Ibn Hajar Haythami

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANABLMDALI
HADS BLM DALI
BN HACER EL-HEYTEM (. 974/1567), HAYATI,

ESERLER VE EL-FETV EL-HADSYYE ZELNDE HADSCL
Yksek Lisans Tezi
sa UYSAL
Ankara-2015
T.C.
ANKARA NVERSTES
TEMEL SLAM BLMLER ANABLMDALI
HADS BLM DALI

Yksek Lisans Tezi
sa UYSAL
Tez Danman
Prof. Dr. Bnyamin ERUL
Ankara-2015
T.C.
ANKARA NVERSTES
TEMEL SLAM BLMLER (HADS)
ANABLM DALI

Yksek Lisans Tezi
Tez Danman: Prof. Dr. Bnyamin ERUL

Tez Jrisi yeleri
Ad ve Soyad
mzas
.................................................................... ........................................
.................................................................... ........................................
.................................................................... ........................................
.................................................................... ........................................
Tez Snav Tarihi:
TRKYE CUMHURYET
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE
Bu belge ile bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran

ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin
gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm
ve kaynan gsterdiimi ayrca beyan ederim.(//2015)
Tezi Hazrlayan rencinin

Ad ve Soyad
sa UYSAL
mzas
NDEKLER
KISALTMALAR ...................................................................................................... V
NSZ...................................................................................................................... V
GR .......................................................................................................................... 1
A. ARATIRMANIN KONUSU VE NEM ......................................................... 1
B. ARATIRMANIN AMACI .................................................................................. 2
C. ARATIRMANIN PLANI VE METODU .......................................................... 3
BRNC BLM...................................................................................................... 6
BN HACER EL-HEYTEM'NN HAYATI VE LM KL ....................... 6
A. YAADII DNEM ............................................................................................. 6
1. Siyas ve Sosyal Durum ....................................................................................... 7
2. lm Durum ........................................................................................................... 9
B. HEYTEMNN HAYATI .................................................................................. 11
1. smi ve Knyesi ................................................................................................. 11
2. Doduu Yer ...................................................................................................... 12
3. Nisbesi ................................................................................................................ 13
4. lm Seyahatleri .................................................................................................. 13
5. Vefat .................................................................................................................. 13
C. LM KL ................................................................................................... 14
1. Fkh lmindeki Yeri ........................................................................................... 15
2. Hadis lmindeki Yeri .......................................................................................... 16
D. HOCALARI VE TALEBELER ....................................................................... 16
1. Hocalar .............................................................................................................. 17
2. Talebeleri............................................................................................................ 19
E. ESERLER ........................................................................................................... 20
a. Fkh le lgili Eserleri ........................................................................................ 20
b. Siyer, Biyografi, Tarih Alannda Yazd Eserler .............................................. 23
c. Hadis ile ilgili yazd eserler ............................................................................ 24
ii
d. Akid-Kelam ile ilgili Eserleri ........................................................................... 25

e. Dier Eserleri ..................................................................................................... 26
KNC BLM ...................................................................................................... 29
FETV LTERATR VE HEYTEMNN EL-FETV EL-HADSYYE
ADLI ESER............................................................................................................. 29
A. ESERN ER ............................................................................................... 32
1. Birinci Blm ................................................................................................. 33
2. kinci Blm: Bed ve Men ........................................................................ 36
3. nc Blm: Nahiv .................................................................................... 36
4. Drdnc Blm: Usuld-Dn ...................................................................... 37
5. Beinci Blm: Usulul-Fkh ........................................................................ 38
6. Altnc Blm: Ulmul-Kuran, Kuran, Tefsir ve Kraat lmi .................... 40
7. Yedinci Blm: Ulmul-Hadis ..................................................................... 42
8. Sekizinci Blm: Tasavvuf ............................................................................ 45
B. TASNF SEBEB VE MANTII ....................................................................... 48
C. AYET, HADS VE KAYNAK KULLANMASI ............................................... 49
D. SORU VE CEVAP EKLLER ....................................................................... 53
E. MEZHEP FAKTR ......................................................................................... 56
F. FETVA YNTEM ............................................................................................. 56
G. ESERDE KULLANILAN KAYNAKLAR........................................................ 57
a. Tefsir Kaynaklar ............................................................................................ 57
b. Hadis Kaynaklar ............................................................................................ 58
c. Dier Kayanaklar ........................................................................................... 61
. HEYTEMNN BN TEYMYEYE ELETRLER ................................. 65
H. EL-FETV EL-HADSYYE LE EL-FETV EL-KUBR ELFIKHIYYENN KARILATIRILMASI ........................................................... 67
1. erik Bakmndan Karlatrlmas: ................................................................. 68
2. Uslp Asndan Karlatrlmas...................................................................... 69
. ESER ZERNE YAPILAN DEERLENDRMELER ................................. 72
iii
1. Kaynak olarak Kullanlmas ............................................................................... 72

2. Esere Yaplan tirazlar........................................................................................ 75
J. EL-FETV EL-HADSYYEDE KULLANILAN UYDURMA
RVAYETLER ......................................................................................................... 76
1. lm Melei ve Ruhun Kabzna Dair Rivayetler .............................................. 76
2. Mehdilikle lgili Rivayetler ................................................................................ 79
3. Cahilin Veli Olmas le lgili Rivayet ................................................................ 82
4. Hz. Peygamberin Fazileti ile lgili Rivayetler .................................................. 83
5. Ebdl Konusundaki Rivayetler .......................................................................... 85
NC BLM .................................................................................................. 90
HEYTEMNN HADSCL ............................................................................. 90
A. HADS VE SNNETE BAKII ......................................................................... 90
B. RVAYET ZELLKLER ............................................................................... 91
C. HTLAFLI HADSLER KARISINDAK TUTUTMU ................................ 93
1. Tevil .................................................................................................................. 93
2. Cem ve Telif ..................................................................................................... 97
3. Tahss ................................................................................................................. 99
D. HEYTEMNN PEYGAMBER TASAVVURU ............................................ 101
E. HEYTEMNN GRLER ........................................................................ 112
1. Mehdlik le lgili Grleri ............................................................................. 113
2. Tasavvuf le lgili Grleri ............................................................................. 115
3. Allahn Dnyada Grlmesi ........................................................................... 115
F. ESERDE KULLANILAN HADSLERN DEERLENDRLMES ......... 116
SONU.................................................................................................................... 119
BBLYOGRAFYA ............................................................................................... 123
ZET....................................................................................................................... 132
SUMMARY ............................................................................................................ 133
iv
KISALTMALAR
a.g.e.
Ad geen eser
a.g.m.
Ad geen madde
a.y.
Ayn yer
Ans.
Ansiklopedi
as.
Aleyhisselam
b.
bn, bin
b.t.
Bintu
bkz.
Baknz
bsk.
Bsk.,
D..A.
Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklobedisi
dr.
Dierleri
FAV.
Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar
m.
Mld
M...F.
Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi
Mad.
Madde, maddesi
lm tarihi
ra.
Radiyallahu anhu
s.
Sahife
s.a.v.
Sallaluhu Aleyhi ve Sellem
t.y.
Tarih yok
thk.
Tahkik
yay.
Yaynlar, yaynclk
NSZ
Kur an ve Snnet, slam toplumunu asrlardr ekillendirmi ve bu etkisini
de kyamete kadar koruyacaktr. slam toplumunun ekillenmesinde en deimez
kaynak Kuran olurken, Snnet de onun tebli ve tebyinini salayarak doru
anlalmas ve toplum zerinde daha etkin olmasnda byk rol oynamtr. Bu
zellii bilen slam alimleri, konular ve olaylar zerinde hadisleri daha youn olarak
kullanarak fetva vermeye almlar ve bylece mstakil eserler ortaya kmtr.
Klasik fetva kitaplarnda izlenen yntemin dna klarak daha deiik
konularda, Kuran dnda hadislerin youn olarak kullanlarak yorumlanp fetva
verilmesi ayr bir hadis sahas olarak ne kmtr. Bu amala Ehl-i snnetin
nclerinden kabul edilen ve hicr onuncu asrda fkh ve hadiscilii ile bilinen afi
ulemasndan bn Hacer el-Heytemnin (. 974/1567) el-Fetv el-hadsiyye isimli
kitab balamnda, fetva verirken hadisleri kullanma, onlar anlama ve yorumlama
yntemini incelemek yerinde olacaktr.
Yksek Lisan Tezi olarak hazrlanan bu mtevazi almada, fakih ve
muhaddis Heytemnin sorulan sorulara verdii bir ksm fetvalar ieren el-Fetv
el-hadsiyye isimli eserinde, onun hadiscilii ve eseri hakknda genel bir
deerlendirme yaplmaya allmtr. Yaplan bu almann, ileride Heytem
hakknda yaplacak aratrmalara bir nebze de olsa katk salayaca inancndaym.
bn Hacer el-Heytemnin (. 974/1567) Hayat, Eserleri ve el-Fetv elhadsiyye zelinde Hadiscilii isimli yksek lisans tezimizin danmanln
stlenen ve tezin hazrlanmas srasnda yardmlarn esirgemeyen sayg deer hocam
Prof. Dr. Bnyamin ERULa teekkrlerimi bir bor bilirim.
sa UYSAL
vi
GR
A.
ARATIRMANIN KONUSU VE NEM
Fetv Hadsiyye tr eserlerin en nemli rneklerinden olan Heytemnin

el-Fetv el-hadsiyye adl eseri zelinde hadiscilii ve kitabn mellifi Heytemnin
hayat ve eserleri tezimizin ana konusunu oluturacaktr..
Hicr onuncu asrda Hindistandaki bir grup lim, blgelerinde ashaba dil
uzatan ve bunda da arya giden bir takm insanlarn taassup ve edepsizliklerinin
yaygnlatn dnmler ve nlem iin Ehl-i snnet grlerini sk bir ekilde
savunmas ile ne kan Heytemye mracaat etmilerdi. Bu istek zerine o da esSavikul-Muhrikay kaleme ald. Heytemnin, konumuz olan el-Fetv elhadsiyye adl eseri de yeni ortaya kan meselelerde fikir yrtmek ve Mslmanlar
Ehl-i snnet emberi iinde tutmak iin kaleme alnm bir eserdir.
lim dnyasnda nemli bir yere sahip olan Heytemnin hayat ve ilmi
kiilii hakknda yeterli, mstakil bir alma olmadndan,1 hayatn ve ilm
kiiliini aratrp ortaya koymak, ilim ald hocalarn, yetitirdii rencilerini ve
sahip olduu eserlerini tesbit edip mstakil bir almayla ortaya koymak nemlidir.
Yazm olduu birok eserin yannda el-Fetv el hadsiyye de bazlarnn dikkatini
ekmi,
eseri
kaynak
olarak
gstermelerinin
yannda
zaman
zaman
da
eletirmilerdir. Eletiri sebeplerinin banda, Heytemnin birok tartmal konular

hakknda fetvalar vermesi ve bn Teymiye ve bn Kayym el-Cevziyye gibi alimleri
eletirmesi saylabilir. Heytemnin bu eseri, trnde yazlm olanlarn en
1
Bu konuda mstakil olarak yazlm tek eser Abdulmuiz Abdulhamid el-Cezzr tarafndan 1981 de
kaleme alnan bn Hacer el-Heytem adl kitabtr.
nemlilerindendir. Heytemnin hadisiliini aratrma konusu yapan mstakil bir

almann olmamas ve eserin neminden dolay byle bir almann yaplmas
elzemdir.
Heytemnin hadiscilii ve nemli eserlerinden olan el-Fetv el-hadsiyye
hakknda Trke mstakil bir almaya rastlanamamtr. Bununla beraber
Heytemnin hayat hakknda, Abdulmuiz Abdulhamid el-Cezzr tarafndan 1981
ylnda Kahirede bn Hacer el-Heytem ad ile bir alma yaplmtr. Bu alma,
Heytemnin hayat, yaad dnemin sosyo-kltrel acdan deerlendirilmesi,
hocalar, talebeleri, eserleri, fkh ve hadis ilmindeki yeri hakknda bilgileri ierir.
El-Fetv el-hadsiyyenin, Ahmed Gayenin tahkik ettii ve Drut-Takv
tarafndan baslan Dmek-2008, I. basknn esas alnd almamzda, Heytemnin
hayat ve ilmi ynn ortaya koymakla birlikte, daha ok fetvalar verirken hadisleri
kullanma eklini ve eserin genel bir deerlendirmesini hedefliyoruz.
Muhaddis ve fakih Heytemyi, hayat ve eserleri yn ile ele alp, hadisleri
fetvalarda kullanrken takip ettii metodu ortaya koymak iin yaptmz bu
almann, hadisleri doru anlamak iin yaplm ufak bir katk olaca umudu
iindeyiz.
B.
ARATIRMANIN AMACI
slamn ikinci kayna olarak kabul edilen snnet ve hadisleri anlama ve

yorumlama abasnn neticesi olarak eitli eserler ortaya konulmutur. Bununla
beraber her konuda hkm verirken ayet ve hadisler temel alnarak daha ok hadisler
zerinde younlaarak fetvalar verilmi ve el-Fetv el-hadsiyye tr eserler ortaya
konulmutur. Bu tr eserler arasnda da Heytemnin el-Fetv el-hadsiyye adl eseri
zamanna gre ilgin ve yeni konular hakknda fetvalar ile dikkatleri zerine
ekmitir.
Bu tezin amac, Heytemyi muteber rical ve tabakt kitaplarndan, hakknda
yazlm eitli makalelerden, kendi yazd kitaplar ve zellikle teze konu olan elFetv el-hadsiyyeden faydalanarak hayat, eserleri ve hadisciliini n planda
tutularak eseri hakknda genel bir deerlendirme yapmak, onu tantmak ve hadis
ilmine katklarn ortaya koymaktr.
slam aleminde etkili ve nemli bir yere sahip olan Heytemnin, tasavvuf
hayatn youn olarak yaand bir ortamda yetimesinin ve eitli akmlarn onun
hadis anlayn nasl etkilediinin ele alnmas nemlidir. Bu nedenle hadisiliini
ve hadisleri yorumlarken siyas sosyal ve kltrel etkenleri tespit etmek, ele alnacak
temel konular olacaktr.
Heytemyi byle bir eser yazmaya sevk eden sosyal ve siyasi amiller
nelerdi? Heytem neden el-Fetv el-kubr el-fkhiyye gibi nemli bir eserinin taliki
olarak bu eserini yazma ihtiyac hissetti? Bu eserini yazarken hadisleri deerlendirme
lleri nelerdi? Kulland hadislerin shhat deerleri nelerdi? Baka grte
olanlarn tepkisini ekecek temel fikirleri nelerdi? gibi sorular, aratrmada zm
aranlacak temel sorunlardr.
C.
ARATIRMANIN PLANI VE METODU
Heytemnin hadisciliini anlamak ve yazd eserine etkisinin ne olduunu

tespit iin yaad dnemin ve blgenin siyasi sosyal ve kltrel yapsn bilmek
gerekir. Bu nedenle Heytemnin el-Fetv el-hadsiyye adl eseri zerinde yaplan
almann ilk blmnde Heytemnin yaad dnemin siyas, sosyal ve ilm

durumu yanstlmaya alld.
Heytemnin hayat ve ilmi yn ele alnd. Burada kendisinin yetimesinde
katks olan hocalar, yetitirdii talebeleri ve Heytemnin eserleri, eitli
kaynaklardan faydalanlarak tespit edilip tantld. Daha sonra mellifin eitli
konulardaki grleri ele alnd. Heytemnin hayat aratrlrken hakknda Trke
olarak yeterli mstakil bir alma bulunmadndan, tabakt kitaplar ile el-Fetv
el-Kubr el-Fkhiyyenin mukaddimesi ve buna benzer eitli makalelerden bilgiler
elde edildi. Heytem, kendisi hakknda neredeyse yok denecek kadar az bilgi
aktardndan hakknda detayl bilgi verilememitir.
kinci blmde el-Fetv el-hadsiyyenin tantlmasna geilmitir. Eser
tantlrken eserin ierii, tasnif mant, Ayet ve hadisleri kaynak olarak kullanmas,
soru ve cevap ekilleri, eserin hazrlanmasnda Heytemye etki eden faktrler ve
kulland kaynaklar ele alnmtr. Heytemnin bn Teymiyyeyi eletirmesi, ElFetv el-Hadsiyye ile dier fkh eseri olan el-Fetv el-kubr el-fkhiyyenin
benzer ve farkl ynleri ortaya konulmaya allmtr. El-Fetv el-hadsiyyenin
baka mellifler tarafndan kaynak olarak kullanmalar ve esere yaplan itirazlarn ele
alnmtr. Bo blmde son olarak ta eserde kullanlan mevzu rivayetler ele
alnmtr.
Heytemnin peygamber tasavvuru, konumuz olan eserinin geneline
baklarak tespite allmtr. Bu blmde yine eserin kaynak olarak kullanld

yerler, esere yaplan itirazlar ve Heytemnin eitli konulardaki grlerinden
bahsedilmitir.
nc blmde Heytemnin eseri taranarak hadiscilii ele alnm olup

ihtilafl hadisler karsndaki tutumu, hadislere yaklam ve Heytemnin baz
konulardaki grleri ele alnmtr. Son olarak da eserde kullanlan hadislerin genel
bir deerlendirilmesi yaplmtr.
ahslarn lm tarihleri metinde getii ilk yerde hicr/miladi eklinde
verilmitir. Dipnotlarda kaynak verilirken, ilk getii yerde tam ismi ile
kaydedilmitir. Bazen, ksaltmalar yerine, mehur olmas sebebiyle ahs, gerektii
yerde de eser zikredilmitir. Hadisleri tahrc ederken ise, mmkn olduunca birden
fazla kaynaa atfta bulunulmutur.
BRNC BLM
BN HACER EL-HEYTEM'NN HAYATI ve LM KL
A.
YAADII DNEM
Kaynaklarda genel olarak Heytemnin genlik yllar Msrda, otuz

yalarndan sonraki hayat da Mekkede getii belirtilmektedir. Yetitii ve genlik
yllarn geirdii blgeyi ve yaad dnemi ele alp incelemek Heytemnin
yetimesindeki etkenleri bilmek bakmndan yararl olacaktr. Bunun iin ncelikle
Msr blgesinin tarihini, kltrel ve sosyal geliimini ele almak faydal olabilir.
Msrda Osmanllardan nce yine Trk devleti olan Memlukler hakimdi.
Msr, Heytemnin ocukluk ve genlik alarna denk gelen bir zamanda, Yavuz
Sultan Selimin buraya m.1517 ylnda yapt sefer ile Osmanl hkimiyeti altna
girmiti. Memluk sultanlnn XVI. yzyl balarndan itibaren slam dnyasnda i
huzursuzluklar karsnda aresiz kalmas, d tehlikelere kar koruyucu zelliini
yitirmesi, bunlarla beraber Dulkadir Beylii sorunu ve Safev devletinin tehdidi iki
g arasnda sava tetikleyen unsurlar olmutu. Sonunda Mercidabkta yaplan
sava Osmanllarn kazanmasyla Suriye, Osmanl idaresi altnda girmi oldu. Daha
sonra Ridanniye savayla Memluklarn direnii krld ve Osmanl kuvvetleri
Kahireyi kontrol altna alp blgeye hakim oldu. Ksa bir zaman sonra da Msr
eyalet haline getirildi.2
Es-Seyyid, Seyyid Muhammed, Msr mad., D..A., XXIX, s. 563.
Msr, Heytemnin yaad dnemde istikrara kavumu ve bu durum

1560a kadar devam etmiti. Bu dnemde Msr eyaleti Osmanl kanunlarn
benimsedi.3
1.
Msr
Siyas ve Sosyal Durum

Blgesi,
slamiyet
geldiinde
Hristiyanlarn
elindeydi.
Hz
Peygamber, Htb. b. Ebu Beltea araclyla Msra slama davet mektubu

gnderdi. O zamanda Msrn banda Mukavks bulunuyordu. Bizansn Msr
halkna uygulad baskc tutum Mslmanlarn eline gemesine yardmc olduu
sylenebilir. Hicr 640 ve 641 yllarnda slam ordular Msr fethetmilerdir.4
Daha sonra Emevilerin Msrdaki hkimiyetleri son bulmu ve Abbasiler
hkm srmeye balamlard. Ancak o blgede ia yaygnd. Abbasilerden sonra o
blgede Tolunoullar adyla anlan otonom bir devlet kuruldu. Sonra Ihdler
dnemi balad. Bu dnem siyasi boluk, veba hastal ve ktlk sebebiyle fazla uzun
srmedi. Daha sonra oraya i olan ve sonraki dnemlerde byk etkileri ortaya
kacak, dini, siyasi ve itim bir deiim getirecek olan Fatmler hkim oldu. Bu
dnemde Kahire ehri kuruldu. Buray Fatmler iilerin bakenti haline getirdiler.5
Selahaddin-i Eyyb 567/1171 ylnda ynetimi ele geirerek Fatmler
dnemine son verdi. Eyyb ynetimi Msr tarihinin en nemli dnm noktalarndan
birini oluturur. Hallarla mcadele ve Msrn snniletirilmesi bu dneme rastlar.
Bu dnm gerekletirmek iin Selahaddin-i Eyyb ncelikle orada, snn
Es-Seyyid, a.g.m., XXIX, s. 564.
Avc, Casim, Msr mad., D. . A., XXIX, s. 558.
Tomar, Cengiz, Msr mad., D. . A., XXIX, s. 559-560.
medresler ve Drul-Kuran, Drul-Hadis gibi deiik eitim messeseleri kurarak

Msr yeniden ilim merkezi haline getirmitir. Selahaddn-i Eyyub Hallara kar
ekonomik mcadele de vermitir. Bu balamda uzakdoudan Kzldeniz yoluyla
Msra gelen, buradan da hem slam topraklarna hem de Avrupaya ynelen baharat
ticaretini, Yahudi ve Hristiyanlarn hakimiyetinden kurtarp Mslman tccarlarnn
eline gemesini salad. Eyyb dnemi sona erdikten sonra o blgeye Memlkller
hakkim oldular. Onlar da otuz yl iinde blgeyi hallardan temizleyerek yabanc
olduklar blge halkna meruiyetlerini kabul ettirdiler. Bir Trk devleti olan
Memlkller Msrda askeri bir nizam getirdi. Melikun-Nsr Muhammed b.
Kalavun dneminde, halka yklenen haksz vergilerin byk bir ksmn kaldrld.
ktisadi yap yeniden nizama sokuldu. Bu ynetimin ardndan siyasi istikrarszlk,
ekonomik ve sosyal proplemler ortaya kt. 6
Uzun bir sre Msr i karklklar, ekonomik proplemler ve yaygn
hastalklar gibi eitli sorunlarla babaa kald. Toparlanmas ancak 1415lerde
balad. Sultan Kaytbayn uzun sren ynetiminde (1468-1496) devlet istikrar
saland. Ancak miladi XV. yzyln sonlarndan itibaren lkede tekrar anari ba
gsterdi. Ortaya kan iktisad zlme, Osmanllarla girilen srtme ile birlikte
Memlkllerin yklmasna zemin hazrlam oldu.7
Dier taraftan Osmanl imparatorluu hicr 857/1453 senesinde stanbulu
fethetmi ve Avrupa ktasnda snrlarn geniletmiti. Bu arada ah smail Fars
beldesinde m. 907de ii olan Safav devletini kurmu, bakentini de Tebriz
yapmt. Daha sonra da Teymrlerin elinden Irak ve Horasan almt.
6
Tomar, Cengiz, a.g.m., D. . A., XXIX, s. 561.
Tomar, Cengiz, a.g.m., D. . A., XXIX, s. 562.
Hkimiyetini, douda Ceyhun nehrinden Faris Boazna kadar, batda da frat

nehrine kadar kurmutu.8
Sultan Selim, kardei Ahmedi elinde esir tuttuu iin ah smile kzgnd.
ah smail, Sultan Selimin kendi zerine gelmesinden korktu ve Osmanllara kar
ittifak oluturmak iin Msra eli gnderdi. Sultan Selim bu duruma ok sert
karlk verdi ve beldeler fethetti. Sonra rana ynelerek Tebrize kadar dayand ve
oray da fethetti. ah smailin saltanatn ykt. Neticede ah smail korkup kat.
Sultan Selim de oralarn hkimi oldu. Daha sonra Osmanllar am ve Msr
fethettiler.9
2.
lm Durum
Osmanllarn fethinden nce orada ilim merkezi olan Ezher medresesinin

hreti Osmanl beldelerinde yaylmt. Oraya ilim tahsili iin byk ilim adamlar
gelmi ve ilim elde etmilerdi. Mesela hicri sekizinci asrda Molla Fenr (.
834/1431) oraya gelmi ve bn Hacer el Askalnye talebelik ve arkadalk yapmt.
Molla Fenrden baka gelen limler arasnda Kurr Yakub diye mehur olan bn
dris (. 833/1430) ve Muhyiddn el-Kfiyeci (. 879/1475) bulunmaktadr.10
Bu asrda yazlan eserlerin ou erh, haiye ve taliklerden oluur. erhlerin
erhi de yaplmaktayd. Bu asra erh ve Hiyeler Asr denilse yanl olmaz. Bu
zamanda tasavvuf yaylm ve birok tarikat ortaya kmt.11
Cezzr, Abdulmuiz Abdulhamid, bn Hacer el-Heytem, Kahire-1981, s. 15.
Cezzr, bn Hacer el-Heytem, s.16.
10
11
Heytem zamannda Tasavvuf, Msrda en etkili zamanlarn yaamt.

Znnn el-Msr, (. 245/860) burada tasavvufun ilk tohumlarn atanlardandr. Eb
Ali er-Ruzbr (. 303/915), Eb Bekir er-Reml, Ebul-Hasan es-Si, Ebul-Ksm
es-Smit (427/1036) ve bnt-Tercumn IV. ve V. (X-XI) yzyllarda bu blgede
yaayan mutasavvflarn en nde gelenleridir. VII. (XIII) yzylda birok
mutasavvfn Msra gelmesiyle tarikatlar hzla yaylmaya balamtr. eyh EbulFethil-Vst (. 320/932) skenderiyede Rifiyye, Ahmed el-Bedev (. 675/1276)
Tantada Bedeviyye yahut Ahmediyye, brahim ed-Desk (. 633/1235) Deskta
Burhniyye ve Ebul-Hasan e-zel (. 592/1196) skenderiyyede zeliyye
tarikatnn yaylmasnn cln yapmtr. Memluk ve Osmanllarn idaresindeki
Msrda tasavvuf hayat, yukarda ismi geen tarikat byklerinin byk
unluunu temsil ettii tarikatlarn bnyesinde gelimitir. Osmanllar daha
Msra hakim olmadan Osmanl corafyasndan Msra pek ok tasavvuf erbab ve
eyhler yerlemitir. Buraya yerleen ve nde gelen mutasavvflar arasnda Halvet
eyhlerinden Muhammed Demirta (. 929/1522), brahim Glen (. 830/1426) ve
Abdulvehhab e-arn (. 898/1493) gelmektedir. 12
Osmanlnn hakim olduu Msrda ilim ve tasavvuf ilikisi iyi durumda idi.
Bu devirde birok mehur kiinin hem suf hem de alim sfatyla bilindii grlr.13
te bunlarn banda Heytem de gelir. Heytem, hem fkh fakihi hem hadisi hem
de sfidir.
Msrda, Osmanllar zamannda Memlk devrinin kltrel yaps korunmu
ve stanbul merkezli ortam da oluturulmutur. Msrn, ounlukla Arapa
12
Grgn, Hilal, Msr mad., D..A. XXIX, s. 582.
13
Grgn, Hilal, a.g.m. D..A. XXIX, s. 582
10
bilmeyen Osmanl Beylerbeyileri, Trke eserlere meyyal olduklarndan alim,

mtefekkir ve edipleri Arapa eser telifine ynlendirmemiler, mellifler de Trke
ve Farsay renmeye ve bu dillerde eserler vermeye almlardr.14
Grld gibi Heytemnin doduu ve byd ada blge tamamen
snniletirilmi, Ezher adn her tarafa duyurmu, bu sebeple nl alimler oralara
gelip yerlemi, zellikle tasavvuf blgeye tamamen hakim olmutur. Heytemnin,
ellerinde yetitii hocalarnn, mntesibi olduklar tarikatn nde gelenlerinden
olduu dnlrse tasavvufun etkisi altnda yetitiini sylemek yanl olmaz.
B.
HEYTEMNN HAYATI
1.
smi ve Knyesi
Tam ismi Ahmed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Muhammed b.

