ALI PAJAZITI

ESE SOCIOLOGJIKE
Logos-A
Shkup, 2002

Biblioteka Mendimi
Recensent: Dr. Etem AZIRI Dr. Hasan
JASHARI
Redaktura gjuhsore: Xhevat LLOSHI
ISBN 998958-049-9
9 789989 904196

Prmbajtja:
Prmbajtja: ........................................................................................... 6
Parathnie ............................................................................................ 9
Tranzicioni, demokracia dhe mediat nga fokusi i sociologjis
s politiks .......................................................................................... 15
Politika dhe morali ............................................................................16
Mijvjeari i ri dhe realiteti shoqror n vendin ton ............................. 17
Mediat dhe zgjedhjet .........................................................................19
Politika dhe vetshkatrrimi si fat i Homo Balkanicus-it ........................... 22
Shteti nacional sfid e modernitetit ................................................ 23
Afrsi gjeografike, largsi njohjeje ..................................................... 26
Mijvjeari i ri dhe perspektiva jon ................................................... 28
Monizmi si tejz akiliane .................................................................... 31
Maqedonia si unitas multiplex ........................................................... 32
Panta rei ........................................................................................ 33
Kondicionali si shkas........................................................................ 35
Nga konvencionaliteti n spontanitet .......................................................37
Socioeksegjeza e elits intelektuale ....................................................... 44
Intelekti n shrbim t ideologjis ..................................................... 45
Tranzicioni shoqror dhe mendimtari i lir ........................................... 47
Mijvjeari apokaliptik........................................................................... 51
Kohezioni brendakombtar si domosdoshmri .......................................... 55
Globalizmi ........................................................................................... 60
Skic e pikpamjeve planetariste-globaliste ........................................ 62
Globalizmi - imperializm pasmodern?! ............................................... 64
Prfundim....................................................................................... 67
Preambuliada ...................................................................................... 69
Feja n fokus....................................................................................... 74
Rex publica, kultura dhe morali .............................................................. 83
5

(De)nacionalizimi i shoqris dhe paqja ...................................................87

Fenomenologjia e bashkjetess .............................................................91
Guerrizmi si patologji sociale................................................................. 96
Anomalia e mosleximit, energjia pozitive dhe sitelizimi i mediave .............. 100
Dialogu mes qytetrimeve .................................................................... 106
Harry Potter: libri i shfryrjes s fantazis............................................... 110
Tranzicioni i dyt: m tutje si? .............................................................. 116
Tragjedia dhe intelektuali i mirfillt ..................................................... 120
Bota bashkkohore n udhkryq ............................................................ 125
Dihotomia progresi(vizmi)-regresi(vizmi) ose modernizmi
versus tradita................................................................................. 126
Nga soteriologjia shekullariste n epokn e krizologjis
pasmoderne ................................................................................... 128
Prfundim...................................................................................... 133
Misioni i universitetit versus prplasjeve t elits s miletit................. 136
Sarajeva, atje ku dikur ka qen?............................................................ 142
Sociologjia e sportit ............................................................................ 147
Sporti, neopaganizm ose kuazireligjion! ............................................ 148
Sporti i ekonomizuar ....................................................................... 149
Sporti dhe dhuna .............................................................................151
Sporti dhe nacionalizmi ................................................................... 152
Prfundim...................................................................................... 153
E shenjta dhe profania n opusin sociologjik t Durkheimit ....................... 155
Elita, elitizmi dhe shoqria ................................................................... 161
Elita n shoqrin tradicionale dhe n at moderne ............................. 162
Lidhja organike n marrdhnien elita-masa....................................... 164
Elitizmi i shndrruar n vetvrasje kombtare..................................... 166
Bibliografia ........................................................................................ 168

Parathnie
Libri Ese sociologjike i Ali Pajazitit paraqet nj ndimes t shquar nga lmi i sociologjis. Edhe pse n shikim
t par fitohet prshtypja se ky libr ngrthen tematika
t ndryshme, q kan t bjn me rrjedhat shoqrore
aktuale n Maqedoni, shqyrtimi m i thelluar i lnds s
zbrthyer na jep t drejt t vm n dukje, se n fakt
bhet fjal pr nj trsi mjaft homogjene, n t ciln sipas nj kronologjie logjike autori bn ndriimin e shum
dukurive shoqrore, q e shqetsojn qenien shqiptare,
si dhe ofrohen alternativa pr tejkalimin e asaj, q e shikuar siprfaqsisht, duket e patejkalueshme, me t vetmin qllim q popullata shqiptare e Maqedonis, ndaj s
cils dhjetvjear me radh historia sht sjell m tepr si njerk sesa si nn, ta gjej vendin e vet n hapsirat demokratike evropiane e m gjer.
Tekstet e paraqitura n kt libr, t botuara m par n Lobi, Jehona, Fakti dhe Flaka, analizojn kryekput
dukuri shoqrore, t cilat kan t bjn me periudhn e
tranzicionit. Megjithat, autori, duke u prpjekur q qndrimet e tij t jen sa m t argumentuara, kthehet her
pas here dhjetvjear m pas, por gjithmon duke e pasur t qart se sa m shum merremi me t kaluarn, aq
m t vogla jan gjasat pr nj ardhmri m t sigurt. Me
fjal t tjera, Pajaziti ndodhit e s kaluars m t afrt
ose m t largt i prmend jo aq pr t ndrtuar mbi bazn e tyre ardhmrin, por m tepr si dukuri shoqrore,
9

