SAKARYA NVERSTES

TASAVVUF
Hafta 10
Prof. Dr. Ramazan MUSLU
Yrd. Do. Dr. Sezayi KK

Bu ders ieriinin basm, yaym ve sat haklar Sakarya niversitesine aittir. "Uzaktan retim" tekniine uygun olarak
hazrlanan bu ders ieriinin btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan ders ieriinin tm ya da blmleri
mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Her hakk sakldr 2013 Sakarya niversitesi

10

NTE
Sadiyye, Citiyye, azeliyye,
Bedeviyye
NDEKLER
1.

Sadiyye
1.1. Sadeddin el-Cebv (.575/1180)
1.2. Sadiyye ve zellikleri
1.3. Sadiyye Kollar

2.

itiyye
2.1. Munddin Hasan el-it (. 633/1236)
2.2. itiyye ve zellikleri
2.3. itiyye Kollar

3.

zeliyye
3.1. Ebl-Hasen e-zel (.656/1258)
3.2. zeliyye ve zellikleri
3.3. zeliyye Kollar

4.

Bedeviyye
4.1. Ahmed el-Bedev (. 675/1276)
4.2. Bedeviyye ve zellikleri
4.3. Bedeviyye Kollar

HEDEFLER
Bu niteyi altktan sonra;
Sadiyye ve Sadeddin Cibvyi tanm olacaksnz.
Sadiyyenin zelliklerini bilmi olacaksnz.
Sadiyyenin kollarn ve temsilcilerini renmi olacaksnz.

 itiyye ve Munddin Hasan el-ityi tanm olacaksnz.

itiyyenin zelliklerini bilmi olacaksnz.
itiyyenin kollarn ve temsilcilerini renmi olacaksnz.
zeliyye ve Ebl-Hasen e-zelyi tanm olacaksnz.
zeliyyenin zelliklerini bilmi olacaksnz.
zeliyyenin kollarn ve temsilcilerini renmi olacaksnz.
Bedeviyye ve Ahmed el-Bedevyi tanm olacaksnz.
Bedeviyyenin zelliklerini bilmi olacaksnz.
Bedeviyyenin temsilcilerini renmi olacaksnz.
NERLER

Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;

In, Ekrem, Sadilik, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, VI, s. 394.
Kara, Mustafa, Ahmed el-Bedev, DA, II (stanbul 1989), s. 47.
Muslu, Ramazan, Osmanl Toplumunda Tasavvuf (18. Yzyl), stanbul: nsan
Yaynlar, 2003.
Nizami, K. A., it, DA, VIII (stanbul 1993), s. 342-346.
zel, Ahmet Murat, Ebl-Hasen e-zel, DA, XXXVIII (stanbul 2010), s.
385-387.
zel, Ahmet Murat, zeliyye, DA, XXXVIII (stanbul 2010), s. 387-390.
Ycer, Hr Mahmut, Sadeddin el-Cebv, DA, XXXV (stanbul 2008), s. 387388.
Ycer, Hr Mahmut, Sadiyye, DA, XXXV (stanbul 2008), s. 410-413.

Sadiyye, Citiyye, azeliyye,

Bedeviyye
1.

SADYYE

1.1. Sadeddin el-Cebv (.575/1180)

Ebl-Fth Sadddn Muhammed b. Ynus b. Abdillh e-eyb (e-eybn) elCebv, Sadiyye tarikatnn kurucusudur. 460 ylnn Receb aynda (Mays 1068)
Mekkede dodu. Nesebi baba tarafndan Hz. Hasana, anne tarafndan Hz. Hseyine
ular. Dedelerinden biri olan eybna nisbetle eybn, tekkesini kurup faaliyet
gsterdii amn Ceb kyne izfetle Cebv nisbeleriyle bilinir. Trkede ve baz
Bat dillerinde Cebv nisbesi daha ok Cibv eklinde kullanlmaktadr. Kaynaklarda
Sadeddin el-Cebvnin doum ve lm tarihleriyle ilgili birbirinden farkl kaytlar vardr.
Onun hayatn ve menkbelerini anlatan en erken kaynaklardan Halep Sad Zviyesi eyhi
Zeynddin mer el-Halebnin (. 946/1539-40) el-meriyye fir-red anis-sdtisSadiyye adl eserinde doum tarihi 460 (1068), vefat tarihi ise 575 (1180) olarak
kaydedilmekte ve 115 yl yaad belirtilmektedir. lk eitimini bata babas olmak zere
Mekkedeki limlerden ald. Yedi yalarnda Kurn- Kermi ezberledi. Sonra tefsir,
hadis ve fi fkh okudu. Bu arada babasnn yannda tasavvuf eitimini de srdrd.
Yemen, Msr, Marib, am, Kuds ve Iraka seyahatlerde bulundu. Birok limle tant
ve onlardan istifade etti. Ayrca Ehl-i Beyt kabirlerini ve evliya trbelerini de ziyaret etti.
Hal saldrlarna kar koymak iin kardeleri Meyyidddin eybn, Abdullah Mezd,
Abdullah Ynus el-Asgar, Muhammed Sad, Ebl-Hill Muhammed ve bir grup atlyla
birlikte Mekkeden Dmaka gitmek zere yola kt. Muhammed Gzye gre Sadeddin
svari birliiyle Mekkeden Dmaka giderken Cevln blgesinde haydutlar tarafndan
yollar kesildi, yaplan mcadele sonunda Sadeddin ve yanndakiler haydutlar bastrmay
baararak liderlerini ele geirdi. Liderleri cannn balanmas karlnda liderlii
kendisine brakacan syleyince Sadeddin etenin bana geti ve daha sonra eyh
Da diye anlacak olan Haramun Dana yerleip haydutlar buradan ynetti. Bu
dnemde haydutlarn zorla aldklar mallar sahiplerine iade ettirmesiyle n kazanan
Sadeddin, rin-nms (namus bekisi) lkabyla anlmtr. Sadeddin el-Cebvnin
yol kesen haydutlar terbiye ve irad maksadyla aralarna katld sylenir.
Rivayete gre bir gece Resl-i Ekrem (s.a.) Sadeddine grnp man edenlerin
Allah anma ve Hak olarak inen Kurana kar kalplerinin saygyla yumuama
zaman gelmedi mi? (el-Hadd, 16) melindeki yeti okuyunca vecde gelip baylm ve
ashaptan birinin gsne dokunarak Allaha tvbe et demesi zerine de kendine
gelmitir. Bu srada Hz. Peygamber (s.a.) kendisine zikir telkin edip hrka giydirmi ve
ardndan Hz. Alinin (r.a.) cebinden kartp Resl-i Ekreme (s.a.) sunduu, Resl-i
Ekremin de kendisine ikram ettii hurmay yiyince her taraf nurla dolmutur.

Sadeddin el-Cebv, Hz. Peygamber (s.a.) tarafndan uyarldktan sonra Mekkeye

babasnn yanna gitti ve tasavvuf eitimini tamamlayarak iczet ald. Ardndan ama 60
km. mesafedeki Akk gzerghnda bulunan Ceb blgesinde tekkesini kurup irad
faaliyetine balad. O dneme kadar kk ve metrk bir yerleim yeri olan Ceb, bu
tarihten sonra hem ilim ve mrifet makam hem de Hallarla savata mslmanlarn
merkezi haline geldi. eyh Sadeddinin Hallarla fiil olarak savaa katlp katlmad
tam olarak bilinmemekle birlikte asker temini ve onlarn savaa tevik edilmesi gibi
hizmetleri sebebiyle el-mml-mchid lkabyla anlmtr. Sadeddin el-Cebv ile
birlikte ama gelen kardelerinden eyh Meyyidddin eybn tekkesini Cevlnda, eyh
Eb Hill Muhammed Ksmiyede, eyh Muhammed Sad Mardinde, eyh Abdullah
Ynus Dmakn gneyindeki Buhsada kurdu. Abdullah Ynusun tekkesinde asker iin
il imal edildii kaydedilir.
ama yerletikten sonra Irak, Kuds ve Hindistana seyahatler yapan Sadeddin elCebvnin bu yolculuklar esnasnda meydana gelen kerametleri, emseddin
Muhammedin er-Risletl-Muhammediyye fir-reddi anis-sdtis-Sadiyye ve EbtTayyib el-Gazznin en-Nefhatr-rabbniyye fit-tarkatis-Sadiyye adl eserlerinde
nakledilmektedir. Sadiyye kaynaklarnda Sadeddin el-Cebvnin ayn dnemde
Badatta yaayan Abdlkdir-i Geyln ve Kfe, Vst, Basra arasndaki Batih
blgesinde yaayan Ahmed er-Rif ile karlkl kerametlerinden sz edilmekle birlikte
yzyze grtklerine dair bir bilgi mevcut deildir. Baz Rif kaynaklar Cebvnin,
babasnn yan sra Ahmed er-Rifden veya onun halifesinden hilfet aldn belirtmi ve
Sadiyyenin Rifiyyenin bir kolu olduunu ileri srmtr.
Sadeddin el-Cebvnin tarikat silsilesi biri vehb, dieri kesb olmak zere iki koldan
Hz. Peygambere (s.a.) ular. Babas eyh Ynus e-eyb vastasyla gelen eybniyye
silsilesi kesb, Resl-i Ekremin (s.a.) kendisini uyard srada zikir telkin ederek hrka
giydirmesi vehb silsile olarak kabul edilmektedir. Babas vastayla gelen silsile Eb Bekir
en-Nessc, Ebl-Ksm el-Crcn, Eb Osman el-Marib, Eb Ali el-Ktib, Eb Ali erRzbr, Cneyd-i Badad, Ser es-Sakat, Marf-i Kerh, Ali er-Rz, Ms el-Kzm,
Cafer es-Sdk, Muhammed el-Bkr, Ali Zeynelbidn, Hseyin b. Ali, Ali b. Eb Tlib
ve Hz. Muhammed (s.a.) eklindedir. Bu silsilenin dnda birka silsile daha
kaydedilmekteyse de bunlarn gvenilir olmad vurgulanmtr.
Sadeddin el-Cebvnin bata akl hastalar olmak zere birok hastay tedavi ettii, te
yandan vahi ve zehirli hayvanlar zerinde tasarrufta bulunmak gibi kerametleri olduu
rivayet edilir. Bu tr uygulamalar Sadiyye tarikatnda bir gelenek halinde varln
srdrmtr. 29 Zilhicce 575 (26 Mays 1180) tarihinde vefat eden Sadeddin el-Cebv,
Cebdaki zviyesine defnedildi. Cebvnin dokuzu erkek, drd kz olmak zere on
ocuu olmutur. Bunlardan emseddin Muhammed el-Envr, Msrda medfun eyh
Ynus, Ebl-Vef brhim, Celleddin Ahmed, Fahreddin Ahmed, Burhneddin Osman,
eyh smil ve Ali el-Ekhel kendisinden sonra tarikat yayan nemli isimlerdir.
Muhammed Gz, Sadeddin el-Cebvye ait eserlerin listesini u ekilde kaydeder: (1)
Kitbl-fth: Cebvnin en mehur eseri olduu belirtilen bu iki ciltlik kitabn u ana