Hacer el-Heytem es-Sad el-Basrdir (909-974/1504-1567). Knyesi Ebul-Abbas
olup lakab ihbuddndir. Dnyaya geldii kye nisbetle Heytem denilmitir.15
Byk dedelerinden birine, insanlar iinde gerekmedii mddete konumadndan,
ok az konutuundan Hacer lakabn takmlar, daha sonra da onun soyundan
gelenlere bn Hacer demilerdir.16
14
Es-Seyid, Msr mad., D..A., XXIX, s. 567.
15
Zirikl, Hayrettin b. Mahmd (. 1396/1976), el-Alm, Drul-lm, XV. bsk., 2002, s. 234.
16
Heytem, el-Fetv el-kubr el-fkhyye, Darul-Fikr, I, s. 3; Kallek, Cengiz, bn Hacer elHeytem mad., D..A., XIX. s. 531.
11
2.
Doduu Yer
Aslen Msrn Ayniems yaknlarndaki Selmunt nahiyesinden olup

dedelerinin daha sonra yerletii Garbiyye blgesindeki Mahallet Ebil-Heytem
kynde dnyaya gelmitir. Daha nce bulunduklar blgede fitnelerin okluu
sebebi ile dedeleri, oralar terkedip Mahallet Ebil-Heyteme yerlemilerdir.17
Heytem halk ok dindar ve sf idi. Onlarn iinde birok hafz ve Kuran kraatine
mdavim olanlar vard.18 Babas daha kk yata iken vefat etti. Velayetini
babasnn hocalarndan arif, ilim ve marifet sahibi bn Eb Hamil adyla mehur olan
emsuddin Muhammed es-Serv (. 930/1524) ve bn Eb Hamilin rencisi ve
eyhulislam e-errf el-Munvnin en byk rencilerinden olan emsuddin
Ahmed e-innv stlenmitir.19
Doum tarihi hakknda farkl grler vardr. Kaynaklarda 899/1494
20
ve
911/1505-1506 olarak bahsedilmektedir. Dorusu, genel kabul kendi Mucemindeki

bir kayda dt 909/1503-1504 yldr.21 Burada dlen kayt, doumunun
Suytnin vefatndan yaklak yl nce olduudur. Suyt de 911 de vefat ettii
iin Heytemnin doumu da 909 senesine denk gelmektedir.
17
Heytem, el-Fetv el-kubr el-fkhiyye mukaddimesi, I, s. 3.
18
Cezzr, bn Hacer el-Heytem, s. 30.
19
Kettn, Abdulhay b. Abdulkebir, Fihrisul- fehris, thk. hsan Abbas, Beyrut-1982, I, s. 337-338;
Cezzr, bn Hacer el-Heytem, a.y.
20
Kettn, Fihrisul-fehris, I, s. 337.
21
Kallek, Cengiz, bn Hacer el-Heytem mad., D..A., XIX., s. 531.
12
3.
Nisbesi
Mensubu olduu Ben Sad kabilesi soyu Ensara kadar ular. Bu sebeple
de Ensr nisbesi verilmektedir.22 Bununla birlikte doduu mahalleye nisbeten
Heytem ve Sad kabilesinden olduu iin de Sad nisbesiyle de arlmtr.
4.
lm Seyahatleri
Heytem renciliini farkl yerlerde geirdi. ocukluunu geirdii yerde

ilk eitimini aldktan sonra hocas Ahmed e-innav ilim tahsili iin arif bir zat olan
Ahmet el-Bedevnin bulunduu Kahire ile skenderiye arasnda bulunan Tantya
getirdi. Burada usl ilimlerini rendi ve Kurn hfzn tamamlad. Sonra hocas onu
h. 624 ylnn balarnda ilim ve irfan merkezi olan el-Cmiul-Ezhere getirdi.23
Hicr 933 ve 937de yapt hac ziyaretlerinden sonra bir sre Mekkede
kald. 940da nc kez gittii hac ziyaretinden sonra Mekkeye yerleti. Orada,
mrnn byk bir blmn geirmesi, oralarda dersler okutmas, fetvalar vermesi
ve sahasnda da otoriter olmas, kendisine eyhulislm, mamul-Harameyn gibi
isimlerle anlmasna sebep olmutur.
5.
Vefat
Msrda yetien Hanef alimlerinden ihabuddn Hafc (1069/1659)

Heytemnin, knyesi Ebul-Hayr olan Muhammed isminde bir olunun olduunu,24
belirtir. evkn el-Bedrud-dliinde belirttiine gre baz Yemenliler olu
Muhammedin, babas Heytemnin hicr 973/1566 senesinin Recep aynda vefat
22
Heytem, el-Fetv el-Kubr el-fkhyye mukaddimesi, I, s. 3.
23
24
Kettn, a.g.e. I, s. 337.
13
ettii bilgisini veriini sylerler.25 El-Merr-Ruv, ve Zebdnin Tcul-Arsunda

lm tarihi hicri 974 senesi verilmitir. Aydersun en-Nrus-Sfirinde de ayn
sene verilmitir. Abdlhay el-Leknevnin (. 1304/1886) bibliyografik eseri olan
Fevidl-behiyyede hicr 975 ve 995 senelerinden de bahsedilmektedir. Gerekte
Kettnnin de belirttii gibi bu tarihler yanltr.26 Doru olan tarih kendi
elyazmasndan da anlald zere 23 Recep 974 senesi pazartesi gndr.27
C.
LM KL
Heytem alim fadl ve arif olan hocas bn Ebil-Hamilin gzetiminde

dzenli bir ilim rendi. Ona Nevevnin Minhcn ve baka eserleri okuttu. Kk
yata onu Msr alimleri ile tantrd. Heytem, bn Hacer el-Askalnnin en iyi
rencilerinden ders alp rivayette bulunmutur. Onlarn banda eyhulislam Kad
Zekeriyya el-Ensr (. 926/1520) gelmektedir.28
ihab el-Hafc (1069/1659) er-Reyhnede Heytem hakknda yle
demektedir: Zamannn zellikle hicaz blgesinin allamesidir. renciler ona
ynelmiti. ayet fkhtan ve hadisten bahsedecek olsa eski ve yeni haberler
ierisinde kulaklar onun haberi gibi bir haberi dinlememitir. O, gvenilir ve byk
limlerden biri idi 29
25
26
27
28
Kallek, Cengiz, bn Hacer el-Heytem mad., D..A., XIX., s. 531.
29
Kettn, Fihrisl-fehris, I, s. 337.
14
1.
Fkh lmindeki Yeri
evkn (. 1250/1834), Heytemnin btn ilimlerde stn olduunu

zellikle f fkhnda temayz ettiini belirtir30 ve el-Bedrut-Tlide onun hakknda
Heytem btn ilimlerde zellikle af fkhnda derinlik kazanm bir limdir, ok
gzel eserler meydana getirmitir31 diye syler. Heytem, alimlerin sklkla
mracaat ettii stat konumundayd. Fkh ilmi ok geni olan biriydi.
Saylamayacak kadar kii ondan ilim almtr. Onlardan birka yle sralanabilir:
Vechuddn eyh Abdurrahman bn-eyh mer, bni-eyh Ahmed, bn Osman,
bn Muhammed, el-Amd, hadisilerin meliki Cemaluddin el-Hind, Allame EbusSedt.
Heytem, Kad Zekeriyyann kendisiyle her karlamasnda Allahtan,
seni dinde fakih yapmasn dilerim dediini nakleder.32
eyh Abdulhamd b. Muhammed b. el-Hatb, Heytem hakknda:
Muvahhidlerin imam, sznde limlerin ittifak ettii kimse, mutlak olarak
limlerin ss, inkarclara kar onlarn destekald alim ve hayrl bir kimse diye
vg dolu szler syler.33
Heytem, ilim elde etmek iin byk aba gsteren, hrmet edilen, sevilen,
geni anlay olan, zahit ve dnyaya fazla meyil etmeyen biridir. nsanlar, ondan
30
31
32
Cezzr, bn Hacer el-Heytem, a.y.
33
15
ilim elde etmek iin izdihama sebep olacak kadar birbiriyle yarp onun talebesi
olmaya alrlar ve ona mntesip olmaktan gurur duyarlard.34
2.
Hadis lmindeki Yeri
lk dnem ulema slamn birden ok ilim alanlarnda otoriter durumunda

idiler. Fkhta derinlik kazanm olanlar ayn zamanda hadis ilmini de iyi bilirlerdi.
Heytem fkh yn ne kmakla beraber hadis ilmiyle de uram ve bu sahada
erh ve telif eser yazmtr. Heytem, kendisinin hadis rivayeti konusunda yle der:
Rivayet zinciri merfu olan isnatta yerini alm, ilmi ile amil mehur alimler
-ki onlarn ou hususi, az bir ksm da genel icazet alm olanlardr- bana hadis
rivayet ettiler. Onlarn ilki eyhimiz Zekeriyydr. Sonra eyh Abdulhak gelir.
Asrn Hafz Celleddin es-Suyt onlarn sonuncularndandr. eyh Zekeriyy
kendisinden ilk hadis iittiim kiidir. lk kez bir araya geldiimizde -ki ben o zaman
on yamda idim- bana: Ravileri baa kadar mselsel hadisi bakas benden iitip
rivayet etmeden o hadisi sen dinle ve baka hadisleri rivayet konusunda sana icazet
vereyim dedi. Sonra onu bana imla etti, o hadisi ve ondan baka merviyyatn
rivayet etmem zere bana icazet verdi.35
D.
HOCALARI ve TALEBELER
Heytem, Nevevnin Minhcut-tlibn bata olmak zere birok metinleri

ezberledi. Hocalarndan, daha yirmi yalarnda iken fetva ve ders vermek iin icazet
ald. ok erken yalarda; 19 yalarnn sonuna doru tefsir, hadis, fkh, usl- fkh,
34
35

16
feriz, kelam, matematik, tp, mantk, sarf, nahiv, men, beyan ve tasavvuf gibi ilim
dallarnn ounda eser verecek seviyeye geldi. eyhul-slam mamul-Harameyn,
Mftil-rakeyn, gibi lakaplarla anld.36
1.
Hocalar
Heytem, kk yata babasn kaybetti. lkrenim ve eitimini sf bn

Eb Hamil adyla mehur olan emsuddin Muhammed es-Serv (. 930/1524) ve
onun talebesi emseddin e-innavde grmtr. Kuran ezberledikten sonra
innavnin himayesinde nce Tantaya sonra da Kahireye giderek (924/1518) nce
Ahmediyye Medresesinde sonra da Ezherde renimini srdrmtr. Fkh ilmini
asrn nde gelen imamlarndan elde etmitir. Onlarn banda Allame Ebul-Hasen elBekr ( . 952/ 1546) ve Nsruddin Muhammed b. Slim et-Tabelv (. 966/1559)
gelmektedir. Bu limler ona, h. 929 senesinde fetva verme, ders yapma ve eser telifi
konusunda icazet vermilerdi. O zamanlar kendisi yirmi yan altndayd.37
Nahivi e-emsul-Bedr, e-emsl-Hattb (. 954/1547), e-ems elLakkn, e-ems et-Tuhev ve dierlerinden renmitir. Sarf olarak zzyi
Tabelavye okudu. Bed, men ve beyn ilmini ems el-Mnv, ems ed-Delcye
okudu. Tassavvufu Abbd ve bn et-Tahhn ve el-Bekrden rendi. Feriz ve
hesab ilmini ems ibn Abdulkdir el-Faraz ve e-ihb es-Slihden ald. Tp ilmini
renmek iin e-ihbus-Si el-Hanefnin yannda bulundu. 38
Hocalar, vefat ylna gre yle sralanabilir:
36
Heytem, el-Fetv el-kubr el-fkhiyye, Mukaddime, I, s. 4.
37
Cezzr, s. 31-32.
38
Heytem, el-Fetv el-kubr el-fkhiyye mukaddimesi, I, s. 4.
17
- Zekeriya el-Ensar (. 926/1520). Asl ad Zekeriyya b. Muhammed b.

Ahmed bn Zekeriyya el-Ensrdir. Hem fkh hem de tasavvufta derinlik kazanm
afi ulemasndandr. Eserleri arasnda Hiyet al Tefsri Beyzv, erhu elfiyet-i
rkdir. Beyzvnin Minhcul-Vusl, il ilmil-Usl adl kitabna da bir erh
yazmdr.39
- Abdulhak b. Muhammed es-Sunbt (. 931/1525);
- Resl-etbba ehabeddin bns-Si (934/1527). Akl ve nakl ilimlerde
derinlik kazanm bir alimdir. Emnddn el-Aksaryden ilim alm olup umunn
ve Kfiyeci gibi alimler ile bir araya gelmitir. Heytem kendisinden tp ilmini
renmitir.
- emsuddn ed-Delc, Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b Ahmed
ed-Delc el-Osmn e-fi (947/1540). erhu alel-erban en-Neveviyye, erhun
Ale-if ve Meksidl-Meksid gibi eserlere sahiptir.
- E-ems ed-Dayrd, Muhammed b. abnb. Eb Bekir, b. Halef edDimyd (949/1542). bn Ars el-Msr diye mehur olmutur. Heytem kendisinden
nahiv ilmini almtr.
- Ebul-Hasen el-Bekr es-Sddk ( . 952/ 1546);
- ehabeddin Ahmed b. Ahmed er-Reml (. 957/1550);
- Nsiruddn ed-Dabelv (. 966/1559 );40
- bnun-Neccr el-Futh;
- bnun-Nsh.41
39
Muhammed b. Abdulazz e-yi , ru bn Hacer el-Heytem el-itikdiyye, Drul-Minhc,
Riyad-2006, s. 35.
40
Zirikl, a.g.e., VII, s. 348; Heytem, el-Fetv el-Kubr el-fkhyye mukaddimesi, I, s. 4.
18
2.
Talebeleri
mr boyunca birok renci yetitirmitir. rencilerinin en nemlileri

vefat tarihlerine gre yle sralanr.
- Vechuddn Abdurrahman b. mer el-Amd. (. 967/1560). Eserleri arasnda
Haiyetl-rd saylabilir.42
- Abdulkdir b. Ahmed b. Ali b. el-Fkih (. 982/1574);43
- Abdurraf b. Yahya b. Abdurraf Muhammed b. Abdlaziz ez-Zemzem
(. 984/1576);
- Melikul-muhaddisn Cemaluddin Muhammed Thir el-Hind (. 986/1579).
Birok eseri olmakla beraber onlardan Mecmau bihril-envr adl eseri en
mehur olanlardr. 44
- Adulkadir el-Fakih (. 989/1581);45
- eyh b. Abdullah Ayders (. 990/1582);46
- ihbuddn Ahmed b. Kasm el Abbd el Msr (. 994/1585);
- Abdurrahmn b. e-eyh ihbuddn el-Ekber el-Alev el-Hseyn (.
1014/1605);
- eyh Sadr bn Abdlkudds;
- Kemluddin b. Hamza;
- bn zzettin Sint;
41
Kettn, Fihrisul-fehris I, s. 337.
42
Cezzr, bn Hacer el-Heytem, s. 65-66; Kallek, bn Hacer el-Heytem mad. D..A., XIX, s. 532.
43
44
45
mer Rza Kehhle, Mucemul-muellifn, V, s. 283.
46
mer Rza Kehhle, Mucemul-Muellifn, Daru hyait-Turs, Beyrut, IV, s. 312.
19
- Ebu Bekir b. Muhammed es-Seyf;47
E.
ESERLER
Heytem, geriye birok eser brakmtr Yazd eserlerin says 80

civarndadr.48 Yirmi adedi 1338 (m.1919) ylna kadar ok defa baslmtr.
Eserlerinin bir ksm kk hacimlidir. Tespit edilen eserleri konularna gre yle
sralanabilir:
a.
Fkh le lgili Eserleri
1.
Tuhfetl-muhtc bi erhil-Minhc: mm Nevevnin Minhcnn en
nemli erhlerindendir. Drt cilt hlinde, Msrda 1282 (m. 1865) senesinde, cilt
hlinde de 1290/1873 senesinde mer el-Basr el-Mekknin haiyesiyle birlikte
Bulak matbaasnda baslmtr. afi mezhebinde en kymetli fkh kitablarndan
biridir.49
2.
el-Fetv el-kbr el-fkhiyye: Fkh konularna gre dzenlenmi
soru ve cevaplardan oluan bir fetva mecmuas niteliindedir. Talebelerinden

Abdulkadir el-Fkihnin tarafndan Heytem derlenmitir.50
3.
el-Fetv el-hadsiyye: El-Fetv el-Kubr el-fkhiyyenin zeyli gibi
dnlen bu eser neredeyse tamam akaid ile ilgili konular ele alr. Ayn zamanda
47
mer Rza Kehhle, Mucemul-muellifn, III, s 73.
48
Kettn, Fihrisul-fehris, I, s. 338-9; Cezzr, s. 9.
49
50
Kallek, Cengiz, bn Hacer el- Heytem mad., D..A., XIX 532.

Kallek, Cengiz, bn Hacer el- Heytem mad., D..A., XIX, a.y.
20
tezin konusunu tekil eden bu eser de fetva kitaplar arasndadr. Bu kitabnda

sorulara cevap verirken arlkl olarak hadisleri kullanmtr.
4.
el- Minhcl-kavm erhu al muhtasari B Fazlil-Hadram:
Mellifin 944 (1538) ylnda kaleme ald eser, Abdullah B Fazl el-Hadramnin
afi fkhna dair Muhtasarnn erhidir.51
5.
Fethul-cevd
erhil-rad:
Heytemnin
bnul-Mukr
el-
Yemennin (. 837/1433) fi fkhna dair rdul-kav adl eserine yapt erhdir.

6.
el-mdd f erhil-rd:
7.
Hiyetn alel-zh fil-mensik lin-Nevev: Nevevnin el-zh adl
eseri zerine yaplan bir haiyedir.52

8.
thfu Ehlil-slam bi hussiyytis-sym: Tek cild halinde Mahmud
en-Nevv tahkikiyle yaynland.

9.
ez-Zevcir an iktirfil-kebir: Bu eser nemine binaen Ahmed
Serdarolu ve Ltfi entrk tarafndan slamda Helaller ve Haramlar: Byk

Gnahlar adyla Trkeye kazandrlmtr. Bu eseri ayrca Muhammed b. Ali elBeyrt Kenzn-nzr, Abdullah b. Ahmed el-Mevsl Zevhiruz-Zevcir ve
Muhammed Osman el-Hut da Kebiruz-zunb adyla ihtisar etmitir.53
10.
Keffur-ra an muharremtil-lehv ves-sem: Bu eser bir ksm
Musik oyun ve elenceleri ktleyen bir eser olup bn Ebul-Mevhib Muhammed
51
Kallek, Cengiz, bn Hacer el- Heytem mad., D..A., XIX, a.y.
52
Kallek, Cengiz, a.g.m., D..A. XIX, s. 552.
53
Kallek, Cengiz, a.g.m., D..A. XIX, a.y.
21
b. Ahmed b. Muhammed et-Tnisnin (. 881/1476) Ferahul-esm bi ruhasissem adl eserine reddiye olarak yazlmtr.54
11.
Derrul-gamme f durretit-Taylesan vel-zebe vel-imme.
12.
Telhsl-ihra f talk bil-ibr: Semhdye ait olan el-hrnn
muhtasardr.55
13.
Tathrul-aybe min denesil-gaybe.
14.
el-thf bi beyani ahkmi cratil-evkf: Kendisi 952 senesinde vakf
malnn kiraya verilmesi ile ilgili bir soruya karlk kaleme ald eseridir. El-Fetv
el-kubr el-fikhyye kitabnn bitiiinde on iki sayfa olarak baslmtr.56
15.
sabetl-arz fi suktil-hiyr bil-arz: Bu eseri yazmasna vesile
olan durum udur: Heytemye sorulan bir soruya kendisi muhtasar bir cevap verir.
Daha sonra baz mftler onun hilafna fetva verirler. Bu durum zerine bu eseri
hazrlar.57
16.
erhl-muhtasaril-fkhi-fi: 1301/1883-1305/1887 senelerinde
Khirede basld.
17.
Minhcut-tlibn f muhtasaril-Muharrar f furi-fiiyye
18.
el-Menhill-uzbe.
54
Kallek, Cengiz, bn Hacer el- Heytem mad., D..A., XIX, s. 532-533.
55
Kallek, Cengiz, bn Hacer el- Heytem mad., D..A., XIX, s. 533.
56
57
22
b. Siyer, Biyografi, Tarih Alannda Yazd Eserler
1.
El-Hayrtl-hisn f menkibil-mmil-Azam Eb Hanfe en-
Numn:58 Bu eseri hazrlarken emseddin e-mnin Ukdul-cumn f menkibi

Eb Hanfe en-Numn adl kitabndan faydalanmtr. Manastrl smail Hakk,
byk bir blmn Mevhibur-Rahmn adyla Trkeye evirmitir. Bununla
beraber eser Ahmed Karadut ve Abdulvehhab ztrk tarafndan da tercme
edilmitir.59
2.
El-Cevherl-mnazzam f ziyratil-kabril-muazzamil- mukerrem60:
Hac ibadetine ait olan bu eseri Hz. Peygamberin kabrini ziyaret etmenin hkm adab
ve faziletine dairdir.
3.
Tuhfetz-zvr ila kabrin-nebiyyil-muhtr.61
4.
ed-Drrul-mendd fis-salti ves-selm al shibi Makmil-
Mahmd.62
58
59
5.
Mevlidun-Neb63
6.
Tuhfetl-ahbr f mevlidil-muhtr.64
Kettn, Fihrisul-feharis, I, s. 337; Zirikl, el-Alm, I, s. 234.
Kallek, Cengiz, a.y., D..A. Ahmet Karadut, Menkib-u mam- Azam: mam- Azamn
Menkibeleri, ve Abdulvehhb ztrk de mam- Azamn Menkibeleri adyla tercme etmitir.
60
Bu eserin basm yer ve tarihi: Bulak 1279; Kahire, 1309, 1320, 1331/ 1891, 1902, 1912).
61
Yaynlayan: es-Seyyid Eb mer, Tanta, 1412/1992).
62
Muhammed Mahluf tarafndan neredilmitir (Kahire-I380/1961); Drul-Minhc, Cidde1426/2004.
63
Kahire 1323. Nereden Ebul-Fazl el-Huveyn el-Eser, Tanta 1411/1990).
64
Dmek, 1283/1866 ve Tanta, 1322/1904 tarihlerinde baslmtr.
23
7.
Erafl-mesil il fehmi-emil: Tirmiznin emiln-Nebsinin
erhidir. 182 sayfadr. Eseri, hicr 949 ramazan aynda bitirmitir.65

8.
en-Nimetl-Kbr alel-lemi bi mevlidi seyyidi ben dem.
9.
Meblal-ereb f fahril-Arab.
10.
thfu ihvnis-saf bi nubez min ahbril-hulef66 veya Trhu
ihvnis-saf bi nubez min ahbril-hulef.67

11.
el-Menhill-azbe f slhi m veh minel-Kabe.
12.
el-Mucem: Kendileriyle mlaki olup hadis dinldii ahslarn
biyografilerini ierir.68
c.
Hadis ile ilgili yazd eserler
1.
Fethl-mbn bi erhil-erban: Nevevnin Erban adl eserinin
erhidir. 69
2.
el-Erban el-adliyye: Eserde krk hadis yer almaktadr. Ktib
elebnin, Kanun Sultan Sleymna armaan edilmitir diye kaydettii mehr

eserdir.
3.
65
Esndl-Fakh Ahmed b. Muhammed b. Hacer el-Heytem.70
Kprl ktphanesi, Fazl Ahmed Paa nr. 314; Sleymniye Kttphanesi Hasan Hsn Paa nr.
198.
66
Kallek, Cengiz, a.y., D..A.
67
68
Kallek, Cengiz, a.y., D..A.
69
Kettn, Fihrisul-fehris, I, s. 37. (Yaplan basklar: Kahire, 1307/1889, 1317/1899, 1320/1902,

Hasan el-Medbinin el-Erban haiyesiyle birlikte; Beyrut, 1978); Darul-Minhc, Beyrt2008
24
4.
el-Erbane fil-Cihd.
5.
el-fsh an ehdsin-nikh: Yz otuz hadis ihtiva eder.71
6.
el-zh erhu Ehdsin-nikh.
7.
erhu Miktil-mesbih: Tebriznin eserinin erhidir.
8.
el-fde lim ce fil-maraz vel-yde.72
9.
el-nfe f m ce fis-sadaka vez-ziyfe.73
10.
sful-ebrr erhu Miktil-envr. Drt cild halindedir.74
d.
Akid-Kelam ile ilgili Eserleri
1.
el-lm bi kavidil-slm: Bu eser elfaz kfr inceler.75.
2.
es-Savikul-muhrika:
Mellif
bu
eserini
Hulefi
Raidnin
hilafetlerinin meruiyetini isbat iin hazrlam olup iay da tenkit etmitir. Bu

kitab dier eserleri arasnda nemli bir yere sahip olup 950/1544 senesinde
tamamlanmtr.76 Esere Nurullah et-Tuster e-avrimu'l-muhrika ve Ahmed
Muhammed el-Murtaz el-Bihrul-murika adyla bir reddiye yazmlardr.77
70
Derleyen ve tertip eden Ebul- Feyz M. Yasin b. s el-Fadan, Beyrut1408/1978.
71
Muhammed ekr mrr el-Meydn tarafndan Amman, 1406/1986 ylnda baslmtr (Kallek,
Cengiz, bn Hacer el- Heytem mad., D..A., XIX, s. 533).
72
73
Abdullah Nezr b. Ahmed tarafndan Beyrutta 1993 ylnda baslmtr.

Baslmtr: Mecd es-Seyyid brhm, Riyad, 1407/1987; M. Abdulkadir Ahmed At, Beyrut,
1411,/1991.
74
75
1310 ylnda Meymenede baslm olan ez-Zevcir an iktirfil-kebir in ikinci cildinin hamiinde
mevcuttur. kinci basks Msrda 1390/1980 ylnda el-Haleb matbaasnda altmyedi sayfa
olarak baslmtr.
76
Kettan, a.g.y; Zirikl, el-Alm, I, s. 234.
25
3.
Tathrl-cenn
vel-lisn:
Hacmi
kk
olan
bu
eser
Hz
Muviyenin ve Amr b. Asn Ashb- Kirmn byklerinden olduklarn syleyip

hizmetlerinden bahseder ve onlara svmenin ne kadar tehlikeli olduunu vurgular.78
4.
el-Kavlul-muhtasar f almtil-Mehd el-Muntazar: Eser Merref
Gzc tarafndan Beklenen Mehdnin Alametleri adyla 1985 ve 1986 yllarnda

Trkeye kazandrlmtr.79
5.
Risletl-kader.
e.
Dier Eserleri
1.
et-Taarruf fil-asleyn vet-tasavvuf. Eser tasavvufa giri ve iki temel
sahadan; fkh ve akideden bahseder. bn Alln tarafndan esere bir erh yaplm ve
eserin bir ksm 1330/1911 bir ksm da 1354/1935 ylnda kenarnda metniyle
birlikte yaynlanmtr.80
2.
Tahrrul-makl f db ahkm ve fevid yehtcu ileyh mueddibul-
3.
el-Menhecul-kavm f mesilit-talim.
etfl. 81
77
Eserin eitli basklar vardr: Bulak 1290/1873; Kahire 1292/1875, Tathir'l-cenan ile birlikte;
Abdurrahman b. Abdullah et-Trki ve Kamil Muhammedel-Harrt trafndan Beyrut,ta 1417/1997
ylnda yaynlanmtr (Kallek, Cengiz, a.g.m., s.533 D..A.).
78
Kahirede 1290/1873, 1292/1875, 1308/1890 ve baka yllarda es-Sevikul-Muhrika nn kenarnda;

Kahire 1328 ez-Zevcirin kenarnda; Abdullatf Abdulvehhb tarafndan Kahire 1965 ylnda Eb
Abdurrahmn el-Msr el-Eser tarafndan Tantada 1992 ylnda yaynlanmtr.
79
Kallek, Cengiz, a.g.m., s.533 D..A.
80
Kallek, Cengiz, a.g.m., s. 533 D..A.
81
Zirikl, a.g.y.; Eser Muhammed Sheyl ed-Debs (Dmek-Beyrut, 1407/1987) ve Mecd es- Seyyid
brhim ( Bulak1407/1987) tarafndan neredilmitir.
26
4.
Esnal-metlib fi hilyetil-ekrib veya Esnal-metlib fi sletil-
5.
erhul-Kasdetil-Brde.83
6.
el-Minehul-Mekkiyye f erhil-Hemziyye: Bsrnin mehur el-
ekrib.82
Kasdetl-Hemziyyesinin erhidir.84
7.
en-Nuhbl-celle fil-hutbil-cezle.85
8.
el-zhul-ahkm lim tehuzuh el-umml vel-hukkm.
9.
Knh emrd f erhi Bnet Sd: Kab b.Zheyrin kasidesinin
10.
Tahzrusikt an eklil-gt.
11.
Tahrrul-kelm fil-kiym inde zikri mevlidi hayril-enm.
12.
et-Tahkk lim yemiluh lafzul-atk.
13.
Et-Taarruf fil-usl.
14.
Tarfus-sahb nebzeten menkuleten an kitbil-Lub.
15.
Tekfrul-kebir.
16.
Telhsul-Ahr f hukmit-talkil-muallak bil-ebr.
17.
Nashatl-mulk.
18.
Fethul-cevd f erhil-rd.
19.
Hiyetl-zh.
20.
el-Hakkul-vdh
erhidir.
el-mukarrar
hkmil-vasyye
mukadder.
82
Hasan Abdulhamd Hasan tarafndan ( Kahire 1984) yaynlanmtr.
83
Kahirede 1307/1889 ve 1322/1904 yllarnda baslmtr.
84
Zirikl, el-Alm, I, s. 234.
85
1290/1873, 1310/1892 ve 1324/1906 yllarnda Kahire de baslmtr).
27
bin-nsibil-
86
21.
erh ehliyeti bn-i Mlik.
22.
erhul-Lub.
23.
erhu Muhtasarr-Ravd fil-fkh.
24.
erhu Muhtasar Ebil-Hasen el-kubr fil-fkh.
25.
Fezils-sadaka ve ahkmuh ve envuh.
26.
Keffur-Ru an muharramtil-lehvi ves-sim.
27.
Madenul-yevkt.
28.
ed-Dureruz-zhire fi kefi beyanil-hire.
29.
Tenbhl-ahyr.86
Heytemnin bu eserleri iin Abdulmuz Abdulhamd el-Cezzarn bn Hacer el-Heytem, s. 191-216

ya baklabilir.
28
KNC BLM
FETV LTERATR VE HEYTEMNN EL-FETV ELHADSYYE ADLI ESER
El-Fetv el-hadsiyye denilince akla gncel fetvalar gelmektedir. Ancak
burada kastedilen hadis fetvalar anlalmaktadr. Bizzat hadislerin verdii fetvalar
ele alan, hadisler hakknda sorulan sorulara cevap aranan, hadisleri ele alarak
sorulara verilen cevaplar ieren fetva tr kitaplar el-Fetva-el-hadsiyye diye
adlandrlan kitaplardr.87 Heytemnin eserine baktmzda sorulara, ayetlerin
metinlerini vererek kullandktan sonra hadis metinlerini arka arkaya sralar ve
cevabn sonunda veya banda konu hakkndaki kanaatini beyan eder. Bu tr
kitaplarn en nemli zellikleri hadisleri ve hadislerin ierdii konular youn olarak
ilemeleridir. Ayrca Heytem, bizzat hadisler hakknda sorulan sorulara da cevaplar
verir. Bu ynleri ile el-fetva-el-hadsiyye tr kitaplar dierlerinden ayrlrlar. Dier
fetva kitaplar hadisler hakknda sorular ele almazlar. Bu tr kitaplara el-Fetv elhadsiyye tr fetva kitaplar denir. lk defa bu trde eser yazan bn Teymiyyedir (.
728/1328).88 Kettn (1345/1927) er-Risletl-mustadrefesinde bu trde alt eser
saymtr.
1.
bnu Teymiyye, Takiyyddn Ahmed b. Abdilhalm el-Harrn: el-Fetvl-
kbr
2.
bn Hacer el-Askaln, Ebl-Fazl Ahmed b. Al b. Muhammed b. Ahmed
(. 852/1449): Fetv
87
Grmez, Mehmet, Fkhul-hads mad., D..A. XII, s. 548.
88
Grmez, Mehmet, Fkhul-hads mad., D..A. XII, s. 548.
29
3.
Sehv, emsddn Ebul-Hayr Muhammed b. Abdirrahmn (. 902/1497).
Eser el-Ecvibetul-mardiyye amm suilet anhu minel-ehdsin-nebeviyye ismini

tar.
4.
Suyt, Cellddn Abdurrahmn b. Eb Bekr (. 911/1505). Eserinin ad el-
Hv lil-fetv olup el-Fetv el hadsiyye diye de bilinmektedir.89

5.
bn Hacer el-Heytem (. 974/1567): el-Fetv el-Hadsiyye
6.
dris bnu Muhammed el-Irak (. 1183-84/1769): Fetv90

Yavuz Gkta, Hadis Fetvlar kitabnda yeni almalarla birlikte bunlarn
saysnn daha ok olduunu syler. Gkta, bnus-Salah (. 643/1245) ve

Nevevnin hadis fetvalar ile bn Kuteybenin el- Mesil vel-ecvibe adl eserini de
bu tr eserlere ilave eder. Son dnemde Reit Rzann yaymlad MecelletulMenarn Leknevnin (1304/1877) el-Ecvibetl-Fdilesini, Yusuf el-Karadvye
ait olan ve Trkceye ada Meselelere Fetvalar adyla evrilen eserini ve
Mevddnin Meseleler ve zmleri adyla Trkceletirilen eserini bu trden sayar.
Ayrca hadis fetvalar az sayda da olsa Ali Abdurrzk ed-Dveyin Fetev lilcennetil-dime lil-buhsil-ilmiyye vel-ifta adl drt ciltlik eserini el-Fetv elhadsiyye tr eserlerden sayar.91
89
Suytnin el-Hvsine baktmzda el-Fetv el-Kurniyye (I, s. 296), el-Fetv el-usliyye (II,
s.115), el-Fetv en-nahviyye (II, s.269) ve benzeri balklar altnda fetvalar ilenmitir. Bunlarla
birlikte el-Fetva-el-hadsiyye diye isimlendirilmi bir blm de vardr. Bu blm iin bkz:
Suyt, el-Hv lil-fetv, Drul-Kutubil-lmiye, Beyrut-1983, I, s. 339-97; II, 2-115.
90
Kettn, Abdulhay b. Abdulkebir, Hadis Literatr, dipnot ve ilaveleri ile tercme eden Yusuf
zbek, z Yaynclk, stanbul-1994, s. 397-398.
91
Gkta, Yavuz, Hadis Fetvlar, Rabet yay, stanbul, 2014, s.18.
30
bn Hacer el-Heytemde el-Fetv el-hadsiyye kitabn bir cilt olarak

yazmtr. Bu eser birok kitapta bulunamayacak nemli sorulara fetvalar iermekte
olup bunlarn detay ileride ele alnacaktr.
Heytem, eserini el-Fetv el-kubr el fkhyyenin zeyli gibi dnm92 ve
neredeyse tamamnda akid, kelam, tefsir, hadis, fkh usul gibi eitli konular ele
almtr. Bu kitabnda sorulara cevap verirken arlkl olarak hadisleri kullanm
ancak
bunlar
kullanrken
zayfn
ve
sahihini
ayrt
etmede
fazla
titiz
davranmamtr.93
Heytem bu eserini, baz konular ayn olmakla beraber Suytinin elHvsinde aklamayp izah etmedii birok mesele zerine bina etmitir.
Bu eserini bn Ziyada kar yazd da sylenir. Nitekim kendisi ile
aralarnda sert tartmalar yaanmtr. Abdurrahman b. Abdulkerm b. brahim b.
Ziyd (. 975/1568) Yemende bulunan Zebdde domu, orada yetimi ve daha
sonra h. 942 de Mekkeye gelmi, fi mezhebinden bir fakihtir. 94 Kendisinin elFetv adl eseri vardr. "Fetv bn Ziyd" adyla anlan bu eser otuz risleden
mteekkildir. Heytem, bn Ziydn fetvalarna kar km ve tartmlardr.
92
93
Heytem, el-Fetv el-hadsiyye, s. 9.

