. .

lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 2, Say 2, Temmuz-Aralk 2002

FAKH BR SF RNE OLARAK

ABDULVEHHAB E-ARN
Dr. Hayri KAPLAN
ukurova niversitesi, lahiyat Fakltesi

GR
Kendine zg bir yntemle, fkh mezhepler arasndaki farkllklarn azimet
ve ruhsat ikilisi dna kmadn ve taassup nedeni olamayacan
delillendirdii gibi, fakh ve sfnin de ayn kaynaktan beslendiini; fkh ve
tasavvufun, din ve hakikatin birbirlerinin kart olamayacan savunan, eserleri
sayesinde tasavvuf dnce ve yaanty toplumun her kesimine ahlak ve edeb
formunda sevdirmeye alan Abdulvehhab e-arn (. 973/1565) hretine
karn, zerinde yeteri kadar durulmayan sflerdendir. lm ve tasavvuf hayat,
grleri, eserleri tasavvuf aratrmaclar iin olduka zengin malzeme
iermektedir. Alim sf fikrinin bu hararetli savunucusunun faydaland,
etkilendii kaynak ve kiilerin tespiti, iinde bulunduu toplumun ideal ahsiyeti
olarak nasl ekillendiini gzler nne sermektedir.
Hadis, fkh ve kelm alanlarndaki eserlerinin yan sra, et-Tabaktl-Kbr
gibi bibliyografik, el-Minenl-Kbr gibi otobiyografik eserleriyle tannan arn,
dnemindeki alimler ile sflerin cephelemesine kar, uzlamac bir yol izlerken,
fikirleri zerinde tartmalarn devam ettii bn Arabyi (. 638/1240) savunma
misyonunu da stlenmitir.

Fakih Bir Sf rnei Olarak Abdulvehhab e-arn

arnnin grlerinin tespit edilip deerlendirilerek, tasavvuf tarihi iindeki

yerinin belirlenmesi konusunda, birok eserinin yazma halde bulunmas, tasavvuf
konular sadece tasavvufla ilgili eserlerinde deil, fkh, kelm vb. alanlardaki
eserlerine de serpitirmesi, dncelerini kendi dilinden aktarmak yerine, nceki
sflerden ve zellikle de kendi stadlarndan nakiller eklinde sunmas,
aratrmaclar asndan problem nedeni olmaktadr.
Abdurraf el-Mnv (. 1031/1622) hari, arnnin takipileri arasnda isim
yapm sflerin azl, erh gerektirmeyecek derecede anlalr bir dille yazd iin
eserleri zerinde klasik almalarn yaplmam olmas, dnemin tasavvuf
yaants, sfler ile alimler, yneticiler ve toplumun dier kesimleri, kurumlar
arasndaki ilikiler, sf psikolojisi, eitimi, mistik tecrbeler vb. konularda nemli
bilgiler iermesine ramen, hakkndaki ilm almalarn yetersizlii, onun
eserlerine ynelik aratrma niyetlerini krelttii sylenebilir.
Bu ksa almamzda, onun terceme-i hli erevesinde yeni tespitlerde
bulunmak ve baz yanl tespitleri dzeltmek suretiyle, onun tasavvuf anlaynn
ekillenmesinde etkin elere k tutulmas, intisap ettii veya icaze ald
ekollerin belirlenerek, bunlar arasndaki konumunun gn na karlmas
amalanmtr.
NESEB
Oullarna nisbetle Ebu Muhammed 1 ve Ebu Abdurrahman2 knyelerinin yan
sra, Ebul-Mevhib manev knyesiyle de anlan ihbddn3 Abdulvehhb e-

946da (1539) ld anlalmaktadr. Bkz. arn, et-Tabaktl-Kbra (Levkhul Envr f

Tabaktil-Ahyr), Drul-Fikril-Arab, Kahire trz., II, 156.
2
Babasnn lmnden sonra postniin olmu ve 1011de (1603) lmtr. Bkz. Mnv,
Abdurraf, el-Kevkibud-Drriyye f Tercimis-Sdetis-Sfiyye (et-Tabaktl-Kbr), Dru
Sder, Beyrut 1999, III, 397; Muhibb, Muhammed Emn, Hulsatl-Eser f Aynil-KarnilHd Aar, el-Matbaatl-Vehbiyye, Msr 1284/1868, II, 364.
3
Bu lakap, Ktip elebi tarafndan sadece bir yerde zikredilir. Kefz-Zunn an Esmil-Ktb
vel-Funn, Maarif Matbaas, stanbul 1941, II, 1573.

120

Dr. Hayri Kaplan

arn, Hz. Alinin (. 40/ 661) olu Muhammed bnul-Hanefiyyenin (. 81/700)

soyundan geldiini belirterek, soy eceresini u ekilde sunar:
Abdulvehhb b. ihbddn Ahmed b. Nruddn Ali b. ihbddn Ahmed b.
Ali b. Muhammed b. Zevf [Zevk veya Zerk] b. Eb mrn Musa b. Sultan Eb
Abdullah Ahmed ez-Zul b. Sultan Fn [veya: Kn] b. Sultan Mahya [dorusu:
Yahya] b. Sultan Zevf b. Sultan Deyyn [veya: Reyyn] b. Sultan Muhammed b.
Musa b. ? b. ? b. Muhammed bnul-Hanefiyye4.
bnul-Hanefiyyeden nceki iki ismin, eski ecerelerinde silinmi olduunu ve
bunlarn kim olduklarn bilmediini belirten arn, soy yceliinin takva sahibi
olmakszn fayda vermeyeceine dikkat ekmekle beraber, bu soydan gelmesini
Allahn bir ltfu olarak grr5 ve kendisini (seyyid anlamnda) erf diye niteler6.
Soy yceliini dile getiren bir ahsn, o soyun rnek ahsiyetlerine zenmesi,
kendisinin de o zincirde bir halka olarak yerini almak istemesi gz nne alnrsa,
arnnin ecddnn nasl bir karakter arz ettiine gz atmann yararl olacan
syleyebiliriz.
arnnin altnc dedesi7 Eb mrn Musa (. 707/1307-1308), Tilimsan
sultan Eb Abdullah Ahmedin oludur ve Maribin nl sfsi Eb Medyen
uayb et-Tilimsnnin (. 594/1197) nde gelen halifelerindendir. Eb Medyene
intisap ederek manev sultanl tercih eden Eb mrn, onun emriyle hicret edip
4

arn, Letiful-Minen vel-Ahlk (el-Minenul-Kbr), el-Matbaatul-mire, Msr

1311/1894, I, 32. ecerede geen baz isimlerdeki farkllklar iin bkz. Gazz, Necmddn
Muhammed, el-Kevkibs-Sire bi-Aynil-Mietil-ira, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut
1417/1997, III, 157-158; Muhbb, ae., II, 364; Haririzade, Kemalddin Muhammed, Tibyn
Vesilil-Hakik fi Beyni Selsilit-Tarik, Sleymaniye Ktp./ brahim Efendi Blm, no:
231 (c. II), 204a; Mstakimzde, Sadddn Sleyman, Mecelletn-Nisb fin-Niseb vel-Kn
vel-Elkb, Sleymaniye Ktp./ Halet Efendi Blm, no: 628, 275b; Ceml el-Azm, UkdlCevher f Tercimi men lehum Hamsne Tasnfen fe-Miet fe-Ekser, elMatba atl-Ehliyye,
Beyrut 1326/1908., 317.
5
arn, Letiful-Minen, I, 32.
6
Ae., I, 101, 102.
7
et-Tabaktl-Kbrda (II, 19) beinci dedesi olarak geer.

121

Fakih Bir Sf rnei Olarak Abdulvehhab e-arn

Msrn Behnes blgesindeki Hr kasabasna yerleir ve orada lr8.

Beinci dedesi Muhammed, Eb mrnn Racraca (Bahreynde bir ky)
gen ocuklarndandr ve orann sahibidir 9.
arnnin babasnn dedesi ihbddn Ahmed (. 828/1425), okumas
yazmas olmayan keramet sahibi bir sfdir 10.
arnnin dedesi Nruddn Ali (. 891/1486), hell lokma konusundaki ar
takvasyla, ibadete ve insanlara yardm tutkusuyla mehurdur. Ezher Camiindeki
rencilik yllarnda Zeynddn Zekeriyya el-Ensrnin (. 926/1520) en yakn
arkadadr ve ikisi de bn Hacer el-Askalnnin (. 852/1449) rencisidir.
Mehur sf brahim el-Metblnin (. 877/1472) samimi dostu olan Nruddn,
hububat, baharat, ya vb. maddeleri satt dkkannda, geliri darald zaman
pamuklu kep imal edip satan, gndzn byk blmn imamln yapt
tekkedeki mektepte ocuklar okutmakla geiren sf bir alimdir 11. Onun
olundan birisi olan Abdurrahmann soyundan, torunu arn gibi alim ve sf
zatlar gelmitir 12.
8

arn, et-Tabakt, II, 19, 104; Letiful-Minen, I, 32; Mnv, rgmu Evliyi-eytn bi-Zikri
Menkbi Evliyir-Rahmn (et-Tabakts-Sur), Dru Sder, Beyrut 1999,608. bn
Arabnin Eb mrn hakknda Karlatklarmn en by dedii belirtilir (Mnv,
rgmu..., 608). Bu doru ise, arnnin bn Arabye ynelik sevgisi, sadece onun
eserlerinden, fikirlerinden deil, ayn zamanda bu tarih balantdan da kaynaklanyor olabilir.
9
arn, Letiful-Minen, I, 108.
10
Mnv, rgmu..., 345.
11
arn, et-Tabakt, II, 99-104; Letiful-Minen, I, 142; Levkhul-Envril-Kudsiyye f
Beynil-Uhudil-Muhammediyye (el--Uhudl-Kbr), Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut
1419/1998. 127; Mnv, rgmu..., 458-460.
12
arnnin amcas Abdurrahmann torunu olan Abdurrahm b. Abdulmuhsin e- arn (.
1048/1638), asrnn nde gelen alimlerindendir. arnden ve emsddn Muhammed elBekrden (. 993/1585) feyiz alr. stanbula gerek, eyhlislm Hoca Sadddn Efendinin
sohbetlerine devam eder. stanbul, zmir ve Edirnedeki eitli medreselerde mderrislik,
Mekke ve Medinede kadlk yapar. stanbulda vefat eder ve Eyp mezarlna gmlr. Bkz.
Muhbb, ae., II, 410-411; eyh Mehmed Efendi, Vakyiul-Fudal, ar Yay., stanbul
1989, I, 36-37; Mstakmzde, ae., 275a. Bu zatn iki olu Zeynul-Abidn Muhammed (.
1065/1655) ve Ebus-Sud Efendi (. 1082/1672) soyundan gelen ve hepsi de mderris veya
kad olan arnzadeler, Osmanl alimleri arasnda yerlerini almtr.

122

Dr. Hayri Kaplan

Menfun Eb ar kynde ikamet eden Nruddn Alinin olu -arnnin

babas- ihbddn Ahmed (. 907/1501) ise hadis, fkh, kraat, astronomi
alanlarnda yetkin, zellikle gl hitabeti ve airliiyle sekin birisidir. Babasnn
tekkesinde ilim reten, geimini iftilikle salayan ve kendisini muhtalarn
yardmna adayan rnek bir sfdir13. ldnde, babasnn yanna gmlr14.
Haklarnda, burada sunulan bilgilerden daha fazlasna sahip olduundan phe
bulunmayan arnnin, baba ve dedelerinin dnce ve hayat tarzlarndan
etkilenmesi, ilim ve tasavvuf alannda intisap ettii birok ahsn, dedesi Nruddn
Ali ile irtibatl olduu dnlrse, daha gl bir ihtimal olmaktadr.
arn nisbesi ise, Eb ar veya Eb ara kynden kaynaklanmaktadr15.