kadar nshasna rastlanmamtr. (2) el-Virdl-kebr: Evrdl-Kutbis-Sadiddn elCebv e-eybn (Dmak 1883, 1922) ve Vazfets-Sadiyye (Humus 1974, 1999)
adyla baslmtr. (3) Mecmatl-kasid ve manzmtt-tevhd vet-tazarru ve
medhir-Reslil-azam: Eserde Hz. Peygamber ve hakkat-i Muhammediyye
methedilmekte, Kbeye kavuma arzusu dile getirilmektedir. (4) Syaus-salavt alennebiyyil-kerm. (5) Kitbl-havtr. (6) Kitbl-ahbr. (7) Kitbl-Vekyi. eitli vird
ve hiziplerden ibaret olan dier eserleri de unlardr: el-Virdl-evsat (el-Virds-sar), elVirdl-mselles (el-Virdl-msebba, el-Virdl-fez), el-Virdr-rid el-msemm bihizbil-ftht, el-Virdl-msemm bi-hizbis-saf, el-Virdl-msemm bi-hizbil-envr
vet-tahsn, Virdl-kutbil-msemm bi-hizbil-yt li-kesril-ad ve duih, Virdlalebetil-msemm bi-hizbi ytil-feth; Du ismih Tel er-Rahmn ve Mecmat
evrdil-leyl vel-eyym.
1.2. Sadiyye ve zellikleri
Sadiyye, Sadeddin el-Cebvye (. 575/1180) nisbet edilen bir tasavvuf yoludur.
Sadeddin el-Cebv, slm dnyasnda kurulan Kdiriyye ve Rifiyye gibi ilk byk
tarikatlarn prleri olan Abdlkdir-i Geyln ve Ahmed er-Rif ile adatr. Sadiyye
tarikatnn ilk dnemleri hakknda kaynaklarda yeterli bilgi yoktur. Sadeddin el-Cebv ile
birlikte ama gelen kardelerinden eyh Meyyidddinin, eyh Eb Hill Muhammed,
eyh Muhammed Sad ve eyh Abdullah Ynusun am ve evresindeki ehirlerde
zviyelerini kurup irad faaliyetinde bulunduklar bilinmekteyse de XVI. yzyln
ortalarna kadar Sadiyye adl bir tarikatn mevcudiyetinden sz edilmemektedir. Tarikatn
db ve erkn muhtemelen XVI. yzylda amn Meydan (Kubeybd) mahallesindeki
zviyenin eyhi olan ve Kk Sadeddin diye bilinen Sadeddin Muhammed b.
Hseyin el-Asgar e-gur (. 986/1578) tarafndan belirlenmitir.
Tarikat; merkezi amn yan sra Hama, Humus, Halep, Akk, Nablus ve Sayda
ehirleriyle bunlara bal kylerde, XVIII. yzyldan sonra da stanbul ve Balkanlarda
yaygnlk kazand grlr. Sadeddin el-Cebvnin mridi Eb Muhammed Ynus b.
Ysuf e-eybnye (. 619/1222) nisbet edilen eybniyye tarikatnn bir devam olarak
grldnden bazan eybniyye diye de anlr.
am, tarihi boyunca Sadiyyenin merkezi olmutur. Drt byk Sad zviyesi burada
hizmet vermitir. Bunlarn en by ve mehuru olan Meydan mahallesindeki zviye olup
XV. yzyln sonlarnda Hasan el-Cennn tarafndan ina edilmitir. Tarikat, eyh
Hasandan sonra yerine geen olu eyh Hseyin ve onun olu Sadeddin Muhammed
el-Asgar (. 986/1578) dneminde am ve evresinde youn bir etkinlik gstermitir. Bu
dnemden itibaren Meydan Zviyesi, Sadiyye tarikatnn merkezi olmu ve dier btn
Sadiyye zviyelerinin eyhleri bu zviyenin eyhi tarafndan tayin edilmeye balanmtr.
eyh Muhammed Sadeddinden sonra postniin olan oullar emseddin Muhammed ve
eyh brhim (.1008/1599), Emeviyye Camiinde ilim halkalar kurarak ders okutmalar
ve misafirlerine cmerte ikram etmeleriyle tannmlardr. amn Sgr mahallesindeki
zviye Sadiyyenin ikinci nemli merkezidir. Zviye muhtemelen Sadeddin elCebvnin torunu Ali el-Ekhelin olu eyh brhim Enver (.651/1253) tarafndan

kurulmutur. Hal saldrlarna kar giritii mcadeleden dolay mcahid unvanyla

anlan brhim Enverin soyundan gelenler, Havran, Ceb ve am evresinde yerlemi ve
buralarda irad faaliyetlerinde bulunmutur. Yavuz Sultan Selim am fethettiinde
zviyenin eyhi Hasan b. Muhammed el-Cennnnin kendisini ziyarete gelmedii, bunun
zerine sultann eyhi ziyaret ederek duasn ald rivayet edilir. eyh Hasann trbesi
Osmanl sultanlar tarafndan birka defa onarlm, son onarm 1908de II. Abdlhamid
tarafndan gerekletirilmitir. Kabri 1972de zviyedeki dier kabirlerle birlikte
Kaymeriyye Zviyesine nakledilmitir. Zviyenin on nc postniini, tarikatn
Vefiyye kolunun pri Ebl-Vef brhim b. Ysuf e-m (. 1170/1756) III. Ahmed,
I. Mahmud ve III. Osman ile grm; Anadolu, Msr, Halep ve amda birok kiiye
hilfet vermitir. Tarikat stanbula onun tarafndan getirilmitir. amdaki Sadiyye
merkezlerinden biri de Ammre mahallesinde bulunmaktadr.
Sadlik Humusa muhtemelen Memlkler dneminde eyh Muhammed Ebl- Hr
tarafndan getirilmi ancak tarikat blgede XVII. yzyldan sonra yaygnlk kazanmtr.
Bb Tedmr, eyh Red, Cemre, eyh Sleyman zviyeleri Humusta alan nemli
Sad merkezleridir.
Sadiyye Halepte Cmiuz-Zek, el-Baac ve zbahtiyye adl zviyede temsil
edilmitir. Cmiuz-Zeknin ilk eyhi Muhammed b. Zeknin neslinden gelen Zeynddin
mer el-Haleb (.946/1539), Sadeddin el-Cebvnin hayat ve menkbelerine dair elmeriyye adl bir eser kaleme alm; olu emseddin Muhammed ise Sadeddin el-Cebv
ve tarikatn baz uygulamalarna yneltilen tenkitlere er-Risletl-Muhammediyye fir-red
anis-sdtis-Sadiyye adl eserinde cevap vermitir. emseddin Muhammedin bundan
baka alt ciltlik bir Buhr erhi bulunmaktadr.
Tarikatn ilk dnemlerinden itibaren Filistinin Kuds, Akk, Safed, Hall ve Nablus
ehirlerinde yaylmaya balamasnn sebeplerinden biri olarak, Hallara kar
mcadelenin bu blgelerde younlamas ve tarikat mensuplarnn bu mcadeleye bilfiil
katlm olmalar belirtilmektedir. Sadlerin Hall ehrindeki son temsilcilerinden olan
eyh Ferhn es-Sad, zzeddin el-Kassm ile birlikte Filistinin kurtuluu iin alm ve
yahudiler tarafndan katledilen Yafal mslmanlarn intikamn almak amacyla Nisan
1936da ngiliz korumasndaki yahudilere saldrarak Filistinde silahl direnii balatan
grup ierisinde yer almtr. Sadiyye, Msra Cebvnin olu eyh Ynus tarafndan
getirilmi, ancak XVIII. yzylda Vefiyye kolunun pri Ebl-Vef e-mnin kardei
eyh Yahynn blgeye gelmesiyle birlikte etkili olmaya balam ve Suriyeden hicret
edip gelen eyh Ahmed es-Sad ile birlikte yaygnlk kazanmtr.
Sadiyyenin Anadoluya ne zaman girdii konusunda yeterli bilgiye sahip deiliz.
Mehmed kr, Silsilenme-i Sfiyyesinde Kastamonulu eyh Osman Sadeddin elCebvnin halifesi olarak gstermekte ve tarikatn eyh Osman vastasyla ilk
dnemlerden itibaren Anadoluya geldiini, bir kolunun Afyon, Ktahya ve stanbula
ulatn kaydetmektedir. Muhammed Gz, Kastamonulu eyh Osmandan bahsetmemi,
sadece Cebvnin olu eyh Burhneddin Osman adn zikretmi, hayat ve halifelerinden
ise sz etmemitir. Tarikatn XIV-XVI. yzyllarda Anadoluda varlna dair herhangi bir

kayda rastlanmamaktadr. Sadiyye, XVIII. yzyln balarnda stanbula gelen

Abdsselm e-eybnye nisbet edilen Abdsselmiyye ve Ebl-Vef brhim b. Ysuf
e-mye nisbet edilen Vefiyye adl kollar ile bu ehirde faaliyet gstermeye
balamtr.
Ahmed Mnb Efendinin Mecma-i Tekys ve Yeilzde Slih Efendinin Rehber-i
Tekyasna gre stanbulda otuz iki Sad tekkesi almtr. Bunlardan Ebl-Vef emnin Eypte kurduu ve kendinden sonra Gzolu eyh Hseyin Efendinin
(.1151/1738) postniini olduu Talburun (Lgar) Dergh ve Ab-dsselm e-eybn
(. 1165/1752) tarafndan kurulan Koskadaki Abdsselm Tekkesiyle Stlce Hasrzde
Dergh stanbuldaki en mehur Sad tekkeleridir. Abdsselm Tekkesi tarikatn
stanbuldaki sitnesi olmutur.
bnlemin Mahmud Kemalin kaydna gre II. Mahmud, sevdii ve ara sra ziyaret
ettii Stlce Hasrzde Tekkesi eyhi Sleyman Sdk Efendiyi (. 1837) Bedev ve
Sad meyihi zerine eyhlmeyih tayin etmi, bu hususta bir ferman karmtr.
Hasrzde Tekkesinin son eyhi Meclis-i Meyih reislii yapan Hasrzde Elif
Efendidir (. 1927). skdarda Malatyal smil Aa, Balaban Baba ve Halla Baba
(Gani Baba) gibi Sad tekkeleri de derghlar kapatlncaya kadar canlln srdrmtr.
Halla Baba Derghnn son eyhi Trk edebiyat ve msiki tarihi aratrmacs Sadettin
Nzhet Ergundur.
Sadiyye stanbulun dnda Anadoluda ve Balkanlarda da faaliyet gstermitir.
Anadoluda Bursa, Kastamonu, zmir, Edirne ve Tekirda tarikatn faaliyet gsterdii
merkezlerdir. Balkanlarda ise kodral Sleyman ciz Babann (. 1150/1738)
lakabna nisbet edilen ciziyye kolu vastasyla yaylmtr. Sleyman ciz din ilimleri
stanbulda okuduktan sonra Ebl-Vef e-mden hilfet alm, Balkan ehirlerini
dolap doum yeri Prizrene yerlemi ve orada vefat etmitir. Sleyman ciz Babann
Prizrende Bistrica nehri kenarnda kurduu ve lmnn ardndan defnedildii tekke
tarikatn Balkanlardaki sitnesi olarak kabul edilmitir. Tarikat, ciz Babann
Kosovann Yakova (Djakovica) vilyetinde kurduu tekkede eyhlik yapan olu eyh
Danyal vastasyla Tepedelen, Berat ve Avlonya gibi ehirlerde de yaylmtr. XVIII.
yzylda Belgradda eyh Mustafa, Nite ciz Babann halifelerinden Mehmed Harbt
Baba tarafndan iki Sad tekkesi almtr. Tarikat, ciz Babann mrid ve halifeleri
vastasyla Kosovann Gilan ehrinde, Makedonyann skp blgesinde ve
Arnavutlukun birok blgesinde faaliyet gstermitir.
Sadiyyede zikir kym usulle yaplr. Zikir, oturularak oluturulan zikir halkasnda
eyh efendinin Ftihas ile balar. Rif evrdna benzer zel bir beste ile Sad evrd
topluca okunduktan sonra kelime-i tevhid zikrine geilir. Ksa bir du ve Ftihann
ardndan ayaa kalklarak kyam zikri balatlr. H, Hay, Allah, Dim, Kayym gibi
Allahn isimleri zikredilir. Kalb zikre geildiinde vurmal sazlar kullanlr. sm-i cell
zikrinde mutlaka halle (zil) vurulur, bu srada zkirler zikrin temposuna uygun ilhi ve
kaside okurlar. Kalb zikre balandnda eyh efendiyle gz gze gelen dervi bir kalp