El-Fetv el-hadsiyyenin basmalar: Matbaatul-Meymene 1890-1911; Matbaatul-Cemliyye,
Msr-1910. En son basks Ahmed Gyenin tahkikiyle 2007 ylnda amda Drut-Takva yayn
evi tarafndan yaplmtr.
94
Mevsat lemil-lem vel-debil-Arabil-Mslimn, Beyrut-2006, XI, s. 387.
31
A. ESERN ER
Heytem, esasnda eserini blmlere ve bablara ayrmamtr, ancak ayn
konu ile alakal sorular bir yerde toplamtr. rnein baz hadislerin shhati ile ilgili
sorular bir yere alr95. Kitabn son ksmn tamamen tasavvuf ile ilgili soru ve
cevaplara ayrr. Tasavvuf konularn daha nceki mevzular ierisinde de zikrettii
grlr.
Eserde ele alnan soru ve cevaplarn tamam 358 adettir. Bunlarn bir ksm
ksa soru ve cevaplardr. Ancak geneli uzun cevaplar olup bir soru bazen birka
konuyu iine alacak ekilde genie cevaplandrlmtr. Eser sekiz blmden
olumaktadr. Bu blmler eserde gsterilmemi olup soru ve cevaplarn tasnifinden
karlmtr. Ahmet Gye, bir ksmn eseri tahkik ederken belirlemeye almtr.
a. Birinci blm: lk blmde ele alnan konular daha ziyade soyut kavramlar
ile ilgili konulardr. (Cennet, Cehennem, melek, eytan cin vb.)
b. Men vel-beyn blm
c. Nahiv
d. Uslud-dn
e. Uslul-fkh
f. Ulmul-Kuran, Kuran, tefsir ve kraate dair meseleler
g. Ulmul-hadis
h. Tasavvuf
95
Heytem, s. 492-539.
32
1. Birinci Blm
Bu blme hlas sresinin okunmas ile ilgili soru ile balanr ve ilgili
hadislerle cevap verilir. ekil olarak esere nasl balandn grmek bakmndan
birinci soru ve cevabn Arapa metnini aada verilmesi uygun grlmtr:
) :
(
)
(

:
) : ( : ( )
(
96
) :
Mesele: Heytemye (Allah Mslmanlar onun ilminden faydalandrsn)
(hlas suresini) yz defa okumann hkm soruldu. hlas suresini bu kadar

okumann hususi sevab olup olmayacana dair rivayet gelmi midir? Biz, soruyu
i okumann faziletinin herkese malum
soran kiinin de bildii gibi
olduunu biliyoruz; ancak soruyu sorann maksad udur: Bu kadar miktar
okunduunda hususi bir sevap olduuna dair hadis var mdr?
Heytem (Allah uzun mrler versin) yle cevap verdi: Evet, hlas suresini
yz kere okumann sevab konusunda bn Adiy (. 365/976) ve Beyhaknin (.
)
458/1066) Enesden rivayet ettii hadis yledir. Allah Raslu Kim (
yz defa okursa, o kii u drt kt hasletten; adam ldrmekten, haksz bir ekilde
96
Heytem, el-Ftv el-hadsiyye, s. 9-10.
33
bakasnn malna sahip olmaktan, zina etmekten ve iki imekten saknd

mddete Allah onun elli senelik gnahlarn balar.97
Sorular ayn zamanda eserin ieriini belirlemektedir. Heytem bu blmde
Hafaza meleklerinin yenilen kt kokulu eylerden eziyet ekip ekmediinden,
meleklerin saylarndan, yazc melekler ve yazmalarnn hakikatinden bahseder.98
27. Soruda Mehd ve Mehdlii ele alr. Geni bir ekilde bu konuyu inceler ve
birok rivayeti sralasktan snra kendi dncesini aktarr.99 Tahrisiz ve senetsiz
hadis rivayet edenin durumu, ticaretin stnl, kreden zenginin sabreden
fakirden stnl ile ilgili bilgiler verir.
ki veya daha ok ele evlenmi olan erkek ve kadnlarn cennette kiminle
evlenecei ile ilgili sorulara ve bilgilere genie yer verilir.100 bn Arab ve bnulFrzn dnceleri ve szleri hakknda denilenler,101, melekler ve eytanlar,
meleklerin ksmlar, Cebrailin (as) yaratl, Hrt ve Mrt kssas, cinlerin tekili
ve meleklerin zellikleri102 gibi konular da ele alnmaktadr. Bazen ayetler, bazen de
hadisler hakknda sorulan sorulara cevap verirken eitli yorumlarda bulunur. Ele
alnan konular ile ilgili birka soru yle sralanabilir:
97
Beyhak, Ebu Bekir Ahmed b. El-Huseyn, abul-man, thk, Muhammed Sad Besyn Zagll,
Drul-Kitbil-lmiyye, I. bsk., Beyrt-1990, II, s. 508 ( 2551); bn Adiy, el-Kmil, III, s. 58.
98
Bkz. Heytem, el-Ftv el-hadsiyye, 60-71.
99
Heytem, a.g.e., s. 71-81.
100
101
102
Heytem, a.g.e., s. 109-113.
34
lm Melei btn canllarn ruhunu kabzeder mi?103

Melekler Allah grecekler mi?104
Ahit, misak ve yemin arasndaki fark nedir?105
L ilhe illallh kelime-i tevhidi hakkndaki rivayetler nelerdir?106
Namazlardan sonra sufilerin okuduu evradn snnetteki asl nedir?107
Bizim eriatmzn saya (as) bak nedir?
Zikir, sadaka gibi belay defeder mi?
Melekler uyur mu?
Tevekkl terk ve uzun emel, byk gnahlardan m yoksa kk
gnahlardan mdr?108
Heytemnin, konularna gre sorular ele alrken bazen baka konulara da
deindii grlr. rnein, tasavvuf ile ilgili konular son blmde ele alrken ayn
konu ile alakal birka meseleyi eserinin ilk balarnda da ele ald grlr.109 Byle
yapmasnnn sebebi fetvay verirken akla gelebilecek bir tereddtn olabilecei
103
Heytem, a.g.e., s. 12.
104
105
106
107
Heytem, el-Ftv el-hadsiyye s. 140.
108
109
Tasavvuf ile ilgili asl bahis 540-621 sayfalar arasnda ele alnd halde bn Arab ve bn Frz
hakkndaki eletirilere cevap verirken sufilere kar kanlar hakkndaki hkm 93-100, sufilerin
virdi ve okunu tarz hakkndaki hkm de 140-142 de ele alnmtr.
35
ihtimalini gz nnde bulundurmasdr. Ayrca konuyu izah edeken baka bir konuyu
da aklama ihtiyac duymaktadr.
Heytem, birinci blmde kabir hayat, cennet, cehennem, ahiret hayat,
melekler, cinler, Hz. Peygamberin dier mahlukata stnl,110 dua ve Allahn
dnyada grlmesi111 gibi konular ele alr.
2. kinci Blm: Bed ve Men
Bu blm fazla geni deildir. Sadece bir tek soru ile ebih, mesl, ve nazr
arasndaki fark anlatr.112 Heytem, bunlarn lgat olarak ayn manada olduunu,
stlahta ise farkllk arz ettiini syler. Aralarndaki farklar yle izah eder:
Mumselede, iki ey arasndaki benzetmede (benzeyen ve benzetilende) her iki
taraftaki btn vasflar ayndr; daha has olup her ynden eitlik vardr. Mubehede
benzerlik ou ynlerden olur, baz ynlerden benzerlik olmaz. Mnazarada ise
benzerliin tek bir ynden olmas yeterlidir.
3.
nc Blm: Nahiv
Bu blmde de baz hadislerdeki kelimelerin ve bazen de cmlelerin

irabndan bahseder.113
( ) ( ) :

110
111
Heytem, a.g.e., s. 266-269.
112
Heytem, a.g.e., s. 352-353.
113
Heytem, a.g.e., s. 353-362.
36
) ( : :

Heytemye (Allah onun ilminden faydalandrsn) Beyhaknin abulmnnda ve baka yerlerlerde geen ) ( hadisinin irab zerindeki
grler soruldu. O yle cevap verdi: Bu, ( ) kelimesindeki nunun hazfi,
nasb ve cezm eden edat bulunmadan nunun hazfi caizdir diyene gredir. Buna
benzer bir durum u hadiste de vardr : ( ) veya bu ( )ile
mansup olduunu kabul eden Kfelilerin grne gredir. Bir dier ihtimal de
nunun, ravilerin deitirmesi ile dm olmasdr; ancak bu uzak bir ihtimaldir.114
4.
Drdnc Blm: Usuld-Dn
Bu blmde de imann hakikat, mukallidin iman, icml iman, akaid

kitaplarnn mutalas gibi meselelere deinilir. Ahmed b. Hanbelin itikad
dncelerinin Ehl-i snnet ile ayn olduunu syler ve bn Teymiye ve rencisi bn
Kayyim el-Cevziyyenin haktan saptklarn syleyerek onlara ar eletirilerde
bulunur.115
Ayn blmde Heytem tartmal bir konuya yer verir. Abdulkadir Geylan
nin el-Gunyesinde zikrettii bir kerametinden bahseder. Yafiden nakledilen bir
haberde: Muttasl sahih bir kanaldan rendik ki eyh Abdulkadir Geylani (rh),
sadece kemikleri kalncaya kadar bir tavuk yedi; sonra Allaha o tavuu diriltmesi
iin dua etti. Allah da tavuu diriltti ve tavuk kesilmeden evvelki gibi kalkp nnde
114
Heytem, el-Ftv el-hadsiyye, s. 354.
115
37
yrd. demektedir. Heytem burada byle bir haberi arptmann ve inkar etmenin
ne kadar yanl olduundan bahseder.116
Kelam ilminin gerekli olup olmadn konu edinir. Namaz klmayp oru
tutmayanlarn kelam ilmiyle uramalarnn doru olmadna hkmeder. nk
kiinin nce yapmas gereken ey dinin asln yaamaktr.117 Umum arasnda kelam
ilminin
yagnlamasnn,
anlaylarnn
ktlndan
ve
onlar
sapkla
srkleyeceinden dolay yneticiler tarafndan engellenilmesi gerektii grne

yer verir.118
O zamanki toplumun anlayna ters deceinden Kelam ilmi ve baz
tartmal konularn halk arasnda yaygnlamasnn ksmen sakncal olduu
sylenebilir. Ancak gnmz ak toplumu iin bunu sylemek mmkn deildir.
5.
Beinci Blm: Usulul-Fkh
Heytem eserinde ksa da olsa usul ilmine de yer verir. 119 Eb Hanifeye
gre farz ve vacib arasndaki fark, mm kullanarak hass kastetmek mecaz mi
yoksa hakiki midir?, mukele mecaz m yoksa deil midir? gibi konular ele alr.
Baka bir yerde yeri geldii iin usul ilmi ile alakal hssn mma, mmn hssa atf
konusunu, ayet ve hadislerde nasl yapldn rneklerle anlatr.120
Heytem, rnein farz ile vacip arasndaki fark konusunda sorulan 229.
soruya verdii cevapta yle der:
116
117
118
119
Heytem, a.g.e., s. 408-411.
120
Heytem, a.g.e., s. 164-166.
38

( :
( ] 02 : ) [
( ) : )

Farz ve vacip terimleri bize gre ayn manada kullanlmtr. mam Eb
Hanife ise ikisi arasn ayrarak farkl dnmektedir; yleki, ri tarafndan kesin
olarak yaplmas istenilen fiil, Kuran Kerim gibi kati bir delil ile sabitse farzdr.
Kurandan kolay gelen yerleri okuyun (Mzzemmil, 20) ayeti ile sabit olan farz
bir namazda Kuran okuma hkm gibi. Haber-i vahid gibi zanni bir delil ile sabit
olmusa vaciptir. Sahihaynda geen namazda Fatiha suresini okumayann namaz
kabul olmaz121 hadisi ile sabit olan namazda Fatiha okumann hkmnde olduu
gibi. Fatihay terketmekle gnahkar olunur, namaz bozulmaz; ancak namazda kraati
terk etmek namaz bozar. Eb Hanifenin mezhebinin bu konudaki tafsilat byledir.
Bize gre, bir eyin farz olmas, o eyin takdir edilmesi, vacip olmas da onun sabit
olmas anlamna gelmesinden, takdir edilen ve sabit olan bir eyin de kati veya
zanni delille isbatndan daha genel olmas kaidesinden hareketle her iki ekilde sabit
olan hkm, farz ve vacip olarak isimlendirilir ve rnein vacibin terki ile de namaz
bozulur. Burada her hangi bir problem ve bunun cevab olmamakla beraber ihtilafn
121
Buhr, Salah, 8, no: 756; Mslim, Salah, 4, no: 34 (394).
39
lafzi olmasn gz nnde bulundurduumuzda amel bakmndan, bizim bu konudaki

delilimiz, onlarn, mahallinde zikredilen delillerinden daha elverilidir.122
6.
Altnc Blm: Ulmul-Kuran, Kuran, Tefsir ve Kraat lmi
Bu blmde Kuran ilimleri, anlalmas zor ve farkl tevil edilebilecek

ayetler ve Kuran kraat hakknda sorular ele alnr.123
Namaz klan iin Ksr- mufassal surelerin sonunda tekbir getirmenin
meruiyyeti,124 namazda Kuran hatim ederken sure sonlarnda tekbir getirmenin
snnet olup olmad,125 cnp olann Kuran okumas ve mescidde durmasnn
hkm,126 Kuran okurken hata yapan kimsenin sevap kazanmas127 ve baz ayetlerin
tefsiri ile ilgili sorular ele alnr. Heytemnin bu blmde ele ald baz dier
konular da yledir: Ibn Atiyye tefsirinde sapmalar olmu mudur? Sarf nahiv ve
lgat ilmini bilmeyen birinin Kurann tefsiri ve hadis ile t vermesinin hkm
nedir? 128 Bu blmde Kuran ayetlerinin tefsiri daha arlkl olarak ele alnmtr.
Kurann hangi gecede nazil olduuna dair soruya, o gecenin Kadir gecesi olduu ve
Ramazan aynn yirmi drdnde gerekletii cevabn verir, ayet ve hadisle de
destekler.129
122
123
124
Heytem, a.g.e., s. 412-414.
125
Heytem, a.g.e. s. 515.
126
Heytem, a.g.y.
127
Heytem, a.g.e., s. 437
128
129
40
rnek:
( )
( )

[ ]

) ( ) (

.. )
Heytemye (Allah onun ilminden faydalandrsn) Kurann Ramazan
aynn hangi gecesinde nazil olduu soruldu. yle cevap verdi: Kuran, o sene Kadir
gecesi olan Ramazan aynn yirmi drdnc gecesinde nazil oldu. Bu sebeple Allah
Tel Kurann, Ramazan aynda ve Kadir gecesinde indirildiini beyan etti. Bunun
delili Ahmed ve Beyhaknin Vile b. el-Eskadan rivayet ettikleri u habere
dayanmaktadr: Neb (sav) yle buyurdu: Tevrat, Ramazan aynn altnc, ncil on
nc, Zebur on sekizinci, Kuran yirmi drdnc gnlerinde nazil oldu. Bir
rivayette de brhme verilen sahifelerin Ramazan aynn ilk gecesinde nazil olduu
ifade edilmektedir. Fethul-Bri mellifi yle der: Bu hadis Allahu Telnn
Ramazan ay Kurann nazil olduu bir aydr130 ve Muhakkak biz onu Kadir
gecesinde indirdik131 ayetlerine mutabktr. Bu sene Kurann nazil olduu gecenin,
Kadir gecesi olmas ve Cenab- Hakkn o gece Kuran toplu olarak dnya
semasna indirmesi daha sonra da Ramazan aynn yirmi drdnc gecesinde ilk
130
Bakara, 2/185.
131
Kadir, 97/1.
41
olarak Alak suresinin Seni yaradan Rabbinin ad ile oku132 ayetlerini indirmesi de
ihtimal dahilindedir.133
Yedinci Blm: Ulmul-Hadis
7.
Hadisler ile ilgili sorulara verilen cevaplar ayr bir blm tekil
etmektedir.134 Bununla birlikte Heytem, baz hadisler haknda sorulara cevaplar,
eserinin baka blmlerinde de ele ald grlr. Burada sorulan sorular ve
cevaplar, baz hadislerin shhat durumu ve bazlarnn ne manaya geldii
hakkndadr. Ayrca, hadis zikredilip, bunu kim rivayet etti gibi sorulara cevap
aranr.135 Bu blmde Heytemnin hadisleri nasl deerlendirdiini gstermek iin
dikkat eken birka rnek yledir:
rnek 1:
( ) [ ]
( )

132
Alak, 96/1.
133
134
135
Bu trlere el-Ftv el-hadsiyyedeki 145, 146 ve 147. sorular rnek gsterilebilir (s. 308).
42
[ ]

Heytemye (ra): Nebi (sav) yle dedi: Ben ilmin ehriyim, Eb Bekir
onun temeli, mer duvar, Osman ats, Ali de kapsdr. hadisinin, sahih olup
olmad soruldu. yle cevap verdi: Musnedul-Firdevs sahibinin ve onu isnadda
takip eden olunun bn Mesuddan (ra) merfu olarak rivayet ettii bu hadis de Ben,
ilmin ehri, Ali kaps, Muaviye de halkasdr hadisinin zayf olduu gibi, zayftr.
Ben, ilmin ehri, Ali de kapsdr hadisine gelince o hasendir; daha da te Hkim,
bu hadisin sahih olduunu sylemitir. Buhar onun hakknda onun sahih bir yn
yoktur diye sylemitir. Tirmiz, bu hadisin mnker olduunu, bn Mande yalan
ve itiraz edildiini sylemitir. Her ne kadar bnl-Cevz onu mevzuatnda
zikretmi, Zeheb ve bakalar bu rivayetin sihhati hakknda bnl-Cevzyi takip
etmise de bu rivayet hasendir. Ancak bu rivayet Hz Alinin, Eb Bekir, mer ve
Osmandan (ra) daha fazletli olduunu gstermez. phesiz ondan, yani Ali (ra)
Nebden (as) sonra insanlarn en hayrls Ebu Bekir sonra mer, sonra
mmetimden bir bakasdr. dediinde olu Muhammed (ra): sonra da sensin ey
babacm diye mukabelede bulunmu, bunun zerine Hz. Ali (ra): senin baban
ancak Mslmanlardan biridir diye karlk vermitir. Bu sebeple sahabeden,
tabiinden ve onlardan sonra gelen Ehl-i snnet, mutlak olarak sahbenin en stnnn
43
Hz. Eb Bekir, sonra da Hz. mer (ra) olduunda icma etmilerdir. En dorusunu
yce ve her trl eksikliklerden mnezzeh olan Allah bilir. 136
rnek 2:
( ) ( )

Heytem (Allah onun ilminden faydalandrsn)ye mmetimin alimleri Ben
srlin nebleri gibidir hadisinin temsil yn soruldu. yle cevap verdi: edDemr, bu hadisin kayna bilinmemektedir; ancak Sahih-i Buhrde Alimler
neblerin mirasclardr137 rivayeti vardr diye syler. Eb Dvd, Tirmiz, bn
Mce ve el-Hkim sahihlerinde, bu hadisi rivayet etmilerdir. Deylemnin (.
509/1115) Firdevste geen hadis yledir: Allah Rasl yle buyurdu: Cenab-
Hakkn yeryznde kalbleri demin (a.s.) kalbi vastasyla Allaha bal olan138
yz, Musann (a.s.) kalbi vastasyla Allaha bal olan krk, brahimin (a.s.)
kalbi vastasyla Allaha bal olan yedi, Cibrlin (a.s.) kalbi vastasyla Allaha
bal olan be, Mikilin (a.s) kalbi vastasyla Allaha bal olan , srfilin (a.s.)
136
137
Buhr, Eb Abdullah, Muhammed b. sml, el-Cmius-sahh, thk. Muhammed Zuheyr b. Nsr

en-Nsr, Dru Tkin-Nect, I. bsk. 2001, lim (10),blmnn talkinde geer.
138
Bu ksm Hz. demin kalbi vastasyla marifetullaha mazhar olan eklinde de tercme etmek
mmkndr.
44
kalbi vastasyla Allaha bal olan bir tane olmak zere bir ok sekin kullar
vardr.139 Buradaki benzetmenin manas, onlar ilim mirasnda veya hkmlerin
teriinde peygamberler gibidir demektir. Ancak nebiler vahy ile alimler de itihad
ederek karar verirler.140
8.
Sekizinci Blm: Tasavvuf
Bu blmde, tasavvuf ile ilgili tartmal konulardaki tereddtler

giderilmeye allmtr.141 Heytem burada, eyh Muhyiddn-i Arb ve bn Frzn
kitaplarn mutala etmenin hkm,142 u anda Hz. Peygamber (as) ile uyankken bir
araya gelme ve onunla mlaki olmann imkaniyeti143 gibi konular ele alr. Sufilerin,
zhd brakp fkhla iktifa etmelerinin fask olduklarna dair szleri, el-Hallcn
enel-hak, Eb Yezdin de subhn szlerinin manas144 ve kerametin evliyalar
iin hak olduu145
gibi meseleler de dier ele ald konular arasndadr.
Heytemnin hadisleri deerlendirme ve dnce yapsn yanstan u rnek dikkat

ekmektedir:
139
Deylem, el-Firdevs bi mesril-Hitb, thk, es-Sad b. Besyn Zall, Drul-Kutubil-lmiyye,

Beyrut, 1986, I, s. 187.
140
141
Tasavvuf ile ilgili blm iin bkz: Heytem, a.g.e., s. 540-619.
142
143
Heytem, ag.e., s. 547. Mellif, bu konuyu 340. soruda ksa olarak cevaplam, ancak 343. soruda
konuyu tekrar ele alarak geni bir ekilde izah etmeye almtr. Burada bu gre kar olanlar
ve delillerini ele almakla birlikte tasavvuf byklerinin ne dndn de aklayarak kendi
grn belirtmi ve bunun mmkn olduunu savunmutur. (Grleri iin bkz: 343. sorunun
cevab, s. 548-552).
144
145
Heytem, a.g.e., s. 553. Keramet konusuna geni bir ekilde yer verir.( bkz: s. 553-569.)
45
( )
( )

.

Heytemye (Allah onun ilminden faydalandrsn ve ondan raz olsun)
yle soruldu: Yakaza halinde Hz. Peygamber ile buluma ve onunla karlama
mmkn m? Heytem u szyle cevap verdi: Evet bu mmkndr. afi
ulemasndan el-Gazl, el-Briz, et-Tc es-Subk, ve el-Aff el-Yfi; Maliklerden
bn Eb Cemre, yakaza halinde Hz. Peygamber ile itima ve onunla mulak olmann,
vel kiilerin kerametlerinden olduunu aklamlardr. Baz velilerden hikye
edildiine gre bir veli bir fakhin meclisinde bulunuyordu, o fakih bir hadis rivayet
etti. Veli olan kii bu hadisin batl olduunu syledi. O da bunu nereden biliyorsun
dedi. Veli zat: te Allah Resul burada ve bu sz ben sylemedim diyor dedi.
Perde fakihe ald ve o da Allah Resuln grd. 146
Heytem, baka bir yerde bu grn Buhrde geen Beni ryasnda
gren yakaza halinde de grecektir147 hadisi ile de desteklemitir. Ona gre
buradaki yakazadan maksat Allah Rasuln bandaki iki gz ile grmektir.
Heytem, yakaza lafzndan, kyametin anlalmas ihtimalinin uzak olduunu
syler. Yakaza ile kaytlamasnn bir faydasi yoktur, nk Allah Rasln
kyamette btn mmet grecektir diyerek de grn glendirir.148 Heytem
146
Heytem, el-Fetv el-hadsiyye. 547.
147
Buhr, et-Tabr 91, no: 6993.
148
Heytem, el-Fetv el-hadsiyye, 547.
46
burada Buharde geen hadisi rnek olarak gsterirken rivayetin tamamn almayp
bir ksmn vermitir. Hadisin devamnda eytan benim suretime
giremez blm gemektedir. Ayn konuda biraz farkllkla gelen rivayetler sanki
beni yakaza halinde grm gibi olurlar149 manasnadr.
Bu hadisin yorumunda farkl dnen hadis arihleri Hz. Peygamberi
ryasnda gren mminin uyankken de aynen grmesini, Hz. Peygamberin hayatta
olduu zamana has bir durum olarak deerlendirmilerdir. O halde hadisin anlam
onu ryasnda gren kendisine giderek ve ona hicret ederek onu muhakkak
grecektir eklinde tevil etmilerdir. Buna gre Hz. Peygamberin vefatndan sonra
onu ryalarnda grenlerin gerekte uyankken grmeleri mmkn deildir.
Kendisini ahirette grmekle de ryas gereklemi olur.150
Bu hadisten anlalan Hz. Peygamberi ryasnda gren, gerekteki ekil ve
suretiyle grm olur. nk bu hadise gre eytan Hz. Peygamberin suretinde
grnemez. Bir de Hz. Peygamberi vefatndan sonra ryasnda gren kimse ahirette
de grecei iin bir cennet mjdesidir.
Heytemnin cevabndan, vel bir kimsenin Allah Rasl ile uyank halde
hem cismen hem de ruhen bir araya gelebilecei ve ondan hadis rivayet edebilecei
anlalmaktadr. Bu durmunun suistimallere yol aabilecei ve kolay bir ekilde
eitli frkalarn ortaya kmasna zemin hazrlayabilecei tahmininde bulunmak zor
149
Muslim, Ebul-Hseyn Mslim b. el-Haccc, el-Cmius-Sahh, Kitabur-Ruy, 42, no: 2266.