njmendsis n kushte e rrethana t reja, me prirje pr

institucionalizimin e marrdhnieve, t cilat n emr t
demokracis nj t tretn e popullsis s Maqedonis, q
gjendet n trojet e veta etnike, ti shndrronin n qytetar t dors s dyt dhe perspektiva e tyre t varej nga
vullneti i mir i pjess tjetr t popullsis me prejardhje
etnike maqedonase, e cila e shpalli veten bartse t sovranitetit shtetror prmes aktit m t lart juridik, q e
solli me mbivotim, duke mos e prfillur votn e lir dhe
vullnetin e popullats shqiptare n Maqedoni. Pr fat t
keq, e gjith kjo ndodhte para syve dhe me ndihmn e
inteligjencies, e cila duke mos qen e vetdijshme pr rolin e saj n shoqri, me inferioritetin q tregonte i ndihmonte ato procese, t cilat kt vend ballkanik e orientonin drejt qorrsokakut.
Nuk sht e rastit q Pajaziti n kt vepr nj hapsir t gjer e ka rezervuar pr personalitetin e intelektualit, e n veanti t intelektualit shqiptar. Jan t qndrueshme dyshimet e tij ndaj nj kategorie t inteligjencies,
e cila n periudhn e monizmit ka luajtur rolin e rojtarit
besnik t sistemit ekzistues dhe q nuk paraqiste kurrfar force lvizse t marrdhnieve shoqrore. Me t
drejt ai parashtron pyetjen pr moralitetin e asaj inteligjencieje, e cila deri deri dje i mbronte me kmbngulje
vlerat e nj sistemi dhe sot paraqitet si kritikuese e ashpr pikrisht e dikaje, q vite m par e mbronte fuqimisht. sht e logjikshme t parashtrohet pyetja: kur e
thoshin t vrtetn ata intelektual, ather apo sot?
Megjithat Pajaziti shpreh optimizm pr lindjen e nj
inteligjencieje t lir, kritike, t liruar nga bagazhi i s
kaluars, nga t gjitha llojet e komplekseve, q do t ishte bartse e lvizjeve shoqrore. Kur flet pr inteligjencien, autori me keqardhje konstaton: fatkeqsi q n
kohn kur jemi duke prjetuar tranzicionin social, nuk
11

t cilat kan dhn ndihmes n mas t madhe q t

ndodhte e sotmja.
Tekstet e prfshira n veprn Ese sociologjike mund t
ndahen n tre grupe. N grupin e par bjn pjes tekstet me karakter t shprehur teorik shkencor nga lmenjt e shkencave humanitare, e sidomos nga sociologjia.
N grupin e dyt bjn pjes tekstet nga prditshmria
shoqrore, shpesh t bazuara n mendimet e teoricientve me emr botror, ndrsa n grupin e tret tekstet
me karakter politik aktual.
Pajaziti n librin n fjal prshkruan zvendsimin e
sistemit monist me at pluralist shumpartiak, i cili ndrmjet shqiptarve t Maqedonis zgjoi shpresa, se sipas
nj logjike shum t shpejt, do t krijohej nj hapsir
manovrimi racionale, karakteristike pr t gjitha shoqrit q synojn drejt demokracis. Megjithat, t gjitha
analizat flasin se n Maqedoni qysh n start pluralizmi
partiak u keqkuptua, ndrsa ajo q u pagzua si demokraci e porsalindur, u dhunua nga ata q gjoja e lindn,
dhe u shndrrua n lavire, s cils tashm prej nj dhjetvjeari e m shum, faktori i jashtm po mundohet me
ndrhyrje kirurgjike tia kthej virgjrin e humbur dhe,
po t gjendej mundsia, ta martoj si vajz beqare.
Edhe pse n procesin e dhunimit kolektiv t demokracis n Maqedoni morn pjes n kt ose n at mnyr pothuajse t gjitha subjektet politike, si prfaqsues
t kolektiviteteve nacionale, do t kishte qen e padrejt
t ndahej prgjegjsia n mnyr drejtvizore, pr vet
faktin se ata e ushtruan dhunimin nga pozita e pozicione
t ndryshme. Ndrsa shqiptart pluralizmin politik e partiak e kuptuan si perspektiv t prgjithshme ose pr t
gjith, si luft t ideve e mendimeve pr nj t ardhme
m t sigurt e m t lumtur, bashkvendasit e tyre maqedonas dukurin e pluralizmit e kuptuan si vazhdim t
10

shohim xixat e nj inteligjencieje t mirfillt, e cila krijon e shkruan duke ndjekur prirjet botrore, q gjrat i
interpreton n prputhshmri me premisat shkencore,
madje q koh pas kohe e befason opinionin me zbulime e inovacione nga fusha t ndryshme. Sipas tij, dijetari i ndritur nuk sht oportunist, nuk ka nevoj t krkoj shenjtrim e bekim nga gladiatort e arens politike. Shum dhjetvjear m par Sen Simoni, ithtar i
elits s dijes, shkruante: Mbijetesa e kombit francez
nuk varet nse do ti humb apo jo prfaqsuesit e shtpis mbretrore, fisnikt e ndryshm, ministrat, kshilltart, gjeneralt, klerikt m t lart, gjykatsit, prefektt
dhe njerzit e tjer t njohur. Edhe pse humbja e tridhjet mij personave, pr t cilt mendohet se ishin m t
rndsishmit n shtet, francezve do tu kushtonte
dhimbje t madhe, kjo nuk do t ishte gjymtim pr shtetin, pr shkakun se vendet e zbrazta do t plotsoheshin leht, nj numr i madh francezsh do t msonte
ti kryente punt q i kan kryer ata. Tragjike do t kishte
qen po qe se n ndonj rast fatkeq Franca do t humbte pesdhjet fizikant e saj m t mir, kimistt, poett,
skulptort, muzikantt, letrart, mekanikt, mjekt, farmacistt, arkitektt, inxhiniert e degve t ndryshme
dhe shum profesionist t tjer. N at rast Francn do
ta mbulonte zia. Ajo do t mbetej si trupi i pashpirt, derisa ti rritej srish koka. Pra, intelegjencia nuk sht
dika q krijohet aty pr aty; ajo lind dhe kultivohet
brenda shekujve. I mjer sht ai popull q e nnmon
intelegjencin e vet, por e mjer sht edhe ajo intelegjenci q nuk sht n shrbim t popullit t saj.
Ali Pajaziti sht ndr t rrallt q n shkrimet e veta erdhi n konstatim se diferencimi socio-ekonomik n
baza etnike solli deri te trazirat e njpasnjshme brenda
ksaj shoqrie dhe kulminoi me nj konflikt t armatosur.
12