gibi donarak hareketsiz kalr, yinin sonuna doru yine eyhin bak ile eski haline dner.
Buna Sad dondurmas denir.
Sad tekkelerinde mbarek gn ve gecelerde, zellikle mevlid kandillerinde byk
yinler tertiplenir, bunlarn en muhteemi am Emeviyye ve stanbul Ayasofya
Camiilerinde icra edilirdi. stanbulda yaygnlaan Sadiyye kollar, Trk tasavvuf
msikisinden etkilenmi ve Osmanl kltrnn tesiri altnda gelime gstermitir.
Sadiyyenin db ve erkndaki benzerliklerinden dolay Rifiyyenin bir kolu olduu ileri
srlmektedir. Bu doru deilse de Osmanllarn son dnemine gelindiinde Sadler ve
Rifler arasnda yakn ilikinin olduu muhakkaktr.
Sadiyye tarikatnda nemli uygulamalardan biri de devse yinidir. yin esnasnda
eyh yz koyun yere uzanm olan mridlerin zerinden zikir ve dua ederek yrrd.
Sadece Msr Sadleri arasnda icra edilen bu yin 1881 ylnda Hidiv Mehmed Tevfik
Paa tarafndan mslmanlar zelil kld gerekesiyle yasaklanmtr.
Sadiyye mensuplar yedi veya on iki terkli ta giyerler. On iki terkli ta on iki burcu,
yedi terkli ta gnein etrafndaki gezegenleri simgeler. Tacn zerindeki immenin
uzunluu yedi parmak kadar olup sark yukardan aaya doru immenin etrafna alt kat
dolandrlr. Bu durum alt ynden (yer, gk, dou, bat, kuzey, gney) gelecek olan ilim,
mrifet ve hikmeti tarikat byklerinin yine bu ynlerden gelen ruhaniyetleri sayesinde
alabileceklerine iaret eder.
Sultan Baybars dneminde balayan amdan hacca hediye gnderme gelenei
Osmanllar dneminde de srdrlmtr. Her yl evvalin on altnc gn iine
hediyelerin konulduu mahmil develerin srtnda Meydan mahallesindeki Sad Zviyesi
nne getirilir; limler, yan, devlet adamlar ve btn halk izlerdi. Zviyede hazrlanan
helva eyh tarafndan nce mahmili tayan deveye yedirilir, daha sonra halka datlr, bu
esnada eyhi ve tarikat ven kaside ve ilhiler okunurdu. amda yzyllar boyu devam
eden bu gelenek I. Dnya Sava srasnda sona ermitir.
Sadiyye tarikatnda biri teberrken, dieri hakiki olmak zere iki trl intisap ekli
vardr. Teberrken intisap mchede ve biat olmakszn geekleir. Bu tr intisaplarda
mntesiplere baz zikirler telkin edilebilir, Sad sar giydirilebilir, evrd okuma iczeti
verilebilir. Ancak tarikata hakikaten intisap etmek isteyen kiinin mrid-i kmilden zikir
telkini alp seyr slke balamas gerekir. Tarikatta mridlere bulunduklar seviyeye gre
fukara veya dervi, avu, nakib ve halife gibi isimler verilir. Muhammed Gz, tarikattaki
bu ykseli basamaklarnn asker sistemle benzerlik gsterdiini syler. Ona gre bu
sralama sflerin ribtlarn, zviyelerini slm corafyasnn eitli blgelerinde kurmaya
balamalaryla birlikte ortaya km, zellikle Hal saldrlarna kar kurulan ve daha
sonra zviyeye dnen ribtlarda uygulanmtr. Asker amalarla ihdas edilen bu sistem
sonraki dnemlere mridlerin ile-rine bakma, zikir merasimlerini idare etme gibi
hususlara da intikal etmitir.
yinler srasnda meydana gelen vecd, cezbe, istirak hallerinden dolay Sadiyye
tarikatna ve mntesiplerine tenkit ve itirazlar yneltilmitir. Sad meayihi tarafndan bu

tenkit ve itirazlara eitli eserlerle cevaplar verilmitir: (1) eyh Zeynelbidn Muhammed
b. Muhammed el-Bekr: en-Nusretl-ilhiyye lit-tifetis-Sadiyye. (2) eyh Eb Bekir
Abdlbst el-Hamev: en-Nusretl-Mevleviyye lil-usbetis-Sadiyye. (3) Ebt-Tayyib
el-Gazz ed-Dmek: en-Nefhatr-rabbniyye fit-tarikatis-Sadiyye. (4) emseddin
Muhammed b. Zeynddin mer: er-Risletl-Muhammediyye fir-red anis-sdtisSadiyye. Abdlgan en-Nablus, Cemul-esrr f menil-err minet-tan fi-sfiyyetilahyr ehlt-tevcdi bil-ezkr adl eserini bu cevaplar derleyerek meydana getirmitir.
1.3.

Sadiyye Kollar

Sadiyye tarikat, errbiyye, Talibiyye, Abdsselmiyye, Vefiyye ve ciziyye olmak

zere be kola ayrlmtr. errbiyye, Sadeddin el-Cebvnin kk kardei eyh
Abdullah Ynusa nisbet edilir. Zviyesi amn gneyindeki Buhsadadr. eyh Ynus
Hallarla yaplan savalar srasnda yaralanan askerlere ila yapt iin kurmu olduu
kolu bu adla anlmtr. Talibiyye ise amn Ammre mahallesindeki zviyenin on
drdnc postniini Eb Talib Muhammed b. Slime nisbet edilen bir koldur.
Vefiyye, amn Sgr mahallesindeki zviyenin eyhi Ebl-Vef brhim b. Ysuf emye (. 1170/1756); Abdsselmiyye ise Abdsselm e-eybnye (. 1165/1752)
nisbet edilen Sadiyye kollar olup her ikisi de XVIII. yzylda kurulmutur. Ebl-Vef
e-mnin halifesi Sleyman ciz Babaya nisbet edilen ciziyye ise XIX. yzylda
kurulmutur. Tarikat hakknda bilgi veren kaynaklarda bu kol kurucularnn tarikatn db
ve erknnda yaptklar deiiklikler konusunda bilgi verilmemektedir.
2.
2.1.

TYYE
Munddin Hasan el-it (. 633/1236)

Munddn Hasen b. Seyyid Gysiddn el-it, itiyye tarikatnn kurucusudur.

Muhtemelen 537de (1142) Sicistanda dodu. Bundan dolay Sicz nisbesiyle de anlr.
Gen yalarda babasn kaybetti. Sicistann Guz Trkleri tarafndan yamalanmas onu
ciddi bir ekilde etkiledi ve babasndan kalan un deirmeniyle meyve bahesini satp
kendisini seyahate verdi. Semerkant ve Buharaya giderek devrin nde gelen limlerinden
ilim tahsil etti. Iraka giderken urad Nbur blgesindeki Hrn kasabasnda Hce
Osman el-Hrn ile tanarak onun mridleri arasna katld. Bir sre eyhiyle birlikte
baz seyahatlere kt. Ardndan Semerkant, Buhara, Badat, Nbur, Tebriz, Ev, sfahan,
Sebzevr, Mihne, Hrkan, Esterbd, Belh ve Gaznn gibi dnemin birok nemli
merkezini ziyaret etti. Bu seyahatleri srasnda Abdlkdir-i Geyln, Necmeddn-i Kbr,
Necbddin es-Shreverd, Eb Sad-i Tebrz, Abdlvhid-i Gaznev gibi birok nl sfi
ile grt. Daha sonra Hindistana dnerek Lahorda Kefl-mahcb mellifi Hcvrnin
trbesinde inzivaya ekildi. Silsilesinde yer alan Hce Eb shak e-mnin yerletii
Herattaki it kyne nisbetle, eyhin dier mridleri gibi o da it nisbesini kulland.
Grlerin Ecmri fethinden nce Ecmre ulat. Olduka ileri bir yata burada evlendi.
Abdlhak ed-Dihlevye gre iki defa evlenmi; ilk hanmndan Eb Sad, Fahreddin ve
Hsmeddin adlarnda olu ile Bb Cemal adl bir kz olmutur. it, Ecmrde vefat
etti. Kabrine hem Hindular hem de mslmanlarca byk sayg gsterilmekte, Hint-

10

Pakistan yarmadasnn hemen her tarafndan yz binlerce kii onun urs gnnde (lm
yl dnm) bir araya gelmektedir.
Delhi sultanlar arasnda onun kabrini ilk ziyaret eden Muhammed b. Tuluk (13251351) olmutur. Halac hanedanna mensup sultanlar tarafndan ina ettirilen trbesi,
Ekber ah dneminde (1556-1605) lkenin nemli ziyaret merkezlerinden biri haline
gelmitir. Hemen btn Bbr hkmdarlar itnin trbesine byk hrmet
gstermiler, Ekber ah da onun trbesini ziyaret etmek iin Ecmre yaya olarak gitmitir.
itnin menkbn anlatan Mnisl-ervh adl bir eser yazan ah Cihann kz
Cihanr ise trbenin bakm ve temizliini bizzat stlenmitir.
Siyerl-evliya adl eserde nakledilen baz szleri onun sempatik, hogrl ve
insanlara sevgiyle yaklaan bir kiilie sahip olduunu gstermektedir. Bu kiilii yannda
benimsemi olduu vahdet-i vcd anlaynn da halkla ok yakn ilikiler kurmasnda
byk tesiri olmutur. it, dini insana hizmet yolu olarak grm, kendisine balananlara
nehir misali cmertlik, gne misali scak yaknlk ve toprak misali konukseverlik
kazanma yolunu srarla tavsiye etmitir. Ona gre taatin en yksek biimi, g durumda
olanlarn skntlarn gidermek, yardma muhtalara yardm etmek, alar doyurmaktr.
itnin hayat ve grleri hakknda kendi dnemine ait herhangi bir kayt mevcut
deildir. Gencl-esrr, Delll-rifn ve Dvn- Mun adl eserler ona sonradan
atfedilmi eserlerdir. it ile ilgili en eski bilgiler, mridlerinden eyh Hamdddin esSfnin torunu tarafndan derlenmi sohbetlerinden meydana gelen Srrs-sudr ile
Siyerl-evliy adl eserlerde bulunmakta, ancak bunlar da hayatna dair ok az bilgi ihtiva
etmektedir. Bu konuda ilk ayrntl bilgi, XVI. yzylda yaayan Ceml tarafndan
verilmitir. Ancak bu eser de onun ahsiyeti hakkndaki menkbev bilgiler bakmndan bir
deer tamakla birlikte tarih bilgiler asndan gvenli ve yeterli grlmemektedir.
2.2.

itiyye ve zellikleri

itiyye, Munddin Hasan el-itye nisbet edilen Hindistann ilk ve en byk

tarikatdr. Adn, asl kurucusu Hce Eb shak e-mnin eyhi Mimd edDnevernin emriyle yerletii Herat yaknlarndaki it kynden alr. Munddin
Hasann tarikat silsilesi Osman el-Hrn, Hac erif Zindn, Mevdd-i it, Eb Ysuf,
Eb Muhammed b. Ahmed, Eb Ahmed b. Feresnefe vastasyla Eb shak e-mye
ular. Ondan sonra tarikat silsilesi Hz. Peygambere (s.a.) u ekilde devam eder: Mimd
ed-Dnever, Emnddin Eb Hubeyre Basr, Seddddin Huzeyfe el-Mara, brahim b.
Edhem, Fudayl b. yz, Abdlvhid b. Zeyd, Hasan Basr ve Hz. Ali.
itiyye tarikatnn tarihi byk eyhler dnemi (1200-1356), tara hankahlar
dnemi (XIV-XV. yzyllar), Sbiriyye kolunun douu ve gelimesi dnemi (XV.
yzyldan itibaren) ve Nizmiyye kolunun ortaya k (XVIII. yzyl) olmak zere drt
blmde deerlendirilir. lk dnemde it eyhleri hankahlarn Pencapta ve birleik
eyaletlerdeki Racptanada kurmulard. Bu dnemde Hamdddn-i Ngavr (. 642/1244)
gibi baz eyhler tarikat krsal blgelerde yaymaya alrken dierleri kasaba ve kk
ehirlerde faaliyet gsterip siyas iktidarla i birlii yapmaktan titizlikle kanmlardr.

