Ebl-Berakt el-Baddnin

Huds Deliline Ynelik Eletirileri

Dr. Tuna TUNAGZ

Atf / - Tunagz, T. (2012). Ebl-Berakt el-Baddnin Huds Deliline Ynelik Eletirileri,
ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 12 (1), 171-203.
zet-mrnn byk blmn Badatta geiren Ebl-Berakt el-Badd (454/1062
-547/1152), istikrarl aratrmaclnn semeresi olarak tp, astronomi, farmakoloji,
mantk, fizik ve metafizik sahalarnda eserler vermi eletirel bir filozoftur. Din ve felsef literatr uzun yllar boyunca inceleyen Ebl-Berakt, niha olarak birok nemli
nazar meselede Melikten ok Earlie yakn sonulara ulam ve eklektik yeni
bir felsef sistem oluturmaya teebbs etmitir. Makalemiz, slm dncesinin iki
muhalif akm Melik ile Kelmn derin ihtilaf noktalarndan birisi olan huds meselesinin, bamsz filozof Ebl-Berakt el-Badd

tarafndan nasl yorumlandn

aklamaya ve bu konu zelinde el-Baddnin ismi geen muhalif ekoller arasndaki

yerini belirlemeye almaktadr.

Anahtar szckler- Ebl-Berakt el-Badd, Huds Delili, slam Dncesi, Melik,

Kelam.

Ebl-Berakt el-Baddnin Biyografisi

Ebl-Berakt Hibetullh b. Al b. Melk el-Badd, 1 muhtemelen
454/1062 tarihinde,2 Yahudi bir ailenin ocuu olarak Musulun kuzeyinde yer alan
Beledde domutur.3

ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi, e-posta: tunatunagoz@hotmail.com

e-afed, el-Vf bil-vefeyt, c. XXVII, s. 178; Nektul-himyn f nuketil-umyn, s. 304.

Dr. Tuna TUNAGZ

el-Badd, adn daha ok Melie ynelttii eletirileriyle duyurmutur. Fakat hretini ncelikli olarak tptaki uzmanlna borludur. 4 Zaten bilinen
tek hocas da devrin tp otoritesi Ebl-asen Sad b. Hibetillhtr (. 495/1102).5
Biyografik eserlerde Evaduzzemn, 6 Feylesful-Irayn, 7 Aristotels
denginde bir filozof8 olarak nitelenen Ebl-Beraktn felsefe tahsilinin nerede, ne
zaman ve kimler elinde gerekletii bilinmemektedir. Muhtemelen, felsefe ile de
ilgilenen hocas byk tabip Ebl-asenden kazand altyapyla, slm kltr ve
medeniyet tarihinin velut bir devrinde yaam birisi olarak Platn (m.. 347),
Aristotels (m.. 322), Proklos (. 485), oanns Philoponos/Yay en-Nav (.
570), el-Kind (. 252/866?) Eb Bekr er-Rz (. 313/925), el-Frb (. 339/950),
hvnu-af (IV/X. yy.), el-Blln (. 403/1013), bn Sn (. 428/1037), elCuveyn (. 478/1085) ve el-azzl (505/1111) gibi dnrlerin eserlerini inceleyerek fikirlerini olgunlatrmtr.9 Yahudi asll Ebl-Berakt, mrnn sonlarnda da Mslman olmutur.10
2

Bkz. el-Beyhe, Tetimmetu vnil-kme, s. 126. Bu tercihin gerekeleri iin bkz. Tuna
Tunagz, Eb'l-Berakt el-Badd'de Tanr dncesi, Yaymlanmam doktora tezi, Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2012, s. 12-13.

bn Eb Uaybia, Uynul-enb f abatil-ebb, s. 374.

bnul-f, hbrul-ulembi ahbril-ukem, s. 226; Al Abdullh Deff, Almul-Arab

vel-muslimn f-bb, s. 170-174.

Bkz. bn Eb Usaybia, Uynul-enb, s. 342-343; bn H allin, Vefeytul-ayn ve enbu

ebni-zemn, c. VI, s. 75-76.

bn Eb Usaybia, Uynul-enb, s. 349.

bnul-f, hbrul-ulem, s. 224; bn H allin, Vefeytul-ayn, c. VI, s. 74; bn Eb

Usaybia, Uynul-enb, s. 374; e-afed, el-Vf bil-vefeyt, c. XXVII, s. 178; ez-Zirikl, elAlm, c. VIII, s. 74; el-Badd, Hediyyetul-rifn esmul-muellifn ve srul-muannifn, c.
II, s. 505; e-ehrazr, Nuzhetul-erv ve ravatul-efrh, s. 344.

Bkz. el-Beyhe, Tetimme, s. 125; ez-Zirikl, el-Alm, c. VIII, s. 74.

Eskilerden nakledilen kitaplar ve sonrakilerce yaplan erh ve eserleri okuyarak elimden

geldiince felsef bilimlerle urayordum. ok fazla okuyor ama ok az bilgi elde ediyordum
() Yorumlar anlamak ve renmek iin oka fikir yrtyor, kafa yoruyordum. Eskilerden
aktarlan szlerin bir ksmn uygun bir ksmn da hatal buluyordum. Bu konularda sylenmemi veya nakledilmemi gerekleri de varlk kitabn inceleyerek elde ediyordum. elBadd, el-Kitbul-muteber fl-kmetil-ilhiyye, c. I, s. 3.

10

el-Beyhe, Tetimme, s. 126; bnul-f, hbrul-ulem, s. 224-227; bn Eb Usaybia,

Uynul-enb, s. 375-376; bn H allin, Vefeytul-ayn, c. VI, s. 74; e-ehrazr,

172

Ebl-Berakt el-Baddnin Huds Deliline Ynelik Eletirileri

Me felsefeyi bozulmam asl biimine yeniden dntrmeyi hedefleyen el-Baddnin orijinal ve nitelikli fikirler beyan etmi olmasna ramen,
kitlelere mal olduu veya slam dnce tarihinin yap talarndan birisi olduu
sylenemez.
11

Ebl-Berakt, felsef sistem ve slup balamnda Melie, ulhiyet tasavvurunda Earlie, nefs anlaynda ise tasavvufa yakndr. Fakat genelde,
Me izgiye olan yaknlna iaret etmemiz gerekir. Herhangi bir ekoln mutaassp takipisi olmayan filozofumuzun fikirleri, ardndan gelen dnrlerin sistemlerinin lehinde ya da aleyhinde yer alna gre, mspet ya da menf olarak
deerlendirmitir.
es-Suhreverd (. 587/1191), lemin kdemi, Me sudr teorisinin eksiklikleri, Allahn varl ve ispat yntemleri, insan ruhu ve nitelikleri, en nemlisi
felsef sisteminin temeli olan nr tasavvuru gibi hususlarda Ebl-Berakttan
istifade etmitir. Kitbut-Telvtta sk sk ondan alnt yapar. Bununla birlikte,
Ebl-Berakt, Allaha hdis irade izafe ettii iin,12 felsef hakikatleri ve nceki
filozoflar anlayamamakla; Yahudilie, slmiyete, tevhit inancna ve felsef kesinlie muhalefet etmekle itham eder.13
Fahruddn er-Rz (. 606/1210), filozoflarn dnce dnyasna felsefe
cephesinden itiraz eden birisi olmas hasebiyle Ebl-Berakttan, kelm paradigmaya yaklat fizik, psikoloji ve metafizik bahislerinde olduka faydalanm;
e-ehrazrnin de (. 687/1288'den sonra) iaret ettii gibi, filozoflara ynelttii
eletirilerin ounluunu Ebl-Berakt kanalndan elde etmitir.14

Nuzhetul-erv, s. 344; e-afed, el-Vf bil-vefeyt, c. XXVII, s. 178; e-eheb, et-Trh, c.

XXXVIII, s. 342.
11

Bkz. el-Badd, el-Muteber, c. I, s. 2-3.

12

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 45-48.

13

Bkz. es-Suhreverd, Kitbul-meri vel-murat, Mecma-i muanneft-i eyh-i r

ierisinde, c. I, s. 436-438; Mustafa arc, Ebl-Berekt el-Badd, DA, c. X, s. 307;
Eb Sade, el-Vucd vel-huld f felsefeti Ebl-Berakt el-Badd, s. 45; Y. Tzvi
Langermann, Al-Baghdadi, Abul-Barakat, Routledge encyclopedia of philosophy, c. I, s.
637-638.

14

Bkz. e-ehrazr, Nuzhetul-erv, s. 395; erafeddin Yaltkaya, Ebu Al-Berekt AlBadad, Darlfnun lahiyat Fakltesi mecmuas, say: 17, s. 35; Eb Sade, el-Vucd velhuld, s. 46.

173

Dr. Tuna TUNAGZ

bn Teymiyyeye (. 728/1328) gre, filozofumuz Me gelenei taklit

etmemi ve nbvvet yla aydnlanm bir dnrdr. lah sfatlar, sfatlarn
ztla ilikisi, Allahn tikelleri bilmesi gibi meselelerde onun Snn gre yakn
yorumlarn sayg ve takdirle anar; ayrca bu mutabakat Ebl-Beraktn Badatta hadis limleriyle olan yakn temasna hamleder.15
Filozofun muasr olan mehur mantk Umer b. Sehln es-Sv (.
540/1145), bn Snnn cziyyt bahsindeki grlerini tenkit eden EblBerakt eletirmek iin bir risale yazmtr. ahruddn el-Beyhe (. 565/1169),
el-Mutebere, muhtemelen 549/1154den nce, [el-Muteher f Nakil-Muteber
isimli kitapla] 16 bir reddiye yazmtr. Naruddn e-s (. 672/1274), elBaddnin lemin sonsuzluu ile ilgili grlerini eletirmek iin zel bir risale
yazmtr. Sonraki dnemde, useyn b. Muniddn el-Meybd (. 912/1506) ile
Molla adr (. 1050/1641) Ebl-Beraktn grlerini tartmaya devam etmilerdir.17
Bu dnrlerin dnda e-ehrazr, Dvd el-ayser (. 751/1350),
Aududdn el-c (. 756/1355), el-Curcn (816/1413) ve Celluddn ed-Devvn
(908/1502) Ebl-Beraktn dncelerinden istifade etmilerdir.18
547/1152 tarihinde vefat eden19 Ebl-Berakt el-Baddnin bilinen eserleri unlardr:
1) el-Kitbul-muteber20
2) Risle fl-al ve mhiyyetih21

15

bn Teymiyye, Minhcus-sunnetin-nebeviyye, c. I, s. 348, 354.

16

Bkz. el-amev, Mucemul-udeb, c. IV, s. 1763; e-afed, el-Vf bil-vefeyt, c. XXI, s. 85;
el-Badd, Hediyyetul-rifn, c. I, s. 700; ul-meknn fi-eyl al kefi-unn an
esml-kutub vel-funn, c. II, s. 486. en-Nedv, el-Beyheye ait bu kitabn kayp olma ihtimalinden ihtiyatla bahsetmektedir. Bkz. en-Nedv, Male, el-Muteber sonunda, c. III, s.
243.

17

Bkz. Wilferd Madelung, Abul-Barakt al-Badd, Encyclopaedia Iranica, c. I, s. 268.

18

arc, Ebl-Berekt el-Badd, DA, c. X, s. 307.

19

Bkz. el-Beyhe, Tetimme, s. 126.