150
Kandemir, M.Y, akan, .L, Kk, R, Riyazus-Salihn tercme ve erhi, Erkam Yaynlar,
stanbul-2004, IV, s. 395-397.
47
deildir. Ayrca hadis usulnde bir hadisin shhat durumunu ortaya koymak iin
aranan artlarda byle bir yntem bulunmamaktadr. Bu yolla bir hadisin shhatine
karar verilemez.
B. TASNF SEBEB VE MANTII
Bir eserin, okuyucu tarafndan daha iyi anlalmas iin konularn dzenli
bir ekilde aktarlmas ve tasnif edilmesi gerekir. Heytemde bu eserini, iyi
anlalmas iin konularna gre ele alm ancak konu balklar ve alt balklar
kullanlmam bu durum da eserin anlalmasn zorlatrmtr. 151 Eser, soru sorup
cevap verme metodu ile yazlmtr. Bylelike mesele net bir ekilde ortaya konulup
daha dikkat ekici bir slup oluturulmutur.
Heytem, btn fetvalarn ayn metodla vermeye alr. Soruya nce ()
soruldu diye balar ve ( , ) Allah ondan raz olsun, Allah onun
ilminden faydalandrsn
gibi
dua ifadelerinine
yer verir.
Soruya
cevap
verirken ) (yle cevap verdi ibaresini kullanr ve devamnda (

)Allah onun ilminden faydalandrsn ve onu bereketli klsn gibi dua
cmlelerinden sonra cevaba geer.
Soru sorma ve cevap verme ekillerine rnek:
:
. :
] 02 : ) ( [ :
.
151
Bu zorluk Ahmet Gyenin esere yapt tahkik almasnda giderilmeye allmtr.
48
Heytemye arz semadan nce mi yaratld? diye soruldu. O da (Allah

onun ilminden faydalandrsn ve onu bereketli klsn) yle cevap verdi: Evet dnya
nce yaratld. Nitekim Buhrde152 bn Abbasdan (ra) gelen sahih rivayet ve
Kuran- Kerimde de byle aklanmtr. Sizi yaratmak m daha g, yoksa
gkyzn yaratmak m ki onu Allah bina etti153 ayeti hakknda da u cevab verdi:
Buna gre nce yuvarlak bir ekilde arz; sonra da sema yaratlm, daha sonra Allah
arz yaamaya uygun hale getirmitir. En iyisini Allah bilir.
C. AYET, HADS VE KAYNAK KULLANMASI
Heytem, sorulan sorular ayet ve hadislerle cevaplamaya alr ve konu
hakknda alimlerin grlerini zikreder. Konuyu tarttktan sonra velhsl diyerek
grn zikreder ve fetvasn sonlandrr. Kendi grne uygun olmayan fetvalar
varsa onlar da ortaya koyarak kendi kanaatini bildirir.
( ) :
( )

:

{ :

}

}

] { 052 :[
:

:
.
152
Buhr, Kitbu Tefsril-Kurn 65, no: 4815.
153
Nzit,79/27.
49
:
:] 55 :[
{
}

Heytemye (Allah onun ilminden faydalandrsn) u soru soruldu:
Efendimiz Allah Rasl (sav) dier peygamberlere baz zel ynlerden, yoksa genel
olarak m stndr? Hususi velayetlik nbvvet mertebesinde mi yoksa deil midir?
Peygamber Efendimizin (sav) velayet yoksa nbvvet yn m daha stndr?
O da yle cevap verdi:
Kitap ve snnete en alt seviyede bile hakim olup dnen birine, Efendimiz
Muhammed (sas)in dier btn nebilere ve rasllere hem umumi hem de hususi
ynden stn olduu gerei kapal deildir. Nitekim Allah Tel yle buyurur: O
peygamberlerin bir ksmn dierlerinden stn kldk. Allah onlardan bir ksm (yani
Hz. Musa) ile konumu; bazlarn da (yani Hz. Muhammedi) derece derece
ykseltmitir154 Allahu Tel Hz Muhammedi (as) ynden; bizatihi miraca
karmas, btn beere onu efendi klmas ve ona, yok olmayacak ve inkar
edilemeyecek mucizeler vererek dier nebi ve rasllerden stn klmtr. Kuran,
srekli ve kyamet vaktine kadar devam edecek olan bir mucize olarak yeter. Kuran Kerimde Peygamberimize ait saylamayacak kadar ok mucize ve onun dier
peygamberlere stnlkleri vardr. Zemaher yle der: Bu ayetin mphem olarak
gelmesinde Peygamberimizin, baka eylerle karp yok olmas mmkn olmayan
bir alem (iaret) olmas sebebiyle, onun ne kadar yce ve erefli olduu
154
Bakara, 2/253.
50
vurgulanmaktadr.155 Alimler, Allahu Telnn gerekten biz peygamberlerin

kimini kiminden stn kldk156 ayetini delil getirerek, Mutezilenin (Allah
mstehaklarn versin) peygamberlerin bir birine stnlkleri yoktur szlerini
reddetmilerdir.157
Bu rnekte Heytem, Hz Peygamberin hem umum hem de husus ynden
stn olduunu syleyerek Kurandan delil getirir. Bu konudaki grn daha
geni izah ettikten sonra da Zemaherden de nakilde bulunarak grn teyid eder.
Heytemnin burada, Mutezil olan Zemaherye atfta bulunarak onu kaynak olarak
gsterip Mutezlilerin ayn konudaki grlerini ar bir ekilde eletirmesi ilgintir.
Heytem, yukardaki soruya cevap verirken hadisleri ve baka kaynak
esereleri de kullanarak yle cevap verir:
( )
( ( )
. )
)
(
( ) )

] 02 : ( [
( )

155
Zemaher, Crullah Ebul-Ksm, Mahmd b. Umer, (. 538/1143) Kef, thk. Adil Ahmed
Abdulmevcd ve Ali Muhammed Muavvz. I. bsk. Riyad-1998, I, s. 477.
156
sr, 17/55.
157
Heytem, el-Fetv el-hadsiyye, s. 271-272.
51
Eb Hureyre (ra)dan merfu olarak Buhrde geen Kyamet gnnde

insanlarn efendisiyim158 hadisinde, Nebinin (as) Adem oullarnn btn nebi ve
resllerinden daha faziletli olduu aktr. Beyhakde geen ben alemlerin (insanlar
cinler ve meleklerin) efendisiyim hadisinde Allah Raslnn mahlukatn tamamna
stn olduuna ak bir beyan vardr. u ileride gelen Ben btn mahlukata
gnderildim159 Mslim hadisi bu durumu teyid eder. Rasln, onlara gnderilen
elilerin en stn olmas onun anndandr. Fahrur-Rz, onun (sav) dier nebilere
stnlne, onlarn isimlerini zikrettikten sonra, te, o peygamber, Allahn doru
yola ilettii kimselerdir. (Ey Muhammed!) Sen de onlarn tuttuu yola uy160 ayetini
delil getirdi,161 nk Allahu Tel, o nebleri vgye layk vasflar ile donatt, sonra
da Nebsine (sav) onlarn tamamna uymay emretti. Bu durumda onun buna uymas
da vacib olur, aksi takdirde emrin gereini terketmi olur. Allah Rasl, o neblerin
sahip olduklar vg dolu vasflarn tamamn uyguladnda kendilerinde bulunan
birini dierinden ayran gzel vasflarn tamam Allah Raslnde toplanm, dolays
ile o, dierlerinden stn olmu olur. 162
Heytem, sorularla ilgili baka konular da gndeme tar ve baka alimlerin
soru hakkndaki grlerini ortaya koyduktan sona kendi dncesini zikreder. Kendi
verdii cevap etrafnda oluabilecek pheler var ise bunlar ayet sen yle dersen,
ben de derim ki uslubuyla izale yoluna gider:
158
Buhar, Kitabu Tefsril-Kuran, 65, no: 4712.
159
Muslim, Kitbl-Mescid, 5, no:523.
160
Enam, 6/90.
161
er-Rz, Fahreddin, (. 604/1148), Meftihu-l-Gayb, Drul-lm, Beyrut-1981, XIII, s. 75.
162
52
( : :

] 042 : ) [

:

( )

ayet sen: mfessirlerin, Allahu Telnn Binlerce kii olduklar halde,
lm korkusuyla yurtlarn terkedenleri grmedin mi? Allah onlara ln dedi,
sonra da onlar diriltti163 ayetinin tefsirinde anlattklar kssalara aykrdr dersen
buna cevaben yle derim: Bunda bir ztlk yoktur. nk mfessirlerin bu kssada
ve benzerinde bahsettiklerinin ou, Nebi (sav)den gelen sahih bir ey deildir.
nk onlar burada ihtilaf halinde delil olarak kabul edilemeyecek srailyat tr
haberlere dayanmaktadrlar.164
D. SORU VE CEVAP EKLLER
Heytemnin eserinde sorulara, mehul bir ifafe olan soruldu kelimesi
kullanlarak balanr. Sorulan ve cevaplayan kii Heytem olduu iin devamnda dua
cmleleri gelir. Dua cmleleri, her soruda ayn deildir deiik dua kalpar
kullanlr. Bazen de ayn kalplar kullanlr. Cevap verirken de genelde cevap
verdi kelimesi kullanlr. Eserde kullanlan soru ve cevap kalplar yledir:
a. ( ) Heytemye (Allah onun ilminden faydalandrsn) soruldu.
b.
( ) Heytemye (Allah onun ilminden faydalandrsn ve
onu bereketli klsn) soruldu.
163
Bakara, 2/243.
164
53
c.
( : )Heytemye (Allah bizleri hayat boyunca onun
ilminden faydalandrsn) soruldu.

d. ( ) Heytemye (Allah onu yaad mddete ilmini geni
eyleyip faydalandrsn) soruldu.
e. ( ) Heytemye (Allah onun ilminden srekli faydalandrsn)
soruldu.
f. ( ) Heytemye (Allah onun ilimlerinden srekli
faydalandrsn) soruldu.
g. ( ) Heytemye (Allah onun mededinden bizi
faydalandrsn) soruldu.
h. ( ) u szmle cevap verdim.
i. ( )Cevap verdim.
j. ( ) Heytem (Allah ondan raz olsun) yle cevap verdi.
k. ( ) Heytem (Allah onun ilminden faydalandrsn ve
bereketli klsn) yle cevap verdi.
l. ( ) Heytem ( Allah, yaad mddetce mutlu ve
mrn berektli klsn) u sz ile cevap verdi.
m. ( ) Heytem (Allah onu yaad
mddete ilmini geni eyleyip ilminden ve bereketinden faydalandrsn) yle cevap
verdi.
n. ( ) Heytem (Allah ilminden faydalandrsn) yle cevap
Verdi.
o. ( ) Heytem, Allah onun mededinden bizi
faydalandrsn) yle cevaplandrd.
54
p. ( ) Heytem (Allah dnyada ve ahirette onun

ilminden bizi faydalandrsn) yle cevap verdi.
Bunlara benzer kalplar soru ve cevap verilirken kullanlmtr. Sorulan
soruda bir kelimenin mahiyeti soruluyorsa nce o kelimenin ne manaya geldiini
aklad da grlr.165 Sorulan bir soru bazen birden ok konuyu iine alacak
ekilde sorulur ve cevab da ona gre verilir, bazen de bir soruyu cevaplarken
konuyla alakal akla gelebilecek dier ihtimaller de ele alnr. rnein Mushaf veya
ilm kitaplar incelerken sahibinin izni olamadan dzeltebilir mi? sorusunun
devamnda, Kuran nshasnn baka bir nsha zerine konulup konulmayaca, bir
vakfa ait Kuran nshasna bu kitap uraya vakfedilmitir veya fulan kii
vakfetmitir yazmak caiz midir? gibi sorular takip eder.166
Eseri incelerken akla ilk gelen, bu eseri Heytem kendisi mi yoksa
rencileri mi yazmtr? sorusudur. Sorular hangi ortamda sorulmu olabilir; yazl
m verilmi yoksa ifahi sorulardan m mteekkil? Bu sorularn cevabn verirken
eserde kullanlan metod ve soru-cevap iin kullanlan kalplar bize yardmc
olmaktadr.
Soru ekil ve cevap tarzlarna bakldnda eserin oluturulmasnda birka
ihtimal ortaya kmaktadr.
a. Talim esnasnda soru-cevap eklinde tedris yolu ile olumu olabilir.
b. Sorular yazl olarak rencileri tarafndan hazrlanp hocalarna sorulmu
ve Heytemden duyduklarn cevap olarak kaleme alm olabilirler.
165
rnei iin bkz. Heytem, el-Ftv el-hadsiyye, 59.
166
Bu konuya rnek olarak, bkz. Heytem, a.g.e., 243. soru, s. 421-432.
55
c. Sorular, bir vaaz esnasnda veya sohbet ortamnda sorulmu olup,

rencileri daha sonra sistematik hale getirmi olabilirler.
d. Sorular ifahi olarak sorulmu, daha sonra rencileri soru ve cevaplar telif
haline getirmi olabilirler.
Buna gre eserin geneline bakldnda Heytemnin, eseri bizzat kendisinin
telif yoluyla oluturduu sylenemez. Zira soru ve cevap ekilleri, eserin rencileri
tarafndan yazldn gsteriyor.
E. MEZHEP FAKTR
Heytem eserinde fetvalar verirken kulland kaynaklara bakldnda
birok temel eserlerden faydaland grlr. Sorulara mezhep taassubuyla cevap
vermemi, genelde ele alnan sorular fkh ierikli olmadndan btn mezheplerin
ve limlerin grne ihtiya halinde mracaat etmitir. Fetvalar verirken Ehl-i
snnetin dncesi dorultusunda vermitir.
F. FETVA YNTEM
Eserde ele alnan konularn ekseriyeti fkh konular ile ilgili olmadndan
hkm verirken sonuta caizdir caiz deildir gibi bir cevap tarz fazla
kullanlmamtr. Cevap ekilleri soru ekline gre deimektedir. Sorulan sorular
caiz midir? eklinde olduunda caizdir veya caiz deildir gibi cevaplar vermitir.
rnek:
Sorulara cevap verilirken cevaplarn iinde de birok yerde caiz kelimesi
kullanlmtr.
56

) (
Ahiret ile alakal gayb kunular bize kapal olan hususlardandr. Bundan
dolay ahiretle alakal haber vermek caiz deildir; ancak Nebiden (sav), senedi sahih
olan rivayet mstesna. Ahiret hakknda senedi sahih olmayan bir rivayeti, zayfl
veya kayna belirtilmedike zikretmek caiz deildir.167
G. ESERDE KULLANILAN KAYNAKLAR
Bir eserin ne kadar deerli olduu, yazarn o eseri olutururken faydaland
kaynaklar ve o eseri kimlerin ne kadar kaynak olarak kullandndan anlalr.
Heytem, eserini olutururken birok deiik kaynaklardan faydalanmtr. Bu
kaynaklar kullanrken mezhep fark gzetmemi hatta eserinde ar bir ekilde
eletirdii bn Teymiyenin eserlerini de kaynak olarak kullanmtr. Kaynaklarn
sylerken bazen hem eseri hem de yazarn zikreder, bazen de sadece yazarn
zikreder, eserinden hi bahsetmez. sme atf yapldnda o ismin en mehur eserinin
kasdedildii anlalmaktadr. Kulland kaynaklar, kaynaklarn trne ve yazarlarn
vefat tarihlerine gre ele alnacaktr.
a.
Tefsir Kaynaklar
1.
bn Eb Htim (. 327/939): Heytem, bn Eb Htimin tefsiri
dediinde Tefsrul-Kurnil-Azmi anlalr.

2.
Kad yz (476/1083): e-Sif.
3.
Rgb el-sfehn (. 502/1108): Tefsrul-Kuran.168
167
Heytem, el-Ftv el-hadsiyye, 46.
168
Heytem, a.g.e. 389.
57
4.
Zemaher, Crullah Ebil-Ksm, Mahmd b. Umer, (. 538/1144):
el-Kef.
5.
Fahreddn er-Rz, Ebu Abdillah Fahrddn Muhammed b. mer b.
Hseyn er-Rz et-Taberistn (. 606/1210): Zekereh Fahrur-Rz fi tefsrihilKebr dediinde Heytem, Rznin Mefatihu'l-gayb adl tafsrini kasdeder.
Rznin bu tefsiri et-Tefsir'l-kebr diye de bilinir.
6.
Kurtub, Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed (. 671/1272): Kurtub
kaynak gsterildiinde genelde en nemli eseri olan el-Cm li Ahkmil-Kuran

169
adl esri kasdedilir.

7.
Beyzv, Nsrddn Eb Sad Abdullh b. mer b. Muhammed (.
685/1286):170 Envar't-tenzl ve esrrt-Tevl.

8.
Munddin el-c es- Safav (. 905/1500): Cmiul-Beyn f tefsiril-
Kuran.171
b.
Hadis Kaynaklar
1.
mam Mlik (179/795): Ehrace Mlik ve ce an Mlik denildiinde
rivayetin mam Malikin el-Muvattsnda getii anlalmaktadr.172

2.
Abdrrezzk es-Sann (. 211/826-27): el-Musannef.173
3.
Ahmed b Hanbel (241/855): Ahmed b. Hanbel denildiinde el-
Msned adl eseri kasdedilir.174
169
Heytem eserinde Kurtubye 12 yerde atfta bulunur.
170
171
Heytem, a.g.e. 90.
172
Heytem, a.g.e. 126.
173
Heytem, a.g.e. 24, 65.
58
4.
Buhr (194-256/810-870): Buhr iin bazen f Sahhil-Buhr,
fil-Buhr atflaryla Buhrnin Sahhi kasdedilir. Buhrnin, rical kaynaklar

arasnda yer alan Trhul-Kebride kaynak olarak kullanlmtr.
5.
Mslim b. el-Haccc b. Mslim el-Kueyr (. 261/874): el-Cmius-
6.
bn Mace, Eb Abdillh Muhammed b. Yezd Mce el-Kazvn (.
Sahh
273/887): Snen.
7.
Eb Dvd Sleymn b. el-Eas b. shk es-Sicistn el-Ezd (.
275/889): Eb Dvd denildii zaman kasdedilen onun Ktb-i Sitte arasnda saylan
eseri es-Sneni anlalr.
8.
Tirmiz: Eb s Muhammed b. s b. Sevre (Yezd) et-Tirmiz (.
279/892): el-Cmius-Sahh.
9.
Tabern, Ebl-Ksm Msnidd-dny Sleymn b. Ahmed b.
Eyyb (. 360/971): Muceml-Kebri ve Muceml-Evsat.

10.
bn Adiy (. 365/976): el-Kmil.
11.
Ryn, Ebu Bekr Muhammed b. Hrn: (. 370/919): el-Msned.175
12.
el-Hkim en-Nsbr (. 405/1014): el Mstedrek.
13.
Beyhak, Ahmed b. Hseyin b. Ali b. Ms (. 458/1066): es-
Snenl-Kbr, uabul-mn.
14.
Mzer (. 536/1141): Mzernin el-Mulim adl eserinin olduu
bilinmektedir.176
174
175
Heytem, a.g.e. 75.
176
Heytem, el-Ftv el-hadsiyye, 201-202.
59
15.
bnul-Cevz diye mehur olan Ebul-Ferec Abdurrahman el-Cevz (.
597/1201): el-lell-mtenahiye ve el-Mevdt. 177

16.
bnus-Salah e-ehrezr (. 643/1245): Heytem, bn Salahn el-
Fetv178 ve er-Rihle adl eserlerinin ismini zikreder. bn Salaha birok yerde atfta
bulunur.
17.
Nevev, Eb Zekeriyy Yahy b. eref (. 676/1277): Heytemnin
kulland temel eserlerin banda Nevevnin el-Ezkr179 ve erhu Mslim gelir.

Nevevnin ayrca er-Ravza,180 erhul-Muhezzeb,181 Erban ve el-Mecm gibi
eserlerini de kulland grlr.
18.
bn Hacer el Askaln (. 852/1449): Heytem, Askalnnin Fethu'1-
Br bi-erhi Sahhi'l-Buhr, sdl-gbe, el-sbe ve etraf kitaplarndan olan elMuhtrasna onbir yerde mracaat etmitir.182
19.
Suyt (. 911/1507): Suytnin eserlerinden de olduka ok
faydalanmtr. Faydaland eserlerinin banda Ezkrun-Nevevden muhtasar olan

el-Muhtasar (Ezkrul-Ezkr) gelmektedir. Bir tek bu eserin ismini zikreder. Ancak
Suytden yapt alntlarn ounu bu eserden ald sylenemez. Sytnin edDrrul-mensuru da mracaat ettii eserleri arasndadr.
177
bnl-Cevznin hadiscilii hakknda bkz: Yldrm, Enbiya, bnl-Cevznin Hadisciliine Genel

Bir Bak, Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, c. X/1, s. 73-125, Haziran-2006.
178
Heytem, a.g.e.,114.
179
Heytem, a.g.e., 48,49; Nevvevnin el-Ezkrna yirmi yerde, erhul-Muhezzebe de be yerde atf
yaplmtr.
180
Heytem, a.g.e., 97.
181
Heytem, a.g.e., 49.
182
Heytem, a.g.e., 38.
60
Heytemnin, eserini olutururken en eski kaynaklardan balayp birok baka

temel hadis eserlerine mracaat ettii grlr. Kutub-i sitte bata olmak zere mamMalikin Muvattas, Ahmed b. Hanbelin Msnedi ve Abdrrezzkn Musannefi
gibi hadis kaynaklar mracat ettikleri arasndadr. Kendi zamanna kadar yazlm
olan temel kaynaklarn birounu kullanm olmas onun hadis ilmine ne kadar vkf
olduunun gstergesidir.
c.
Dier Kayanaklar
1.
Abdullah b. Ahmed (. 290/903) Zevidz-zhd.183
2.
Eb Muhammed b. Eb Zeyd (310/922): er-Risle.
3.
Eb Bekr Muhammed b. Cafer b. Muhammed es-Smerr el-Harit
(. 327/939): Mekriml-ahlk ve melh184ve el-Fevid adl eseri.

4.
Eb Yal el-Mevsl (374/984): el-Msned.185
5.
Eb shak e-rz (. 476/1083): erhul-Luma.
6.
bn Eb Zeyd (. 386/966): Muhtasarl-mdevvene.
7.
bn Abdil-Berr (463/1071): el-stizkr.186
8.
mamul-Harameyn el-Cveynin (Ebul-Mel) (. 478/1085): rd.
9.
Gazzl (. 505/1111): Gazalnin hys mracaat edilen ana
kaynaklar arasnda saylabilir. Heytem, bu eseri sklkla kullanm ve oradan hadis

naklinde bulunmutur. On iki yerde onun grlerine mracaat ettii grlr.
183
184
Heytem, a.g.e. 90.
185
Mevsl drt yerde, Eb Yal el-Ferrda yerde kaynak olarak kullanlr.
186
Heytem, a.g.e. 15,23.
61
10.
Deylem, rye b. ehredr (. 509/1115): Msnedl-Firdevs
(Firdevsl-Ahbr).
11.
bn Askir, Eb'l-Ksm Ali b. el-Hasen b. Hibetillah b. Abdillah b.
Hseyn ed-Dmak e-afi (. 571/1176): Trihu medneti Dimak eseri mevcuttur.

12.
mellifinden
bnl-Esr (. 630/1233): Usdul-gabe. Bu eseri kullanrken

bahsetmez,
ancak
Usdl-gbenin
bnl-Esre
ait
olduu
bilinmektedir.
13.
Ebu Hafs ihabddn mer b. Muhammed b. Abdillah b. Ammye el-
Kure el-Bekr es-Shreverd (. 632/1234) : Avriful-merif.

14.
bnt-Tilimsn (644/1246 ): erhul-melim.
15.
Huleym, Eb Abdullah Hseyin b. Hasan el-Huleym (. 403/1013):
el-Minhc.187
16.
Alaeddin Konevi (. 729/1329): el-btihc Muhtasarul-Minhc.
17.
Et-Tc es-Subk (. 771/1369): el-Fetv, el-Halebiyyt.188
18.
bn Bezze (. 673/1274): erhul-rd.
19.
Eb Abdillh Bedrddn Muhammed b. Bahdr b. Abdillh et-Trk
el-Msr el-Minhc ez-Zerke e-fi (. 794/1392): Heytem, ez-Zerke ismini

vererek birok kez atfta bulunmu ancak hangi eseri olduunu sylememitir.
Zerkenin en mehur eserleri arasnda el-Burhn f ulmil-Kurn adl eserinin
olduu bilinmektedir.
20.
bn Ebid-Dnya (. 281/894): Sftul-cenne.
21.
bn Eb sm (. 287/900): el-Msned.189
187
188
Heytem, a.g.e., 114.
62
22.
bn Hibbann (. 354/965): es-Sahih.
23.
Rgb el-Isfehn (. 425/1034): Tefsrul-Kurn.190
24.
Eb Amr ed-Dn (. 444/1052 ): es-Snenl-vride fil-fiten.
25.
Maverd ( 450/1058): el-Ahkmus-sultniyye.
26.
Abdulkerim b. Hevzin el-Kueyr (. 465/1072): er-Risle.
27.
bn Manzr (. 711/1311): Lisanl-Arab.191
28.
bnul-Hc el-Mlik (. 737/1336): el-Medhal.192
29.
Eb Hayyn el-Endels (. 745/1344): Bahrul-Muht.193
30.
bn Kueyr, Muhammed b. El Hasen (. 776/1374) Mecmaul-ahbb
ve Tezkirat lil-elbb.
31.
Ebu Nasr Abdulkerim e-rz (?): el-Fevid.194
32.
Ebu Abdullah el-Kyt (. ?): er-Ravza ve el-Ezkr.195
33.
eyhul slam bn Bezra ( ? ): erhul-rd.196
Sadece yazar ismi zikrederek grlerinden faydaland mellifler ise yle

sralanabilir:
Heytem grlerini aklarken, bn Kuteybe (. 276/889,197 Ebu Sehl esSulk (. 369/980), Ebul-Ksm el-Kueyr (. 376/986), Eb Yal el-Ferr (.
189
190
191
192
Heytem, el-Ftv el-hadsiyye, s.12.
193
194
195
Heytem, el-Fetv el-hadsiyye, s. 28, 29, 35, 69, 97.
196
63
458/1066),
198
bn Eb Yala (. 526/1131), z b. Abdisselam (. 660/1226),199
Takiyyuddn es-Subk (683/1284),200 mam bn Abdisselm ve Abdusselamn

rencisi imam ehbuddn el-Karf el-Mlik (. 684/1285),201 bn Kayym elCevziyye, Eb Abdillh emsddn Muhammed b. Eb Bekr b. Eyyb ez-Zra edDmak el-Hanbel (. 751/1350), bn Receb, Ebl-Ferec Zeynddn Abdurrahmn
b. Ahmed b. Abdirrahmn Receb el-Badd ed-Dmak (. 795/1393), mam EbulKasm b. Ahmed el-Berzel (. 844/1440), Kemal b. Hummam el-Keml Muhammed
b. Abdulvhid (. 861/1457), Muhammed b. Abdrrahmn es-Sehav, (. 902/1427)
ve asl ad Zekeriyya b. Muhammed b. Ahmed bn Zekeriyya el-Ensr olan hocas
Zekeriya el-Ensarnin (. 926/1520)202 szlerini kaynak olarak kullanr.203
Heytem (. 974/1567) kendi eserlerine de atfta bulunur. Kendisinin erh
ettii Htb Leylin el-Ubb, el-Hasis min erhil-ird ve erhul-rd gibi
eserlerini kaynak olarak kullanr.204
Heytem, eserini olutururken birok temel eserlere mracaat ettii ve onlar
kaynak olarak kulland grlmektedir. Bu kadar ilmi kaynaklar kullanmas ve
197
198
Heytem, el-Ftv el-hadsiyye, 15,23.