11

eyh Ferdddin Mesd (. 664/1265) ve Nizmeddn-i Evliya (.726/1325)

dneminde tarikatn tesiri btn Hindistana yayld ve halk lkenin uzak kelerinden
it hankhlarna akn etmeye balad. Bu dnemde itiyye tarikat merkez bir yapya
sahip bulunuyordu. Muhammed b. Tulukun (1325-1351) it meyihini lkenin eitli
blgelerine yerlemeye zorlayan politikas tarikatn bu merkez tekiltn felce uratt.
eyh r- Dehl (.756/1355) ve dier baz yal eyhler, hayatlarnn tehlikeye girmesi
pahasna Muhammed b. Tulukla i birlii yapmay reddettiler. Ancak daha sonra gen
sflerin birou devlet hizmetine girdi. te yandan Takyyddin bn Teymiyyeden
kaynaklanan tasavvuf ve tarikat aleyhtar hcumlara kar savunma grevi r- Dehl
tarafndan yerine getirildi. r- Dehlden sonra tarikatn merkez yaps paraland ve
bylece merkez bir otoriteye balanma gereinin duyulmad tara hankahlar dnemi
balad.
itiyye tarikatnn Hindistann tara eyaletlerine yaylmas, daha ok Nizmeddin
Evliynn mridleri tarafndan gerekletirildi. eyhin lkenin eitli blgelerine
gnderdii 700 kadar halifenin bir ksm mridlerinin istei zerine tara ehirlerine
yerleirken, dierleri Muhammed b. Tuluk tarafndan gittikleri yerlerde ikamete mecbur
tutuldular. Halifelerin tara ehirlerine gidiinin tara hkmdarlklarnn douu ile ayn
dneme rastlamas ve bu halifelerin birounun taradaki ynetim evresinden kendilerini
uzak tutmay baaramamalar, ilk dnem it eyhlerinin siyasetten ve siyaslerden uzak
kalma geleneklerinin terkedilmesine yol at. Bunun sonucu olarak tarikat evrelerinde
hkmdar ve yksek devlet grevlileriyle uzlamak gerektii dncesi ilgi grmeye
balad. itler, devlet vakflarndan faydalanmaya balamalarnn karl olarak yeni
tara hanedanlklarnn kurucularna manev destek vermeyi taahht ettiler. eyhliin
babadan oula geme ilkesi de ilk defa bu dnemde ortaya kt.
itiyye Bengalde, Ah Sirc olarak tannan eyh Sircddinin (.759/1357)
abalaryla yayld. Onun yetitirdii eyh Aleddin b. Esadn (. 801/1398) iki sekin
mridi, Seyyid Eref Cihangr-i Simnn (. 808/1405) ve Seyyid Nr Kutb-i lem (.
813/1410) itiyyenin Bengal, Bihr ve birleik eyaletlerin dousunda tannmasnda ok
nemli rol oynadlar. Seyyid Nr Kutb-i lem, Raca Kans iktidarnn Bengalde
yerlemesini nlemek iin kamuoyu oluturdu ve Kanprlu Sultan brahim arkyi (14021440) Bengali istilya tevik etti. Nr Kutb-i lem ve onun soyundan gelenler, Bengal ve
Bihrda Bakti hareketinin ykseliine yol aan din kaynamann ortaya knda rol
sahibi oldular.
itiyye Dakka blgesine eyh Burhneddn-i Garb (. 741 /1340) tarafndan
gtrld. Mridi eyh Zeyneddin ise Behmen Krallnn kurucusu olan Aleddin
Hasan ahn (1347-1358) manev hocasdr. Daha sonralar, r- Dehlnin mridi
Seyyid Muhammed Gsdrz (. 825/1422) Glbergede bir it merkezi kurarak
tarikatn Dakka ve Gucertta yaylmasn salad.
***

12

itiyye tarikat mensuplar ilk dnemlerinde, eyh ehbeddin es-Shreverdnin

Avrifl-marifini tarikatlarnn temel kitab olarak benimsemilerdi. Hcvrnin
Kefl-mahcbu da ok rabet gsterdikleri bir eserdir. eyh Nizmeddin Evliynn u
sz sk sk tekrar ettii bilinmektedir: Manev rehberi bulunmayan birisi iin yalnzca
Kefl-mahcb yeterlidir. Bu iki eserin dnda Nizmeddin Evliya, r- Dehl,
Burhneddn-i Garb ve Gsdrzn sohbetlerinden derlenen eserler, tarikatn fikr yaps
hakknda bilgi veren temel kaynaklardr. Ayrca tasavvufun erken dnem klasikleri
arasnda bulunan Eb Tlib el-Mekknin Ktl-kulb, Gazzlnin hy, Kueyrnin
Risle, Necmeddn-i Dyenin Mirsdl-ibd, Aynl-Kudt el-Hemednnin Mektbt
ve Kelbznin et- Taarruf adl eserleri de it evrelerinde byk rabet grmtr.
itiyyede tasavvuf dncenin temelini vahdet-i vcd kavram oluturur. Ancak
erken dnem it eyhleri vahdet-i vcd konusunda herhangi bir ey yazmamlardr.
Mesd Bekkin Mirtl-rifni ve Nrl-ayn adl divan bu fikirlere yaygnlk
kazandrm ve bu eserler itiyye tekkelerinin klasikleri haline gelmitir. Daha sonra eyh
Abdlkuddsn bnl-Arabnin eserleriyle ilgili erhini, Fahreddn-i Irknin
Lemetna iki erh hazrlayan eyh Nizmeddin nesr takip etmitir. Yine
nesrnin halifelerinden eyh Abdlkerm-i Lhr, Fussul-hikemi Farsa olarak
erhetmitir. Vahdet-i vcd dncesinin gl bir savunucusu olan Allahbdl eyh
Muhibbullahn eserleri, mm- Rabbn ekolnn etkisi altnda kalan Evrengzbin
emriyle imha edilmitir.
itler, kiinin Allahtan uzaklamasna yol aabilecei kaygsyla zel mlkiyeti ho
grmezler ve insana cazip gelen madd eylere rabet etmezler. iddetten uzak durmaya ve
dostlua byk nem verir, almay hayvanlar dnyasnn kanunu olarak grr, ekime
ve tefrikadan uzak salkl bir toplum dzeni iin alrlar. Prensip olarak tarikat
mensuplarnn devletle temasna hibir ekilde izin verilmemitir. Nitekim ilk it
sfilerinden biri, Tasavvuf erbab arasnda iki trl suistimalci sz konusudur: Mukallid
ve cerre. Mukallid bir reticiye, rehbere sahip bulunmayan kimsedir; cerre ise
hkmdarlar ve saray mensuplarn dolaarak halk iin para isteyen kiidir demitir.
itlere gre sfnin gayesi yalnzca Allah iin yaamak olmal, ne cenneti mit etmeli ne
de cehennemden korkmaldr. itler, Allaha ynelik sevgiyi muhabbet-i slm,
muhabbet-i muhibb ve muhabbet-i hs (var olu heyecannn sonucu olarak ortaya
kan sevgi) eklinde e ayrrlar ve sfnin asl gelitirmesi gereken sevginin sonuncusu
olduunu sylerler. Cehr ve haf zikir, murakabe, ile ve sem itiyyenin balca db
ve erknndandr. ah Veliyyullah, el-Kavll-ceml ve el-ntibh f selsili evliyaillh adl
eserlerinde tarikatn db ve erkn hakknda geni bilgi verir.
itiyyenin yazl kaynaklar melfzt (sohbetler), mektbt, tasavvuf eserler,
menkbnmeler ve iirlerden meydana gelir. itiyye eyhlerinin dnce ve faaliyetlerine
byk lde k tutan melfz (sohbetnme) yazma gelenei, Hindistanda ilk defa
Nizmeddin Evliynn sohbetlerini Fevidl-fud adl eserinde toplayan Emr Hasan
es-Sicz tarafndan balatlmtr. Dier nemli melfzt tr eserler unlardr: (1) Drer-i
Nizm: Ali Candarn Nizmeddin Evliynn sohbetlerinden derledii eserin yazma

13

nshas Haydarbd Slrceng Mzesindedir. (2) Hayrl-meclis: Hamd Kalender

tarafndan derlenen eyh r- Dehlnin sohbetleridir. (3) Srrs-sudr: eyh
Hamdddn-i Ngavrnin, torunu tarafndan derlenen sohbetlerinden meydana gelmitir.
(4) Ahsenl-akvl: Mevln Hammd Knnin derledii eyh Burhneddn-i Garbin
sohbetlerini ihtiva eder. (5) Cevmiul-kelm: Gsdrzn, Seyyid Muhammed Ekber
Hseyn tarafndan bir araya getirilen konumalardr. (6) Envrl-uyn: eyh
Abdlkuddsn derledii eyh Ahmed Abdlhakkn sohbetlerinden meydana gelmitir.
(7) Letif-i Kudds: Rkneddin Fahr tarafndan toplanan eyh Abdlkuddsn
sohbetleridir. (8) Fahrt-tlibn: Rkneddin Fahrnin derledii ah Fahreddinin
sohbetlerini ihtiva eder. (9) Nfius-slikn: mmddinin toplad Taunsal ah
Sleymann sohbetleridir. Doruluu pheli bulunmakla beraber it vellerine ait daha
baka sohbetnme (melfzt) tr eserler de vardr.
it tarikatyla ilgili kaynaklar arasnda yer alan mektbt trnn belli bal rnekleri
ise unlardr: Sahifs-slk, Bahrl-mecn, Mektbt- Kelm, Mektbt- Eref,
Mektbt- Kudds. it sfleri tarafndan tasavvufa dair yazlan en eski iki eser
zdeyiler biimindedir. Bunlar eyh emleddin Hanevye ait Mlhemt ile Emr
Hasan es-Siczye ait Muhhul-men adl eserlerdir. Fahreddin Zerrdnin Uslssem adl eseri itlerin sem konusundaki grlerini yanstr. itlerin tasavvuf
dncesi ve uygulamalarn gstermesi bakmndan nem tayan dier baz eserler de
unlardr: (1) Rkneddin md: emil-i Enkyye. (2) eyh Muhammed it: dbttlibin. (3) Abdlkudds: Garaibl-fud. (4) Seyyid Muhammed b. Cafer Mekk:
Bahrl-men. (5) Nizmeddin Belh: Riyazl-kuds. (6) ah Kelmullah: Murakka-i
Kelm. (7) Kekll-Kelm: Sevs-sebl. (8) Nizmeddin Evrengbd: Nizmlkulb. (9) Fahreddin Dihlev: Nizml-akid, Risle-i Aynel-yakn (Delhi, ts). lk dnem
it vellerinin biyografilerine dair en erken yazl bilgi, 1351de derlenmi olan
Mrhordun Siyerl-evliy adl eserinde bulunmaktadr. XIX. yzylda Hce Gul
Muhammed Ahmedpr bu esere Zikrl-asfiy adl bir tekmile yazmtr.
2.3.

itiyye Kollar

itiyyenin Sbiriyye kolu kurucusu eyh Aleddin Ali b. Ahmed Sbirin hayat
hakknda pek az ey bilinmektedir. Bu kolun en nde gelen simas olan eyh Abdlkudds
( 944/1537), nl Afgan asilzdesi mer Hann telkiniyle 1491de Rudavl terkederek
Delhi yaknndaki ahbdda ikamete balad. Bbrn ahbd istil etmesi (1526)
zerine Ganguya giderek orada yerleti. mm- Rabbnnin babas Abdlahadn da
eyhi olan eyh Abdlkuddsn mektuplarndan meydana gelen Mektbt- Kudds adl
eser, skender-i Ld (1488-1517), Bbr (1526-1530) ve Hmyun (1530-1556) ile baz
Afgan ve Bbr soylularna hitaben yazlm mektuplar ihtiva etmektedir. Sbiriyye
eyhlerinin Bbr hkmdarlar ile mnasebetleri her zaman iyi olmam, Ekber ah,
nesarda bulunan eyh Celleddin el-Frkyi ( 990/1582) ziyaret etmise de olu
Cihangir, Frknin mridi eyh Nizmeddin el-Frkye (.1036/1626) kar dmanca
bir tutum taknarak onu Hindistan terke zorlamtr. Buna karlk Dr kh,
Allahbdl Sbir eyhi Muhibbullaha (. 1058/1648) byk sayg gstermitir.

