle n plana kan bir yere yerletiler. Daha
nce de sylediim gibi, hayvanlarn evcilletirilmesi ve tarmn kefi
bu ekilde balamtr. Bu keif bizzat, kukusuz, etkinliin younlat
kutsal gmme sitelerinin etrafnda (kentlerde) gereklemitir. Benzer
durumlarda, bana yle geliyor ki, evcilletirmenin gnah keisi olay ve
ritelle olan simgesel ilikisi aka ortaya kyor. Yine daha iyisi, sre
leri modem dncemize kart olan olaylar, mimetik dzenek aklayc
model olarak kabul edildiinde, mkemmel bir ekilde anlalr oluyorlar.
Bu da bir deneyim ve bilgi arkdr.

Gnah keisi dzenei, Carl Vogtun XIX. yzyhn sonunda ortaya ata ve ayn
ekilde Edward Volhard'n yamyamlk zerine etnografik almasnda yeniden
ele ald tartmal varsaym da aklayabilir: Gnmzde hl yamyam olan

41)
G. Wadley ve A. Martin, The origins of agriculture: biological perspective and
new hypothesis, Australian Biologist 6, Haziran 1993, s. 96. Bkz. R. B. Lee ve I. De Vore,
Problems in the study o f hunters and gatherers, R. B. Lee ve I. De Vore (der.), Man
the Hunter, Chicago, Adline, 1968; M. N. Cohen, Health and the Rise of Civilisation, New
Haven, Yale University Press, 1989.

ya da eski dnemlerde de yamyam olan vahi halklarla ilgili alma beni zaten
dier yazarlarn elde ettii ayn sonuca gtrd. Bylece, nispeten ilerlemi uygarhldann yamyamla eilimli olabileceklerini kantlayacam; hatta daha ileri
gidebilir ve yamyamla ve kendilerini insan kurban etmeye vermi kabilelerin
genelde ziraatte, endstride, sanatta, kanunda bu canilikleri reddeden komu
kabilelerden daha ileri olduklarm gereklerle kantlayabiliriz"42.
Bu, insan trnn geliiminde ritelin nemini dorular. Yamyamlk eylemleri ylesine karmakt ki, kanlmaz olarak bilisel, teknik ve sanatsal
sonulan vard. Ancak bilgiyi kamlayan yalm halde yamyamlk deildir:
nemli olan kurban edilme biimi deil, kurbansal dzenein kendisidir.

6-Korkutucu Simetri"
Eric Gans insamn kkenleriyle ilgili bir kuram ne srer. Kuramnda dil gerek
kurbanlarn olas yedei gibi davranr. lk olay konusundaki deikesine gre,
nerdiiniz emay izleyen mimetik bir bunalan meydana gelir. Bununla birlikte,
bunalmn zm gnah keisi dzeneinin mdahalesini kanlmaz olarak
kapsamayacaktr, ancak dilin ayncahkh ara olarak mdahale ettii tamamyla
farkl bir yol izleyebilecektir.
Bu nemli blm okuyalm: Bylece, egemenlik zerine kurulan hiye
rarinin ihlaliyle, btn eller nesneye uzanr; ancak ayn zamanda, her biri,
ayn yne ynelen dierlerinin gz nnde nesneye sahip olmaktan caydrlr.
Durumun korkutucu bakm, unu gsteriyor ki, itirakilerin her birinin di
erlerine meydan okumas ve hareketini sonuna kadar srdrmesi olanakszdr.
evrimin merkezi, topluluk yeleri tarafndan igal edilmesini engelleyen geri
itici ve kutsal bir gce sahipmi gibi grnr ve sahip olma eylemim belirleme
eylemine, yani ak bir eyleme dntrr. Bylece gsterge, nesneyi yakala
maktan ok onu belirlemekle sonlanan baarsz bir sahiplenme eylemi karr
ortaya. Gsterge, ulalamayan bir gndergenin tutumsal anlamda yerine ge
enidir. Sahip olunan eyler enderdir ve yleyse bu gizil uyumazlk nesnesidir;
gstergeler oktur, nk istendikleri kadar retilebilirler"43.
42) M. Carl Vogt, Anthropophagie et sacrifices humains, Congrs international
d'anthropologie et darchologie prhistoriques. 1871, Bolognadaki beinci toplanann zeti,
Fava et Garagnani, 1873, s. 298: Bkz. E. Volhard, a.g.y., s. 456-457.
43) Eric Gans, Originary Thinking o f Generative Anthropology, Stanford, Stanford
University Press, 1993, s. 8-9.

Baz aklamalar yapmak istiyorum: lk cmleyle ilgili olarak, unu syle

mek zorundaym ki; kabul grrse, ncelikle eskiden iddetin olduuna
inanmak gerekir. nceki iddet sonularnn bilincini retti. Bu bak
asnda, iddet bana tamamen yok gibi grnmyor. Gans, bana gre,
yalnzca kurbansal dzenekten doan bir usuluk biimini nceden var
sayar. Hibir durumda iddet olayn kendisinden nce gelemez.
kinci olarak, bu korkutucu bakm44 neden iddeti bu noktada
olanaksz klar? Basit bir eylem, ne kadar ak olursa olsun, birbirini
ldrmenin simetrik benzerliini nasl engelleyebilir? O anda, sanki
iddet yokmu gibi! Bu da yine iddeti inkr etmenin bir baka eklidir.
yle sanyorum ki, bundan baka, insan kltrnde dinselin nceliini
inkr etmek iin bir manevra sz konusudur. Neden, geleneksel anlam
da, bir toplum szlemesi olmasn? Dile sahip olmak iin, ncelikle
bir ekirdek kltr biimi, iddete kar bir tr kltrel koruma gerekir.
Benim dnceme gre, iddet sorununun temel zm, zorunlu olarak
dinseldir ve bana gre, yalnzca kurbansal dzenee ve keyfi kurbana
kar kendiliinden mimetikl toplanmaya baldr. Kurban ritelleri ve
kurbanlarn ldrlmesi birinci srada yer alr. Dille balayacak geriye
kalan her eyin kkenini buraya yerletirmek gerekir.
Kurbann gerekten ldrldn grmezden gelemeyiz. An bunalm
anna karlk gelir bu. Topluluun iddeti terk etmeye en hazr olduu an,
ayn zamanda, iddet uygulamaya en yeteneksiz olduu andr, nk fke
iddeti bastrr. O anda -an kin ve tahrik annda, insanlar kendilerinden
getiklerinde, bu iddete yabanclatklarnda- ne olursa olsun, toplum
szlemesi iin yer ve olanak yoktur. te Gansla ters dtmz nokta
budur: iddeti nemsiz gibi gsteriyor, bunalmla ilgili yalnzca dilbilimsel
bir davran varsayyor. Gerekten de, bu iddeti aka ortadan kaldrr. Bir
ekirdek toplum szlemesi tasarlyor. Tam aksine, ilke olarak, iddetin kl
trn balangc sz konusu olduunda temel olduunu ortaya koyuyorum.
O halele Gans'n yaklamna kar, bunalma dil ncesi zmler bulma
Zorunluluunu ne sryorsunuz?

44)
Bu ifade, William Blakein Chants dinnocence et dexprience adl yaptndaki L
Tigre (Kaplan) adl nl iirden gelir: Kaplan, kaplan, yakan imek /gencin ormanlarnda
/Hangi gz, hangi lmsz el /Korkun bakmn dzenleyebildi? Fr. ev.: Marie-Louise
ve Philippe Soupault, Paris, Chariot, 1947, s. 69. Fearful Symmetry ayn zamanda Northrop
Fryenin ok tannan bir kitabnn da baldr: Fearful Symmetry: A Study o f William Bloke,
Boston, Beacon Press, 1947.

Evet, nk biyolojik grnmleri de gz nnde bulundurmak gerekir.

rnein, insanlar, gerekten insan olmadan nce uzun sre neoteninin
(deiik larva biimlerinin kendini reteme yeteneine sahip gelimi bir
organizma iinde kalabilmesi) fiziksel zelliklerini gelitirdiler. Neoteni,
kimi kurbaagillerde olduu gibi, retkenlik zelliklerinin srdrlmesi
dir. Homo sapiens durumunda, baka olaylar yanmda, bedendeki tylerin
kaybolmas, daha az kntl bir kas kemeri, bebeklerin yryememesi vb.
olgular gzlemlenir. Btn bu zellikler hem fiziksel hem de kltreldir ve
aratrmaclar bugn de bunlarn nasl olduunu kendi kendilerine sormak
tadrlar. Bu konudaki dncem arac kurban sisteminin bunu dil ncesi
dzeyde olanakl kld yolundadr. Primatlan insana dntren evrimin
belirli bir dneminde, bir tr dinsel doa yasaklamas ya da en temel
dzeyde snrsz ve grnmez bir gcn szle ifade edilemeyen korkusu
iddete kar yasaklamalara yol at. Bu yasaklama biimleri, kendilerini
tek balarna idare etmekten yoksun ve erkekler tarafndan yok edilebi
lecek ocuklarn yaamda kalmasn bylece olanakl klarak, anneyi ve
ocuklarn koruyordu. nsann kendi kendine evcilleen bir hayvan
olduu sklkla sylenir. Ancak evcilleen kendisi deildir: Onun yerine
bunu kurban yapt. Din znesiz bir yapdr, nk mimetik ilke znenin
kendisidir. yle sanyorum ki, dinden gereki bir anlay elde edilebilir.
Bu gereki anlay, din olmadan aklanamaz olan ok eyi aklayabilir.
Eric byk bir gzlemcidir ve modem toplumla ilgili zmlemeleri
hayranlk uyandrcdr, ancak kurbansal dzenein roln daraltarak,
mimetik kuram ksrlatrr ve arkaik antropolojinin deimez yzeyleriyle
ilgilenmez. Bu da bizi bu kuramla mkemmel bir ekilde aklanm olan
bir dizi anlaml ve ho uyumdan yoksun brakr. Cesareo Banderann
szn ettii dinsele duyulan modem tepki dnda hibir ey onun dav
rann bana hakl gstermiyor.

Brakn eytann avukatln yapalm... Gans'm dnceleriyle ayn ynde

baz dnceler ileri srmeye alalm. John Pfeiffer, zel mlkiyeti snrlandrarak ve eitilii uygulayarak, mimetik rekabeti ynetmeye girien toplumlar
tasarlamann olanakl olduunu dnr: Kalahari kadnlan ve erkekleri, ok
gzel ve deerli nesneler edinirler, (...) farkl duygular iindedirler. Nesneyi
beenir ve ona balanrlar ve ayru zamanda bakalannn sahip olmad eye
sahip olduklan iin kendilerini gsz ve tehdit altnda hissederler. Bylece bu
nesneye sahip olmak ruhbilimsel olarak sknt yaratr, nesne bir sre saklanr
ve olabildiince abuk elden kanhr. Birka gn sonra, topluluun bir ba

ka yesine verilecektir ve iki ya da hafta sonra, kukusuz kilometrelerce

uzaktaki bir baka toplulukta yeniden ortaya kacaktr, insanlar zel bir eye
sahip olmadklarnda, daha rahattrlar ve bylece grup iinde yeniden daha az
dikkat ekici ve daha az imrenilir bir duruma kavuurlar. Bu tr bir davran
doutan gelmezBunun kurulu bir grenekle yaratlm olmas ve alanmas
gerekmektedir. Kalaharilerde, nesnelerle ilgili renim, doumdan 6 hafta ile
6 ay arasnda deien, ok erken bir zaman diliminde balar45.
Kukusuz, ancak bu ilk bilgelik biimlerinin gelimesi iin, tam olarak
insanlamadan nce, gelecekteki insanlarn birbirlerini yok etmesini
engellemek iin bir ey gerekti. Kurbansal dzenek ve ritel yinelemeler,
tek bana, imrenilmenin varsl olmamaktan daha kt olduunun re
nildii bir dnce alan yaratabilir, nk byle bir durumda dorudan
btn komulann hedefi olunur. Bu eitimden yansyan davran, ok eski
zamanlarda, sahiplenme mimesisiyle balatlan bunalmn, ilk yasaklan
benimsetmeye tek balanna yetenekli olan kurban dzenekleriyle zl
dn varsayar. Baka bir deyile, iddet, kurucu cinayet gerektirerek,
doruk noktasna ulat. Bu cinayetle uyanan duygudan hareketle, bar
kendiliinden salanr ve insanlar bu bar srdrmek iin, dilin mda
halesinden ve dier kltrel kurumlardan nce yasaklan ve kurbanlan
artnrlar. te bu noktada, gnah keisi dzenei gizlenmeye balanr. Bu
gizlenme bizzat dinselliin bnyesinde balar.
Ky topluluklanndaki arkaik kltr zerine yazlan ok sayda yapt,
dei toku sisteminin balangta bir ritel olgu olduunu gsterir. r
nein Malinowski, Les argonautes du Pacifique occidentalde (Bat Pasifik
Argonotlan), yerlilerin srekli dei toku yaptklan nesnelerin uzun
sre ayn yerde kalmadklann anmsatr46. Herkesin srayla st dzeyde
kutsal karakterleri nedeniyle bu nesnelere sahip olmas gerekir; o kadar
deerlidirler ki, elden ele dolarlar. Bu, karmak ritelin bir blmdr
ve Trobriand Adalar, bu ritelle birbirleriyle atmadan ve bu sonsuz
dei toku dnda bir baka dile gereksinim duymadan iletiim kurarlar.
Nesnelerin kutsal karakteri, iddetin balangta burada olduunu dn

45) John E. Pfeiffer, The creative Explosion. An Inquiry into the Origins of Art and Religion,
Ithaca, New York, Cornell University Press, 1985, s. 65.
46) Bkz. Bronislaw Malinowski, Les argonautes du Pacifique occidental, Fr. ev.: Andr
ve Simone Devyver, nsz: James Frazer, Paris, Gallimard, Eespce humaine, 1963.
zellikle XIV. blm, s. 396, Les Kula Dobu. Modalit de lchange.

meye gtrr; ekonomik bak as, bu tip bir dei tokuu dikkate almaya
kesinlikle yetmez; bu nedenle ekonomi yoluyla kltr ve simgesel alan
ya da kltrel maddeciliin bambaka bir biimini aklamak olanakszdr.

nsanln kltrel evriminde, herhangi bir maddi beUrlenimin varlm yadsyor

musunuz?
Bundan ne anladnza bal. Elbette insanlar, hayvanlar gibi, her eyden
nce beslenmek zorundadrlar; ancak inam insan yapan dinselliktir. Yal
nzca, Marvin Harris gibi aratrmaclarn ncellikle usul seim ve bireyci
varsaymlar balamnda dndklerini sylyorum47. Bu da bana garip
geliyor. Ksa sre nce, primatlar konusunda uzman olan Hollandal Frans
De Waal, davran bilimciler, sosyobiyologlar ya da maddecilerin evrimle
ilgili aklamalarnda benimsenen bireysel eylemler dncesinin, gerekte
bireyciliin Bat ve zellikle de Amerikan dngsne bal olduunu
ileri sryordu48. Ben de ayn dncedeyim. Evrimci emalarda alsalar
da, bu aratrmaclar bireycilik ya da seim gibi kavramlann tarihselliini
fark etmezler. Tamamen ada tartmalar zerine kurulan insan bel
leiyle ilgili varlkbilimsel (ontolojik) bir anlaya sahiptirler. Bana yle
geliyor ki, bilin, din ve riteller tarafndan tarihncesi ve tarih boyunca
uzun erimde oluturuldu ve gelitirildi. Modem bireycilik, bu srecin ge
olgunlam bir yan rnnden baka bir ey deildir, gelecekteki evrimin
etkisi altnda, tavus kuunun kuyruu ya da zrafann uzun boynu gibi
an farkllaan organlar, evrim konusunda hibir ey aklamazlar.

47) Bkz. Marvin Haris, Cultural materialism: The Struggle far a Science o f Culture,
New York, Random House, 1979, s. 60: Kltrel evrim, biyolojik evrim gibi, (en azndan
u ana kadar) yararlan artran ve bireylerin maliyetini dren eyyamc deiimlerce
gerekletirilmitir.
48) Frans De Waal, The Ape and the Sushi Master: Cultural Reflections of a Primatologist,
New York, Basic Books, 2001. De Waal, CO V & R konferansnda, 1999 ylnda Atlantada
bir bildiri sundu: Primatology: Violence reduction among primates.

Kuramn Kayna ve Eletirisi:

Frazerdan Lvi-Strauss a
Bilimsel bilgisi olmayanlar ve adru anmaya demeyenleri bir kenara
brakrsam, bu beni neredeyse her zaman yorumcularmn bana kibar
davrandklarn fark etmeye gtrr. Grmlerim sk sk gz gre gre
bozuldu, iddetle tartld ya da glnletirildi, ancak genelde hep iyi
niyetle yapld bunlar.
Charles Darwin, zyaamyks.

Kuramnzn kaynaklarn ele almak istiyoruzDaha sonra, eer isterseniz,

hakkmzda yaplan baz eletirileri ammsatacaz.
Bu kaynaklan tam olarak betimlemekte glk ekiyorum. Gnah dze
neinin kefinde, tpk ada romandan yola karak mimetik atmay
ortaya koyduum gibi, Yunan trajedisi okumalanm temel bir rol oynad.
Sophokles, Oidipus, Euripides ise Dionysos mitini adalarmzn anla
dndan ok daha iyi anladlar. Mitin ve ritelin deiik grnmlerine,
hem bir ritel biimi, hem de greceli bir anm olarak kabul edilen Yunan
trajedisinde bakmaya altm, ancak bu anm Hristiyanlnkinden
daha kktenci deildir. Sezgimin balca kayna ortak cinayetin roln
ortaya karan Incildir
La violence et le sacrede Yurum trajedisini irdelediniz. Romantik Yalan ve
Romansal Hakikatte, mimetik dzenein temel ilkeleri henz gelimeden,

sezginizin mimetik arzuya bal kald sylenebilir mi?

Gerekte, dnce burada deil. Romantik Yalan ve Romansal Hakikatte,

zaten gnah keileri var, rnein Verdurinler tarafndan alaya alman

Saniette: [...] Beyaz bir adamdaki yaranm kan arzusu uyandrd bir
yamyam topluluu gibiydiler. Bu mimetik igd ve cesaret yokluu
toplumlan kitleler eklinde etkiler. Herkes alay edilen birine gler ve on
yl sonra beenildii bir evrede ona sayg gstermekten vazgeer. te
halk da ayn ekilde krallan kovar ya da alklar1.
Bu metin her eyi ierir, her eyi dile getirir, hatta kurbann sonraki
kehanetini ve monarinin kurbansal ve ritel doasn bile, ancak o
dnemde ben bunu dikkate almyordum. Kurbansal dzenein kefi,
Oidipus'u okuduum tarihe rastlar. zellikle Bakkhalar. Trajedileri,
mitleri ve ritelleri karlatnyordum. zellikleri nedeniyle daha ok
ritellerle ilgileniyorum. ok ak bir ekilde, toplu iddetin zd
mimetik bir bunalmdan ibarettirler. Kurbana kar mimetik bir aktanmm
sz konusu olduu anlald andan balayarak, iddetin neden kesildii
ve btn insan kltrlerinin amaz bir ekilde bu sahneyi neden yeniden oluturduklar anlalr. Her zaman, mimetik rekabetlerin tehdit
ettii uyumu glendirmek ya da salamak iin, ilk etkiyi, kurbana kar
uzlamay yeniden salamak sz konusudur.
Ayn ekilde, klasik etnolojinin (1850-1950) kuramnzn geliiminde temel

olduunu da vurguladnz. Gnah keisi dzenei konusunda, Frazerm ya

ptnda, hakl olarak bu kurban ieren ritel betimlemelerinin nemi nedir2?
Baz eletirmenler, Frazerm arac dzeneini mimetik anlamda kabul
ettiini ileri srdler. Bu doru deil. Bu dzenek olduu ekliyle Frazerda
yoktur. Onun iin, gnah keisi her eyden nce maddiletirilmi ereti
lemedir. lkel insanlar gnahlarn insan ya da hayvan kurbanlann srtna
yklediklerine inanrlar3. Yk olarak gnahn bu eretilemesi bana her

1) Marcel Proust, Sodome et Gomorrhe, A la recherche du temps perdu, Paris, Gallimard,

Bibliothque de la Pliade dizisi, 1988, III. cilt, s. 325. Bkz. Ren Girard, Mensonge
romantique et vrit romanesque, a.g.y., s. 231. Le cot de Guermantesda, halk tarafndan
simgesel olarak lin edilmi bir kadn arkcnn benzer sahnesi vardr (A la recherche du
temps perdu, II. cilt, s. 471).
2) James Frazer, Le rameau dor. Etude de magie et dhistoire religieuse, a.g.y., V blm, Des
boucs missaires en gnral ve VI. blm, Boucs missaires humains dans lAntiquit,
s. 556-559. Frazerm yaptyla ilgili daha genel bir inceleme iin bkz. R. Ackerman, J. G.
Frazer. His Ufe and Work, Cambridge, Cambridge University Press, 1987.
3) Bkz. James Frazer, a.g.y., I. blm, Transfert du mal, s. 423.

eyden nce modem grnyor. Frazer, kukusuz, bunu ocukluundaki

Protestan vaizlerden dn ald.
Bununla birlikte, ritel ve bir kurbann belirlenmesi dzeneini
izleyen yasaklama arasndaki karlkl etkileim noktasnda, Frazern
baz betimlemeleri ok armsaldr ve benim gzm atlar. Orada,
arac dzeneinin etkileri anlatlmtr. Eretilemeye taklp kalr, oysa
benim iin dzenek, insan kltrnn balangcnda geen bir olay dile
getirme biimidir.
Her halkrda, Frazer nesnelerle ilgili bak asn derinletiremiyordu: Dine kar tavr alyor ve inceledii kltrleri kmsyordu. ok
sayda niversiteli bu son noktada onunla ayn dncede olduunu
dnd; nk ilkel dinin, arkaik balamda, hem byk bir bask hem
de usul bir sre olduunu anlamazlar. Bir toplumda kurucu cinayetin
uyandrd uzlamay aklamann tek yolu, gnah keisinin hem sulu
hem de uzlatnc olduuna kesin olarak inanmaktr. Bu da gnah kei
sine bir tr dinsel aknlk atfedilmesini gerektirir. Frazern kesin olarak
grmedii ey, gnah keisi dzeneinin bozulmu bir eklinin, yaptnda
bile yer alddr: Konusu da dindir. Onu bilgi alannn dna itme sz
konusudur. Yine bugn, bir antropolog gnah keisi dzeneinin varln
inkr ettiinde ve onu eretileme dzeyine indirgediinde, kendimizi
ayn grnm karsnda buluruz. Baka bir deyile, dine dmanlk ge
leneinde yetimi ada aratrmaclar, srekli olarak dini gnah keisi
olarak grrler.