Eb Bekr, Muhammed b. Abdulgan el-Badd, Tekmiletl-kmal, thk. Abdulkayym Abdi
Rabbin-Neb, Mekke-1990, IV, s. 557.
199
200
Zirikl, a.g.e., IV, s. 302.
201
202
Heytem, a.g.e., s. 25
203
204
64
onlara hakim olmas kendisinin ne kadar konulara vakf olduu ve ilmi birikiminin
ne derece ileri olduunu gsterir.
. HEYTEMNN BN TEYMYEYE ELETRLER
Heytem, zaman zaman tasavvuf kart kiileri sert bir ekilde eletirir. Bu
eletirisini el-Fetv el-hadsiyyede yapt gibi bazen de dier eserlerinde yapar.
Eletirdii kiilerin banda bn Teymiye ve rencisi bn Kayym el-Cevziyye gelir.
Heytem de bu eletirilerinden dolay bakalar tarafndan eletirilir.205 Heytem,
konu edindiimiz eserinde 69. soruya cevabnda bn Teymiyye hakknda yle
demektedir:
bn Teymiyye, Allahn kendisini rezil ettii, saptrd m, sar ve zelil
kld bir kuldur. mamlar bu gerei; ahvalinin bozukluu ve szlerinin yalan
olduunu ortaya koymulardr. Bunu renmek isteyen, mtehit imam, imametinde
bykl ve itihat mertebesine ulat ulema nezdinde ittifakla kabul olunan
Ebul-Hasen es-Subk ile olu Tcuddn es-Subk ve eyh mam z b. Cema ve
bunlarn adalar ile afi, Malik ve Hanef ve daha bakalarnn szlerini
okumalar gerekir. Onun itirazlar yalnzca son dnem mutasavvflar ile snrl deil,
ileride gelecei gibi mer b. el-Hattb ve Ali b. Ebi Tlib (ra) gibi byk sahabilere
de itiraz etmitir. Bu szlerinin bir kymeti yoktur. Kaldrlp atlmas gerekir. Bu tr
205
Eletiriler iin bkz: Muhammed b. Hseyn Muhammed b. Huseyn, b. Sleyman b. brhim el

Fakh, (. 1355/1936) el- Kefl-Mubd li temvhi ebil-hasen es-Subk, ,thk. Salih b. Ali elMuhsin, Eb Bekir b. Slim ehhl, I. bsk., 2002, I, 124-236. Elbn de Alsnin, el-ytlBeyyint f ademi simi emvt al mezhebil-Hanefiyyetis-sdt, adl eserin tahkikinde eletirdii
grlmektedir (Als, el-ytl-Beyyint f ademi simi emvt al mezhebil-Hanefiyyetis-sdt,
thk. Muhammed Nasiruddin Elbn, Beyrut,IV. Bsk., t.y., s. 63).
65
szlerden dolay onun bidat, sapk/sapkn, saptrc mbalaac, cahil ve fasit biri
olduuna inanlr. Allah ona adaletiyle muamele etsin ve bizleri de onun yolundan,
akidesinin sapknlndan ve fiilinden korusun.206
Heytem bu szlerin devamnda bn Teymiyyenin grlerini sralar ve
Mslmanlarn icmana aykr olarak unlar savunduunu syler:
-
Talaka yemin eden kimse yeminini bozduunda yalnzca keffaret gerekip

hanm bo olmaz.
Hayzl kadn boamakla talak geeklemez.
Namaz kasten terkedildiinde kazas gerekmez.
Hayzl kadnn Beyti tavaf yapmas mubahtr.
talak, tek talak sz yerine geer.
Zekat diye verilmese de esnafn vergi olarak verdii paralar zekat yerine
geer.
inde fare gibi hayvann ld su necis olmaz.
cmaa muhalefet eden ne kafir olur ne de fask.
Peygamberler masum deildir.
Cehennem bir gn fani olacaktr.
Rasulullahn kabrine ziyaret kastyla yaplan sefer gnahtr.207

Yukarda saylan ve daha fazla eyleri bn Teymiyyenin savunduunu
syleyerek Hz. mer ve Hz. Ali (ra) hakknda da farkl dncelerinin olduunu Hz.
merin hata ve yanllarnn olduunu sylediini nakleder. Bununla beraber baz
206
207
Heytem, el-Ftv el-hadsiyye, 207-208.
66
seleflerinin baka bir mecliste bn Teymiyyenin :Ali yzden fazla meselede hata
yapmtr dediini haber vermilerdirder.208 Zamanndaki baz byklerin de onu
eletirdii, fasklkla ve bidat olduunu sylediklerini naklederek kendi eletirisini
hakl karmaya alr. Ne varki bu iddialar byk iddialar ve nerelerde getiinin
tesbiti gerekir. bn Teymiyenin Hz. Ali, Eb Bekir ve mer hakknda
sylediklerinin nerede getii tesbit edilememitir. Bu sebeple de Muhammed b.
Hseyin kendisini eletirmitir.209 Muhammed b. Hseyin, Heytemnin bn
Teymiyeye nisbet ettii Rasulullahn kabrini ziyaret etmenin masiyetten
saylaca grn bn Teymiyenin sylemediini, hibir kitabnda bu grne
rastlanamadn belirtmektedir. Heytemnin, baz grleri bn Teymiyeye nisbet
ederek ona bhtanda bulunduunu syler.210
H. EL-FETV EL-HADSYYE LE EL-FETV EL-KUBR

EL-FIKHIYYENN KARILATIRILMASI
Heytem, Fkh kitab olarak sadece el-Fetv el-hadsiyyeyi yazmam,
onu asl mehur klan klasik afi fkh kitb el-Fetv el-Kubr el-Fkhiyyesi
olmutur. Her iki eserin de fkh kitab olmas sebebiyle aralarndaki benzerlik ve
farkllklarn incelenmesi yerinde olacaktr. Ayrca hadislerle fetvalar tr
kitaplarla dier fkh kitaplar arasndaki farkllklarn ortaya konmas nemlidir.
208
Heytem, a.g.e. 207.
209
Muhammed b. Huseyn, el- Kefl-Mubd li temvhi ebil-Hasen es-Subk, I, 224.
210
Muhammed b. Huseyn, el- Kefl-Mubd li temvhi ebil-Hasen es-Subk, I, 228.
67
Heytemnin en nemli eserlerinden biri olan el-Fetva el-kubr elfkhyyenin ierii fkh konular ile alakaldr. Bu blmde, ncelikle Heytemnin
el-Fetv el-Fkhiyyede izledii yntemi tespit edip konumuz olan dier eseri elFetv el-hadsiyye ile ierik ve slup bakmndan farkllklar ve benzer ynler
ortaya konularak karlatrlmas yaplacaktr.
1.
erik Bakmndan Karlatrlmas:
Heytemnin el-Fetv el-fkhiyye adl eseri, fkh konularna gre

dzenlenmi soru ve cevaplardan oluan bir fetva mecmuas niteliindedir.
Talebelerinden Abdulkdir el-Fkih tarafndan Heytemnin sal zamannda
derlenmitir.211
erik bakmndan dier eserinden olduka farkldr. El-Fetv el-fkhiyye,
ad zerinde fkh konular ile ilgilidir. Kitabt-tahre diye balar ve btn fkh
konular dier klasik fkh kitaplarndaki gibi ele alr. yle ki:
Heytem, blm baln koyduktan sonra konuyu bablar olarak alt
balklar halinde tekrar ele alr. Kitbt-tahre blm altnda Babn-necse,
Babl-itihd, Babl-istinc, Bbl-vuz, gibi temizlik konularn ele alr ve sonra
Kitbs-salt blmne geip alt balklarla bablar halinde namaz bahsini iler. Geri
kalan blmde de dier fkh konularn ayn slupla ele alr.
El-Fetv el-hadsiyyede ise ele alnan konular olduka farkldr. Eserde
tefsir, hadis, uslud-dn, fkh usl, tasavvuf, gibi birok farkl alanlarda konular
ele alnr. Heytem, grlerini beyan ederken sadece mensubu olduu afi
mezhebinin grn deil, Ehl-i snnetin de grlerini beyan etmi olur. Dier
211
Kallek, Cengiz bn Hacer el- Heytem mad., D..A. XIX, 532.
68
eserinde ise Heytem, yukarda grld gibi fkh konularda afi mezhebinin
grlerini beyan eder.
2.
Uslp Asndan Karlatrlmas
Heytem, el-Fetv el-hadsiyyede sorulara cevap verirken ayetleri ve

hadisleri youn olarak kulland grlr. El-Fetv el-Fkhiyyede ise ayet ve
hadisler yeri geldike kullanlr. Baz sorulara verilen fetvalarda ayet ve hadislerin
hi kullanlmad da grlr. Her iki eserde de konu hakknda dier alimlerin
grlerine mracaat edilip, fkh eserlerinden oka faydalanlmtr.
Soru ve cevap dzeni asndan el-Fetv el-hadsiyye ile neredeyse ayn
kalplar kullanlmtr. yle ki:

Tahret Kitab: Bir kiinin yannda iinde su olan bir kap bulunup bununla
abdest almak istese; ama nohut byklnde kuru bir necaset kaba dse, bu
necaset koyun veya baka bir hayvann necaseti olduunda su necis olur mu? diye
soruldu. Cevaben yle dedi: Su iki kulleden az olur necaset de velev ki koyun ya
da baka bir hayvana ait olup azck dahi olsa suyun iine dmesi ile bu su necis
olur.212
212
Heytem, el-Fetv, el-kubr el-fkhiyye, I, s. 5.
69
El-Fetv el-Fkhiyye de geen bu rnekte de grld gibi soru ve cevap

kalplar ayndr. Daha farkl ekillerde kullanlan soru ve cevap kalplar yledir:
Heytemye (Allah onun mrn uzun etsin) soruldu.

Heytemye (Allah

kendisinden raz olsun, Mslmanlar ilminden faydalandrp onu bereketli
klsn) bir mesele soruldu.
Heytemye (Allah kendisinden raz olsun

ve Mslmanlar, yaad mddete faydalandrsn) soruldu.
: yle cevaplad.

Heytem (Allah mrn bereketli klsn) yle cevap verdi.

Heytem (Allah lminden faydalandrsn) yle cevap verdi.
Burada da pheleri izale etme metodu olarak ayn kalbn kullanld
grlr.

Hastalktan ifa bulmak Allahn takdiri olduuna gre ihtilaftan kurtulmak
iin ifay aramann vacip veya mendup olduu nasl sylenebilir dersen u cevab
veririm: ifay aramaktan maksat ifann yollarn ortaya karmaktr.
Heytem, el-Fetv el-fkhiyyede dier klasik fkh kitaplarnda ilenen
metodu takip ederek konular bir dzen ierisinde iler. El-Fetv el-hadsiyyede ise
tam bir uslup takip edilmez. Konu balklar, blm ve bablara ayrlmamtr.
70
Sorular, konulara gre ele alnmakla beraber soru iinde soru olmas sebebiyle bazen
ayn konu ile ilgili sorularn baka yerlerde de ele alnd grlr.
Heytemnin her iki eseri de incelendiinde, slup asndan birok
benzerlikler olduu grlmekle birlikte ierik bakmndan daha fazla farkllklar gze
arpmaktadr. Heytem, ierik olarak her iki eserde de farkl konular ele almtr.
Tabii olarak, kullanlan kaynaklarn birou da farkl olmutur. El-Fetv elFkhiyyede, klasik fkh kitaplarnda olduu gibi Kitabut-tahre ile balanp
Kitbs-salt ile devam edilerek btn fkh konular ele alnr. El-Fetva elhadsiyyede ise tefsir, hadis, fkh usul, uslud-din gibi konular ele alnd
grlr.
El-Fetv el-Fkhyyede fkh konular, af fkhna gre ele alnrken elFetva el-hadsiyyede, Ehl-i snnetin farkl konulardaki grlerini beyan, o
grlere kar kanlara cevaplar ve tasavvuf ile ilgili kapsaml bilgiler verilir. ElFetv el-fkhiyye daha kapsaml bir eser iken, el-Fetv el-hadsiyye fkh dndaki
konulara deinir ve hacim bakmndan daha kktr.
Uslup asndan el-Fetv el-hadsiyyede sorulara cevap verilirken, varsa
nce ayetler ele alnr, sonra konu ile ilgili hadisler zikredilir. Sorulan sorulara cevap
verilirken temel olarak hadisler kullanlr. El-Fetv el-Fkhiyyede ise ayet ve
hadislere yeri geldiinde deinilir; arka arkaya birka hadis zikredilmez.
Her iki eserde de fetvalar, soru cevap usulyle verilmitir. Kullanlan soru
kalplar hemen hemen ayndr. el-Fetv el-fkhyede balklar kullanlarak daha bir
71
dzen ierisinde ilenirken el-Fatava el-hadsiyyede blm bal ve bablar

zikredilmemitir.
Sonu olarak her iki eserde de ekil bakmndan fazla bir farkllk
olmamakla birlikte ierik bakmndan birbirleriyle farkllklar arzemektedir. Ele
alnan konular el-Fetv el hadsiyyede daha ziyade hadis fetvalar, tefsir, fkh,
ahiret, cennet, cehennem, melek, ruh vb. konular olurken, el-Fetvel-kubr elfkhiyyede fkh fetvalar ele alnmtr.
. ESER ZERNE YAPILAN DEERLENDRMELER

1.
Kaynak olarak Kullanlmas
Heytemnin el-Fetv el-hadsiyye kitabn pek ok lim kaynak olarak

kullanmtr. Bunun en bata gelen sebepleri, kendisinin eserinde son derece yeni ve
tartmal konular hakknda grlerini ortaya koymas, ayn zamanda bn Teymiye,
bn Kayym el-Cevzyye gibi fikirlerine kar olduu limleri sert dille eletirmesi
gsterilebilir.
Bu eseri kaynak olarak kullananlardan biri de son devrin mehur
muhaddislerinden eyh Elbndir. Kendisi Ahkmul-ceniz ve Silsiletl-ehdsiddafe vel-mevda adl eserinde el-Fetv el-hadsiyyeye atfta bulunmutur.213
Acln Keful-hafsnda
214
defalarca esere atfta bulunmutur. Acln,
eseri kaynak gsterirken Heytemyi eletirmek veya onun aleyhinde bulunmak iin
213
Elbn, Muhammed Nsuriddn (. 1420/1999), Ahkmul-ceniz, Mektebetl-slm,1986. I, s.

243; Silsiletl-ehdsid-dafe vel-Mevza, Drul-Merif, Riyad-1992, I, s. 104.
72
deil bilakis kendi ele ald rivayetler hakknda onun grn sunmak ve daha
aydnlatc bilgiler elde etmek iindir.
Rhul-man sahibi ls de eserinde yerde Heytemnin eserine atfta
bulunur. Bazen el-Fetv el-hdsiyyeden bir hadis nakleder baka bir yerde de bir
konu hakknda Heytemnin grne mracat eder.
215
Elbn, Silsiletl-
ehdsinde,216 bn bidnin Reddul-muhtar aled-drril-Muhtr adl eserinde bir

yerde217 alnt yapmtr. Kuveyt Vakflar ve slam leri Bakanlnn hazrlam
olduu el-Mevsatl-fkhiyye el-Kuveytiyye adl eserde de on yerde esere atfta
bulunulmutur.218 Yine Buceyrim, Tuhfetl-Habb al erhil-Hatbde iki yerde,219
Isfehn Mfredtnda220 ve eyh Abdulhay el-Kettn Nizmul-hukmetinnebeviyyede bir yerde esere atfta bulunur.221 Reit Rza (. 1354/1935) Menarda
214
Acln, smail. b. Muhammed, ( . 1162/1749) Keful-Hafa, Lbnan-1988, I, s. 52, 54, 121, 152,
190, 204, 234, 263, 381, 393; II, s. 88, 277, 286, 288, 359, 369. Daha birok yerde el-Fetava elhadsiyye kaynak olarak gsterilir.
215
Als, Mahmd, Ebul-Fadl, Rhul-Men f tefsrl-Kurnil-Azm ves-sebul-Mesn, Dru

hyit-Trs, Beyrut, VIII, s.203, X, s. 292, XIV, s. 270.
216
Elbn, Silsiletl-ehahdsid-dafe vel-mevda, Drul-Merif, Riyad-1992, I, s 104.
217
bn bidn, Hiyet reddil-muhtr aled-drril-Muhtr, Beyrut, 2000, III, s. 93.
218
Muracaat edilen yerler iin bkz: Vezretevkaf ve unil-slamiyye tarafndan hazrlanan elMevsatl-fkhyye el-Kuveytiyye, XVI, s. 92,93; XVII, s. 282; XXVI, ,s. 143; XXXIII, s. 65;
XXXIX, s. 258; XLV, s. 181,182.
219
Buceyrim, Sleymn b. Muhammed b. Amr, Tuhfetl Habib al erhil-Hatb, Beyrut-1996, I, s.

185, 186.
220
Isfehn, Ebul- Ksm, Hseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal, Mfredt elfzil-Kuran, DarulKalem, Dmek, II, s. 318.
221
Kettn, Abdulhay, Nizamul-Hukmetin-Nebeviyye, Beyrut, Drul-Kitabil-Arab, I, s. 50.
73
esere birok yerde atfta bulunur.222 Reit Rza Menarda esere atfta bulunduu
yerde mutasavvflar eletirmekten geri kalmaz ve onlarn uydurma rivayetlere
sarldn syler.
Aliyyl-Kr, el-Mevzatta, eserde geen bir hadisin mevzu olduunu
isbat, ederken223 ve Mirktl-mefth erhu miktil-mesbh, adl eserinde bir
rivayetin izah iin Heytemnin el-Fetv el-hadsiyyesine atfta bulunur.224 Sad b.
Nsr el-Gmid, Hakkatul-bida ve ahkmuh225 adl eserinde bidatn tanm
hakknda el-Fetv el-Hadsiyyeye gndermede bulunur.
Mahmd kr el-Als (. 1342/1924), Gyetl-emn fir-red alenNebhn adl eserinin birka yerinde el-Fetv el-hadsiyyeye atfta bulunur. Als,
Nebhnnin (. 1932)226 evhidl-hak adl kitabndaki iddialarna cevap verirken
el-Fetv el-hadsiyyeye
222
227
atfta bulunduu durumlar eletirir. Als, el-ytul-
Reit Rza, Mecelletul-Menr, 4. say, s. 35. Menarda baka yerlerde geen atflar grmek iin
bkz: IV, s. 35; VII, 54;VIII s. 155, XI, s. 50; XIII, 108; XX, 97; XXII, s. 522; XXIII, 472; XXVIII,
s. 293; XXIX, s. 659; XXXII, s. 785; XXXIII, 513; XXXIV, s. 613.
223
Aliyyl-Kr, Nureddin Ali b. Muhammed, el-Esrrul-merfa f ahbril-mevza, thk,

Muhammed es-Sb, Drul-Emne/ Muessesetr-Risle, Beyrut, 1971, s. 145.
224
Aliyyl-Kr, Mirktl-mefth erhu miktil-mesbh, II. bsk., Drul-Fikir, Beyrt-2002, VIII,

s.3294; IX, s.3646.
225
el-Gmid, Sad b. Nsr, Hakkatul-bida ve ahkmuh, Riyad, I, s. 438.
226
Nebhn, Yusuf b. smail hakknda bkz. zvarl, M. Sait, Nebhn mad. D..A., XXXII, s. 471472.
227
ls, Mahmd kr b. Abdullah, Gyetl-emn fir-red alen-Nebhn, thk. Eb Abdullah edDn b. Munr, el-Mektebetr-Rd, Riyad-2001, I, s. 461, II, s. 59.
74
beyyint f ademi simil-emvt al mezhebil-Hanefiyyetis-sdt adl eserinde de

Heytemnin eserine atfta bulunur.228
Muhammed b. Hseyn (. 1355/1936)229 el-Kefl-mbd li temvhi ebilHasen es-Subk adl eserinde Heytemyi sert bir ekilde eletirir. Bu sebeple birka
yerde el-Fetv el-hadsiyyeye atfta bulunur.
2.
Esere Yaplan tirazlar
Heytem, bn Teymiyeye yapt ar eletirilerden dolay tenkit edilmitir.

Alsnin el-ytl-Beyyint adl eserinin tahkkinde Elbn, el-Fetv elhadsiyyede bn Teymiyyeye ynelik tahrif edici eletirilerde bulunduunu
syleyerek byle yapmasnn doru olmadn savunur.230 Yine Elban, Heytemnin
el-Fetv el-hadsiyyede mteshil davrandn ve baz hadisler hakknda sukut
ettiini syler.231
Heytemye en ar eletirilerden biri de Muhammed b. Huseynin, elKefl-Mubd li temvhi Ebil-Hasen es-Subk adl eserinde yaplmtr.232
228
ls, Mahmd kr b. Abdullah, el-ytul-beyyint f ademi simil-emvt al mezhebilHanefiyyetis-sdt, thk. Muhammed Nasiruddn Elbn, Mektebetl-slm, IV. Bsk., Beyrut, t.y.
s. 63.
229
Muhammed b. Hseyn b. Sleyman b. brhm el-Fakh, el-Kefl-mbd Li temvhi ebil- Hasen

es-Subk, thk. Salih b. Ali et-Tahsn/Ebu Bekir b Slim ihl, Dru-Fazile, Riyad-2002, II, s. 69,
244, 431.
230
Als, el-ytl-Beyyint f ademi simi emvt al mezhebil-Hanefiyyetis-sdt, thk.

Muhammed Nasiruddin Elbn, Beyrut,IV. Bsk., t.y., s. 63.
231
Elbn, Silsiletu ehdsiz-zafe, XIV, 86.
232
Muhammed b. Huseyn, b. Sleyman b. brhim el Fakh, el- Kefl-Mubd li temvhi ebil-hasen

es-Subk, ,thk. Salih b. Ali el-Muhsin, Eb Bekir b. Slim ehhl, I. Bsk., 2002, I, 224.
75
Heytemnin, bn Teymiyenin Hz. Eb Bekr ve Ali hakkndaki dediklerini nereden

aldn, nerede getiini sylemediini ve bn Teymiyyeye bhtanda bulunduunu
syler. Ona gre, bu iftiralar Rafzlerin sylediklerine benzemekte ve bu konuda
birok cahilin Heytemyi taklit ettiinden tehlike arz etmektedir.
bn Teymiyye, kendi devrinde mezheplerden bamsz itihatta bulunmu ve
baz fetvalar da cumhura aykr bir ekilde ortaya kmtr. Bununla beraber
tasavvuf erbabn ar eletirdii iin kendisi de bir o derece eletiriye maruz
kalmtr. Onu eletirenlerden biri de Heytem olmu, bn Teymiyye ve rencisi bn
Kayym el-Cevziyyeyi kitabnda yeri geldike ar bir ekilde eletirmitir.233 Bu
eletirilerini beddua niteliinde szler kullanarak yapmaktadr. Byle bir durum ise
arlk olarak kabul edilir. Heytemnin bu tutumu, bu kendine yaplan eletirilerin
odan oluturur.
J. EL-FETV EL-HADSYYEDE KULLANILAN UYDURMA

RVAYETLER
Kitab incelediimizde Heytem, sorulara cevap verirken zaman zaman
mevzu rivayetleri kulland grlmektedir. El-Fetv el-hadsiyyede geen bu
rivayetler hangi ortamda ve nasl kullanld incelenmeye allacak, gruplar
halinde ele alnacaktr.
1.
lm Melei ve Ruhun Kabzna Dair Rivayetler
Kitapta geen beinci soru yledir: lm Melei btn canllarn ruhlarn

m yoksa sadece demolunun ruhunu mu kabzeder? Heytem, bu soruya verdii
233
76
cevapta; lm Melei demoullarndan btn canllarn ve dierlerinin ruhlarn

kabzeder dedikten sonra u rivayeti zikreder:

Allaha yemin olsun ki ey Muhammed! ayet sen sivrisinein ruhunu
kabzetmemi istemi olsaydn bunu ben, Allah kabzna izin verinceye kadar
yapmazdm.234 . Burada lm melei Allahn izni olmadan hibireyin
ruhunu kabzetmeyeceini bildirir. Heytem, bu rivayetin bir blmn
zikreder. Elbn bu hadisi inceledikten sonra uydurma olduunu syler.235
Heytem eserinde ikinci olarak ele alnacak rivayeti yle zikreder. bn
Abbasdan (ra) naklen Hz. Peygamber kendisinden bahsederek yle der:
Dedim ki: ey lm Melei! Dnyadaki karada ve denizde olan btn
canllarn ruhlarn kabzetmeye nasl gcn yetiyor?236
Bu hadisin metnini Suyt, el-Lelil-mesna fil-ehdsil-mevzasnda
uzun olarak zikreder. Sonra da bu hadisin mevzu olduunu syler.237
Yine Heytem kitabnda beinci soruya cevap verirken Gazalnin
hyasnda geen u haberi hadis olarak zikreder:
234
Heytem, el-Fetv el-Hadsiyye s. 13; Rivayet iin bkz: Tabern, el- Mucemul-Kebr, IV,
s.294.
235
Elban, Muhammed Nasiruddin b. El-Hac, Silsiletl-ehadsiz-zafe vel-mevz ve eseruhesseyyiu fil mmeh, Drl Merif, Riyad-1992, XIII, s. 922.
236
Suyt, Celalddin, el-Leli-l-mesna fil-ehadsil-mevza, Darl- Kitabil-lmiyye, I, s. 64;

237
Suyt, a.g.y., 64.
77
: :

lm ve Hayat Melei birbirleriyle mnazara ettiler ve lm Melei yle

dedi:
- Ben dirileri ldryorum. Hayat Melei de yle dedi:
-
Ben lleri diriltiyorum.

Bunun zerine Allah Tela onlara yle vahyetti:
Siz iinize bakn. Yaratma konusunda size bir ey verilmedi. ldren de
dirilten de benim. Benden baka hi kimse ne ldrr ne de diriltir.238

mam Gazal bu rivayeti hyl-ulmiddn kitabnn sabr ve kr
blmnde zikreder.239 hynn tahricini yapan rk (. 806/1404) bu rivayetin bir
dayanan ve asln bulamadn syler. Yine mam Fetten (. 986/1578)
Tezkiratl-mevztnda bu haberin bulunamadn zikreder.240
Heytem eserinde u rivayeti zikreder:
238
Heytem, el-Fetv el-hadsiyye, s.13.
239
Gazzli, VI, 258; rak, Ebul-Fadl, (. 806/1404) el-Mun, an hamlil-esfr, Dru bn Hazm,
Beyrt,-2005, s. 1616; Fetten, Muhammed Thir es-Sddk el-Fetten, Tezkiratl-Mevzt,
drett-Taba el-Mnriyye, 1923, I, s. 213.
240
Fetten, Tezkiratl-Mevzt, I, s. 213; Talip el Mekk, Muhammed b. Ali b. Atiyye el-Hrsnin

Kuvvetl kulub f mumeletil-mahbub ve vasf tarikil-mrd ila makmit-tevhd,thk.. sm
brahim el-Keyl, Drul- Kutubil-lmiyye, Beyrut, 2005, II, s.20.
78
: ( )

.)
lm Melei Nebiye (sa) sra gecesinde uzun bir konumadan sonra
yle dedi: Kulun eceli geldiinde ona sert bir ekilde bakarm. Ona baktmda
yanmdaki yardmc melekler, yarn onun ruhunun kabzedileceini anlarlar ve onu
kuvvetle tutarak ruhunu karmaya balarlar. Ruhunu boazna kadar getirince ben
bu durumu anlarm da onun iinden hi bir ey bana gizli kalmaz. Elimi uzatr onun
ruhunu cesedinden karr ve kabzederim.241
Bu hadis, Suytnin Mesnuasnda uzunca zikredilir. Sonunda Suyt bu
hadisin mevzu olduunu syler.242
2.
Mehdilikle lgili Rivayetler
Heytem, Mehdilikle ilgili birok rivayet zikretmitir. Burada rnek olarak

birka rivayet ele alnacaktr.
El-Fetv el-hadsiyyede yirmi yedinci soru yledir: Soru, bir taife
hakkndadr. Bu taife, krk sene nce lm bir adamn ahir zamanda ortaya kacak
olan Beklenilen Mehdi (el-Mehdiyyl-Mevd) olduuna ve kim bu mezkr
Mehdinin mehdiliini inkr ederse kesin olarak kfir olacana inanyor. Bu taife
hakknda ne yaplmas gerekir?
Heytem, bu inancn batl, irkin bir sapklk ve kt bir cehalet olduunu
syler. leride sunulacak haberlerde grlecei gibi, byle bir kiiye inanmann
241
242
Suyt, el-Lelii-l-Mesnah, I, s. 64.
79
doru olmadn ve o haberin, neredeyse tevatr derecesine ulam sarih hadislere

muhalif olduunu syler. Onlar hakknda, ak bir ekilde Mslman mmeti tekfir
eden kiiye verilecek cezann verilmesi gerektiini syler. Kim bir Mslmann
kafir olduunu sylerse o mrteddir, tvbe etmezse boynu vurulmas gerekir der.
Yine yukardaki mezkr kavmin byle inanmakla, ahir zaman beklenilen Mehdyi
inkr ettiklerini syler ve devamnda Mehdilikle alakal rivayetleri zikreder.
( : ( )
)
Ebu Bekr el-skfnin naklettii bir hadis varid olmutur: Neb sallahu
aleyhi vesellem yle dedi: Deccali inkar eden kafir olmutur; Mehdyi inkar eden
de kafir olmutur.243
Heytem, onlarn ak bir ekilde bu hadisi inkr ettiklerini dolays ile kafir
olmalarndan korkulacan sylemektedir. Buradan anlalan kendisinin bu rivayetin
sahih olduuna kesin olarak inanddr. Ancak bu haberi el-Azm bdi, AvnlMabdda zikreder ve mevzu olduuna hkmeder.244 Ayn ekilde Mubarekfr de
Tuhfetl-Ahvezde 245 haberin mevzu olduu kanaatindedir.
Mehdilikle ilgili bir baka rivayeti de Tabernnin isnadyla birlikte
naklettii u rivayettir:
243
244
Azim bd, Avnl-Mabd erhu sneni Ebu Davud, Darul-kutubilXI, s. 244.
245
Mubarekfr, Tuhfetl-Ahvze, VI, s. 402.
80
lmiyye, Beyrut,1994,
:

Abdullah b. Amrn Rasulullahn (sav) yle dediini nakleder:
Mehd ortaya kar. Bann stnde bir melek: te bu Mehddir. Derhal
ona uyun! diye arr.246
Bu rivayetin rvileri arasnda bulunan Abdulvehhab b. ed-Dahhk hakknda
Ukayl, Drekutn ve Beyhak, sika olmayp metruk olduunu, Eb Htim de onun
yalanc olduunu syler.247 Yine Eb Dvud onun hadis uydurduunu syler. Elbn,
bu hadisin uydurma olduunu syledikten sonra hadis imamlarnn mezkur ravi
hakknda sylediklerini nakleder. Nes ve dierlerinin metruktr dediini
Drekutnnin munkerl-hads olduunu Buhrnin ise Abdulvehhb b. edDahhkta tuhaf eylerin olduunu sylediini zikreder.248 Zeheb, Mizannda Eb
Htimin onu yalan sylemekle itham ettiini zikreder. bn Hibbn onun hadis
aldn ve onun hadislerini kullanmann caiz olmadn syler.249
Bu rivayet, zerinde hadis uydurduu, metruk olduu ittifakla sabit olan
Abdulvehhb b. ed-Dahhk sebebiyle uydurma bir rivayettir.
246
Heytem, el-Fetv el-Hadsiyye, s. 71. Bu rivayet biraz farkllkla, Tabern, Msnedmiyyn, (thk. Hamd b. Abdlmecd, Messesetr-Risle, Beyrut 1984, II, s. 71), Zeheb,
emuddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman (.748/1348 ) Miznl-itidal fi
nakdir-riclinde (thk.
Ali el-Becv, Drul-Marife, Beyrut-1963, I, 63, II, s. 679, 680)
Abdulvehhab b. ed-Dahhk anlatrken zikretmektedir.