14

itiyyenin Nizmiyye koluna yeni bir canllk kazandran ah Kelmullah

Cihanbd (. 1142/1729), Agradaki Tac Mahal ve Delhideki Cami-Mescidi ina etmi
olan nl mimarlar ailesine mensuptur. ah Kelmullah, itiyye tekiltna yeni bir
hayatiyet alayan eyh r- Dehlden sonra eski gelenekleri canlandran ve tarikata
yeni bir merkez tekilt kazandrmak iin aba harcayan byk bir it eyhidir.
3.
3.1.

ZELYYE
Ebl-Hasen e-zel (.656/1258)

Ebl-Hasen e-zel, 593 (1197) ylnda Kuzey Afrikann en batsnda yer alan Sebte
(Ceuta) ehri yaknlarndaki Gamrede dodu. Nisbesini irad faaliyetine balad
frkyedeki zile (zele) beldesinden alr. Mensup olduu ailenin nesebi Hz. Hasana
ular. On yalarna kadar Gamrede yaad ve ilk tahsilini ve hafzln burada
tamamlad. Sonra Tunusa gidip Eb Muhammed Abdlazz Mehdev, Eb Sid el-Bc,
Eb Abdullah Ali b. Harrzim gibi limlerden ders ald. bn Atullah el-skenderye gre
tasavvuf yoluna kendisini zhir ilimlerde yetitirdikten sonra girdi. Genlik yllarndan
itibaren tasavvuf yoluna merakl olan Ebl-Hasan e-zel, ilk defa Ali b. Harrzime
intisap etti ki onun silsilesi Eb Medyen Maribye ular. zel, 618 (1221) ylnda ilim
ve mneviyat merkezlerinin bulunduu Fas, Tunus ve Msra gitti ve oradan da Iraka
geti. Rivayete gre bu yolculuun asl amac zamannn kutbunu bulmakt. Badatta
Rif eyhlerinden Ebl-Feth el-Vstnin yannda bir sre kalp ondan istifade etti.
Vstnin, arad kutbun Maribde olduunu sylemesi zerine memleketine dnd.
Maribde Rabata denilen yerde Abdsselm b. Me ile tanp kendisine intisap etti.
Seyr slkn tamamladktan sonra bn Me onun frkyenin zile beldesinde
inzivaya ekilmesini istedi. 621-623 (1224-1226) yllarnda mridinin gsterdii
istikamette yola kan zel, nce Tunusa urad ve oradan zileye geip Zavn
dandaki bir maarada inzivaya ekildi. Bitkisel gdalarla beslendikleri bu zorlu uzlet
dneminde Abdullah b. Selme el-Habb onun yardmcs ve refakatisi oldu. zel, Ey
Ali! Artk insanlarn arasna kar da senden istifade etsinler denilmesi zerine buradaki
uzletine son verdi. Bu srada otuz drt-otuz be yalarnda olan zel, halktan ve
ulemdan byk ilgi grd frkye blgesinin baehri Tunusa gitti. Bu dnemde
frkye, Hafs Devletinin kurucusu Eb Zekeriyy Yahy el-Hafsnin hkimiyeti
altndayd. Eb Zekeriyy, zelye yakn ilgi gsterdi. Ancak bu ilgi Tunus Bakads
Ebl-Ksm bnl-Ber gibi baz kimselerde kskanla neden olunca buradan ayrlmak
durumunda kald. Hac niyetiyle yola kt. Msrda iken Eyyb Sultan el-Melikl-Kmil
tarafndan kendisine baz ikramlarda bulunuldu. zel, hac dn yeniden Tunusa geldi.
Burada ileride halifesi ve tarikatn da nemli isimlerinden birisi olacak Ebl-Abbas elMrs ile bulutu. zelnin Tunusa srf bu delikanl sebebiyle dnd rivayet edilir.
642 (1244) ylnda mnev bir iaret zerine skenderiyeye gitti.
zel skenderiyede halk ve yneticiler tarafndan karland. O srada Eyyb
Devletinin banda bulunan el-Meliks-Slih Necmeddin Eyyb kendisini ve ailesini
skenderiyedeki burlardan birine yerletirdi. zel, skenderiyede ders vermek ve
tasavvuf meclisleri kurmak iin Attrn Camiini (el-Cmiul-garb) seti. Ardndan gittii

15

Kahirede hem saray evresinde hem ulem ve halk arasnda byk ilgi grd. zzeddin b.
Abdsselm, Abdlazm el-Mnzir, bns-Salh e-ehrezr, bnl-Hcib, Cemleddin
Usfr, Nebhddin b. Avn, Muhyiddin bn Srka, Ebl-lm Ysn, Meknddin el-Esmer,
eref el-Bn, Abdullah el-Lekn ve Emnddin Cibrl, zelnin yakn evresinde
bulunan limlerdendir.
zel eser telif etmemekle birlikte Hakm et-Tirmiznin Hatml-evliy, Niffernin
el-Mevkf ve el-Muhtabt, Eb Tlib el-Mekknin Ktl-kulb, mam Gazzlnin
hyu ulmid-dn, Kueyrnin er-Risle, Kd yzn e-if, bn Atyye elEndelsnin el-Muharrerl-veczi gibi kitaplara zel ilgi gsterdi ve bunlar derslerinde
erhetti.
647de (1249) Fransa Kral IX. Louis kalabalk bir ordu ile Msra bir Hal seferi
dzenledi. Dimyat igal edip Mansreye doru ilerledi. Sava hazrl yaparken elMeliks-Slih Necmeddin Eyybun lmesi zerine yerine olu Turan ah geti ve
Hallar yenerek IX. Louisi esir ald. te bu savaa gzlerini kaybetmi olmasna
ramen zel de katld. zel, 656 ylnn evval (Ekim 1258) aynda hacca gitmek iin
baz mridleriyle birlikte Kahireden ayrld. Ayzb mevkiindeki Humeyserda iken bir
akam mridlerini toplayp onlara baz tler verdi. Kendi tertip ettii Hizbl-bahri
okumalarn tavsiye edip yerine Ebl-Abbas el-Mrsyi halife tayin ettiini bildirdi ve o
gece seher vaktine doru vefat etti.
Ebl-Hasan e-zelnin Hizbl-bahr, Hizbl-kebr, Hizbs-sar, Hizbn-nasr ve
Hizbl-berr gibi hizipleri ve du terkipleri vardr. Kendisi herhangi bir kitap yazmam,
Benim kitabm dostlarm ve mridlerimdir demitir. Yukarda ad geen hizipler, birok
defa baslm ve baz mellifler tarafndan erhedilmitir. Bu hizipler Cmiu sr EbilHasan e-zel adyla yaymlanmtr. bn Atullah el-skender ve bns-Sabb gibi
baz zeliyye mensubu mellifler, zelden nakledilen tasavvufa dair hikmetli szleri
eserlerinde zikretmitir.
zel, stanbul halk folklornde kahvecilerin pri olarak kabul edilmitir. Eski
stanbulda birok kahvede, Her sabah besmeleyle alr dkknmz; Hazret-i zeldir
primiz stdmz levhas asl bulunurdu. Yine stanbulda eitli tarikatlara bal hemen
btn tekkelerin kahve ocaklarnda eyh zelnin adnn yazl olduu bir levhann yer
almas ve kahve hazrlayan dervilerin, oca uyandrr ve cezveyi ocaa srerken
zeliyye prine tevecch etmesi bir tarikat geleneiydi.
3.2. zeliyye ve zellikleri
zeliyye, Ebl-Hasan e-zelye (. 656/1258) nisbet edilen bir tarikattr. EblHasan e-zelnin otuz drt-otuz be yalarnda iken Tunusa geip irad faaliyetine
balamasyla tarikatn temelleri atlmtr. zelnin 642de (1244) Tunustan
skenderiyeye gelmesiyle birlikte zeliyye daha ok yaylma imkn bulmu ve buras
tarikatn btn dnyaya yayld bir merkez konumuna gelmitir. zelden sonra EblAbbas el-Mrs, Meknddin el-Esmer, Mrsnin halifesi Ykt el-Ar ve tarikat