Modem toplumsal bilimlerin kurucular Gabriel Tarde ve mile Durkheimin

almalarnn kuramnzdaki yeri nedir4?
Tarde, rnek, ancak mimetik dncesi konusunda nemi olmayan bir
alma gerekletirdi. yknmeyi farkl bilin dzlemlerinde ele alr ve

4)
Gabriel Tarde (1843-1904), Fransz sosyolog ve psikolojik sosyoloji ekoln
en nemli temsilcilerinden biridir. Tardea gre, toplumsal olgular, bireysel psikolojik
srelerde kk salar. Bir yanda yaratclk, dier yanda da mimetik ve gelenek vardr.
Yapt toplumsal ilikilerin karakterinin incelemesine gnderme yapar. Ayrca, Criminalit
compare (1886), Les lois de limitation (1890), Etudes de psychologie socialein de (1898)
yazardr. Emile Durkheim (1858-1917), Fransz sosyolog, Bordeaux ve Sorbonneda
(1902) Pedagoji ve beeri bilimler dersleri verdi; tanne sociologiquein kurucusudur. Ayn
bir disiplin olarak tanmlanmasna katkda bulunduu Fransz sosyolojisinin ncsdr.
Rgles de la mthode sociologique (1895), Les formes lmentaires de la vie religieuse, Le systme
totmkjue en Australie (1912).

bylece kltrel ilikileri bilin araclyla aklar. Tarden ok nemli

sezgileri oldu, ancak mimetik rekabeti ve sonularn kefetmedii iin
bunlar her zaman ikinci planda kaldlar. lgin gzlemleri bir araya toplad,
ancak bunlar pek nemli deildir, tatmin edici bir kurama asla ulaamad.
Rekabeti iddeti bir kenara braklan geleneksel Aristotelesi tanmla
mann ncs olarak kalr.
yknme kavramnn yksn ve XX. yzyl bamda ortadan kalk
n anlatmak ilgintir. Luc Laurent Salvador, bu kavramn Tardedan sonra
toplumsal bilimlerden silindiini syler5. Aratrmacdann yknmenin
drt drtlk bir irdelemesini artk yapamadklarn gsterir. Ne olursa
olsun hibiri, kuramna yknmenin atmal boyutunu eklemez. XIX.
yzyln ikinci yarsnda yknmeyle hl fazlasyla ilgilenilmesine karn,
daha sonra konu ortadan kaybolur. Mimetik atmalar azaldka, konu
verimsizleir. Arzuya deil de yalnzca simgelenebilir olana dayanan, her
zaman yknmenin eski sradan tanmdr. yknmenin balangta
arzuya da dayandnn anlald andan itibaren, o zaman yalnzca ayn
nesne iin iki ya da daha fazla arzu uyandrd ve insani iddetin temel
nedeni olduu fark edilir6.

Tarde m Les lois de limitation (yknmenin Yasalar) adl yaptnn sizin

iin nemi ne oldu?
Benim iin hibir nemi yok, nk benim temel sezgim, mimetik rekabet
ve Tardem bu konuda en kk dncesi bile yok. Tarde Stanfordda,
ngilizce yazlarnn yer ald bir antolojide kefettim7. Ayn ey Durkheim
iin de geerli; Les formes lmentaires de la vie religieuse (Dinsel Yaamn
Temel Biimleri), La violence et le sacr'yi yazdktan hemen sonra oku
dum. Durkheim kesinlikle Tardedan daha stn ve onu okumak benim
iin mkemmel bir deneyim oldu. Bununla birlikte, inanlann aksine,
Durkheimdan dorudan etkilenmedim.

5) Luc-Laurent Salvador; Imitation et attribution du causalit, a.g.y.

6) Bkz. C. M. Heyes ve B. G. Galef Jr. (det), Social Leaming in Animais. The Root of
Culture, San Diego, Academic Press, 1996. zellikle II. blm: Imation, yine bkz. M.
Tomasello, The Cultural Origms ofHuman CognitUm, Cambridge, MA, Harvard University
Press, 2000. Mimetik ve rekabet, primatolojiyle ilgili incelemelerde geni lde kabul
edilen ve kullanlan iki kavramdr.
7) Gabrile Tarde, On Communication and Social Influence. Selected Papers. T. N. Clarkn
derledii metinler, Chicago, The University of Chicago Press, 1969.

Daha nce belirttiim gibi, temelde antropolojisel eitimimi ngilizce

metinlere ve ngiliz antropologlara borluyum, zellikle Radcliffe-Browna
ve yapt Structure et fonction dans la socit primitivee8. Malinowskinin
yaptnn da, daha nce de sylediim gibi, bana basit gelen ilevselcilie
kuramsal olarak kar ksam da, aratrmamda yeri var.

Bazlar kuramnzn Claude Lvi-Straussun yapsalclna kar ktn

dnyor. Yapsalcla zg esremli bak asnn sunduu sistem ynn
den, ona tarihsel bir boyut ekleyerek ondan yararlandnz sylenemez mi9?
Zaman zaman Lvi-Strauss konusunda olduka sert bilimsel tartmalarm
oldu, ancak benim iin ikili ayrmlatrma kavram nemli ve bunu ona
borluyum: Lvi-Strauss bu kavram Durkheimdan daha sistemli, hatta
gereinden ok sistemli bir biimde uygulad. Bununla birlikte, aynmsal
yapnn evrensel olduunu ve zdelik olmadn, nk dilin ayn olan
ifade edemediini var sayar. Bu nedenle, ne srekliliklerle, ne de ayrm
latrmadan aynmszlatrmaya ya da dzensizlikten dzene vb. ve tam
tersi sreler zerine alabilir. Mimetik bunalmlar gremez vb. te
Mythologiquesin (Mitolojikler) son cildi olan Lhomme nunn (plak n
san) sonunda, Lvi-Straussun en kt saptamas yer alr: Kurban aka,
her tr ilev ve hatta anlamdan yoksun brakarak, mahkm eder10. Ritel
ve mitin, her ikisinin de, aynmszlatrmadan ayrmlatrmaya geiler
olduunu gremedi. Tam tamna dilbilimsel-yapsalc yaklam, mitolo
jinin aynmslatrmay aklayabileceini dnmeyi engeller. rnein,
ikizlerin gerekten ayrmsz olduklarn ve bylece genel olarak kltrel
aynmszlatrmada eretilemelerden yararlanabileceklerini grmez.

Kuramnzn kaynaklarndan, kuram hakknda yaplan eletirilere geelim.

Valerio Valeri, La violence et le sacr nin kendisine Walter Burkertin Homo

8) A. R. Radcliffe -Brown, Structure et fonction dans la socit primitive, Fr. ev.: Franoise
ve Louis Marin, Paris, Minuit, Le sens commun, 1969.
9) Dncenin srekli nicelikte kesik nicelie gemekten ibaret olduunu dnen
Lvi-Strausstan farkl olarak (...) Freud iki tip dnceyi uzlatrmaya alr. Her ikisine
de gereksinimi vardr; esremsel kalmlla ve artsremsel gce gereksinimi vardr: Hem
yapy hem de yapnn oluumunu ister. Ren Girard, Des choses caches, a.g.y., s. 478.
10) Bu dncenin yannda yer almak gerekir. Mitle; bizleri dnyanm dzeni, gerein
doas ve insann kkeni ve yazgs konusunda bilgilendirecek hibir ey sylemezler.
(Claude Lvi-Strauss, Vhomme nu, Mythologiques IV, Paris, Pion, 1971, s. 571.)

necans n anmsattm yazar. ki yapt da 1972 ylnda yaynland. Valeriye

gre: Girard gibi Bulcert de, kutsaln aknlatnlm iddet ve kurbann da bu
ahnl olas klan iddet eylemi olduunu ne srer. Bununla birlikte, Girard
bu iddeti arzunun bir fiziktesi kapallyla aklarken, Burkert onu kaltmsal
davranlar zerine oturtur11.
Mimetik arzuda deil, ancak onunla ilgili olarak verdiim aklamada,
metafiziin nerede yer alabileceini bilemiyorum. Valerio Valeri bununla
birlikte beni, gzmde yalnzca tek bir noktada haksz olan byk
memelileri avlamann karmak rgenleniinin dinselden nce gelebi
leceini dnmesi konusunda- Burkerte yakn kabul etmekte hakl.
Ayn ekilde Yunan dini zerine yapt almalarn da kayda deer
buluyorum12. Califomiada bir bilimsel toplant srasnda bir tartmamz
oldu13. Kuramsal adan, o anda, Bukertle tartmaya gerekten hazr
deildim ve o benim savm ar kktenci buluyordu. Daha nceki b
lmde szn ettiimiz kurucu avla ilgili varsaymn gnah keisine
tercih eder. Burkerte gre, ilkel avc topluluklar av etkinliklerinden
hareketle kurban uygulamalar gelitirdiler, ancak benim gzmde, bu
biraz da evcilletirmeyi gelecekteki sonularyla aklamaya geri dn
gibi bir ey. Burkert bana ar deneysel geliyor. Bana yle geliyor ki,
dou sorununu gerekten karlatrmyor. Homo Necansa byk bir
hayranlk duyuyorum.

Elizabeth Traube, olduka yakn bir soru atar ortaya: Ona gre, yorumsal
sisteminiz deneysel gereklii dikkate almamaktadr. Mau Ldnun mambai
miti ile ilgili zmlemesinde, rnein metin olarak kabul edilen mit hakknda,
aydnlatc bir yaklam ileri srdnz gsteriyor. Bununla birlikte mitin,

11) Valerio Valeri, Kingship and Sacrifice. Ritual and Socity in Ancient Hawaii. Chicago,
University of Chicago Press, 1985, s. 70. Valeri, Walter Burkertin Homo Necans adl
yaptna gnderme yapar: Interpretationen altgriechischen Opferayinen und Mythen, Berlin
& New York, De Gruyter, 1972.
12) Walter Burkert, G riechische religion der archaichen und klaussischen Epoche, Stutt
gart, Verlag, 1977.
13) Ren Girard, R. Hamerton-Kelly tarafndan dzenlenen bir bilimsel toplantya
gnderme yapar, 1983 ylnn sonbaharnda, Califomiadaki Parajo Dunesde, Santa Cruz
yaknlarnda yaplan A conversation on ritual. Metinler R. Hamerton-Kelly tarafndan
baslmtr, a.g.y. zellikle bkz. Ren Girard, Generative scapegoating (s. 73-105) ve Wal
ter Burkert The problem of ritual killing (s. 149-176) ve konferanslar izleyen tartmalar.

mambia kltrnn gncel balamna giriinin kitabnzn okunmama

zarar vereceini savunuyor14.
Her biri baz verilere dierlerinden daha ok vurgu yapmaya karar verin
Benimle ayn dnceyi paylamayanlar, beni srekli olarak olaylar
kabalatrmakla sulayacaklar. Belki de hakllar, ancak ben nesnelere
farkl gzle bakyorum. Bu dzlemde, alan zerine alan arkeologlar,
antropologladan daha gerekidir. Fenike kltrnde insann kurban
ediliine gnderme yaptmda, bazlan nesneleri anlatma biimimin an
edebi olduunu, Flaubertin Salammboda kullandna yakn olduunu
syleyerek kar ktlar. O zamandan bu yana, arkeologlar Kartaca yakmlannda, Flaubertci bak asn dorulayan bir mezarlk kefettiler:
Orada, birlikte gmlm kk hayvanlar ve ok sayda yan yanm yeni
domu bebek var. Bu tr bir kefin ne anlama geldii konusunda mutlak
kanmmz olmasa da, orada Fenike kltrnde ocuklann kurban ediliini
dorulayan bir balangcn bulunduunu dnmek bana akla yatkn
grnyor15. Kltr antropolojisinin reddetme eilimde olduu ey, her
yerde insann kurban ediliinin izlerini bulan ve ideolojik szcklerden
pek de korkmayan alan antropologlan sayesinde her zaman yeniden ortaya
kar. Binlerce yl boyunca, btn dnyada insan kurban edildii ok iyi
bilinmesine karn, neden insanlann kurban ediliinin kant bu toplumlara bir hareket olarak kabul ediliyor? Gerei yadsmak iin gerekten
de antropolojiyle ilgili politik olarak doru bir bak asma tutunmak
gerekir. Arens gibi baz antropologlar bu konuda Bat emperyalizminin bir
uydurmasnn sz konusu olduunu ileri srerek insan kurbann varln
yadsmaya dek giderler16.

14) Elizabeth Traube, Incest and mythologie: Antropological and Girardian perspec
tives, Berkshire Review, 14,1979, s. 37-5415) Bu konuda, ayn ekilde, Gonzalez Yolotl Torresun El sacrificio humano entre
bs mexicanos, Mexico, Fondo de Cultura Economica, 1985, s. 9 a bavurulabilir. nsan
kurbanlar konusunda -Meksikann somut durumunda- yazl kaynaklarda yer alanlar
kadar nesnel kantlar vardr. Bununla birlikte, bu kantlar incelendiinde, aratrmac,
ideolojisinin etkisiyle kendini, byle bir ritel uygulamasnn varln inkar etmeye ya da
yalnzca olgular reddetmeye itilmi bulur. Kurbann tanm iin, Torres, Ren Girardm
almasn, zellikle La violence et le sacryi rnek verir.
16) W. Arens, Man Eating Myths: Anthropology and Anthropophagy, Oxford, Oxford
UR 1980.

Zaten, antropologlarn sizinle ilgili yaptklar olduka yeni bir eletiri sz ko~
nusu, bu da alanda almam olmanzBunu kuramnza bir engel olarak
kabul ediyorlar.
Onlarca, binlerce yla uzanan konular zerine alan almas nasl yaplr?
Uzmanlama kendini doruluyor, nk herkes her eyi yapamaz. Bilimsel
aratrmaya inanyorsam, arkeolog ya da paleontolog meslektalanmm ke
if ve yorumlannn bana verdiklerine de inanmam gerekiyor. Bu iin iyiye
gidemeyeceini dnyorsak, o halde, aratrma ve kuram dncesini
terk etmemiz gerekir; ksacas, daraltlm disiplinlerimizin brokratlan
oluruz yalnzca. Alan antropologu olduumu ileri srmyorum. Kltr ve
kkenleriyle ilgili bir kuram oluturmak iin, kendimi ak yreklilikle,
antropolojinin, arkeolojinin ve etnolojinin verilerini dzenleyen bir yo
rumcu olarak sunuyorum. Baka bir deyile, neden bu mitler ve yklerin
tm de birbirlerine bylesine benziyorlar? Neden btn kltrler benzer
zellikler ieriyor ve neden tm de ilk cinayetten sz ediyorlar? Btn
bilim adamlan gibi, farkllktan ok deimeyeni aratmyorum.

Ancak, ayn zamanda, toplumsal bilimlerdeki aratrmaclar bugn farkll

aratryorlar. Bu yeni yaklam kltrel emalar geniletmeye olanak taruyor.
Evet, bu tr emalar oluturulmak istendii takdirde. Bu tr kltrel
grecilik inanlmaz bir alay! Kurban, tarih, kltr ve ahlakla ilgili ada
anlaymzn merkezindedir. Bat kltr tamamen kurban saygnl
zerine kurulmusa, kuramm neden nsel kabul edilemez grnyor?
Bununla birlikte, kurban btn kayglanmn merkezine yerletirdim. Her
tarihsel, mitolojik ya da kurgusal veride, susuz kurban aratmyorum.
ada antropoloji ve almam arasndaki temel fark u; ben, dnsel
modann ilan ettii gibi yalnzca Bat uygarlnda deil, btn kltr
lerde gnah keilerinin ve kurbanlann olduunu aka savunuyorum.
Eer Amazondaki ritel cinayetten sz edilirse, bazlan bunu Bat n
yarglaryla ortaya km tam bir fantezi olarak kabul ederler17. Dahas,
bunu kantlayacak eler her zaman yetersiz kalacaktr. Ayn zamanda
ve garip bir ekilde, Avrupadaki kan banyolan ve etnik temizlikler ak
landnda, eilim bunun hemen gerek olduu ynndedir ve kandar
17)
s. 45-62.

Bu soruyla ilgili olarak bkz. Celui par qui le scandak arrive, ikinci blm, a.g.y

hemen sunulur. Bu erevede, Ruandada son dnemde gerekleenetndt

atma ve kymlar dikkate almak neredeyse olanaksz. Kadn snneti
gibi uygulamalarn kkrtt ikileme ve kavramsal ksa devreye nasl kar
konulabilir18? ada bir antropolog bu ritel uygulamann kurbanndan
yana m tavr taknmak, yoksa kutsal olarak kabul edilen yerel kltrlerin
eitliliini mi kabul etmelidir?

Kuramnzda nesnenin rolne gelelim. Nesneyi ortadan kaldrdnz ve de onu

kesin olarak bir gnah keisi ilan ettiinizi ileri sren Bruno Latourun szlerine
tepkiniz nedir19?Onun bak asna gre nesne, nemsiz gibi gsterme eilimde
olduunuz bir kurtarc karaktere sahiptir.
Latour beni nesne kart olarak gstermeye alyor. Ben byle deilim.
Daha nce de akladm gibi, gerekiliim ilk plandadr ve temeldir.
Bana gre, nesne yalnzca mimetik bunalmn lgnca trman srasnda
ortadan kaybolur; yoksa her zaman oradadr. Burada benim dncemle
nasl bir ilgi kurduunu gremiyorum. Felsefi adan kurammn gereki
grnmlerinin alann izilmesi gerekir. leri srdm mitolojik bak as,
gerekiliiyle insani bilimlerimizin davranlanyla kartlk oluturur. Eski
antropoloji okulu, irdelenmi metin ve ritellerin ok saydaki benzerlikleri
arasmda koutluk kurarak, ortak bir payda anyordu. Buna karn, gncel
bilimler artk mitin gizine somut, gereki bir zm bile aramazlar; hatta
mit bir giz olarak bile kabul edilmez. Bu ekilde dnlmesinin bir nedeni,
miti tamamyla fantezisi bir yap olarak grmektir. Kurgu olduu bile syle
nemez, zira artk gerek yoktur. Bana gre, bunun bir nemi yok. Mitolojiyi
gerekten de bir giz olarak kabul etmek gerekir ve bu gizin zm fazlasyla

18) Somalide ve Arap Yanmadasmn gney ucunda, bu sre, hibir yasaklama

olmakszn, erken ergenlik andaki kzlara uyguland ve bugn milyonlarca kadnn
diilik organ ilevini yerine getiremeyecek durumdadr.
19) Ancak, Girard, nesneleri gerekten deersiz olmakla suladna gre, bylece daha ciddi bir sulama yaptnn farknda deildir. Ulamak istediimiz amalarla
ilgili tartmalarnz dledike, kendimizi mimetik arzuya kaptrrz. te nesnelere
sahip olmadklar deeri veren yalnzca bu arzudur. Nesnelerin kendi balann bir anlam
ifade etmezler. Hibir eydirler. Girard da, Boltanski ve Thvenot gibi, sulama srecini
amlayarak, sulama yeteneimizi her zaman sonuna kadar kullanr. Bu sulama ve
nesneleri kmseyecek modemlerin bu eilimini daha da ileri gtrr. Girard, btn
kalbiyle inanarak ve g de olsa bu baarl kmsemede yksek trelilik kantn grerek
bu eilimi yksek sesle hayknr. hbarcya, yan ihbarcya. (Bruno Latour, Nous navons
jamais t moderne. Essais danthropologie symtrique, Paris, La Dcouverte, 1991, s. 45.)

gerektir. Mit her eyden nce sulu kabul edilen kurbann sulandr.
unu da unutmayalm ki, miti bak alanyla iletenler sulayclardr. Bu
iki grnm dikkate alnrsa mitin gizi zlebilir.

Bu varsayma sklkla yaplan itirazlarn biri de bu emaya girmeyen ok sayda

miti iaretlemekten ibarettir.
ok sayda mit gerekten de benim emama girmez. Ancak, unutmamak
gerekir ki, linilerin torunlar, atalarnn mirasyla yapmak istedikleri
her eyi yapabilirler. Onu deitirebilir ya da her an sansr edebilirler. Bu
sansrn var olduunu gstermeye altm. Esas olarak iddetle ilgilidir.
artc olan bunun ok az meydana gelmesidir. artc olan, mitlerin
ne kadar ok olursa olsunlar, emama uygun olmalardr. artc olan,
mitolojinin aklayc grnmlerinin yandalarn sevgisiyle tamamen
ortadan kalkmamasdr. Mitler, btnlk iinde, fazlaca aklayc kal
yorlarsa, bunun nedeni bu sevginin izlerini silmeyi istemek deil, aksine
daha tutucu olmaktr.
Eauto-organisation (Kendi Kendine rgtlenme) konulu kolokyumda,
Cornlius Castoriadis, yalnzca Hristiyanln kurbanlarla ilgilendiini ileri
sren varsaymnz reddederek, bu ilginin Yunan kltrnde ok nceden var
olduunu savunur20.
Klelik, Yunan kltrnn temel grnmlerinden birini oluturdu.
Bu, kltrn ekonomik temeliydi. rnein Platonu ele aln: Gnah
keisi dzeneini kabul etmeyi reddetmesinin nedenlerinden biri, kendi
toplumundan kurbanlar grmeyi reddetmesidir. Daha sonra Aristoteles,
kleleri basit aralar olarak kabul ederek klelii hakl gsterecektir21.
Demokrasi, (polis) kent bir aznln ayncalyd. Oysa, Yunan demokrasisi,

20) Dbat Cornlius Castoriadis-Ren Girard, Paul Dumouchel ve Jean-Pierre

Dupau, Lauto-organisation, a.g.y., s. 291 vd.
21) Bkz. Aristoteles, Politika, I. Kitap, IV (1253b23-1254al7), Ara olarak klelik, ve
I. Kitap, V (1254al7-1255a3), Evrensel doal emann paras olarak klelik: yleyse,
doa gerei kle, bir bakasna ait olabilir (o da gerekte ona aittir) v akldan yalnzca onu
alglayabildii lde pay alabilir, ancak kendisi akla sahip olamaz. Dier hayvanlar, akl
alglayamazlar, ancak izlenimlere itaat ederler. Yararllklarna gelince, farkldk ok azdr:
Kleler ve evcil hayvanlar, zorunlu gereksinimler iin bedenlerinin yardmm sunarlar.
Fr. ev.: Jean Aubonnet, Paris, Gallimard, Tel, 1997.

yelerinin kleleri kullanarak her tr maddi skntdan kurtulduu bir

aristokrasiydi. Varlklarm srdrmek iin almaya hi gereksinimleri
yoktu ve yalnzca sava ve politikayla ilgileniyorlard.

Ayn bilimsel toplant srasnda, Castoriadis, ayn ekilde hem Tann'ya hem bi
lime nasl imnabileceinizi bir trl anlayamaz22. Gianni Vattimo, C OV&Run
geenlerdeki bir tartmas srasnda ortaya ayn soruyu att23.
Tanrnn bilimle neden badamayacan anlamyorum. Tanrya
inanmak nesnellii reddetme anlamna gelmez. Tannya inancm beni
dnyann nesnelliine inanan bir insan yapyor. Sonuta, burada, elbette
ki modernletirilebilecek ok geleneksel bir ema iindeyim. Sylemek
istediim ey, nemli olduu sylenen sorularla ilgili olarak, nesneleri
gerek olarak kabul eden ve Tanny bu gerekliin garantisi olarak g
ren Tommasocu bir bilgi kuram erevesinde hareket ediyorum. Bunun
neden kuramm bilimsel erevede tartma sorunu yaratmas gerektiini
anlamyorum. lk kitabmda, roman okumalarm bu anlama biiminin bir
blmn oluturur. Edebi yapdan toplumda geerli olan gerek ilikiler
konusunda dnceler olarak kabul ediyorum ve onlan bilimsel gzlem
gereleri olarak kullandm.