20

el-Beyhe, Tetimme, s. 126; bnul-f, hbrul-ulem, s. 224; bn Eb Usaybia, Uynulenb, s. 376; e-afed, el-Vf bil-vefeyt, c. XXVII, s. 178; el-Badd, Hediyyetu'l-rifn,
c. II, s. 506; ez-Zirikl, el-Alm, c. VIII, s. 74.

174

Ebl-Berakt el-Baddnin Huds Deliline Ynelik Eletirileri

3) Risle fn-nefs22
4) Kitbut-tefsr23
5) Male f sebebi uhril-kevkibi leylen vehtifih nehran24
6) htirut-ter25
7) Kitbul-arbn26
8) el-Beraas27
9) Emnul-erv28
10) Kitbu siysetil-beden ve faleti-erb ve menfih ve marrih29
11) Risle fl-a vel-ader30
12) Risle fl-amel bi-afatil-fayye31
13) av al kitbil-nn f-bb.32

21

bn Eb Usaybia, Uynul-enb, s. 374; el-Badd, Hediyyetu'l-rifn, c. II, s. 506; eafed, el-Vf bil-vefeyt, c. II, s. 178; e-eheb, Trhul-slm, c. XX, s. 419.

22

el-Beyhe, Tetimme, s. 125; Cecil Ruth, Hibat Allah, Abu Al-Barakt, Nathanel Ben Ali, Eli
Al-Baghdd, Encyclopaedia Judaica, c. VIII, s. 462.

23

el-Beyhe, Tetimme, s. 125.

24

bn Eb Usaybia, Uynul-enb, s. 376; e-afed, el-Vf bil-vefeyt, c. XXVII, s. 178; elBadd, Hediyyetu'l-rifn, c. II, s. 506; ez-Zirikl, el-Alm, c. VIII, s. 74.

25

bn Eb Usaybia, Uynul-enb, s. 376; e-afed, el-Vf bil-vefeyt, c. XXVII, s. 178; elBadd, Hediyyetu'l-rifn, c. II, s. 506; ez-Zirikl, el-Alm, c. VIII, s. 74.

26

bn Eb Usaybia, Uynul-enb, s. 376; e-afed, el-Vf bil-vefeyt, c. XXVII, s. 178; elBadd, Hediyyetu'l-rifn, c. II, s. 506.

27

bn Eb Usaybia, Uynul-enb, s. 376; el-Badd, Hediyyetu'l-rifn, c. II, s. 506; ezZirikl, el-Alm, c. VIII, s. 74.

28

bn Eb Usaybia, Uynul-enb, s. 376; el-Badd, Hediyyetu'l-rifn, c. II, s. 506; ezZirikl, el-Alm, c. VIII, s. 74.

29

Amed e-ayyib, el-Cnibun-nad f felsefeti Ebl-Berakt el-Badd, s. 52.

30

Moritz Steinschneider, Die Arabische literatur der Juden, s. 184; Ruth, Hibat Allah, Abu AlBarakt (Nathanel) Ben Ali (Eli) Al-Baghdd, Encyclopaedia Judaica, c. VIII, s. 462.

31

E. hsanolu ve B. Rosenfeld, Mathematicians, astronomers and other scholars of Islamic

civilization and their works, s. 184.

175

Dr. Tuna TUNAGZ

Ebl-Berakt el-Baddnin Huds Delilini Eletirisi

Huds delili, gnlk hayatmzda tank olduumuz, sonradan olu gzlemini metafizie tayarak yokken varlk kazanm tm mevcutlarn var edicisinin,
ncesiz olan Allah olduu sonucuna ular. En gerideki neden fikrine dayanan
kozmolojik karakterli delil, farkl ekollere mensup kelmclar tarafndan kullanlm;33 el-Kind34 ve hvnu-af35 dndaki filozoflar tarafndan reddedilmitir.36
Literatrde kelmclarla birlikte hatrlanan huds delilini ilk kullanan elCad b. Dirhemdir (. 124/742). Ondan Cehm b. afvna (. 128/745) ve sonrasnda Mutezileye ulaan delilin mukaddimeleri Ebl-Hueyl el-Allf (. 235/849)
tarafndan gelitirilmi; 37 sonraki dnemde ise, (a) cevherlerin, (b) arazlarn, (c)
cevher ve arazlarn hudsu balamnda farkl yntemle sunulmutur.38
Kelmclar, gelitirdikleri huds delilini ncelikle arazlarn, cevherlerin ve
cisimlerin var ve hdis olduu; daha sonra ise, nedensellik ilkesine atfla, sonradan varolan eylerin var edicisinin olmas gerektii, bunun da Allah olduu eklinde aamal olarak sonulandrrlar. Onlara gre, eyadaki deiim, arazlarn varlnn ve hudsunun gstergesidir. nk herkesin gzlemleyebilecei gibi, cisimler sabitken harekete gemekte, daha sonra ise yeniden durmakta; ayryken birlemekte, sonra yeniden ayrlmaktadr. Nitelii kendinden dolay olan ey, tama-

32

Steinschneider, Die Arabische literatur der Juden, s. 184; Ruth, Hibat Allah, Encyclopaedia
Judaica, c. VIII, s. 461. Ebl-Berakt el-Baddnin biyografisine dair geni bilgi iin bkz.
Tunagz, Eb'l-Berakt el-Badd'de Tanr dncesi, s. 10-44.

33

Bkz. el-Ear, Kitbul-luma fr-radd al ehliz-zeyi vel-bida, s. 17-19; el-Mturd,

Kitbut-tevd, s. 25-42; el-Blln, Kitbu temhdil-evil ve telhid-delil, s. 36-45; el-nf
f m yecibu itiduh ve l yeczul-cehlu bih, s. 29-32; el- Abdulcebbr, erul-ulilhamse, s. 53-75; el-Cuveyn, Kitbul-ird il aval-edille f ulil-itikd, s. 17-29; elazzl, el-tid fl-itid, s. 19-28; en-Nesef, Tabratul-edille f ulid-dn, c. I, s. 62108.

34

Bkz. el-Kind, Rasil, c. I, s. 186-192; 194-198, 207.

35

hvnu-af, Rasil, c. II, s. 127, c. III, s. 517; Uysal, hvn- Saf, DA, c. XXII, s. 3.

36

Bkz. el-Frb, Uynul-Mesil, s. 58; Risletu fuil-kem, s. 81; bn Sina, e-if: elilhiyyt, c. II, s. 266-267, 373-381; bn Rud, el-Kef an menhicil-edille, s. 103-111.

37

Bekir Topalolu, Huds, DA, c. XVIII, s. 305; slm kelmclar ve filozoflarna gre Allahn
varl, isbat- vcib, s. 80.

38

Topalolu, sbat- vcib, s. 84.

176

Ebl-Berakt el-Baddnin Huds Deliline Ynelik Eletirileri

men zt nitelii alamayacana gre; cisimlerdeki hareket ve skn gibi haller,

cismin kendisinden dolay deil, haric nedenler olarak hareket, skn vb. arazlardan dolay meydana gelirler.39
el-Bllnye gre, kadm olmak ile deimek birbirleriyle elien eyler
olduu iin, deiime tbi arazlarn hdis olduunu sylemek gerekir.40 Ayrca,
arazlara konum olan cevherler ile cevherlerin birleiminden oluan cisimler de
aynen arazlar gibi hdistirler.41 Hatta el-azzlye gre, cevher ve arazlarn sonradanl ac, hastalk, alk, susuzluk gibi hallerin sonradan olutuundan phe
edilmeyii gibi, bir delile ihtiya duymayacak kadar aktr.42
Kelmclara gre, her yaznn yazcs, her binann yapcs olduu gibi
her hdisin de bir muhdisi vardr.43 nk eyler kendisini var edemezler, aksine
bir var edicinin sayesinde varolurlar. lemin var edicisi ise, madde ve zamanla
ilikisi olmayan; ilim, irade ve kudret sahibi, ncesiz bir varlk olan Allahtr.44
Huds delilini ksaca zetledikten sonra, makalemize konu olan EblBerakt el-Baddnin huds deliline ynelttii eletirilere geebiliriz. Filozofun
eletirisi, esasen huds kavramna ynelttii eletiri zerine bina edilmektedir.
Uzun ve farkl pasajlarda meseleyi ele alan Ebl-Berakt, konuya diyalog ve
mnzara slubuyla kar karya getirdii taraflardan hudsu benimseyenlerin
(adesiyyn) grlerini zetleyerek balamakta, daha sonra kdemi benimseyenlerin (demiyyn) grlerine gemekte, ardndan grlere yaplan itirazlar ve
itirazlara yaplan kar itirazlar zikretmektedir. Tarafsz bir dille anlatmaya al-

39

el-Blln, Kitbu temhd, s. 38-39. Ayrca bkz. el-azzl, el-tid fl-itid, s. 19-20. elMturd, Kitbut-tevd, s. 27; el-, erul-ulil-hamse, s. 54.

40

el-Blln, Kitbu temhd, s. 38.

41

el-Blln, Kitbu temhd, s. 37, 42; el-azzl, el-tid fl-itid, s. 19, 24. Hdislerin
varoluundan nce olmayan her ey sonradan olmutur. lem hdislerden nce deildir. yle ise, lem sonradan olumutur. el-azzl, el-tid fl-itid, s. 16.

42

el-azzl, el-tid fl-itid, s. 19.

43

Bkz. el-Ear, Kitbul-luma, s. 17-19; el-Mturd, Kitbut-tevd, s. 31.

44

el-Blln, Kitbu temhd, s. 42-44; er-Rz, Muaalu efkril-muteaddimn velmuteahhirn minel-ulem vel-ukem vel-mutekellimn, s. 147, 149. lem barndrd
cinsleriyle, arazlaryla ihdas edilmitir; yokken sonradan var edilmitir. Bunlarn hepsinin bir
muhdisi vardr. [Muhdis, lemin] cinslerini, cevherlerini, arazlarn yaratm olup onlarn cinsinden deildir. el-Ear, Risle il ehlis -ser, s. 209.

177

Dr. Tuna TUNAGZ

makla birlikte, Ebl-Beraktn, fikren ve hissen huds teorisinden ve huds teorisini benimseyenlerden uzak olduu ok aktr.45
Ebl-Berakt el-Badd, daha anlalr bir fikir olduu ve baz sekin kiiler tarafndan da benimsendii iin, huds szn [birka yerde inancn
(itid)]46 benimseyenlerin ounluu temsil ettiini sylemektedir. Filozof, ayrca,
bu ounluun, Yaratan inkr ettikleri izlenimini uyandrmak iin kdemcilere
Dehriyye47; kdemcilerin de Tanry cmertlik ve var editen tl braktklar iin
hudsulara Muattla48 adn verdiklerini belirtir.49
Ebl-Berakta gre, huds delilini benimseyenler, teorisyenler ve taklitiler olmak zere iki gruptur. Taklitiler, hdisin varlndan nce zaman gemi
olmaldr. yaklamnda olduu gibi, kabullerini apriori ve basit bir esas zerinden
temellendirenler ile inanlarn fikirle desteklemek ve muhalifleri reddetmek arzusuyla hareket edenler olarak iki gruba ayrlrlar. Her bir grubun grn ele alp
ayr ayr eletiren dnr, grlerine yer verdii kiilerin kimler olduundan
bahsetmemektedir.50
Ebl-Berakt, huds delilini, (i) zamansal hudsun kabulnn ortaya karaca felsef ve din sakncalardan, (ii) huds delilinin formlasyonundaki eksikliklerden ve (iii) kendisi tarafndan revize edilen zaman kavramndan hareket ederek cedel ve burhan pek ok argmanla eletirmekte ve reddetmektedir:

45

Bkz. el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 28-35, 41-48. el-Baddnin kdemciler ve hudsular

adna zikrettii argmanlar, lemin ezellii fikrinin eletirildii Tehfutun birinci meselesinde,
el-Muteber metnine olduka yakn biimde yer almaktadr. Karlatrma iin bkz. el-azzl,
Tehfutul-felsife, s. 88-123.