16

silsilesinde yer alan Dvd b. mer Bhil gibi tarikatn nemli simalarnn kabirleri
buradadr.
Tarikat pirinin bn Me olduunu savunan baz mellifler olsa da zel tarikatna dair
btn kaynaklarda, tarikatn zelnin sz, menkbe ve db zerine temellendirildii
kaydedilmektedir. Dolaysyla onun tarikatn kurucusu olduu hususunda herhangi bir
tereddt bulunmamaktadr. zelnin stadnn kim olduu ile ilgili olarak gemite bn
Me ile birlikte olup ona tbi olduunu, imdi ise herhangi biriyle bir balantsnn
bulunmadn sylemesi de bunu desteklemektedir.
zeliyye ncelikle skenderiye, Kahire ve Tunus gibi ehirlerde teekkl etmi ve
sonraki dnemlerde Msrn yan sra Marib blgesine de yaylmtr. Zamanla Suriye
bata olmak zere Arap dnyasnda, Hint alt ktasnda, Malezya, Endonezya, Afrika,
Anadolu, Balkanlar, Amerika ve birok Avrupa lkesinde faaliyet gstermitir.
zeliyye, Anadoluya XVI. yzyln balarnda Meymniyye kolunun kurucusu Ali b.
Meymn tarafndan getirilmitir. Ali b. Meymn Bursadan memleketi Suriyeye
dnerken yerine Sfzde eyh Abdurrahman halife olarak brakmtr. II. Selim
dneminde Bekriyye kolunun kurucusu Ebl-Mekrim el-Bekr de stanbula gelmi ve
sultandan destek grmtr. Ayrca zel-Cezl eyhi Ebl-Mevhib Ahmed b. Ali esSimv de stanbul ve Balkanlarda faaliyet gstermitir. stanbulda bilinen ilk zel
tekkesi 1200 (1786) ylnda Silhdar Abdullah Aa tarafndan Alibeykyde yaptrlmtr.
Onu Unkapan, Beikta (Erturul), Kabata (izmeciler) ve emberlitataki tekkeler
izlemitir. stanbulda en ok bilinen ve etki brakan azel eyhi eyh Zfir olarak
tannan Muhammed Zfir el-Medendir (. 1903). II. Abdlhamid, Zfir el-Meden iin
Beiktata bir tekke yaptrm ve Erturul Tekkesi olarak bilinen bu tekkeyi maddi ynden
de desteklemitir. Sultann zaman zaman bu tekkedeki toplu zikirlere katld
bilinmektedir.
Marifet, zeliyyede ska vurgulanan nemli bir kavramdr. Tarikatn kurucusu
zelnin hizb, du ve vecizeleri bata olmak zere tarikat mensubu eyhlerin eserlerinde
nemli bir yer tutar. zelnin halifesi Ebl-Abbas el-Mrsye gre tasavvuf ehlinin
temyz mrifetle gerekleir. Mrifet sahibi olmak zel sliklerin temel amacdr.
Ahmed ez-Zerrka gre de hsan, Allah gryormu gibi ibadet etmendir, sen Onu
grmesen de O seni gryor anlamndaki mehur hadisin ilk ksm mrifet mertebesine
iret eder. zeliyyede zerinde durulan konulardan biri de tevekkldr. eyh
zelye gre, Reslullaha uyarak kulluu semek ve her ite Allahn irade ve ihtiyarna
teslim olmak gerekir. zel eyhi bn Atullah el-skender et-Tenvr f sktit-tedbr
adl eserinde bu konuyu iler. zeliyyede kermetler ve olaan st haller konusunda
orta bir yol izlenmitir. Keif ve vridt gibi hususlarda dinin temel kaynaklar esas alnr.
Slik hakikat cihetinden bir vrid aldnda bunu ancak Kuran ve Snnete uygun olursa
kabul eder. Ate, ylan ve akreplerle yaplan gsteriler, tarikatn seviyye kolu hari geneli
tarafndan benimsenmemitir. zeliyyede ne kan kavramlardan biri de krdr.
Tarikatta dnyev nimetlere karlk kulun kretmesi nem arzeder. bn Atullah elskender, eyhi Mrsnin kreden bir zengini sabreden bir fakire tercih ettiini, bunun

17

bn At ve Hakm et-Tirmiz gibi mutasavvflarn yolu olduunu ve krn cennetliklerin

sfat olduunu, sabrn ise byle olmadn sylediini kaydeder. bn Atullah elskender de krle birlikte olmas durumunda gzel giymenin ve yiyip imenin sfye bir
zarar dokunmayaca grndedir. zel yolunun ruhbanlk ile arpa ve kepek yeme yolu
olmadn, hidayette yakne ulama ve sabr yolu olduunu sylemitir. Ebl-Abbas elMrsye gre seyr slkte usl, slikin dnyev meguliyete devam ederek tarikatta yol
almas, ilh ihsanlarn nurlaryla karlanca kalbinin kendiliinden dnyadan kopmasdr.
Bu nedenle mridin dnyev bir ile megul olarak seyru slk yapmasnda bir saknca
yoktur. Hatta zeliyye eyhleri, mensuplarna gndelik ilerinden geri kalmamalarn
tavsiye etmilerdir. Nitekim zel de geimini bizzat ziraat yaparak salamtr.
Kollar arasnda biraz farkllk olsa da zeliyyede intisap uygulamas genellikle u
ekilde yaplr: Tlip biattan nce tvbe ve tecdd-i man eder. Mridle eyh dizleri
birbirine deecek biimde karlkl oturur ve iki elleriyle birbirlerinin ellerini tutar.
Birbirlerine doru eilirler ve eyh Fetih sresinin onuncu yetini ve saltt-tefrciyyeyi
okur. Biattan sonra eller alarak hazr bulunanlarla birlikte du edilir. Tarikatn baz
kollarnda bu trenin ardndan mrid kendisine retilen bu trene has baz lafzlarla bir
mddet zikreder. Daha sonra eyh baz konularda tavsiyelerde bulunur. Vird sabah ve
akam namazlarnn ardndan okunur. Kollara gre Vka sresi ya da Mlk sresinin veya
Saltl-Meiyyenin okunmasyla balayan vird 100 defa estafrullah, 100 salavt,
tevhid ve baz kollarda 100 defa elhamd lillh ve-kr lillh tesbihiyle devam eder.
zeliyye tarikatnda cehr zikir esastr. Oturarak (kud) veya ayakta (kym) yaplr.
Haftada bir, perembe ya da cuma gn gerekletirilen ve ounlukla meclis ad verilen
yinlerde halka eklinde veya karlkl saf eklinde oturulur. zel meyihinden birine
ait divandan okunan ve sem diye adlandnlan kaside ve uullerin genellikle tevhid ve
salvat ieren nakarat ksmlarna btn mridler katlr. yinlerde din msikiye yer
verilmesi konusunda zeliyye tarihi iinde farkl grler ve uygulamalar ortaya
kmtr. eyh zel ya da Ahmed ez-Zerrk gibi nemli bir zel eyhi kendi
zamanndaki uygulamalar deerlendirirken din msiki hakknda olumsuz bir tutum
taknmakla birlikte zaman iinde tarikatn birok kolunda sem, yinin esasn tekil eder
hale gelmitir. Baz kollarda ise meclislere zelnin Hizbl-kebr ve evrd- erfesi
okunarak balanr, kym zikirle devam edilir. Zikrin sonunda eyh sohbet yapar. Birok
kolda sohbete mzakere ad verilir. eyhin hazr bulunmad meclislerde onun tlimat
ile bir metin okunur.
Ebl-Hasan e-zel, kendi zamannda bilhassa mevlid-i neb gibi nemli gnlerde
byk toplantlar dzenlemi, bayraklar ve ksler eliinde alaylar kurmu, byk halk
kitleleri bu toplantlarda hazr bulunmutur. Bugn de zeliyye mensuplarnca ihtifal
denilen bu tr yllk toplantlar yaplmaktadr. En az gn sren toplantlar dnyann
farkl lkelerindeki mridlerin eyhleriyle bulumalarn, youn biimde zikir ve sohbetle
megul olmalarn temin etmektedir.

18

zeliyyede nem verilen dier bir uygulama seyahattir. eyhler mridlerini

bulunduklar yerde ziyaret eder. Farkl lke ve ehirlerde yaayan mridlerin de birbirlerini
ziyaret etmeleri tavsiye edilmitir.
zeliyyenin Aleviyye kolu mensuplar, Ahmed el-Alevnin kaleme ald Mnct
yin gn dnda haftada bir gn toplanp okurlar. Bu etkileyici metnin haftada en az bir
defa okunmas mridlere tavsiye edilir. zeliyyenin Derkviyye koluna mensup
mridlerin boyunlarnda iri taneli tespih ve ellerinde as tamalar ise dikkat ekicidir.
zeliyyede hizipler, tarikat kurucusunun tasavvuf anlayna paralel olarak mutlak
kulluun gerekletirilmesi, tam bir teslimiyet, mnev srlarn talebi ve samimi bir
tevazuun ifadesi olup tarikat mensuplar nezdinde ok deerlidir. Abdsselm b. Mein
terkip ettii, Hicbl-azam olarak da bilinen Saltl-Meiyye, tarikatn nemli
metinlerinden biri olarak kabul edilir.
zeliyyenin baz kollarnda gnlk vird iinde yer alan Saltl-Meiyye, zeliyye
dndaki baz tarikatlarda da okunmaktadr. zeliyyenin Cezliyye kolunun kurucusu
Muhammed b. Sleyman el-Cezlnin tertip ettii Delill-hayrt adl salvt
mecmuas sadece zeliyye iinde deil Nakibendlik bata olmak zere birok tarikatta
gnlk ya da haftalk vird olarak blmler halinde okunmaktadr. Ahmed Ziyeddin
Gmhnev, Ebl-Hasan e-zel ve dier zel eyhleri tarafndan tertip edilen vird
ve hizipleri Mecmatl-ahzbnda bir araya getirmitir.
3.3. zeliyye Kollar
zeliyye, slm dnyasnda en yaygn tarikatlardan biridir. zeliyye kollarndan en
mehurlar unlardr: Vefiyye (Muhammed Vef b. Muhammed el-Marib, .
765/1364); Yfiiyye (Abdullah b. Esad el-Yfi, . 768/1367), Cezliyye (Muhammed b.
Sleyman el-Cezl, . 870/ 1465), Arsiyye (Ebl-Abbas Ahmed b. Muhammed b.
Ars el-Hevvr, . 868/1463), Zerrkiyye (Ahmed ez-Zerrk, . 899/1493),
Meymniyye (Ali b. Meymn el-drs, . 917/1511), Ridiyye (Ahmed b. Ysuf erRid, . 927/1521), seviyye (Muhammed b. s el-Meknes el-Marib, . 930/1524),
Bekkiyye (mer b. Seyyid Ahmed el-Bekk et-Tnis, . 960/ 1552), Bekriyye (EblMekrim el-Bekr, .994/1586), Nsriyye (Muhammed b. Muhammed b. Ahmed b.
Nsr ed-Der, . 1085/1674), Hzriyye (Abdlazz ed-Debb, .1132/1720),
Beyymiyye (Ali Nreddin b. Hicz el-Beyym, . 1183/1769), Derkviyye (Eb
Hmid Mevly el-Arab b. Ahmed ed-Derkv, . 1239/1823), Medeniyye (Muhammed
Hasan b. Hamza Zfir el-Meden, . 1263/1847), Yerutiyye (Seyyid Ali Nreddin b.
Yerut et-Tnis, . 1316/1899), Aleviyye (Ahmed el-Alev, . 1934). zeliyyenin
birok kolu bugn yaamamakta veya kendi arasndan kan bir kolun iinde devam
etmektedir.
zel eyhleri bnl-Arabye ve grlerine yakn ilgi gstermilerdir. Mesel bn
Atullah el-skender, Lefifl-minende ondan dorudan alntlar yapmtr (s. 57, 110).
bn Atullahn ve bnl-Arabnin Eb Medyenin M lezzetl- ... diye balayan
mehur kasidesine erh yazmalar da dikkat ekicidir. ada zeliyye iin de durum

19

ayndr. Ahmed el-Alevnin eserlerinde bnl-Arabye atflara rastlanmaktadr. Onun elBahrl-mescr adl tefsiri, bnl-Arabyi hatrlatan ifadelerle bezenmitir.
zeliyye XX. yzylda Batda en ok ilgi gren tarikatlardan biri olmutur. Rene
Guenon (Abdlvhid Yahy), Michel Valsan, Frithjof Schuon (s Nreddin), Martin
Lings (Ebbekir Sirceddin), Titus Burckhardt, Ian Dallas (Abdlkdir es-Sf) ve Gai
Eaton gibi ihtida etmi nemli aydnlarn zeliyye tarikatna intisap etmesi, tarikat Batl
evrelerde bir ilgi oda haline getirmitir. Getiimiz yzylda tarikatn en nemli
ahsiyeti olan Ahmed el-Alevnin kitaplar, aralarnda Trkenin de bulunduu pek ok
dile tercme edilmitir. Gnmzde Cezayirden Malezyaya, Hindistandan Gney
Afrikaya kadar bu kola mensup eyhlerce alm zviyeler, faaliyetlerini halen
srdrmektedir. zel mensuplar her yl dnyann farkl lkelerinde yaplan ihtifal
toplantlarnda bir araya gelmektedir.
4.