Domethn, situatn konfliktuoze dhjetvjeare e analizon edhe pr nga aspekti i dallimeve mjaft t shprehura
sociale dhe ekonomike q ekzistojn n mes dy etniteteve m t mdhaja n Maqedoni. Qasja e ktill e dshmon pjekurin e autorit i cili qart v n pah se popullata shqiptare n Maqedoni nuk sht bartse e kapitalit
dhe ajo nuk posedon ndonj pasuri t veant, ashtu si
duan ti tregojn gjrat autort e ndryshm maqedonas
dhe ndoshta si ndrrojn shqiptart. Popujt q ekzistencn e vet e sigurojn nga kurbeti nuk mund n baz
t asnj parametri t mirfillt ekonomik t llogariten
popuj t pasur.
Gati n do tekst autori i ka parasysh rrjedhat globale shoqrore. Me nj racionalizm modest angazhohet
n drejtim t gjetjes s nj hapsire pr shqiptart n familjen e madhe evropiane. Tendencat e tija intelektuale
jan mjaft transparente dhe racionale-shqiptart e demokratizuar n Evropn demokratike. Prandaj, ai thot
kusht sht q shpirti racional t arrij t dominoj mbi
at emocional. Nse ndodh kjo, leht do t vrehen gabimet, do t merret msim nga e kaluara dhe do t gjendet rrugdalje nga ky labirint.
Edhe pas kritikave q mund ti bhen librit t Pajazitit Ese sociologjike, q gjithsesi do t kishin qen t mirseardhura, ky libr i ka vlerat e veta teorike dhe si i till
paraqet nj kontribut pr ndriimin e shum fenomeneve shoqrore t prditshmris son. Aq m shum n
qoft se e kemi parasysh se jetojm n kto kohra pa koh ku mjaft i vogl sht numri i intelektualve shqiptar
t cilt kan guxim ti shprehin qndrimet e tyre n lidhje
me fenomenet e ndryshme shoqrore q e frenojn zhvillimin e mirfillt t etnitetit shqiptar n Maqedoni.Vlen
t potencohet edhe ajo se autori n asnj moment nuk i
v n pyetje vlerat dhe perspektivn e etniteteve tjera.
13

Tranzicioni, demokracia dhe mediat

nga fokusi i sociologjis s politiks
T rrall jan njerzit t cilt n vetvete i bashkojn
eprsin e pozits dhe vlerat morale.
Aristoteli
Sot si gjithkund n bot, ashtu edhe n vendet q jan duke e prjetuar fenomenin shoqror t quajtur tranzicion, po bhen prpjekje pr jetsimin e nj dukurie t
mistifikuar, madje t mitologjizuar, t quajtur demokraci,
si nj nga mjetet politike m t paraplqyera nga shoqrit politike (shtetet) bashkkohore. Se sa probleme sjell
kjo periudh kalimtare (tranzicioni) si n psikologjin e
individve ashtu edhe n marrdhniet individi-individi,
individi-shteti, institucionet-qytetari, m s miri e ilustron panorama sui generis e vendeve antare t ish sistemit, q pr baz merrte materializmin dialektik-historik.
Ligj i natyrs sht se pr tu br nj ndryshim rrnjsor
n jet, duhen prjetuar dhimbje e vuajtje t vogla ose t
mdha. Po sht m keq kur dhimbjeve u shtohen edhe
ato, pr t cilat faktor sht vet njeriu ose qytetari, kur
ai shkakton shkatrrimin, q pr finale ka vetshkatrrimin. t mir u solln vllezrve tan shqiptar prtej
kufirit trazirat e vitit 97, pos humbjes s besimit se pr
frymmarrjen e lirshme t qytetarve kujdeset shteti. Dyzetepes vjet shteti enverist, nse do t shpreheshim me
15

Qndrimet e veta autori i shpreh me nj origjinalitet q

sht karakteristike pr njohsit e mir t shkencave
shoqrore.
Mbetemi me shpres se lexuesit e librit Ese sociologjike n mas t madhe do ti mbshtesin konstatimet tona
se tekstet e prfshira n t paraqesin nj pasqyr reale
pr zhvillimin shoqror dhe nivelin e demokracis n
Maqedoni.
dr. Etem Aziri

14

fjalorin hobbesian, ishte nj kuedr (Leviathan), kurse n

(kuazi)demokraci n kuedra u shndrruan pjestart e
piratve e plakitsve, t cilt gjuajn momentin pr ta
ndryshuar me zor statusin shoqror, pr tu br bos e
pr t kaluar nga nj shtres m e ult shoqrore n at
m t lartn. dua t them me kt? Dua t them se
ashtu si n art sht e rrezikshme parulla lart pour lart,
edhe n jetn shoqrore sht e rrezikshme parulla dmocratie pour dmocratie. Respektivisht, demokracia nuk duhet
t mbetet vetm fjal e that n gjuht e politikanve,
por edhe masat njerzore nuk duhet t presin udira t
menjhershme, sepse demokracia sht mjet politik, i cili
krkon koh pr t dhn rezultatet e duhura. Demokracia nuk sht alkimi, e cila me metoda misterioze mund t krijoj
nga metali i rndomt flori, nuk mundet qytetart pr nj nat ti bj qyetar t Utopi-s s Morit ose Civitas Solis-it
t Kampanels. Ajo nuk duhet absolutizuar, zaten jetojm n periudhn e pasmodernizmit, kur sipas mendimtarit t shquar anglez Ernst Gellner mbi t gjitha mbizotron relativizmi (Rellativismus ber alles). Prndryshe,
nse nga ky mjet politik priten kulla t fildishta dhe zgjidhje t prnjhershme t problemeve - si pasoj e thyerjes s shpresave dhe iluzioneve - n vend t demokracis
sundon anarkia, nga e cila nuk kan dobi as vet ata q e
krijojn, edhepse nuk jan t vetdijshm pr kt.