247
bn Eb Htim, Muhammed b. drs b. el Mnzir, (. 327/939), el-Cerh vetadl, Beyrut 1952, VI,
s.74.
248
Elbani, Silsiletl-ehadsiz-zafeti vel-mevzt, XIV. s. 416).
249
bnl-Cevz, ed-Duaf, vel-metrkn, II, 157.
81
Heytem u hadisi eserinde zikreder:

( : ) ( :

Huzeyfeden (ra) Allah Raslnn yle dedii nakledilir:
Mehd, rengi Arap rengi, bedeni srail olan benim sulbmden bir kiidir.
Sa tarafnda bir ben (iaret) vardr. O sanki inciden bir yldzdr. Yeryzn
gvenle doldurduu gibi adaletle doldurur. Yeryzndekiler, gkyzndekiler ve
havadaki kular onun halifeliinden memnundurlar.250
Bu rivayeti bnl-Cevz el-lell-Mtenhiyesinde ele alm ve bu
rivayetin de illetli olduunu sylemitir.251
3.
Cahilin Veli Olmas le lgili Rivayet
Heytem, 81. soruyu ele alrken uydurma bir rivayeti aklama gayreti iine
girdii grlr. Rivayet yledir:

Allah cahilden veli edinmedi. Eer onu veli edindiyse ona ilmi retir.252
250
Heytem, el- Fetv el-Hadsiyye, s.75; Suyt, Celluddn Abdurrahmn, el-Hv lil-fetv, III,
96; Acln, Keful-haf, III. bsk. Drul-Kutubil-miyye, Beyrt,1998, II, 288.
251
bnl-Cevz, Abdurrahman b Ali, el-lell-mtenahiye fil- ehadsil-vhiye, thk. Halil Meys,

Darl-Ktbil lmiyye, Beyrut-1983, II, s. 858.
252
Heytem, el-Fetv el hadsiye, s. 228-229.
82
Heytemye bu szn manas sorulur. Cevabnda Heytem bu rivayetin sahih

olduunu kabul ederek soruya cevap verir. Ancak Aliyul-Krinin Mevztnda
getiine gre Sehv, bu szn sabit olmadn syler.253
Heytem, eserinde u haberi, zikretmektedir:

Eb Bekir sizi, ne oru ile ne de namaz ile gemitir. Lakin gsndeki
vakar (manevi arl) ile sizi gemitir.254
Bu rivayeti Acln Keful-hafda zikreder ve Iraknin bu rivayeti merf
olarak
bulamadn
hatrlatr.
Hakm
et-Tirmiznin
(Nevdirul-uslnde
zikrettiini de aktarr.255 Aliyyl-Kr de Mevztnda bu rivayeti zikrettikten sonra

Irknin szlerini nakleder.256 Aliyyl-Kr, bu szn Ebu Bekir b Aya ait
olduunu ve Eb Yalnn, Hallnin bu sze mevzu dediini aktarr.257
4.
Hz. Peygamberin Fazileti ile lgili Rivayetler

Cibrl Bana dedi ki:
253
Aliyyl-Kr, el-Masnu f marifeti ehdsil-mevz, thk, Abdulfettah Ebu Gudde, Mektebe elMetbtil-slmiyye, t.y., s. 156.
254
Heytem, a.g.e s. 232.
255
Sehv, emsuddin Muhammd b. Abdirrahman ( . 902/1497 ) Meksidl-hasene, I, 584.
256
Aliyyl-Kr, Mesnu, I, 162.
257
Aliyyl-Kr, el-Esrrul-Merfa fil-ahbril-mevza (el-Mevztl-Kbr) thk. Muhammed esSbg, Drul-emne/Muessesetr-risle, Beyrut-1971, s. 476.
83
Mjdeler olsun sana. Sen beerden, mahlkat arasnda en hayrls ve en

seilmiisin. Mahlkatndan hi kimseye -ne Mukarreb meleine ne de gnderilmi
Nebye- sana verdii mkafat kadar vermemitir. Andolsun ki Rahman seni
kendisine, gklerin ve yeryz ehlinden hi kimsenin mekn olarak ulaamayaca
ara yaklatrd. Onun sana bol ltfu ve Ona olan sevgin ile seni ereflendirip sana
g verdi.258
Bu uzunca rivayeti Suyt, el-Lelil-masnasnda zikreder259 ve sonunda
mevzu olduunu syler.260 Heytem malum bir hadiste yle buyurulmutur diyerek
aadaki rivayeti zikreder. Hemen bu haberin devamnda gecen rivayet de hadis
kitaplarnda bulunamamtr. Rivayet yledir:
) ( ) (

Neb (sav) geldi ve Cebril (as) makamnda durdu. Baka bir melek Neb
(as) ile karlat. Melek ona;
-
Buyur ya Muhammed nce sen ge. Ben de dedim ki:
Hayr, nce sen ge. Melek:
Ey Muhammed! nce sen ge, nk Allah katnda sen benden daha

stnsn.261
258
Heytemi, el-Fetv el-hadsiyye, s. 348.
259
Es-Suyt, el-Hv lil-fetv., s. I, s. 71.
260
Es-Suyt, a.g.e., s. 74.
261
Heytem el-Fetv el-Hadsiyye, s. 348.
84
5. Ebdl Konusundaki Rivayetler

Heytem Ebdl konusuyla alakal ona yakn rivayeti zikreder ve bu
rivayetleri desteklemek iin Cveyn ile eyhi arasndaki konumay da aktarr.262 Bu
rivayetlerin aktarlmasna vesile olan u soru zikredilir:
Soru: (Allah onu faydal klsn) Ricall-Gaybn says katr ve onlar
hakkndaki delil nedir?
Bu soruyu olumlu cevapladktan sonra u rivayeti aktarr.263

Allah Rasl yle buyurdu: Cenab- Hakkn, yeryznde kalbleri
demin (a.s.) kalbi vastasyla Allaha bal olan yz, Musann (a.s) kalbi
vastasyla Allaha bal olan krk, brahimin (a.s.) kalbi vastasyla Allaha bal
olan yedi, Cibrilin (a.s.) kalbi vastasyla Allaha bal olan be, Mikailin (a.s) kalbi
vastasyla Allaha bal olan , srafilin (a.s.) kalbi vastasyla Allaha bal olan
bir tane olmak zere birok sekin kullar vardr. Bir tane olan sekin kulu vefat
ettiinde sekin kulundan birini, lerden biri vefat ettiinde belerden
birini, belerden biri vefat ettiinde yedilerden birini, yedilerden biri vefat
ettiinde krklardan birini, krklardan biri vefat ettiinde yzlerden birini,
262
Heytem, a.g.e., s. 601-602.
263
Bu soru cevap ve Ebdl, konusundaki rivayetler iin bkz: A.g.e. 594-602.
85
yzlerden biri vefat ettiinde de dier kullarndan birini vefat edenin yerine
seer ve Allah, onlar vastasyla bu mmetten belalar giderir.264
mam Yafi (. 768/1363)265 hadisi olarak geen bu rivayetin dayana
konusunda Heytem, bu hadisi kimin tahri ettiini bilmediini,266 ancak bunu teyit
eden birok rivayetin bulunduunu belirterek267 Ebdl rivayetlerini sralar. Birka
yledir:
Bu konuda ilk nce verilen, Ebu Nuaymn (. 228/842) Hilyetl-Evliyada
gecen u rivayetidir.

Her asrda mmetimin en hayrllarnn says be yzdr. Ebdller de
krkdr. Ne beyzler ne de Ebdllerden eksilme olmaz. Allah, Ebdllerden her ne
zaman biri vefat etse beyzlerden birinin yerini deitirir ve onu krklardan lenin
264
Heytem, el-Fetv el-hadsiyye, s. 595. (Not: Bu rivayet el-Fetv el-hadsiyyenin ierii

incelenirken lmul-Hads blmnde rnek olarak verilmitir. Burada uydurma rivayetler iin
tekrar ele alnmtr.
265
Heytem, Abdullah el-Yfiyi (.768/1363) Mekkede yaam olan sekin, arif, imam, fakih
muhaddis ve mutkin limlerden biri olduunu syler. Esnevi, Tercmesinde yaad blgenin
alimi ve fazl olduunu syler. Hakknda Kitaplarmz afi ile balad Yfi ile tamamland.
demektedir. (Heytem, s. 94). Yfi ayn zamanda bn Arabnin velayetini kabul edenlerdendir
(a.g.e., s. 97).
266
Rivayetin getii yerler iin bkz: Suyt, el-Lelil-Mesnuah, II, 279; Deylem, el-Firdevs, thk, esSad b. Besyn Zall, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut, 1986, I, s. 187.
267
86
yerine kor. Onlar kendilerine zulmedenleri affederler, kendilerine ktlk yapanlara

iyilik yaparlar. Allahn kendilerine verdikleri hakknda gzel eyler sylerler. Onlar
yeryznn her tarafndalar.268
snadsz olarak verdii rivayet, isnadyla Ahmed b. Hanbelin Msnedinde
yle gemektedir:

:

269
El-Fetv el-hadsiyyede biraz farkllkla yle gemektedir:

Bu mmet iinde Ebdller otuz kiidir. Kalbleri Halilurrahman brahim
(as) kalbi gibidir. Her ne zaman birisi lse bir adamla onun yerini deitirir.270
Ahmed b. Hanbel ilgin bir ekilde isnaddaki Abdulvehhab b. Ata hakknda
yorumda bulunarak bu rivayeti dndaki rivayetlerin mnker olduunu zikreder.271
Bu rivayetlere rnek olarak, bn Adiyin el-Kmilde senediyle birlikte
geen u rivayeti incelemek yerinde olacaktr.

268
Heytem, a.g.e. 597.
269
Ahmed, Msned, XXXVII, s. 413
270
271
bn Hacer, Ahmed b Ali b. Muhammed, Etraful- Musned el- Muteli bi etrfil-msnedilHanbel, Dmek-Beyrut, II, 652.
87
Enes b.Malik, Ala b. Zeydel > Umer b.Yahya el-Ebla > Muhammed b. Zuheyr b.elFadl el-Ebl isnadyla Allah Raslnn yle dediini nakletmitir:
Ebdller 40 kiidir. Yirmi ikisi amda on sekizi Irakta. Her ne zaman
onlardan birisi lrse Allah onun yerine bir bakasn kor. Allahn emri gelince
hepsi vefat ederler. O vakit kyamet de kopar.272
Hadis limlerinin bu rivayet hakknda dediklerini yle sralayabiliriz:
Zeheb Miznnda bu rivayete uydurma ve batldr demektedir. Enes b. Malikten
rivayet edilen hadisin senedindeki Al b. Zeydelin hadis uydurucusu olduu birok
kaynakta
belirtilmitir.
Sz
konusu
ravi
hakknda,
bnul-Medn,
hadis
uyduruyordu diye syler.273 Drekutn ve bn Hibbn onun metrkul-Hads

olduunu syler. Buhri ve dierleri munkerl-hads olduunu syler.274 bn Adiy
(. 365/975): Mnker hadisler rivayet etmiti,275 Fetten ( 986/1578): Enes b.
Malikten bir demet uydurma hadis nakletti diye zikreder.
Bu haberi uydurma hadisler ile ilgili eserlerine alanlar arasnda bnul-Cevz
(. 597/1201),276 Suyt277 ve Acln de (. 1162/1652)278 bulunmaktadr. Elbn de
bu rivayete mevzu demektedir.279 Naklettiimiz bilgilere baklarak ebdl
272
Heytem, el-Fetv el-hadsiyye, 598-99; bn Adiy, Ebu Ahmed el-Curcn, (.365/976 ), el-Kmil
fid-duafir-ricl,thk., Yahy Muhtr el-Gazv, 1988-Beyrut, V, 220-21.
273
Zeheb, el-Mun, II, 439.
274
Zeheb, a.g.e. V, 123, III, 100.
275
bn Adiy, Duaf, V, s. 220.
276
bnul-Cevz, el-Mevzut, III, 151-2.
277
Suyt, el-Lealil-Mesnua fi-ehadisil-Mevzua, II, 280.
278
Acln, smail. B. Muhammed,( . 1162/1749) Keful-Hafa, Lbnan-1988, I, 27.
279
Elbani, es-Silsiletzafe, V, s. 519.
88
rivayetlerinin sahih olmad anlalr. Bununla beraber birok muhaddis te bu tr

rivayetlerin shhatinin bulunmadn belirtmilerdir.
Genel olarak bakldnda Heytemnin el-Fetv el-hadsiyyede hadisleri
kullanrken birok zayf ve uydurma rivayetlere de yer verdii grlr. lm Melei
ve ruhun kabz, Mehdlik, Hz. Peygamberin fazileti ve ebdller ile ilgili baz
rivayetlerinin uydurma olduu tesbit edilmitir. Netce olarak Heytemnin eserini
olutururken olduka mteshil davrand grlmektedir. Byle hareket etmesinde
iinde yaada sosyo-kltrel ve siyasi ortamdam olduka etkilendini anlamak zor
deildir.
89
NC BLM
HEYTEMNN HADSCL
A. HADS VE SNNETE BAKII
Heytem, dier fakihler gibi, snnetin slamn ikinci temel kayna
olduunu kabul eder. Bu sebeple de snneti yaamada oldukca titiz davranmaya
gayret gsterir. ncelediimiz eserinde Heytem, hadisleri kullanrken zellikle gayb
ve ahiretle ilgili konularda isnad Hz. Peygambere (as) kadar ulaan sahih hadislerin
kullanlmas gerektiini ve sahih olmayanlarn kullanlmasnn caiz olmayacan
syler. Bununla beraber, zayf olduunu beyan ederek ve kaynan gstererek
hadisleri kullanmann bir sakncasnn olmadn yle beyan eder: Ahiret ile
alakal gayb konular bize kapal olan hususlardandr. Bundan dolay ahiret ile ilgili
konularda her rivayeti kullanarak haber vermek caiz deildir; ancak Nebiden (sav),
senedi sahih olan rivayet mstesna. Ahiret hakknda senedi sahih olmayan bir
rivayeti, zayf olduu veya kayna belirtilmedikce zikretmek caiz deildir.280
Baz hadislerin derecelerini de belirtir. rnein, Mnker-Nekir hususunda
Tirmizde bir rivayetin olduunu ve Tirmiznin onun hakknda hasen, garib
dediini zikreder.281 Nekir ve Mnker meleklerin yannda mrsel ve zayf bir hadiste
iki melein daha isminin zikredildiini ve bunlarn Nkr ve Rmn olduunu
syler.282 Bu konuda bir rnek de yledir: Bir yerde Tirmiz ve Beyhaknin hasen
sayd ve Tahavnin de zayf saydn belirterek u hadisi zikreder: Kim Cuma
280
281
Heytem, a.g.e. 24.
282
Buna benzer rnek iin bkz. Heytem, a.g.e., s. 33.
90
gecesinde veya gndznde lrse sual olunmaz.283
Denilebilir ki Heytem,
rivayeleri aktarrken onlarn shhati hakknda hem kendi hem de baka muhaddislerin
gr ve derecelendirmelerini aktarr. Ancak kitabn geneline bakldnda
rivayetlerin byk ounluunun shhatinden bahsetmez. Ele aldmz eserinde
rivayetleri kullanrken shhati bakmndan fazla titiz olduu sylenemez.
Hadis dinlemek iin halkada oturmann sevabndan bahseder ve hadis hafz
olmaya almak, hkmleri renmek ve retmek, peygamberimize salat getirmek
veya senet ittisaline dahil olmak iin hadis meclisinde oturmann sevap olduundan
bahseder.284
Sonu olarak Heytem, dier btn slam fakihlerinin kabul ettii gibi
snneti slamn iki temel kaynandan ikincisi olarak kabl eder. tikad ve gayb
konularda ancak hadislerin sahih olanlarnn kullanlabileceini syler. Heytem,
eserinde ele ald hadislerin bir ksmnn shhatinden bahsetmekle beraber genelinde
bahsetmez.
B. RVAYET ZELLKLER
Mellif, hadis rivayetleri konusunu da ele alr ve hadislerin varid olup
olmadn izah eder. Bu konu ile alakal rnek olarak u hadisi gsterebiliriz:
( ) :
( ) ( :
. )
283
Heytem el-Fetv el-Hadsiyye, 23.
284
A.g.e., s. 512.
91
Kendisine (Allah onun ilminden faydalandrsn): Sohbet halkalarnz, bana

salat- selam getirerek gzelletirin. nk sizin saltnz bana ular ve arz
olunur hadisinin varid olup olmad soruldu. O yle cevap verdi: Bu rivayet,
sizin bana olan saltnz kyamet gnnde sizin iin nur olacaktr lafz ile
zayf bir hadistir; ancak Sizin saltnz bana sunulur veya ular ksm sahih
olan baka bir hadisin bir blmdr.285
Heytem, tahricsiz ve senetsiz hadisi rivayet edenin durumundan bahseder.
Ona gre hadislerin ravilerini aklamadan veya onu kimin rivayet ettiini beyan
etmeden onlar anlatmann ancak bir artla caiz olabileceini syler: O hadisi
zikreden kii hadis sahasnda bilinen biri olmal veya bu alanda mehur olan birinin
eserinden nakletmelidir. Aksi durumda hadis rivayet etmesi caiz deildir; kim byle
yaparsa iddetli bir ekilde uyarlmaldr.
286
Heytemnin bu dncesi, hadisleri
rivayette ne kadar titiz davrandn gsterir.

Heytem, ele aldmz eserinde otuzdrt hadis hakknda fetva verir. Onlarn
varid olup olmadn shhat durumunu ve manalar zerinde durur. Hadisleri tahri
ederken bazen hadis sahasnda kuvvetli olmayan ve hadis ilmi ile dorudan balantl
olmayan kitaplardan nakillerde bulunmaktadr. Mesela el- Maverdden287 ve
Gazlnin hyasndan nakillerde bulunduu grlr.Heytemnin, hadislerin
senetlerinin shhatine daha ok nem verdii metin tenkidinde bulunmad gze
arpmaktadr.
285
286
287
Heytem, a.g.e. 48.
92
C. HTLAFLI HADSLER KARISINDAK TUTUTMU

Muhteliful-hadis, makbul bir hadisin ayn konuda kendisi gibi makbul bir
veya birok hadise yahut teki delillere, grnrde veya gerekte mnen muhlif
olmasndan ve bu muhalefetin giderilme yollarndan bahseden bir ilim daldr.288
Muhteliful-hadis tabirini ilk kullanan lim ayn zamanda bir fkh olan bn
Kuteybedir (. 276/889).289
Heytemnin hadisleri cem ederken kulland, cem edilebilir, kast
olunan u olmaldr, tevil edilir gibi tabirler de, onun, delillerin tearuzu halinde
takip ettigi metodu yanstr niteliktedir. Heytem bu gibi durumlarda tevil, cem ve
telif metodunu kullanarak zme ulamaya alr. Bu blmde Heytemnin
hadislerin teruzu halinde bavurduu zm yollar rneklerle aklamaya
allacaktr.
1.
Tevil
Hadisler arasndaki ihtilaflarn zmnde ounlukla bavurulan yol

tevildir. Tevil, bir delilden hareketle hadisin zahir manasn, iki anlamdan daha
kuvvetli olanna hamletmek demektir. Tevilde birbirleriyle mtenakz durumda
bulunan hadislerden her biri vurudlarna sebep olan farkl olaylara hamledilir; her iki
hadisin bakt taraf ortaya konularak aralarndaki taaruz giderilebilir.290
Heytem, kadnlara kitabetin retilmesinin mstehap olmad ynndeki
grn sahih olup olmad sorulduunda, verdii cevapta o grn sahih
288
akan, smail Ltfi; Hadislerde Grlen htilflar ve zm Yollar, M...F. yay., stanbul-2000,
s. 33.
289
Grmez, s. 41.
290
Yldrm, Enbiya, Hadiste Metin Tenkidi, Rabet Yay. stanbul-2009, s. 332.
93
olduunu syler. Heytem, bu blmde kadnlara yaznn retilmesi ve

retilmemesi eklinde tearuz halindeki farkl rivayetlere yer verir.
Heytem, kadnlara kitabetin retilmemesi ile ilgili dikkati eken rivayet
zikretmektedir.291
Bunlardan
biri
el-Hkimin
el-Mstedrekinde
zikrettii,
Beyhaknin sahih kabul ettii, Aieden nakledilen Raslullahn, Kadnlarnz

(yollara nazr) odalarda oturtmayn, onlara kitabeti retmeyin. Onlara yn
eirmeyi ve Nr Sresini retin292 dedii ynndeki rivayetidir. Hakm et-Tirmiz
(. 320/932) bn Mesuddan (ra) farkl lafzlarla ayn manaya gelebilecek bir rivayet
daha zikreder. Kadnlarnz (yollara nazr) odalarda oturtmayn, onlara kitabeti
retmeyin.293
Heytem bu rivayetleri zikrettikten sonra kendi dncesini de
aklar ve kitabetin kadnlara retilmemesi gerektiini syler. Heytemnin

zikrettii nc bir rivayet de yledir: Lokman, usta bir yaz reticide (eitim
291
292
Beyhak, Ebu Bekir Ahmed b. El-Huseyn, abul-man, thk, Muhammed Sad Besyn Zagll,
Drul-Kitbil-lmiyye, I bsk., Beyrt-1990, II, s. 477 (2227); Neysbr, Hkim Muhammed b.
Abdullah, el-Mstedrek ales-sahhayn, thk. Mustafa Abdulkdir At, Taliktuz-Zeheb fit-telhs
ile beraber Darul-Kutubil-lmiyye, Beyrt-1990, II, s. 430. Heysemnin Mecmauz-zevidinde
belirttiine gre, Tabern bu rivayeti el-Evsatta zikreder. Ayn yerde, Darekutn tarafndan,
raviler arasnda bulunan Muhammed b. brhim e-mnin kezzab kabul edildii belirtilmektedir
(Heysem, Nreddin Ali b. Eb Bekir, Mecmauz-zevid, Drul-Fikir, Beyrt-1992, IV, s. 166).
293
Hakm et-Tirmiz, Muhammed b Ali b. El-Hasen b. Ber, Nevdirul-Usl f ehdsur-Rasl, thk,

Abdurrahman Umeyra, Drul Ceyr, Beyrt, t.y., III, s. 82. Bu konu ile ilgili rivayetler:
) ( : ( ) Dier rivayet de
yledir:
( : ( )
94
gren) bir cariyeye urad ve bu kl kim iin bileniyor dedi. Heytem, bu

rivayetin, kadnlara kitabeti yasaklamann illetini ortaya koyduu grndedir. Ona
gre kadn, kitabeti rendiinde ifsat edici hedeflere daha kolay ular. Kitabeti
bilmek, daha byk hileye, daha sratli bir ekilde aldatmaya ve ktle ulamaya
sebeptir. Bu durumda kitabeti bilen kadn keskin kl gibi olur.294
Heytem, yukarda zikredilen rivayetlerin aksine kadnlara yazy retmeyi
tevik eden, senedi sahih u rivayeti de ele alr. Ebu Davudun rivayet ettiine gre
if binti Abdillah: Ben Hafsann yannda otururken Allah Resul geldi ve bana
hitaben Ona yaz yazmay rettiin gibi karnca duasn da ret dedi.
295
Heytem, bu rivayeti yle tevil eder: Bu rivayette, kadnlara yaz retmenin

talebine delil yoktur; burada, onlara yaznn retilmesinin caiz olduuna delil
vardr. Biz de bunu sylyoruz. Neticede buradaki nehiy, yazmann sebep olduu
mefsedetlerden dolay tenzihendir.296
Kadnlara yazmann nehyedildiini bildiren rivayetler, senetlerde grlen
problemler sebebi ile reddedilmitir. Zeheb ve Darekutn,297 bu rivayetlerin
senetlerinde
bulunan
Muhammed
nitelendirirler.298 bnul-Cevz
299
b.
brhm
e-myi
kezzb
olarak
ve Elbn de300 bu rivayetin mevzu olduunu
294
295
296
297
evkn, Muhammed b. Ali, Neylul-evtr, thk. Asmuddn es-Sabbat, Darul-Hads, Msr-1993,

V, 339.
298
Azm bd, Muhammed Eref b. Emr b. Ali b. Haydar, Avnul-mabd erhu Snen-i Eb
Dvd, Drul-Kutubil-lmiyye, II. bsk., Beyyrut-1415, X, 268; Zeheb Telhisinde, bu rivayetin
mevzu olduunu syler (Neysbr, Hkim Muhammed b. Abdullah, el-Mstedrek ales-sahhayn,
95
syler. Yukarda zikredilen Hz Aie ve bn Mesd rivayetlerinin senetlerinde

bulunan baz ravilerin tenkide urayp uydurma olduu bilinmesine ramen bu
rivayetleri tercih edip sahih rivayeti tevil etmesi anlalamayacak derecede gariptir.
Heytem ve onun gibi dnen dier slam alimleri, kadna yaz yazmay
retmemek gerektii dncesinin asl sebebi, yaz yazmay rendiklerinde
ahlaken bozulur ve yabanc erkeklere istek ve arzularn mektupla bildirebilirler301
endiesidir. Oysa kadn, yaz yazmay bilmese de kt dncede olduu mddete
kolayca bu arzusunu yerine getirebilir. Dier taraftan bu korku sadece kadnlara
mahsus deil erkekler iin de geerlidir. Halbuki bu korku sebebi ile erkeklerin de
yaz yazmay renmeleri neyyedilmemitir.302
slam, kadn-erkek herkesin ilim renmesini tevik eder. lim renmek te
hem okumakla hem de yaz ile olur. Hz. mer ve Enes b. Mlikin lmi yaz ile
kaydedin303 buyurmas da sahablerin yaz yazmaya ne kadar nem verdiini
gsterir. Ayrca peygamberimiz (as) kadnlara aka yaz yazmay tevik eden
hadisler varken bunun aksini dnmek snnetin de ruhuna aykrdr.
thk. Mustafa Abdulkdir At, Taliktuz-Zeheb fit-telhs ile beraber Darul-Kutubil-lmiyye,

Beyrt-1990, II, 430).
299
bnul-Cevz, el Mevzt, thk, Abdurrahman Muhammed Osman, I. bsk., Medne-1996, II, 269.
300
Elbn, Silsiletl-ehdsiz-zafe vel-mevza, V, 30.
301
302
Elbn, Silsiletl-ehdsiz-zafe vel-mevza, V, s. 33.
303
Hkim en Neysbr, el-Mustedrek, I, s. 188 (no:360).
96
2.
Cem ve Telif
Cem birbirileriyle mtenakz olan delillerin arasn bulmak demektir. Her

iki delili kullanmak birisini ihmal etmekten evla olduu iin zorlamaya kama
durumu yoksa her iki rivayetin arasn bularak ikisine birden yol amak gerekir.304
Heytem bu metodu sk sk kullanr.
Cem ve telif yapmasna u iki rivayet rnek gsterilebilir. lk rivayet
yledir:
mmetimin arasnda mr uzun veya ksa olan Mehd ortaya kacaktr.
Yedi, sekiz veya dokuz sene hkm srecek; mevcut zulm ve zorbal kaldrp
adaleti kakim klacaktr 305
Heytem, eserinin bir yerinde Hz. Alinin u szn aktarr:
Mehd bizden bir kii olup Fatmann neslinden gelecektir. O insanlar
otuz ya da krk yl ynetecektir.306
Bu sz aktardktan sonra daha nce gemi olan rivayette bu velayet
sresinin yedi veya dokuz sene olduunu syler. Heytem bu ztl iki rivayet arasn
304
Yldrm, Enbiya, Hadiste Metin Tenkidi, Rabet Yay., stanbul-2009. s. 330.
305
nceki geen rivayetin metni yledir: (

) ( Heytem,73; bn Eb eybe, Musannef, XV, s. 195). Hadisin bir benzeri
iin bkz: Ahmed, Msned, XVII, 310.
306
Heytem, el-Fetv el-hadsiyye, s. 78; Nuaym b. Hammd el-Mervez, el-Fiten, thk. Semr Emn
ez-Zheyr, Mektebett-Tevhd, I. bsk., Kahire-1992, I, s. 375.
97
yle cem ederek gidermeye alr: lk rivayette geen 7 veya 9 yl hakimiyetinin

sonu, otuz veya krk yl da hakimiyetinin bandan itibaren geen sredir.307
Yedi yln Dimak minberine yerlemesi, dokuz yln da mlkiyetinin ortaya
k, grnmesi ve nihayetinde Mehdnin ya olarak izah eder.308 Daha sonra
yorumuna destek olarak u rivayeti verir: Ali (ra) bir rivayette, Mehdi imamlar
otuz veya krk yl hkm srmtr.309 Heytem bu haberin ncekine mnafi
olmadn syler. nk ona gre Mehdnin yedi veya dokuz yl, hakimiyetinin
art ve kuvvetine hamletmek mmkndr.
Heytemnin bu konu ile alakal verdii u iki rnek de dikkate ayandr:
Birden ok kocas olan bir kadn cennette, son eiyle mi yoksa elerinden
en gzel huylu olan ile mi beraber olacak?
Bu soruya cevap verirken Tabernnin Ebud-Derddan bir rivayetini
zikreder. Nebi (sav) yle der: Kadn son kocasnndr. Daha sonra mm Habibe
ve mm Selemeden iki rivayet sunar. Bu rivayetler yledir:
Enesten (ra) rivayet edildiine gre mm Habibe Allah Raslne: Ya
Raslallah dnyada iken iki kocas olan bir kadn cennete hangisi ile beraber olacak?
Hz. Peygamber buyurdu: O kadn muhayyer braklr, o da dnyada iken onunla
beraber olan huyu en gzel olann seer. O da onun kocas olur. Ey mm Habibe
307
308
Heytem, a.g.e., 80.
309
Nuaym b. Hammd, Eb Abdullah b. Muavye b. Hris el-Mervez, (. 228/842), el-Fiten, thk.
Semr Emin ez-Zheyr, Mektebett-Tevhd, Kahire-1992, II, s. 378 (no: 1133).
98
gzel ahlak hem dnyann hem de ahiretin hayrn beraberinde gtrd (gzel olan
her ikisini de elde etti).310
Nebi (sav) mm Selemeye: Ey mm Seleme! Kadn cennette muhayyer
braklr. O da huyu en gzel olan seer ve der ki; Ya Rabbi bu dnya evinde huyu
en gzel olandr. Beni onunla evlendir. Ey mm Seleme gzel huy dnyann da
ahiretin de iyiliine sahip oldu diye syler.311
Heytem bu rivayetleri zikrettikten sonra onlarn Ebud-Derd rivayeti ile
atmadn, zira ikisi arasn cem yapmann mmkn olduunu sylerek yle izah
eder: Birinci rivayet, bir kocann nikhnda iken len kadnn ahirette onunla
beraber olacan gsterir; ama (dier iki rivayet de) kocas boadktan veya vefat
ettikten sonra len kadnn birden fazla kocas olduu takdirde bunlarn arasndan
diledii birini seme konusunda muhayyer braklacan ifade eder.312
3.
Tahss
Sleymann (as) Ben bir gecede yetmi kadn dolarm313 sz

hakknda yaplan rivayetlerin cemi sorulduunda cevap olarak Heytem, bu
310
Heytemi, el-Fetv el-hadsiyye, s. 91. Tabern, Ebl-Ksm Msnidd-dny Sleymn b.

Ahmed b. Eyyb et-Tabern (. 360/971), Muceml-Kebr, thk. Hamd b. Abdlmecd,
Mektebet bn Teymiye, II: bsk., Kahire, t.y., XXIII, s. 367; Abd bn Humeyd b. Nasr el-Kiss (.
249/863-64), Msned, Mektebets-Snne, I. bsk. Kahire-1988, s. 365.
311
Tabern, el-Mucemul-Evsat, thk. Tark b. Avazullah b. Muhammed, Drul-Harameyn, Kahire,

t.y. III, s. 279; el-Muceml-Kebr, XXIII, s. 367; Hatb el-Bagdd, Trhu Badt, Eb Bekir
Ahmed bn Al, thk. Ber Avd Marf, Drul-Garb el-slm, Beyrut-2002, VI, s.170.
312
313
Buhari, Ehdsl-Enbiya, IV, 162, no: 3424; Muslim, man, 5, III, no:1654.
99
husustaki rivayetlerin dolalan kadnlarn saysnn altm, yetmi, yetmi dokuz,

doksan ve yz olduunu syler. Bunlarn aralarn cem yaparken de: altm olanlarn
hr kadnlar olduunu, bunlar zerine ziyade olanlarn da memluke cariyeler olduu
veya tam bunun aksi olduunu syler. Veya yetmi mbalaa iindir, doksan says
yzden az yetmiin de stnde o halde atm diyen hata yapm, yz diyen de
zorlama yapm olur demektedir. Bu konuda farkl dncelerin de olduunu syler.
Ebu Hreyreden bn Askirin naklettii bir rivayette:

Sleyman (as) drt yz kadn ve alt yz seriyyesi vard. Bir gn dedi ki bu
gece bin kadn dolaacam..314 Heytem bu zt gibi grnen rivayetler hakknda
cem yaplmasnn evla olduunu syler ve Sleyman (as)n bunu birka kez farkl
farkl yerlerde sylediini her bir saynn sylendii zamana ait olduunu belirtip
umum bir haberi hususiletirerek ayr ayr meknlarda farkl rakamlar sylenmi
olabileceine hamleder. Bylelikle Heytem, bu rivayetlerin cem edilmesinde
bavurulan metotlardan tahsisi kullanm olur.315
Ancak bu rivayetin isnadndaki raviler arasnda bulunan Bir b. shak
kezzab olarak bilindii dolays ile rivayetin zayf olduu halde Heytem buradaki
314
Heytem, el-Fetv el-hadsiyye, s. 283; Muttek el-Hind, Alauddin Ali b. Husameddin, elBurhnul-fr (. 975/1568) Kenzl Umml fi snenil-ekvl vel efl, V. bsk. Medine-1981, XI, s.
497; Hayli sonraki dnemlere ait Kenzul-Ummal dndaki hadis kitaplarnda Bir gn dedi ki, bir
gecede bin kadn dolarm ibaresi gememektedir. Ayrca Heytemnin bu rivayetin banda
geen Sleyman (as) drt yz kadn ve alt yz seriyyesi vardibareli rivayete hadis kitaplarnda
rastlanamamtr.
315
Heytem, el-Fetv el-Hadsiyye, s. 283.
100
rivayeti Buhari ve Mslimde ve dierlerinde geen rivayetlerle cem etmeye alr.