46

Bkz. el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 31, 42.

47

rnek olarak bkz. el-azzl, Tehfutul-felsife, s. 155, 196.

48

rnek olarak bkz. bn Sn, e-if: el-ilhiyyt, c. II, s. 380.

49

Bkz. el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 43.

50

Bkz. el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 30-31.

178

Ebl-Berakt el-Baddnin Huds Deliline Ynelik Eletirileri

I. Zamansal Huds Dncesinin Ortaya karaca

Felsef ve Din Sorunlar
Eletirilerine huds nazariyesinin ksa bir zeti ile balayan el-Badd,
hudsularn, (a) ncesinde yokluk sresi (muddetul-adem) bulunan lemin
Allah tarafndan sonradan yaratld; (b) nedenli olarak yaratlann ancak yokluunun ardndan var edilmesi ynyle anlalabilecei; (c) varln ncesindeki
yokluun zamansal bir balangcnn deil, varla balang tekil eden sonunun
olduu; (d) lemi yaratmadan nce, ncesi olmayan ve sonu evrenin var edilmesinin balangc olan bir srede Yaratcnn tek bana varolduu tezlerini ileri
srdklerini, fakat zerinde dnldnde bu iddialarn pek ok adan problemli olduunu ifade eder.51
(1) ncelikle, Ebl-Berakta gre, Allah engelleyebilecek veya Onu bir
eye zorlayabilecek birisi olmadna ve O daima lim, kdir ve cmert (cevd)
olduuna gre, Onun var etmekten uzak durmas mmkn deildir. Hlbuki zamansal huds fikri, daima lim, kdir ve cmert olan Allahn belli bir sre yaratmad ve bu esnada tl kald kabuln gerektirir. Allahn var etmemi ve yaratmam olduu, dolaysyla pasif kald bir an tasavvur edilemeyeceinden, O
bir sre yaratmad, sonra yaratmaya balad. denilemez.52
(2) Kelmn muhdes kavramn, felsefenin mmkin kavramyla aynlatrmak isteyen Ebl-Berakt, yaratmann ncesinde yokluk sresi olmasnn, zt
itibariyle mmkin olan lemin varlnda vcibe ihtiya duymas anlamnda inkr
edilemeyeceini belirtir. Zira ona gre akl, vcib ile mmkinin, neden ile nedenlinin arasn; vcibin mmkine, nedenin nedenliye ncelii anlamnda ayrr. Bundan dolay, yaratlmlarn yokluun ardndan yaratlmas fikri, bahsedilen yokluun sadece tasavvur edilen yokluk olmas; yani lemin, var edicisi Allah sayesinde bir balangca sahip olmas balamnda benimsenir. Fakat lemin Allaha na-

51

Bkz. el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 28.

52

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 28. lemin kadmliinin, Allahn cmertliinin gerei olarak
sunulmas balamnda bir karlatrma iin bkz. (Proklos), ucecu Brulus f demil-lem,
el-Eflniyyetul-mudese ierisinde, s. 34; Cemalettin Erdemci, Proclusun lemin kdemine
ilikin delilleri zerine, Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi dergisi, say: 9, s. 161-162; elFrb, Kitbu ri ehlil-mednetil-fle, s. 57-58; bn Sn, e-if: el-ilhiyyt, c. II, s. 380.
Ayrca bkz. e-ehristn, el-Milel ven-nial, c. II, s. 477.

179

Dr. Tuna TUNAGZ

zaran sonral, iddia edildii gibi zamansal deildir. Aksine, buradaki sonralk,
Gneten kan fakat ondan zamansal olarak ayr ve sonra olmayan gne nn durumu gibi tbi ve nedenli olma anlamnda zt bir sonralktr.53
(3) Ebl-Beraktn bir dier eletirisi, zamann, huds ve yaratmada etkin olmamas zerine ina edilir. Filozof, hudsularn, varlktan nce gelen yokluk
sresinin zamansal bir sre olduunu; ayrca, iddia ettikleri yokluk sresinin yl,
ay, gn, dakika gibi herhangi bir sre olmasnda hudsun gereklemesi asndan herhangi bir mahzur grmediklerini aktarr. Ona gre, bu durum, huds iin
varsaylan zamann bir ksmnn veya tmnn ortadan kaldrlmasnn huds
kavramna halel getirmediini ortaya koymaktadr. Dolaysyla, Ebl-Berakta
gre, tesirin ou ile aznn bir olmas mmkn olamayacandan, hudsta esas
meselenin zaman olmadn kabul etmek gerekir. Ayrca, hudsu zamansal olarak telakki etmek, tasavvurlarmzn zayflndan kaynaklanr. nk var edilen,
var edenden sadece zt olarak sonra gelir. Zaman ise hudsu anlalr klar.54
(4) Ebl-Berakt, eletirisini zamansal kavramlarn tahlili balamnda devam ettirir. Filozofa gre, hudsularn da kabul ettii gibi, zaman, sre, dehr ve
sermed yaratlm eylerdir. Yaratlmak ise, Yaratcdan sonra olmak demektir.
yleyse, Yaratcnn sz konusu kavramlara nceliinin zamanla m yoksa varlkla
m olduuna makul bir cevap verilmesi gerekir. Ebl-Berakta gre, eer sz
konusu zamansal kavramlara ncelik, zamanla deil varlk ileyse -ki filozofumuz
bu seenei tercih eder ve ne karr- bu durum, hdis olmann nedenli (mall)
ve edilgen (mefl) olmak anlamna geldiini ispatlar. yleyse, Allahn lemi sonradan yaratt, sonu lemin yaratlmasnn balangc olan ve balangc sonsuz
bir srede tek bana kald ve bu srenin de zaman olduu eklindeki iddialar
doru olamaz.55
(5) Ayrca, el-Baddye gre, lemin zamansal balangcnn ncesinde, zaman ve yaratmann olmad iddias iki adan sakncaldr. nk eer
ihdas vaktinden nce yaratma olamaz! denirse Allahn kudretine halel getirilmi

53

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 28-29, 41. Karlatrma iin bkz. el-Frb, Risletu fuilkem, s. 81; bn Sn, e-if: el-ilhiyyt, c. II, s. 276-278, 240-241; el-azzl, Tehfutulfelsife, s. 88, 110.

54

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 29.

55

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 41-42.

180

Ebl-Berakt el-Baddnin Huds Deliline Ynelik Eletirileri

olur. Tam aksine, ihdas vaktinden nce yaratma mmkndr. denirse de Allahn, lemi henz yaratmadan, hareketlerinin sonu lemin yaratld gne kadar
uzanan hareketli cisimler yaratmasnn imkn dhilinde olduu ihtimali ileri srlebilir. Bu ihtimal ise, lemin ncesinde hareket ve sknun mmkn olabilecei bir
zaman ve o zaman ierisinde, hudsularn asla kabul etmedikleri yaratma ve fiili
mmkn klar. Dolaysyla -kelmclar tarafndan iddia edildii gibi- zaman, lemle birlikte belli bir balangta yaratlmtr, balangcn uzatlmas mmkn deildir. demenin anlam kalmamaktr.56
(6) Eletirilerini devam ettiren Ebl-Berakt, kelmclarn n plana kard ilah irade argmann incelemeye balar. Ona gre, huds taraftarlar Allahn
lemi yaratm olduu andan daha nce veya sonra yaratmamasnn gerekesi
olarak Onun mutlak iradesini gstermilerdir. el-Baddnin huds taraftarlar
adna verdii tanma ve onlardan aktard yoruma gre, ilah irade, bir eyi benzerinden ve denginden ayrmay salayan akl sret57 olarak vakitleri ezelde benzerinden ayrt etmi ve yaratmann balad vakti hususletirmitir.58
Ebl-Berakt, irade argmannn birka adan problemli olduunu ileri
srer. Ona gre, ncelikle, kdemde zamanlar arasnda eitlik ve benzerlik olduundan, nce ile sonra arasnda bir fark yoktur. Bundan dolay ilah iradenin bir
tercihte bulunmasnn hibir makul dayana bulunmamaktadr. Bir dier sknt
ise, bahsedilen irad temyizin zihinde mi harite mi gerekletiinin aklanmam
olmas ile ilgilidir. el-Baddye gre, eer temyiz zihinde olursa murat edilen ey,
fiilen deil, sadece akledilen bir ynle ayrt edilmi olur. Fakat hudsular, akl bir
sret olarak eyleri birbirinden ayran ilah iradenin, murat edilen eyin sahip ol-

56

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 30. Karlatrma iin bkz. bn Sn, e-if: el-ilhiyyt, c.
II, s. 380-381.

57

el-Baddnin el-irdetul-ilhiyye hiye ratun akliyyetun min enih temyzu-eyi an

mislih ve narih. eklinde yapt bu tanm, el-azzlnin Tehfutul-felsife isimli eserinde
el-irde fatun min enih temyzu-eyi an mislih/rade, bir eyi benzerinden ayrmay
salayan bir sfattr. eklinde yer almaktadr. Bkz. el-azzl, Tehfutul-felsife, s. 102. Dolaysyla, filozofumuzun, kulland huds tanmn Tehfuttan almas imkn dhilindedir. Dier taraftan, el-azzlde bulamadmz akl sret ifadesi ise daha ok Melerin, zellikle de bn Snnn terminolojisini hatrlatmaktadr. rnek olarak bkz. bn Sn, Kitbunnect fl-kmetil-manyye ve-abyye vel-ilhiyye, s. 257, 283.

58

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 43.