BEDEVYYE

4.1. Ahmed el-Bedev (. 675/1276)

Ahmed b. brahim el-Fs et-Tantv el-Bedev, Bedeviyye tarikatnn kurucusudur.
Kuzey Afrika ve Msrn en byk velsi kabul edilir. Mild 692 ylnda Arabistandan
Fasa g eden bir aileye mensuptur. 596da (1200) Fasta dodu. Yzn Afrika
bedevleri gibi rtt iin el-Bedev, cesur ve atlgan bir gen olduu iin de el-Attb
ve Ebl-Fityn lakaplaryla tannd. Kk yata ailesiyle birlikte hacca gitti. Mekkede
iken babas vefat etti. Genlik dneminde zahir ilimlerle megul oldu. Kurn- Kermi
ezberledikten sonra kraat ilmine ilgi duydu ve Kuran krat- seba zere okumay
rendi. Daha sonra fkh tahsil etti, zellikle afi fkhnda derinleti. 1230 ylna doru
din ruhan hayatnda birtakm deiiklikler oldu. nsanlardan uzaklaarak dnya kelm
etmemeye ve meramn iaretle anlatmaya balad. defa ard ardna grd rya
zerine Abdlkdir-i Geyln ve Ahmed er-Rifnin kabirlerini ziyaret etmek maksadyla,
byk kardei Hasan ile birlikte Iraka gitti. Bu arada Hallc- Mansur, Ad b. Misfir gibi
mehur sflerin kabirlerini de ziyaret etti. Bu ziyaretler onun ruhan hayatn gelitirdi.
Iraktan Msra dndkten sonra 634te (1236-37) Tantaya yerleti. Burada, kendisine
krk yl hizmet edecek ve lmnden sonra da yerine geecek olan Abdll b. Fakih ile
karlat. Hayatnn geri kalan ksmn Tantada geirdi ve 12 Reblevvel 675te (24
Austos 1276) burada vefat etti.
Ahmed el-Bedevnin riyazat hayatnn en dikkat ekici taraf, dama kp (sth)
saatlerce hareketsiz bir ekilde gzleri deta iki kor paras haline gelinceye kadar gnee
bakmasdr. Bedeviyye tarikatnn Sthiyye olarak da anlmasnn sebebi de budur.
Kaynaklarn ifadesine gre, on iki yl sren bu riyazet dneminde mridlerini nazar ve
tevecch ile terbiye etmitir. Batl aratrmaclar, Bedevnin zhd hayat ile
Brahmanizm-Budizm arasnda iliki kurmaya alrlar. Birok sf gibi o da zaman zaman
dnce ve davranlarndan dolay tenkit edilmitir. Fakat murzlar olan bn Dakkul-d
ve bn Lebbn gibi baz din limlerinin daha sonra ona kar tavrlarn deitirdikleri
grlr.

20

Kaynaklar, Ahmed el-Bedevnin doum yldnmnn trenlerle kutlandn, ylda

defa onun iin mevlid okunduunu, fakat baz limlerin ve devlet adamlarnn basks ile
zaman zaman bu trenlerin yaplamadn haber verir. Bunun yan sra Melik Baybarsn
da ona ar sevgi besledii rivayet edilmektedir. Sultan Kaytbay da Bedevnin trbe ve
makamn tamir ettirip geniletmitir. Bu yakn ilgi sebebiyle, Bedevi derghnda halife
olan kii uzun yllar Memlk sultanlarnn merasim alaylarnda zel bir yere sahip
olmutur. Tantada Sultan Kaytbay devrinde Ahmed el-Bedev adna tesis edilen ve
Nizmiyye, Mstansriyye ve Ezher medreselerinin bir rnei olan Ahmediyye
Medresesinden Memlkler ve Osmanllar devrinde birok lim yetimitir. Bedevnin
tarikat silsilesi eyh el-Berr ve Eb Nuaym el-sfahn yoluyla Ahmed er-Rifye
ulayorsa da onu Ebl-Hasan e-zelnin mridi kabul edenler de vardr.
Bedevnin Kuzey Afrika ve zellikle Msrn din-tasavvuf hayatnda derin izleri
olduu gibi tasavvuf tarihi iinde de nemli bir yeri vardr. Tasavvuf ehli onu Abdlkdir-i
Geyln, Ahmed er-Rif ve brahim ed-Desk ile birlikte Aktb- erbaadan biri olarak
kabul eder. Bedev, Msr halk tarafndan ayn zamanda byk bir kahraman ve kurtarc
olarak tannm, hristiyanlarn elinden mslmanlar kurtardna inanld iin
Mcbl-sr min bildin-nasr lakabn almtr. Ayrca Bedeviyye tarikat
mensuplarnn Hallara kar verdikleri etin mcadele de bilinmektedir.
Bedev hakknda ada yazarlardan brahim Ahmed Nreddin Hayts-Seyyid elBedev (Tanta 1369), Muhammed Fehm Abdllatf es-Seyyid el-Bedev (Kahire
1367/1948) ve Sad Abdlfetth r da es-Seyyid Ahmed el-Bedev (Kahire 1967) adl
birer eser kaleme almlardr. Abdlhakm Kasm, Eyyml-insn adl romannda
Msrda hl yaayan Bedeviyye kltr ve tesirlerinin ruh ve itima bir tahlilini yapar.
Eserleri: (1) Evrd: Sleymaniye Ktphanesinde bir nshas (H. Hsn Paa, nr. 587)
mevcuttur. (2) Salavt: Bu risale Abdurrahman b. Mustafa el-Ayders tarafndan Fethurrahmn adyla erhedilmitir. (3) Vesy: Bedevnin halifesi Abdlle hitaben syledii
nasihatlardan meydana gelir. Allah ak, gece ibadeti, zikir, vecd, ahlk, dervilik dab,
tefekkr, zhd, tvbe ve sabrn hakikati gibi konulara temas edilmitir.
4.2. Bedeviyye ve zellikleri
Bedeviyye, Ahmed el-Bedev (. 675/1276) tarafndan kurulan ve daha ok Msrda
yaygn olan bir tarikattr. Ahmediyye olarak da bilinen tarikatn temelinde Bedevnin
fikirleri bulunmakla birlikte db ve erknnn byk ksm daha sonraki asrlarda teekkl
etmitir.
Genellikle mstakil bir tarikat olarak deerlendirilen Bedeviyye, Ahmed el-Bedevnin
mridlerinden eyh el-Berrnin silsilesinin Ahmed er-Rifye ulamas sebebiyle
Rifiyyenin, kendisinin Ebl-Hasan e-zel ile grmesi nedeniyle de zeliyyenin bir
kolu olarak ele alnmtr. thfl-asfiy ve Ikdl-cevherde bu tarikat zeliyyenin
byk bir kolu olarak gsteren Zebd, Harrizdenin iktibas ettii Refun-nikb adl
risalesinde ise Bedev-zel mnasebetleri zerinde durmutur.

21

Tarikat silsilesi Hasan- Basr vastasyla Hz. Aliye ular. Tarikat pirinden sonra
Tantadaki merkez derghta postniin olan sfler unlardr: Abdll b. Fakh,
Abdurrahman Ali Nreddin, emseddin Muhammed, ehbeddin Ahmed, Muhammed
Abdurrahman, Abdlkerm b. Ali, Salim, brahim el-Esmer, Muhammed el-Ebyaz,
Abdlkerm, Abdlmecd, Abdll b. Salim ve Abdlkerm. Bedevnin ilk halifesi Abdllin (. 733/1332), tarikatn kurulu ve teekklnde nemli hizmetleri olmakla
birlikte hayat hakknda bilgi yoktur. Ayn aileye mensup olan bu eyhlerden Slim ve
brahim el-Esmer gibi bazlar eitli sebeplerle eyhlikten azledilmilerdir. Bu sebeplerin
banda cehr zikir tartmalar, mevlid trenleri ve beik eyhlii gibi ulem ile meyihin
farkl baktklar konular gelmektedir.
Tarikat prnin Vesysnda zellikle zerinde durduu u konular tarikatn esaslar
haline gelmitir: Kuran ve Snnete bal kalmak, kalb zikre devam etmek, teheccd
namaz klmak, skntlara kar sabr ve tahamml gstermek, sznde durmak,
ktlklere iyilikle karlk vermek, gariplere ve misafirlere ilgi gstermek, mtevazi
olmak, eyhlere hrmet etmek ve derviliin dabna dikkat etmek. Ahmed el-Bedevye
gre zikirde esas olan kalb zikirdir. Buna ramen Bedeviyyenin zikri tarih seyir iinde
cehr, kym-kud olarak icra edilir hale gelmitir. Bedev dervileri yin srasnda
heyecanlar artnca birbirlerine sarlarak zikre devam ederler. Buna Bedev topu ad
verilir.
Tarikata giri merasimi eyh ile mrid arasnda cereyan eden soru ve cevaplarla balar.
Arzu ve istein nedir? sorusuna mrid aday, Ariflerin yoluna girmek iin bana rehber
olmanz istiyorum diye cevap verir. eyh, Ben size sadece iyi eyleri emrediyor ve kt
eylerden saknmanz istiyorum dedikten sonra adayn u ifadeleri tekrarlamasn ve
manalarn her zaman dnmesini syler: Allah benimle beraberdir. Allah bana
bakmaktadr, Allah bana ahittir. Namaz ve zikirden sonra biat merasimi balar. Bu srada
eyh mridin ba parman elinin iine alr ve Feth sresinin 10-18. yetlerini okur.
Tarikatn hizb ve evrad ise yledir: Ez besmele, Fatiha sresi (bir defa], Kevser
sresi (on defa), hls sresi (on defa), Muavvizeteyn (bir defa), ve ilhkm ilhn
vhid (el-Bakara, 2/163), yetl-krs, Lillhi m fis-semvti... (el-Bakara, 2/284286), Y erhamer-rhimn... (el-Arf, 7/15, Ysuf, 12/64), nnem yrdllh liyzhibe ankm... (el-Ahzb, 33/33), nnallhe ve meliketeh ysallne...(el-Ahzb,
33/56). Evrd, salli ve brik dualarndan sonra uzunca bir salavt- erife ile son bulur.
Tesbih ekli ise yledir: Sbhnellah, el-hamdlillh, Allh ekber (otuz er defa),
kelime-i tevhid (bir defa), istifar (100 defa), salt selm (100 defa). Bu tesbihler, her farz
namazdan sonra gnde be defa, bu mmkn olmazsa sabah ve yats namazlarndan sonra,
o da mmkn olmazsa gnde bir defa okunur. Bedeviyyede haftann gnlerine gre de
evrd ve ezkr vardr. Pazar: Salt ve selm (elli veya 100 defa), el-hamdlillh, Allh
ekber (en az 100 defa). Pazartesi: Sbbh, kudds (en az 100 defa). Sal: Sbhnel-kadr,
el-muktedir. aramba: Sbhne zil-mlki vel-melekt. Perembe: Sbhnellhi ve bihamdih (1000 defa), Cuma: Sbhne zi1-zzi vel-cebert (100 il 1000 defa). Cumartesi:
L havle ve l kuvvete ll billahil- aliyyil- azm (100 defa).