Politika dhe morali

Zgjedhjet vendore ose ato kuvendore (parlamentare) si nj nga mjetet e realizimit t demokracis, po i prjetojm tashm disa her. Kjo do t thot se nuk jemi t
16

paprvoj, respektivisht se nuk na falen gabimet e hapave t par t fmijris demokratike. Por e do q n
kt drejtim nuk mund t lavdrohemi se kemi marr
msim nga e kaluara, se kemi fituar nj kultur pluraliste
dhe t drejtimit: Respekto tjetrin pa marr parasysh bindjet
politike dhe weltanschaung-un e tij, dije se me at duhet ta ndash
ajrin dhe t mirat e tjera, q Zoti ia ndau njeriut pr t mbijetuar
n siprfaqen e toks. Zemrngushtsia dhe dshira pr
pushtet e fam t pamerituar jan vetm disa nga tiparet
e njeriut. Ato mund t shmangen vetm me edukat e
moral t lart. Prej ktu vihet n prfundimin, se politika
si nj nga gjasht institucionet themelore t shoqris
(feja, kultura, edukata, politika, ekonomia dhe koha e
lir) sht e lidhur ngusht me etikn e qytetarve. Etika
e morali duhet t zbukurojn do pore t shoqris, nga
bariu e deri te kryetari i shtetit, nga zyra e rndomt deri
te salla ku mbahen konferencat e shtypit, nga biseda n
rrug ose od katundi e deri te diskutimi n foltore t
parlamentit etj. Pra, pr tu realizuar nj kohezion shoqror dhe pr t funksionuar demokracia e mirfillt, duhet q t kemi qytetar t edukuar, respektivisht t edukuar e t arsimuar. Por duhet ditur se vetm arsimi ose
prcjellja e t dhnave pa mbjellje t kodeve t moralit
e etiks nuk mjafton.

Mijvjeari i ri dhe realiteti

shoqror n vendin ton
Sadoq n bot sht e pranishme polemika se kur
fillon mijvjeari i ri, n astet e para t vitit 2000 ose
2001, ne, duke u bazuar n faktin se shumica mbrojn
17

t mund t mbijetoj, duhet kultivuar respekti ndretnik

dhe ndrkulturor midis etnive q jetojn n kt nnqiell. Pra, detyrim parsor i funksionarve t sotm dhe
atyre t ardhshm politik duhet t jet prdorimi i aftsive t veta n drejtim t ruajtjes s paqes dhe stabilitetit
politik, krijimit t kushteve pr kalimin nga alimi ekonomik n nj stabilitet dhe prosperitet social, ku qytetari
nuk do t vuaj nga psikoza e papunsis, nga pamjaftueshmria e pags mujore, ku i riu nuk do t hutohet nga
mjegullnaja e ardhmris q e pret, ku studenti nuk do t
vuaj nga standardi minimal, ku fshatari nuk do ket kokarje se ku do ta tregtoj produktin e tij bujqsor, ku
intelektuali nuk do t mendoj si t siguroj kafshatn e
gojs, por t merret me punn e tij hulumtuese etj.

Mediat dhe zgjedhjet

Mendimtari i njohur italian Umberto Ecco thot, se
rolin propagandistik q n Mesjet (n shoqrin tradicionale) e ka luajtur Kisha, n shtetin modern ose n
bashkkohsi e luajn mediat. Me kt ai ka dashur t
thot se Kisha ka qen bartsja dhe paraqitsja e informacioneve, gjykuesja dhe ekzekutuesja e njerzve. E sot
mediat, prve rolit bazor q duhet ta luajn (informimi i
njerzve), m tepr merren me formimin e kulturs masive dhe, pr fat t keq, me gjra q nuk prputhen me
kodin e gazetaris dhe njerzores.
Prmes mediave sot n bot sht arritur t krijohet
pothuajse nj kultur unike ose, thn m mir, uniforme. Sot prafrsisht njsoj vishet amerikani me kinezin,
shqiptari me suedezin, kolumbiani me turkun (Levis,
19

tezn e par, mund t themi se zgjedhjet e 10 shtatorit

jan t parat n mijvjearin e ri. Mijvjearistt (millenarianists) pretendojn se n pragun e do mijvjeari duhet
t ndodhin gjra t mdha, presin shptimtarin, i cili n
ast do ta ndryshoj gjendjen. Shoqrit e cargo cult-it
(kultit t ardhjes s ngarkesave) nuk jan shoqri t vetdijshme, por ndrrimtare. Antropologt sintagmn cargo
cult, e prdorin pr shoqrit me bindje dhe pikpamje t
thjeshta, t cilat jetojn duke pritur anijen, e cila do tu
sjell atyre t gjitha t mirat materiale e shpirtrore dhe
me kt gjendja e tyre do t ndryshoj pr 180 grad.
Nga politikant n mitingjet parazgjedhore qytetart
e Maqedonis dgjojn shum premtime, prej t cilave
ca realizohen e ca mbeten vetm n kujtesn e qytetarit
t rndomt, ndrsa politikant vazhdojn t bjn politik. Fjalt e politikanve jan shndrruar n onomatope
njerzore, t ciln dokush e dgjon, por rrallkush i beson. Sipas analizave t bra, kto zgjedhje elektorati i
pret me mosinteresim dhe pa oreks. Pse? Mos vall
mbaroi demokracia? Mos vall qytetari sht bezdisur
nga sandqet, motot dhe pllakatet q stolisin do qoshe
t prditshmris s tij? Nse populli tregon mosinteresim pr to, a mund t ndodh q ti rrezikohet ardhmria
e katr viteve t ardhshme? Kto pyetje mbeten t hapura dhe krkojn prgjigje nga vet politikant, politologt, analistt, si dhe dijetart e degve t jera.
Pr nj vend si Maqedonia, i paprekur nga luftrat e
viteve 90 n trojet e ish Jugosllavis,* satisfaksion mund
t jet vetm shmangia e gjakderdhjes dhe lufts qytetare. Por e do q etnocentrizmi dhe nacionalizmi, mostoleranca ndretnike shpesh dalin n sken dhe i tregojn
dhmbt e tyre t vrtet. Q ky shtet relativisht i vogl
*

Ky artikull sht botuar n Fakti m 11 shtator 2000.