Gerekten de, hareket noktanz edebiyat oldu. Ancak kuramnz berli bir sre
sonra, kesin bilimlerle ba oluturarak, antropolojik bir boyut kazand. Modem
ve ada felsefeye gre, kendinizi nereye yerletiriyorsunuz.7
Bu soruyu kendime gerekten de hi sormadm. Stephen Gardnern,
mimetik antropolojii yardmyla felsefenin eletirisini yapt ok sevdi
im bir kitab var.24 rnein, Descartesta benin, cogito (dnyorum)
sayesinde, merkeze yerletirilmesiyle mimetik bunalmdan nasl kaldn
grr. Cogito, kalabaln ada sorunsalnn su yzne kmasna kar
bir tr settir. Gardner bana doru grnen bir kitap yazd, ben onu ya
zacak kadar filozof deilim. Bu sorular sk sk sorulmutur. Bunlan felsefi
22) Dbat Cornelius Castoriadis-Ren Girard, a.g.y., s. 299.
23) The mimetic theory and the history of philosophy, CO V & R Meeting, 2001,
Universit dAnvers. R. Girard, G. Vattimo ve C. Taylor arasndaki kapan tartmas,
2 Haziran 2001.
24) Stephen Gardner Myths and Freedom, Equality, Modem Thought and Philosophical
Radicalism, Greenwood, 1998.

tartma aralaryla aklamak yerinde olur. Okurlanm, kendimi felsefeye

ne kadar yabanc hissettiimin farkna varamazlar. Daha ok insanla ilgili
gerek bir bilime ya da insan ilikileriyle ilgili bir bilime katkda bulunma
dncesiyle ktm yola. Her zaman somut badan, ilikiden yola karak,
belki de btn gszlklerimizin ya da onlardan ounun kayna olan
ok gl znenin bak asndan kurtulabiliriz.

Btnlkten daha ok, belki de yaklamnz tanmlayacak olan ey sistem

kavramdr.
Mimetik bir sistemden sz etmek, kukusuz hafif bir yalnlatrmay de
beraberinde getirir. Mimetik ilke kesinlikle esnektir, hi deimeyecek bir
yapda oluturulamaz... Bu sistem kavramn aabilir misiniz?

Evet, istemin deimez bir tepkiye yol atm syleyebiliriz. Sistem tepkiye ak
olmasna karn, btnlk bir tr kapallk ierir.
Gzel. O halde nemli bir noktaya yeniden dnmem gerekiyor: Mimetik
sistem dediiniz eyi anlamak iin, her zaman snrlan kapatmaya alan
bilmeme olgusunu dikkate almamz gerekiyor; oysa snrlar kapatlamaz ve
her zaman u ya da bu keden alrlar. Ancak, bu atlaklarn eklini tam
olarak betimlemek iin, ortaya nasl karlar, ortaya yeniden nasl karlar,
bana somut rnekler gerekecekti. Bunu tamamen soyut bir ekilde akla
yacak kadar manttk deilim. Zira geleneksel felsefe ve mimetik kuram
arasnda bir tr badamazlk olduunu dnyorum. rnein, Tommasoculuun etkisinde fazlasyla kalan aratrmaclann mimetik kuramna
gre, daha az ayncalkl olduklarn sezinliyorum, nk farkl kategorilerle
almak zorundalar. Aynca, felsefe mantksal temelleri arattrmaktan iba
rettir. Filozoflar kart sonulara gtren bir dzenei kabul etmekte glk
ekerler. Bu nedenle, gerek antropolojik temeli reddetmeyi tercih ederler.

Bununla birlikte, gncel antropoloji, izlediiniz aratrma trn tamamen

gz ard eder. Evans-Pritchard gibi bir antropolog, dinin kkenleriyle ilgili her
aratrmay reddeder; tarihsel verilerin eksiklii ve ilkel bir ortak anlay tanmlama olanakszl nedeniyle, bu grevi olanaksz kabul eder25. Bunun yannda,

25)
E. E. EvanS'Pritchard, Des thories sur la religion des primitifs, Fr. ev.: M. Matignon
Paris, Payot-Rivages, Petite Bibliothque Payot, 2001.

Eugene Webbin dile getirdii gibi, bunu yapmann pek yaran olmayacaktr,
nk modem bilimsel dnce kkenleri ve zleri aratrmaz, ancak daha ok
krallk sistemi ve atalann tapnmas arasnda var olanlar gibi, deimez ilikileri
ve toplumsal orunlann tanmlanmasnda ritelin roln kefetmeye alr26.
Webbin kesinlemesine katlmyorum: Sosyobiyologlar, evrim kuramclar
ve bilim adamlar, buna karn, bu ii takmak haline getirmi gibi grn
yorlar, zira kkenlerin aratrlmas en st dzeyde bilimsel giriimi olu
turur. Bununla birlikte, Sosyobiyoloji gibi disiplinler, kltrn ve simgesel
alann ortaya kndan sorumlu olabilecek farkl aklayc dzeylerin
bir egdmnden, bir birlemesinden gerekten de yoksundurlar. Ahlaki
deerlerin ve yalnzca genetik, biyolojik, nrolojik ya da algsal tem ele.
dayal dini inancn ortaya kn, simgesel alana dini ve kltr bt
nyle gelitirmek iin gerekli zerklii vermedea, aklamaya alrlar27.
Bu noktada, sizi okuyan tannbiUmciler kendi alanndan durumunuzu belirsiz

buluyorlar, nk onu bilimsel bir aklama gibi gryorlar: Girard, dinsel n

dorularn, insan davrann anlamada temel olarak kabul edilemeyeceklerini
Han eden yntembilimsel bir sosyolojik ateizminden vazgemelidir. Dorudan
t veren bir Hristiyan olarak yazmal ve insan davrann gerekten anlamak
iin gerekli olan tannbiUmsel bir bilgi biimi Heri srmelidir"28.
Dinsel tanntanmazl benimsemiyorum, ancak toplumsal bilimlerde
olgular ele alma biimi gerek dinsel gerekse kar-dinsel n kabullerden
uzak durmaldr. Bu tanrtanmazlk davrann nitelendirmek kukusuz
yanl olur. Dinsel anlaylar dinsel bir n doru istemekte hakszdrlar.
Dinselin nsel gereini ilke olarak ileri srerseniz, iinizin savunumlu
bir deeri olamayacaktr. Mimetik kuramn Hristiyanlk iin savunumlu
bir deeri vardr, ancak yalnzca bilimsel bilginin snrlarnn bilincinde
olunduunda.
26) Eugene Webb, The Self Between. From Freud to the New Social Psychology o f France,
Seattle-Londra, University of Washington Press, 1993, s. 213.
27) Bkz. rnein Pascal Boyer, La religion comme phnomne naturel, ev. Christian
Cler, Paris, Bayar Editions, 1997, s. 17: Dinsel dncelerin ierii ve rgenlenii
beynin-insan zihninin kltrel olmayan iyeliklerine baldr ve (...) insan zneler onlan
toplumsallamaya karn kltr d olarak alglarlar.
28) C. I. Bellinger, The Genealogy o f Violence. Reflection on Creation, Freedom, and Evil,
Oxford University Press, 2001, s. 88.

M ichel Serres, felsefi ve dnsel projesinde, her tr eletiri eklini nlemeyi,

amay ve Bat dncesinin baarsnn merkezinde yer alan eletiri dnce

sinin tesine gemeyi denedi29. Ona gre, kltrn gelimesiyle ilgili i iddeti,
modem bat felsefesinin yapt gibi, darda brakmak zorundayz. Eletir
mek, ayrm yapmak", bir gnah keisinin dlanma, ayrlma ve belirlenme
eylemleridir. Bununla birlikte, size gelince, belirli bir eletirel davrantan asla
vazgemediniz ve zaman zaman, kendinizi bilginin diyalektiinde iddet yanls
tarafa yerletirerek sert kalem kavgacs oldunuz- Eletirel dnceyle ilginiz
nedir ve bunun iddet kkeni hakknda ne dnyorsunuz?
Lucien Scublann beni klasik bir antropolog olarak tanmlamasnn ok
houna gittiini sylemek zorundaym. Bunu yaparken, konuyla ilgili
eletirilerle konusunda bilgi sahibi olsa iyi olurdu. Bunun tam bir yads
ma, znellik dncesinin bir kkten ykm biimini almaya gereksinimi
yoktur, ancak kendisini mimetik srecinin bir blm olarak alglamaya
yetenekli olan evirilmi zne sorununu ele almak gerekirdi. Michel
Serresin her tr tartmay yadsmak iin gsterdii abaya hayranm
ve gerein tartmadan fkramayacan doal olarak kabul ediyorum,
ancak tartmann beni skmadn itiraf etmek zorundaym. Bana sal
drgan davranlrsa, saldrgan bir ekilde yant verme eilimim vardr. Bu
ikili bir olgudur, tamam, ancak bana sonsuz uzamlarn sonsuz sessizliine,
ok deil, az tercih edilebilir gibi grnen bir ikili olgu. Dnsel yaamn
iliki ve karlkl konumaya gereksinimi vardr. amzda, karlkl
konumadan sz edildike, daha az konuulur. Tartmay kabul etmek,
benim gibi dnmeyen bir bakasnn varln benimsemektir. Her ne
olursa olsun, bu ok nemli deil.

29)
Michel Serres, Eclaircissements. Bruno Latourla grmeler, Paris, Franois Bouri
1992. Bkz. zellikle IV blm, La fin de la critique, s. 181 vd.

Yntem, Aklk, Hakikat

Benim gibi, insann uzak bir gelecekte, u andakinden ok daha mkemmel

olacana inanan biri iin, onun, btn duyarl varlklar gibi, bu uzun
ve }ava gelimelerden sonra ortadan tam olarak kaldrlmaya mahkm
olduunu dnmek kabul edilemezdir.
Charles Darwin, Ozyaamyks.

1-Mit ve Ritellerde Kant Sorunu

Questions of Evidence. Proofs, Practice and Persuasion across the
Disciplinesin (Aklk Sorunlan: Disiplinlerde Kamt, Uygulama ve kna)

yazarlarna gre, aratrmada gereklik sorunu ok nemli oha da, uyandrd

czi ilgi karsnda armamak olanaksz'- almanzda da temel bir sorun
sz konusudur. Kurbansal dzenein varlyla ilgili ok sayda kesin karut
bulduunuzu dnyorsunuz. Ve bununla birlikte, yine onlar sunmann en
iyi eklini kefetmek zorundasnz- Sorunu nasl zmeyi dnyorsunuz?
Burada, zerinde en ok durduum nemli konulardan birine deini
yorsunuz. Bu henz aklamay baaramadm bir ey, ancak mitden ve
ritellerden Kutsal Kitapa gemenin, ya da bunun tam tersi, kusursuz bir
yolunun, inandnc olabilecek bir yolunun olduu dncesindeyim. Giuseppe Fomari, mit ve ritel arasnda mkemmel uyum oluturan mimetik

1)
Chandler; A. I. Davidson, H. Harootunian (der.), Questions o f Evidence. Proofs
Practice and Persuasion across the Disciplines, Chicago, The University of Chicago Press,
1994, s. 1.

antropoloji konusunda, hem basit hem de temel bir veriye parmak bast2.
Mitte tantlanabilen her eyin ritelde dolaysz bir karl vardr, bunun
tersi de dorudur; sanki iki e merkezli iki ember sz konusuymu gibi.
Mitin ritelden, ritelin mitten nceliiyle ilgili eski soru zmlendi.
Ritel, dzenein rastgele retimidir; bu durumda mit, onun douunun
ister istemez arptlm bir anlatsdr. Normal olarak, ritel mitden daha
dolaysz bir aklama aracdr, bu yzden de mitin yorumunu* mimetik
bunalmn zm olarak dorular. Bu karlkl aydnlatma ok sayda
yorumbilim sorununu zmeye olanak tanr. Ritel, bize kurucu kurbann
gerekten de ldn dorular. Mit bize kurbanlarn ilk cinayetnn so
nularn yanstmak iin ldrldklerini varsayar. Kutsal Kitap ise daha
farkl bir yaklam getirir: kurbann susuzluunu anlayarak btn bu
emay bozar. Ama en nemlisi, Incildeki metinlerin her zaman ritel ve
kurban ilk iddet elerinden kurtarmaya almalardr. Bylece sanrlara
yol aan eylerin gerek bir mahkmiyetini ve dier aynmszlatrma ve
enlik etkenlerini buluruz. Uyuturucu maddeler, ritelin uygulanmasnda
nemli bir rol oynarlar, nk ilk cinayetin kendinden geiren iddetini
yeniden yaratmaya olanak tanrlar; ok sayda arkaik kltr onlar kul
land. Eski Ahitte, ritel kurban hep vardr, ancak enlik boyutu ortadan
tamamen kaldrlmtr.
iddet ve Kutsal, kendinizi kantlarn doru kullanm sorunuyla kar karya
bulunduunuz ilk kitap. Bu iin iinden nasl ktnz?
ok g, bu konuda kayglym. Sav destekleyen gstergeler tartma
gtrmeyecek denli ok ve birbirleriyle uyumlu olduklar ynnde bir
izlenimim vard, ancak onlarn hibiri, tek bana ele alndnda, gerek
bir kant oluturmaz. Kant oluturan, asla elimeyen ipularnn ok
luudur. O dnemde ok sayda antropoloji yapt okuyordum ve mitleri
karlatrdka, arac dzeneinin evrensel varl bana daha kanlmaz
geliyordu; o zaman herkesin hemen ikna olacan dnyordum. Bu
o kadar kolay olmad. Olay aama aama aklamaya altm. Benim
iin, bu sorun bir k noktasnn sz konusu olduu bir tr betimlemeli
evrim oluturur. Bu da hi de ak deil. leri srlen eyin kantlamasn

2)
Ksmen de olsa, Frazern da gzel bir ekilde kulland bu ynteme, mit ve rite
lerin birletirilmi zmleme yntemi adn veriyorum: Girardn aklamasn yapt ve
nedenini aklad yntem: Kurban. Bkz. Giusppe Fomari, a.g.y., s. 27.

yapmay baarmak, sklkla bir continuum (sreklilik) araclyla gerekleir.

Bunu sylemitik, bu sorunun zmn henz ak olarak bulamadm,
nk kuramm byk bir anlayszlkla kar karya.

u ya da bu ekilde, dzenein deikelerini yalanlatrmak iin mitleri snf

landrmay denediniz mi?
Hayr, yalnzca belirli sayda miti akladm ve her defasnda izlediim
farkl yol sonunda, her zaman ayn zme ulatm. Benim bak ama
gre, en nemli mitlerden biri, yaymlanm bir denemede zmlediim,
Gney Afrikadan bir venda miti olan, Python ve iki eiyle ilgilidir3. yk
yle: ki kadndan biri (iftin varlnn gstergesidir) bir kutsal ylan
korkutmakla sulanr, bu da byk bir kurakla neden olur. Bu kuraklk
hem gerek hem de simgesel bunalmdr; kkeninde olduu kabul edilen
hata, bir gnah keisinin sulanma nedeni olur. Kurban bir bira sungusu,
yani bir enlik riteli, iin toplanm topluluk nnde boularak ldrlr.
nem verdiim bir baka mit, Kanadann kuzeybatsndaki Dogrib
yerlilerine ait; onu he bouc missaire (Gnah Keisi)4 adl kitabmda ve
Disorder and Order sempozyumunda verdiim konferansmda rnek olarak verdim. Yapsalcln aynmszlatrma konusunda dnmeye yeterli
olmadm gstermeme olanak tand5: Bir kadnn bir kpekle ilikisi
vardr ve dnyaya 6 kpek yavrusu getirir. Kabilesi onu kovar ve yiyecek
bulmak zorunda kalr. Bir gn allktan dnerken, kpek yavrularnn
ocuk olduklarn ve evden her ktnda hayvan derilerini terk ettiklerini
kefeder. Evden kar gibi yapar ve ocuklar ayn ekilde soyunduklarnda
onlar bundan byle insan kimliklerini korumaya zorlayarak derilerini
karr. Alt ocuk Dogriblerin ve btn insanln atalardr.
Bu mit dlama ve ayrmszlatrmadan sz eder ve kurbann tipik
zelliklerini ortaya koyar: Kurban, hayvan sapnc eylemiyle sulanan bir
kadndr ve bunalmdan sorumlu tutulmutur, nk canavarlan dnyaya

3) Bkz. Ren Girard, A venda myth analysed, R. J. Golsan (der.), Ren Girard and
myth: An Introduction, New York, Garland Publishing, 1993, s. 151-179; bkz. Ren Girard,
The Girard Reader, New York, Crossroad Herder, 1996, s. 118-141.
4) Ren Girard, Le bouc missaire, a.g.y., s. 74 vd.
5) Ren Girard, Disorder and order in mythology, Disorder and order, a.g.y., s. 80 vd.
Claude-Lvi Straussa gre, aynmszlatrma ve dzensizlik mitolojide yalnzca dilbilimsel
bir kartl, ikili bir yapy salamak iin vardr; oysa, Ren Girard onlan gnah keisinin
belirlenmesini haber veren eyde gerekli eler olarak okur.

getirir. Ancak, topluluun aynmszlatn ortaya koyar, zira hayvan ve

insann snrnda yer alr. Suluyu kovarak, kabile dzenine ve kimliine
yeniden kavuur. Mitlerde, srekli olarak u eleri buluyorum: Ritelin
(enlik tarafna karlk gelen) aynmszlama bunalm; kurban belirten ve
onu kt olarak ayran bir gsterge; (ayn zamanda topluluu kurtarmay
baard iin kahraman olarak sunulan) bu kurbann kovulmas/ kadedilii.

Mitlerde, zamansallk ve nedensellik balan birbirine karmtr ve mimetik

dzenein ve gnah keisinin zmnn zaman dilimine karlk gel
mezler.
Aklamanzn altnda, mit ve ritelle ilgili okumam aydnlatmak
iin, Derridadaki6 eklenti (supplment) kavraman araya yerletirmek
bana gre yerinde olacak. Derrida, Rousseaunun Lessai sur lorigine
des langues adl yaptnda, supplment lorigine7 olarak tanmlad
bir diyalektik uyumazlk olduunu gsterir: Kken, balangtan bu
yana var gibidir, ancak belirli bir anda, kurban gerek kken olur,
bu tam tamna balangtan itibaren her eyin verildii ve her eyin
kltrel olarak ortaya konduu eski mitler gibi ilerler. te, kkenlerle
ilgili her anlatda yer alan uyumazlk eer sistem her zaman vardysa,
kltrel sistemin douunu nasl aklamal? Bildiim kadaryla, hibir
antropolojik kuram, hibir felsefe, hep birlikte belirlenen kurbann,
gnah keisinin, sorunun anahtann oluturduunu henz fark etmedi.
Pharmakon8 kavram konusunda kusursuz kantlama yapm olmasna
karn Derrida bile.
Derridadaki eklenti kavramann mantnn tam olarak mitdeki gibi
ilemesi beni akna evirdi. Bununla birlikte, Derrida, iinde bu zayf
6) Ren Girard, Origins: A view from literature, F. J. Varela ve J.-R Dupuy (der.),

Understanding Origins, Contemporary Views on the Origin o f Life, Mind and Society, DordrechtBoston-Londra, Kluwer Academic Publishers, 1992, s. 27-42.
7) Bkz. Jacques Derrida, De la grammatolagie, a.g.y. zellikle ikinci blm, Nature,
culture, criture, II. blm, ...C dangeureux supplment..., s. 203-226.
8) Bkz. Jacques Derrida, La pharmacie de Platon, La Dissmination, a.g.y. Derrida,
pharmakon (s.73) kavramn Platonun Phaidrosta aklad gibi zmler. Szcn evir
ilerini karlatrr ve daha sonra, iki anlamnn -zehir/panzehir- birbirinden ayrlmadnda
srar eder: Yapay doas nedeniyle ve ieriden deil de dardan geldii iin, pharmakon
srasyla hem yararl hem de zararldr (s. 78). Ren Girard pharmakon kavramn ayn
ekilde Derridamn denemesiyle balantl olarak zmler: La violence et le sacr, a.g.y.,
s. 442-444.

noktann arkaik anlatlardakinden daha esnek, ancak daha az grnebilir

olmas gereken usa yatkn metinler zerinde alr. Zaten bu nedenle
zayf noktay yok etmek iin byk bir yorumsal anlay sergilemek
gerekir. Kantlarn gsterilmesi konusunda, mitler bir avantaj sunarlar;
bu tutarszlk burada ok daha aktr. Mitin deimeyen zelliklerinden
birisini oluturduu bir kez anlaldnda, mitin youn kkenini iaret
eden ipucu olur. Bu tr bir mit eitliliinde, benzer biimde bulunan
bu mantkl zayf noktann anlamnn olmamas olanaksz! Benim iin,
bu neden gnah keisinin ldrlmesidir ve mitler balangta bilinsiz;
daha sonra ise gitgide bilinli bir ekilde, kurucu cinayetin izlerini silmek
iin, ellerinden geleni yaparlar.
Mimetik kuramn bu hareket noktasn hi kimsenin ciddiye almad
n saptamak ilgin. Gnmz aydnlan iin, ilk cinayet yalnzca masum
bir ykdr. Oysa kkenlerle ilgili her anlat toplumun bir cinayetle
kurulduunu anlatr. Ayn senaryo Kabille (Tekvin, 4) Kutsal Kitapta
ya da Titus-Liviusun9 L histoire de Romeunda okunur. Mircea Eliade,
Ortadou mitlerinde bulunan, inde ya da yine daha uzaklarda olduu
gibi, yaratc cinayet olarak adlandrd eyi benimser10. Bununla
birlikte, yalnz eski bir Freud dncesini incelemekle sulanyorum.
Daha ok, baz aratrmaclarn bu gerekliin gcn aklamad
izlenimine kaplyorum. Gerekten de, sorunu onlara geri iade etmek
yerinde olur; davranlar yine de garip; neden bu sorundan her zaman
uzak duruyorlar? Neden kurucu cinayeti, en azndan bir varsaym olarak
kabul etmektense, onu bir samalk gibi reddedenlerin says olduka
fazla? Neden bu gereklii dnmeyi bile reddediyorlar? Hatta byk
Freudun ondan ilk sz eden kii olduunu dnerek, cinayeti neden
dikkate almyorlar?

9) lk olarak Remus, sylendiine gre, bir kehanete tamk oldu: Alt akbaba grd.
Kehaneti haber vermeye gidiyordu ki, Romulus on iki akbaba grd. Her biri yandalan
tarafnda kral ilan edildi. Bazlan mlkiyeti, bazlar iin kral olmak iin kularn saysn
ileri sryordu. Tartlr; kavga edilir. fkeler younlar ve lmcl kavgaya dnr.
Kavgada Remus lr. Daha yaygn bir gelenee gre ise, Remus, kardeine aka yapmak
iin yeni duvarlann stnden atlar ve Romulus fkelenir ve sert karak onu ldrr:
Bundan byle, gelecekte duvarlanm aan kii ldrlecektir. Romulus tek bana gcn
efendisi olur ve kent, kuruluundan sonra, kurucusunun adn alr. Titus-Livius, Histoire
romaine I: La fondation de Rome, Fr. ev: Gaston Baillet, Paris, Les Belles Lettres, Classique
en poche dizisi, 1988, s. 25-26.
10) Mircea Eliade, Histoire des croyances et des ides religieuses, I. cilt, Paris, Payot, 1976.