13

Gazz, ae., I, 140-141; bnul-md ihbddn Abdulhay, ezertz-Zeheb, f Ahbri men

Zeheb, Dru bn Kesr, Beyrut 1414/1993, X, 49-50; Zirikl, Hayruddn, el-Alm, Drul--lm
lil-Melyn, Beyrut 1992,I, 179.
14
arn, el-Yevkt vel-Cevhir f Beyni Akidil-Ekbir, Matbaatu Mustafa el-Bb, Msr
1378/1959,II, 136.
15
Muhbb, ae., I, 122. arn de kendi memleketini Eb ar/ ara diye zikreder (etTabakt, II, 111; Letiful-Minen, I, 98). Dolaysyla bu nisbenin ar (sa) kelimesinden
tretilen arn nisbesiyle bir ilgisi yoktur. Soyu itibariyle el-Kure, el-Him, el-Alev
nisbeleri makul grlse de, baz eserlerinde geen el-Ensr nisbesini (et-Tabakt, I, 2, II,
172; el-Fethul-Mbn f Cmle min Esrrid-Dn (Esrru Erknil-slm), Drul-Ktbillmiyye, Beyrut 1420/1999, 21; el-Cevhir ved-Drer, Sleymaniye Ktp./Tekkeler-Murad
Blm, no: 163, 98a) izah eden bir bilgiye ulalamamtr. Muhtemelen, anne veya baba
tarafndaki nesebinde Ensar soyundan gelen biriyle evlilik yapan birisi/birileri szkonusu
olmaldr.

123

Fakih Bir Sf rnei Olarak Abdulvehhab e-arn

HAYATI
898 (1493) veya 899 (1494) tarihinde doduu belirtilen16 arnnin lm
tarihi, Harrzde hari, tm kaynaklarda 973 (1565) olarak kaydedilmitir17.
Anne tarafndan dedesinin memleketi Kalkaendede dnyaya gelen arn, 40
gn sonra babasnn ky Eb arya gtrlr18. Kraat ve tecvid renimine 5-6
yalarndayken balar ve ilk eitimini babasndan alr19.
Babasn kaybettiinde 7-8 yandadr20. Ayn yalarda hafzln tamamlayan
arn21, Arapa Dilbilgisi dersinde okuduu metinleri ezberler ve babasnn
lm ardndan kardei22 Abdulkadirin gzetiminde mutalaa eder 23. Rf
blgesinden Kahireye gmeden nce ders ald hocalar arasnda Bedruddn en-

16

arn Safer 905 (Eyll 1499) tarihinde len Ebul-Abbas el-Gamryi grdnde yaklak
8 yanda olduunu belirtir (et-Tabakt, II, 111). 923 (1517) ylnda 25 yandadr (LetifulMinen, I, 35). 911 banda (Haziran 1505) 12 yandadr (et-Tabakt, II, 155; Letiful-Minen,
I, 32). Babas ihbuddnin lm srasnda (907/1501) 8 yandadr (Levkhul-Envr, 338).
Bu bilgiler asl alndnda srasyla 897, 898 ve 899 hicr tarihleri karmza kar. Schacht 897
(1491-1492) tarihini (arn, A (MEB), X, 344), Zirikli 898 (1493) tarihini (el
Alm,IV,180),Haririzade 899 (1494) tarihini (Tibynul-Vesil, II, 204a) kaydetmilerdir.
mer Rza Kerhle ise 27 Ramazan 898 (12 Temmuz 1493) eklinde kesin tarih verir
(Mucemul-Mellifn, II, 339). arnnin yan ve lm tarihini belirtmek amacyla olu
Abdurrahman tarafndan yazlan beyitler, Ebced hesab uygulandnda, yann 74, lm
tarihinin 973 (1565) olduunu gstermektedir ki doum tarihi 899 (1494) anlam kar
(Nbls, Abdulgn smail, el-Hakka vel-Mecz fr-Rihle il Bildi-m ve Msr velHicz, Msr 1986, 225).
17
Harrzde 964 (1557) tarihini kaydetmitir (Tibynl-Vesil, I, 97a, 321a, II, 204a). Ktip
elebi 18 yerde 973 tarihini belirtmekle beraber, 960 (1558) tarihini (Kefuz-Zunn, I, 12, 194,
227, 240, 673), 965 (1558) tarihini (Ae., I, 488), 972 (1565) tarihini (Ae., I, 708), hatta 976
(1568-1569) tarihini de kaydetmektedir (Ae., II, 1181, 1883, 2054). Kaynaklarmz arasnda
lm ayn (evvl) belirten ise sadece Mstakmzdedir.
18
arn, el-Fethul-Mbn, 3 ( Muhakkik: Abdulkadir Ahmed Atnn takdiminden).
19
arn, ez-Zeyl alet-Tabakat, Tbingen niversitesi Ktp., no: 1995,vr. 21a, Gaz, ae., II, 135.
20
arn, Levkhul-Envr, 338.
21
arn, Letiful-Minen, I. 32.
22
arn, samimi dost ve arkadalar, mridleri iin de karde kelimesini kullanr.
23
arn, Letiful-Minen, I. 33.

124

Dr. Hayri Kaplan

Nasb (. 951/1544)24 ve emsuddn ed-Dimyt (. 909/1503)25 isimleri

belirtilebilir26.
Bu arada annesini de kaybettii anlalan27 Abdulvehhb, iki kz kardeiyle
birlikte yetimdir28.
ektii zahmetler ve yaad olumsuzluklardan olsa gerek, hayata kar
hissettii usan duygusunun sonucu, takn Nile kendisini atarak lmek ister.
Nilin dibini boyladnda, ta zannettii bir timsah srtnda karaya kar ve kendi
deyimiyle- telef olmaktan kurtulur 29.
eyh Hzr adnda yardmsever birisi, arnnin bakm ve eitimini stlenip
ona babalk yapar30. Onun da bir olu lmtr. arnyi Rften alp Kahireye
gtrecek olan da odur. arn, Hzr ve einin lmne dek rahat ve mreffeh
ekilde 4 sene kadar onlarla kalr31.
Keskin zeks ve gl hafzasyla 32 hocalarn artan33 Abdulvehhb, cehalet
ve cefa yurdu diye niteledii Rf blgesinde balad ilim tahsiline, ilim ve nimet
yurdu dedii, 12 yanda gt Kahirede youn bir tempoyla devam eder 34.
24

Bedruddn Hasen b. skender en-Nasb el-Haleb el-Msr iin bkz. Gazz, ae., II, 134-135;
bnul-md, ae., X, 413. Bu hocada Kahireye gnden sonra da okuduu anlalmaktadr.
25
emsddn Muhammed b. Abdulkf el-Msr iin bkz. arn, ez-Zeyl, 21a; Gazz, ae., I, 56;
bnul-md, ae., X, 63.
26
arn, ez-Zeyl, 21a; Gaz, ae., II, 135.
27
arn, ergenlie ulat yl 914 h. olarak kaydeder ve mkelleflik ana ulamadan nce
anne babasnn lm olduunu belirtir (Letiful-Minen, II, 14, 38). Yazma nshalarndaki
farkllklar sebebiyle baz kaynaklar, anne babasnn o henz kkken, 7-8 yandan nce
ld izlenimini verirler. Bkz. Mnv, el-Kevkibud-Drriyye, III, 392; bnul-md, ae., X,
544; Nblus, ae., 224.
28
arn, Levkhul-Envr, 338, 536.
29
arn, Letiful-Minen, I, 32.
30
arn, et-Tabakt, II, 102, 114; Levkhul-Envr, 338, 358; Letiful-Minen, I, 65, 129.
31
arn, Levkhul-Envr, 338.
32
rencilik dneminde duyduu ve okuduu hibir eyi unutmadn ancak 25 yandayken
yaad pe pee gelen zntler sebebiyle biraz duraksadn belirtir (Letiful-Minen, I, 35).
33
arn, Letiful-Minen, I, 34, 35.

125

Fakih Bir Sf rnei Olarak Abdulvehhab e-arn

Ezberledii metinlerle yetinmeyip, gecelerini kitap okumak ve not almakla

geirir. Onu grmemekle birlikte, hakknda edindii bilgilere dayanarak istikbal
vaat ettiini anlayan Cellddn es-Syt (. 911/1505) btn rivayetlerini,
eserlerini kapsayan genel bir icaze yazarak arnye gnderir. Bir sre sonra
Ravdaya, Sytnin yanna gelen arn, Ktb-i Sitteden baz hadisleri ve fkh
usl ile ilgili eserlerden baz blmleri teberrken onda okuyarak bizzat rencisi
olur. Bu srada 12-13 yalarndadr 35.
Syt, ona ilm icaze vermekle kalmaz, vefatndan iki ay nce ona hrka, takke,
cbbe ve rida giydirerek hem Rifiyyeye, hem de ziliyyenin Hanefiyye koluna
kabul eder36.
Aslnda, 12-13 yandan nce de tasavvuf yoluna girmeye azmeden arnye,
renci arkadalar dinden kyor gzyle bakarlar ve onu vazgeirmeye,
soutmaya alrlar37. Kahireye geldiinde ihbuddn et-Tavl (. 940/1533) 38
adl bir meczup ona Ho geldin nnin olu! Baban nasl? der. O zamana kadar
Nruddn e-nnin (. 944/1537) adn hi duymam olan arn, babasnn
ldn syleyince Hayr! Baban yayor, senin baban ndir karln alr
ve bir iki sene sonra, en uzun sre hizmet edecei eyhi n ile tanr 39.
Yine rencilii srasnda karlat Ahmed Behll (. 928/1522)40 Allah ile
megul olmaya ynel, imdiye kadar rendiin ilim sana yeter deyince ders

34

Ae., I, 32.
arn, ez-Zeyl, 3a.
36
Harrzde, ae., I, 321ab, II, 58b.
37
arn, Kavdus-Sfiyye (el-Envrul-Kudsiyye f Marifeti Kavidis-Sfiyye), elMektebetl-lmiyye, Beyrut 1412/1992, II, 45.
38
ihbuddn Ali en-Nel et-Tavl hakknda bkz. arn, et-Tabakt, II, 127; Mnv, elKevkibd-Drriyye, III, 409-410; Gazz, ae., II, 151.
39
arn, et-Tabakt, II, 127- 155, Mnv, el-Kevkibd-Drriyye, III, 410.
40
Ahmed Behll hakknda bkz. arn, et-Tabakt, II, 131; Mnv, el-Kevkibd-Drriyye, III,
327, rgmu, 580-581, Gazz,ae., I, 157.
35

126

Dr. Hayri Kaplan

hocalarna bu hususu danr ve Ezberlediin btn metinleri hocalarna erh et,

iyice anla, derinle, ondan sonra tasavvuf yoluna gir cevabn alr41.
Henz ok gen yata ve yetim birisinin, sevgiye, efkate, ilgiye muhta olduu
o dnemde karlat bu iki sfnin szlerinin, onun beklenti ve ideallerinde derin
izler brakacan tahmin etmek zor deildir. Kendisini ders ve kitaplara adad
renciliinin bir dneminde Allaha yaknlamada, er bilgilerle amel etmenin
tesinde baka bir yolun bulunmad ve eyhe gerek olmad kanaatine sahipken
bile, sfleri ve yollarn tamamiyle inkr derecesinde bir tutum izlemedii iin fkh
rencisi arkadalar tarafndan tenkit edilen42 bu gencin Kahireye gelip oradaki
sflerle tanmas, sohbet etmesi onun hayatndaki en nemli dnm noktasdr
diyebiliriz.
eyh Hzrn lmnden sonra, daha nce ders okumakta olduu Gamr Camii
imam Emmuddn ed-Dimytnin (. 929/1523)43 yannda, onun ocuklaryla
birlikte kalr. Din ve dil ilimleriyle ilgili dier metinlerin ezber ve hocalar
huzurunda tahlilini gerekletirir44. fi fkhnda derinletii gibi, dier
mezhebin de kaynak kitaplarn inceler 45. ncelemek istedii her kitab, Msr
ktphanelerinden getiren bir dostu da vardr 46.