181

Dr. Tuna TUNAGZ

duu bir ayrm ve halden dolay gereklemediini sylerler. Dolaysyla, iradenin

temyizinin aklda deil d dnyada olmas; eyin ilk nce temyiz edilmesini, sonra
ise varolmasn, yani bir eyin varolmasndan nce varolmasn gerektirir. Hlbuki
lnn, zihinde temyiz edilmesi iin var edicisinin zihninde olmas; harite temyiz
edilmesi iin ise fiilen varolmas gerekir. Dolaysyla, vakitleri ayrt eden eyler
henz yaratlmadan, iradenin bir vakti dierinden nasl ayrt etmi olduu
hudsular tarafndan aklanmas gereken bir husustur.59
(7) el-Baddnin bir dier eletirisi, hdis muradn kadm iradeden k
ile ilgilidir. Filozof bu delilde, rollerini kendisinin belirledii muarzlarn, ya kendisinin aka kabul ettii ilah iradedeki yenilenme fikrini kabul ettirmeye ya da ortaya
kacak fikr eliki nedeniyle hudsu reddettirmeye almaktadr:
el-Baddye gre, lemin sonradan olmas bir nedenden dolaydr.
Hdis fiil ise, filinde deiimi gerektirir. Dolaysyla, bu neden, lemin
hudsundan nce varolup yaratmann ncesinde ve yaratma zamannda ayn
halde olmas gereken Evvel Tel deildir. Eer Evvel iin, lemin varln gerektiren yenilenmi bir hal sz konusu ise yenilenmenin ne olduu ve kimden gelmi
olduu sorusu gndeme gelir. Zira filozofumuza gre, Allahn sonradan yaratm
olduunu sylemek, Allahn iradesinin yenilendiini; yani, Allahn nceden irade
etmezken sonradan irade ettiini sylemekten farkszdr. Bu da doal olarak
Onun iradesinin hdis olduu anlamna gelir. Eer iradesi hdis ise bu durumda
Allahn iradesini sonradan var edenin kim olduu sorulur. Fakat Allahn zdd,
orta ve benzeri olmad, kimsenin Onu bir eye zorlayamayaca ve Ona engel olamayaca herkesin kabuldr. yleyse, Onun iradesinin bir bakas tarafndan salanmas, benimsenebilir bir gr deildir. Ayrca, lemin zaman olarak
sonradan var edildii dncesi, Allahn ztnn hdislere mahal olmas sonucunu
dourur. 60
Ebl-Berakta gre, hudsularn, hdis muradn kadm iradeden sudrunu, bir kiinin yarn yapaca ie bu gnden niyet edip vakti gelince yapmasna benzetmeleri de doru bir kyas deildir.61 nk insann gelecekteki bir ie
59

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 43-44. Karlatrma iin bkz. bn Sn, e-if: el-ilhiyyt,
c. II, s. 376-377.

60

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 34.

61

Bkz. el-azzl, Tehfutul-felsife, s. 96-97.

182

Ebl-Berakt el-Baddnin Huds Deliline Ynelik Eletirileri

bugnden niyet edip yapabilmesi, ncelik ve sonralktan dolay, eylerin birbirlerinden ayrlm olmasn gerektirir. Yani, dn, bugn, yarn diyebilmek iin ncelikle eylerin varolmas; sonrasnda ise Gnein batmas-domas gibi etkenlerle,
zamansal olarak birbirlerinden ayrlmas gerekir. Hlbuki lemin varlnn ncesinde yer alan; balangc sonsuz, sonu lemin yaratlmasnn balangc olan
srenin bir ksmn dierinden ayrt edecek bir snr ve ayrm mevcut deildir. Dolaysyla, aklmzn nceki yoklukla sonraki yaratmann arasn ayrabilmesi mmkn deildir. yleyse, her iki zaman arasnda herhangi bir fark olmamasna ramen, kadm iradenin hudsu murad ettiini sylemek; (a) fiilini gerekletirdii an
ile fiilinin ncesindeki anda, fil asndan bir deiimi, (b) dolaysyla, bu deiimi
gerektirecek bir kast veya haric irade gibi, daha nce olmayan bir eyi zorunlu
klar. Bu ihtimallerin hibirisi doru olamayacandan, el-Baddye gre, kadm
iradenin hdisi murat ettii fikri doru bir fikir deildir.62
(8) Ebl-Beraktn bir dier eletirisi, nedensellik kavram zerine bina
edilir. Ona gre, ister iradeyle olsun ister iradesiz; nedenlinin varln gerektiren
nedenlerin neden oluu tam olunca, nedenlilerin nedenlerinden geri kalmas
mmkn deildir. 63 Nedenselliin tam olmas da nedenin yenilenmeye ihtiyac
bulunmamas demektir. Hlbuki filin fil deilken sonradan fiile gemi olmas,
yani lemi var etmesi; lemin oluumu annda, kendisinde bir yenilenmenin olmasn ve lemi var etmeyi salayacak bir eyin kendisine eklenmesini gerektirir. Bu
da fiilin ncesinde filin tam olmadn gsterir. Tam olmayan bir filden bir fiil
kyorsa bu, ya baka bir irade veya g ile gerekleir ya da bilgisizlik, yetersizlik, zayflk, iradesizlik gibi fiilin ortaya kmasn engelleyen eylerin ortadan kalkm olmas ile el-Baddye gre, bu ihtimaller tam bir fil iin sz konusu ola-

62

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 33-34. Karlatrma iin bkz. bkz. bn Sn, e-if: elilhiyyt, c. II, s. 378-379; el-azzl, Tehfutul-felsife, s. 90-91.

63

Eer nedenli, nedeninin neden olarak yetkinliinden sonra zaman olarak gecikiyor ve
varolmuyorsa asla varolamaz. Gerektirme ve nedensellikte fazlalk beklenmez. Eer bekleniyorsa neden sonra da yetkin olamaz. Nedenlinin varl, kendisini gerektirecek nedeninin varlndan, neden gerektirme durumundaysa zaman olarak asla geri kalmaz. el-Badd, elMuteber, c. III, s. 53. Bu gre kaynaklk yapabilecek benzer yorumlar iin bkz. Proklos,
ucecu Brulus f demil-lem, s. 35-36. Karlatrma iin bkz. el-Frb, Risletu fuilkem, s. 81; bn Sn, e-if: el-ilhiyyt, c. II, s. 265-266, 374; Kitbun-nect, s. 254, 259;
el-azzl, Tehfutul-felsife, s. 88, 124; e-ehristn, el-Milel ven-nial, c. II, s. 477-478.

183

Dr. Tuna TUNAGZ

mayacandan; nedenlinin nedeninden, var edilenin var edicisinden zamansal

olarak sonra olmas sz konusu olamaz.64
Ayrca, Yaratc, ezelde bilen, tek, ilk, kudret ve hikmet sahibi, her eyi
ztndan dolay ve cmertliinin eseri olarak var eden bir varlktr. Ebl-Berakta
gre, Yaratcnn bu zellikleri, doal olarak yaratmada bir engelleyen, tamamlayan, etki eden, talepte bulunulan, araclk yapan, yardmc olan, gerektiren olmamas anlamna gelir. nk yaratmay bir gn bile engelleyen, bunu ilelebet yapar; Yaratc ise bu engellemeyi, ancak bir yardmcnn desteiyle aabilirdi. Bu da
Allahn birliine aykr olarak ikilemeyi, lemeyi, hatta drtlemeyi gerektirirdi.65
II. Huds Delilinin Formlasyonundaki Eksiklikler
Eletirilerini, ncelikle huds kavramnn yedeinde tadn dnd
felsef ve din skntlar zerine teksif eden Ebl-Berakt el-Badd, bu noktadan
sonra delilin formlasyonundaki skntlara temas etmektedir.
Kelmclar, Ebl-Berakta gre, cisimler, muhdes hareket ve skndan
ayr deildir. Muhdesten ayr olmayan eyler de muhdestir. 66 eklindeki zayf
delille, cisimlerin muhdes olduunu ispat etmek istemilerdir. Fakat filozofumuz,
bu kyasn, bnyesindeki sorunlardan dolay istenen sonucu vermekten uzak olduu yorumunu yapar. Zira el-Baddye gre, ncelikle, cisimler muhdes hareket ve skndan ayr deildir. kk nermesindeki muhdes ile muhdesten ayr
olmayan eyler de muhdestir. byk nermesindeki muhdes, gerek bir ortaklk
ve uyuma sahip deildir. Ayrca, byk nermedeki muhdes de sonu iin istenen
muhdes deildir. nk cisimlerin uzak olmad hareketin belirli bir hareket olmas da mutlak bir hareket olmas da imkn dhilindedir. Dolaysyla, kk nermedeki cisimler, muhdes hareket ve skndan ifadesi ayn anlama gelmemekte
ve kastedilen anlam aklamamaktadr.67

64

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 34.

65

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 35. Karlatrma iin bkz. bn Sn, e-if: el-ilhiyyt, c.
II, s. 373-374, 376-377.

66

Benzer ifadeler iin bkz. el-Blln, Kitbu temhd, s. 41, 42, 84; el-azzl, el-tid flitid, s. 20, 27; yu ulmid-dn, c. I, s. 106, 107; Yaltkaya, Ebu Al-Berekt Al-Badad,
Darlfnun lahiyat Fakltesi mecmuas, say: 17, s. 25.

67

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 31.

184

Ebl-Berakt el-Baddnin Huds Deliline Ynelik Eletirileri

Ebl-Beraktn dolayl olarak aralarna kendisini de dhil ettii kdemcilere gre, cisimlerin ayr olmad hareket ve skn, mutlak hareket ve skndur.
Yani, mutlak hareket hdis olmad iin kk nermenin vermeye alt sonu
doru deildir. nk kk nermedeki hareket, mutlak hareket olarak alnr ve
bu nermenin doruluu iddia edilirse muhdesten ayr olmayan eyler de
muhdestir. eklindeki byk nerme doru kabul edilemez. Bu durumda ise,
ispatlanmaya allan zamansal hudsun yerini, pekl var edicisinden sonra
gelme anlamndaki zt ve ibd huds alabilir.68
Ayrca, Ebl-Berakta gre, huds delilinin arka plannda yer alan bir
eyden uzak kalamayan, o eyin aynsdr. gibi bir yaklam, nedenlisinden bir an
bile uzak kalamayan nedenin, nedenli olmas; ihdas ettii eyden bir an bile uzak
kalamayan muhdisin, muhdes olmas gibi kabul edilemeyecek bir sonuca yol aar.
Ksaca, hudsular, byk ve kk nermede farkl anlama sahip e sesli kelime
kullanmak suretiyle mugalata yapmlardr. Bu nedenle, kurguladklar huds delili
geerli bir delil deildir.69
Hristiyan filozof ve mtercim Yay b. Adnin (. 364/974) rencisi bn
Sivr el-Baddye (. 407/1017) ait, huds delilini eletiren bir risalede, cisimlerin arazlardan uzak olmaynn cismin hudsunu gerektirmedii; hareket ve sknun birbiri ardna gelmesinin zorunlu olmad; kelmclarn kulland huds
delilinin ncllerinin istenen sonucu veremeyecei; muhdes teriminin pek ok
anlama geldii ve esas anlamnn da nedeni olmakszn varolmayan ey olduu
ve Allahn, lemden zt olarak nce ve stn olduu eklinde grler ifade edilmektedir. 70 el-Muteberin ilgili blmyle rten sz konusu risaleyi, EblBerakt el-Baddnin huds eletirisinde faydaland kaynaklardan birisi olarak
grmek mmkndr.

68

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 31-32.

69

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 32.

70

Bkz. bn Sivr el-Badd, Enne delle Yay en-Nav al ades il-lem evl bil-abli min
dellil-mutekellimne alen, el-Eflniyyetul-mudese ierisinde, s. 243-247; Alemin
hudsuna ilikin Yahya en-Nahv ile kelmclarn delillerinin karlatrlmas, ev. Cemalettin
Erdemci, Kelm aratrmalar dergisi, say: 2, s. 155-164.