Bununla birlikte, ektirmenlerinizden bazlar kantla ilgili bu ayn soruyu sorar

lar. Hayden White ve James Williams11, rnein, farkl terimlerle, kuramnzn
dorulanabirlik ltlerinin tesinde yer aldm savunurlar. Kuramnz
dorulanamazdr, nk kltrn kkenlerini iler, bu da tanm gerei bizim
iin ulalmaz bir andr.
Tamamyla kesin, kukusuz doru ok eyler vardr ve bunlar Popperm
ele ald anlamda ne dorulanabilir ne de arptlabilir eylerdir. rnein,
bycln aldatc doas. Bycln etkisizlii, demokrasi ve insan
haklan anlaymz iin temel gerektir. Laik olma savnda olduumuza
gre, onu dinsel olarak nitelendirenleyiz. Bu ideolojik bir kesinlik de deildir. O halde bilimsel bir gerekliktir. Bilim, baz kiilerin gerek zerinde
bilimsel bilgiyi aan gizli bir gcnn olduunu gerekten de inkr eder.
Byclk konusundaki kukuculuk, dinsel ya da ideolojikten ok bi
limsel olarak tanmlanmaldr. Bunun kant, ada dnyamzda, eskiden
szde erkek ve kadn byclere alan davalar gzden geirmemiz ve
bu kurbanlarn haklarm geri vermemizdir. Bu ekilde davranarak, bizim
iin bilimsel olan bu szcn en gl anlamnda gerein iinde oldu
umuzu biliriz; bilimin gznde, byclk yoktur. Yokluunun bilimsel
bir karakteri vardr. Bycle inanc yanstan metinlere, Ortaam
sonunda kadn byclere kar balatlan byk av salgm hakknda
bildiimiz her eye yakndan bakarsak, kolaylkla onlar ortadan kaldran
olay ve metinlerin arkaik mitlere ok benzediini saptarz. Bu mitler, aynca
en fazla tasarlanan kutsallatrma ile deil, yalnzca kurbann eytanlatrlmasyla sonulanrlar. Ortaadaki byclerin avlanmalaryla ilgili
eletirimiz yalnzca byclk davalan gibi baansz midere deil, arkaik
dinselin btn baarl mitlerine uygulayabileceini aka sylediim asla
tartma konusu olmam bir ortak bilgiye (common knowledge) dayanr.

Deimez bir emann aratrlmas, deikenlerin says arttnda, hl olu

turulmas gereken bir yorum kuram gerektirir. Questions O f Evidenceta
Collingwoodun yapt olan The Idea of History (1946) insani bilimlere
uyarlanm kant kavram konusunda ilk savunma olarak kabul edilmitir; bu

11)
Hayden White, Ethnological lie and mythical truth, Diacritics, 8.1, 197
James William, The Bible, Violence and the Sacred: Liberation from the Myth of Sanctioned
Violence, San Francisco, Harper San Francisco, 1991. Ren Girard bu kitaba bir nsz
yazmtu (s. 7-10).

ise anlamldr. Bununla birlikte Arthur Maurice Hocart 1936 ylnda, Kings
and Councillors yaymlamt: An Essay in the Comparative anatomy
of Human Society ve ilk blm tamkhm yasalarm ele alyordu. Lucien
Scublann da ok iyi gsterdii gibi, Hocart bylece mimetik kuramna uyarlanan bir gereklik kuramnn taslam iziyordu12.
Michel Serres, Statuesy yazd gnlerde beni grmeye geldi. Cenaze
ritellerinden, mumyalardan ve piramitlerden sz ediyorduk. Firavunun
cesedi toprak dzeyinde yer alan yapnn merkezine konulmutur (linetmenin, sonu olarak da, kurucu cinayetin anmsanmas sz konusudur).
Bir gn l ilalayclan tarafndan uygulanan ritel teknikle ilgili bir
metin bulduu iin yanma sevinerek geldi: Ritelin en nemli annda,
sanki bir cinayet ilemilercesine tm de ortadan kayboluyorlard. Mimetik
kuramna duyarl olunduunda ve benzer verilerle karlaldnda, bu
veriler hemen tannr. Bu Hocartn duruma ve koula bal ya da dolayl
olarak nitelendirdii ipucu trdr. Ona gre, dncelerini anmsatmak
istiyorum; antropolojik aklk (evidence, kant, gereklik) her zaman
dolayldr, durum ve koula baldr, biraz da bir polis soruturmasndaki
ipular gibidir. Ayr ayr ele alnan bu ipular hibir kanya ulatrmaz.
Ancak saylar oktur. Tam anlamyla her yerdedirler ve birlikte ylesine
mkemmel bir uyumlar vardr ki, kuku duymak olanakszdr.
Bu sorunu gerektii kadar ak bir ekilde sunmay baaramadm
dncesindeyim. Kurammda, kantn ok gl olduunu, ancak kt
ele alndm dnyorum. Mantk alannda daha derin bir bilgiyle, daha
iyisini yapabilirdim. ok sayda mite, corafi ve farkl kltrel kkene
uygulanm olan ierik zmlemesi, benzer ema ve motifleri ortaya
karmaya olanak tanyacaktr13.

Daha ncede belirttiiniz gibi, Hocart iki tr kanttan sz eder: Dolaysz

ve dolayl kamt. Bilimde, mahkemedeki gibi, duruma ve koula bal kant
olmadn ileri srer, onun yerini grlen ve iitilen kant alr: Bilginin gerek
12) Lucien Scubla, Contribution la thorie du sacrifice, Michel Deguy ve JeanPierre Dupuis, a.g.y., s. 103-178, ve zellikle bkz. s. 159-162.
13) erik zmlemesi, metinden harekede, geerli karmlar gerekletirmeye ola
nak tanyan yntemler btnn kullanan bir aratrma yntemidir: rnein, topluluklarn,
kurumiann ya da toplumlann kltrel taslaklarn yanstr. Bireyin, topluluun ya da
toplumun ilgi merkezini ortaya karr; iletiim eilimlerini betimler. (R. E Weber, Basic
Content Analysis, Londra, Sage, 1985, s. 9.)

temelidir'4. Daha sonra yle ekler: Ortak hata, doal olmasna karn, do
laysz tarukhklann gerekten de dolayl tanklklardan daha deerli olduuna
ve hatta tek geerli tanklklar kategorisi oluturduklarna inanmaktan ibarettir.
[...] Dolaysz tanklklar aklayc ilevlerinde baarsz olmakla kalmaz, bir
hataya da drebilirler: tmn akladklarna inanmalarna karn, yalnzca
tek bir olgular blntsn aklar15.
Hocartla ayn dncedeyim, bana gre katks ok nemli. Ancak
gznden ksmen kaan nedenlerden dolay, dolaysz tanklk ikinci
derecede nemlidir ve hatta kukuludur. znde her zaman ayn alat
olan btn kltrel alatlarn aktrlerinin ne yaptklarn bilmedikleri
konusunda hakldr. Ancak btn dolayl ipularn bir araya toplayarak
ve onlarn tmn ezamanl olarak kavranabilir klmann olanakl olup
olmadm aratrarak, eylemlerinin gerek anlam yeniden oluturulabilir.
Bu kurucu cinayetle ilgili kuramn yapmay baard eydir, bunda da o
denli baarldr ki kuram hayalci kabul etmek olanakszdr. Dahas bu
kuram Incilde, kendisini dinlerin dini, her tr dinselliin son vahyi olarak
sunan sann armha geriliinin ncil yorumunda oktan yerini almtr.

Hocart, Darwin in evrim kuramn da farkl bir adan ele alr: Cebelitarktaki
ilk kafatas 1848de kefedildi ve tamamyla gzden kat. Trlerin Kkeni
1859da ortaya kt. Bu kafatasnn gizemini zmek ve orada dier kantlarn
zincirinde bir ilmek grmek iin insann maymuna yakn bir varlktan geldii
dncesine tamamyla almak gerekti. Bunlar bir maymun-insann varl
konusunda biyologlar ikna eden dolaysz kantlar deildir. Buna karn, dolaysz
kantlan, rnein insan fosillerini aratrmay dnmek, bylece sonulanru
dorulamak ve rakiplerini artmak iin karlatrmal yntemle ikna edilmeleri
gerekti. Trlerin Kkeninin ortaya kndan yalnzca 35 yl sonra, aratrma
ciddi bir biimde balar: Dubois, maymun-insarun fosilini aratrmak iin yola
kt ve onu buldu. O zamandan bu yana birbirini izleyen keifler, antropologlann belleine, dolaysz tarukhklann geerliliiyle ilgili yanlsamay yerletirdi16.
Bu masals bir blm, zira evrim kuramnda durum ve koula bal kantn
yalnzca kesin bir rol oynamakla kalmadn, ayn zamanda temel gibi
14) Tanklklarn doas, alanlara gre farkllk gstermez; Bilim alannda da, mah
kemelerde de ayndr. (Arthur M. Hocart, a.g.y., s. 87.)
15) A.g.y.
16) A.g.y., s. 89.

grnen dolaysz kantn kefine de olanak tandn gsterir. Mimetik

kuram iin de ayn ey sz konusudur. Kurucu cinayetin varlm ve
evrensel olduunu kabul ettii iin hayalci gibi grnen olumlamay
desteklemek iin dolaysz kant yoktur. ncelikle yle grnyor ki mitler
ve riteller ylesine farkldrlar ki onlar iin ortak payda bulunamaz ve
tmn ieren bir kuram umudu bounadr. Bu bakmdan, bugn iin
geerli yorum yledir: Mit bir kurgudur.

2'Bilim, Antropoloji ve Anlak

Yaklamnzn, karlatrmalar ve sonulardan yararlanarak elde bulunanlardan hareketle kaybolmu trlerin yeniden kurulmasna girien paleontoloji
gibi bilim alanlarnda uzun zamandan bu yana denenen yntemlerden yararlanabileceini dnyor musunuz?
Riteller biraz da kltrel fosillerdir, bu dorudur; benim balca kan
tmsa, mitlerden ok, ritel iddettir. Burada ki sorun da, yine boluklar
doldurmak ve anlatrm btnn yeniden oluturmaktan ibarettir: iinde
her ipucunun, bu bir fosil ya da ritel olsun, btn iinde tam yerini
bulaca bir kuram -mimetik kuram ya da Danvincilik gibi- sz konusu
olayn ilgi ekici bir aklamasn sunacaktr.

insanlar gnah keisi dzeneini kefettikten hemen sonra, dinin -yani klt'
rnhemen ortaya kam ileri srmekten ok, kuramnzda bu olaydan sonra
dinsel elerin ilk kez ritel yinelemelerle gelitiini ve bylece kltrel biimler
olduklarn ileri sryorsunuzBu karmak evrim mekesi, yle grnyor
ki, mimetik kuranmdaki karat sorunuyla ilgili bir gelimeyi zorunlu klacaktr;
bylece yepyeni bir anlatsal yap gelitirmek gerekecektir.
Bu demek deildir ki, insanlar ilk olarak kurbansal dzenei kefeder
ler. Onu harekete geirirler, bu bambaka bir ey, hatta bir kefin kart.
Dzenek yalnzca Isayla kefedilir ve hatta bugn bile, bu keif hl
gncelletirilmemitir. Hi kimse, ya da neredeyse hi kimse, hl sann
sorusuna yant verme yeteneine sahip deildir. u cmlenin anlam nedir:
Duvarclarn kenara attklar ta ke ta oldu (Yapclarn reddettikleri
ta, / Kenin ba oldu, Matta, 21, 42, y.n.)
Sorunuza geri dnyorum. Gnah keisi dzenei ortak kltrel ata
mzsa, ritel kurbanlar kltrel biimlerin evriminde arabulucu aamay

olutururlar ve bylece toplumsal kurumlar bu sreten domu biim

lerdir. Kltrn kkeni olarak ortak cinayete inanmayanlar, bir yandan
mitlerde belirtilen cinayeti, dier yandan da oktan yerine yerlemi ve
ileyen kltrel kurumlan grrler. Onlar birbirine balayan ba fark
etmezler. Bu ba, bana gre, kltrlerin douudur. lk cinayeti, kltrel
kurumlara balayan ve ritel uygulamann sonucu olarak tanmlamakta
tereddt etmediim eyi simgeler. Bylece, kurumlann ilk cinayetinin
ritel olarak yeniden oluturulmasnn tulalanyla oluturulduu sy
lenebilir.
Ritel, fakl evrelerinde gnah keisi dzeneini yinelemeye alr: lk
bunalm, sulunun kovulmas... Gizlenen eylerde, hayvan evcilletirilme
sinin ve monarinin nasl kurban ritellerinden doan rnler olduunu
gstermeyi denedim. Gei ritellerinin sistematik bir ekilde incelenme
sinin bu aklama trnde de ok yararl olduu ortaya kacaktr. Gei
ritelleri bir pedagoji ya da bir eitim olarak adlandnlabilecek eye
dntrlseler bile, rnein, bakaloryann yazl snavlan olan ritelin
ilk evresine -ilk bunalmna- dikkat ekerler.
Kurumlar, ritelin kimi elerinin yava yava gzden den, zellikle
dinsel grnmlerin karsnda glendirildiklerinde doarlar. Bu srecin
tam bir betimlemesini nermek ok gtr, aynca bu konuda yeterince
sistematik almam olmamdan da ok endie duyuyorum. Daha nce
belirttiiniz gibi, ritellerin bir haritasn dzenlemek ilgin olacaktr;
bu bize korunan eleri ve yava yava anlamn kaybederek kullanm
dan denleri de saptama olana verecektir. Btn bilimlerde olduu
gibi, elbette kkenlerle ilgili boluklar olacaktr, ancak bu yine de ok
aydnlatc olacaktr.

Mimetik dzeneini inandrc biimde sunmak, belki de bu nedenle bylesine

g; bu ritel fosiller nden gitmenizi engelleyen ayn kurumlardr.
Durum biraz farkl; aklama sorununun yalnzca daha kesin bir bilimsel
yaklam yoluyla zlemeyecei izlenimindeyim -bu benim kantlamam
kukusuz daha da inandrc klmaya katkda bulunacak olsa da. Benim
bak ama gre, mimetik kuramla ilgili gerek engel, sanld gibi, veri
lerin eksiklii deildir. Bu daha ok kararszlktan ve bilimsel dnyamzn ve

genel olarak kendi z koyutlann ortaya koyacak olan insanln yetersizliinden

kaynaklanr. Bu, ortaya attm sorunlan varsaymlar olarak bile dikkate
almay baaramayan ada antropolojinin durumudur. XIX. yzyl sonu

ve XX. yzyl bandaki antropologlar belki de smrgeciydiler, ancak

zellikle din kartydlar. Bunlar antropolojinin Darwinleri olma, dini
daha kktenci bir biimde gzden drmeyi, bunu gerekletirmi
olduunu savlayan Darwinden daha kktenci bir biimde baarma
tutkular vard. Temel tutkular, baz istisnalar dnda, Hristiyanln,
dier mitler gibi, bir mit olduunu gstermekti. Bir anlamda, yeniden
ele aldm ey onlarn aratrmalardr. nk Hristiyanln herhangi
bir antropolojininkinden ok daha iyi bir mitbilim okumas sunduunu
anladm. stelik Hristiyanlk bize, ilk kez, mimetik dzeneini ve zel
likle ilk cinayetin doasn ortaya karma olana verir. Son gnlerde, bu
eliki bana gemitekinden daha ak grnd. Mimetik dzeneinin
anlalmasnda en kesin metinlerin kesinlikle ncil olduunu anladm.
Mimesis burada, skandalon kavramnda, yknme sorunsalnda, sulayan
olarak eytannkinde vb. ak bir biimde anlatlmtr17.
ada antropoloji bir tr kmazdadr. Etnolojik aratrmada, farkllklar
benzerliklerden daha ok deerlendirilmitir; bylece her kltr dierleriyle
iletiim ve melezleme olmakszn bir btn, bir unicum (yekvcut) gibi kabul

edilmitir. Karlatrmaya da yer yoktur: Karlatrmal aratrma, bugnn

kltr antropoloji tarafndan aa yukar terk edilmitir. O halde tam anlamyla
bilimselden daha ok yoruma dayal bir alma sz konusudur18.
Bu yzden, antropolojik almayla kout etnolojik aklama ok nem
lidir. ster insann evriminin bir sreklilik gsterdiine inanalm, ister
insanlarn ve kltrlerinin doadan tamamen ayrldn, hibir yerden
ortaya kmadklarn ve hibir ge ve zelliin atalarndan gelmediini
dnmekten ibaret olan bir doatesi yan tutalm. nsan bir trse,
mimetik tepkiler ifade edecek, dier trler gibi aa yukar ayn ekilde
iddete ve bunalma tepki gsterecektir. Elbette ki, evrimde ayrm simgeler
ve kltr ynnde ortaya kar, bununla birlikte geriye kalan her ey
etnolojik ve antropolojik kklerimizin ortak kkenini dorular.
17) Bu konu bu kitabn III. blmnde ele alnmtr.
18) Bu tartmayla ilgili olarak bkz. Ladislav Holy (der.), Comparative Anthropology,
Oxford, Basil Blackwell, 1987, s. 8: Karlatrmal olmayan analitik betimlemeye verilen
byk deer, antropolojinin, kltrel zgnlk ve kltrel farkllkla ilgilenen bir yorumsal
bilim gibi, yeniden tanmn yanstr. (...) karlatrmann kullanlmamasnn pratik bir
nedeni de vardr. Etnografk zellie duyulan ilgi, ayrntnn niteliinde, antropologlarn
yirmi yl nce zerinde altklarndan ok farkl veriler ortaya koymutur.

Luca CavalliSforzann ahmas, insan topluluklarnn genetik ve dilbilimsel

benzerlik ve ayrlklarn ortaya kararak, bu ayn aratrma izgisini izler19.
Sorun, kltr konusunda alan antropologlarn bu ynteme gre a
lmay asla kabul etmemeleridir, evrimci aratrma alan karsnda geri
ekilirler: Onlar iin kltr plastik kalmak zorundandr ve herhangi
bir bilimsel yap tarafndan zorlanmamaldr. Bilimsel ve tarihsel yeniden
kurulumu reddetmekten ibaret olan yapsalcdk sonras ve yapbozumcu
tutumu benimserler. Daha sonra da, bu bilimsel alan, gemile, ideolo
jik olarak zellikle iddet sorunu sz konusu olduunda blnmtr.
Bir yanda, iddetin yalnzca usd bulduklar ve kmsedikleri ilkel
toplumlarda olduunu dnen Frazer gibi Batnn ampiyonlar; dier
yanda, olas btn ktlklerden Bat dnyasn sorumlu tutan, arkaik
kltrlerin bar olduunu ve iddete dayal riteller ya da davranlar
gstermediklerini ileri sren, hatta insanlarn kurban edildiklerini inkra
kadar giden kart okul. Mimetik kuram, modem ve ilkel kltrlerde
iddetin varln tanyacak tek kuramdr, nk etnolojik bak asna
gre, insan iddete eilimlidir, ancak bu iddeti kontrol etme ve kendisine
dinden gelen kltrle etik davran yreklendirme yeteneine de sahiptir.
Bu anlamda kuram, hepimizin mimetizmden doan iddetle oluturuldu
umuzu kabul ettiine gre, gl bir aktrel bileene sahiptir.

Mimetik kuranurun anlalmasnn, kendi z mimetik davranmz kabul

etmemizi ileri srdn m sylemek istiyorsunuzI
Evet, burada gzlem ve gzlem nesnesi arasnda net bir ayrm yoktur; biz
hepimiz dzenein iindeyiz. Btn anlam yakalanmak istenirse, mimetik
kuram varolusal bir anlay gerektirir. Burada, bu kurama bal ve z
rgtleme konusundaki tartmamzda, Castoriadisin sorusunu yeniden
ele alan bilgikuramsal bir grnme yeniden dnmek nemlidir20: Bilimsel
ve dinsel grnmler birbirinden ayrlamazdr, nk zlerinde, din ve
bilim her ikisi de anlamay amalar. Gerekten de, din bir insan bilimidir.
Ve bu anlay, znenin mimetik sistemi iine konulmasn gerektirir.
19) Bkz. rnein, L. L. Cavalli-Sforza, E Menozzi, A. Piazza, The History and Geography
ofHuman Genes, Princeton University Press, 1994, ve Luigi Luca Cavalli-Sforza, Gnes,
peuples et langues, Paris, Odile Jacob, Travaux du Collge de France dizisi, 1996 (yapt
dorudan Franszca yazlmtr).
20) Bkz. V. blm.

znenin kapsam iine alnmasn reddetme, epistemolojik sorunlara ve

hatalara yol aar. zne, srekli olarak, aynlk ve benzerlerin ortaya k
masndan kanmaya alarak, farkllk konusunda dnmeyi srdrr.
Freudun terimlerine geri dnerek, mimetik kuramn bir narsisisk yara
olduunu syleyeceim21. Bu narsizmi kalbinden vuran bir yaradr, zira
burada arzunun ada bireyciliin inandrmak istedii kadar zgr ola
mad gsterilmitir; bu ayn zamanda kltrn geleneksel kuramlarna
da dokunan bir yaradr, nk insan kltrnn kkenlerini kurucu
cinayetten aldn dorular.
Bu koullarda dine dn arzunun mimetik doasn kabul etmemiz
anlamna gelir. Aksi takdirde, mimetik arzu bu ekilde kabul edilmedi
inde, sahip olunabilecek tek bak as olan, zgn ve zgn olmayan
arasndaki eski kartla yeniden dlr. zgn olmayan kii baka
larnn buyurularn izleyen kiidir, oysa zgn kii zerk bir biimde
arzular. Daha nce bu bireyciliin aldatc ve yanltc olduunu grdk.
Bu yanlgy amamzn tek yolu, bizi kendi dinsel inancmz gzden ge
irmeye gtren ve arzumuzun mimetik doasyla ilgili daha byk bir
anlaya yol aan bir evirme yaamaktr. lk kitabmda, bu ddine dne
romantik yalann kart olarak romansal hakikat adn verdim22.

3'Kant Olarak Edebiyat

ki kltre ya da, diyelim ki, edebiyat ve bilim arasndaki ilikiye, ikisini

birletirmeye alan ender dnrlerden olmanza karn, taklp kalmadnzEdebiyat, insan davranlarnn srekliliinin dolayl kant olarak kullanarak,
bilimsel aratrma aracna, dntrdnz. Aynca, ruhbilim, antropoloji ve
sosyoloji akademik disiplinler olmadan ok nce, edebiyatn insan ilikilerini
belirli bir biimde betimlediini ileri sryorsunuz.

21 ) Freud, evrensel zseverliin, insanln izzeti nefsinin, bilimsel aratrma asndan,

u ana kadar ciddi aalanmaya maruz kaldna dikkat eker. Bu darbe ya da yarann
her birine bir ad verir: Copemicusun kuramna gnderme yaparak kozmolojik yara,
Darwine bal olarak biyolojik yara ve ruhzme bal olarak ruhbilimsel yara. Ona
gre, kukusuz en duyarl darbeyi tayan ncsdr. Sigmund Freud, Une difficult
de la psychanalyse; uvres compltes, a.g.y., XV cilt, 1916-1920.
22)
Bundan byle, bir arabulucunun varln, onu aa karmakszn yansta
yaptlar iin romantik, ayn varl aa karan yaptlar iin ise romansal terimini
kullanacaz. (Ren Girard, Mensonge romantique et vrit romanesque, a.g.y., s. 31.)