41

arn, Letiful-Minen, I, 33.

arn, Letiful-Minen, I, 36, 49.
43
bnun-Neccr diye tannan Ebul-Cd Emnddn Muhammed ed-Dimyt el- Bedrn, bn
Hacerden icazeli olup, hadis alannda arnye icaze vermitir (Letiful-Minen, I, 33).
Gamr Camiinde 57 sene imamlk yapm ve Yavuz Sultan Selimin Msrda kald srede
zel imam olmutur (ez-Zeyl, 24ab). Geni bilgi iin bkz. arn, et-Tabakt, II, 131-132; ezZeyl, 23b-25b; Mnv, el-Kevkibud-Drriyye, III, 346-348; Gazz, ae., I, 32-35; bnulmd, ae., X, 230-231.
44
arn, Letiful-Minen, I, 32.
45
Ae, I, 42-43.
46
Ae, I, 40. Kendi bana inceledii eser saysnn, isimlerini belirttiklerinden ok fazla olduunu
syleyen arnnin kaydettii ve says 200e yaklaan bu eserlerin listesi iin bkz.LetifulMinen, I, 39-41; el-Mznul-Kbr, el- el-Matbaatl-Meymeniyye, Msr 1306/1889, I,66-67.
42

127

Fakih Bir Sf rnei Olarak Abdulvehhab e-arn

arn, says 50ye ulaan staddan ilim okuduunu belirtirken hepsinin de

ilmi ve tasavvufu kendisinde birletiren ahsiyetler olduuna vurgu yapar47.
Dn ilimlerde derinleirken Kueyrnin (. 465/1072), Eb Tlib el-Mekknin
(. 386/996), Gazlnin (. 505/1111), Shreverdnin (. 632/1234) ve dier
sflerin eserlerini inceler ve bir eyhin gzetiminde olmakszn nefsiyle
mcahedeye karar verir. Fakat, eserleri okuduka bir eit fikir bunalmna
srklenir. Zira, bir sre sonra, daha nce ulat kanaatin aksi bir sonuca ulap,
ikincisini doru tercih olarak kabul etmektedir. Sanki, kmaz olup olmadn
bilmedii bir sokaa girmekte, kmaz olduunu grnce geri dnmektedir 48.
Bir seneyi aan bu youn mcahede dneminde, odasnn tavanna balad ipi
boynuna geirip yatsdan sabaha kadar uyank kalr 49. Uzlet isteinin ar bast bu
gnlerde Karfe blgesinde, Svey kenarndaki Mukattam danda, sonra
Karfenin terkedilmi mescidlerinde, sonra ehrin harabelerinde, kalelerinde, mer
bnul-Fridin (. 632/1235) yapt gibi50 etin bir yol tutar. Gece gndz btn
gnlerini kesintisiz zikirle geirir. Uyku bastrdnda souk suya girer. -drt
gnde bir, bir kuru ekmekle yetindii o gnleri, hayatnn en tatl gnleri diye yad
eden arn, normalde insan doasna itici gelen bu tutumun, Allah aklarnca
severek ve isteyerek gerekletirilen bir uygulama olduunu, bu ak duygusunu
tatmadklar iin kar kanlarn bu hali anlamaktan uzak olduklarn belirtir51.
arn bu arada, o zamana kadar rendii ilimlerde tam bir ihlas sahibi
olmadn, benlik duygularyla kark olduunu anladn syler 52.
47

arn, Letiful-Minen, I, 33. Dn ilimleri okuduu hocalarnn ve onlarda okuduu 100

akn eserlerin et-Tabakt ve ez-Zeylde belirtilenler hari- listesi iin bkz. Letiful-Minen, I,
33-35, el-Mznul-Kbr, I, 65-66.
48
arn, Letiful-Minen, I, 47
49
Ayn yer.
50
Mnv, el-Kevkibud-Drriyye, II, 496.
51
arn, Letiful-Minen, I, 47,48,140.
52
arn, ae., I, 51.

128

Dr. Hayri Kaplan

Esasen bu inziva dnemi ncesinde Sytden, Sytnin ziliyye yolundaki

stad Muhammed el-Maribden (. 911/1505), Zekeriyya el-Ensrden, EbulHamil es-Servden (. 932/1525) zikir telkini alm ve hrka giymi53 ise de, ilk
ikisinin lmesi ve verdikleri icazelerin ileriye dnk icaze trnden olmas54, zikir
telkini verme yetkisinin, mutlaka irad ve terbiye yetkisine sahip olma anlamna
gelmedii55, telkin aldktan sonra mcahedenin gerektii56 dncesindeki
sfmizin byk bir gayret sarf ettii anlalmaktadr.
Yaad takn halleri kalbine mal ederek durulan arn, yine ilim yuvasna
dner, hem alimlerin hem de sflerin sohbetlerine devam eder. Dn ilimlerdeki
uzmanlk almalarn 29-30 yana kadar srdrp hocalarndan icaze alr ve
ancak bu yalarda evlenme frsat bulur 57.
Bu arada, 15 ve 16 yandayken iki kez hacca gider 58. Yedi sene boyunca
Ezherdeki salt u selm meclislerine devam ettii eyhi Nruddn e-nnin
emriyle Gamr Camii salt u selm meclislerini icra etme vazifesini 19-20
yandayken stlenir59.

53

arn, et-Tabakt, II, 116; Kavidus-Sfiyye, I, 31; Mnv, el-Kevkibud-Drriyye, III,

435, 446, 394.
54
Baz sflerin son yllarndayken, kk yataki ocuklarna, torunlarna veya muhiblerine
verdikleri zikir yaptrma, zikir telkini verme, hrka giydirme, murid tutma ve irad yetkisi,
yetki verilen ahsn ileride slkn tamamlamas artyla geerlilik kazand grlmektedir.
rnein, Ahmed er-Rifi (. 578/1182) henz drt yandaki torunu zzddn Ahmed esSayyda (574-670/1178-1271) lm hastal srasnda icaze vermi, zzddn, aabeyisi
Ebul-Hasen Abdulmuhsinin (. 630/1233) eliyle slkn tamamladktan sonra irad
faaliyetine balamtr (Frs, zzuddn, rdl-Mslimn li-Tarkati eyhil-Muttakn,
Mehmed Efendi Matbaas, Msr 1307/1889, 102). Zaman iinde bu uygulamann, beik
ulemasndaki gibi istismar kapsna dnt malumdur.
55
arn, el-Ahlkul-Metbliyye, Matbaatu Hassn, Kahire 1977, I, 98.
56
arn, el-Kavidus-Sfiyye, II, 123.
57
arn, Letiful-Minen, I, 71.
58
arn, et-Tabakt, II, 119; Letiful-Minen, I, 196, II, 38.
59
arn, et-Tabakt, II, 155, Letiful-Minen, II, 120, 126; Gazz, ae., II, 217, bnul-md, ae.,
X, 367.

129

Fakih Bir Sf rnei Olarak Abdulvehhab e-arn

23-24 yalarndayken ar bir hal geirir. Gamr Camiinde, hocas

Emnuddnin ardnda akam namaz iin tekbir getirince, camii direklerinin,
duvarlarnn, hasrlarnn, yer talarnn tesbihlerini iitmeye balar. Dehete
kaplmasnda

neden olan bu hal artarak devam eder. Kahiredekilerin

konumalarn, tesbihlerini duyar. Sonra buna civar kyleri, sonra Batda

Okyanusa Douda ine kadar yeryzndekiler dahil olur. Denizdeki balklarn
tesbihlerini de iitmektedir. Bu hal, sabaha kadar srer. arn, bu kefin
kapanmasn Allahn bir rahmeti olarak deerlendirir60.
928de (1522) Halil el-Kasabnin kz Zeyneple evlenir. Onun lmnden
sonra Halime ile, onun lmnden sonra Fatma ve Eb Medyen el-Maribnin
soyundan gelen Ebus-Sud b. Medyen kz mml-Hasen ile evlenir 61. Hepsini
de kendi eliyle topraa verdii anlalan, abide, zahide, saliha elerinin anlayl,
nazik, fedakr ve yardmsever bayanlar olmasn, Allahn bahettii byk bir
nimet olarak grr62.
Birisi kendisi hayattayken len iki erkek, Rukayya ve Nefse adl iki kz ocuu
dnyaya gelir63.
Bizzat 100den fazla sf ile sohbet ettiini belirten arnnin64 icaze aldklar
arasnda -daha nce zikredilenlere ek olarak- Burhnddn bn Eb erf (.
923/1517), Demrta Muhammed el-Halvet (. 929/1523), brahim Glen (.
940/1534), Ali el-Kzevn (. 955/1548) gibi isimler saylabilir ise de, onun seyr u
slknde etkili olan esasen u isimdir: Ali el-Mursaf (. 930/1524),
60

arn, dbul-Ubdiyye, (el-Envarul f Beyni dbil-Ubdiyye), Darul-Fikril-Arab,

Kahire trz. (et-Tabaktl-Kbrnn hmiinde),II, 157 Levkhul-Envr, 178 LetifulMinen, I, 171.
61
arn, Levkhul-Envr, 308, 393, 470, 517; et-Tabakt, II, 131; Letiful-Minen, II, 115;
Mnv, el-Kevkibud-Drriyye, III, 327; rgmu..., 580.
62
arn, Letiful-Minen, II,115.
63
arn, et-Tabakt, II, 156; Letiful-Minen, I, 173, 227.
64
arn, Letiful-Minen, I, 200, el- Ahlkul-Metbliyye, I, 252, III, 75.

130

Dr. Hayri Kaplan

Muhammed e-innv (. 932/1526) ve Ali el-Havvs (. 941/1535). lk ikisiyle

birlikteliinde, slk asndan az mesafe kaydettiini, stten kesilme
(olgunlama) ileminin ise on sene boyunca sohbetine devam ettii65 Ali el-Havvs
eliyle gerekletiini belirtir 66.
Bir camii, ok sayda oda ve mtemiltndan ibaret tekkesinde67 930 (1524)
ylndan itibaren68 ilim okutmak, tasavvuf sohbetleri ve zikir ayinleri yapmann
yansra, bol miktarda eser yazmak suretiyle hizmet verir. Toplumun hemen her
kesimiyle irtibat olan arn, 947 (1541), 952 (1546), 953 (1547) ve 963 (1556)
yllarndaki hac yolculuklar srasnda farkl diyarlardan gelen alim ve sflerle
grr69.
Slknn balangcndan itibaren hi aksatmakszn hergn en az 24.000
lafza-i cell zikri yaptn70, uyank geirdii Cuma geceleri dnda gnde 3
saatlik uykunun kendisine yettiini belirten71 arn 973 (1565) ylnda vefat eder
ve tekkesindeki camiin ierisindeki, kaps bulunan zel bir blmeye defnedilir72.
DN LMLERDEK HOCALARI
Saygnn yan sra byk bir zen duyduu ilim hocalar arasndan aada
sunacamz baz isimler, arnnin ne tr bir ilim evresinin rn olduunu
gzler nne serecektir.
Zeynuddn Zekeriyya b. Muhmmed el-Ensr es-Sneyk (826-926/1423-1520).
65

arn, el-Cavhir ved-Drer, 1b; et-Tabakt, II, 137.

arn, Letiful-Minen, I, 49.
67
Nablus, ae., 224.
68
arn, Letiful-Minen, II, 116.
69
arn, et-Tabakt, II, 119, 157, 163, 167; Levkhul-Envr, 190, el-Mznul-Kbr, I, 18;
arn, Letiful-Minen, I, 179, 196, II, 38, 186; Kavidus-Sfiyye, II, 114; el- AhlkulMetbliyye, I, 86, II, 397, III, 63, 83, 107; ez-Zeyl, 45b, 4ba, 57b, Gazz, ae., II, 220.
70
arn, Letiful-Minen, I, 20, II, 272.
71
Ae. I, 272.
72
Nblus, ae., 224.
66

131

Fakih Bir Sf rnei Olarak Abdulvehhab e-arn

arnnin dedesiyle Ezherden snf arkada olan, dn ve akl ilimlerde 40n

zerinde eser veren Ensrnin, tasavvuf alanndaki Fethur-Rahmn bi erhi
Risletil-Vel Arsln ile Kueyrnin eseri zerine yazd Ahkmud-Delle eseri
mehurdur73.
arn onunla olan 20 senelik beraberliinde, zellikle gzlerinin kr
olmasndan itibaren 10 sene boyunca hizmetini grmek, beraber yeyip imek, ona
kitap okumak suretiyle vefal bir rencilik rnei sergilemitir74. Ders olarak onda
okuduu ok saydaki eser arasnda Ahkmud-Delle de vardr 75. Henz 15-16
yandayken onun elinden tasavvuf hrkas giymi ve zikir telkini almtr76.
ihbddn

Ahmed b.