18

Batta, United Colors of Benetton) etj. Pijn t njjtn

pije (Coca Cola, Pepsi) dhe han ushqim t gatshm (Mac
Donalds, Burger King). Sot shum pak ose n detaje dallon mnyra e rregullimit t nj banese t Manesterit nga
ajo e Sarajevs, ajo e Sidnejit me at t Prishtins, nga ajo
e Rio de Zhaneiros e Detroitit dhe Kajros. Sporti dhe
muzika jan ndr temat kye t rinis aneknd bots. N
realizimin e t gjitha ktyre rol t rndsishm luajn
edhe mjetet e komunikimit masiv. Pra, ekziston nj marrdhnie e mirfillt ndrmjet globalizmit dhe mediave.
Sot prve gazetaris s ndrgjegjshme, ekziston edhe
ajo q merret me indoktrinimin e masave t njerzve, me
shtrembrimin e s vrtets, me vnien n qarkullim t
informatave bombastike t pabaza, me akuza dhe ndihm montazheve gjyqsore pr ekskomunikime e t tjera.
Kur vijm te marrdhnia politika-mediat, lirisht
mund t thuhet se n shum raste radioja, televizioni
dhe shtypi do sdo jan n marrdhnie t pashmangshme me politikn dhe politikant. Mediat n mes tjerash prcaktohen edhe si story-telling and myth-making apparatus. Domethn, ato prve q rrfejn, n t njjtn
koh krijojn edhe mite t profileve t ndryshme, t
shkenctarve, politikanve, kngtarve, sportistve...
Pra, ato mund ta legjendarizojn nj politikan t caktuar,
por nse dora politike e kalon dozn e normales, mediat
mund ti kthehen edhe si bumerang. Rnia e shum diktatorve t famshm n shoqrit bashkkohore n mes
tjerash sht edhe rezultat i veprimtaris s mas mediave.
Politika si mjet i udhheqjes dhe sundimit, s bashku me institucionet e tjera shoqrore duhet t luftoj pr
t siguruar mirqenien e qytetarve. N kt drejtim ajo
prdor mjete t ndryshme, n mesin e t cilave bjn pjes edhe mas mediat. Kjo sht edhe normale, kur kemi
parasysh se ata q e drejtojn shtetin (politikant) por
20

edhe gazetart jan njerz me ndjenja e emocione, domethn mund t jen antar ose simpatizues t njrs
parti politike ose tjetrs. Sociologu gjerman Hans Freyer
thot q, edhepse sociologu bn vetm prshkrimin e
dukurive shoqrore, ai nuk mund q ti ik aspektit t
vet subjektiv dhe n trajtimet e tij gjithmon do t ket
gjra q pasqyrojn individualitetin e tij n trsi, duke
filluar nga prirjet politike, bindjet fetare, psikologjia e tij
etj. Pra, edhe nga ata q punojn npr mediat, qofshin
ato elektronike qofshin ato t shtypit, nuk mund t presim objektivitet absolut, por mund t presim prpjekjen
dhe mundin e tyre pr t arritur deri te nj shoqri racionale, ku do t mbizotroj bonsensi, mirkuptimi, ndrrespekti, ku qllim parsor do t jet lumturia e qytetarve pa shikuar n ngjyrat dhe bindjet e tyre kombtare,
fetare, politike, profesionale etj., ku n vend t parulls
s famshme Bellum omnium contra omnes (dokush kundr
dokujt), do t mbizotroj parulla Paqe pr t gjith.

Politika dhe vetshkatrrimi

si fat i Homo Balkanicus-it
Thelbi i sovranitetit shtetror nuk sht n monopolin
e dhuns dhe sundimit, por n monopolin e zgjidhjes
Karl Schmidt1
Jetojm n nj koh t menduris, t anomalive
dhe traumave psikike-shpirtrore individuale, q madje
disa her marrin edhe ngjyrime kolektive. Njeriu i kohve moderne bri shum zhurm e rrmuj, derdhi tepr
gjak pr t shkruar nj faqe t re t historis, duke kujtuar gjithmon at t bardhn dhe rozn, por e do q realiteti sqe i till. Mesjets iu vu damka e errsirs, mediokritetit, shkatrrimit e rnies. N nnvetdijen e njerzve
u krijua paranoja e s djeshmes dhe iluzioni i s ardhmes.
Shum u punua q koha e re (moderniteti) t jet parajs,
por u voll mjaft vrer n kt epok, e cila fillon me zbulimin e kontinentit t ri (Ameriks) ose me kalimin e Konstantinopojs s athershme n duart e turqve osman.
Njri nga problemet q solli me vete epoka moderne sht shtja e kombit, e shtetit nacional dhe e nacionalizmit. Lidhur me kt problematik sociologjike me
reflektime shumprmasore pr shoqrin sht harxhuar shum boj; me qllime t shumllojshme, sht
1

Karl {mit, Politi~ka teologija, prev. Svetlana i Dimitar Gelevi, Kultura,

Shkup, 1993, f. 21.

21

trajtuar nga kndvshtrime t ndryshme shkencore, filozofike, gazetareske etj. sht interesant fakti q n disa
pjes t bots, nacionalizmi dhe ideja e skajshme pr
shtetin nacional, t cilin e prfytyrojn si Leviathan (kuedr) pr t ngrn tjetrin ose pr tim eliminuar
ata, jan nj prirje e dukshme, edhepse pandrprer
flitet pr globaliz(i)min e bots, kosmopolitizmin, relativizimin e kufijve shtetror dhe shndrrimin e bots n
nj fshat global.