Benim bak ama gre, doal bilimler byk bir nem kazanyor. ki
kltr konusunda, bir insan bilimi olsayd, dinsel olurdu. Bu adan, ede
biyat, insan bilimlerine en yakn eydir: Edebiyat bunun uzun nszn
ya da hatta bir kantm oluturabilirdi. Bu ayn zamanda, arzumuzun
mimetik doasnn aklayclar olarak alglanan sanat ve zellikle de
edebiyat iin nemli olabilir. Oysa insan kltrnn ortaya knda
iddetin oynad rol tanmak iin byk bir istek duymuyoruz. Giuseppe
Fomarinin bununla ilgili daha iyimser bir bak as var: Ona gre sanat,
olumlu i arabuluculuk olarak adlandrlan eyin gelitirilmesine olanak
tanyan bir aratr23.

Duruma ve koula bal kantn ayrcalkl bir durumunu sunduu iin, mimetik
kuramnzn kkeninde, ie edebiyatla baladmz sylenebilir mi?
H i kukusuz. Byk romanclarda, tmnde, mimetik kuramna
ynelen sezgiler kefettim: Belirli bir biimde, yalnzca onlar mimetik
kuramna yaklaabilirler, nk insan ilikileriyle ilgilenirler. Her zaman
duruma ve koula bal kantlar peindeyim ve baz eletirmenler bu
deimez eilimi tiksinti verici bulurlar. Bununla birlikte, yararsz ol
duunda bir yineleme taknakls deilim: Verilen bir metnin irdelenii,
baka bir durumda alan yaklamn yeniden kullanlmamasn gerek
tirir. Yazarlarn tmnn mimetik dzeneini ele al biimleri farkldr.
Her biri hem ortak hem de bireysel tarihe aittir. Mimetik bileimlerin
aklanma biimleri gibi, saylan da sonsuzdur. Bu bakmdan, mimesis in
yazarlar tarafndan ileni biimini genelletirmek olanakszdr. Mimetik
dzenekle ilgilenen her aratrmac sonunda ayn mimetik ilkelerin aa
kacan bilse de, bunlarn her biri tamamyla farkl bir kantlama ge
rektirir. Kuram evresinde bu eitlilik byleyicidir: Yazarlar ok farkl
olsa da ve bununla birlikte yaptlarnda ayn temel ilkeler saptansa da,
o zaman orada mimetik varsaymlarn yaayabilirliinin dolaysz salam
bir kant yakalanr.

Shakespearele ilgili kitabnzda, oyunlarn kuramnzn kantlan olarak

23)
Bkz. Giuseppe Fomari, a.g.y., s. 22-23,163-167 (sanat zerine) ve 406-413 (dah
genel kuram).

kabul ediyorsunuz24Yaklamnzn yenilii Shakespeare severlerin gznden

tamamen kat.
Doru, ancak yaptlarnn mimetik kuramnn anlalmas anlamnda
okunmas, Shakespearein byk zgnlnden bir ey kaybettirmez.
Bir metnin edebi zgnln dikkate alp almadm bilme sorununun
nemli olmadna inanyorum. Beni ilgilendiren edebiyat anlalmak
isteniyorsa, yazarn bu mimetik elerini kullanma biimleri gibi, mimetik
deneyimin nemini de anlamak gerekir. Bu yzden her zaman, zellikle
byk yazarlarda, mimetik kuramna doru bir tr evirme grlr.
Arzunun mimetik doasyla ilgili zmlememin tam banda - 9 5 0 li
yllarn sonuna doruydu- bu sezginin Prousta uygulanabilir olmadn
dndm. Romantik Yalan ve Romansal Hakikatin yaymlanmasndan
birka yl nce, Proustun Jean Santeuil yaymland25. Bu kitapta dan
teki yamacn kefettim! Baz sahneler, La recherchetekilere hem ok
benzer hem de ok farkldr. Le ct de Guermantes'da rnein, tiyatroda
geen bir kesit bulunur, orada anlatc kalabaln ortasnda, n sralarda
dr, oysa Guermanteslar ok daha yksek, saygn bir locadadrlar. Onlara,
iinde yer ald kalabalktan, hiyerariye gre stn, gklerdeki tanrlar
gibi bakar26. Ayn sahneye Jean Santeuilde de rastlanr, ancak durum tam
tersidir: Anlatc kravatn dzelten ve ona eiti gibi davranan eski Portekiz
kralnn yannda, locadadr27. Jeanm dmanlan Marmetler, utkusuna
tank olurlar ve kskanlktan kudururlar. Jean mutluluk iinde yzer.
Amacna ular ve daha nceden sahip olduu eyi arzulamaya devam
eder. ki sahne arasndaki farkllk hemen gze arpar. La Recherchede,
bak as tersine evrilmitir: gerekten de, yazar iyi bir komedyen
gibi, kendi mimetik arzusunu ileri srerek, yalnzca kendi hesabna iyi
bir edebiyat yapabileceini bilir. Jean Santeuilden La Recherchee gei,
Copernic bieminde bir geliimdir! Ac znel olur, oysa Jean Santeuilde,
sanki mimetik arzu srekli olarak d krklna uramam gibi, zppenin

24) Ren Girard, Shakespeare. Les feux de lenvie, a.g.y., s. 11: Shakespeare, mimetik
arzu konusunda, aramzdan bazlan kadar aktr ve bu nedenle, dolaysz bir tanmay vaat
etmek iin, bizimkine yeterince yakn bir szck daarc vardr. Telkin edilmi arzu, telkin
arzu, kskan arzu ve rekabet arzudan vb. sz eder, ancak temel szck istek szcdr.
25) Jean Santeuil ilk olarak 1952 ylnda yaymlanmtr.
26) Marcel Proust, Le ct de G uemumtes I; A la recherche du temps perdu, a.g.y., II.
cilt, s. 339.
27) Marcel Proust, Jean Santeuil, Paris, Gallimard, Bibliothque de la Pliade, 1987.

yengin intikamna, gerek olan arzuya tank olunur. Daha nce grd
mz gibi, mimetik arzunun aldatc karakteri, bir kez elde edildiinde
balangtaki nemini kaybeden nesnesinden kaynaklanr, narsisik duyum
edebiyat bundan kukulanmaz.

Bize Shakespeare okumanzdan sz edin...

Bu konuyla ilgili olarak, Shakespearein mimetik aydmlanndan
(rvlation) nce, roman andran evriliinden nce ne yazm olduuyla
ilgili izler elimizde yok. Daha nemli ilk yaptlarndan balayarak o zaten
hep evirilmi durumdadr. ncelememe Le songe dune nuit dt ile ba
ladm; mimetik kuram erevesinde olduka temel bir oyun, bu olguyu
gstermek iin bulunmaz bir rnek. Sahneler aralarndaki ilikiye gre
zmlendiinde, Shakespearein mimetik ilikileri nasl at ve ortaya
koyduu ok iyi biimde grlr. Her ey bir oyun havas iinde dzenlen
mitir. Oyunun kt yorumlarm -Shakespearein kaygsnn merkezinde
drt an deviminin yer aldn hi kimse aka anlamadnda, byl
ve perisel grnmleri ileri sren yorumlan- saptamak kolaydr. Perisel
boyut mimetik arzunun yalnzca bir aksesuardr; yazar iin, seyirciler bu
dzenekle artldklannda, zellikle mimetik aydnlanmay (rvlation)
gzden saklamaya yarar. Shakespeare iki dzeyde gelien oyunlar yazmakta
ustadr: Ho, hatta yaygn dolantlar iine, mimetik dzeneinin arklannn keskin, yer yer rahatsz edici, byk olaslkla da yalnzca az saydaki
yeni balayanlara ynelik, bir aydnlanmay (rvlation) yerletirir28.

Mademki bu aydnlanma srecinin ald yklemek biimlerden sz ediyoruz,

syler misiniz: Bilimsel ve antropolojik syleme getiinizde, ilkin aratrmaclar
topluluuna m sesleniyordunuz, yoksa daha geni bir kitleyi mi amalyordunuz?
Antropoloji alanyla ilgili kullandm szck daarc pek uzmanca
saylmaz. Kurban ya da yasak gibi temel terimleri anlamak kolaydr.

28)
Shakespeare, halkn direniine nkteli bir ekilde meydan okur ve bunu, bu mey
dan okumann rahatsz ettii kiilerin, tabi anlarlarsa, dmanca tepkilerinden korkmadan
yapar: Hi kimse, bir ey anlamayacak. Yce bir boa greisi gibi, her an boann ok
yaknndadr (boay syrp geer), ancak, bu komedinin sunduu srekli beden hareketinin
alglanmas iin aba harcamaz ve an incelikli davranr. (Ren Girard, Shakespeare. Les
feux de lenvie, a.g.y., s. 127.)

Gerekten de, antropolojiye olan ilgim retorik ve dilbilimsel bir seimdir.

Bu bilim dal, yalnzca kendi deneyimine gnderme yapan an uzmanla
trlm terimlerle kendini tanmlamaz. Dahas, arkaik dinle ilgili gln
tanmdan, dinde felsefenin kk bir biimini gren Auguste Comteun
dngsnden olduu gibi gelen tanmdan her eye karn kendini
kurtarmtr; insanlk szde olumlu durumuna bir kez ulatnda ortadan
kalkacak olan biim. Birok ada antropolog ve filozof hl bu emaya
uyarlar ve dini bir aa bilgi biimi olarak kabul ederler. Buna karn, ok
usu olmasna karn, toplum konusunda, toplulua byk bir uyarlanma
kapasitesi salar. Bu nedenle, bilimlerin dnce ve dili beni edebi eletirilerinkinden daha ok ilgilendiriyor. Bilim adamlar kt yantlar verseler
de iyi sorular soruyorlar. Bilimsel bir davran benimserken, dolaysz ve
ak bir ykleme semek zorunda olduum da akt.
Mimetik arzu dncesi zihnimde biimlenmeye baladnda, kaleme
alnmasnn ok uzun ve ok geni bir dnce sresi gerektireceini
hemen anladm anmsyorum. Darwin - o da bunun bilincine varm
t - bandan sonuna kadar uzun bir akl yrtme srecinden sz eder.
Dnceyi anlalr klmak iin, onun olanakl olduu lde sade sunmak
gerekiyordu. O halde, kendi iinde zaten g olan bir eyi daha karmak
bir hale getirmemek iin, ak bir yaz semek zorundaym. Metinleri
olanakl olduu lde dolaysz bir ekilde ve konu dna kmadan
sunmaya karar verdim. La violence et le sacrde belki de tam olarak bu
yolu izlemedim; Lvi-Strauss zerine bir blm var, bir baka blm de
Freud zerine. Bu blmleri eklememeliydim - bu arada, parantezler
birinci blm karsnda pek nemli deil. Bu kitapta ipularn inandrc
bir ekilde sunmak iin gsterdiim aba, dier btn amalarmn yerini
ald. Bunu bugn daha iyi fark ediyorum.

Kltrel olayla ilgili basit, hatta an bir yaklam ortaya koymanza karn,
kuramnzn temel dzeneklerinin tm de elikili grnyor; bizzat mimetizmin etkisi altnda, kart ynlerde gelien ifte amaz ilevleri sunarlar. Bu
bakmdan kuramnz yaln olmak yle dursun, olduka karmak...
Bu doru, ancak eliki her zaman ayn ve bu temelde bireyciliin mimetik
doasdr, onun kanlmaz baarszldr. Byle olmasna karn, kimi
zaman, tek bir elikinin mi, yoksa elikilerden oluan bir birlik yapsnn
m sz konusu olduunu kendi kendime sorarm. En nemli elikilerden
biri, kutsaln hem olumlu hem de olumsuz bir olgu olmasndan kaynaklanr.

Kltrn kkeni olarak kurucu cinayetin de elikisi vardr: Kltrn kt

olduu sylenemez ve sanki ona katlmyormuasna kurban da mahkm
edilmez; bu son durumda, kurban uzun zamandan bu yana elenmi olurdu.
Kurban olumlu hatta ya da kanlmaz grnmlerle ilgili ilevine sahip
olmasayd, Tarihte ayak diremeyecekti. Kurbann kendi iinde olumlu
bir g olduu da syenemez. Hristiyan retimi, bu kurban mantnn
oluturduu adaletsizlii aklamay amalar. Ve Hristiyanln kendisi de
bir elikidir: Mitolojiye benziyor gibi grndke, onlarn yap bozumla
rm hazrlayan kktenci ve yeni bir okuma sunar. O zaman, sonuta tek
bir elikinin, her eyin temelinde yer alan bir elikinin olup olmadn
kendimize soralm. Bu soruya kesin bir yant verebileceimden emin deilim.

Paisley Livingstona gre, metnin gereini iletmeyi ne sren ve anlamn

oluturulmasnda metnin roln kabul etmeyen eletirel st-dilinizin aklayc orununda an bir gven sergiliyorsunuz29- Baka bir deyile, verilen bir
metinde benzerlerin ve gnah keilerinin varl, basite, yaklamnzn bir
tahmininden kaynaklanyor.
Evet, benzerleri olmadklan yerde grmek olanakldr ve anlam retiminde
metnin roln kmsemek istemiyorum. Eletirmenlerime ok eitli
metinlerde ok sayda rnek olduunu, ok gven verici kukuculukla
rndan az da olsa saknmalar gerektiini, yalnzca anmsatmak isterim.
Bir yorumlama, zdelik ve farkllk sorunu sz konusudur. nsanbilimde
salam yorum karatma gzel bir rnek vermek istediimde Freuda dn
yorum. Babayla ilgili bak asyla tek temel cinayet dncesine ulat
dnlyor, bu ksmen doru. Totem ve Tabu, nsan Musa ve Tektannl
Dinde olduu gibi ritellerden harekede ortak cinayeti gerekten bulduu
kansndaym, daha sonra, ritelleri yeterince ciddiye almamas nedeniyle,
bunu doru olarak yorumlamam olsa da30. Bir araya toplad ve rnek

29) Paisley Livingston, Girard and literary knowledge, To Honor Ren Girard, Sara
toga, CA, Amna Libri, 1986, s. 222.
30) Temel gl baba, kukusuz, kardeler topluluunun her yesi iin imrenilen ve
korkulan bir model olmutu. Buradan balayarak, kardeler tketme eyleminde, her biri
onun gcnn bir parasn benimseyerek onunla zdeleebiliyorlard. Totem yemei,
insanln belki de ilk bayramyd, bu unutulmaz eylemin yinelenii ve anlmaya deer
riteiidir. Toplumsal rgtlenmeler, ahlaki snrlamalar ve din gibi pek ok ey balangcm
bu eylemden almtr. Sigmund Freud, Totem et tabou. Quelques concordances dans la vie
dme des sauvages et des nvross, a.g.y., s. 189.

verdii metinlerin irdelenilerine yalandan bakldnda, ilk cinayetin,

kukusuz ok eitlilik gsteren ldrme biimleriyle aynl grlr. Bu
cinayetlerin tmnn ortak esi, kurban deil, ortak yaplandr. Daha
sonra, Totem ve Tabu, nsan Musa ve Tektannl Din arasnda, bunu kendisi
de ayrt etmemi olsa da, Freud tek cinayetten, artk ortak ilk cinayetin
kopyalan olarak kabul etmedii cinayetler okluuna getii gzlemlenir.
Tarihin doduu dnem iine yerletirdii temel, tek cinayetin yerine,
her kltrn temelinde bir ilk cinayeti betimler, bu da onu zorunlu
olarak Musann lmyle ilgili yapt yoruma gtrr. Freud dnme
biimindeki bu deiiklikle ilgili olarak hibir ey sylemedi.
Metinlerin tmnn geree uygun olduunu dnmyorum, ancak
Freud gibi, ritelin gerekten olan bir olay yansladna inanyorum. Mit
bu olay yklerken hi kuku yok ki deitirir, ancak bunu bu deitirme
ilkesinin grlebilecei ve anlalabilecei biimde yapar. Riteli ve miti
gerek kabul ettiimi sylemek, bu ii gerekten olabildiince yalnlatrmaktr! Gerek bir betimlemeden sz etmiyorum, yalnzca gnah keisi
dzeneine karlk gelen metinde bir eyin gizlendiini sylyorum, nk
bu dzenek yinelenebilir olduu her yerde yineleniyor. Saysz metinsel
deikelerin tek olas ortak paydasdr.
Mitik anlatrm arkasna gizlenen olgunun gereklii sorunu, okuma biiminiz
ve betimlemeli denen yorum arasnda bir yaknlamaya olanak taramaktadr.
Eric Auerbach'a gre, zamanda uzak iki olay tek bir biim altnda birbirine
balayan bir okuma teknii sz konusudur31. izgisel neden sonu ilikisinde,
A olgusu B olgusunu retmez, ancak onu yalnzca haber verir. Yani, yoruma
A olgusuyla balamak yerine, B olgusunda btnyle ortaya kan Ay btn
anlamnda yeniden yorumlamak iin B olgusundan hareket edilir. Ayrca, betimtemeli yorum gerekten olmu kabul edilen tarihi olaylarla ilgilenir. Mitleri Incil
nda, kronolojik dzende okumanz, bu yorumsal yntemi dndryor.
Kesinlikle. lk yaptmda betimlediim gibi, betimlemeli yorum romansal
hakikat dncesine yakndr. Romantik Yalan ve Romansal Hakikatte,
dinsel okuma zaten vardr, zellikle romansal evrilii betimlediim son
blmde. Bunu sylerken, o dnemde, Auerbach gibi bir yazann mimetik
dzeneine kendisinin bile dnmedii kadar yakn olduunu henz fark

31)
Erich Auerbarch, Figura, Fr. ev.: Marc Andr Bemier, Paris, Belin, Lextrm
contemporain dizisi, 1993.

etmemitim. Auerbach artc bir rnek, nk betimlemeli yorumla

ilgili syledii her ey, gerekten de mimetik bir ierie sahip ve bununla
birlikte mimesisin yknme olarak oynad rol grmez. Oysa betimle
mek yorumda, nemli olan tam olarak anlatlm olaylarn gerekliidir.
Bayapt Mmesiste32 Auerbachn irdeledii ilk metinlerden biri
Markosun Incilinde Petrusun yadsmasnn ykleniidir. Onun iin,
Mimetik yalnzca gerein edebi yknmesidir. Ve yine ona gre, bu
metin Hristiyanlk ncesi edebiyatnkilerden daha gerekidir. u soru
sorulabilir: Neden daha gerekidir? Neden Senin Isann bir yanda
olduunu gryorum ve Celileye zg aksann ayrabiliyorum diyen
bu hizmetiyle insan ilikileri ylesine gereki olarak betimlenmitir33?
Burada Auerbachn grmedii ey udur; yalnzca betimleme teknii
deil, zellikle bu betimlemenin ierii de bizzat mimetiktir. Incilin
sahnesinin mimetik ilikilerin mimetik aklamas olduunun ayrmna
varamaz. Kuram ok yaln olsa da, bu metnin yorumunda sezgisinin de
nemli bir rol oynadn dnyorum. Zira bu metin belki de kurbann
belirlenmesinde mimetik birliin oynad rol en gzel biimde aklar34.
Eletirmenlerin gereki bir metin adn verdikleri eyi yazmadan, iliki
lerimizin mimetizmini sunmak olanakszdr. nsan ilikileri ite byledir!
Yine de bu nedenledir ki, Figura beni ilgilendiriyor. Bu metnin nemiyle
ilgili hibir ey yazmadm, ancak Hristiyanlktaki kehanet kavramyla
ilgili akla yatknl nedeniyle onu okuduumu, tekrar tekrar okuduu
mu anmsyorum. Auerbach, ilikisel biimlerin mimetik yapsyla ilgili
nemli bir ey kefeder. inde mitlerin Hristiyanlk retisiyle yeniden
okunabildii bu btnlk anlamn veren de bu dzenektir.

4'Varsaymsal Dnce ve Tarihin pular

Carlo Ginzburgun kuramsal katks, kantlar sorunuyla ilgili tartmamzda
belirleyici olabilir. Mythes, emblmes, tracesda (Mitler, Simgeler, zler)

32) Erich Auerbarch, Fortunata, Mimesis. La reprsentation de la ralit dans la lit

trature occidentale, Fr. ev.: Cornlius Heim, Paris, Gallimard, Tel dizisi, 1992, s. 51 vd.
33) Bkz. Markos 14,70: Fakat o yine, yeniden inkr etti. Biraz sonra, duranlar yine
Petrusa dediler: Gerekte sen onlardansm, zira Celilelisin.
34) Ren Girard, Bouc missaire'in XII. blmnde Pierrein inknn uzun uzun
zmlemitin a.g.y., s. 213 vd.

Ginzburg gstergesel dizi adm verdii eyi iler35. XIX. yzyln sonundan

itibaren, bu modelin birok alanda gelitiini ileri srer. Bu modelin ileyii giz
romannn yapsn anmsatmaktadr.
Her polisiye romanda giz gerekten de bir cinayettir: Antropolojide, ger
ei sylemek gerekirse, bir deil, birok benzer cinayet vardr ve kant
oluturan bu artc benzerliktir. Bu bana bir kez daha Michel Serresi
dndryor. Titus-Livius Lhistoire de Romeda (Roma Tarihi), ktrk
ilk cinayet saptamaktadr. En artc olan Romann ilk kral olduktan
sonra, Romulusun lmdr. Etraf senato yelerince evrilen Romulus,
yedi tepeden birine trmanr. Gl bir frtna vardr, kral senatrlerin
arasndadr. Frtna dindiinde, btn senatrler Romulusun artk arala*
nnda olmadm bildirirler: Gklere gtrld. Tam burada, Titus-Livius
artc bir cmle ekler. Bu andan itibaren, kral tanrlarn kendi elleriyle
para para ettiklerini alak sesle savunan birka kukucu oldu; gerekten
de, bu byk bir gizlilik iinde sylendi36. Bu mitin Eski Romadaki ege
menliin kutsal doasyla bir ba vard. Romulusun lmnn Remusun
mitik cinayetinden sonra araya girmesi, bize en ilgin elerden birini de
gsteriyor. Burada ayn kurban eyleminin yinelenii vardr. LHistoire de
Romedaki anlatda, hem ritel hem de mitik bileenler bulunur. TitusLivius, ilk tarihi olarak, Ginzburgun betimledii gibi, bir dedektif gibi
bilinsizce alr. Cinayet aratrma yntemleriyle ilgili ben de daha ok
ey bilmek isterdim, nk bu erevede almalanm srasnda bulduum
gibi ayn trden kantlar sz konusudur. Cinayet olaylarnda, ipularnn
okluu daha byk bir kesinlik sunar m?

Bir dier denemesinde, Ginzburg, bilim adam ve yarg arasnda Hocartm

sezgisini birletiren bir koutluk kurar: Gereklik -ipucu ya da kant gibiyarg iin olduu gibi tarihi iin de temel bir szcktr37. Ginzburgun yntemi dolaysz kantla da ilgilenir ve bu durumda ayn zamanda karlatrmac
yaklam en iyi yntem gibi grnyor.

35) Carlo Ginzburg, Mythes, emblmes, traces. Racines dun paradigme mdiciaire, Fr. ev.:
Monique Aymard, Paris, Flammarion, Nouvelle bibliothque scientifique dizisi, 1989.
36) Titus-Livius, Histoire romaine I. La fondation de Rome, a.g.y., (1 ,16), s. 57.
37) C. Ginzburg, Checking the evidence: The judge and the historian, J. Chandler,
A. I. Davidson, H. Harootunian (der.), Questions o f Evidence: Proofs, Practice and Persuasion
across the Disciplines, a.g.y., s. 290.