185

Dr. Tuna TUNAGZ

III. Zaman Kavram Balamnda Yaplan Eletiriler

Ebl-Berakt el-Baddnin huds delilini eletirisindeki nc dayana, ayn zamanda Peripatetik ve Me71 zaman anlaynn detayl bir eletirisini ihtiva eden, orijinal zaman teorisidir. Filozof, Aristotels ve takipileri tarafndan, olu ve bozulu lemindeki tal yer deitirme hareketi vesilesiyle izah edilip
sadece ay-alt leme indirgenen zaman kavramn hareket yerine varlk kavram
ile aklam; bu dncenin devam olarak da somut veya soyut tm varolanlar,
hibir kategorik ayrma tbi tutmadan zaman kavramnn erevesi ierisine dhil
etmitir.
el-Baddye gre, hareket, skn, hz, mesafe gibi kavramlar zaman
kavramnn ierisinde yer alrlar. Dnl ve varl ynyle zaman, btn bu
kavramlarn ncesinde olduu iin onlarla alakal deildir ve onlarla tanmlanamaz. Ben bilincinden tr zihin, nasl, varl, hissedilir eylerden birisi olarak
deil, hissedilen veya hissedilmeyen eylerin kendisinde yer ald ey olarak
tasavvur ediyorsa zaman da kendinden dolay ve her eyden nce bilinen ey
olarak tasavvur eder. Dolaysyla, gerek zihinde gerek harite, bilinmesini salad her eyden nce yer alan zaman kavram ile varlk kavram birbirinden ayrlabilir deildir.72
Ebl-Berakta gre, zaman varlktan ayrlamad, ayrca hareket ve hareketle ilgili eyler zaman kavramnn ierisinde yer ald iin, hareketin ls 73
(midrul-arake) eklindeki zaman tanm varln ls (midrul-vucd)
olarak dzeltilmelidir.74 nk lmek ve saymak sadece cisim iin sz konusudur. Yani, herhangi bir cismin kendisinden kk olan dier bir cisme nazaran

71

Aralarnda pek ok farkllk olduu dnldnden, Yunan Aristoculuu Peripatetizm,

Mslman Aristocu Yeni Eflatunculuu ise Melik eklinde ifade edildi.

72

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 39.

73

Bkz. Aristotels, Fizik, 219 1, s. 191; 220 5-15, s. 197-199. Aristotels, Fizikte zaman
bazen hareketin says, bazen de hareketin ls olarak tanmlamtr. Bkz. Mehmet Da,
slm felsefesinde Aristocu zaman gr, Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi dergisi, say: 19, s. 104.

74

Zaman, varlkla zdeletiren ve eylerin objektif sresi olarak gren bu anlay, ileride
Bertrand Russell (. 1970) ile Martin Heidegger (. 1976) tarafndan da tekrarlanacaktr. Bkz.
H. Ziya lken, slm Felsefesi, s. 203; Pines, Nouvelles etudes sur awhad al-zamn Abu-lBarakt al-Baghdd, s. 40.

186

Ebl-Berakt el-Baddnin Huds Deliline Ynelik Eletirileri

bykl; nicelikle deil, cisminin byklyle gerekleir. Nicelik dediimiz ey

ise, fazlaln eksiklie kyas ve byn ke nispetinin bilgisidir. Bir baka
deyile, byklk ve say nicelikleri zihinde, byk cisim ve saylan ey ise varlktadr.75
Bununla birlikte, Ebl-Berakta gre zaman, varl, byklk-kklk
veya azlk-okluk gibi varlkta yerleik arazlar bakmndan deil; varlka ok olann varlka az olana nispeti eklinde dnsel olarak ler. Hatta filozofa gre, bu
yaklam kiinin varlnn devam iin yaplan mrn uzun olsun. duasnda bile
grmek mmkndr. nk zaman, varlk sahibinin devam eden varl iindir. Bir
devamll olmakla birlikte ne uzar ne ksalr. Varlk sahibinin varl da devam
eden zamanla beraber devam eder. Bundan dolay, zaman varlk ile lmek,
hareket ile lmekten daha uygundur.76
el-Badd, zihinden kaldrlmas imknsz bir biimde zihn bir varl
olan ve varl len zamann hudsuna hkmedenlerin, btn bu gerekelerden
dolay varln hudsuna hkmetmi olacaklar yorumunu yapar. Filozofun bu
sz, bir anlamda, yleyse Allahn varl da hdis olarak telakki edilmelidir!
imasn tayan bir yorumdur.77
Dier taraftan, cisimsel l ile llebilir cisim birbirinden nasl soyutlanamyorsa lemin varl ile zaman da birbirlerinden soyutlanamaz. Yani, EblBerakta gre, lemin hudsunun ncesinde zamann olmad sylenemez.
nk varlktan ayr olmayan zamann ortadan kaldrlmas iin, varln ortadan
kaldrlmas gereklidir. Varlk var veya yok olmad, var veya yok olan ey sadece
75

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 39.

76

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 39-40. Ebl-Berakt el-Baddnin, varlkla zaman birletiren yorumunun arka plannda, zaman cismin varolu sresi olarak tanmlayan el-Kindnin
etkisinin olmas imkn dhilindedir. Bkz. Da, The Philosophy of Abl-Barakt al-Baghdd
with special reference to his concept of time, s. 215. el-Baddnin, sz konusu yaklamnn
ezellik ve ebedlii varln varolma tarz olarak gren Yeni Eflatunculuun kurucusu
Plotinos (. 270) paralelinde olduunu da sylenmektedir. Zira Plotinos da zaman, say ya da
hareketle birletirmenin yanl olduunu sylemekte ve ain (ezel-ebed) ile khronos (zaman) kavramlarn varlk paralelinde yorumlamaktadr. Filozofa gre, ain dnlrlerin
hayatn, khronos ise ruhun durumdan duruma yryp ilerleyen hayatn ifade eder. Bkz.
Bkz. Fahrettin Alta, Fahreddin er-Rznin bn Sn yorumu ve eletirisi, s. 296, 297; Francis
Peters, Antik Yunan felsefesi terimleri szl, s. 20, 191.

77

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 40.

187

Dr. Tuna TUNAGZ

mevcut olduu iin lemin hudsunun ncesinde zamann olmad yorumu

doru deildir. Aksine, zaman, kendisiyle beraber ve alakal olan eylerden varlk
olarak daha ak ve aklen daha ncedir. nsan zihni, tasavvur ettii her zamansal
ilkenin ncesinde, bir zaman tasavvur eder. Herhangi varsaylan bir balang ve
sonda, zamann zihnimizden kaldrlmas mmkn deildir. ncesinde zaman
olmayan ilke bir zaman dnlemez.78
Ebl-Berakta gre, varlk zamandan ayrlamad iin, zihinlerimizin; ister Yaratan olsun ister yaratlan, zamana dhil olmayan herhangi bir mevcdu
tasavvur etmesi mmkn deildir. el-Badd, Yaratcnn varlnn zamanda
oluunun herhangi bir saknca iermeyeceini de eklemektedir. Ona gre, Yaratcnn varln zamandan soyutlayanlar, zaman hareketin lm olarak kabul
edip hareketsiz Yaratc zamanda olamaz dncesinde olanlardr. Bu dncedekiler, Yaratcy zamanda deil, dehr ve sermedde kabul ederler, hatta dehr ve
sermedin Yaratcnn varlndan ibaret olduunu sylerler. Dehr ve sermedi hareketten uzak bek olarak tanmladklarna ve devamllk da zamann sfatlarndan birisi olduuna gre, Yaratc zamanda deil, dehr ve sermeddedir. demek,
el-Badd asndan sadece terminoloji farklldr.79
Sonu olarak, Ebl-Berakt el-Baddnin huds delilinin geersizliine
ynelik argmanlarn, u ekilde formllendirmek mmkndr:
(a) Huds fikri, Allahn dndaki eylerin mehul bir sre boyunca var
olmadn ve bu esnada Allahn tek bana varolduunu vurgular.
(b) Fakat bu yaklam, devaml olarak lim, kdir ve cmert olan Allahn,
belli bir sre yaratmad ve bu esnada pasif kald sonucunu retir.
(c) Muhdes kavram, yaratmann ncesinde, fiilen yokluk sresinin bulunmas anlamnda deil; bahsedilen yokluun, tasavvur edilir bir
yokluk olmas, yani mmkin anlamnda doru kabul edilebilir.

78

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 40.

79

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 41. Aristotelsi dnrler dehr ve sermedi ayr kavramlar
olarak tanmlarken el-Badd, tpk Eb Bekr er-Rz gibi, sz konusu kavramlar aynlatrmtr. Bkz. Da, The Philosophy of Abl-Barakt, s. 220. Makalemizde, huds delilinin eletirisi balamnda kstl olarak yer verdiimiz filozofun zaman kuramnn detayl anlatm iin
bkz. Kemal Szen, Ebl-Berekt el-Baddnin zaman teorisi, Dini aratrmalar, say: 10,
s. 161186; Ferruh zpilavc, Ebl-Berekt el-Baddde tabiat felsefesi, s. 260-274.

188

Ebl-Berakt el-Baddnin Huds Deliline Ynelik Eletirileri

(d) Varoluun ncesinde yer ald dnlen yokluun sresinin yl, ay,
gn, dakika gibi herhangi bir sre olmasnda hudsun gereklemesi
asndan bir saknca olmamas, srenin varolu anlamnda bir etkisinin olmadn ve asl nemli olann varlk olduunu gsterir.
(e) Hudsun nedeninin ilah irade olduu kabul, kdemde zamanlar
arasnda eitlik ve benzerlik olduundan, irad tercihin bir dayana
olmad anlamna gelir. radenin temyizinin d dnyada gerekletii kabul ise, bir eyin varolmasndan nce varolmasn gerektirdii
iin yanltr.
(f) Allahn sonradan yaratm olduunu sylemek, Allahn hdis mevcutlara ynelik hdis ve yeni iradesiyle nce iradesinin, sonra
hdislere mahal olacak ztnn yenilenmesi anlamna gelir.
(g) Zamansal adan, bir eye nce veya sonra diyebilmek iin eylerin
varolmas, sonra zamansal bir lyle birbirinden ayrlmas gerekir.
Fakat varsaylan yokluktaki srenin bir ksmn dierinden ayrt edebilecek bir snr ve ayrm mevcut olmadndan, aklmzn nceki yoklukla sonraki yaratmann arasn ayrmas mmkn deildir.
(h) Nedenlinin varln gerektiren nedenlerin neden oluu tam olunca,
nedenlilerin nedenlerinden zamansal olarak geri kalmas mmkn
deildir.
(i)

Cisimler, muhdes hareket ve skndan ayr deildir. Muhdesten ayr olmayan eyler de muhdestir. hkm, byk ve kk nermelerdeki muhdes kavramlar ayn anlama gelmedii iin doru kabul edilemez. Ayrca bu nermedeki bir eyden uzak kalamayan, o eyin
aynsdr. yaklam, nedenliden bir an bile uzak kalamayan nedenin
nedenli olmas gibi, kabul edilemeyecek bir sonuca yol aar.

(j) Zaman, hareketin deil, varln lsdr. Bu nedenle, zaman hareketle deil, hareketi zamanla izah etmek gerekir. Dolaysyla, zamann hdis olduu fikri, varln hdis olduu, en nihayet Allahn
varlnn da hdis olduu anlamna gelir. nk Allah dhil her ey,
zaman kavram ierisindedir.