Shteti nacional sfid e modernitetit

Sipas Valter Bagehot-it, historia e shekullit XIX sht koha e krijimit t kombeve (nations).2 Kjo krijes e re e
epoks moderne n fillim u pranua dhe u prtyp si dika
ideale e shptimprurse, q do ti mnjanonte t gjitha
padrejtsit dhe vuajtjet e njerzimit. Nacionalizmi dhe
shteti kombtar si pjell e Perndimit t periudhs pas
Revolucionit Francez (1789), m von do t shndrrohej
n nj ide dhe ideal, q do t prfundonte te nj prbindsh t quajtur fashizm-nazizm, i cili n emr t krijimit t shtetit nacional universal (me prmasa botrore),
do t bnte krdi t papar e t panjohur n analet e historis s shkruar. Me nacionalizmin dhe krijimin e shtetit
kombtar, pozitivizmi shkencor i skajshm u przie me
mitologjizmin, t cilin sociologt e quajn faz t par n
zhvillimin e vetdijes njerzore (pas saj pasojn faza astrologjike, teologjike, filozofike dhe m n fund ajo shkencore). Filluan grmimet n histori dhe prapakthimet ose
2 Erik Hobsbaum, Naciite i nacionalizmot, prev. Meto Jovanovski, Kultura,
Shkup, 1993, f. 5.

23

22

prsiatjet prapavajtse historike t prfytyruara, kshtuq

rrnjt e shteteve t ndryshme filluan t krkohen n
mjegullnajn historike, madje pati e akoma ka edhe t
atill, q flasin pr histori tetmijvjeare. Sdo mend
se linja e ekzistencs s njerzimit vazhdon shum prapa
n t kaluarn e pr t shkenca flet vetm me supozime,
por historia si his story sht shum e shkurtr, nga Herodoti e Plutarku e pasistematizuar, e prej shek. XIX e
kndej n mnyr t prpikt sistematike, si shkenc sociale, kurse dalldisja npr mjegullnajat e s kaluars prplot me hipoteza e paragjykime nuk shpie askund.
Me realizimin e ndrrave shekullore pr shtetin
kombtar, ant prcaktuese t njerzve nuk jan m njerzishmria, cilsit e ndryshme, por prkatsia kombtare. U themelua nj rreth prjashtues, q n njrin cep
t vetdijes s vet pranon edhe tjetrin si subjekt, ose
nuk e pranon fare. Mbizotrues filluan t bhen togfjalshat: Shteti im, kombi im, toka ime, e drejta ime, kushtetuta ime, flamuri im... Ndrsa m par si barometr i
t drejtave merrej e drejta e dhuruar nga Hyjnia ose e
drejta natyrore, sipas s cils t gjith njerzit jan t barabart, me modernizmin mbizotruese u bn e drejta
pozitive dhe dokumentet e ndryshme juridike me prejardhje laike-shekullariste, si Deklarata pr t drejtat e njeriut
dhe qytetarit, Deklarata universale pr t drejtat e njeriut, Konventa e Evrops pr t drejtat e njeriut etj.
Ndrsa kombet perndimore fazn historike t integrimit dhe t formsimit kombtar, ose t kombtarzimit,
e kaluan kryesisht n shekullin XIX dhe n vigjilje t atij
XX, etnit e tjera q pr shkaqe t ndryshme vazhdimisht kan pasur ngecje po ta shprehim me terminologjine e mekanikve: kan ndezje t vonuar - nprmjet
imitimit t verbr t m t fortit ose m t prparuarit
krijuan shtetet e veta kombtare si kulmin e ekzistimit
24

t vet si trsi sociale. Por e do q nga kto shtete ka

edhe t tilla, q jan mjaft artificiale dhe shtete-hije. Lourensi i Arabis u ndihmoi arabve q t arrinin vetdijsimin kombtar dhe t shptonin nga zgjedha shumshekullore e osmanve; pr pasoj lindn principata
arabe, q rrahin gjoksin pr shtetshmri dhe sovranitet,
kurse as n organizimin e garave me kuaj, t golfit ose t
turneve t tenisit smund ti shptojn hijes s adrs s
huaj (perndimore).
Po ti hedhim nj sy hapsirs gjeografike t quajtur
Ballkan, dhe ta shikojm nga optika e filozofis s historis, mund t themi lirisht se me largimin e osmanve,
gjegjsisht nga Kongresi i Berlinit e n veanti pas Luftrave ballkanike dhe Lufts s Par Botrore, bhet fjal
pr nj pshtjellim t vrtet. Jan formuar shtete me
kufij, t cilt me nj fjal mund t prshkruhen si nj
lmsh; q shaktojn probleme t nduarta, t cilave s'ua
gjen dot zgjidhjen as m mendjeholli. Jeta shoqrore e
kombeve t Ballkanit kaher sht shoqruar me turbullime e zigzage, t cilat prvijohen deri n ditt e sotme.
Shpeshher smund t qndrosh pa br pyetjet: Vall,
po ndodh? Pse skan t qetsuar valt e ktij deti? Pse
ndodhin t gjitha kto frkime e polarizime mes prfaqsuesve t etnive t ndryshme, tiparet dhe karakteristikat e t cilave duhet t paraqesin nj larmi dhe pasuri pr
t gjith e jo arsye pr prleshje t vazhdueshme? Pse
ballkanasit t mos e ken ndejnjn pr llojin e artit t quajtur mozaik? Pse t mos e kuptojn realitetin, se jan t
krijuar pr tu njohur midis veti, e jo pr tu kacafytur
e pr ta zhdukur tjetrin?
sht mjaft domethns e msimdhns rasti kur
ndrroi jet mistiku i madh mysliman nga Konja, Mevlana
Xh. Rumi. Ndrsa njerzit po kryenin ceremonit fetare
para varrimit t tij, ia mbrrin banort e krishter t ktij
25