Gerekten de, cinayet konusundaki kant sosyolojide en doru gereklik

tir. Kltrel antropoloji tarafndan yadsnan olgular, gemite gerekten
yaanan insan kurbanlan gibi, bir iskelet ya da bir mumyadan hareketle,
gerekten yaanan bir eylemi yeniden oluturmaya alan adli antro
pologlar tarafndan doruland. Adli antropoloji, cinayeti olduu gibi
canlandrabilem bir. Gnah keisi dzeneini aklamak iin, bu dedektif
almasna bavurmak gerekir. Zira herkes yalan syler, ancak hi kimse
bunun bilincinde deildir. Bu demektir ki; cinayeti gerekletirenler
itenlikle gnah keilerinin sulu olduunu, bu yzden de lmeyi hak
ettiini dnrler. Bu bir yalandr, ancak ieriinin farkna varmazlar.
Hocartm dolaysz kant ve Ginzburgun szn ettii kk ipular
birbirine baldr. Rois et Courtisansda Hocart yle yazar: Elli grg
tannn tm de ayn szleri yineleseler de, bunlara inanlmayan lkeler
vardr. Ancak kimsenin nceden tasarlayamayaca ya da dzenleyemeyecei yz kadar kk ayrnty uyuturmak olanakl olsa, bundan da
tek bir sonu ksa, bu insanla ilgili alanda ulalabilen en byk kesinlik
olur38. Bir de Hocartn mahkemelerin szck daarcn benimsemesi
anlamldr; soruturmay aar, tanklan mahkeme karsna kanr.
Ondaki tanklar, mimetik kuramdaki gibi, mitlerdir. Hocart bu sezginin
peinden gider; rnein, Hindu Tann Agniyi Yunan Tann Hermesle
karlatrarak, ylesine ilgin bir koutluk kurar ki, sonuta iki kltrde
de ayn Tanny yeniden bulmamz kanlmaz olur, nk her iki kltrn
kkeninde de ak ve yadsnamaz bir ekilde kurban vardr.

Bununla birlikte, tarihi olarak Ginzburg, bu denli dolaysz bir sonucu kabul
edemez; kendisi, tarihsel srekliliin, kltrler arasnda kltrel iliki ve ge
dn ahmlanmn bir kantn arar. Yapsal benzerliin, tarihsel ve tutarl bir
yolla birlemeye gereksinimi vardr, bu birleme biraz tehlikeli olsa da39.
Yntemim insanlann btn tarihini ieren ok geni ufkuyla morfolojik
bir zmleme gibi tanmlanabilir. Bylesine tutkulu bir aamada alan
biri, ne tr yntembilimsel nlem trn benimsemelidir? Bu denli kar
mak ve bu denli kapsaml bir olgunun kesin tarihsel yeniden kurulumu
ylesine kapsaml bir itir ki, bu yola ba koymasaydm, insan kltryle
ilgili genetik ve evrimsel bir yorum yapmak tutkumu neredeyse tehlikeye
38) Arthur M. Hocart, a.g.y., s. 87.
39) Bkz. Carlo Ginzburg, Histoires nocturnes, le sabbat des sorcires, a.g.y.

atm olurdum. Ben bir tarihi deilim, yalnzca yaplan aratmyor, klt
rn evrimi zerine bir varsaym ne sryorum; Ginzburg gibi tarihilerin
glendirmeye katkda bulunabilecekleri bir varsaym.

Oysa Ginzburg kuramnz ak bir ekilde reddetse de40, dier yandan, Stroia
nottuma gibi kitaplarda, mimetik kuram ynndeki kantlan bir araya toplar.
Bunu yaptnn bilincinde olmadan, sizinle ayn ynde alr. rnein, mitler
deki topal imgesinin anc bir zmlemesini yapar ve ller dnyasna ba
lad morfolojik bir ema oluturur4'. Elbette, Ginzburg zellikle Hint-Avrupa
kltrlerindeki bu motifin katmanlamasnn gl bir tarihsel betimlemesini
vermeye alr, o halde, bu imgenin neden her yerde bulunduunu ya da nasl
olduunu ve nasl anlalmas zor bir ortak bilinaltne srmekle yetindiini
aklamakta yetersizdir. Bununla birlikte, gnah keisi dzenei bu grsel ve
metirsel ge eitliliinin avantajl ve sade bir aklamasn ileri srer.
Ginzburg muhteem bir tarihidir, yaptlarnda byk bir soruturma
almas yapar. Ancak cinayeti, yani btn bunlann kkenini bulamaz.
nsan bilimlerindeki ok saydaki aratrmac gibi, onun iin de, bu kken
sonsuza dek ulalmaz kalacaktr: Kltrn douu, ulalmaya alld
nda ortadan kaybolan bir nokta olarak kabul edilmitir. Benim yaptm,
metinlerin sunduu kaynaklara dayanarak, bu kken noktasnda, bir
cinayetin olduunu, bunun ortak olduunu ve masum kurbann btn
topluluk tarafndan ldrldn aka kabul etmektir. Kesin doru,
bunu aktaran ncildir.

5-Bilgisizlilc ve Hakikat
Kuramnzda, gereklie bal bir baka kesin ge var: Gereklik sorununu hl
daha karmak klan bilgisizlik. Kant yalnzca durum ve koula bah deildir,
gnah keisi dzeneini tanmlayan bilinsizlikle gizlenmitir.

40) A.g.y., s. 57, 254.

41) XVI. yzylda, Benandanti ve Friulinin pagan tanm kltleri zerine yazd
kitabnda, Ginzburg, ayn ekilde, amanizmin bu biimlerini birbirine balar. Btn
bu eler mimetik kuramnn teklif ettii aklama emasna girer. Bkz. Carlo Ginzburg,
I benandanti. Stregoneria e culti agrari tra Cinfuecento e Seicento, Torino, Einaudi, 1966.

Mimetik kuramnda, kantlarn sunumunun ok g olmasnn nedenlerin

den birisi budur. Tzel erevede, kant silme olgusu, bir stn kant gibi,
bir st kant rol oynayabilir, nk ortadan kaldrlan enin nemine
parmak basar. Bir kii bir cinayetin izlerini ortadan kaldrtrsa, bu elbette ki
o kiinin iin iinde olduunun kantdr. Kurucu cinayet insan kltrnn
tam balangcdr ve bu tam olarak kabul etmek istemediimiz eydir.
nsan Musa ve Tektanrl Dinde ilgin bir blm var, orada Freud
sonuta babann katlini gizlemenin olanaksz olduunu sezinletir42.
Bu cinayet, silinir silinmez, baka yerde yeniden ortaya kar. Kurucu
cinayetnn izlerinin her zaman olduu sylenebilir. Bu, Freudun bilin
alt ve Musann cinayetinin yorumuyla ilgili kuramnn bir blmn
oluturur; ancak bu mimetik kuram iin de dorudur. Bununla birlikte,
aratrmaclar ilk cinayetin izleri olarak kabul ettiim olgulann gerekten
de olduklarn kantladm ey -mimetik evriminin izleri- olduklarna
ikna etmeyi baaramadm.

Bilgisizlik dzenei konusunda, Freud, benzer bir dnceye bavurur: [Bu]

hata, Romann krallk dneminin mitik yksn tarihsel bir gerek olarak
kabul eden birininkiyle ayndr: TituS'Liviusur anlatsn izleyerek onu olduu
biimiyle ele almak yerine: Her zaman kukusuz utkularla dolu olmayan ve
kt dnem ve durumlarn ansna tepkisel bir oluum43.
Gerekten de, bu ok ilgin bir blmdr. Freud, Michel Serresin de
gsterdii gibi, kurbanla ilgili kantn muhteem sezgisine sahip olan
Titus-Liviusu bile anar. Aratrmam sk sk, tek bir cinayeti deil de,
benzer birok cinayeti zmek gerektii anlamda, bir tr giz romanyla
karlatnrm. Burada Freud temeldir; son yaptlar okunduunda, dine
kar on dokuzuncu yzylc n yargs, bununla birlikte, onu kurucu
cinayetin bulunuuna ok yaklatran bu metinsel sezgiyle karsa bile,
dini en iyi anlayan kii olduu aktr.

ou kez, gizli gerekler, Poenun alman Mektup 'undaki gibi, burnumuzun

dibindedir. Betimlediiniz gibi, okuma ynteminiz, bunu daha nce syledik,
42) Sigmund Freud, Lhomme Mose et la religion monothiste; uvres compltes, a.g.y.,
XX. cilt, 1937-1939. Yine bkz. Ren Girard, Des choses caches, a.g.y., s. 90.
43) S. Freud, Sigmund Freud prsent par lui-mme/Sigmund Freud Selbstdarstellung, Fr.
ev.: Femand Cambon, Paris, Gallimard, Folio Essais dizisi, ikidilli basm, 2003, s. 58.

Derrida mn eklenti mantnn aklama biimini anmsatr. Andrew Mackenna bu benzerlii ok daha nce ileri srd44. Elbette ki, temel farkllk, sizin
metinsel farklln gerekliine inanmaruzdr.
Bir anlamda, bu ylesine igdsel bir eydir ki Derriday okurken bile

pharmakosuna kendi gerekiliimi uygulamaktan kendimi alamyordum.

Her ikimizin amacnn da ayn olduunu ve ayn sonulara ulatmz
dnyordum. Platonla ilgili denemesinden ok yararlandm Bana gre
en gzel denemesi bu45. Pharmakosun szck ailesi ve evirinin en anlaml
olan ortadan kaldrma biimiyle ilgili zmlemesi mkemmeldir. Bu
ayn zamanda gnmzde Incilin bana gelen eydir. Skandalon szc
artk, tkez olarak ya da, szcn gerek anlamnda, sendeleten
ta ya da engel olarak evrilmemitir, bu anlatmlar btn dillerde
olsa da. Kutsal Kitap btn yeni evirileri, gnah nedeni gibi yavan
rtmecelerde direnerek, tkezleri sessizce atlatrlar46. Bylece, mimetik
engel olan skandalonun gerek anlamndan saknlr.
Gizli, saklanm ve izleri silinmi gerek bir olayn var olduuna ikna
oldum. Bununla birlikte, Freudun tmdengelimi yeniden ele alndn
da, izlerin silinmesi iz brakmaz deildir! Derridamn ilk denemeleri ok
srkleyicidir, nk onlarda bir dedektif yntemi kullanr; masumiyeti
iinde okur hibir eyden kukulanmamasna karn, Derrida ortaya
bir ey kncaya kadar yzeyi kazr, rnein Platonun Phaidros'unda,
pharmakosun varl ve yokluu gibi47.

Bu gncel bilgisizliin bir bakma Freud'daki anlamnda, bir savunma dze

nei olduunu dnmyor musunuz? Bireyin ve toplumun an kktenci bir
zeletirisini gizleyen bir yadsma nu? lkel toplum iin, ortak bilgisizlik olan
ey, modem birey iin savunma dzenei halini alr: Bilgi hatalan ve ondan

44) Andrew MacKenna, Violence and Diffrence: Girard, Derrida and Deconstruction,
Chicago, University of Illinois Press, 1992.
45) Jacques Derrida, La pharmacie de Platon, La Dissmination, a.g.y., s. 69-197.
46) Kutsal Kitapm ngilizce evirilerinin ounluunda, skandalonun tkez ya
da engel olarak evrilmesinden kanlr. Tkez szc, Louis Segondun Franszca
dei|kesinde (Alliance biblique universelle), CEI ve Nuova Diodatinin talyanca evir
ilerinde ve Reina Valera Antiguanm spanyolca deikesinde yer alr. Uluslararas Nueva
deikesinde, tkez, pecar, yani gnah ilemek olarak evrilmitir.
47) Bkz. ayn blm 9. dipnot.

doan baarszlk, ak zeletiriyi engelleyen ruhsal engellerin, hatta kimliin

ve bireysel inanlarn yok olmasna yol aar.
Bu olgunun mkemmel bir rnei Proustta vardr: Anlatcnn byk
annesi, Swannm kendisinden toplumsal olarak stn olmasn kabul
etmekte belirli bir dusaksama yaar. Sahip olduu dini (foi) ve inanc
(croyance) ykacak olgular grmeyi ve hierariye gre Swannla ayn
dzeyde olmay reddeder. Bu dostla alay ederek, onlar reddeder. Bu y
lesine sklkla yinelenir ki, bundan antropolojik bir model oluturulabilir!
Gerekten de hakl olduunuzu dnyorum: Bireycilik ve arzunun
zerklii gibi dncelerin korunmasna ok nem verilir! te bu ne
denle vahiy-aydmlanma (rvlation) ve evrili/evrilme (conversion)
szckleri mimetizm kavram iin nemlidir.
Tamamyla dinselin iddetli dlan zerine kurulan O n dokuzuncu
yzylclarn szde biliminin yok oluuna doru gidiyoruz. Gerek ama
elbette ki Hristiyanlktr, o denli muhteemdir ki bu nedenle youn sal
drlarla kar karya kalmtr. Aydnlanma felsefesinde ve kurbanla ilgili
dinselin hl eksik bir eletirisi olan XIX. yzyl biliminde, gerek olan
her ey yaknda alglanacaktr; btn bunlar, henz tam olarak zmsenmemi, ancak, giderek daha iyi anlald iin, kurbansal dinselliin ve
hep sistemli olarak Hristiyanln gereiyle birbirine karm kurbansal
bozulmalarn ve uyarlamalarn karsna dikilen bir Hristiyanlktan kay
naklanr. O halde, bugn Hristiyanlk, kendi z vahyinin gnah keisidir.

Sonu
Eldeki Olanaklar:
Rgis Debrayye Yant

Bu metin, Pierpaolo Antonello ve Joo Cezar de Castro Rocha ile yaptm

syleilerimin bir blm deil, Rgis Debraynin 2003 ylnda Fayard
Yaynlanndan kan Le feu sacr (Kutsal Ate) adl yaptnda, dinselle
ilgili almama saldrsna karlk olarak verdiim yanttr.
Metin, daha nceki syleilerde bana gre biraz zetleyici kalan baz
yantlarm yeniden ele ald ve aklad iin, bunu bu kitabn sonunda
yaymlamak bana daha uygun geldi, Rgis Debray de, ayn biimde, bana
kar yapt saldry kendi kitabnn sonuna koydu.
Bu deneme, dncelerimden bazlarn, umanm, aydnlatacak, ol
duka kesin bir ton deiiklii getirecek. Balang blmlerinde ok sert
eletiriler var, ancak metnin btn ele alndnda son derece olumlu.
Yaznn en ksa olan birinci blmnde, bana kar kan Rgis Debrayyi
yarglamaktan ok, bak alarmz arasnda hayal edemeyecei kadar ok
olan ortak noktalan gstermek sz konusudur.
New Yorktaki 2001 Eyll olaylanndan bu yana, btn dnyada, zel
likle de Fransada, yaynclarn ve televizyonlarn dinselin dn olarak
adlandrdktan olguya aynlm ok nemli bir kitap kayna vardr. Bana
yle geliyor ki, bu alann zellikleri Rgis Debrayyle artt.

Doruk noktasna ulam olan konunun bana gre en ilgin yan,

kutsaln dnnn, durmadan iirilerek ve abartlarak, geri dn olarak
ortadan kalkmasyla sonulanmasdr. Rgis Debraynin sonu olarak
yksek sesle syledii ey, artk geri dn deildir, dinlerin knlamayan
direnci, bunlann lmsz utkulan, yazara baklrsa, zelikle dinsel ya
da dine inanana mal edilecek iddetin penesine dm bir gezegenin
srekli ektii bir acdr.
Yeni kan yaptnda, Jean-Claude Guillebaud dinselin dnn
aadaki gibi tanmlar: Bu ldrm dinler tarafndan kavrulan bir evre
nin ok sklkla yinelenen savdr. Dn dncesi, ok garip bir biimde,
bu tanmnda da ortadan kayboluyor. Kanmca bu ne bir unutma, ne de
bir kmsemedir. Guillebaudnun bu forml yazarken Rgis Debrayyi
dnp dnmediini bilmiyorum, ancak bu formln ona iyi uyduunu
gryorum. Bu, tam tamna Rgis Debraynin aklad lgna dnm
din tarafndan kavrulmu bir evrenin sav. Srekli bir medyatik enflasyon
iindeyiz ve bunu hesaba katmak gerekiyor.
Bu Feu sacryi bir uzayl okusayd ya da torunlanmzn torunlan,
rnein 5000 ylnda, uygarlmzn kalntlar arasnda bunu bir tansk
sonucu sapasalam bulsalard, onu okuyan hi kimse, X X. yzylda ya
anm olanlar gibi, tarihin en korkun iddet olaylannn bu kitabn 2003
ylnda basld sralarda sona erdiinden, btn bu iddet olaylannn
da, dinlerin ii olmas bir tarafa, hangi biim altnda olursa olsun, Yahudi
toplumu gibi en tastamam dinsellik zerine oturmu bir topluluun yok
edilmesi de iinde olmak zere, dinselin kkn kazmann tam anlamyla
lgnca bir isteinden kaynaklandndan kuku duymazd.
Bu kitabn birinciden aynlmayan ikinci zayf noktas da, dinsellik ala
nnda son drt ya da be yzyl iinde olan hi kuku gtrmeyecek evrimle
ilgili tek sz etmemesidir. Dinsellik yzyllardan beri d iindedir. Bu
d Nietzschenin ifade ettii lm deildir, ancak Rgis Debraynin
szn ettii eye de benzememektedir. Bu gerileme, Amerika dahil
Hristiyan Batda baka yerlerdekinden ok daha hzldr. Rgis Debray
slamc kktenciliin, Amerikan kktendinciliin de buna eklenmesiyle,
bu k tersine evirmeye yeterli olduunu mu dnyor? leri srlen
sav tam anlamyla budur, ancak ak olarak savunulmuyor ve savunulabilir
durumda da deil.
George Bush ok yaknda yaplacak ilk Amerikan seimlerini kaybetse,
dnyay atee vermek iin gizlice su ortakl yapan iki kktendincilie
ilikin akllara smayan sav bir anda kttan ato gibi yklr gider. A n

cak, Bat Avrupada ve zellikle de Fransada, dinselin aka zayflamas

yazarn savnn ok artc bir biimde tersini syler. Rgis Debrayde
biraz yakt eksik olmal ki, bunu salamak iin, btn yaptlarm, ancak
bununla kzaracak olan finnna atmaktan daha baka are bulamam.
Debrayye inanacak olursak, her eyden nce ben tam bir homo
religiosusum (dinsel insan), Hristiyan banazlnn en arpc rneiyim,
bir bakma soyu tkenmi ahlaki bir balm: Ait olduum tr oktan
fosillemi olmal, ancak zaman zaman balk tezgahlarnda bir iki tane
dyor, pek taze olmasalar da fosil de saylmazlar.
Rgis Debray, savlarm ilgi duyduu iin deil, yalnzca kendisininki
leri glendirmek iin incelemitir, bu niyeti de daha balangta ortaya
konulmu ve yorumunun bu nitelii hissediliyor. Gerek u ki, bu kitapta
benim dnceme benzeyen hibir ey yok, en azndan zellikle buna
ayrlm sayfalarda.
Balamak iin, mimetik rekabeti ele alalm. Bu kavrama, sonu dinsele
varan iddetlerde temel bir rol verdim. Bu kitabn okurlan bu roln ne ol
duunu biliyorlar: Komularmzn arzularna yknrsek, onlar da tersine
bizimkilere yknrler ve bylece kendimizi sonsuz rekabetsel sarmallarn
iinde buluruz; kendimizi hayvansal yaamn nedeni bilinmeyen iddet
ve intikam rekabetlerine mahkm etmi oluruz.
Rgis Debray bu konuda hibir ey bilmiyor. yknme konusunda,
diki nakla uraan bykannelerimizin khnemi fikirlerini aama
m; Batnm Aristotelesten ald ve anlamn temsil edilebilir olanla
snrlad bir yknme fikri bu. Arzularmz deil, yalnzca grnebilir
davranlarmz yknlebilirdir.
yknme konusunu sklkla hi kimsenin adn anmadan tek bana
ele aldm ve bamdan byk ilere kalktm iin Rgis Debray ok
sinirleniyor. Savlarm dn aldma inand, modas gemi yknme
nin son kuramcsna, Gabriel Tardea nankrlk ettiimden kukulanyor.
Bana gre, Rgis Debray, Gabriel Tarden adnn iindeki ve 1880
ylnda yaymlanan Lois de limitation daki geciken eyleri grmyor* Yap
tmn bu Tardem, her kimse, onun o karma kark yazlarnn dzeyine
indirildiini grdmde, aklkla sylyorum, sabrm tayor. Ancak
buna alamaktansa glp gemek daha iyi olacak.
yknmenin ortaya kard kskanlk dolu hayranln, iinde kin
sakl tapnlarn karma kark duygularn anlamak iin, insan ilikilerini
* Tarde szcnde ge anlamna gelen tard kastediliyor, y.n.

ileyen byk yazarlar, oyun yazarlann ve romanclar, hibir eyden

kuku duymayan Aristotelesi ve geleneksel mimetik gericilerine hep ye
tuttum. Rgis Debray edebiyata yaptm bu bavuruya iyi gzle bakmyor:
Kar-kantlar Racine, Shakespeare, Cervantes, Pascal ve Platon gibi
teki kitaplarda aranmas gerektiinden (Ucole des chartesn ne
kard yazya dikkat!), [R. Girardm yaptnda] son ve ilk alan,
Kitaptr. Ne say, ne tarih, ne lke ad ne de saymlama var. Haritacln
da, kronolojinin de yaran yoktur. Kurumlara hi yer verilmez. Ne savalar,
ne meydanlar. ncil, her tr belgesel aratrmay (arkeoloji, nmizmatik,
epigrafi) gereksiz klarak, corafi ve tarihsel geree (zellik sann
davasna) gnderme yapmaya izin vermez. Kaynaklar, tarih atmalar ve
yazm biimleri nemsizdir1. ..
Cervantes, Dostoyevski ve Proustu Tarden zerine kardm
dncesi karsnda Rgis Debray ahlanyor. Henz modas gememi
bir kuramcnn kmsenebileceini anlamyor. Bununla birlikte, Feu
Sacrde biraz geriye gidersek, bambaka bir Rgis Debrayyle karlamak
artc olmaz. Byk yazarlarm bu stnln haykrdm iin beni
eletirirken, ayn eyi kendisi de sylyor. Gryor musunuz? Bana ayrd
sayfalarda, benim iin yasaklad eyleri, bana ayrmad sayfalarda ken
disi sylemekte bir saknca grmyor. Edebi yarat, yalanlan temizlemek
iin, daha emin bir rehberlik yapar2
Rgis Debray, aka, EEcole des chartesl olan beni gznn nn
gremeyen bir limlik iine kapatmak istiyor. Yaptlanmda kendisinin de
kullanmad belgeleri bulamad iin sinirleniyor. ncelediim metinler,
genelde ok tannmtr ve ok iyi yaynevlerinde bulunabilirler. Neden
kendimi bilgie notlarla skntya sokacakmm? Rgis Debray ve ben,
sklkla ayn dinlerle ilgileniyoruz ve kendisinde ne nmizmatik ne de
epigrafi gryorum. Zaman zaman kaleminde birka lke adna rastlansa
da (?) bu gerei deitirmez. Btn dinleri daha rahata eletirmesi iin,
etrafn boaltmas yerinde olur.
Rgis Debray, beni sunmay ok istedii alevli emberler iinde bir
sirk hayvan gibi sratmak istiyor. Yaptmn eletirisindeki arpc yn,
aslan eitmenliinden ok, bol giysi iinde kaybolan piyonluudur. Ne
1) Rgis Debray, Le feu sacr, Paris, Fayard, 2003, s. 375.
2) A.g.y., s. 118.

mutlu ki, bu en iyi Rgis Debray zellii deil. Benimle olan ilikilerinde
korkun derecede, nasl sylemeli... bu terime verdii anlamda, kavramsal
oluyor. Debray edebiyat deil, benim onu kullanma biimimi reddediyor.
yi yazarlar kmsemek yle dursun, o kadar takdir ediyor ki, onlar
yalnzca kendi iin saklamak istiyor.
Mademki Rgis Debray kendi sulamasnn tutarszln kabul ediyor,
ona nasl sinirlenebilirim? 377. sayfada, itirazlarnn baya ve ukalaca
olduunu yazya dkyor. Bayalk ve ukalalk azck tutarllk gerektirmeeydi, bu iki noktay kendisine teslim ederdim.
Dinselle ilgili her eyde, Rgis Debray beni son derece saf kabul edi
yor, ancak ona yant yaptrmak kolay. Hayvanlarn evcilletirilmesiyle
ilgili kurammda rnein, yararsz bir ritelcilik, ar bir zenticilik
gryor. O na gre, ekonomik yarar bu olguyu aklamaya bol bol yeter.
Onun gznde yalnzca saduyuyla ok iyi bir ekilde aklanabileni
aklamak iin, benim kurbana bavurduumu grmek onu kahkahaya
bouyor3.
Rgis Debray, ilk evcilletirmelerin yaratt sorunu dnmedi. O n
larn yalnzca hangi trlerin evcilletirilebilir olduklarn bilemeyen deil,
bunun yannda en kk bir evcilletirme olasln bile dnmeyen
topluluklarn ii olduunu grmyor. Daha yumuak biftekler, daha kay
makl stl kahveler dledii iin, srgilleri evcilletirmeye alan bir
tarih ncesi insann dncesini ok normal buluyor.
Bir hayvan trn evcilletirmek iin, birbirlerinin dnyaya gelmesine
olanak tanyan uzun bir bireyler zincirini ele almak gerekti, sanki insan ohmk
sz konusuymu gibi ve yalnzca zaman zaman deil zenle srekli olarak
kuaktan kuaa bu ekilde davranmak gerekti. Btn bunlar ciddiyetle
dnldnde, bu davrann yalnzca hayvan kurban edilmesi ve daha
kesin olarak kurban hazrlklan balamnda anlalabilir olduu grlr. Bu
hazrlklar gelecekteki kurbanlan insanlatrmaya ynelikti, yani onlan, olas
olduu lde yerini almak zorunda olduklar topluluun yelerine benzer
klmakt. Arzu edilen benzerlii elde etmek iin, gelecekteki bu kurbanlar,
insan topluluunun iinde yaatlyor; hatta oaltlyor, ilerine insan de
erleri iletiliyordu. Birok kltrde, kurban edilecek sava tutsa insanlara
da ayn biimde davranlyordu. Kurban hazrlklan yllarca srebiliyordu ve
yalnzca bunlar bile, evcilletirilmeleri kimsenin aklndan gemedii halde,
baz trlerin nasl evcilletirildiklerini anlamaya yetiyor.