189

Dr. Tuna TUNAGZ

(k) yleyse, bnyesinde barndrd tm bu skntlardan dolay, huds

dncesi, Allahn varlna ulamay salayacak bir delil olma hviyetine sahip deildir.
Deerlendirme ve Sonu
Yukarda zetlenen, felsef-cedel pek ok delil ve gerekeyle, Me filozoflarn kdem anlayn savunan ve kelmclarla zdeleen huds teorisini
reddeden Ebl-Beraktn, bu dncelere ularken Aristotels, Proklos, bn
Sivr el-Badd, Frb ve bn Sn gibi dnrlerden yardm aldn, fakat
kendi zaman teorisini de ekleyerek seleflerinin grlerini gelitirdiini syleyebiliriz.
Bununla birlikte, Ebl-Berakt el-Baddnin huds delili aleyhine gelitirdii argmanlarn, zerinde ok allm olmasna ve dnsel derinliine
ramen, nemli problemlere sahip olduunu dnmekteyiz:
(1) ncelikle, huds delili, filozofumuzun birka kez niteledii gibi, bir
inan80 deil; kelmclarn, eyaya ynelik gzlemler zerinden formle ettikleri,
gl bir rasyonel delildir. Kurann, Allahn lemi sonradan yarattn ifade eden
pek ok ayetinin81 bu delilin etken ve amac olduu dorudur. Fakat kelmclar,
sadece ilgili ayetleri artarda sralayp kan sonucu bir delil olarak takdim etmemekte, dolaysyla konuyu inan dzeyinde brakmamaktadr. Bundan dolay,
Ebl-Berakt tarafndan kullanlan inan ifadesi, vakay yanstmaktan uzak ve
delili kymetsizletirme amal gzkmektedir.
(2) el-Baddye ait, ezel yaratmann bir cmertlik ve aktiflik olduu, aksi
takdirde Yaratcnn cmertlik ve aktifliine halel gelecei yorumu da birka adan
eletirilebilir. ncelikle, filozof, Allahn zatyla sfatlarnn ilikisini anlatt bir
faslda; Allahn ezel ve yce sfatlarna, tpk genin asnn, iki dik aya
eit olmas gibi ztnn gerei olarak her daim sahip olduunu; dolaysyla, Onun
cmertlik yapmadan da cmert, hikmetini izhr etmeden de hikmet sahibi olduunu belirtir.82 Kelamclarn tabiriyle, sfat ile taalluklarn birbirinden ayran bu tmel

80

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 31, 42.

81

Bkz. el-yme: 37; Abese: 19; en-Necm: 46; Fr: 11; el-Kehf: 37; en-Nahl: 4; el-acc: 5.

82

Bkz. el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 102, 123.

190

Ebl-Berakt el-Baddnin Huds Deliline Ynelik Eletirileri

yaklama ramen, Allah ezelde yaratmazsa cmert ve aktif olamaz. demek

tutarl gzkmemektedir.
Dier taraftan, yaratmay cmertlik olarak tasvir etmek, evrenin ncesizliinin sadk savunucularndan Yeni Eflatuncu filozof Proklos tarafndan formle
edilmi ve sonrasnda Yeni Eflatuncu felsef metinleri ska kullanan Mslman
filozoflarn eserlerine sirayet etmitir. el-Baddnin sz edilen kaynaklar bildii
ve onlardan istifade ettii bilindiine gre, filozofumuzun sudr teorisini benimseyen fikr kaynaklarnn sudr teorisi ile i ie olarak bahsettikleri Birin cmertlii ve
varln ezellii tasavvuruna, sudr teorisini aka eletiren ve reddeden bir dnr olarak itirak etmesi eletirilebilir bir yaklamdr.
Bu itirak, ayn zamanda, Ebl-Beraktn beslendii felsef kaynaklar
arasnda, Grek ve Arap Yeni Eflatuncu felsef metinlerin nemli yer tekil ettiinin;
bu anlamda dnrmzn, kendisine hkim dnce yaps itibariyle, felsef
sistem kurmay amalayan bir filozof olarak -kelmc deil- yorumlanmas gerektiinin bir gstergesidir.
(3) Ebl-Beraktn bir dier argman, muhdes kavramnn sadece zt
sonralk anlamna gelen mmkin kavram ile ayn olarak kabul edilebilecei zerinedir. Bu yaklam, daha sonra filozof tarafndan, nedenler tam olunca, nedenlilerin nedenlerinden zamansal olarak geri kalmasnn mmkn olmad eklinde
de tekrarlanmtr. ncelikle, bu gr fenomen dnyasndaki tabi nedenlere dair
gzlemlerin, grneni grnmeyene kyas ilkesi ile metafizie tanmas zerine
bina edilmektedir.
Dier taraftan, filozofun, el-Muteberin bir baka yerinde tabi nedenler ile
irad nedenleri birbirinden ayrmasna ramen,83 burada bu fikrini grmezden gelmesi dikkat ekicidir. Hlbuki nedenin, neden olarak nedenlisini kendi varl ile
ayn anda gerektirmesi sadece tabi nedenler iin geerli olan tikel bir hkmdr.
Ayrca, el-Baddnin pek ok yerde altn izerek belirttii gibi, Allah her
daim tam neden olduuna ve irade sahibi fil olduuna gre,84 Onun her zaman
yapma imknna sahip olduu bir eyi, iradesinin gerei olarak yapmas veya
yapmamas mmkndr. el-Badd tarafndan ileri srlen neden ile nedenlinin

83

el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 49, 174-175.

84

Bkz. el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 66-67, 104-105, 139.

191

Dr. Tuna TUNAGZ

ezamanll yaklam, bir kez daha, kendisine sudr izafe edilen Birin lk Neden
ve lk lke olmas tasavvurunun bir uzantsdr. Fakat bu tespit, filozofun sudr
teorisini kabul ettii veya bu kabuln gizledii gibi olas bir speklasyona dayanak tekil etmez. Sadece, lemin ezelliini ispat adna, Yeni Eflatunculuktan sorunlu bir destek ald anlamna gelir.
(4) Ebl-Berakt, bir dier yerde, varoluun ncesinde yer ald dnlen yokluun sresinin yl, ay, gn, dakika gibi herhangi bir sre olmasnda
hudsun gereklemesi asndan bir saknca olmamasnn, doal olarak srenin
varolu anlamnda bir etkisinin olmadn sylemektedir. Kanaatimizce, yokluk
sresini betimlemek iin herhangi bir srenin zikredilebilmesi, srenin hudsta bir
neme sahip olmadn deil; Yaratan ile yaratlan arasnda, zamansal olarak
nicelii ok da nemli olmayan bir birimle, ncelik ve sonraln bulunduu anlamna gelir. Dolaysyla, buradaki yokluk sresi ifadesi, irade sahibi Yaratcnn
yarattklaryla olan varlksal birlikteliini deil; Allahn zt ve zaman olarak her
eyin ncesinde yer aldn vurgulamaktadr.
(5) el-Badd, dier taraftan, bir eyi dierinden ayrmay salayan akl
sret eklinde tanmlad ilah iradenin, ezelde vakitleri benzerinden ayrt ederek
yaratmann balad vakti hususletirdiini ve aklda deil d dnyada gerekleen irad temyiz anlaynn pek ok sknty bnyesinde barndrd yorumunu
yapar.
ncelikle, filozof eletirilerini, n plana kard ve muhtemelen elazzlye ait bir ilah irade tanm, hudsun murat edildiine dair aidiyeti mehul
bir yorumun tercihi ve bu anlayn ortaya karaca skntlar zerine, deyim
yerindeyse ok cz ve hatta ind noktalar zerine younlatrmaktadr. Hlbuki
irade, akl sret ifadesinin tanma eklenmi olmas ihtimali bir yana, kelmclar
tarafndan esasen g yetirilen bir eyin, gereklemesi mmkn iki tarafndan
birisini tahsis ve tercih eden sfat olarak alglanmaktadr. 85 Bu yaklam, doal
olarak henz olmayan eylerin, nce varlnn veya yokluunun; sonra ise, varl
tercih ediliyorsa varlksal zelliklerinin tercih edilmesi anlamna gelir.

85

192

rnek olarak bkz. et-Taftzn, erul-mad, c. IV, s. 128; el-Curcn, erhul-mevf, c.

VI, s. 68. Ayrca bkz. el-azzl, Tehfutul-felsife, s. 103-104.

Ebl-Berakt el-Baddnin Huds Deliline Ynelik Eletirileri

el-Badd tarafndan da vurguland zere, konu, Allahn ezelde yaratp yaratmad zerine olduuna gre; ezeldeki tercih, henz yaratlmam vakitlerin deil, eylerin yaratlmasnn veya yaratlmamasnn tercihidir. yleyse, ilah
iradenin ezeldeki tercihi, el-Baddnin iddiasnn aksine, varln veya yokluun
birbirinden ayrlmas zerinedir.
Dier taraftan, Ebl-Berakt tarafndan tenkit edilen, Allah nce vard,
sonra ise lem oldu. gibi, eylerin varlk ynyle birbirlerine kyaslanmas suretiyle zikredilebilecek zamansal bir ifade; tamamen soyut dzlemdeki bir durumun,
snrl dil ve idrak dzeyine sahip insan tarafndan anlalmasn kolaylatrmak
amacyla sarf edilmi bir dilsel karlktr. Dolaysyla, filozofun ilah irade ile
hudsu birbirinden ayrmak iin yapt akl karmlar hedefine ulam deildir.
(6) Ebl-Berakt tarafndan kudret sfat ile huds arasnda kurulan irtibat
konusuna gelirsek, filozof bu yorumlarn ilkinde, ihdas vaktinden nce yaratma
olamaz! denmesinin Allahn kudretine halel getireceini ifade etmektedir. Ne var
ki, kulland ifadelere baklrsa, Ebl-Beraktn kelmclara pek de inanmakszn
atfettii bu ihtimal, bir kelmcnn dillendiremeyecei bir varsaymdr. hdas vaktinden nce yaratma olabilir. eklindeki varsaym ve zerine bina edilen karmlar ise, kelmclar asndan fiil durum bunun tam aksi olduu iin; tpk ilki gibi,
faraziyeden baka bir nitelie sahip deildir ve kalem kavgas amal gzkmektedir.
(7) el-Badd tarafndan ileri srlen bir dier eletiri, mevcut olmayan
bir eyin varolmasn dilemenin, Allahn hdis mevcutlara ynelik hdis ve yeni
iradesiyle, nce iradesinin, sonra hdislere mahal olacak ztnn yenilendii anlamna geldii eklindedir. Ne var ki, filozofun eletirdii Earler tam da bu itiraza
muhatap olmamak iin; Allahn hdis eylere ynelik iradesinin, sonradan ortaya
kan bir irade olduunu deil, Onun mutlak iradesinin l yezl yani hdis taalluku olduunu sylerler.86 Dolaysyla, el-Baddnin tespiti vakay uygun deildir.
Ayrca, filozofun sadece kendisine ait olan hdis ve mteceddit irade grn ve
o grn yarataca skntlar muarzlarna atfetmesi de cidd biimde eletirilebilecek bir yntem sorunudur.87
86

Bkz. er-Rz, Melimu ulid-dn, s. 59-60; et-Taftzn, erul-mad, c. IV, s. 168-173;

el-Curcn, erhul-mevf, c. VI, s. 68-69.

87

Ebl-Beraktn hdis irade ile ilgili grleri iin bkz. el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 45-48.