Muhammed

el-Kastalln (851-923/1448-1517).

Zekeriyya el-Ensr gibi bu alim de bn Hacerin talebelerindendir77. eitli

dallardaki 30u akn eseri arasnda Sahhul-Buhr zerine yazd rds-Sri
ve Sahhu Mslim zerine yazd Minhcl-btihc adl iki hacimli almas ve
zellikle el-Mevhibul-Lednniyye isimli eseri mehurdur78.
arn onda rds-Sr ve el-Mevhibi okumu79, rds-Srnin tashih

73

Ensr hakknda bkz. arn, et-Tabakt, II, 111-113, ez-Zeyl, 12b-17a; Mnv, elKevkibud-Drriyye, III, 369-373; Gazz, ae., I, 198-208; bnul-md, ae, X, 186-188;
Ayders, Muhyiddn Abdulkadir; en-Nrus-Sfir an Ahbril-Karnil-ir, DrulKtbil-lmiyye, Beyrut 1405/1985, 111-116; evkn, Muhammed, el-Bedrut-Tli, DrulKtbil-lmiyye, Beyrut 1418/1998, I, 175-176, Badadl smail Paa, Hediyyetl-rifn,
MEB Yay., stanbul 1951, I, 374; Serks, Yusuf, Mucemul-Matbtil- Arabiyye velMuarrabe, Matbaatu Serks, Msr 1346/1928, I, 484-488 Brockelmann, Carl, TrhulEdebil-rab (GAL ve Supplementband, Arp. ev. Editr: Mahmud Fehm Hicz) Kahire
1993-1999, VI, 396-401; Zirikl ae. III, 46-47; Kehhle, ae. I, 733-734.
74
arn, et-Tabakt, II, 111-112; ez-Zeyl, 12b, 13a, 17a; Letiful-Minen, I, 34.
75
arn, el-Mznul-Kbr, I, 65; Letiful-Minen, I, 34.
76
arn, el-Kavidus-Sfiyye, I, 31.
77
Gazz, ae., I, 128
78
Kastalln hakknda bkz. arn, ez-Zeyl, 22b-23a; Gazz, ae., I, 128-129; bnul-md, ae, X,
169-170; Ayders, ae., 106-107; evkn, ae., I, 70-71; Badadl, ae., I, 139; Serks, ae., II,
1511-1512; Brockelmann, ae., VI, 279-281; Zirikl, ae, I, 232; Kehhle, ae., I, 254.
79
arn, el-Mznul-Kbr, I, 66; Letiful-Minen, I, 34.

132

Dr. Hayri Kaplan

ve gelitirilmesinde ona yardmc olmutur 80.

Burhnuddn brahim b. Muhammed el-Makdis (836-923/1433-1517). bn
Hacerin talebelerinden olup, bn Eb erf diye tannmtr. Daha ok erh ve telhis
mahiyetindeki 20yi akn eserleri arasnda Kueyrnin er-Rislesinin zeti ve
tasavvuf risaleler de yer alr81.
Bu alimden 5 sene ders okuyan arn82, ziliyyenin Neveviyye kolundan
hizb okuma ve okutma icazesini ondan almtr 83.
Burhnuddn brahim b. Ali el-Kalkaend (831-922/1428-1516). bn Hacer ve
Sytden ilim alan Kalkaend, dnemindeki Ktb-i Sitte ravleri arasnda l
sened sahibidir 84. arn onda 4 sene okumutur85.
arn, bunlarn yan sra u alimlerden de ilim almtr: Hanbel fkhs
ihbuddn Ahmed b. Ali e-en (. 919/1513), fetva mercii emsddn esSemnd (. 921/1515), dil ve kraat alannda uzman Nruddn Cafer es-Senhr
(. 923/1517), Ali el-Musafye intisap eden akl ve nakl ilimlerde sz sahibi
ihbddn Ahmed el-Hsm (. 925/1519), Nruddn Ali el-Emn (.
929/1523), Nruddn el-Mahall (. 930/1524), Nruddn Ali el-Crih (.
931/1525), bn Hacer ve Bedruddn el-Aynden (. 855/1451) icazeli Abdulhak b.
Muhammed es-Sibnt (. 931/1525), Cemluddn Abdulkdir es-Sn (.
931/1525), bn Hallikn (. 681/1282) soyunun son temsilcisi Bedruddn
Muhammed el-Mehed (. 936/1530), Trk asll Kemluddn Muhammed et-Tavl

80

arn, ez-Zeyl, 22b; Gazz, ae., I, 128.

bn Eb erf hakknda bkz. arn, ez-Zeyl,17ab; Mnv, el-Kevkibd-Drriyye, III, 308313; Gazz, ae., I, 102-105; bnul-md, ae, X, 166-168; evkn, ae., I, 22-23; Badadl, ae.,
I, 25; Zirikl, ae, I, 66; Kehhle, ae., I, 59.
82
arn, ez-Zeyl, 17a.
83
Harrzde, ae. III, 221b.
84
Kalkaend hakknda bkz. arn, ez-Zeyl, 18a; Gazz, ae., I, 108; bnul-md, ae, X, 149,
Ayders, ae., 103-104; Zirikl, ae, I, 53; Kehhle, ae., I, 44.
85
arn, ez-Zeyl, 18a; Letiful-Minen, I, 34.
81

133

Fakih Bir Sf rnei Olarak Abdulvehhab e-arn

(. 936/1530), Sadddn Muhammed ez-Zeheb (. 939/1532), emsddin

Muhammed ed-Devhil (. 939/1532), el-Fetvsyla mehur ihbuddn Ahmed
er-Reml (, 957/1550), Molla Ali el-Acem vd.
Bu isimler de aratrldnda tefsir ve kelm alannda fazla eser vermeyen,
arln hadis ve fkha veren, dlanan felsefenin boluunu, onun oktandr iie
gemi olduu kelm eserlerle ksmen, fakat daha ok tasavvuf eserlerle
doldurmaya alan bir alim kua karmza kmaktadr. arnnin de bu
kuan ortak karakterini eserleriyle yanstmaktadr.
NTSAP ETT TASAVVUF MEKTEPLER
Baz aratrmaclar arnnin hangi tasavvuf mektebinin yesi olduuna
deinmezlerken, bazlar sadece ziliyye mensubu olarak gsterirler86 fakat,
tarikat silsilesini belirtmezler.
Her ne kadar o, arniyye kolunun kurucusu olsa da, dnemin sf
geleneinde hakim olan ve oktandr kklemi uygulamalar dnldnde,
arnnin bu silsilenin veya silsilelerin bir halkas olmas doaldr.
Muhtemelen 933 (1526-1527) ylnda tamamlad bir eserinde87 kendisini
ziliyye mensubu gsterir88 ise de, bu husus, belirtilen tarihten nce ve sonra,
dier tasavvuf okullarna intisap etmi veya icaze alm olmasna engel
grlmemelidir. Ayrca, hayat hakknda sunulan bilgilerden anlalaca zere o,
birden fazla eyhe intisap etmitir. Yine o dnemlerde yaygn olduu zere, intisap
ettii sflerin bazlar birden fazla tarikatten icazelidirler.
Alanndaki titiz almasyla tannan Harrzdenin eserinde belirtilen
silsileleri asl alnp, arnnin ve Mnvnin eserlerindeki intisap bilgileriyle

86

Schacht, ayn madde, 344; Feth, Eb Ali Hasen, Tabakt-zeliyyetil-Kbra, Mektebet

Dril-Beyrut, Dmak, 1421/2000, 61.
87
arn, dbul-Ubdiyye, I, 2, II, 56.
88
Ae., II, 9.

134

Dr. Hayri Kaplan

karlatrldnda, bu konuyu aydnlatacak olan aadaki bilgilerin doru,

gvenilir bilgiler olduu aa kmaktadr. Bu yzden, Hz. Peygambere kadar
uzanan silsilelerdeki isimlerin hepsi zikredilmeyerek, sadece tarikatin, tarikat
kolunun ve arnnin el ald sfnin belirtilmesiyle yetinilecektir.
Ahmediyye

(Bedeviyye) 89:

Muhammed

e-innv

el-Ahmedden

90

(.

91

932/1525) , Ali el-Havvstan (. 941/1535) ve eyh Salihten (?) .

Arfiyye92: Muhyiddn Ali b. Ahmed ez-Zkirden (. 960/1553)93.
Dskyye (Burhniyye)94 diliyye95: Muhyiddn ez-Zkirden96.
Ekberiyye97: Zekeriyya el-Ensrden98.
Ekberiyye-Cebertiyye99: Zekeriyya el-Ensrden100.
Halvetiyye101-Rueniyye102:

Demrtiyyenin

kurucusu

olan

Demrt

Muhammed b. Abdullahtan (. 929/1523) ve onun halifesi Hasen el-erkes erRmden (. 955/1548)103. Ayrca Gleniyyenin kurucusu ve Rennin halifesi
olan brahim el-Glen el-midden (. 940/1534)104.
89

Kurucusu: Ebul-Abbas Ahmed b. Ali el-Bedev (. 675/1276).

Harrzde, ae., II, 217a; arn, et-Tabakt, II, 121; Kavids-Sfiyye, II, 93, ez-Zeyl, 63a;
Letiful-Minen, I, 212, II, 23; Mnv, el-Kevkibud-Drriyye, II, 389.
91
Harrzde, ae., I, 50b.
92
Kurucusu: Ebul-Abbas bnul-Arf Ahmed b. Muhammed es-Sanhac (. 526/1141).
93
Harrzde, ae., II, 272b.
94
Kurucusu: Burhanuddn brahim b. Ebul-Mecd ed-Dsk (. 676/1277).
95
Kurucusu: erefddn Muhammed b. mer el-dil (. 788/1386).
96
Harrzde, ae., I, 126b, II, 76b.
97
Kurucusu: Muhyiddn bn Arab (. 638/1240).
98
Harrzde, ae., I, 97ab.
99
Kurucusu: erefddn smail b. brahim el-Cebert (. 806/1404).
100
Harrzde, ae., I, 212a.
101
Kurucusu: Sircuddn mer b. Ekmelddn el-Geyln el-Halvet (. 750/1349).
102
Kurucusu: Dede mer er-Ren el-ydn (. 892/1487).
103
Harrzde, ae., II, 28a.
104
Harrzde, ae., III, 90b.
90

135

Fakih Bir Sf rnei Olarak Abdulvehhab e-arn

Kadiriyye105-diliyye: Muhyiddn ez-Zkirden106.

Kbreviyye107-Nriyye108: Zekeriyya el-Ensrden109.
Medyeniyye110-Meymniyye111: Ali b. Ahmed el-Kzevn el-Alvnden (.
955/1548)112.
Metbliyye113: Metblnin halifesi Ali el-Havvstan114.
Rifiyye115: Cellddn es-Sytden116
Shreverdiyye117: Nruddn Ali b. Hall el-Mursafden (. 930/1524), EbulHamil Muhammed es-Servden (. 932/1525), her ikisinin halifesi Muhammed
e-innvden (. 932/1525) ayr ayr118 ve Zekeriyya el-Ensrden119.
Shreverdiyye-Zeyniyye120: Zekeriyya el-Ensrden121.
ziliyye122-Hanefiyye123: Celaluddn es-Sytden124 ve ayrca onun eyhi
105

Kurucusu: Muhyiddn Abdulkadir el-Geyln (. 561/1166).