22

Bedev hrkas ile tarikatn alem ve sanca krmzdr. Bir gn Abdll bu sanca
tayan insanda bulunmas gereken artlar mridine sorduunda u karl almt:
Yalan sylememek, fuhutan uzak durmak, haramlardan yz evirmek, iffetli olmak,
Allahtan korkmak, Kurann emirlerine boyun emek, zikre yapmak, tefekkre devam
etmek. Bedev dervilerinin kulland ta da iki terekli olup lenger ksmna krmz sark
sarlr.
Bedeviyyenin Msr kltrndeki yeri, Bektaliin Anadolu ve Rumelideki tesirine
benzetilebilir. Ahmed el-Bedevnin tarikat silsilesinin Hz. Aliye ulamas, Hseyn
olmas, nr- Muhammedden bahseden ilk sf kabul edilmesi gibi sebeplerle Bedeviyye
zaman iinde Alev-merep bir tasavvuf mektep hviyetini kazanmtr. Gerekte Ahmed
el-Bedevnin fikir ve grleriyle bu merep arasnda balant kurmak mmkn
olmamakla birlikte yine de o Fatm casusu olmakla sulanmtr. Ahmed el-Bedevnin
etrafnda oluan kltrn halk zerindeki hkimiyeti asrlar iinde tarikatn yaygnl ile
birlikte tekkenin de ok zengin mal kaynaklara sahip olmasn salamtr. Devlet
yneticilerinin, zellikle el-Melikz-Zhir Baybars ve Sultan Kaytbayn Bedevlere ve
Tantadaki Bedev Tekkesine ilgi gstermeleri, tarikat mensuplarnn siyas hayatla olan
mnasebetleri konusunda bilgi vermektedir. Zilhicce aynn son haftasnda Ahmed elBedev iin dzenlenen mevlid trenleri yzyllardan beri devam etmektedir. Bir panayr
enlii gibi kutlanan bu haftada Msrn eitli blgelerinden ve dier lkelerden gelen yz
binlerce insan ayn din ve mistik havay teneffs etmektedir. Birok Msrl sadece bu
trenler sebebiyle Kahire ve Kuzey Msr grebilme frsatn elde edebilmektedir. Ulemmeyih tartmalar baz dnemlerde bu trenlerin yasaklanmasna sebep olmutur.
Msrdaki Bedeviyye kltr sadece tasavvuf tarihi aratrmaclarna deil edebiyatlara
da bolca malzeme verebilecek bir zenginlie sahiptir.
Bedeviyye Msr dnda pek yaygnlk kazanmamtr. Hatta Kuzeybat Afrikada
yaygn olan tarikatlar arasnda bile grnmemektedir. Aziz Mahmud Hdynin Vkt
adl eserinde Bedev ile Hac Bekt- Vel arasnda vuku bulan kerametlerden bahsetmesi
de dikkat ekicidir. Evliya elebi Bursada bir Bedev tekkesinin varlndan bahseder.
Kocamustafapaa Bedev Tekkesinin ilk eyhinin 1739da vefat ettii, Kasmpaa
Uzunyoldaki Arapzde Bedev Tekkesinin 1828de yapld dikkate alnrsa bu tarikatn
Osmanl topraklarndaki tarihesi daha kolay anlalm olur.
Ahmed el-Bedevnin dua ve hizipleriyle tarikatn db ve erknn konu alan eser ve
menkbnmelerin en mehurlar ile konuya son verelim: (1) Abdssamed b. Abdullah elMsr, el-Cevhirus-seniyye fin-nisbe ve1-kermtil-Ahmediyye, Msr 1288. (2)
Nreddin b. brahim el-Haleb, en-Nashatl-aleviyye f beyni hsnit-tarkatilAhmediyye, Ezher Ktp. nr. 1540. (3) Zebd, Refun-nikb, (Tibyn ierisinde, I, 47-52).
(4) Hasan Rid el-Mehed, en-Nefehtl-Ahmediyye vel-cevhirs-Samedniyye,
Msr 1321.
4.3. Bedeviyye Kollar

23

Bedeviyyenin Msrda bugn mevcut olan kollar unlardr: Hamdiyye, Kinsiyye,

Zhidiyye, Enbbiyye, Mnviyye, Selmiyye, Fergliyye, Sibiyye, Merzkyye,
Sinviyye, Halebiyye, Sthiyye ve Beyymiyye.
ZET
Bu nitede drt byk tarikat ele alnmtr. Bunlardan Sadiyye, Sadeddin el-Cebv
(.575/1180) tarafndan amn Cib kynde kurulmutur. Nesebi baba tarafndan Hz.
Hasana, anne tarafndan Hz. Hseyine ular. Sadeddin el-Cebvnin tarikat silsilesi
biri vehb, dieri kesb olmak zere iki koldan Hz. Peygambere (s.a.) ular. 29 Zilhicce
575 (26 Mays 1180) tarihinde vefat eden Sadeddin el-Cebv, Cebdaki zviyesine
defnedildi. Sadeddin el-Cebv, slm dnyasnda kurulan Kdiriyye ve Rifiyye gibi ilk
byk tarikatlarn prleri olan Abdlkdir-i Geyln ve Ahmed er-Rif ile adatr.
Tarikat; merkezi amn yan sra Hama, Humus, Halep, Akk, Nablus ve Sayda
ehirleriyle bunlara bal kylerde, XVIII. yzyldan sonra da stanbul ve Balkanlarda
yaygnlk kazand grlr. Sadiyye stanbulun dnda Anadoluda ve Balkanlarda da
faaliyet gstermitir. Anadoluda Bursa, Kastamonu, zmir, Edirne ve Tekirda tarikatn
faaliyet gsterdii merkezlerdir. Sadiyyede zikir kym usulle yaplr. Sadiyye
tarikatnda nemli uygulamalardan biri de devse yinidir. Sadiyyenin kollar vardr.
Munddn Hasen b. Seyyid Gysiddn el-it, itiyye tarikatnn kurucusudur.
itiyye de Hindistann ilk ve en byk tarikatdr. itiyye tarikatnn tarihi byk
eyhler dnemi (1200-1356), tara hankahlar dnemi (XIV-XV. yzyllar), Sbiriyye
kolunun douu ve gelimesi dnemi (XV. yzyldan itibaren) ve Nizmiyye kolunun ortaya
k (XVIII. yzyl) olmak zere drt blmde deerlendirilir. itiyye tarikat mensuplar
ilk dnemlerinde, eyh ehbeddin es-Shreverdnin Avrifl-marifini tarikatlarnn
temel kitab olarak benimsemilerdi. Hcvrnin Kefl-mahcbu da ok rabet
gsterdikleri bir eserdir. itiyyede tasavvuf dncenin temelini vahdet-i vcd
kavram oluturur. itiyyenin yazl kaynaklar melfzt (sohbetler), mektbt, tasavvuf
eserler, menkbnmeler ve iirlerden meydana gelir. itiyyenin de kollar vardr.
zeliyye, Ebl-Hasan e-zelye (. 656/1258) nisbet edilen bir tarikattr. zeliyye
ncelikle skenderiye, Kahire ve Tunus gibi ehirlerde teekkl etmi ve sonraki
dnemlerde Msrn yan sra Marib blgesine de yaylmtr. Zamanla Suriye bata
olmak zere Arap dnyasnda, Hint alt ktasnda, Malezya, Endonezya, Afrika, Anadolu,
Balkanlar, Amerika ve birok Avrupa lkesinde faaliyet gstermitir. Marifet,
zeliyyede ska vurgulanan nemli bir kavramdr. zeliyye tarikatnda cehr zikir
esastr. Oturarak (kud) veya ayakta (kym) yaplr. zel eyhleri bnl-Arabye ve
grlerine yakn ilgi gstermilerdir. zeliyye XX. yzylda Batda en ok ilgi gren
tarikatlardan biri olmutur. Rene Guenon (Abdlvhid Yahy), Michel Valsan, Frithjof
Schuon (s Nreddin), Martin Lings (Ebbekir Sirceddin), Titus Burckhardt, Ian
Dallas (Abdlkdir es-Sf) ve Gai Eaton gibi ihtida etmi nemli aydnlarn zeliyye
tarikatna intisap etmesi, tarikat Batl evrelerde bir ilgi oda haline getirmitir.

24

Ahmed b. brahim el-Fs et-Tantv el-Bedev, Bedeviyye tarikatnn kurucusudur.

Daha ok Msrda yaygn olan bir tarikattr. Bedeviyyenin Msr kltrndeki yeri,
Bektaliin Anadolu ve Rumelideki tesirine benzetilebilir. Bedevnin Kuzey Afrika ve
zellikle Msrn din-tasavvuf hayatnda derin izleri olduu gibi tasavvuf tarihi iinde de
nemli bir yeri vardr. Tasavvuf ehli onu Abdlkdir-i Geyln, Ahmed er-Rif ve brahim
ed-Desk ile birlikte Aktb- erbaadan biri olarak kabul eder. Bedeviyye Msr dnda
pek yaygnlk kazanmamtr. Hatta Kuzeybat Afrikada yaygn olan tarikatlar arasnda
bile grnmemektedir. Msrda bu gn kollar vardr.
DEERLENDRME SORULARI
S.1. Aada verilen tarikat kurucular ve vefat yerleri ile ilgili elemelerden
hangisi doru deildir?
a) Sadeddin el-Cebv- Ceb / Suriye
b) Munddn Hasen el-it- Ecmr / Hindistan
c) Ebl-Hasen e-zel- Ayzb/Msr
d) Ahmed el-Bedev- Tanta/Msr
e) Ebl-Hasen e-zel- am / Suriye
S.2. Aadaki isimlerden hangisi Sadeddin Cibav ile adat tarikat pirlerinden
biridir?
a) Abdlkdir-i Geyln
b) Munddn Hasen el-it
c) Ebl-Hasen e-zel
d) Mevlana Celaleddin Rumi
e) Ahmed el-Bedev
S.3. Sadiyye tarikatnda nemli uygulamalardan biri olan yinidir. yin esnasnda
eyh yzkoyun yere uzanm olan mridlerin zerinden zikir ve dua ederek yrrd.
Sadece Msr Sadleri arasnda icra edilen bu yin 1881 ylnda Hidiv Mehmed Tevfik
Paa tarafndan mslmanlar zelil kld gerekesiyle yasaklanmtr.
Bu ayinin ismi adakilerden hangisidir?
a) Nevre Ayini
b) Devse Ayini
c) Sema Ayini
d) Zikir Ayini
e) Cem Ayini
S.4. Daha ok Hindistanda yaygnlk kazanan karikat aadakilerden hangisidir?
a) Shreverdiyye
b) azeliyye
c) Sadiyye
d) itiyye
e) Cibaviyye
S.5. Aadaki isimlerden hangisi azeliyyenin nemli isimlerinden biridir?
a) Ebl-Abbas el-Mrs
b) eyh Aleddin Ali b. Ahmed Sbir
c) Ekber ah
d) eyh emleddin Hanev
e) Nizmeddin Evliy

25

KAYNAKLAR
Aga, M. Gaz Hseyin, et-Tarkats-Sadiyye f bildi-miyye, I-II, Dmak 1424/2003.
el-skender, bn Atullah, Letifl-minen, Dmak 1992.
In, Ekrem, Sadilik, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, VI, s. 394.
bnlemin Mahmud Kemal, Son Asr Trk airleri, I-IV, stanbul: Dergah Yaynlar, 1988.
Kara, Mustafa, Ahmed el-Bedev, DA, II (stanbul 1989), s. 47.
Mehmed kr, Silsilenme-i Sfiyye, Hac Selim Aa Ktp., Aziz Mahmud Hday, nr. 1098.
Muslu, Ramazan, Osmanl Toplumunda Tasavvuf (18. Yzyl), stanbul: nsan Yaynlar, 2003.
Nizami, K. A., it, DA, VIII (stanbul 1993), s. 342-346.
zel, Ahmet Murat, Ebl-Hasen e-zel, DA, XXXVIII (stanbul 2010), s. 385-387.
zel, Ahmet Murat, zeliyye, DA, XXXVIII (stanbul 2010), s. 387-390.
Ycer, Hr Mahmut, Sadeddin el-Cebv, DA, XXXV (stanbul 2008), s. 387-388.
Ycer, Hr Mahmut, Sadiyye, DA, XXXV (stanbul 2008), s. 410-413.
Ycer, Hr Mahmut, eyh Sadeddin Cebv ve Sadilik, stanbul: nsan Yaynlar, 2010.

CEVAP ANAHTARI
1. E 2. A 3. B 4. D 5.A

26