193

Dr. Tuna TUNAGZ

Dier taraftan, ilim sfat ile grlerini anlatt bir yerde Ebl-Berakt,
Allahn sfatlarnn, heylya eklenmi bir sret gibi zatnn cz olmadn ve
Allahn hdis eylere ynelik bilgisinin Onun zatnda deil, sadece bilgisinin izafetlerinde bir deiiklik ve yenilenme ortaya karacan ve de ztn birlii ile yceliine zarar vermeyeceini uzun uzadya anlatmaktadr.88 Evrendeki nesnelerin,
madde ile sretin birleimi olduu eklindeki Peripatetik ve Me nosyona dayanan bu karm, kelamclarn btn tarafndan benimsenmemi bir fizik teorisi
zerine bina edilmesi bir yana, filozofumuzun cziyyt bahsindeki gryle de
elimektedir.
(8) Bir dier eletiri, huds delilinin ncllerindeki skntlar zerinedir. Filozofa gre, hudsular tarafndan cisimler, muhdes hareket ve skndan ayr
deildir. Muhdesten ayr olmayan eyler de muhdestir. hkm; kk nermedeki
hareket, belirli deil mutlak hareket olarak deerlendirildiinde, byk ve kk
nermelerdeki muhdes kavramlar ayn anlama gelmeyecei iin doru kabul
edilemez. ncelikle, filozof herhangi bir mutlak hareket tanm yapmamakta ve
dnyay evrenin merkezi kabul eden Batlamyusu kozmolojiden esinlenen sudr
teorisinin, ezel dairesel hareket ve bu hareketin kendisinin aasndaki dier
hareketlerin nedeni olduu anlayndan hareket etmektedir. Gnmzde rtlm olan bu teorinin, o gn iin dah kelmclara izafe edilebilmesi mmkn
olmad gibi; kabul edilmemesine ramen, byle bir hareket de olabilir. itirazyla, kelamclarn kurduklar huds denkleminin yanllna hkmetmek doru gzkmemektedir.
(9) Ayrca, Ebl-Beraktn huds delilinin temelinde yer aldn syledii
bir eyden uzak kalamayan, o eyin aynsdr. yaklam, varlk sfatn alabilecek
her ey iin deil, gzlemlenen varlklar iin geerlidir. Kelmclarla zdeleen
huds delilinin z, ncelik-sonralk balamnda da olsa, Allahn kendi dndaki
varlklardan farkl olduunu vurgulamak iken kelamclarn Allah hdis varlklara
benzeten bir yaklama sahip olduunu sylemek en azndan vakaya aykrdr.
(10) Ebl-Beraktn, varln ls olarak tanmlad zamann hdis
olmasnn, varln hdis olmas ve her ey zaman kavram ierisinde yer aldndan, en nihayet Allahn varlnn da hdis olmas anlamna geldii eklindeki

88

194

Bkz. el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 76-77, 95-97.

Ebl-Berakt el-Baddnin Huds Deliline Ynelik Eletirileri

itirazna gelince; kanaatimizce bu eletiri, zamann her eyin gerisindeki temel bir
kavram olarak kabul edilmesi durumunda geerlidir ve nihayetinde ispat edilmi
bir teori deildir. Kelamclarn zaman anlay ise, el-Baddnin aksine,
Peripatetik ve Me filozoflardaki gibi hareket kavram ile ilikilidir. Bundan dolay kelamclar, hdis hareketle ilikili zamann ve zamandakilerin hudsuna hkmederken zamanla eitlemedikleri varln deil; varlk kategorisi ierisinde yer
alan mmkin veya hdis mevcutlarn hudsuna hkmetmilerdir.
yleyse, bnyesinde barndrd tm bu skntlardan dolay, EblBerakt el-Badd tarafndan huds delili aleyhine yaplan eletirilerin, huds
delilini rtme hviyetine sahip olmadn sylemek gerekir.
el-Muteberin genelinde ok mutedil ve serinkanl bir yaklam sergileyen
ve buna paralel bir dil kullanan Ebl-Berakt; huds konusunda, kitabn genelinden ayrlan, zor anlalr bir dile gemekte ve yukarda anlan zelliklerinden farkl
bir grnt vermektedir. Hatta deiiklik, bu blmn bir bakasnn kaleminden
km olabilecei gibi bir varsaym akla getirecek kadar dikkat ekicidir. Ne var
ki, ilgili blmn zellikle ieriinin, ksmen de slubunun metnin dier blmleriyle uyumu kesin olduundan, bu ihtimal zayftr ve kantlanabilir gzkmemektedir.
Fakat Ebl-Beraktn en azndan, kaynaklarnn boyutlar mphem tesiriyle, daha
agresif ve sert bir slup taknd ve duygusal bir pozisyon ald yorumunu yapmak imkn dhilindedir.89
Bununla birlikte, lemin ezeliliini benimseyen Ebl-Beraktn, lemin
sonradanl dncesi aleyhine yapt eletirilerinin, bir nevi materyalizm ya da
deizm olduu da dnlmemelidir. Aksine, dnr, el-Muteberin dier pasajlarnda mekanik bir varolu ngren Me sudr nazariyesini felsef ve din adan eletirip reddetmekte; irade ve kudret sahibi Allahn lemi, kendi varlndan
zamansal olarak ayr olmakszn irad olarak yarattn ve Allahn varolan her
eyin yaratcs olduunu ok ak biimde ifade etmektedir.90
Bu balamda, Ebl-Beraktn sylediklerinin zeti, Allahn lemi ezelde
var etmeyi istedii ve var ettiinden ibarettir. Hatta dnr, bahsedildii gibi,

89

el-Muteber metnindeki eitli sorunlar yanstmayan kolay anlalr bir yazm tercih ettiimizden, ilgili blmn orijinal metinle karlatrlmas faydal olacaktr.

90

Bkz. el-Badd, el-Muteber, c. III, s. 145-168.

195

Dr. Tuna TUNAGZ

ezeldeki var etme ile irade sahibi fil Tanr mefhumlarn uzlatrmak ve olupbitenleri Allaha isnat etmek gayesiyle, Allahn kadm iradesinin yannda hdis ve
yenilenen iradesinin olduu fikrini dah ileri srmektedir.
Hdis ve yenilenen irade tasavvurundan dolay, Ebl-Berekt anlayszlkla ve din-felsef hakikatler ile tevhide muhalefetle sulayan esSuhreverdnin ithamlarn doru bulmamakla birlikte; el-Baddnin lemin balangc balamnda gelitirdii irad-ezel yaratm sentezinin problemli olduunu
ve bu fikrin dnrmzn birbirleriyle elien felsef ve din metinler arasnda
bocalaynn sonucu olduunu dnmekteyiz.
Me filozoflar tarafndan Eslcy, Kitbul-hayril-ma, Risle fllmil-ilh gibi apokrif eserler araclyla felsef muhitimize dhil ve adapte edilen
sudr teorisi, kadm ve cmert Allahn ezel yaratcln formle etme adna, elBaddnin bu konu zelinde ok da insicaml gzkmeyen eklektik nazariyesine
kyasla, kendi ierisinde daha sorunsuz ve tutarl bir gr olarak gzkmektedir.

196

Ebl-Berakt el-Baddnin Huds Deliline Ynelik Eletirileri

Kaynaklar

Abdulcebbr, Eb'l-asen el-K Abdulcebbr b. Amed b. Abdilcebbr elHemedn (. 415/1025), erul-ulil-hamse, haz. S. Muaf Debb,
Dru iyit-tursil-Arab, Beyrut 2001.
Alta, Eref, Fahreddin er-Rznin bn Sn yorumu ve eletirisi, z yaynclk,
stanbul 2009.
Aristotels, Fizik, ev. Saffet Babr, Yap ve kredi bankas yaynlar, stanbul
2005.
el-Badd, Bbnzde sml Paa (. 1338/1920), Hediyyetul-rifn esmulmuellifn ve srul-muannifn, ev. Rifat Bilge, tsh. M. Kemal nal, Avni
Aktu, I-II, Milli Eitim Bakanl, Ankara 1955.
---------, ul-meknn fi-eyl al kefi-unn an esml-kutub vel-funn,
thk. erefettin Yaltkaya, Rifat Bilge, I-II, Milli Eitim basmevi, stanbul
1945.
el-Badd, Eb'l-Berekt Hibetullh b. Al b. Melk (. 547/1152), el-Kitbulmuteber fl-kmetil-ilhiyye, I-III, Dru ve mektebetu Bibylon, Lbnan
2007.
---------, Kitbu sai edilletin-nal f mhiyyetil-al, nr. Amed e-ayyib,
Annales Islamologiques ierisinde, Kahire 1980, c. XVI, s. 127-147.
---------, Akl risalesi: Ebl-Berekt el-Badadi: Sahhi edilletin-nakl f mhiyyetilakl, ev. Ferruh zpilavc, slm ilimler dergisi, 2010, cilt: V, say: 2, s.
247-261.
el-Badd, Ebl-Hayr el-asen b. Sivr (. 407/1017), Enne delle Yay enNav al adesil-lem evl bil-abli min dellil-mutekellimne alen,
el-Eflniyyetul-mudese ndel-Arab ierisinde, nr. Abdurrahmn
Bedev, Vekletul-mabt, Kuveyt 1977.
el-Blln, Eb Bekr Muammed b. ayyib b. Muammed (. 403/1013), Kitbu
temhdil-evil ve telhd-delil, thk. Imduddn Amed aydr,
Muessesetul-kutubis-sefiyye, Beyrut 1986.

197

Dr. Tuna TUNAGZ

---------, el-nf f m yecibu itiduh ve l yeczul-cehlu bih, thk. Muammed

Zhid el-Kevser, el-Mektebetul-Ezheriyye lit-turs, Kahire 2000.
el-Beyhe, Eb'l-asen ahruddn Al b. Zeyd b. Muammed (. 565/1169),
Tetimmetu vnil-kme, thk. Raf el-Acem, Drul-fikril-Lubnn, Beyrut 1994.
el-Curcn, Eb'l-asen es-Seyyid e-erf Al b. Muammed b. Al (.
816/1413), erul-mevf ve meah iyet es-Seylkt vel-eleb
al eril-mevf, thk. Mamd Umer ed-Dimy, I-VIII, Drul-kutubillmiyye, Beyrut 1998.
el-Cuveyn, Eb'l-Mel Abdulmelik b. Abdillh b. Ysuf (. 478/1085), Kitbulird il aval-edille f ulil-itikd, thk. M. Ysuf Ms, A.
Abdulmunim Abdulamd, Mektebetul-Hnc, Msr 1950.
arc, Mustafa, Ebl-Berekt el-Badd, Trkiye Diyanet Vakf slm ansiklopedisi, stanbul 1994, c. X, s. 300309.
Da, Mehmet, The Philosophy of Abl-Barakt al-Baghdd with special reference
to his concept of time, Yaymlanmam doktora tezi, University of
Durham, UK 1970.
---------, slm Felsefesinde Aristocu Zaman Gr, Ankara niversitesi lahiyat
Fakltesi dergisi, 1973, cilt: XIX, say: 19, s. 97-116.
Deff, Al Abdullh, Almul-Arab vel-Muslimn f-bb, Muessesetur-risle,
Beyrut 1983.
Eb Sade, Muammed useyn, el-Vucd vel-huld f felsefeti Ebl-Berakt elBadd, Mektebetul-Usra, Kahire 1993.
Erdemci, Cemalettin, Proclusun lemin kdemine ilikin delilleri zerine, Hitit
niversitesi orum lhiyat Fakltesi dergisi, 2006/1, cilt: V, say: 9, s.
153-170.
---------, Alemin hudusuna ilikin Yahya en-Nahv ile kelmclarn delillerinin karlatrlmas, Kelm aratrmalar dergisi, 2004, cilt: II, say: 2, s. 155-164.
el-Ear, Eb'l-asen Al b. sml b. sk (. 324/935-936), Kitbul-luma frradd al ehliz-zeyi vel-bida, haz. amde urbe, Mabaatu mar,
Msr 1955.