Harrzde, ae., III, 55b.
107
Kurucusu: Ebul-Cennb Necmuddn el-Kbr (. 618/1221).
108
Kurucusu: Nuruddn Abdurrahman el-sfern (. 695/1296).
109
Harrzde, ae., III, 212b-213a.
110
Kurucusu: Ebu Medyen uayb el-Marib (. 594/1197).
111
Kurucusu: Ebul-Hasen Ali b. Meymn el-drs (. 917/1511).
112
Harrzde, ae., III, 174b, 178a.
113
Kurucusu: Burhnuddn brahim b. Ali el-Metbl (. 877/1472).
114
Harrzde, ae., III, 97b; arn, Letiful-Minen, I, 26.
115
Kurucusu: Ebul-Abbs Ahmed b. Ali er-Rif (. 578/1182).
116
Harrzde, ae., II, 58b; Sayyd, Ebul-Hd Muhammed, Kldetl-Cevhir, DrulKtbil- lmiyye, Beyrut 1420/1999, 427.
117
Kurucusu: ihbddn Ebu Hafs mer es-Shreverd (. 632/1234).
118
Harrzde, ae., I, 109ab, II, 152a; arn, Kavidus-Sfiyye, I, 19-20, II, 93; et-Tabakt, II,
115, 116,121, Letiful-Minen, I, 23, 212, ez-Zeyl, 63a; Mnv, el-Kevakibud-Drriyye, III,
394,446
119
Harrzde, ae., II, 152ab; arn, et-Tabakt, II, 112, Kavidus-Sfiyye, I, 20, 31; ez-Zeyl,
17a.
120
Kurucusu: Zeynddn Ebu Bekr b. Muhammed el-Hf (. 838/1435).
121
Harrzde, ae., II, 106b.
122
Kurucusu: Ebul-Hasen Ali b. Abdullah e-zil (. 656/1258).
106

136

Dr. Hayri Kaplan

emsddn Muhammed el-Maribden (. 911/1505)125.

ziliyye-Bedeviyye126-Cezliyye127: eyh Salihten (?)128.
niyye: Bu tarikatin kurucusu Nuruddn Ali b. Abdullah e-n elAhmedden (. 944/1537)129.
arn, Hz. Peygamberden sonra eyhlerinin en by diye niteledii
Hzrdan da istifade ettiini belirtir130.
RENCLER
Ulaabildiimiz kaynaklar erevesinde arnnin rencileri olarak u
isimler tespit edilmitir:
Ali el-Havvsn ve arnnin biyografisini ieren iki ayr eserin yansra
Tabaktus-Sfiyyeyi ve 100 akn eseri kaleme alan Zeynddn Muhammed
Abdurraf el-Mnv (. 1031/1622)131.
Anadoludaki arnzdelerin ilki olan Abdurrahm b. Abdulmuhsin earn (. 1048/1638)132.
Nuruddn e-nnin Ezher Camiindeki salt meclislerini icra eden halifesi

123

Kurucusu: emsddn Muhammed b. Hasen el-Hanef (. 847/1443).

Harrzde, ae., I, 321ab.
125
Ae., I, 321ab; arn, et-Tabakt, I, 5, II, 104; Mnv, el-Kevkibud-Drriyye, III, 435.
126
Ahmed el-Bedevnin zilden dorudan icaze ald gibi, halifesinin halifesinden de
ziliyye hrkas giydii belirtilir. Harrzde, ae., I, 50b.
127
Kurucusu: Ebu Abdullah Muhammed b. Sleyman el-Cezl (. 870/1465).
128
Harrzde, ae., I, 218b.
129
Ae., I, 16ab, 17b; arn, et-Tabakt, II, 155; Kavidus-Sfiyye, I, 20-21; Letiful-Minen,
II, 120, 126; Gazz, ae., II, 217; bnul-md, ae., X, 367. Bu tarikatn seyr u slk temeli,
Kurandan baz sureler eliinde Hz. Peygambere ok sayda salt okumaya dayanr.
130
arn, Levkhul-Envr, 64, 225; el-Mznul-Kbr, I, 18; Letiful-Minen, I, 284, II, 126;
el-Ecvibetl-Mardyye anil-Fukah ves-Sufiyye, Sleymaniye Ktp./Esat Efendi Blm, no:
1301, 129b, 147ab.
131
Muhibb, ae., II, 413.
132
Ae., II,410-411.
124

137

Fakih Bir Sf rnei Olarak Abdulvehhab e-arn

ihbuddn Ahmed b. sa el-Kelb el-Menfelt (. 1027/1618)133.

innvnin olu Abdulkudds (. ?)134 ve onun olu Nuruddn Ali e-innv
en-Nakibend (. 1028)135.
Dmaka yerleen hadis alimi Ahmed b. Muhammed el-Bik el-Arn (.
1045/1635)136.
Ha diye mehur Ali b. Ahmed el-Msr (. 1001/1593)137.
Ayn zamanda Demrt el-Halvetnin de halifesi olan Sircddn Muhammed
el-Hnt (. 970/1563)138.
Fkh eserleriyle nl emsddn Muhammed el-Hatb e-irbn (.
977/1570)139.
ARN OKULU
Bu tasavvuf okulunun, o dnemin tabiriyle tekkenin, en verimli dnemini
kurucusunun zamannda yaadn syleyebiliriz. arn burada sadece zikir ve
sohbet meclisleriyle yetinmez, bizzat dn ilimleri okutur. Dolaysyla bir tr
medrese havasna da sahip olan tekkedeki mridler, zikir ve vird meclislerine,
cemaat namazlarna aksatmakszn katlrlar. Kuran ve hadis okunmas, fkh ve
tasavvuf kitaplarnn mtalaas, biri bitip dieri balar ekilde kesintisiz bir faaliyet
halini almtr140.
Kuruluunun otuzuncu senesi itibariyle erkek, kadn ve ocuklar toplam 200
kii bu tekkede ikamet etmektedir. Hepsinin geimi arn vesilesiyle
133

Mnv, el-Kevakibud-Drriyye, III, 478-479; Muhibb, ae., I, 266.

arn, dbul-Ubdiyye, II, 56; Letiful-Minen, I, 213; Harrzde, ae., II, 217a.
135
Mut, Muhammed ve Abza, Nizr, Ulemu Dmak ve Aynh fil-Karnis-Sn Aar,
Drul-Fikr, Dmak 1421/200, I, 337, 392.
136
Muhibb, ae., I, 315; Mut ve Abza, ae., II, 383, 452.
137
Mnv, el-Kevakibud-Drriyye, III, 496-497; Muhibb, ae., III, 134-135.
138
arn, Letiful-Minen, I, 301; ez-Zeyl, 43ab.
139
arn, Letiful-Minen, I, 301; ez-Zeyl, 55b-57a; bnul-md, ae., X, 561-562.
140
arn, Letiful-Minen, II, 113,129.
134

138

Dr. Hayri Kaplan

salanmaktadr. Kuran hafz olarak tekkeden mezun olanlarn says 2000den

fazladr. Grme zrl 29 kiinin de barnd tekkede, nbetlee hamur youranlar
20 kiidir. Her gn yaklak 70 ziyaretisi vardr. Gnlk 200 kg. hamur kullanlr.
Tekkede kalanlar ve eleri, dardan herhangi bir gelir veya i sahibi deildirler.
arn, onlarn krkn evlendirmi ve evlilik masraflarn da stlenmitir. ounu
beraberinde hacca gtrmtr141.
arnnin geimini dokumaclkla salad belirtilir142 ise de onun ifadeleri
bunu dorulamamaktadr. O, ticaret, terzilik, dokumaclk gibi bir meslein, bir ite
almann kendisine nasip olmadn belirtir. Tarla kiralar, cret karl onu ekip
ileyecek birini tutar, kendisinin ve ailesinin az oradan gelir143. Ayrca srf ona ve
onun zrriyetine zel olan vakf gelirleri vardr 144. Sonu itibariyle arn bir
sanat, bir meslek sahibi deildir145. Ne ocukluu ne de erikinliinde madd
getirisi olan bir meslekte veya grevde bulunmamtr146.
Tekkesinde kalan mridlerin, talebelerin ve ziyaretilerin ihtiyalarn, tekkenin
vakf arazisine ekilen rnlerin geliriyle karlamaya alt gibi147 ona ve
zrriyetine vakfedilen akar ve tanmazlarn gelirlerini de tekkedekilere datr,
onlar iin harcar148. Birok tekke, yakacaklarn dardan satn alrken, arn
tekkesinin senelik yakaca kendi arazilerinde temin edilmektedir 149.
arnnin ahs, zrriyeti veya tekkesi adna yaplan vakflarn, ayn veya
nakd balarn olduka fazla olduunu syleyebiliriz. Zira o, Msrn nfusunda
141

Ae., II, 116-118.

Schacht, ayn madde, 344.
143
arn, Letiful-Minen, I, 135, 177.
144
Ae., I, 145.
145
arni Levkhul-Envr, 350.
146
arn, Letiful-Minen, I, 47.
147
Ae., I, 135.
148
Ae., II, 117
149
Ae., II, 120.
142

139

Fakih Bir Sf rnei Olarak Abdulvehhab e-arn

azmsanmayacak saydaki iftilerden (fellh) defterdarlara, emrler, valilere

varncaya dek, toplumun hemen her kesiminde itibar sahibidir. zellikle iftilerin
ona ynelik itikadlar byktr. Hatta, ifti ocuklar Seyyidim Abdulvehhbn
srrna yemin ederim ki unu yapmadm, unu sylemedim! gibi ifadelerle
karlarndakini inandrmaya alrlar150. Daha ilginci, aradaki din farkllna
ramen Yahudiler ve Hristiyanlar da ona itikad beslemekte, ondan dua
istemektedirler. aknln dile getiren arnye nk sen bizim nazarmzda
patrikten de stnsn karln verirler 151. arnnin iradyla slama girenleri
de vardr 152.
arnnin lmn takiben, tekkenin bana olu Abdurrahman geer. Fakat,
Abdurrahmann amca olu Abdullatf e-arn idare ve irad faaliyetini eline
alr. Abdurrahmann ok sayda ocuk sahibi olmasna balanan cimrilik
derecesindeki tutumluluuna karn, fedakrl ve cmertliiyle mridlerin
sevgisini kazanan Abdullatifin lmnden sonra, Abdurrahman tekrar postniin
olur. Karklk sona ermekle beraber, zamanla mal toplamaya ynelen
Abdurrahman, tekke medresesinde ders vermeyi brakr, Fil Gleti153 kenarna
ailesiyle yerleir. Tekkeye sadece Cuma gnleri gelmeye balar. levini yitirmeye
balayan tekkenin Cuma toplantlarnda iki- kiiden bakas bulunmaz olur154.
1081-1083 (1670-1672) tarihleri arasnda tekkeyi ziyaret eden Evliya elebi (.
1095/1684), arn soyundan gelen elebinin yzlerce mridiyle birlikte tevhidle
megul ve nimetinin bol olduunu belirtir155.
1105 (1693) tarihinde ziyaret eden Abdulgan en-Nblus (. 1143/1731)
150

Ae., I, 232.
Ae., I, 170.
152
arn, Levkhul-Envr, 627, 651.
153
Etraf devlet grevlileri, emrler, aalar ve zenginlerin konaklaryla, saraylaryla doludur
(Evliya elebi, Mehmed Zilliolu, Seyahatnme, dal Yay., stanbul 1985, X, 335).
154
Mnv, el-Kevakibud-Drriyye, III, 397; Muhibb, ae., II, 364.
155
Evliya elebi, ae., X, 314.
151

140

Dr. Hayri Kaplan

tekkenin faal olup olmadna deinmezken, Abdurrahman e- arnnin

torununun cezbeli ve belirli bir yerde ikamet etmeyen karakterde olduunu
aktarr156.
lerleyen yllarda arn soyundan gelen Ahmed (. 1184/1771) ve onun olu
Abdurrahmann (. 1205/1790-1781) dedelerinin yolu zere hizmet verdikleri
belirtilir157.
MUARIZLARIYLA MCADELES VE OSMANLI SULTANLARIYLA
LKLER
arnnin ahs ve eserlerinin kabul grmesini ekemeyen birka kii ve
cemaatleri, eitli metotlara bavururlar. Kimisi onun eserlerine Kitap ve Snnete
uymayan fikirleri katar, kimisi onun Msrdan srgn edilmesi, kimisi de
ldrlmesi iin gayret sarf eder158.
Bu teebbsler arasnda arnyi en ok zen, henz kendisi hayattayken
rabet gren ve birok nshas istinsah edilen eserlerine, kendisine ait olmayan
kastl ifadelerin yerletirilmesidir ki eserlerinde bu ynde hatrlatmalarda
bulunmaktadr159.
Hasmlarnn desiselerine maruz kalan ilk eserleri, el-Bahrul-Mevrd filMevsk vel-Uhd ve Keful-umme an Cemil-mme (telif tarihi:
936/1530160) kitabnn mukaddimesidir. lk esere Cuhadan (Araplarn Nasreddin
Hocas) ve slm Dinini eletirmesiyle mehur bnr-Rvendden (. 298/910)
156

Nblus, ae., 225.