tolerancs dhe respektit ndaj tjetrit, q ka mbetur te t

dy grupet sociale dhe t (ri)gatuarjes s nj buke, e cila
quhet bashkjetes, q do t jet e nevojshme madje
edhe nse dikur do t realizohet varianti m i skajshm:
ndarja. Iniciativa pr prmirsimin e marrdhnieve
ndretnike, pr t qen e suksesshme duhet t mbshtetet nga t gjitha shtresat shoqrore. Por, elitat ose inteligjencia jan ato q m s teprmi dhe m s shpejti
mund ta shuajn ose ndezin zjarrin, nga i cili do ta psojm t gjith. Por si n do aspekt tjetr, edhe ktu ballafaqohemi me nj prapsi t hapur.
Ka disa koh q po ndjek artikujt e nj profesori
universitar t filozofis, i cili paraqitet me shkrimet e tij
n nj t prditshme n gjuhn maqedonase. Me sa kam
lexuar, t gjith fjalort e ndryshm termin filozofi e
prkufizojn si dashuri ndaj urtsis dhe natyrisht, nga
nj profil i till pritja di nga urtsia apo ajo t ciln grekt e vjetr e quanin sophia, idea, por pr fat t keq rreshtat e filozofit n fjal vlonin nga ashprsia, vrazhdsia, thirrjet pr larje t hesapeve me paln tjetr terroriste. mund t pritet n nj vend, kur edhe ajka shoqrore e humb drejtpeshimin dhe orientimin?
N titullin e ktij artikulli, qllimisht prdora shprehjen vetshkatrrim (autodestruktivitet) n bashklidhje
me Homo Balkanicus-in, gjegjsisht e prdora at t
adresuar ballkanasit ose njeriut t ktij mjedisi a nnqielli, pa br ndarje kombtare ose fetare. Kjo pr arsye se
shkatrrimi, humbja, vuajtja, ankthet, madje edhe nse x
etni e ka dmtuar y-n, prap i jan kthyer si bumerang
edhe x-it. Ndonjher jan thurur kng e epope pr fitore, q shum her kan qen fiktive, bilanci i t cilave
sht par e regjistruar shum vite, dhjetvjear e ndoshta edhe shekuj m von. Dhe, prfundimi apo ironia
gjithher ka qen: Si sht e mundur q edhe fitorja,
edhe humbja t ndahet me oponentin?
27

qyteti dhe than: Edhe ne do t bjm nj ceremoni pr t;

aq sa sht juaji ai sht edhe yni! Pra, vlerat dhe cilsit
humane universale jan mbi do matric etnike, kulturore .

Afrsi gjeografike, largsi njohjeje

Ballkani, i mbiquajtur Fui Baruti, sht nj hapsir
gjeografike, lidhur me t ciln thuren e krijohen strategji
t shumta t fuqive t ndryshme botrore. Kjo sht nj
nga shkaqet pse ballkanasit vazhdimisht jan n krkim e
sipr. Ah, sikur t ishin, si shprehet K. Jaspers, vazhdimisht n rrug (duke krkuar urtsin, t vrtetn)!
Kur vijm te problemi i shoqris s emrtuar Maqedoni, n rrafshin sociologjik hasim n nj tablo shumkulturore dhe shumetnike. Xhamit, kishat kan
bashkjetuar pran njra-tjetrs shekuj me radh, e poashtu edhe ithtart e Islamit dhe krishterimit. Dy etnit
m t mdha, shqiptart dhe maqedonasit, fati i ka br
fqinje dhe t tilla do t mbesin prher.
Pr fat t keq kohve t fundit edhe prskaj afrsis
hapsinore, midis tyre sht krijuar nj largsi emocionale. Kjo do t thot se dy etnit kryesore t ktij vendi t
vogl ballkanik, apo thn me ligjratn pasmoniste,
vend i Evrops Juglindore, gjeografikisht jan t afrta, por pr fat t keq n psikikn, mendjen, zemrn e tyre, ka mbetur fare pak vend pr tjetrin. Pra, bhet fjal
pr nj largsi psikologjike. Bindja ekskomunikuese dhe
prjashtuese e tjetrit sikur i ka mbshtjellur qeniet, t cilat pa zgjedhjen e vet jan shqiptar ose maqedonas. Sidoqoft, prpjekjet e ajks (inteligjencies) s t dy popujve duhet t jen n drejtim t gjetjes s minimumit t
26

Nj z i brendshm vazhdimisht prek ndrgjegjen e

t menurve: Prkujtoni dhjet vjett e fundit t trojeve
t ish-Jugosllavis, ose zgjateni kokn prtej avllis dhe
merrni msim nga realiteti, se si prfundoi fqinjsia ishjugosllave! Edhe pas t gjitha baticave dhe zbaticave, m
s paku gjeografikisht do t mbeteni t afrt dhe desht
sdesht, do t takoheni dhe kontaktoni!

Mijvjeari i ri dhe perspektiva jon

Mijvjeari, ose shprehur perndimore mileniumi
i ri, sht br tem diskutimi pr njerzit e profileve
dhe shtresave t ndryshme. Disa e kan parapar si pik
t kataklizms universale, kurse t tjert si nj faz kohore
me t ciln do t lihen mbrapa t gjitha t kqijat, kur do
t arrihet deri t gjja m e dashur knaqsia-lumturia.
Por realiteti yn aktual, me sa duket, sht m afr
tezs s par, prkatsisht asaj pesimiste. Me t shkelur
n vitin e par t ktij mijvjeari, po na ndodh nj nga
dukurit m t urryera pr do njeri normal: lufta. Sa
filluan njerzit ti bnin fllad vetvetes se i shptuam m
t keqes, ajo na erdhi n prag t shtpis. T gjith i kaploi frika nga prsritja e faqeve t zeza t fundshekullit t
mijvjearit t dyt, si n Kosov, Bosnje, Kroaci. N
kokat e t gjithve po rrotullohen fotografit e Reakut,
Bllacs, Srebrenics, Vukovarit, ethet e vandalizmit dhe
kanibalizmit t njeriut t epoks digjitale, multimedias etj.
N kohn kur lexojm shkrime e vepra t nduarta,
ku flitet se epoka e politiks sht duke pernduar ose
tashm ka pernduar, dhe se kemi hyr n at t homo economicus-it, te ne, udhtart e Ballkan Express-it, politika
28