198

Ebl-Berakt el-Baddnin Huds Deliline Ynelik Eletirileri

---------, Risle il ehlis-ser, thk. Abdullh kir el-Cuneyd, Mektebetul-ulm

vel-kem, Dmek 1988.
el-Frb, Eb Nar Muammed b. Muammed b. zlu b. arhn (. 339/950),
Kitbu ri ehlil-mednetil-fle, thk. Albert Nar Ndir, Drul-mer,
Beyrut 1986.
--------, Uynul-mesil, es-Semeratul-maryye f bair-risltil-Frbiyye ierisinde, nr. Friedrich Dieterici, E. J. Brill, Leiden 1890.
--------,

Risletu fuil-kem, es-Semeratul-maryye f bair-risltilFrbiyye ierisinde, nr. Friedrich Dieterici, E. J. Brill, Leiden 1890.

el-Gazzl, Eb mid Muammed b. Muammed b. Muammed (. 505/1111),

el-tid fl-itikd, Drul-kutubil-lmiyye, Beyrut 1983.
---------, yu ulmid-dn, I-IV, Drul-marife, Beyrut 1982.
---------, Tehfutul-felsife, tah. Suleymn Duny, Drul-marif, Kahire t.y.
el-amev, ihbuddn Yakt b. Abdillh (. 626/1229), Mucemuludeb/rdul-erb il marifetil-edb, thk. sn Abbs, I-VII, Drularbil-Arab, Beyrut 1993.
bn Eb Uaybia, Eb'l-Abbs Muvaffauddn Amed b. sm b. Halfe (.
668/1269), Uynul-enb f abatil-ebb, thk. Nizr R, Dru
mektebeti'l-ayt, Beyrut t.y.
bn Hallin, Eb'l-Abbs emsuddn Amed b. Muammed b. brhm (.
681/1282), Vefeytul-ayn ve enbu ebni-zemn, thk. sn Abbs, IVIII, Dru dr, Beyrut t.y.
bn Rud, Eb'l-Veld Muammed b. Amed b. Amed el-urtub (. 520/1126),
el-Kef an menhicil-edille, nr. Muammed bid el-Cbir, Merkezuddirstil-vadetil-Arabiyye, Beyrut 1998.
bn Sn, Eb Al useyn b. Abdillh b. Al el-Belh (. 428/1037), e-if: elilhiyyt, II, tah. Ysuf Ms, Suleymn Duny, Sad Zyid, VezretusSefe vel-rdil-avm, Kahire 1960.
---------, Kitbun-nect fl-kmetil-manyye ve-abyye vel-ilhiyye, tah.
Mcid Fahr, Drul-fil-cedde, Beyrut t.y.

199

Dr. Tuna TUNAGZ

bn Teymiyye, Ebl-Abbs Tayyuddn Amed b. Abdilalm (. 728/1328),

Minhcus-sunnetin-nebeviyye, thk. Muammed Rad Selm, I-IX,
Cmiatul-mm Muammed b. Sud el-slmiyye, Riyad 1986.
bnul-f, Eb'l-asen Cemluddn Al b. Ysuf b. brhm (. 646/1248),
hbru'l-ulem bi ahbri'l-ukem, thk. Abdulmecd Diyb, Mektebetu
bn uteybe, Kuveyt t.y.
hsanolu, Ekmeleddin-Rosenfeld, Boris A., Mathematicians, astronomers and
other scholars of Islamic civilization and their works, Ircica publications,
stanbul 2003.
hvnu-af, Rasilu hvni-af ve hullnil-vef, I-IV, Dru dr, Beyrut
t.y.
el-Kind, Eb Ysuf Yab b. sk b. abb (. 252/866?), Rasilul-Kind elfelsefiyye, nr. Muammed Eb Rde, I-II, Drul-fikril-Arab, Mr 1950.
Langermann, Y. Tzvi, Al-Baghdadi, Abul-Barakat, Routledge encyclopedia of
philosophy, ed. Edward Craig, Routledge, London 1998, c. I, s. 636-638.
Lewis, Bernard, The Jews of Islam, Princeton University Press, New Jersey 1984.
Madelung, Wilferd, Abul-Barakt al-Badd, Encyclopaedia Iranica, ed. Ehsan
Yarshater, Routledge and Kegan Paul, London 1983, c. I, s. 266-268.
el-Mturd, Eb Manr Muammed b. Muammed b. Mamd (. 333/944),
Kitbut-Tevd, thk. Bekir Topalolu, Muhammed Arui, SAM yaynlar,
Ankara 2003.
en-Nedv, Suleymn, Male, el-Kitbul-muteber fl-kmetil-ilhiyye sonunda,
Dru ve mektebetu Bibylon, Lbnan 2007, c. III, s. 230-252.
en-Nesef, Eb'l-Mun Meymn b. Muammed b. Muammed (. 508/1115),
Tabratul-edille f ulid-dn, thk. Hseyin Atay, Diyanet leri Bakanl
yaynlar, Ankara 1993.
zpilavc, Ferruh, Ebl-Berekt el-Baddde tabiat felsefesi, Yaymlanmam
doktora tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul
2008.
Peters, Francis E., Antik Yunan felsefesi terimleri szl, ev. ve haz. Hakk
Hnler, Paradigma yaynlar, stanbul 2004.

200

Ebl-Berakt el-Baddnin Huds Deliline Ynelik Eletirileri

Pines, Shlomo, Nouvelles etudes sur awhad al-zamn Abu-l-Barakt al-Baghdd,

Librairie Durlacher, Paris 1955.
Proklos, ucecu Brulus f demil-lem, el-Eflniyyetul-mudese ndel-Arab
ierisinde, nr. Abdurrahmn Bedev, Vekletul-mabt, Kuveyt 1977.
er-Rz, Eb Abdillh Fahruddn Muammed b. Umer b. useyn (. 606/1210),
Muaalu efkril-muteaddimn vel-muteahhirin minel-ulem velukem vel-mutekellimn, nr. h Abdurraf Sad, Mektebetulkulliyytil-Ezheriyye, Kahire t.y.
---------, Melimu ulid-dn, nr. h Abdurraf Sad, Mektebetul-kulliyytilEzheriyye, Mr t.y.
Ruth, Cecil, Hibat Allah, Abu Al-Barakt (Nathanel) Ben Ali (Eli) Al-Baghdd,
Encyclopaedia Judaica, ed. Cecil Ruth, Keter publishing, Jerusalem t.y.,
c. VIII, s. 461-462.
es-afed, aluddin Hall b. Aybek b. Abdillh (. 764/1363), el-Vf bilvefeyt, thk. Amed el-Arna, Turk Muaf, I-XXIX, Dru iyit-tursilArab, Beyrut 2000.
---------, Nektul-himyn f nuketil-umyn, el-Mabaatul-Cemliyye, Msr 1911.
Szen, Kemal, Ebul-Berekt el-Baddnin zaman teorisi Din aratrmalar,
2000, cilt: IV, say: 10, s. 161186.
Steinschneider, Moritz, Die Arabische literatur der Juden, J. Kauffmann, Frankfurt
1902.
es-Suhreverd, ihbuddn el-Matl Yay b. abe b. Emrak (. 587/1191),
Kitbul-meri vel-murat, Mecma-i muanneft-i eyh-i r ierisinde, tsh. Henry Corbin, II, Pejhegh- ulm-i insn u mulat-
ferheng, Tahran 2001.
e-ehrazr, emsuddn Muammed b. Mamd (. 687/1288'den sonra),
Nuzhetul-erv ve ravatul-efrh, nr. Abdulkerm Eb uveyrib,
Cemyyetud-davetil-slmiyyetil-lemiyye, Trablus 1988.
e-ehristn, Eb'l-Fet Muammed b. Abdilkerm b. Amed (. 548/1153), elMilel ven-nial, thk. Emr Al Hen, Al asen Fr, I-II, Drul-marife,
Beyrut 1993.

201

Dr. Tuna TUNAGZ

et-Taftzn, Saduddn Mesd b. Umer b. Abdillh (. 792/1390), erulmad, thk. Abdurramn Umeyra, I-V, lemul-kutub, Beyrut 1998.
e-ayyib, Amed Muammed, el-Cnibun-nad f felsefeti Ebl-Berakt elBadd, Dru-ur, Kahire 2004.
Topalolu, Bekir, slm kelmclar ve filozoflarna gre Allahn varl, isbat-
vcib, Trkiye Diyanet Vakf yaynlar, Ankara 1995.
---------, Huds, Trkiye Diyanet Vakf slm ansiklopedisi, stanbul 1998, c.
XVIII, s. 304-309.
Tunagz, Tuna, Eb'l-Berakt el-Badd'de Tanr dncesi, Yaymlanmam
doktora tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2012.
Uysal, Enver, hvn- Saf, Trkiye Diyanet Vakf slm ansiklopedisi, stanbul
2000, c. XXII, s. 1-6.
lken, Hilmi Ziya, slm Felsefesi, lken yaynlar, stanbul 1998.
Yaltkaya, erafeddin, Ebu Al-Berekt Al-Badad, Darlfnun lhiyat Fakltesi
mecmuas, 1930, cilt: IV, say: 17, s. 25-41.
e-eheb, emsuddn Muammed b. Amed b. Usmn (. 748/1348), Trhulslm, thk. Umer Abdusselm Tedmur, I-LII, Drul-kitbil-Arab, Beyrut
1987.
---------, Siyeru almin-nubel, thk. uayb el-Arna ve dr., I-XXIII,
Muessesetur-risle, Beyrut 1985.
ez-Zirikl, Hayruddn b. Mamd b. Muammed Al b. Fris (. 1396/1976), elAlm, I-VIII, Drul-lm lil-melyn, Beyrut 2002.

202

Ab al-Barakt al-Baghdds Criticism of Argument on udth

Citation/- Tunagz, T. (2012). Ab al-Barakt al-Baghdds
Criticism of Argument on udth, ukurova University Journal of
Faculty of Divinity, 12 (1), 171-203.
Abstract- Ab al-Barakt al-Baghdd (454/1062-547/1152) is a
critical philosopher, who spent most of his long lifetime in Baghdad
and left works behind as a result of his being stable researcher on
the fields of medicine, astronomy, pharmacology, logic, physics and
metaphysics. After having examined religious and philosophical
literature for many years, Ab al-Barakt ultimately attained some
results closer to Asharite School than Muslim Peripatetics at many
important theoretical matters, and attempted to construct a new
eclectic system of philosophy. In this study we attempted to explain
of how Ab al-Barakt al-Baghdd the independent philosopher
commented the matter of udth, one of the deep controversial
points between two opponent movements of Islamic thought, Muslim
Peripatetism and Muslim Theology, and to determine the place of alBaghdd between two schools within the frame of the matter.
Key Words- Ab al-Barakt al-Baghdd, udth Argument, Muslim
Peripatetism, Kalm