Cebert, Abdurrahman, Acibul-sr fit-Tercim vel-Ahbr, Drul-Ktbil-Msryye,
Kahire 1998, II, 326.
158
arn, Letiful-Minen, II, 272; el-Ahlkul-Metbliyye, III, 285.
159
Levkhul-Envr, 6; ez-Zeyl, 37b; el-Mznl-Kbr, I, 8; Kavidus-Sfiyye, I, 11;
Tenbhl-Muterrn, Drul-Ktbil-lmiyye, 1419/1998, 18-20; Letiful-Minen, I, 41, 43,
115, II, 207, 270, 272, 280; el-Ahlkul-Metbliyye, II, 289, III, 215, 244; el-EcvibetlMardyye, 99b, 166b.
160
Keful-umme, II,349.
157

141

Fakih Bir Sf rnei Olarak Abdulvehhab e-arn

alntlar yerletirirler. oalttklar nshalar kitaplar arsna gnderip

yaylmasn salarken, bazlarn da adamlarna verip Ezherdeki alimlere arz eder
ve fetva isterler. Alimler arasnda Bu eserdeki ifadelerin ona aidiyeti doru ise
artn koyarak fetva verenler olsa da, aleyhteki bu fetvalar halkn arasnda
dolatrrlar.

Camilerde,

sokaklarda,

emrlerin

evlerinde

insanlar

onu

ktlemektedir. Durumun farkna varan arn, baz alimlerin takriz ve onaylarn

ieren asl nshay ilgili kiilere gnderir ve ortalk yatr 161.
947 (1541) ylndaki haccnda Kiinin uzun srecek bir ii varsa, namaz
vaktinden nce klabilir diye fetva verdii ayiasn yayarlar. Msra gelen
yazlarda bu konu ilenir. Msra dndnde ou insan ona deiik gzle
bakar162.
Hasmlar yntemlerini biraz deitirerek, sokuturulmu ifadeleri mstakil
katlara yazp, arnnin adn vermeksizin fetva isterler. Bunu haber alan
arn, Ezher alimlerine o fetva dilekelerinde kastedilenin kendisi olduunu
bildirerek iin vardrlmak istenen sonucunu anlatr. Alimler fetva vermekten geri
dururken, Vezir Ali Paa (Msr valilii dnemi: 956-961/1549-1553) hasmlarn
baz adamlarn yakalatr ve ldrmek ister. Bu sefer ayn metinleri daha
zenginletirip Trkeye evirerek paaya kez iletirler. Metinleri yrtan paann
arnyi sevdii halk arasnda yaylnca ortalk bir sre daha skunet bulur 163.
957 (1550) ylnda arnnin, mezhep imamlar derecesinde bamsz
mtehitlik iddia ettiini, Msrdaki ballarnn 30.000i bulduunu, bu durumun
Msr iin endie verici olduunu bildiren ve srgn edilmesi talebini ieren bir
dilekeyi, rvet verdikleri birisi araclyla stanbula, Kanun Sultan Sleymana
(dnemi: 926-974/1520-1567) gnderirler. Vezirler ne ynde ferman hazrlayalm

161

arn, Letiful-Minen, I, 43, 115, II 207-208.

Ae., II, 206-207.
163
arn, Letiful-Minen, II, 208-209.
162

142

Dr. Hayri Kaplan

diye dnrlerken, o srada stanbulda bulunan, Emnddn ed-Dimytnin olu

Ebul-Lutf bu bilgilerin iftira olduunu vezir ve kadlara anlatr. Bu arada, grr ve
fikri olumsuz ynde deiir dncesiyle, sultan kapsnn yanana eyh
Abdulvehhb kara ve denizler sultan yazs kaln kalemle yazlr. Bunlara karn
Kanun, arnye selamn ve namaz klp kendisine dua etmesi iin bir seccade
gnderir164.
Esasen, arnnin Osmanl sultan katndaki itibar, Yavuzun Msra
giriinden itibaren mevcuttur. O srada 24-25 yalarnda olan arnyi ziyaret eder
ve ona bir yn elbise hediye eder165.
arnnin de onlara byk bir sevgi ve sayg besledii anlalmaktadr. Zira o,
hakszlktan saknan hayrl ve dindar yneticileri kendi ocuklarndan daha ok
sevdiini166, byle yneticilerin kendisi gibi sflerden daha stn olduunu
belirtir167.
Asrndaki sfler iin Kanunnin kapsnn snak olduu, nk ikram eden
ve ikramn baa kakmayan bir sultan olduu, Allah tarafndan desteklendii
kanaatindedir 168.
nsanlarn dert ve hastalklarn yklenmek suretiyle onlara ortak olduunu
belirten arn, zellikle Kanunnin hastaland gnlerde kendisinin de ayn
hastal yaadn, onun iyilemesiyle birlikte kendisinin de iyiletiini, bunun
birok kez tekrarlandn syler. Bacaklarndaki nkris hastal nkseden
Kanunnin 961 (1553) Ramazanndaki ran seferi srasnda kendisinin ayn
bandan sonuna kadar hasta olduunu ve iyiletiinde ryasna sultann gelip
164

Ae., I, 115, II, 209-210, ez-Zeyl, 52a, 54a, el-Ahlkul-Metbliyye, I, 469.

arn, dbu Sohbetil-Fukar maal-mer ve Aksh, Sleymaniye Ktp./Esat Efendi
Blm, no: 1571,58b.
166
Ae., 47b.
167
arn, Letiful-Minen, I, 237.
168
arn, el-Ahlkul-Metbliyye, II, 351, 396.
165

143

Fakih Bir Sf rnei Olarak Abdulvehhab e-arn

kez teekkr ettiini bir rnek olarak zikreder 169. arnye gre bu tr olaylar,
sfnin kendi imamna ynelik gl gnl bandan kaynaklanmaktadr170.
TASAVVUF GRLER
Eserlerindeki alntlara baklrsa, onun, tasavvuf literatrnn ok saydaki
kaynana aina olduu anlalmaktadr. Bu kaynaklar arasnda bnu Arabnin
eserleri zel bir yer tutmaktadr diyebiliriz. Fakat o, vahdet-i vcd fikrini teorik
ekilde ilemek ve ne karmak yerine, seyr u slk esnasnda yaanan bir hal
olarak grmekte, bu halin darya yansyan szl ifadelerinin, atahat ifadeleri
arasnda grlmesi gerektiini savunmaktadr. Esasen onun bn Arabden yapt
alntlar her eserinde deil, baz eserlerinde arlk kazanmaktadr.
Sohbetlerinden ok yararland kendi eyhleri bata olmak zere dnemindeki
ve yakn dnemindeki sflerden bol nakillerde bulunan arnnin, sadece
tasavvuf deil, fkh, hadis, kelam ve ahlakla ilgili eserlerinde de arln
hissettiren sf, Ali el-Havvstr. Onu izleyen ikinci sf Ali el-Havvsn
rencisi ve arnnin merep-varidat ikizi Efdalddn el-Ahmeddir (.
942/1536). Kefe ve ilhama dayal aklamalarda bulunan bu iki mmi sfnin
birok fikri bn Arabnin fikirleriyle uyumaktadr.
Eserlerinde ncelik verdii konular ve bunlar ileyi tarz dikkate alndnda
arnnin bir tasavvuf felsefesinden ziyade, tasavvufun hayata uygulanlarn,
pratiklerini ne kard grlr. Bu ynyle o, bir tasavvuf ahlk ve edebi
169

arn, Letiful-Minen, I, 63, 94, 106-107. II, 266-267.

arn, el-Ahlkul-Metbliyye, II, 47. arnnin cidd sorun yaad tek ynetici, greve
getirildikten 4 ay sonra bamszln ilan edip Osmanlya ba kaldran ve 12 gnlk
bamszlndan sonra 930 (1524) ylnda ldrlen Hain Ahmed Paa olmutur. Paann
ldrmesinden korkan ve arnnin yakn dostu olan emr Muhyiddn Yusuf b. Eb Asba,
onun yanna gizlenir. Emri teslim etmesi iin krbalanmak zere, paann atad valinin
huzuruna getirilir. arn gayet sakindir, tebessm etmektedir. Onun haline aran vali, ok
gemeden serbest braklmasn emreder. Ertesi gn ise, Hain Ahmed Paa kendi cann
kurtarmak iin kaar (arn, et-Tabakt, II, 134; Letiful-Minen, I, 153; Mnv, elKevkibud-Drriyye, III, 320).

170

144

Dr. Hayri Kaplan

sunmaya alr. Ahlak kavramn hacimli eserlerinin isimlerinde vurgular 171.

Eserlerini halkn anlayabilecei aklkta, anlalr bir slupla yazmas da onun bu
amacna byk katkda bulunur.
Genel olarak, sunduu fikirlerin sahiplerini belirtmesi ve bunlar kendisine mal
etme kolaylna bavurmamas takdir edilecek bir husus ise de, kendisine zg
aklamalarn azl ve tenkit edebilecei fikirleri dahi ou kez bakalarnn
dilinden tenkit etmesi, orijinal dncelere sahip olmad izlenimini vermektedir.
Tabi ki burada, onun dnemine gelinceye dek birok fikrin biroklarnca dile
getirilmi ve olgunlatrlm olmasn da gz nnde bulundurmak gerekir. Buna
karn, yaad tecrbeleri, duygular aktarmas, tasavvuf literatrnde rneine az
rastlanan konularda eserler vermesi, sorunlu konular uzlamac bir tavrla,
taassuptan uzak durarak kendince zmeye almas dikkate alnmas gereken
zelliklerindendir.
arnnin tasavvuf baz grlerini, zgn ifadelerine arlk vermek
suretiyle u ekilde zetleyebiliriz:
Tam bir tenzih isteyen tasavvuf dncede, ne hulln ne de ittihadn yeri
vardr. Gerek sflerin bu inanta olduu izlenimini veren szleri, yaadklar
hallerden tr duygularn anlatmada kelimelerin yetersiz kalmasndan, ak
lisanyla, ak sarholuuyla konumalarndan veya zele ynelik hitaplarndaki
stlahlarn, rumuzlarn kullanmalarndandr. Tm insanla seslenen Kuran ve
hadislerdeki baz ifadelerin tevili kanlmaz olduu gibi, sflerin baz szlerinin
de tevili gerekir172. Fakat akl banda, bilinli ekilde Allahtan bakas yok,

171

el-Ahlkul-Metbliyye, Letiful-Minen, el-Ahlkuz-Zekiyye vel-Ulmul-Lednniyye, elMenhecl-Mbn f Beyni Ahlkl-rifn, Behcetn-Nfs vel-Ahdk fm Temeyyeze
bihil-Kavm minel-db vel-Ahlk vb.. arn kendisini, silinmeye yz tutmu sf ahlkn
eserleriyle canlandranlar arasnda grr (el-Ahlkul-Metbliyye, I, 458).
172
arn, el-Yevkt vel-Cevhir, I, 64-65, 110; Letiful-Minen, I, 36; el-Ahlkul-Metbliyye,
I, 207.