Evcilletirmede kurbanlarn oynad rolle ilgili bir ipucu da, kur

bandan yoksun evrenimizde, nceden evcilletirilmi baz trelerin
vahi duruma geri dnmeleridir. Buna karlk hibir yeni tr artk asla
evcilletirilmez.
==

Peki, o halde, bu kitabn temel sav dzmeceyse, bana ayrlan sayfa

lar ondan da dzmeceyse, syler misiniz, ondan sz etmek zaman kayb
deil de nedir? Az nce szn ettiim eyin yannda, Le feu sacr'de her
tr konuyla ilgili ilgin sayfalar var. Dinselle ilgili genel yaklammzda,
birbirimize Rgis Debraynin dnmedii kadar yaknz, zira ikimiz de
gereklerin ok az hesaba katld bir ada gerekiyiz. O da ben de,
byk arkaik metinlerin arkasnda gerek olaylarn, iddeti esinleyen
szcklerin arkasnda da gerek iddetin olduuna inanyoruz. te d
manlklar adn tayan blmn ilk satrlar:
Masal yazarlanmn doruculuu mu, filozoflarn yalancl m? Kartlann
duyurularn tersine datlmas, silahlarn deheti karsndaki karlkl
davranlarn kandamaya yeter. Muthos onu hie sayar, logos onu bamdan
atar. Birinci ve ikinci halklarn doastnde, alegorik bir klf altnda bir ger
ekilik ekirdei yuvalanr, kendilerinden sonra gelen kantl sylem daha
ciddi olduunda da, sklkla kutsal dilekler zerinde tomurcuklanr. Sanki
uydurmac ilev etten kemikten insanlara zmleme dncesinden daha
yaknmasna. [...] Halkn beendii efsaneleri reddeden bir bilgi iin,
yalnzca bar zerinde dnlmeyi hak eder, sava dnlmesi iyi olmayan
bir eydir [...] Loisnn yazarna gre, polemos (yabancyla sava) ve stasis
(i sava) z itibariyle bar olan ortak yaama yabanc sapnlardr4.
Rgis Debray en eski fabllar, efsaneleri, trajik iirleri ve dier referans
anlatlarn kendi aralarnda karlatryor. zerinde niversitelerin
byk ounluunun tam anlamyla sessiz kaldklar kan dkmeler ve
cinayetlerin muhteem sreklilii karsnda arp kalyor. Kendisini
evreleyen hiilikle sindirilmek yle dursun, onu ciddiye almay red
dediyor. Bu tepki bana doru grnyor.

Modem antropoloji, srekli olarak arkaik iddetlere gz yumuyor.

rnein Dionysos enlikleri ve bunlarn korkun kurbanlar karsn
da, canl canl paralanm kurbanlar karsnda, gzlemcilerin byk
ounluu bilinli olarak yzyllardan bu yana gzlerini ve kulaklarn
tkyorlar... Eer biraz srar ederseniz ve onlar kollarndan yakalarsanz,
adnz ktye kar. niversite ortamnda, La violence et le sacrnin bu
tip bir honutsuzlukla karlandn anmsyorum. Bana en az dman
olanlar bana alak sesle bir densizlik yaptm duyuruyorlard. Dierleri
grlt kopararak duyumculuumdan tiksiniyorlard. iddet karsnda,
temel, gerekten salk verilebilir tek yol, hibir eyi grmyormu gibi
davranmaktr. Modem dinsel antropoloji, dinsel iddetin adn anmann
Platoncu yasaklanmasnn vgsn yapyor.
Rgis Debray, burada da, yine, Platon konusunda bana hakl gibi
grnyor. Bu filozof yalnzca sava dnmekten kanmakla kalmyor,
bunun yannda Homerosa ve tragedya airlerine de ate pskryor. Bunu
airleri sevmedii ya da onlar ideolojik toplumundan dlad iin deil,
dinsel iddet konusundaki aydnlanmalarn (rvlation) toplum dzeni
iin knanacak ve tehlikeli bulduu iin yapyor.
Rgis Debray, iddeti anlamak iin mitlerin, filozoflarn derin d
ncelerinden daha nemli olduunu dnr. Bu noktada onunla ayn
dncedeyim. Burada hibir ey asla deimiyor. Yzylmzn sonunun
kokumu yapmacklarnn gerek amac, postmodemizmin an tutkusu
ve dier yapbozumlar gerei ilk ve son olarak elemek, tasfiye etmek ve
buharlatrmaktr. Rgis Debray, btn nemini aratrmadan alan bu
moday reddeder. Hatta onun bunu grmediini bile dnyorum. Kendi
sini, ne iddeti ycelten Nietzsche-Heideggerci eilime, ne de postmodem
sanatlarmzn oyun denen, tmnn en can skc szlerine kaptmr.
Le feu sacr, ayn zamanda, Bat emperyalizmi karsnda, Batl olma
yan, hatta yok olmu uygarlklarn bile gereksinim duyacaktan koruma
adna, aratrmaya her zamankinden daha sk balanmak iin, altml
yllardan bu yana eski mazeretlerine yeniden sanlan solcu nyarglann,
nc dnyaclarn, okkltrclerin, siyaset dorucularn, vb. o muhte
em ynna da yabancdr. Zamann emperyalizme sylenerek geirmek,
kendimize sahip olmadmzdan daha ok siyasal nem vermektir. Btn
solcu devinimler, bugn aleyhinde olunan toplumlann artk kltrel
onurundan baka bir biimde adlandnlamayacak eyi korumak iin,
arkaik iddetleri nemsiz gibi gsterirler, bu da sonuta, ayncalkl halk
larn gururundan daha saygn deildir:

Tespit: yi vahinin ekici imgesi belgelenmemitir. Tanrlatrlm

savann ya da sava yan-tannnn amal arkeoloji ve antropoloji
tarafndan birok kez bu biimde belgelenmitir. [...] Dinsel kitaplarmz
-zafer ve szde- yaz ncesi toplumlann, tarm ve hayvancln (O
8000) ortaya kndan ve ilk kentlerden nce (O 4000), bize bol bol
brakt dilsiz bilgileri (mezarlar, silahlar, tabyalar, kalkanlar, hisarlar)
dorularlar. Romallar, Kartacada ta stnde ta brakmayarak yenilik mi
yapmlardr? Bu karanlk krfezlerde, okunacak hibir ey yoktur, ancak
grlecek ok ey vardr. Paleolitik an ilk boyal ve izilmi ilk figrleri
bize ne gsteriyor? Lascauxdaki (O 15.000) gibi, toprak mzraklarla
delinmi, barsaklann kaybeden gergin ya da can ekien siluetleri5.
Rgis Debrayye gre, dinsel anlamlar her zaman aldatc, yalandr,
nk kendileri dndaki bir baka eyi grmezlikten gelirler. iddetin
gerek nedenleri ortaya konulmamaktadr.
Tek bana btn salamlatrabilecek dinsel tonoz anahtar olma
yan uygarlk olmad doruysa, bu at tann neden ibaret olabildiini,
nereden geldiini, onu iyi deerlendiren eylerin neler olduunu kendi
kendimize sormamz gerekir. Acaba onu elde etme olana verebilecek he
men hemen hep ayn kurucu sre olmayacak mdr? te Rgis Debraynin
her zaman sormaya alt soru budur, ancak ne yazk ki, bunu hibir
zaman ciddi biimde sormamaktadr.
Savunduum savdaki temel dnce, mimetik rekabet kadar temel
ve bekli de daha da nemli bir dnce, arac kurban savdr ve Rgis
Debraynin bana ayrd sayfalarda bu yok. Savlarmla ilgili temel bir
bilgiye bile sahip olsa, orada, kak bir buluun bu kez Tardedan deil,
ancak Freud vb.den alnan dn bir enin sz konusu olduunu bize
aklard. Ancak hayr, arac kurbana kapal bir antrma dnda kesin
likle hibir ey yok. Feu sacrnin yazan, yle grnyor ki, bu masals
hayvandan sz edildiini asla duymam. Bununla birlikte, kitapta biraz
daha ileri gidilirse, bir kez daha tam olarak 223. sayfada, dinselin zgn
lyle ilgili derin bir dnceyle karlarz. Yazar Antikada kimi
tinsellik sistemlerinin dine dnm olabileceim ileri srer. Eer bunlar
yaplmadysa, ona gre, bunun nedeni gerekli malzemenin olmamasdr.
Bu ey vazgeilmezdir, nk dinin belirginlemesi buna baldr. Bakn
Rgis Debray bunu nasl tanmlyor:

stenmeyen mahluk (bte noire, kara hayvan), yaam biimleri ve toplum

mekeleri olarak belirginlemeleri iin birok ilka tinselliklerinin
yoksun olduklan ey deil midir? Bilime greceli kaytszlnn gstere
geldii gibi, iinde belli belirsiz bir din bulunan (ksaca bedensel, mantk
iermeyen, btnyle-etik) Epikrcle bakalm6.
stenmeyen mahlk, aa yukan, mecazi anlamnda gnah keisiy
le ayn anlama geliyor, aslnda bunu yalnzca bu anlamda kullanyorum.
Rgis Debraynin keinin yerine kara hayvan (istenmeyen mahluk)
koyduunu grnce, ne pahasna olursa olsun arac kurbanm, iinde
bulunmayan Levililerde aramak isteyenleri daha etkili biimde caydr
mak iin, onu neden daha sklkla yapmadma piman oldum. Yanl
anlamalardan kanmak iin neden daha ok terim kullanmyoruz ki?
Kullandm anlatmlarn eretilemeli boyutuna vurgu yapmak iin, neden
szck daarcn geniletmiyoruz?
Kara hayvann yaran eretilemeli niteliinin daha ak olmasdr.
Kara bir hayvan, gnah keisi gibi, kendine zg bir ritelle kantrma
tehlikesi yoktur. Bununla birlikte, anlatm tehlikeden de uzak deildir.
ok kaba biimde dngletirilmi dnyamzda, kara hayvandaki kara
szcnn tek bana varl bile, onu kullananlan hemen rk olarak
sulayacak bir kant olarak yorumlanacaktr!
Kara bir hayvan nedir? Bir topluluk bnyesinde glkler biriktiinde,
btn yeler kendilerini fkeli, akn hissettiklerinde, bilinsiz olarak,
hayvan srsnde herkesin iticiliini kazanmaya en elverili olan seme
eilimleri vardr. Bu da sklkla en koyu tyl, derisi en koyu olan birey
olacaktr.
Kara hayvann koyu rengi, dierleri arasnda, tercihli bir kurban
seimi gstergesi ve ortak kurban rol iin, kendiliinden seilme
anslarm, onlara sahip olanlarda, artran bu zelliklerden birisidir.
nsanlann ounluu, derilerinin rengi ne olursa olsun, kendiliinden
a koyuya, sarn esmere, beyaz siyaha tercih ederler. Bu simgecilik,
bir kavimmerkezcilikte, bir beyaz rk rklnda kk salmasnn tesin
de, dnyann btn halklarnda ortaktr ve siyahlar, siyah szcnn
aalayc kullanmlarnda, beyaz szcnn ayn biimde var olan
aalayc kullanmlan karsnda, kendilerini beyazlardan daha alngan
hissetmezler. Siyahn simgecilii, kukusuz rkl kolaylatrabilir,
6) A.g.y., s. 233.

ancak nselce rk deildir. Karanlklar datan a duyulan sevgi

btn insanlkta ayndr.
Rgis Debray, bu kara hayvan olgusunun, btn bir bekle yava yava
iletiim kurduunda, kendisini basit felsefi dnceleri din diye adlan
drdmz daha gl ve daha srekli bu yapya dntrmeye yetenekli
klan bir ortak enerji tr kazandn ileri srer.
Ne olursa olsun, eer kara hayvan ya da arac kurban ya da daha ak
as herhangi bir hayvana kar toplu bir kutuplama olduunda, dinsel
bir douun baarszla urayaca doruysa, ister istemez mimetik olan
bu olgu, son zmlemede, dinsel olularda temel bir rol oynamaktan
geri kalmaz. Rgis Debraynin, burada, bilmeyerek tasarlad mimetik
kuramnn kalbidir. Dinsellik, tynn rengi ya da sann rengi gibi sama
nedenlerden dolay seilmi tek bir kurban etrafnda yaplanr.
Le feu sacrde, kukusuz telkin edici, ancak daha yeni tasarlanm, her
tr balamdan kopuk nseziler biiminde sunulan eyleri, mimetik kuram,
binlerce arkaik dindeki gerekliklerini dorulayan ve rastlantnn sonucu
olmalar bakmdan birbirlerine o denli uyan her tr veriden yararlanarak
belirginletirmeye, dzenlemeye ve sistemletirmeye abalar.
Rgis Debraynin nsezilerinin tek amaca ynelik olmas zcdr.
amz izlenimcilii tercih ediyor. Onun iin ayn ey sz konusu, bu beni
korkutuyor. Bilime apka karmasna karn, bakalarna etkili bir dille
salk verdii bu bilimsel alana biraz daha fazla gereksinimi var. Aidiyet
lerle ilgili uzun blmnde ve onlar ile biz arasndaki ayrm olarak
adlandrd her ey, kara hayvan dncesi ile mimetik bak asna gre
gelitirilmi temel bir sosyoloji arasndaki aracdr.
yleyse, arac kurban oradadr, Le feu sacrde onun da kk bir yeri
vardr, ancak, bilgisizliimden ve saflmdan, onu aradm sayfalardan
bambaka yerlerde. Orada ekirdek biiminde ve benim olmayan, ancak
temel bantsnda artc bir biimde aklayc olan bir szck daar
cnda yer alr...
Bana yle geliyor ki, gnmzde, dinselin gzlemcileri Rgis Debray
kadar tutkulu olsalar da, herhangi bir dinsel dzenee kaplma korkusuyla,
ak biimde arac kurban, yani mimetik dlanma terimleriyle dnm
yor olsalar da, sonunda hemen hemen ayrmna varmakszn, mimetik
dlamann kurucu ilevini tasarlarlar. iddet daha az gizlenir gizlenmez,
bu anlamda ilerleyen ipularn grmemek gtr.
Hepsi bu deil. Rgis Debraynin kitabnda beni ilgilendiren bir baka
ey daha var. Bu da dorudan bana ynelttii gzda verici uyardr. Bu

tamamyla yazarmzn biemidir. Rgis Debray benden yntemlerim ve

tutkularm konusunda dncelerimi ifade etmemi istiyor:
Dinsel olguyu elindeki olanaklarla aklamay deneyen bir kii, aklamann
ve Vahyin deerlerini birletirmekten vazgemelidir. Laik ahlakn
tlemedii bu yetke artn isteyerek irek antropolojilere brakmas
uygun olur, bu laik ahlak, yaklatrm iini bitirdikten sonra, kimile
rini Mutlularla* kimilerini Cahiers rationalistesle, kimilerini de mahalle
sinemasyla bulumak zere herkesi zgr braksa da. Byle bir Kutsal Kitap
uzmannn, Hristiyan olsun ya da olmasm, bilimsel bak kutsal yazlara
uygulamas bunlara bilimsel deer vermekten ibaret deildir7.
ite, bana ynelttii dayanaktan yoksun btn eletirilerinden sonra,
sonunda ak ve anlalr konumaya balayan ve olgulan elinden geldiince
kesin biimde yazan Rgis Debrayye minnettarm. Yirmi be yldan daha
fazla zamandan bu yana arkaik dinlerin Hristiyanlk zerine yaptklarn
zmlemeyi anlatan ilk kitabm olan Des choses caches depuis la fondation
du mondedan bu yana, gerekte yaptm eyi ok gzel dile getiriyor.
Bu kitaptan itibaren gerekten de yapmaya devam ettiim ey, ada
larmzn tmnn gznde badamaz olan deerleri, bilimsel aklama
deerlerini, dinsel vahiy deerlerini uzlatrmaktr. Bu abayla gstermek
istediim, okunmalar gerektii gibi okursak, Incilin de bilimsel aklama
ve vahiy deerlerini bir araya getirdikleridir.
Rgis Debraynin bana meydan okumasn herhangi bir korku duyma
dan yantlyorum ve sonunda bunun anlalr biimde anlatlm olma
sndan mutluyum. Uzun sreden bu yana, hem bilim hem de dinseli ele
alarak ikili oynadm iin bana serzenite bulunuluyor. Yan knanyor,
yan kutlanyorum. amzn duyarszl yle bir durumda ki, hibir ey
asla ak olarak anlatlmamaktadr. Dorusu Rgis Debraynin azarlama
larn, en ipe sapa gelmez irkin davranlarn, ya da buna benzer eylerin,
durumu gerekten kavradklarndan deil de, her tr doal dnsel
meraktan yoksun olmalanndan dolay tepkisizletirdii kiilerin duyarsz
kibarlna bin kez yelerim. Bunlar dnceyle gerekten ilgilenmezler.
*
*

* Matta, 5, 3; sann Ne mutlu... diye balayan sekiz mutluluk tarifi, y.n.

7) A.g.y., s. 381.

Rgis Debray, mimetik kuramna srekli kart olan itirazlarn lsz

bir sertlikle dile getirir. Kuramn ulat sonular Hristiyanln yararna
olduuna gre, onu nasl ciddiye almal? Bizim gzmzde, bilimin genel
olarak dinseli ve zellikle de Hristiyanl yalanlamas doaldr. u da bir
gerek ki, bir akl yrtme, ok kk lde de olsa, hangi nedenlerle
olursa olsun, Hristiyanln lehine ise, bilimsel olamaz.
Her arkaik dinin saptanmam bir mimetik iddet zerine kurulduu
doruysa, Kutsal Kitap ve ncil mitolojiyle hem ayn, hem de farkldrlar.
Her yerde ayn cinayet vardr, ancak mitlerin yapt gibi, onlar hakl
grmek yerine, ncil ve Kutsal Kitap onlan haksz, hatta cinayet olarak
kabul ederler. Kurbanlan, mitler gibi, sulu olarak kabul etmek yerine,
ncil ve Kutsal Kitap onlar susuz kabul eder.
Mitlerin, kendi linleri konusunda, linilerin yalanlarn yineleyip
durduklar her yerde, Rgis Debray bunu istese de istemese de, Kutsal
Kitap ve ncil bu olaylar hakknda bize ar ve yaln gerei sylerler.
Mitlerin yalanlarn saptamak zor deildir. Bizim olduumuz denli zeki
insanlarn, istediimizde oluyoruz, neden onlan saptamadklann kendi
kendimize sormak zorundayz.
sann armha gerilmesiyle ilgili drt anlatrm tam anlamyla bilimsel
bir deeri vardr, bu konuda srar ediyorum, yalnzca gerei syledikleri
iin deil, bize mitolojinin zlmemi gizemini zmeyi rettikleri iin
de. Bana gre, yaptmn gerek kefi de ite buradadr: Mitik yalann
ncil tarafndan dzeltilmesi.
Balangtan balamak gerekir. Balangtan bu yana, ya da aa
yukar, Hristiyan dnemden bu yana, Hristiyan kart gzlemciler,
hakl olarak, ncilin olaysal kesitinin mitlerinkine ok benzer olduunu
gzlemlediler ve szn ettiimiz yap udur: ok iddetli bir mimetik
bunalm, bu iddetin doruk noktasnda, oy birliiyle lme gnderilen
tek bir kurbann alatsyla sonlanr.
Masum olmasna karn, sa etrafndaki herkes tarafndan, ncelikle
dinsel yetkililer, daha sonra Kuds halk ve sonunda da Roma yetkesi
tarafndan kurban olarak seilmitir. Yandalan bile efendilerini terk
ederler; bazdan kesin bir ekilde: rnein Yahuda; bazdan ise geici olarak;
tutuklanmas srasnda kaanlar gibi.
sa, btn arac kurbanlar anlamnda tam arac kurbandr, ncdin
dedii gibi tkez (skandal) nesnesidir. Fiziksel olarak lin edilmemitir,
ancak, alatsnn gl ortak yankdan vardr ve armha geirilii taa
tutma giriimlerinden sonra gelir.