Aslnda burada sahih olan bir rivayeti tercih etmesi gerekirken byle bir yola
mracaat etmesi alacak bir durumdur.
Sonu olarak, Heytem, bir birine zt gibi grnen rivayetlerin aralarndaki
ihtilaf tevl, cem veya telif yaparak gidermeye alr. Cem, tevil ve telif yaparken
bazen rivayetlerin zayf ve sahihine bakmakszn yapt grlr.
D. HEYTEMNN PEYGAMBER TASAVVURU

Hz. Peygamber Allahu Tel tarafndan bir peygamber olarak gnderilmi,
Kuran tebli316 ve tebyin317 ile vazifelendirilmitir. Hadis ve snnet, her eyden
nce Hz. Peygamber'in gnderili gayesini, tebli etmekle mkellef olduu bilgilerin
alann ve deruhte ettii vazifeleri ok iyi tespit etmek sureti ile doru bir ekilde
anlalabilir.318 Bu da sahih peygamber tasavvuru ile dorudan ilgilidir. Bu kadar
nemli bir grevi stlenmi kul ve beer olan Hz. Peygamberin, fiillerini, szlerini
ve takrirlerini deerlendirmek iin yaplacak en nemli i, doru bir peygamber
tasavvuru ortaya koymaktr. nk dini bize tebli eden ve ilk uygulayan Hz.
Peygamberdir.
Dinin doru anlalmas ve an anlayna sunulmas iin salkl bir
peygamber anlayna ihtiya vardr. Bununla birlikte slamn ikinci kayna olan
316
brhim 14/11; Kehf 18/110; Enbiy 21/34; Fussilet 41/6.; Maide 5/ 67, 92, 99 ; Nahl 16/35.
317
Nahl 16/ 43-44, 64; Maide 5/19.
318
Grmez, Mehmet, Snnet ve Hadisin Anlalmasnda Metodoloji Sorunu, T.D.V. Yay., III. bsk.,
Ankara-2011, s.208.
101
Snnet/Hadisin doru bir ekilde anlalmas ve yorumlanmas doru bir peygamber

tasavvuruna baldr. Salam bir peygamber tasavvurunu tesbit etmek te kendinde
phe bulunmayan Kurann peygamber tasavvuruna bakmak gerekir.
Kurn, Hz. Peygamberin beeriyetine vurgu yapar. Birka ayet yle
sralanabilir:
Muhammed, ancak bir peygamberdir. Ondan nce de peygamberler gelip
gemitir. imdi o lr ya da ldrlrse, gerisin geriye (eski dininize) mi
dneceksiniz? Kim (byle) geri dnerse, Allaha hibir ekilde zarar vermi
olmayacaktr.319
Meryem olu Mesh ancak bir resuldr. Ondan nce de (birok) resuller
gelip gemitir. Anas da ok doru bir kadndr. Her ikisi de yemek yerlerdi.320
(Reslm!) Senden nce gnderdiimiz btn peygamberler de hi
phesiz yemek yerler, arlarda dolarlard.321 De ki: Ben, yalnzca sizin gibi
bir beerim. (u var ki) bana, lhnzn sadece bir lh olduu vahyolunuyor.322
Fkh usulclerinin zerinde durduu en nemli konulardan biri de Hz.
Peygamberin fiillerinin balaycl323 konusudur. Hadis usulcleri de bu konuya
eilmilerdir. Bir ksm fiilleri balayc olmakla birlikte cibill fiillerinin de
bulunduunu,
onlarn
balayc
olmadn
syleyen
Yusuf
el-Karadv
aratrmalarnn sonucunu yle neticelendirir:

319
l-i mrn, 3/144.
320
Mide, 5/75.
321
Furkn, 25/20.
322
Kehf, 18/110.
323
Hz. Peygamberin fiillerinin balaycl konusu iin bkz: Erdoan, Mehmet, Vahiy-Akl Dengesi
Asndan Snnet, III. bsk., fav yay. stanbul-2009, s. 260-265.
102
"Aratrmamzn sonucunda ortaya kt ki, bize nakledilen nebev snnetten

ter babna girmeyenler de vardr. Bu da, idaresi ve tanzimi bizim akl ve
itihatlarmza braklm, srf dnyamzla ilgili ilerdir ki biz bu ileri, daha iyi
bilmekteyiz."324
Heytemnin sahip olduu peygamber tasavvurunu anlamak iin ncelikle
incelediimiz eserindeki konu ile alakal sorulara cevaplar ve burada kullanlan
rivayetleri ele aln incelemek gerekir. En dikkat ekici rneklerden biri 165.soruda
zikredilen rivayete verilen u cevaptr:
) :

)
(
: : :
.
( ) :

.
.
Heytemye -Allah onu hayrla mkfatlandrsn ve ondan raz olsun-:
Rasulullaha (sas) ta yumuad. Her iki aya onda iz brakt. Rasulullah yrrken
mbarek aya toprakta iz brakmazd. Mira gecesi Beyt-i Makdis tana ktnda
324
El-Karadv, Yusuf; Snneti Anlamada Yntem, (ev. Bnyamin ERUL), III. bsk., Rey yay.,
Kayseri-1998, s. 333.
103
ayann alt hareketlendi ve ta onu takip etti. Melek de o ta tuttu. Bugn bu tata
mevcut ayak izi Onun (s.a.v) izidir. Daha nce herhangi bir peygambere verilen
mucize Efendimize (s.a.v) veya Onun mmetinden birine mutlaka verilmitir. Hz.
Peygamber Mekkede Ebu Bekrin evine geldiinde orada durup onu beklerken
omuzunu ve dirseini duvara yaslad, dirseini taa bastrd ve onda iz brakt.325
Bundan dolay o sokaa Zukakul-Mirfak (dirsek soka) ad verilmitir. Kaya
paras da yumuam ve Onun ayak izi orda iz brakmtr eklinde bir rivayetin
vrid olup olmadna dair bir sual soruldu.
Heytem bu soruya: Kendisine bu soru sorulduunda Suyt yle dedi: bu
rivayetin aslna ve senedine vakf olamadm ve hadis kitaplarnda da bunu kimin
tahri ettiini bilmiyorum. diye cevap verir. Evet, sahih olarak gelen bir rivayette
Rasulullah (sav): Ben Mekkede bana selam veren bir ta biliyorum326
buyurmutur. Selef alimleri de halefleri gibi, bu tan yukarda bahsi geen sokaktaki
bilinen ta olduunu ifade etmilerdir. Dorusu udur ki nce herhangi bir
peygambere verilen mucizenin ayns veya daha by bizim peygamberimize de
verilmitir.327
Yukardaki yorumdan anlaldna gre Heytem bu rivayetin ieriinin
doru olduunu kabul etmitir. mam Suyt bu rivayete vakf olamadn
sylemesine ramen kendisinin, o rivayeti dolayl yoldan baka bir rivayetle tastik
325
326
Mslim, Kitbur-ruy, 42, no:1782; bn Eb eybe, Musannef, thk. Muhammed Avvme, XI, s.
464, no: 32363. Farkl lafzlarla Tirmiz, Muhammed b. s, Eb s, Snen-i Tirmiz, thk. Ahmed
Muhammed kir ve dr. Dru hyit-Turs, Beyrut, V, s. 592de gemektedir. Bu rivayete
Tirmiz hadsun hasenun garbun demektedir. Elbn de bu rivayetin sahih olduunu syler.
327
104
etmesi ilgintir. Zira bu durum ok nemli mucize kabilinden bir eydir ve sahih
kaynaklarla sabit olmas gereken bir durumdur. Rivayet kimin tarafndan yapld
belli deil ve anlatlanlar Hz. Peygambere olaan st zellikler ykler.
Heytem 44. Soruya cevap verirken aadaki rivayeti delil olarak
gstermitir.
Soru: Melekler bir defada m yaratlmtr yoksa baz rivayetlerde
phesiz Allah her bir katre iin bir melek yaratr buyrulduu gibi zaman zaman
m yaratlmaktadr?
Sorunun devamnda baka sorular da sorulmaktadr. Ancak bu blme
verilen cevapta Heytemnin zikrettii rivayet yledir:
: ( :
:
( )

:
:
:
. ) ) (
.
Cbir b. Abdullah el-Ensr (ra)den gelen bir senetle Abdurrezzkn tahri
ettii habere gre Cbir (ra) yle dedi: Anam babam sana feda olsun ya Rasulallah!
Allahn ilk yaratt ey nedir? Allah Rasul cevaben Ey Cbir! Allah kendi
nurundan
peygamberin
Muhammedin
105
(s.a.v)
nurunu
yaratt.
nur, Allah'n kudretiyle Onun diledii yerlerde dolap duruyordu. Bu vakitte levh,
kalem, cennet, cehennem, melek, yer, gk, gne, ay, insan ve cinden hibir ey
mevcut deildi. Allah mahlkat yaratmay diledii zaman bu nuru drt ksma ayrd.
Birinci ksmdan kalemi, ikinci ksmdan levhi, nc ksmdan ar, drdnc ksm
da drt paraya ayrd. Birinci paradan ar tayan melekleri, ikinci paradan
krsiyi, nc paradan dier melekleri yaratt. Son paray da yine drt ksma
ayrd. Birincisinden mminlerin gzlerini, ikincisinden marifetullah olan kalplerinin
nurunu, ncsnden nsiyet nurlar ki l ilhe illallh Muhammedn Raslullah
olan tevhidi yaratt. Ak veya sarih bir ekilde dndn takdirde ar tayan
meleklerin dier meleklerden daha nce yaratldn grrsn.328
Bu rivayeti de doru kabul ettii grlmektedir. Rivayet tamamen insanst
bir peygamber tasavvurunu ortaya koyar. Heytem bu rivayet hakknda da bir
yorumda bulunmaz. Ayn ekilde bu rivayet Heytemnin, Nur-i Muhammed
dncesine ballnn da bir iaretidir.
Rivayetin kayna aratrldnda Abdurrazzakn Musannefinde byle bir
habere rastlanamamtr. Bu rivayet, Aclnnin Keful-hafa ve muzlul-elbs f m
itehera
minel-ehdsi
al
elsinetin-ns
adl
eserinde
gemektedir.329
Abdurrazzaktan hibir ulema bu haberi rivayet etmemitir. Asl olmayan mevzu bir
rivayettir ve mutemed hadis kitaplarnn hi birinde zikredilmemitir. Rivayetin
328
Heytem, el-Fetv el-hadsiyye, s. 109-110; Leknev, el-srul-merfa fil-ahbril-mevza,

Mektebetu-arkul-Cedd, thk. M. Said b. Besyn Zelul, Beyrut-1984, s. 42-43.
329
Acln, Keful-haf ve muzlul-elbs f m itehera minel ehds al elsinetin-ns, DrulKutubil-lmiyye, Beyrut-1988, I, s 265.
106
metni Kitap ve Snnete muhaliftir. Ehl-i slam Peygamberinin byle sfatlara

ihtiyac yoktur.330
Heytemye gre Hz. Peygamber yaratlmlarn en ereflisi ve en kmilidir.
O ebed kemal ve ziyadelik iindedir. Knhn ancak Allahn (cc) bilecei
kemalden kemale gelimektedir. Kemalinin artmas ve gelimesi mahlkatn en
kmili olduu iin muhal olmayp mmkndr.331
Peygamberimiz Muhammed (as) hem hususi hem de umumi manada nebi ve
rasullerin en stndr. Allah Rasul nebi ve rasullerden ynden stndr: Zat
ve efendilii ile btn beerden stndr. Ayrca kyamet vaktine kadar etkisi devam
edecek olan Kuran mucizesiyle btn beerden stndr. Kuranda da
Peygamberin (as) mucizelerinden ve bakalarna olan birok stnlnden
bahsedilmektedir.332
Heytem, Reslullah (s.a.) ile yakaza halinde her an grmenin ve ondan
ilim almann mmkn olduunu belirtmitir. Yine kendisi, Briz, (. 438/1046),
Gazl (. 505/ 1111), Malik olan bn Eb Cemre (. 699/1300), Tc es-Sbk (.
711/1311) ve Afif el-Yfi (. 768/ 1363) gibi limlerin bu fikirde olduklarn
sylemitir. Hatta bir velinin hazr bulunduu bir mecliste, fakihin biri bir hadis ri-
330
Sleymn b. Semhn, el-Husam en-Necd, (1349/1939), es-Savkul-mursele e-ihbiyye aleibhid-Dhizati-miyye, Darul-sme, Riyad, t.y. s. 30; Abdurraf, Muhammed Osman,
(Muhabbetur-Rasl beynel itb vel-ibtid, birinci bsk., Riyaset idaretil-Buhs- Riyad-1993,
s. 183) ve Muhammed b Halfe et-Temm, (Hukkun-Neb al mmetih f davil-Kitbi vessnne, Ezvus-selef, Riyad-1997, II, 712) bu rivayetin mevzu olduunu sylerler.
331
332
107
vayet etmi, o veli de "Bu hadisin asl yoktur" demitir. Orada bulunanlar, bunu
nereden bildin? diye sormular. Bunun zerine o veli: te Nebiyy-i Ekrem (s.a.)
burada duruyor ve ben byle bir ey demedim buyuruyor" diye cevap vermitir. O
srada perde kalkm, fakih de bu gerei grmtr. Heytem, bu olay anlatmakla
yetinmi, keifle tashih edilmeyen bu rivayetin hangi rivayet olduuna dair bir
aklamada da bulunmamtr.333
Bir hadisin shhatini tespit iin ortaya konan kriterler arasnda, keif metodu
bulunmamaktadr. Bu usul tamamen ilim d bir yntemdir. Bu yolla sahih olduu
sylenen haberlere itibar edilmez. Heytemnin bu yntemi benimsemesi ve geride
geen rivayeti sahih kabul etmesi ilgintir.
Hz. Peygamberin . Adem ruh ve ceset arasnda
iken ben bir peygamberdim334 rivayetinin yorumunda Heytem, es-Subknin
grne yer verir. Bunun da gerek olduuna kanidir. Fetten, Sananye gre bu
hadisin mevzu olduunu syler.335 evkn de el-Fevidl- mecma da bu hadise
bn Teymiye ve Sannnin mevzu dediini aktarr.336 Kurnda aka ifade
333
334
bn Eb eybe, Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed, thk. Muhammed Avvme, Musannef, XIV, 292;
Buhr, et-Trhul-kebr, Diretl-merif el- Osmniyye, Haydarbt, VII, s.324; Benzer
rivayetler de: Ahmed, bn Hanbel, Msned, thk. uayb Arnavud ve dr. Messesetr-Risale II.
bsk. 1999, XXVII, 176.
335
336
Fetten, Tezkiratl-mevzt, dret Tabatil-Mnriyye, 1925, I. bsk., I, s. 86.

evkn, Muhammed b. Al b. Muhammed (1250/1834), el-Fevid-mecma fil-ehdsilmevza, thk. Abdurrahman b. Yahya el-Muallim el-Yemn, Darul-Kutubil lmiyye, Beyrt, t.y.
s. 326.
108
edildii zere Hz. dem, yaratlan beerin ilki,337 Rasl-i Ekrem (sav) ise
Htemun-Nebiyyndir.338
Heytemye u soru sorulur: nsanlar, Ezher medresesinde, Mekke ve baka
yerlerde Pazartesi ve Cuma akamlar Hz Peygambere dua ederken; Allahm! En
faziletli saltn, erefi mahlkat olan efendimiz Muhammedin (sav) zerine olsun
cmlesini kullanrlar. Baz ilim mensuplar bunlara itiraz ettiler, bu durumu kt
grdler ve buna hibir delil getirilemediini syleyerek byle salt etmekten uzak
durulmas gerektiini belirttiler. Bu fetvalar doru mu, yoksa yanl mdr?339
Heytem, bu fetvann son derece yanl olduunu syler. Aadaki
rivayetleri de Hz. Peygamberin yaratlmlarn en faziletlisi olduuna dair szlerine
destek olarak zikreder.
Hkimin sahih sayd rivayetinde Allah Resul yle buyurur: Adem (as)
dedi ki: Ya Rabbi, Muhammed hakk iin sana soruyorum. Beni niin baladn?
Allah Tel buyurdu ki: Ey Adem, Ben onu yaratmadm halde sen onu nasl
tandn? Hz Adem dedi: Ya Rabbi! Beni elinle yarattn ve ruhundan da bana
flediinde arn direkleri zerine Lailahe illallah Muhammedun Rasulullah
yazlm olduunu grdm. Anladm ki Sen, isminin yanna ancak mahlkat
arasndan en sevdiini koyarsn. Allahu Tel buyurdu: Ey Adem, o mahlkat
337
Bakara, 2/30.
338
Ahzap, 33/40.
339
Heytem, s. 343.
109
arasnda en sevdiimdir. Hatrla, sen Benden Muhammed hakk iin balanman

istemitin. Ben de seni balamtm. Muhammed olmasayd seni balamazdm340
Elbn, bu rivayet hakknda Zeheb ve bn Hacer el-Askalnnin
dediklerine dayanarak mevzu olduunu syler.341
Heytemnin yukardaki rivayetin hemen akabinde zikrettii u rivayeti
buraya almadan gemek doru olmaz. Yine Hkimin isnadn sahih sayarak bn
Abbastan naklettii rivayet yledir:
bn Abbas yle dedi: Allahu Tel saya (as): Ey sa Muhammede (as)
iman et. mmetinden de onun zamanna yetienlere ona iman etmelerini emret.
Muhammed olmasayd Ademi yaratmazdm. Muhammed olmasayd cenneti de
cehennemi de yaratmazdm. Ar su zerinde yarattm. Su dalgaland, bunun zerine
ara L ilahe illallah Muhammedn Raslullah yazld, su da sakinleti. diye
vahyetti.342
Hkim en-Neysbr (. 405/1014) bu hadis hakknda snad sahih bir
rivayettir ancak sahhayn bunlar tahri etmemitir der. Zeheb ise, et-Telhsinde:
bu rivayetin mevzu olduunu dnyorum diyerek naklederek kendi grn de
yanstm olur.343
340
341
Elbn, es-Silsiletz-zafe vel-mevza, Drul-Merif, Riyad -1992, I, s. 88.
342
Heytem, el-Fetv el-hadsiyye, s. 345; Hkim en-Neysbr, Muhammed b. Abdullah, elMstedrek, II, 614-615; Elbn, bu rivayetin merfu olarak aslnn olmadn syler. (es-Silsiletzzafe, I, s. 448).
343
Hkim, a.g.y.
110
Heytem bu rivayet hakknda yorum yapar ve yle der: bn Abbasn bu

sz, gr beyan etmek kabilinden deildir. bn Abbasa nisbet edilen szler sahih
olduunda, bunun Nebiye (sav) kadar dayand ve merfu olduu kabul edilir.
Nitekim usul, hadis ve fkh imamlar byle kabul eder. O takdirde eer nceki
rivayet zayfsa ve bu sz, syleyenin dncesi ise delil olmas mukadderdir. nk
bu rivayet tek bana delil olmak iin yeterlidir; birincisini ona ziyade klmak onun
kuvvetini artrr.344
Baka bir rivayette, ifus-sudr sahibi Ebur-Reb Sleyman b. Seb esSebt (. 270/884) ve bakalarnn rivayet ettii haberde Allah Tel: Ey
Muhammed! zzetime ve Celalime yemin olsun ki sen olmasaydn arzm ve semam
yaratmazdm, bu yeillii ortaya karmaz, topra ve tozlar yaymazdm345
buyurmutur.
Heytem yukardakilere benzer birka rivayet daha zikrettikten sonra soruda
yaplan itirazn geersiz olduunu, byle syleyenin istikametten ayrlm ve tuyan
ierisinde olacan syler.346
Yukardaki haberlerin btn dikkate alndnda denilebilir ki Kuran ve
sahih hadislerde Hz. Peygamberin, kainatn yaratlmasnn yegane sebebi olduunu
gsteren bir bilgi bulunmamaktadr. O, olaan st bir varlk deil, et ve kemie
344
345

Heytem, a.y; Muhammed b. Yusuf es-Slih (. 942/1535), Sbll-hd ver-rad f sreti
hayril-ibd, thk. Adil Ahmed Abdulmevcd ve Ali Muhammed Muavvz, Drul-Kutubillmiyye, Beyrt-1993, I, 75; Ali b. brhm el-Haleb, (. 1044/1634) es-Sretl-Halebiyye,
nc bsk., Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrt-2006, I, s. 317.
346
Heytem, a.y.
111
brnm, dier insanlar gibi yiyip ien, onlarn arasna karp gezen bir insandr.347
Ancak ona Yce Yaratc farkl bir grev vermi, insanla kendi mesajlarn vermek,
uygulamalarn fiil olarak gstermek iin vazifelendirmitir. Bu yn ile dier
insanlardan farkl bir konumdadr.
Heytemnin sahip olduu peygamber tasavvuru, beerst bir peygamber
anlay ile paralellik arz etmektedir. Bunu, ele aldmz eserinde ve dier baka
eserlerindeki birok rivayetlerde grmek mmkndr. Dier taraftan Heytemnin
birok mutasavvfn da benimsedii Nur-u Muhammed dncesine sahip olduu
yukarda geen rnekten anlalmaktadr.
Heytemnin yukarda kulland rivayetlerin mevzu olduu dikkate
alndnda rivayetleri nakilde ve delil olarak kullanmada son derece mteshil
olduu grlmektedir
E.
HEYTEMNN GRLER
Heytem baz ar denilebilecek grleriyle dikkat ekmi ve eletirilere

maruz kalmtr. Bu grleri maddeler halinde yle sralanabilir.
347
Allah dnyada grmek mmkndr.
Gayb velilerce bilinebilir.
Kullara ait fiillerde beer kuvveti etkili olamaz.
Kinat nur-i Muhammedden yaratlmtr.
Hz. Peygamber kabrinde diri olup veliler kendisiyle grebilir.
Kehf, 18/110; Fussilet, 41/6.
112
Heytem bu gibi grleri savunmu ve bu dncelerini mudafa ederken

birok zayf ve hatta mevzu rivayetleri delil olarak kullanmtr. Hemen btn
gnahlar da kebre olarak grmesi bunun sonucudur.348
1.
Mehdlik le lgili Grleri
Mehdlik slam dnyasnda zellikle Ehl-i snnet evresinde kabul grm

ancak baz alimler Mehdnin varln inkar etmilerdir. Mehd, ahir zamanda
beklenen bir ahsa verilmi ad olarak Kuranda zikredilmez. Ancak anlam itibariyle
Muhted olan kelime yerde geer. Onlardan biri yledir. Allahn kendisine
hidayet ettii kimse mhtedidir (hidayete ermi). 349
Mehdnin mefhum olarak Kur'an'da zikredildiini savunan bir ksm muasr
yazarlar, Her milletin bir hdisi (yol gstereni) vardr"350 mealindeki ayeti delil
getirmektedirler. Dier bir delil ise misak ayetidir. Araf suresi 172. ayette Allah:
Hani Rabbin (ezelde) demoullarnn sulplerinden zrriyetlerini alm, onlar
kendilerine kar ahit tutarak, Ben sizin rabbiniz deil miyim? demiti. Onlar da
Evet, ahit olduk (ki Rabbimizsin) demilerdi. Byle yapmamz kyamet gn, Biz
bundan habersizdik dememeniz iindir buyurdu.
Mehdlik ile ilgili asl kaynaklar ve net sylemler hadislerde geer. Heytem
Mehdlik ile ilgili el-Kavlul-muhtasar f almtil-Mehdiyyil-Muntazar adl bir
de kitap yazar.351 Heytem, Mehdlik ile ilgili hadislerin neredeyse tevatr dercesine
348
Kallek, bnu Hacer el-Heytem mad., D.. A., XIX, s. 532.
349
Araf, 7/178; sra, 17/97; Kehf,18/17.
350
Ra'd 13/ 7.
351
Heytem, byle bir kitap yazdn kendi eseri el-Fetv el-hadsiyye,de (s. 81) bahsetmektedir.
Kitabn el yazma rnei Sleymaniye Ktphanesinde mevcuttur. Bu eser, 1985 ylnda Merref
113
ulatn syler.352 mamlarn kitaplarnda ak bir ekilde Mehdyi yalanlayanlarn

(inkar edenlerin) dinden dnm kafir olduklarn ve tevbe etmezse boyunlarnn
vurulaca hkmn verdiklerini syler. Ebu Bekir el-skfden gelen u rivayeti
delil olarak gsterir: Deccali inkar eden kafir olmutur; Mehdyi inkar eden de
kafir olmutur.353 Gazlden Bu inkrc frka hakknda: onlardan birisini ldrmek
yz kafiri ldrmekten daha faziletlidir eklinde bir nakilde bulunduktan sonra
sebebini u ekilde izah eder: Halk kafir kiinin halini bilir ve ondan saknr. Ancak
fakir ve slih kiinin kyafetine brnm bu kiilerin grntsne aldanarak onlarn
batl inanlarna inanp bu inanlar hak zannedebilir. Bundan dolaydr ki bunlardan
birini ldrmek 100 kafiri ldrmekten daha iyidir. Devlet bakannn da bunlarla
mcadele etmesi gerekir.354 Bu deerlendirmeyi yaptktan sonra baka baz
nakillerde de bulunur.
Heytem, Mehdlii bir itikat meselesi gibi grd ve Mehdyi inkar
edenin kafir olacan, el-skf rivayetini deerlendirmesinden anlalmaktadr.
Kuranda Mehdlie iaret eden ayet olmad ve konunun tartmal olmas
sebebiyle inkar edenin kafir olacan sylemek insafa smayacak bir durumdur.
Dier taraftan Heytemnin burada ele ald Eb Bekir el-skf rivayetini el-Azim
Gzc tercmesiyle Suat Arusan tarafndan yayna hazrlanm olup Gne Yaynclk tarafndan
da yaynlamtr.
352
353
Heytem, a.y.; Suyt, Celleddn Adurrahman b. Eb Bekir, el-Hv lil-fetv, Darul-Kitbillmiyye, Beyrut-1983, II, s. 83.
354
114
bd ve Mubrekfr mevzu olduunu syler.355 Mehdlikle ilgili rivayetlerin bir

ksm ya zayf ya da uydurma rivayetlerdir.
2.
Tasavvuf le lgili Grleri
bn Hacer el-Heytem tasavvufa mntesip bir aileden gelir. Ayn zamanda

hocalar da blgesinin byk mutasavvflarndandr. Heytem, Snn akdenin
savunuculuunu yapm, zellikle imamet meselesiyle alakal eser kaleme almtr.
iaya kar sert bir tavr almtr. Tasavvufa bak ok yumuak olan Heytem
kendisi de ayn zamanda bir mutasavvftr.356 bn Teymiye ye kar duruu ve Ehl-i
snneti savunmas ile mehur olmutur.
3.
Allahn Dnyada Grlmesi
Ehl-i snnet alimleri Allahn bu dnyada grlemeyeceini savunurken

baz mutasavvflar grleceini savunurlar. Allahn dnyada grlebileceini
savunan mutasavvflardan biri de Heytemdir. Kendisi, el-Fetv el-hadsiyyede
dnyada Allah grmenin aklen ve eran mmkn olduunu ve Ehl-i snnet
limlerinin de bu ynde gr belirttiklerini syler. Bu grn anlatrken de baz
nakli delilleri de zikreder, rnek olarak verdii ayetlerden biri yledir: Rabbim,
Bana (kendini) gster sana bakaym dedi.357 Dier taraftan dnyada iken sadece
Allah Resulnn Allah grdn ondan bakasnn ise gremeyeceini syler.358
355
Azim bd, (Avnl-Mabd erhu sneni Ebu Davud, Darul-Kutubil-ilmiyye, Beyrut, 1415,
XI, s. 244; Mubarekfr, Ebul-Al, Tuhfetl-Ahvze bi erhi Cmiut-Tirmiz, Drul-Kutubillmiyye Beyrut-1934, VI, s. 402.
356
Kallek, Cengiz bnu Hacer el-Heytem mad., D..A., 531-534.
357
Araf, 7/143.
358
115
Heytemnin, gaybn velilerce bilinebilecei ve kullara ait fiillerde beeri

kudretin etkili olamayaca gibi dnceleri vardr.359 Bu grlerin yannda, Hz.
Peygamberin kabrinde diri olduu ve velilerin kendisiyle grebildii, Hz.
Peygamberin yakaza halinde grlebileceinin mmkn olduu gibi baz grleri
de savunmutur. Bu grlerini desteklemek iine el-Fetv el-hadsiyyede
Buharde geen Kim beni ryasnda grrse yakaza halinde de grecektir360
rivayetini delil olarak gsterir ve birok velinin bandan geen olaylarn bu
dncesini desteklediini syler.361
Heytem, Mehdlii itikad bir konu gibi ele almas, ona inanmayanlarn
dinden kacan sylemesi ve bu grlerini savunurken baz zayf veya mevzu
rivayetleri delil gstermesi kabul edilemez bir durumdur. Allah dnyda grmenin
mmkn olduu, velilerin gayb bilecei, kinatn nur-i Muhammedden yaratld
ve Hz. Peygamberin kabrinde diri olup velilerin kendisiyle grebilecei gibi
grlere sahip olmas da tasavvuf ortamdan ne kadar etkilendiini gsterir.
F.
ESERDE KULLANILAN HADSLERN
DEERLENDRLMES
Heytem eserinde hadisleri ald kaynaklar olabildiince geni tutmutur.
Kutubt-Tisa ve bunlar dndaki hadis kitaplarn kaynak olarak kullanmtr.
Kulland
her
bir
hadisi
sahih,
hasen,
zayf
gibi
359
Kallek, Cengiz, bnu Hacer el-Heytem mad., D..A., 531-534.
360
Buhar, Tabr,91, no: 6993.
361
Bu dncelerini anlatt fetvas iin bkz: Heytem, a.g.e., s. 548-552.
116
tabirleri
kullanarak
deerlendirmemitir. Yeri geldiinde bunlar da yapmaktadr. Hadisler hakknda,