145

Fakih Bir Sf rnei Olarak Abdulvehhab e-arn

Allahtan baka fail yok gibi szler syleyenler dini ykyor demektir173. Sflerin
kullandklar ittihad terimi ise, kulun isteklerinin Allahn isteklerine tamamen
uygun hale gelmesidir. Yoksa, kulun zatnn Allahn zat olduu, Onunla
btnletii veya Ondan bir para olduu anlamnda deildir174.
Kul, adnda da vurguland zere Allahn kuludur. Amac, Ona muhtaln
bilmek, Ona kullukta bulunmaktr. Kulluun gereklerini ve belirlenmi ibadetleri
yerine getirirken, bunlarn hikmetini ve kazandracaklarn bilmek art olmad
gibi, bu bilgileri bilmek kullukta ama gtmeye ynlendirebilir. Kulluk maksattr,
ara deildir 175.
Marifetullah da kulluk temeline dayanr ve ona ulamada iki yol vardr. lh
cezbe ve irad sahibinin rehberliinde gerekletirilen mcahede176. lh cezbe
nadirdir. Dnyalk amalayan sf klkl dolandrclarn says isi hi de az
deildir. Bu yzden kii, gvenilebilir rehberi tespit ederken dinin belirledii
lleri asl almaldr. nk hakikat ile eriat hibir zaman elimez. nsan ve
glgesi gibi, birbirinden ayrlmaz 177. Bu adan bakldnda, temelde ikisi arasnda
bir fark olmad anlalr. Ayn ekilde, sahih keif de eriate ters dmez178. Keif
olaynda, kefin kendisinden deil, kefi yaayp deerlendirenin durumundan
kaynaklanan yanlg ve karklklar olabilir. Her halkrda Kitap ve Snnete arz
gerekir 179. Bir dier ifadeyle, kefin nuru, erin nurunu sndrmez180.
173

arn, el-Ahlkul-Metbliyye, I, 463.

arn, Keful-Hicb ver-Rn an Vechi Esiletil-Cn, Dru bn Zeydn, Beyrut trz., 11; elYevkit, I, 65.
175
arn, dbul-Ubudiyye, II, 102; Letiful-Minen, I, 138.
176
arn, Keful-Hicb, 80; Letiful-Minen, I, 140, el-Ahlkul-Metbliyye, I, 128, 182; elEcvibetl-Mardyye, 42a.
177
arn, Letiful-Minen, I, 94, 129, 151, 166
178
arn, el-Mznul-Kbr, I, 10,90, el-Ecvibetl-Mardyye, 56a.
179
arn, el-Mznul-Kbr, I, 11, el-Ahlkul-Metbliyye, I, 105, 166, el-Ecvibetl-Mardyye,
41b.
180
arn, Letiful-Minen, I, 97.
174

146

Dr. Hayri Kaplan

arn, bu kesin ifadelerin yan sra, phelerden arnma konusunda keif ve

manev tecrbenin, sadece teorik dnce ve akl lleriyle marifetullaha ulama
metodundan daha faydal olduunu belirtir181. Ona gre, bir kii, kendini beenme,
kskanlk, kin vb. kalp hastalklarn, kart olan gzel hasletlerle bastrlmasnda,
dn ilimlere dair yzlerce kitap ezberlese bile, kendi bana tehis ve tedavide
yetersiz kalr. Bu hususta, tpta olduu gibi, bilgisi ve pratii olan bir rehbere
ihtiya vardr. Bu rehberin en nemli ilevi, mrid iin yolu ksaltmaktr 182.
Marifetullaha, sadece tasavvuf eserleri okumakla ulalmaz. Her ne kadar, mridin
tasavvuf eserlerini okumas sflerin yoluna zlem ve zen duymas amacyla
istenir ise de, Nuhun mr kadar uzun sre sflerin sz ve hallerini okusa eline bir
ey gemez. nk, arnye gre, tasavvuf yolu, uygulama, tatma, yaam
yoludur. Tevbeden balayarak marifetullahn zirvesine kadar, sflerin makamlarn
renmeye almak, hallerini, szlerini incelemek, nihayetinde bakalarna ait
hikayeleri renmek, tekrar etmek, anlamaya almak anlamna gelir. stelik her
birinin kendine zg bir karakteri, merebi, hali vardr. Ayrca, kalp ilminin tam
anlamyla yazya dklebileceini dnmek byk bir yanlgdr. nk bu ilmin
kendisi, okumakla, akl karmlarda bulunmakla deil, ancak ilah ltufla
gerekleen vehb ilimdir. Bunun iin ncelikli art, kalp arldr. O halde yetkin
bir eitimcinin elinde ahlk eitimine bavurmak daha makuldr183.
Bu arada, kulun ncelikle neyi istediine karar vermesi gerektiini syleyen
arn, dnya isteklisini abdd-dnya, ahiret isteklisini abdul-ukb, Allah
isteklisini ise abdullah diye niteler. Ona gre, cennet, iindeki yiyecekler, huriler

181

arn, Keful-Hicb, 66-68; Levkhul-Envr, 388; Hulsatu Ulmil-slm, 73-75; elAhlkul-Metbliyye, II, 428, III, 88.
182
arn, Levkhul-Envr, 10; el-Ahlkul-Metbliyye, I, 128-129, 139; el-EcvibetlMardyye, 43ab.
183
arn, Hulsatu Ulumil-slm (Netcetl-Ulm), Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut
1420/1999,76; el-Fethul-Mbn, 27, el-Kibrtul-Ahmer f Beyni Ulmi-eyhil-Ekber,
Matbaatu Mustafa el-Bb, Msr 1378/1959 (el-Yevkit vel-Cevhirin hmiinde), 6-7.

147

Fakih Bir Sf rnei Olarak Abdulvehhab e-arn

vs. iin deil, orada Allahn mhedesi ve birliktelii olduu iin sevilir ve
istenir184.
Kulun karar ve azim aamasndan sonra arnye gre en ok u iki zellie
ihtiya vardr: Zhd ve muhabbet. Dnyaya kar zhd sahibi olmak, altn, gm
vs. brakmak deil, bunlara, kalbini kaptrmakszn sahip olmaktr185. Muhabbet ise
Peygamberin ahlkyla ahlklanmakszn sonu vermez186. Bu yzden arn
dncesinde helal lokma bu yoldaki etkenlerin banda geldii gibi187, rnein,
evlenmek ve eiyle beraber olmak da sulkte ilerlemeyi salayan en nemli nafile
ibadetlerden birisidir188. En nihayetinde muhabbet, ilah tecellnin kalpte
belirmesiyle gerek sevgiye dnr. Sevginin bykl bu tecelliyle doru
orantldr ve ancak bu sevgi orannda Sevgilinin mahedesi gerekleir189.
arn, mridin byklnn, ona balananlarn okluuyla doru orantl
grlmesini

yanl

karlad

gibi190,

velileri

sadece

irad

edenlerle

snrlandrmann da yanl olduunu belirtir. nk, mrid kabul edenlerin mutlaka

tasarruf sahibi olmas gerekmedii gibi her dnemde tasarruf sahibi gizli veliler de
vardr191.
Ona gre gerek sf, Allahn emrettiine uygun ekilde ilmiyle amel eden
kiidir 192. Esasen, ilim ve amelin fazileti hakkndaki tm haberler ve tevikler, bu

184

arn, Letiful-Minen, I, 85; el-Ahlkul-Metbliyye, I, 176.

arn, Levkhul-Envr, 417; Letiful-Minen, I, 61, 96, 132; el-Ahlkul-Metbliyye, I,
223, 357.
186
arn, Letiful-Minen, I, 53.
187
arn, Levkhul-Envr, 11; el-Ahlkul-Metbliyye, I, 587, 605.
188
arn, Letiful-Minen, I, 51; el-Ahlkul-Metbliyye, II, 205.
189
el-Fethul-Mbn, 27-28.
190
arn, Letiful-Minen, I, 67; el-Ahlkul-Metbliyye, II, 80.
191
arn, Letiful-Minen, I, 108.
192
arn, dabu Suhbetil-Fukar, 2a; Letiful-Minen, I, 47, 62, Tenbhul-Muterrn, 21; elAhlkul-Metbliyye, I, 136; el-Ecvibetl-Mardyye, 37b, 56b.
185

148

Dr. Hayri Kaplan

iki hususta ihlasl olanlar iin geerlidir193. Bu yzden, Allaha iletme ynn gz
ard ederek hadis, fkh, nahiv vs. bilgilerini toplamakla uraan kii, hedef
asndan yanlm ve perde ardnda kalmtr 194. Bu balamda, tasavvufu
gzetmeyen fakih ve fkh gzetmeyen sf, tek gzldr. Kamil kii ise, her ikisini
de gzetir195. Kamil kiinin gzettii hususlardan birisi de Yaratcnn haklaryla,
kendi nefsinin hazlar arasndaki farktr. rnein, Allahn affna ynelik sevgisi,
kendi rahat iin deil, Allah affetmeyi sevdii iindir196.
arnye gre btn insanlar, beden yapsn oluturan asllarda olduu gibi,
ahlken de ortak asllara sahiptirler. Bu adan bakldnda btn insanlar veli
olma potansiyeline sahiptirler. Bu ahlk temeller de, bir tr genetik aktarmla
Ademdan itibaren gelmektedir. Hem madd hem de ruh ortak temelleri ve
zellikleri tynet (amur, balk, temel, miza, yap) kelimesiyle ifade eden
arn, bir btn olarak ele ald insann bu tynetini, her eit maddeden,
arlktan, hafiflikten, kokulardan, tatlardan, iyilikten, ktlkten, cmertlikten,
cimrilikten vs. malzemeden yourulmu kabul eder. Her taraf ayn hale gelinceye
dek yorulan bu tynet, aklen blnebilecek en kk paralara blnmtr ve her
bir parada btndeki tm zellikler, tm temeller mevcuttur. Dolaysyla her
insanda saysz kt, saysz iyi zellikler vardr. Byk zatlarda da, dierlerinde de
ayn husus geerlidir. Tek fark, byklerdeki iyi zellikler, iyi temeller, kt
olanlara basknken, dier insanlarda tam tersi sz konusudur. Bunlarn tamamen
yok olmas deil, ilev d ve ekingen kalmas dnlebilir. O halde, veliler de
byk gnah ileme potansiyeline sahiptirler. Bu genel kuraln tek istisnas,
ncesinde bir alma, bir iyilik sz konusu olmakszn sadece Allahn inayetiyle
tynetleri arndrlm olan peygamberlerdir. Tasavvufun ilevi de insan tynetinde
193

arn, Levkhul-Envr, 13, 513.

arn, Letiful-Minen, I, 51.
195
arn, ae., I, 36; el-Ahlkul-Metbliyye, I, 461; el-Ecvibetl-Mardyye, 56a.
196
arn, Letiful-Minen, I, 63; el-Ahlkul-Metbliyye, I, 353, II, 50.
194

149

Fakih Bir Sf rnei Olarak Abdulvehhab e-arn

hazr buluna iyi temelleri baskn ve iler duruma ulatrmaktan ibarettir197. te bu

yzden, sflerin yazd eserlerin ierii, en nihayetinde ahlki eitim ve gnl
tezkiyesi temeline iaret eder198.
Kendi iinde tutarl fikirler sunmaya alan arnnin eserlerindeki baz
ifadeler aratrmaclar artacak cinstendir. Bakalarndan naklettii baz ifadelerin
ok abartl veya onun savunduu temellerle eliik olduu grlr. Bunlarn
bakalar tarafndan sokuturulmu olup olmadn tespit etmek kolay deildir.
Sokuturma deilse bile, aznlkta kalan bu ifadelerin, onun da belirttii gibi,
Kuran ve Snnet erevesinde llmesi ve tenkit edilmesi gerektii aktr 199.
197

arn, Levkhul-Envr, 1, 670; Keful-Hicb, 30-31; Hulsat Ulmil-slm, 78-79.