Antikadan bu yana, yergi yazan Celsiustan bu yana, Hristiyanln

hasmlan, mitik anlatlar ve armha gerilmenin Hristiyan anlats ara
sndaki bu yadsnamaz benzerliklerden sevin duyarlar. Bunlarn, Incilin
ve mitlerin edeerliini gstermeye yeterli olduklann dnrler. Bu
benzerlikler oburluu, onlarn gerek olduklarn kabul edecek Hristiyan
larn tiksintisiyle daha da glendirilmitir. Hristiyanla gvenmek ve
benzerliklerin ne anlama geldiini aklamay drste aratrmak yerine,
modem Hristiyanlar, inanlan azalm bu insanlar, baka eylerden sz et
meyi tercih ediyorlar. Onlar da rakipleri gibi, eer bu benzerlikler gerekse,
Hristiyanln, dmanlarnn onu nitelendirmek istedikleri dierleri gibi
bir lm ve yeniden dirilme miti gibi bir ey olmas gerektiini dnyorlar.
Bu konuda hakl deiller. Gremedikleri ey, ayn olgusal kesitin iki
anlats arasndaki yorumlama farkdr. Arkaik dinler, eletiremedikleri
ya da saptayamadklan arac kurban dzeneine dayanrlar. Oysa, Kutsal
Kitap ve ncil bu dzenei saptar ve eletirir. Bu dzenei gzden dr
dkleri iin de artk onu temel almazlar.
Mitlerde, liniler her zaman hakl, kurban ise her zaman hakszdr.
ncil ve Kutsal Kitaplarda liniler haksz, kurban hakldr. En yaln
mantn bile Kutsal Kitap ve ncilin hakl olduklann anlamaya yetmesi
gerekir: Kutsal Kitap ve ncil lgna dnm halk olaylanna ve kalabalk
linlerine inanmay reddederler.
Linileri ynlendiren donuk mantk deil, iddet arzulandr. Katil ka
labalklar gerekletirdikleri lin olayn anlattklarnda, onu her zaman bir
adalet edimine dntrrler. Btn bunlan reddetmek doru olmaz m?
Yaklak yarm yzyl nce, kavrayl bir eletirmen olan Marie Delcourt gerei kefetmiti ve Oidipusta bir gnah keisi saptamt. Ne
yazk ki, kendi buluunu savunamamt. Bana olduu gibi, ona da, Kral
Oidipus gibi byk bir edebi metni, metnin ok belirgin biimde tersini
syledii bir dnceyle aklama yasaklanyordu. Peki, neden olmasn?
Neden edebi fetiizme teslim olalm? Toplanm halk karsnda, tragedya
yazarnn yapamad eyi yapmay, yani mitin doruluunu sorgulamay
neden kendi kendimize yasaklayalm?
Miti neden dokunulmaz klyoruz? Neden, modem dnyada, estetik ya
da u ya da bu adna, mitleri kutsallatrmak iin bunca aba gsteriyoruz?
Mitler neden kendi dinimize ok hakl olarak tanmadmz bir dokunul
mazlktan yararlanacaklar ki? Hangi mutlak adna, gerekten etkili olan
tek varsaym, mitlerdeki geri dnleri ve mantkl tuhaflklann hesabm
vermeye yetenekli tek varsaym eletirmenlere yasaklamal? Yazarlarnn

haberi olmadan, ortak iddetlerin raporlarm bozan kurban salgnlarn

saptamaktan neden kanmal? Linilerin acmasz yanlsamalarn gr
memek iin mitlerin gzelliini sylemekten boaz yrtlanlar, kendilerini
ortaya dkmedikleri iddetlerin su orta yapyorlar.
Bir gnah keisine sahip olmak, ona sahip olunduunu bilmemektir.
O na sahip olunduunu renmek, yksekten dmektir, aknlkla,
sua iten bir yanlya dtn renmektir. Haksz iddete bilinsiz
katlmn kefetmektir. nkrndan sonra Petrusun yapt ey budur.
am yolunda Pavlosun yapt ey budur. nsanlarn birou onun yap
tn yapmaya yetenekli deildir. Bu nedenle, Hristiyanlar bu alandaki
ngrnn insani olamayacan dnrler. Onu etkileyen kurbanlann
doast savunucusu, Yuhannada Parakleitos diye adlandrd, sann
ve Babasnn Ruhudur.
Liniler, gerekle ilgili her iten aratrmaya yabanc olan topluluk
larnn i sorunlarna bal nedenlerden dolay az ok rastlantsal olarak
bir araya gelirler. Gerek aklamay hibir mit hibir biimde ileri srmez.
Bunu yalnzca Kutsal Kitabn byk metinleri ileri srer ve yalnzca onlar
masum kurbanlan kyclanna kar korurlar.
Bu daha Tekvinde yer alan, erkek kardelerine kar kahraman, bir
baka deyile, ortak kovuculara kar tek bir kurban koruyan Yusuf un
yksnde gerektir. Bu, bizlere sk sk kendisini lin etmeyi tasarlayan
canavarlarca evrilmi savunmasz kurban gsteren kargla ilgili Mezmurlarda gerektir. Ayn biimde, Robert Hommerton-Kellynin ok
byk bir mezmur olarak nitelendirmekte hakl olduu Eybn kitabnda
da gerektir. Bu, kendini kaybetmi ortak kalabalk tarafndan nedensiz
yere lin edilmi olan ile eken Uakn gereidir.
Kutsal Kitapta gerek hemen hemen her yerde ortaya kar, ancak en
kusursuz ve en aklayc rnek, kar karya gelen iki rakip grngeyi
drt rnekte yan yana betimleyen tek sahne olan armha gerilme sahne
sidir, bir yanda, kurban sulu kabul eden fkeli kalabalk, hemen hemen
kalabaln tm tarafndan benimsenen mitik eski grnge; te yanda
son derece krlgan, ncile zg egemen u grnge: sann susuzluunu
haykran inananlann oluturduu kk bir topluluk.
ncil sann susuzluunu aklarken, dnyanm kuruluundan bu
yana, btn ortak iddetlerin, btn yalana dayal linlerin mahkm
ettii btn benzer kurbanlann susuzluunu da aklarlar.
Gnah keisi olgulan, gnmzde de kendisini gstermektedir,
ancak Hristiyanln hep ok yumuatt, ama belleklerimizde hl var

olan bir biimde. Ortak mimetizm artk oybirlii oluturmaz; artk bizi
uzlatrmay ve bir araya toplamay baaramaz. O halde, tek kurbann
yalannn ve ondan doan kurbanlarn artk topluluklar uzlatrmad
yeni bir dnyaya, tek kurbann yalanndan kurtulmu ilk dnyaya girdik;
Ancak bu ayn zamanda kurbansal korumadan yoksun bir dnyadr, kendi
elleriyle her zaman yklma tehdidi altnda olan ilk dnya, kendi iddetini
ortaya salan btnyle korkun bir dnya.
Mitlerde bizleri kararsz brakan her ey, bunlarda betimlenen olgularn
gvenilir anlatsn olduu kadar, yzylmz tarafndan uydurulmu halis
kurguyu da grmemize engel olan btn bu eyler, eer her yerde, her
zaman hakl olduklarna inanm linilerin olgusuna gre sunulmu azgn
mimetizmin uyandrd ayn ortak iddeti grrsek aydnla kavuabilir.
Kutsal Kitapm ve Incilin esinledii mitik olgularn yorumu geree
uygun bilimsel bir varsaymdr, zira bu metinler ve kurumlar arasnda,
dinselle ilgili hibir ilgisi olmayan verilerle elde edilmitir. Geree ne
kadar yakn grnrse grnsn, bu varsaymn yalan olduu dn
lemez, ancak sorun burada deildir. Yalan olsa bile, kukusuz, yalnzca
bilimsel bir varsaym sz konusu olabilir.
Eer bu varsaym mitlerle karlatrlrsa, bunun btn gizleri kusursuz
zd, hi aklanmam u sreklilikleri aklad saptanr:
1) Bir numaral gizem, mitik kahramann, kutsallatrlmadan nce,
her zaman sulanmas ve lme gnderilmesini hakl klmak iin olduka
ciddi bir sua inandrlmasdr.
2) ki numaral gizem, bu sulunun sularnn, ok sayda mitte
olduu gibi, ezamanl olarak olaanst ve basmakalp olmasdr: Anne
babay ldrme, yaknyla cinsel ilikiler, hayvanlarla cinsel ilikiler vb.
Linilerin her zaman acelesi vardr ve sk sk da ilk gelen sula, akllarna
ilk gelenle yetinirler. Bunlar her zaman, hatta gnmzde bile, kalabalk
larn iddet alna kapldnda kendiliinden icat ettii ayn sulardr.
3) U numaral gizem, mitlerde, her zaman olmasa da, sklkla erkek
ve kadn kahramanlarn bedensel olarak birazck kusurlu olmalardr.
Zaman zaman tanrlar kalabal, tansklar sarayyla karlatm, bu imge
tam yerindedir. Bu gizemin aklamas, belirttiim gibi, eziyet edilecek kiide
aranan zellikIerin sahipleri zerinde daha kolayca younlaan mimetizmdir. Buradan, ok kzgn ya da korkmu arkaik kalabaln kt amal
ilgisini sahipleri zerine ekebilecek, yalnzca gerekleri syledikleri iin
peygamberlerin edindikleri saysz dmanlan saymazsak, an gzellik,
an irkinlik gibi, grlmemi stnlkler, acnas engeller gibi, btn

tekillikleri anlyorum. Hi kimse kendi lkesinde peygamber deildir.

Daha da elikili olansa, ile eken Uak ya da sann ar iyilii kala
baln elikili kinini ekmesidir. yilik de eziyet edilecek kiide aranan
bir zelliktir. Mitoloji karsnda, ile anlatlarnn bilimsel bir gereklik
deerinin olduu dncesini glnletirmek kolay gibi grnyor ve
Rgis Debray bunu glnletiriyor. Ancak mitoloji btn gizlerini zme
konusundaki yetenei saptamakla birlikte, yalnzca Hristiyanlk kart
banazl, din kart tutuculuu bizi bu yetenei daha incelemeden
reddetmeye gtrebilir.
ncil de gerekten olabildiinden daha mkemmel eyler var. Hep
ksa ve zl cmleler, aklda kolayca kalan szler, saya gnderme yapan
kimi balklar, btn bunlar, arkaik dinler karsnda ncilin aklayc
(rvlateur) gc konusunda daha nce ortaya koyduum her eyi daha
soyut bir biimde ya da ayr simgelerle yanstmaktadr. Gerekten de ncil,
olgular gstermekle yetinmezler. Onlar yeniden ele alr, daha soyut bir
biimde ya da bizi dnmeye zorlamak, unutmamz engellemek iin
ayr simgelerle yeniden anlatrlar. Bu anlatmlarn nemli bir blmn
baka yaptlarmda yorumladm ve bu konuya yeniden dnmeyeceim.
Yalnzca ok nemli olan cmleyi anmsatacam.
lk iki rneim, birok mitte bulunan ayn ortak iddete terkedilmi
hayvan srs eretilemesine bavurarak, linileri ve linlerini gsteriyor.
te ilk rnek:
Mukaddes olan kpeklere vermeyin, ve incilerinizi domuzlarn nne
atmayn ki onlar ayaklar altnda inemesin, ve dnp sizi para
lamasnlar (Matta, 7, 6).
Kurucu iddetin ortak doasyla ilgili arpc bir baka antrma da
Markos ve Mattanm kyametle ilgili blmlerinde yer alr. Cmle yle:
Cesedin olduu yerde akbabalar toplanacaklardr. Kanmca burada,
son zamanlarda, yani dnyann sonundan nce gelen karklk dne
minde, kurucu cinayetin hangi duruma gelecei konusuna bir antrma
var. Artk hibir annmasal ve artc erdemi olmayacak ve insanlar
uzlatrmak yerine, atmalarn iddetlendirecektir. Bu dnceleri
aklamak iin metin, akbabalarn tkleri bir lein eretilemesine
bavurmaktadr...
imdi, yine daha anlaml ve her zaman alntladm bir cmleye gei
yorum. Aslnda bu cmle 118. Mezmurda yer alr. ilesinden ksa bir sre

nce, sann kendisi bu cmleyi ok hrn bir bek dinleyiciye syler ve

onlardan cmleyi yorumlamalarn ister. Cmle yledir: Duvarclarn
kenara attklan ta ke ta oldu (Yapclarn reddettikleri ta, /Kenin
ba oldu, Matta, 21, 42, y.n.) Dinleyiciler hibir yant vermezler. Bir
kez atldna gre, bir ta nasl binann en nemli ta, tonoz anahtar,
ke ta ya da dier evirilerde olduu gibi an ta olabilir? Dinleyiciler
hibir yant vermezler ve kararsz sessizlikleri bugn de devam eder. Mi
mari balamnda szc szcne ele alndnda bu cmlenin hibir
anlam yoktur. Gariplii bile bize baka eyler adna gerek anlamdan
vazgemeyi esinler, ancak daha baka nasl bir anlam olabilir? Mimetik
kuram buna kolayca yant verebilir. Yapclar tarafndan reddedilen tan
dier talardan bir fark yoktur, herkes tarafndan atlm olmas dnda. O
halde arac kurbann btn zelliklerine sahiptir. Bu onun kovmasndan
baka bir ey deil nk ona, yapya tonoz anahtarn, baka bir deyile
rgtleyici ilkesini salayan, hibir zel nitelik verilmemektedir.
Cmlemizin antrd ey, hi kukusuz, kurbansal dzenek ve onun
kurucu roldr. Hatta bu bir antrmadan daha ok, yine eretilemeli
bir tanmdr, ancak grnteki garipliinde ylesine aktr ki, onun
tutarlln yadsmak olanakszdr. sann bu cmleyi uydurmam olmas,
ancak onu balamndan soyutlamas ve bu tutarll ilk saptayan olmas,
onda kukusuz ncilin ierdii ve ulamaya altmz, byle olmasn
umarm, bilginin sahibini gstermektedir.
Eer sann kendisinin arac kurban olarak ldn anlarsak, bu
cmleyi neden bana gelecekler balamnda sylediini de anlarz. Bu,
arkaik dinselliin dolaysz ve aa yukar yine sann oynayaca kurtarc
roln dolayl bir aklk kazanmasdr.
Haksz yere atlm bir tan, yapnn tepesinde bulunmasnn nedenini
ve nasln bilmesek de, o her eyin temelidir. Neredeyse btn tonozun
asld tatr bu; yap yklmadan yerinden ekilip alnamaz. Bu metin
karsnda, sylediimiz her ey balamnda, ncilin insan kltr ko
nusuna antropoloji ve ada sosyolojinin bize rettiini savlad her
eyden daha ok ey bilip bilmediini kendi kendimize nasl sormayz?
Elbette ki, burada ortaya kan kurucu dzenein bu ierii geleneksel
Hristiyanln tamamen teolojik kesinlemelerini, rnein sann l
mnn kurtarc deerini ve l (Baba, Oul, Kutsal Ruh) Tanrsnn
domasn kantladn ne srmyorum. Asla bu tr eyler sylemedim.
Sylediim ey, bu bile ok nemlidir, eer ncilde insan kltrnn
douu zerine bizim bildilerimizden daha ok ey varsa, bundan byle

bilim dnyasnda Incilin bugne kadar olmad lde ciddiye alnmas

gerektiidir. ncili ciddiye almak son derece yerinde olur. Belki de, ierdii
btn gerekleri daha yeni kefetmeye baladk. Oysa aratrmaclarmzn
ounluu herhangi bir konuda Incile bavurmaktan kanyorlar. Rgis
Debraynin gnlnde ok deerli bir yeri olan laiklik adna, imdiye ka
dar kuku duyulandan daha byk ve daha gizemli olduu ak bir bilgi
kaynandan kendilerini yoksun brakyorlar.
Dnyamzn anlalmasnda bu bilgi kaynandan vazgemek, klasik
ncesi Yunanistann aratrlmasnda Homerostan vazgemekten ok
daha ktdr.
Rgis Debray beni eldeki olanaklardan vazgemekle suladnda,
neden sz ettiini kesinlikle bilmiyor. Bilgi arzusunu bastran eski ve
akld bir kzgnln kurban oluyor. Aslnda, bana ynelttii mantk
d btn sulamalarla kendisini sulu duruma dryor. nk elde
ettiim sonular houna gitmiyor, gerekte en kk bir eletirel bak
sergilemeden, aslnda neyin sz konusu olduunu bilmeden, salt Hris
tiyanla olduka belirgin bir konuda, bu konuda bilgi sahibi olmamak
balanamaz; destek verdiklerinden dolay, bu sonulan, nyargyla,
dinsel inan tarafndan arptlm olarak kabul ediyor.
Rgis Debray, en kk kant ortaya koymadan, benim eldeki
olanaklar la hile yaptm sonucuna vanyor. Syledii eyi dorulama
yeteneinden yoksun; benim gizlemli antropolojimi iliyor, ancak onu
byle klan eyi belirlemekte ok glk ekecek. Beni gnostik olarak
gryor, ancak almalanmda, yalnzca Hristiyan Ortodoksluu bala
mnda olumsuz, alayl yan anlam olan bir terimin kullanmn dorulayan
eyin ne olduunu ona sorunuz.
Rgis Debray, en kk kant yokken, insan zeksmn gerei aray
nda sahip olduu zayf kaynaklarla dalga getiimden emin. Sonularm
dorulamak iin, kendimi ustaca gizlenmi doast hokkabazlklara
vermem gerektiini dnyor. Eer ona, yntemimin tam olarak hangi
noktasnda gkyzne ykselmeyi denemek iin doru olandan vazge
tiimi sorarsanz yant vermeyecektir, zira delillerimin tm doalc ve
akla yatkndr. almalarmda btnyle dinsel hibir ey yoktur.
Her zaman insan ilikilerinden sz ederim. Zaten, ok sayda Hristiyanm merakla beni knadklan nokta da budur. Hristiyanlktan uzaklam
bir evrende, eldeki olanaklarn dnda tam olarak baka bir eye ba
vurmakszn, Incille ilgili olann mitik olana stnln gstermenin
nemini anlamyorlar.

Hristiyanln, ortaya koymaya altm stnl, insanlar arasn

daki iddet ilikilerine dayanyor. Kutsal Kitap ve ncil, mitlerin farknda
olmadan bozduu eyi anlyor ve dzeltiyor.
Kutsal Kitap ve ncil, dnyada kendilerinden nce var olmayan bir
gerei benimsetirler, bu btnyle insansal, ancak ylesine gl bir
gerektir ki, bilgin ve bilgelerimiz, onu grmemek iin her eyi yapsalar
da, o oktan biim deitirdi ve dnyay deitirmeye devam ediyor.
Bunun gstergesi, bana Rgis Debraynin sylediklerinin tam tersi
ynde eletiriler yapan btn u Hristiyanlardr.
Beni geleneksel dinsel delilleri ayrntl incelememekle eletiriyorlar.
Kutsal Kitapla ilgili olann mitik olana stnln, teolojik ksa devre
yapmakszn, sabrl bir biimde gstermenin nemini grmyorlar. Sonu
olarak, Rgis Debraynin beni yapmamakla ve yalnzca eldeki olanaklara
bavurmakla knad eyi yapmakla knyorlar. Anlayszlktan Rgis
Debraynin tam zt ucunda yer alyor; bense keke olabilse de bu insanlar
bir araya gelip eteklerindeki talan dkseler diye geiriyorum iimden.
Yeni nihlizmin grmek istemedii ey, grnte elikisel bir eydir,
ancak bunun en kk yansmas bile gereklii gsterir. Yalnzca ie
rikleri asndan birbirlerine ok benzeyen anlatlar, ayn olaylan, ayn
tip alaty, mitleri ve rnein ncili anlatan anlatlar, yapbozumculann
yapn gibi gln farkll anlamnda deil de, gerekten anlaml bir
biimde farkl olabilirler. nk kart yonmlanudara elverilidirler. Ortak
iddetle ilgili anlatlar, bir yandan mitler, dier yandan da ncil ve Kutsal
Kitap anlatlan, birbirlerinden temelden aynlrlar, nk ayn linleri
tamamen kart yorumlarlar.
Yapbozumcular her zaman bir metnin yorumlannn saysz olduunu
ve aralannda seim yaplamadn sylerler. Bu ayn zamanda tmn
anlamsz klmaktr. Bu kaamak sz onlan gerek sorunundan kurtanr.
Bir kurbann yaam tehlikede olduunda, alatsal ikilemden kurtulmak
gtr. Kurban ya sulu ya da masumdur ve onu yeniden saygnlna
kavuturmak gerekir.
Kalabaln saya kar odaklanmasn yaplandran yalan saptayarak,
ncil bize saysz kilidi aan ve yalnzca Batnn deil, btn dnyann
kltrn kkten deitiren bir anahtar sunar.
Bat dnyas Hristiyan olduu srece, mite, kendiliinden, yalan
anlamn veriyordu. Bunu neden yaptn syleyemiyordu, ancak onda
kaybettiimiz bir gerek igds vard. Bunun tadma yeniden varmak
nemlidir.

ncil kesin olarak sulu, ancak balanabilir olan linilerin inancn

hatal kabul ederler, zira bunlarn yanlsamalar istem ddr. sann ky
claryla ilgili olarak dedii ey de budur: Efendim, onlan bala, nk
ne yaptklarn bilmiyorlar. Yine Havarilerin lerinde, Petrusun syledii
de budur. Siz ve bakanlannz, dndnzden daha az sulusunuz.
Hristiyan metinleri ve ilk Hristiyanl, yzyllar sonra, sann
ilesinin tek sorumlulan olarak kabul edilen Yahudiler karsnda iyi
Hristiyanlatnlamam olan oktannllann gz dnmlnden so
rumlu tutmaya altmzda btnyle yanlnz.
sann ilesinden btn insanlar ayn biimde sorumludurlar, zira
onda, en iyi iin de, en kt iin de, bu insanlann insanlklann borlu
olduklan biraz ortak iddeti ister istemez sahiplenen kltrlere kk salm
btn insanln gerei zetlenir.
ncilden nce, mitik linilerin kurbanlann rastgele setiini kimse
bilmiyordu. Bugn bunu herkes biliyor, ancak dnyamzn bu bilgiyi Kutsal
Kitapa ve ncile borlu olduundan kuku duymakszn biliyor.
Eer, u anda szn ettiim bilgi konusunda bilimden sz etmiyorsak,
bu kesinliin yeterli olmamasndan deil, tersine, ok gl olmasndan
dr. Bu bilgi tr ylesine gldr ki mantklar ona common knowledge
(ortak bilgi) adn verirler ve onu artk bilimsel kabul etmezler. ylesine
gzel yaplandnlmtr ki, ona yabanc bir insanlk kukusuz dnlemez.
Bu, sz edilen bilginin her zamanki kadar bilimsel kalmasna bir engel
oluturmaz. ou yapan az da yapar.

KLTRN KKENLER

REN GIRARD
Trkesi: M krem in Yaman, Ayten Er

"T oplum sal ve siyasal gelim enin karmaasn kavrayamayacak

ada gerekliin her yorum una kar uyarda bulunuyor. Bu ge
lime (postm odernizm , nihilizm , tarihin sonu gibi) birtakm
parltl form llere indirgenem ez. u andaki atmalar ve (hem
Bat'da, hem Dogu'da) ortaya kan uluslararas terrizm in eyle
yenlerinin kktendinci zellii hl o k bilinm eyen m im etik
kuramn antropolojikgeerliliinin bir kantn oluturmaktadr. Bu
balam da, Ren Girard'n grleri, zellikle giderek daha ok
keskinleen ve kitlesel durum a gelen siyasal ve dinsel iddete
ilikin ada dnyann anlalm asnda kanlm az bir urak olu
turmaktadr."
Pierpaolo A n to n e llo
Joo C e zar de Castro Rocha

Kapak resmi: Hans Memllng, 1480 dolaylar

kltr tarihi
din tarihi, ge n e l antropoloji

9 789752

984325