rnein bu vrid olmu mudur? gibi sorulara varid olup olmadn ve sahih olup
olmadn syler.
Heytem, hadisleri kullanrken zellikle gayb ve ahiretle ilgili konularda
isnad Hz. Peygambere (as) kadar ulaan sahih hadislerin kullanlmas gerektiini ve
sahih olmayanlarn kullanlmasnn caiz olmayacan syler. Bununla beraber zayf
olduunu beyan ederek ve kaynan gstererek zikretmenin caiz olduunu da
zikreder.
Baz konularda getirdii hadislerin hasen mi zayf m olduunu belirtir.
rnein, bir yerde Tirmiz ve Beyhaknin hasen sayd ve Tahavnin de zayf
saydn belirterek u hadisi zikreder: Kim Cuma gecesinde veya gndznde
lrse sual olunmaz.362
Baz hadislerin derecelerini de belirtir. Mnker-Nekir hususunda Tirmizde
bir rivayetin olduunu ve Tirmiznin onun hakknda hasen, garib dediini
zikreder.363 Nekir ve Mnker meleklerin yannda mrsel ve zayf bir hadiste iki
melein daha isminin zikredildiini ve bunlarn Nkr ve Rmn olduunu syler.364
Yani rivayelerdeki bilgileri de aktarrken o rivayetlerin shhat derecesini de zikrettii
grlr. Ancak kitabn geneline bakldnda rivayetlerin byk ounluunun
shhatinden bahsetmez. Zaman zaman mevzu hadislerin de kullanld grlr.
362
Heytem el-Fetv el-Hadsiyye, 23.
363
Heytem, a.g.e. 24.
364
Buna benzer rnek iin bkz. Heytem, a.g.e., s. 33.
117
Hadisleri tahri ederken bazen hadis sahasnda kuvvetli olmayan ve hadis

ilmi ile dorudan balantl olmayan kitaplardan nakillerde bulunmaktadr. Mesela
el- Maverdden365 ve Gazlnin hyasndan nakillerde bulunduu grlr.
365
Heytem, a.g.e. 48.
118
SONU
Hicr onuncu asrn balarnda Heytemnin (. 974/1567) yaad Msr,
sosyal ve siyas adan skntl bir yapya sahiptir. Bu dnem, Memlkllerin yklp
Osmanllarn kurulduu bir zamandr. Heytemnin ocuk denecek yalarnda,
Osmanllarn hkimiyetine geen blgede, belirli bir zaman istikrar salanmtr.
Memlkler zamannda Msra birok Osmanl ulemas yerlemi ve oradaki
ilm
ortamn
gelimesine
katk
salamlardr.
Yine
bu
blgenin
snniletirilmesinden sonra hicr VII. yzyldan itibaren tasavvuf faaliyetler

younluk kazanm ve eitli tarikatlar etkin olmaya balamtr. Bu dnemde ilim
ve tasavvuf ilikisi iyi durumda idi ve Heytemnin yetimesinde bu tasavvuf
ortamn da nemli etkisi olmutur.
Msrn Garbiyye blgesinde bir ky olan Heytemde dnyaya gelen bn
Hacer el-Heytem, kk yata ilim tahsiline balam, daha 19 yanda iken, bata
fkh olmak zere tefsir, hadis, matematik, tp gibi birok ilim dalnda eser verecek
seviyeye gelmitir. Yaad dnemde ilim tahsili iin nce Tantaya, oradan da
Ezhere gelmi ve 30 yalarndan sonra mrn Mekkede geirmitir. Kk
yalardan itibaren ilm almalarna balam olan Heytem, en iyi hocalardan ders
alm ve onlardan rivayetlerde bulumutur. afi fkh ilminin yannda btn
ilimlerde temayz etmi, fkh bata olmak zere hadis, siyer, biyografi, tarih ve
akaid-kelam alanlarnda birok eserler vermitir.
El-Fetv el-hadsiyye tr kitaplar daha ziyade iinde hadisler hakkndaki
hkmleri ele alan kitaplardr. Klasik dnemlere bu tr kitaplarn says ok
olmamakla beraber son dnemlerde modern hadis kitaparnda da hadis fetvalarna
119
yer verilmitir. Dier taraftan onu asl gndemde tutan, fkh konular soru-cevap
yntemi ile inceledii el-Fetv el-kubr el fkhiyye adl eseridir. Klasik dnem
hadis fetvlarna rnek olan el-Fetv el-hadsiyyede Heytem, cennet, cehennem
lem, melek, ruh, bed ve men, nahiv, usld-dn, usll-fkh, ulml-Kurn,
tefsir, ulml-hads gibi sahalarda fetvlar vermitir. Tasavvuf konulara da geni
yer ayrm, verdii fetvalara da tasavvuf dncesinin etkisini yanstmtr. Bu
eserinde fetvalar verirken Ehl-i snnet mezheplerinden sadece birinin etkisi
grlmez, genelde hepsinin grn yanstmaya alr.
Sile-ecbe eklinde soru-cevap yntemiyle yazlm olan eserde Heytem,
fetvalar verirken ve baz dncelerini aklarken, ayet ve hadislerin yannda ok
geni bir kaynak kullanmna gittii grlmektedir. Tefsir, hadis ve baka alanlar ile
ilgili geni kaynak eserleri kulland grlr. Dier taraftan Als, Acln ve Elbn
gibi alimler el-Fetv el-hadsiyyeyi kaynak olarak kullanmlar, ona atfta
bulunmulardr. Reit Rz ve Muhammed b. Hseyn gibi baz limler tarafndan
bn Teymiyeye eletirilerinden ve tasavvuf tutumundan dolay da eletirilmitir.
Ehl-i snnet mezhebine aykr olan grtekileri, zellikle bn Teymiyye ve
bn Kayym el-Cevziyyeyi eletirir ve onlarn fetvalarna kar kar. bn
Teymiyeyi eletirirken ona ynelttii iddialarn nerelerde getiini sylemeden ona
nisbet ederek ar bir ekilde eletirir.
Heytemnin en nemli eserlerinden biri olan el-Fetv el-kubr el-fkhiyye
ile el-Fetva el-hadsiyye karlatrldnda eitli farkllklar ve benzerlikler vardr.
En fazla farkllk eserlerin iirii bakmndandr. El-Fetva el- kubr el-fkhiyye
120
tamamen klasik fkh konular ele alnrken el-Fetv el-hadsiyyede tefsir hadis ve
akait-kelam gibi konular ele alr. slup bakmndan ise birok benzerlikleri vardr.
Heytemnin eserini olutururken kulland hadislerde, metinlerdeki ravi ve
mstensih hatalara deinmedii ancak birbirine zt rivayetleri duruma gre telif,
cem ve tercih yapt grlmektedir. Fetvalarn verirken konu ile alakal hadisleri bir
btnlk iinde ele almaya zen gsteren Heytem, hadisler arasnda gerek manada
bir eliki olduunu kabul etmiyor grnmektedir. O, aralarnda ihtilaf grd
hadisleri ele alrken Kurana, akl llere ve tarihi gereklere uymayan ve baz
gerekelerle reddedilen hadislere yaklarken eletirel tutumdan ok tevil, cem, telif
ve tercih gibi zm yollarna bavurmutur. Bunlarla beraber Heytem eserinde,
Buhr ve Mslim bata olmak zere birok sahih kaynaklardan faydalanmasna
ramen melek ve ruhun kabz, Mehdlik ve tasavvuf baz konularda mevzu
rivayetleri kullanmtr.
Heytem, beer st bir peygamber anlayna sahip olup, Nr-u
Muhammed fikrine sahiptir. Hz. Peygambere insanst vasflar ykleyen baz
rivayetleri kabul ettii grlr. Heytemye gre Hz. Peygamber yaratlmlarn en
ereflisi ve en kmilidir. O ebedi kemal ve ziyadelik iindedir. Knhn ancak
Allahn (cc) bilecei kemalden kemale gelimektedir. Kemalinin artmas ve
gelimesi, mahlkatn en kmili olduu iin muhal olmayp mmkndr. Heytem,
her zaman Reslullah (s.a.) ile uyank halde grmenin mmkn duunu belirtmitir.
Dnemin nde gelen fkh alimlerinden biri olan Heytem, afi mezhebine
mensup olmakla birlikte genelde Ehl-i snnet kart akmlara kar kyla
121
bilinmektedir. Heytem, mehur fkh kitb olan el-Fetv el-kubr el-fhhiyyeye bir
talik olarak yazd el-Fetv el-hadsiyye isimli esererinde ar denilebilecek
grleri vardr. Mehdlii bir inan konusu gibi ele almas, gaybn velilerce
bilinebilecei, kullara ait fiillerde beeri kudretin etkili olamayaca, Hz.
Peygamberin, kabrinde diri olduu ve velilerin kendisiyle grebildii gibi
grleri savunur.
Yaad dnemde tasavvufun etkili olmas ve kendisinin de zellikle
tasavvuf ehlinin elinde yetimesi sebebi ile hadis algsnn ona gre ekillendii
incelediimiz eserinde de kesin olarak grnmektedir. Hadisleri ele alrken, senetten
ok metin zerine younlamtr. Fetvalar verirken hem ayetleri hem de hadisleri
youn olarak kullanarak fetva vermeye almtr.
Sonu
yaklamnda
olarak
son
denilebilir
derece
ki
mtesahil
Heytem
eserini
davranmtr.
olutururken
Hadisleri
hadislere
anlamada
ve
yorumlamada tasavvuf dncelerinin byk etkisi olmutur. Ehl-i sneti

savunmas ile mehur olan Heytem daha sonraki Ehl-i snnet savunucularna da
kaynaklk etmitir.
122
BBLYOGRAFYA
Abd b. Humeyd b. Nasr, Eb Muhammed el-Kiss (. 249/863-64), el-Msned,
MektebetSnne, I. bsk. Kahire-1988.
Abdurraf, Muhammed Osman, Muhabbetr-Rasl beynel itb vel-ibtid, I. bsk.
Riyaset daretil-Buhs, Riyad-1993.
Acln, smail b. Muhammed (. 1162/1749) Keful-haf ve muzlul-elbs f m
itehera minel-ehds al elsinetin-ns, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut1988.
Ahmed, b. Hanbel, el-Msned, thk. uayb Arnavud, Adil Mrid ve dr.
Messesetr-Risale, II. bsk. 2001.
Ali b. brhm el-Haleb, (. 1044/1634) es-Sretl-Halebiyye, III. bsk., DrulKutubil-lmiyye, Beyrt-2006.
Aliyyl-Kr, Nureddin Ali b. Muhammed b. Sultan, (. 1014/1605), el-Esrrulmerfa fil-ahbril-mevza, thk. Muhammed Sba, Messesetr-Risle,
Beyrut-1971.
_______ el-Masnu f marifeti ehdsil-mevz, thk, Abdulfettah Ebu Gudde,
Mektebetl-Metbtil-slmiyye, t.y.
_______ Mirktl-mefth erhu Miktil-mesbh, II. bsk., Drul-Fikir, Beyrt2002.
ls, Mahmd kr b. Abdullah, Gyetl-emn fir-red alen-Nebhn, thk. Eb
Abdullah ed-Dn b. Munr, el-Mektebetr-Rd, Riyad-2001.
123
ls, Mahmd, Ebul-Fadl, Rhul-men f Tefsrl-Kurnil-Azm ves-sebulmesn, Daru hyit-Trs, Beyrut, t.y.
_______ el-ytl-beyyint f ademi simil-emvt al mezhebil-Hanefiyyetissdt, thk. Muhammed Nsiruddn Elbn, Mektebetl-slm, IV. bsk.,
Beyrut, t.y.
Avc, Casim, Msr mad., D. . A.
Azim bd, Muhammed Eref b. Emr b. Ali b. Haydar, Avnl-Mabd erhu
Snen-i Eb Dvud, Darul-Kutubil-lmiyye, II. bsk., Beyrut-1994.
Beyhak, Ebu Bekir Ahmed b. el-Huseyn, abul-man, thk, Muhammed Sad
Besyn Zagll, Drul-Kitbil-lmiyye, I. bsk., Beyrt-1990.
Buceyrim, Sleymn b. Muhammed b. Amr, Tuhfetl-habb al erhil-Hatb,
Beyrut-1996.
Buhr, Eb Abdullah, Muhammed b. sml, el-Cmius-sahh, thk. Muhammed
Zuheyr b. Nsr en-Nsr, Dru Tkin-Nect, I. bsk. 2001.
_______ et-Trhul-kebr, Diretl-merif el- Osmniyye, Haydarbt, t.y.
Cezzr, Abdulmuiz Abdulhamd, bn Hacer el-Heytem, Kahire-1981.
akan, smail Ltfi; Hadislerde Grlen htilflar ve zm Yollar, M...F. yay.,
stanbul, 2000.
Deylem, rye b. ehredr (. 509/1115 ), el-Firdevs bi mesril-Hitb, thk, esSad b. Besyn Zall, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut-1986.
124
Dlek, Adem, El-Velid b. Ukbenin Hayat ve Sahabe Adaleti Asndan

Deerlendirilmesi, Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,
2002, cilt: VI, say: 1.
Eb Bekr, Muhammed b. Abdulgan el-Badd, Tekmiletl-ikml, thk.
Abdulkayym Abdi Rabbin-Neb, Mekke-1990.
Elbn, Muhammed Nsuriddn, Ahkmul-ceniz, Mektebetl-slm-1986.
Silsiletl-ehahdsiz-zafe vel-mevza, Drul-Merif, Riyad-1992.
Erdoan, Mehmet, Vahiy Akl Dengesi Asndan Snnet, III. bsk., fav y. stanbul2009.
Erul, Bnyamin, Sahabenin Snnet Anlay, T.D.V. Yay. IV. bsk., Ankara-2007.
Fetten, Muhammed Thir es-Sddk el-Fetten, Tezkiratl-Mevzt, drettTaba el-Mnriyye, 1923.
Gmid, Sad b. Nsr, Hakkatul-bida ve ahkmuh, Riyad, t.y.
Gkta, Yavuz, Hadis Fetvlar, Rabet yay., stanbul-2014.
Grgn, Hilal, Msr maddesi, D..A.

Grmez, Mehmet, Fkhul-hads mad., D..A.
________Snnet ve Hadisin Anlalmasnda Metodoloji Sorunu, T.D.V. Yay., III.
Bsk.,, Ankara-2011.
125
Hkim en-Neysbr, Muhammed b. Abdullah, el-Mstedrek ales-sahhayn, thk.

Mustafa Abdulkdir At, Taliktuz-Zeheb fit-telhs ile beraber DarulKutubil-lmiyye, Beyrt-1990.
Hakm et-Tirmiz, (. 320/932) Muhammed b. Ali b. el-Hasen b. Ber, Nevdirulusl f ehdsur-Rasl, thk, Abdurrahman Umeyra, Drul Ceyr Beyrt, t.y.
el-Hatb el-Badd, Trhu Badt, Eb Bekir Ahmed bn Al, thk. Ber Avd
Marf, Drul-Garbil-slm, Beyrut-2002.
Heysem, Nreddin Ali b. Eb Bekir, Mecmauz-zevid, Drul-Fikir, Beyrt-1992.
Heytem, bn Hacer, Ahmed ihabuddn (. 974/1567), el-Fetv el-hadsiyye, thk.
Ahmet Gliye, Darut-Takv, Dmek-2008.
_______ el-Fetv el-kbr el-fkhiyye, thk. Muhammed Abdulkadir At, Mustafa
Abdulkadir At, Darul-Kutubil-lmiyye, 1987.
Isfehn, Ebul-Ksm, Hseyin b. Muhammed b. el-Mufaddal, Mfredtu elfzilKurn, Darul-Kalem, Dmek. t.y.
bn bidn, Muhammed Emn b. mer b. Abdilazz el-Hseyn ed-Dmak (.
1252/1836) Hiyet Reddul-muhtar aled-drril-muhtr, Beyrut-2000.
bn Adiy, Ebu Ahmed el-Curcn, (. 277-365) el-Kmil f duafir-rical, Yahy
Muhtr el-Gazv, Beyrut-1988.
bn Eb Htim, Muhammed b. drs b. el Mnzir, (. 327/939), el-Cerh vet-tadl,
Beyrut-1952.
126
bn Eb eybe, Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed, (. 235/850), Musannef, thk.

Muhammed Avvme, t.y.
bn Hibban, Muhammed b. Ahmed Eb Htim et-Teymm (. 354/965) elMecrhn minel-muhaddisn ved-Duafi vel-metrkn, thk. Muhammed
brahim Zayid, t.y.
bnul-Cevz, Abdurrahman b. Ali, el-lell-mtenhiye fil-ehdsil-vhiye, thk.
Halil Meys, Darl-Ktbil lmiyye, Beyrut-1983.
_______ el Mevzt, thk, Abdurrahman Muhammed Osman, I. bsk., Medne-1996.
_______ ed-Duaf, vel-metrkn, thk. Abdullah el-Kd, Beyrut-1986.
rak, Ebul-Fadl, (. 806/1404) el-Mun an hamlil-esfr fil-esfr, Dru bn

Hazm, Beyrt-2005.
Kallek, Cengiz bn Hacer el-Heytem maddesi, D..A.
Kandemir, M.Y, akan, .L, Kk, R, Riyazus-Salihn tercme ve erhi, Erkam
Yaynlar, stanbul-2004.
Karadv, Yusuf; Snneti Anlamada Yntem, (ev. Bnyamin ERUL), III. bsk., Rey
yay., Kayseri-1998.
Kettn, Abdulhay b. Abdulkebir, Fihrisul-fehris, thk. hsan Abbas, II. bsk.
Beyrut-1982.
_______ Nizamul-hukmetin-nebeviyye, Beyrut, Drul-kitabil-Arab, t.y.
127
_______Hadis Literatr, dipnot ve ilaveleri ile tercme eden Yusuf zbek, z

Yaynclk, stanbul-1994.
Leknev, Muhammed Abdulhay b. Muhammed Abdulhalm el-Ensr, el-AsarulMerfua fil-Ahbril-mevzua, Mektebetu-arkul-Cedd, s. 42-43, tahkik.
M. Said b. Besyn Zelul, Beyrut-1984.
Mubarekfr, Ebul-Al, Muhammed Abdurrahmn b. Abdurrahm TuhfetlAhvze bi erhi Cmiit-Tirmiz, Drul-Kutubil-lmiyye Beyrut-1934.
Muhammed b. Abdulazz e-yi, ru bn Hacer el-Heytem el-itikdiyye,
Drul-Minhc, Riyad-2006.
Muhammed b. Halfe et-Temm, Hukkun-Neb al mmetih f davil-Kitbi
ves-snne, Ezvus-selef, Riyad-1997.
Muhammed b. Huseyn, b. Sleyman b. brhim el Fakh, el-Kefl-mubd li
temvhi Ebil-Hasen es-Subk, thk. Salih b. Ali el-Muhsin ve Eb Bekir b.
Slim ehhl, I. bsk., 2002.
Muhammed b. Yusuf es-Slih (. 942/1535), Sbll-hd ver-rad f sreti
hayril-ibd, thk. Adil Ahmed Abdulmevcd ve Ali Muhammed Muavvz,
Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrt-1993.
Muttek el-Hind, Aluddn Ali b. Husmeddn, el-Burhnul-fr (. 975/1568)
Kenzl-Umml fi snenil-ekvl vel-efl, 5. bsk. Medine-1981.
Mslim, Ebul-Huseyn Mslim b. el-Haccc, el-Cmius-sahh, thk. Muhammed
Fuad Abdlbaki, Dru hyit-Tursil-Arab,.Beyrut-1981.
128
Mevsat lemil-lem vel-debil-Arabil-Mslimn, Beyrut-2006.

Nuaym b. Hammd, Eb Abdullah b. Muavye b. Hris, el-Mervez, (. 228/842),
el-Fiten, thk. Semr Emn ez-Zheyr, Mektebett-Tevhd, I. Bask., Kahire1992.
mer Rza Kehhle, Muceml-mellifn, Dru hyit-Trs, Beyrut, t.y.
zvarl, M. Sait, Nebhn mad., D..A.
Rz, Fahreddin, Ebu Abdillah (Eb'l-Fazl) Fahrddn Muhammed b. mer b.
Hseyn er-Rz et-Taberistn (. 604/1148), Meftihul-Gayb., Drul-lm,
Beyrut-1981.
Rza, Muhammed Red b. Al, (. 1354/1935), Mecelletul-Menar, yayn tarihi,
1897.
Sehv, emsuddin Muhammd b. Abdirrahman ( . 902/1497) Mekasidul-hasene.
Drul-Kitbil-Arab, t.y.
Seyyid, Seyyid Muhammed, Msr maddesi, D..A.
Suyt, Suyt, Ebl-Fazl Cellddn Abdurrahmn b. Eb Bekr b. Muhammed elHudayr es-Syt e-fi, el-Lelil-Mesnua fil-ehdsil-mevza, DarlKitabil-lmiyye, t.y.
_______ el-Hv lil-fetv, Darul-Kitbil-lmiyye, Beyrut-1983.
Sleymn b. Semhn, el-Husam en-Necd, (. 1349/1939) es-Savikul-mursele eihbiyye, Darul-Asime Riyad, t.y.
129
evkn, Muhammed b. Al b. Muhammed (1250/1834), el-Fevid-mecma filehdsil-mevza, thk. Abdurrahman b. Yahya el-Muallim el-Yemn,
Darul-Kutubil lmiyye, Beyrt, t.y.
_______ Neylul-evtr, thk. Asmuddn es-Sabbat, Darul-Hads, Msr-1993.
Tabern, Ebul-Ksm Msnidd-dny Sleymn b. Ahmed b. Eyyb et-Tabern
(. 360/971), Muceml-Kebr, thk. Hamd b. Abdlmecd, Mektebet bn
Teymiye, II: bsk.,, Kahire, t.y.
_______Mucemul-Evsat, thk. Tark b. Avazullah b. Muhammed, Drul-Harameyn,
Kahire, t.y.
_______ Msned-miyyn, thk. Hamd b. Abdlmecd, Messesetr-Risle,
Beyrut-1984.
Tlib el-Mekk, Muhammed b. Ali b. Atiyye el-Hris, Ktl-kulb, thk. Asm
brhim el-Keyl, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut-2005.
Tirmiz, Muhammed b. s, Eb s, (. 279/892) Snen-i Tirmiz, thk. Ahmed
Muhammed akir ve dierleri, Dru hyit-Turs, Beyrut, t.y.
Tomar, Cengiz, Msr mad., D. . A., XXIX, s. 559-563.
Vezrat
evkaf
ve
unil-slamiyye,
el-Mevsatl-fkhiyyel-Kuveytiyye,
Kuveyt, bsk., 1984-2006 tarihleri aras.

Yldrm, Enbiya, Hadiste Metin Tenkidi, Rabet Yay., stanbul-2009.
130
_______ bnl-Cevznin Hadisiliine Genel Bir Bak, Cumhuriyet niversitesi

lahiyat Fakltesi Dergisi, c. X/1, s. 73-125, Haziran-2006.
Zeheb, emsuddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, (673-748/1275-1347),
Mznl-itidl f nakdir-ricl, thk. thk. Ali el-Becv, Drul-Marife,
Beyrut-1963.
Zemaher, Crullah Ebil-Ksm, Mahmd b. Umer, (. 538/1144) Kef, thk. Adil
Ahmed Abdulmevcd ve Ali Muhammed Muavvz. I. bsk., Riyad-1998.
Zirikl, Hayreddin b. Mahmd (. 1396/1976); el-Alm kmsut-tercim liehrir-ricl ven-nis minel-Arab Vel-mstaribn vel-msterikn,
Beyrut, 2002.
131
ZET
UYSAL, sa; bn Hacer el-Heytem (. 974/1567), Hayat, Eserleri ve
el-Fetv el-hadsiyye zelinde Hadiscilii, Yksek Lisans Tezi, Danman:
Prof. Dr. Bnyamin ERUL, VI+133 s.
Bu almada Heytemnin el-Fetva el-hadsiyye adl eseri incelenmi
olup hadislerle konulara yaklam ve hadis anlay konu edinilmitir. Hicr X.
asrda yaam olan Heytemnin konulara hadislerle bak as tesbit edilmeye
allm olup hadis yorumculuu ortaya konulmaya allmtr.
Tezin birinci blmnde Heytemnin Hayat ve yaad dnemin
siyas, kltrel ve sosyal olaylarnn, hadisleri yorumlamasnda Heytemye
etkileri incelenmitir. Dier taraftan Heytemnin hocalar ve talebeleri de ele
alnmtr.
kinci blmde ise Heytemnin el-Fetv el hadsiyyesi incelenmi
olup eserin ierii, kullanlan kaynaklar, eser zerine yaplan deerlendirmeler
ve Heytemnin peygamber tasavvuru ele alnmtr.
Sonu olarak, Heytem eserini olutururken problemlere yaklamnda
hadisleri youn bir ekilde kulland, ok eitli kaynaklardan faydaland,
yaad dnemin sosyal ve kltr yapsnn zerinde etkili olduu ve hadislere
yaklamnda mtesahil davrand sylenebilir.
132
SUMMARY
UYSAL, sa; bn Hacer el-Heytem (. 974/1567), His Life, Works and his
Position as a Muhaddith regarding to el-Fetv el-hadsiyye. Masters thesis,
Advisor: Prof. Dr. Bnyamin ERUL, VI+133 p.
In this work, the Book, el Fetv el-hadsiyye is examined and Heytems
approach to the subjects with hadiths and his understanding of Hadith have
been subjected. Heytems perpective on subjects with Hadiths were studied to
determine.
In the first part, His life, impacts of the social, culturel, and political life on
Heytems understanding of hadiths were discussed. On the other hand his
teachers and students were discussed as well.
In the second part, el Fetv el-hadsiyye is examined and the books subjects, its
sources, the comments on the book and Heytems immegination of prophet
were discussed.
In conclusion, it can be said that Heytem used hadithes intensely when he
discussed the subjects of his book. He also used many valuable resources in his
book. Social, culturel and political situations affected on Heytem. It can be said
that his approaching to hadithes is not very strict and he used some fabrication
hadithes on his book.
133

Ibn Hajar Haythami

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ibn Hajar Haythami

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

BN HACER EL-HEYTEM (. 974/1567), HAYATI,

Yksek Lisans Tezi

BN HACER EL-HEYTEM (. 974/1567), HAYATI,

Yksek Lisans Tezi

BN HACER EL-HEYTEM (. 974/1567), HAYATI,

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman: Prof. Dr. Bnyamin ERUL

Tez Snav Tarihi:

Bu belge ile bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran

Tezi Hazrlayan rencinin

d. Akid-Kelam ile ilgili Eserleri ........................................................................... 25

1. Kaynak olarak Kullanlmas ............................................................................... 72

Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklobedisi

Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar

Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi

Sallaluhu Aleyhi ve Sellem

ARATIRMANIN KONUSU VE NEM

Fetv Hadsiyye tr eserlerin en nemli rneklerinden olan Heytemnin

eletirmilerdir. Eletiri sebeplerinin banda, Heytemnin birok tartmal konular

nemlilerindendir. Heytemnin hadisiliini aratrma konusu yapan mstakil bir

slamn ikinci kayna olarak kabul edilen snnet ve hadisleri anlama ve

ARATIRMANIN PLANI VE METODU

Heytemnin hadisciliini anlamak ve yazd eserine etkisinin ne olduunu

almann ilk blmnde Heytemnin yaad dnemin siyas, sosyal ve ilm

Heytemnin peygamber tasavvuru, konumuz olan eserinin geneline

baklarak tespite allmtr. Bu blmde yine eserin kaynak olarak kullanld

nc blmde Heytemnin eseri taranarak hadiscilii ele alnm olup

Kaynaklarda genel olarak Heytemnin genlik yllar Msrda, otuz

Es-Seyyid, Seyyid Muhammed, Msr mad., D..A., XXIX, s. 563.

Msr, Heytemnin yaad dnemde istikrara kavumu ve bu durum

Siyas ve Sosyal Durum

Peygamber, Htb. b. Ebu Beltea araclyla Msra slama davet mektubu

Es-Seyyid, a.g.m., XXIX, s. 564.

Avc, Casim, Msr mad., D. . A., XXIX, s. 558.

Tomar, Cengiz, Msr mad., D. . A., XXIX, s. 559-560.

medresler ve Drul-Kuran, Drul-Hadis gibi deiik eitim messeseleri kurarak

Tomar, Cengiz, a.g.m., D. . A., XXIX, s. 561.

Tomar, Cengiz, a.g.m., D. . A., XXIX, s. 562.

Hkimiyetini, douda Ceyhun nehrinden Faris Boazna kadar, batda da frat

Osmanllarn fethinden nce orada ilim merkezi olan Ezher medresesinin

Cezzr, Abdulmuiz Abdulhamid, bn Hacer el-Heytem, Kahire-1981, s. 15.

Cezzr, bn Hacer el-Heytem, s.16.

Cezzr, bn Hacer el-Heytem, s.23.

Cezzr, bn Hacer el-Heytem, s.21.

Heytem zamannda Tasavvuf, Msrda en etkili zamanlarn yaamt.

Grgn, Hilal, Msr mad., D..A. XXIX, s. 582.

Grgn, Hilal, a.g.m. D..A. XXIX, s. 582

bilmeyen Osmanl Beylerbeyileri, Trke eserlere meyyal olduklarndan alim,

Tam ismi Ahmed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Muhammed b.

Es-Seyid, Msr mad., D..A., XXIX, s. 567.

Aslen Msrn Ayniems yaknlarndaki Selmunt nahiyesinden olup

911/1505-1506 olarak bahsedilmektedir. Dorusu, genel kabul kendi Mucemindeki

Heytem, el-Fetv el-kubr el-fkhiyye mukaddimesi, I, s. 3.

Cezzr, bn Hacer el-Heytem, s. 30.

Kettn, Fihrisul-fehris, I, s. 337.

Kallek, Cengiz, bn Hacer el-Heytem mad., D..A., XIX., s. 531.

Heytem renciliini farkl yerlerde geirdi. ocukluunu geirdii yerde

Msrda yetien Hanef alimlerinden ihabuddn Hafc (1069/1659)

Heytem, el-Fetv el-Kubr el-fkhyye mukaddimesi, I, s. 3.

Cezzr, bn Hacer el-Heytem, s. 30.

Kettn, a.g.e. I, s. 337.

ettii bilgisini veriini sylerler.25 El-Merr-Ruv, ve Zebdnin Tcul-Arsunda

Heytem alim fadl ve arif olan hocas bn Ebil-Hamilin gzetiminde