arn, Hulsat Ulmil-slm, 76.
199
arn, dn ilimlerde delilleri, kaynaklar, nsih mensuhlar dil ve alet ilimlerinde mecaz ve
istiareleri bilecek derecede deniz gibi olmadan irad makamna geilmesinin sf icmasna
gre doru karlanmadn belirtir (et-Tabakt, I, 4, Levkhul-Envr, 15, 488, 513; elEcvibetl-Mardyye, 55b, 86b, el-Ahlkul-Metbliyye, I, 225, II, 104). Fakat, sayd artlarn
hepsini kendisinde toplayan sfler onun dneminde az olduu gibi, kendi eyhi Ali el-Havvs
bata olmak zere baz mridler de mmdir. arn, iinde bulunduu dneme ve sonrasna
ynelik ar bir karamsarlk iindedir. Gzlemledii olumsuzluklara ve zellikle stadlarnn
baz ifadelerine dayanarak, h. 5 inci asr ortalarnda zirvede bulunan din gneinin (DrerulGavvsal Fetv Ali el-Havvs, Sleymaniye Ktp./Nafiz Paa Blm, no: 383, 77ab, elCevhir ved-Drer, 97a), h. 653 ylnda zayflamaya baladn (el-Cevhir, 96b), h. 664
ylnda varln (?) her ynyle gerileme dnemine girdiini, iinde bulunduu asrn kyamete
alan bir dehliz olduunu (dbul-Ubudiyye, II, 58-59), h. 1030 senesinden sonra dinin iyice
zayflayp zulmn yaygnlaaca ve sonrasnda kyametin yakn olduunu (el-Cevhir, 96b),
kendi dneminde tasavvufun k dnemine girdiini, hatta Hz. Yusufu yemekle itham
edilen kurdun onu yemediine inandrmak iin mmet-i Muhammedin 10 uncu asrndaki
eyhlerden olaym ki ben Yusufu yemedim diye yemin ettiini, (Kavidus-Sfiyye, I, 12)
belirtmesi, ondaki karamsarln abartl ifadeleridir. Kendisinin snn olduunu belirtmekle
beraber (Tenbhul-Muterrn, 19; Kavidus-Sfiyye, I, 11) Hasen el-Irak (. 930/1524) adl
bir velinin Mehdi ile grmesine ilikin hikayesini tenkitsiz ekilde aktarmas, bu rivayete
gre ahir zaman Mehdisinin 255 (869) doumlu olup, halen sa ve 706 yanda olduunu
belirtmesi (dbul-Ubudiyye, I, 4-5; el-Yevkt vel-Cevhir, I, 143; et-Tabakt, II, 126;
Letiful-Minen, I, 304), Mehdi ile bir araya gelmediini sylerken (Letiful-Minen, I, 304) bir
baka yerde, onu ryada grdn (Letiful-Minen, I, 284), onunla bir araya geldiini
sylemesi (ae., I, 310) eliki oluturmaktadr. Bir kadn veya sakal bitmemi gen
grdnde ayartmaya alan, insanlarn baklarna aldrmakszn onu eliyle yoklayan (etTabakt, II, 122), bir beldenin eyhini veya ileri genlini grdnde onu eeinden indirip,
yoldan gelip geene aldrmadan eekle ilikiye giren (ae., II, 135), sokaklarda bulduu l
198

150

Dr. Hayri Kaplan

Fakat o, her halkrda kendi dnemindeki, corafyasndaki tasavvuf anlaynn

temsilcilerinden birisidir.
TASAVVUF ESERLER
Tasavvufla ilgili 100 yapraklk ilk eserini 930(1524) ylnda yazan arn200 bu
tarihten sonra kaleme ald eserlerin biroynun sfleri savunmaya ynelik
olduunu belirtir201. Edep ve ahlk konularnn arln hissettirdii tasavvuf
eserlerindeki bu hedefinin, tasavvufu her kesime hitap eder tarzda aklama ve
sevdirme yntemiyle ksmen baarl olduu dnlebilir202.
Onun 100 civarndaki eser listesi203 arasndan sadece tasavvufla ilgili ve
incelenmeye deer olan u isimleri sunmakla yetiniyoruz:
bn Arabnin el-Fthtn temel alarak yazd ve aranlan konunu, bu
hacimli eserin hangi farkl bablarnda getiini aratranlar iin faydal olan elYevkt vel-Cevhir f Beyni Akidil-Ekbir, bn Arabyi savunma amal elKavlul-Mbn fir-Redd an Muhyiddn.
Alim sf arnnin mm sf Ali el-Havvsa ynelttii sorular ve cevaplar
ieren Drerul-Gavvs f Fetv Al el-Havvs ve byk, orta, kk olmak zere
adet el-Cevhir ved-Drer.

kedileri, kpekleri, eekleri vs. dkkanna getirdii iin, kt kokudan dolay kimsen o
dkkanda duramad, tabandaki kuun bala, tavua, kpee dnt (ae., II, 130) kiileri
keramet sahibi meczup melametiler olarak tantmas, Sapk inanlar et-Tabakta bol
miktarda sokuturdular diyen (el-Ahlkul-Metbliyye, II, 289) ve dinin hkmlerini amaz
l olarak sunan arnnin karakteriyle uyumad grlr.
200
arn, Letiful-Minen, I, 191.
201
Ae., I, 121.
202
Eserlerinin oaletlan yazma nshalarnn says olduka kabark olup, baz eserleri gnmze
dek 8-12 kez baslmtr.
203
Eser listesi iin bkz. arn, Letiful-Minen, I, 43; Ceml el-Azm, Ukdl-Cevher, 330334, Badatl, Hediyyetl-rifn, I, 641-642; Serks, Mucemul-Matbt, I, 1130-1134;
Brockelmann, Trhul-Edebil-Arab, VIII, 256-265; Zirikl, el-Alm, IV, 180-181; Kehhle,
Mucemul-Mellifn, II, 339.

151

Fakih Bir Sf rnei Olarak Abdulvehhab e-arn

Sflere ve sf alimlere kar, bnul-Kayyim el-Cevziyye (. 751(1350) bata

olmak zere, tenkitte bulunanlara cevaplar ieren el-Ecvibetl-Mardyye anilFukah ves-Sfiyye, el-Ecvibe anil-Ekbir, Tahretl-Kalb vel-Fud min SizZan billh vel-ibd, el-Menhecl-Mbn f Beyni Ahlkl-rifn, el-KavidusSeniyye f Tevhdi Ehlil-Hussiyye, el-Kavidul-Kefiyyetl-Muvaddha liManis-Sftil-lhiyye, el-Mevznud-Drriyye f Akidil-Frakl-Aliyye ve
Risletl-Feth bil-Ecvibe an Ehli-ath.
ou, kefe dayal olarak Kurndan istihra edilen ve sadece sflere zg
diye niteledii 3000e yakn ilmi (daha doru ifadeyle: bilgiyi) anlatt TenbhulAbiy al Katra min Bahri Ulmil-Evliy204 ve el-Cevherul-Masn f Ulmi
Kitbillhil-Meknn. Halvet esnasnda beliren ilim ve srlar ele ald elCevherul-Masn ves-Srril-Merkm ve es-Srrul-Merkm fm htassa bih
Ehlullah minel-Ulm. eyhi Ali el-Mursafnin emriyle gerekletirdii bir gnlk
halvetini konu edinen el-Burk vel-Havtf. lham ve kefin tasavvuftaki
konumunu, kabul ve ret llerini ele alan et-Tetebbu vel-Fahs al Hukmillhm iz Hlefen-Nass, Haddl-Husm al men Evcebel-Amel bil-lhm ve
el-Burkul-Havtif li Basari men Amile bil-Hevtif.
Sflerin namaz esnasnda yaadklar halleri anlatan Esrarus-Salt. Tbbn
sahasna giren bedensel ve zihinsel rahatszlklarla, hal ehli sflerin ak ve
cezbeden kaynaklanan durumlar arasndaki farklar, tehis ve tedavi yntemlerini
konu edinen Tbbu Erbbil-Ahvl.
eyh ve mridin zelliklerini, eitlerini, grevlerini vb. konular, tasavvufun
temelleri eliinde ele alan el-Envrul-Kudsiyye f Marifeti Kavidis-Sfiyye, elKavidus-Sfiyyetil-Kbr, Risletl-Envril-Kudsiyye f Beyni dbilUbudiyye, rdt-Tlibn il Mertibil-Ulemil-miln, Medrics-Slikn
204

lgin ierii sebebiyle muhtemelen birok nshas bulunmas gerekirken, bildiimiz kadaryla
bugne kadar bir nshasna rastlanlmam olan bu eserde szn ettii bilgilerden 359 adedini
el-Ecvibetl-Mardyyede (7b-34b) ksaca bahseder.

152

Dr. Hayri Kaplan

il Rusmi Tarkl-rifn, Tathru Ehliz-Zevy, en-Nurul-Frk beynelMrdis-Sdk ve Gayris-Sdk.

retmen renci, eyh mrid, ynetici halk, misafir ev sahibi, baba ocuk,
zengin fakir, yerli yabanc, efendi kle, Mslman zmm, gzel ahlkl kt
ahlkl, arkadalar, komular ve kar koca arasndaki ilikilerin edep ve artlarn ele
alan Hukku Uhuvvetil-slm. Allah iin dostluun, sohbetin nemini, kurallarn,
mridlerin birbirlerine kar tutum ve davranlarn konu edinen el-Muhtr minelEnvr f Suhbetil-Ahyr.
Sfler ile yneticilerin karlkl vazife ve tutumlarn ele ald rdulMufiln minel-Fukar il urti Suhbetil-mer ve bu eserin zeti mahiyetindeki
dbu Suhbetil- Fukar maal-mer ve Aksh.
arnnin bunlarn haricinde hadis, fkh, vb. dallara ait eserleri yurt ii ve d
yazma eser ktphanelerinde mevcuttur. Adna kaytl eserler arasnda, ona ait
olmad kesin ve pheli olan eserler de mevcuttur.
SONU
arn, dedelerini rnek ald gibi, ilim okuduu ve birou bn Hacerin
talebesi olan sf merep hocalarndan ok etkilenmitir. Gen yanda, Msrn
alim ve sflerle dolu ortamna girmi, farkl ekollere mensup birok sf ile tanp
sohbet etmi, ilim ve tasavvuf yolundaki ilerleyiini aralksz ve byk bir abayla
srdrmtr. Fkh alanndaki uzlatrc ve birletirici tavrn, tasavvuf konularda
da sergilemitir. Taassuba meydan vermemeye alarak, sflerin kendi
aralarndaki fikir ayrlklarn tevil etmekle uramaktan ziyade, onlarn ortak
noktalarn edep ve ahlk balklar altnda ileyerek herkesin anlayaca dille bol
miktarda eser vermitir. Eserleri arasnda orijinal kabul edilebileceklerin says az
deildir.
lkemiz ktphanelerindeki eserlerinin yaygnl, birounun lkemiz
topraklarnda istinsah edilmi olas, onun Osmanl sultanlar yanndaki saygnlnn

153

Fakih Bir Sf rnei Olarak Abdulvehhab e-arn

yan sra, eserlerindeki fikirlerin bn Arab arlnn hissedildii dnemin

Osmanl Tasavvuf dncesiyle rtmesinden ve arnzdelerin Osmanlda
kabul grnden kaynaklanm olmas muhtemeldir.
Dneminin bir ok kollara ayrlm sf ekolleri arasnda, belirli bir ekoln
savunuculuunda taassup gstermeyip, genel anlamda tasavvuf retileri ilemesi,
eserleriyle slam dnyasnda derin etki sahibi olmasn salarken, kurduu okulun
devam asndan tblerinin azlna sebep olmutur. Bunda, gnmze varncaya
dek zellikle azil ve Bedev ekollerinin Msrda devam eden arlnn da etkisi
olduu phesizdir. Bu yzden, kurduu okulun geleneksel ballarndan ok daha
fazla, yazd eserlerin fikir ballar olduunu syleyebiliriz. Onu izleyen asrlarda
Abdulgan en-Nblus (. 1143/1731), Mustafa b. Kemlddn es-Sddk (.
1162/1749) gibi baz isimler hari, onun kadar ok eser yazan ve eserleri rabet
gren sf says fazla deildir.
Yaad dneme ve sonrasna ynelik karamsarlk duygusu sadece ona zg
olmayp ondan nceki ve sonraki birok sfde de grlr. Eserleri eitli hilelere
maruz kald iin baslm olanlar da dahil olmak zere onayl, takrizli ve tashihli
nshalar asl alnarak tahkik edilmeye muhtatr.Dolaysyla, eserlerinde geen ve
onun fikirleriyle uyumayan ifadelerin taspiti, aratrmaclar iin nem arz
etmektedir.
Tenkide ak grleri olmakla beraber, tasavvufi dnce ad altnda
hurafelerin

yerlemeye

balad,

sfleri

sadece

kerametlerine

gre

deerlendirmenin yaygnlat Msr corafyasnda, insanlar, salih selefin tasavvuf

anlayna ynlendirme gayretinin rn olan birok eserinin gn yzne kartlp
aratrmaclarn ve okurlarn istifadesine sunulmas, onun grlerinin daha iyi,
daha gerekci ekilde anlalmasn salayacaktr.

154