sht br tem numr nj, do pore t jets e kan kapluar bisedat, polemikat dhe mosmarrveshjet politike. Te
ne duket sikur thnia e Napoleonit t njohur: Vitesse,
vitesse, vitesse, sht ndryshuar n trajtn: Politik,
politik, politik. Por jo vetm kaq, politik e shpirtit
dionizian (luftarak). Sikur t ket vdekur shpirti apolonian (paqsor).
Politika si mjet i organizimit e i udhheqjes shoqrore dhe zvendsim e kulturizim i ndjenjs kafshror t
njeriut, si mjet q duhet t na mbroj nga lufta e t gjithve kundr t gjithve, n vend q t na shpjer drejt
nj jete m t lumtur, na ka prur para dilems kierkegardiane ose-ose, na ka prur n nj gjendje, kur tashm
e ka humbur domethnien edhe shprehja, t ciln e prdorte shpesh profesori im i pedagogjis: sweet distance.
Demosit sikur i jan marr mendt.
Si t shpjegohet statizmi ideor pr pandryshueshmrin e nj akti juridik t formuluar nga njeriu dhe t miratuar pa dshirn e tjetrit! Si t shpjegohet teologjia politike dhe krahasimi i kushtetuts me Bibln, s cils sikur ti referoheshim, do t vrehej lidhshmria midis dashuris pr fqinjin (tjetrin) me dashurin pr Zotin?
Si t shpjegohet retorika pr vendasit dhe ardhacakt?
Si t shpjegohet segregacioni edhe n shtjet m t
imta t jets?
Para ca ditsh isha n nj farmaci shtetrore dhe me
t hyr, vrejta se duhet t prisja ca koh derisa t m
vinte radha. Dhe punonjsja, q duhet ta ket br betimin e Hipokratit (ku prmendet mosdiskriminimi n baz nacionale, fetare, etj.), me buzqeshje dhe mirsjellje
do klienti, bashk me ilaet i ofronte nga nj qesk, pa i
pyetur nse kan nevoj pr t ose jo. Kur i erdhi radha
autorit t ktyre rreshtave, pasi i hodhi nj sy recets
29

(dhe hamendsoj, pasi n vetvete tha: Aha, ti qenke nga

ata), mu drejtua: A t duhet qesk? Nuk e di, pse vall
ky rast mu ngulit n mendje? Ose merrem me gjra t
imta, ose sjellja e punonjses ishte vetm pasqyrim i
gjendjes aktuale n vend?
Nuk dua t profetizoj lidhur me ardhmrin e ktyre
trojeve, pasi asnjher nuk m kan interesuar nostradamt e orakujt, edhepse n horizont duken mjegulla t
dendura, t cilat mund ti largoj vetm nj er e fort q
quhet bonsens. Nj nga bindjet e mia jetike sht se t
dhnat dhe fshehtsit lidhur me ardhmrin i di vetm i
Gjithdijshmi, si dhe se njerzit duhen prgzuar e nuk
duhen dhn lajme ogurzeza. Pr kt arsye mbetem
optimist pr nj t nesrme m t mir.
P.S. Sipas nj thnieje popullore turke Pusi nuk
mbushet me uj nga jasht. Pra, t huajt (ndrmjetsuesit ose lehtsuesit) mund t na ndihmojn n prmirsimin e situats, por mundin kryesor duhet ta bjn banort e vazhdueshm t ktij nnqielli. Gjendja jon nuk
do t ndryshohet nse nuk ndryshojm dika n vetveten ton.

30

Maqedonia si unitas multiplex

Monizmi si tejz akiliane

Jetojm n epokn e pasmodernizmit. Epok kjo
kur relativizmi ajnshtajnian i shkencave natyrore sht
pasqyruar n rrafshin shoqror dhe kshtu sht prftuar nj relativizm tjetr (ai shoqror), i shprehur m s
miri nga sociologu anglez E. Gellner prmes sloganit Rellativismus ber alles (relativizmi mbi t gjitha). N periudhn e pasmodernizmit hasim n nj qarkulllim t lir t
relativizmit; bhen prpjekje q edhe e vrteta, e cila sht
absolute dhe nj, t relativizohet. Me siguri e keni parasysh rastin, kur edhe kryedemoni i Ballkanit, i nxjerr para gjyqit ndrkombtar, pretendon pr t vrtetn dhe
t drejtn e tij?!
E vrteta sht relativizuar edhe n rastin e problemeve q na prshkojn qe disa muaj; ekzistojn dy t
vrteta. Ajo e njrs dhe ajo e tjetrs pal. T dyja kan
knde t ndryshme nga i shikojn gjrat. N kokat e tyre
ekzistojn dy Maqedoni. Secila mbron iden dhe vizionin e vet pr mnyrn e organizimit e t funksionimit t
ksaj shoqrie politike (shtetit). Disa, po ta shprehim me
fjalorin e kimis, e shohin si struktur njelementshe,
kurse t tjert, si aliazh... si shtrat t shumkultursis,
shumetnis...

31

Nj ndr minuset m t mdha q mund t vrehet

n tabeln e negativiteteve, t cilat Maqedonin e kan
prur deri n kt derexhe, sht edhe ideja moniste e
ngulitur thell n mendjet e nj pjese t popullats s saj.
N filozofin e tyre sociale, ajo q sht mono, njngjyrshe, njtrajtshe (uniforme) sht mbizotruese dhe
deri para do kohe, aparati ose monopoli shtetror, i drejtuar po nga ata, nuk lejonte q t flitej e lre m t realizohej ekuilibrimi n sfern e t drejtave t qytetarit n
prshtatje me realitetin shoqror, q sht i lidhur ngusht me varietetet, shumsin, me parashtesat poli-
ose shum-. Ndodh q kt ta ken nga hasreti shekullor pr t themeluar shtet, i cili n asnj mnyr
nuk sht synim final, por vetm mjet (Aristoteli) pr nj
jet t lumtur. Paradigma e gabuar pr shetin si raison
detr dhe nacional-romantizmi i skajshm i socializuar,
kan shkaktuar shkeljen mbi tjetrin, i cili me qenien e vet
ka dhn ndihmes pr trupzimin e ktij subjekti politik
t ri, q pr arsye t ndryshme, sia del dot t ngrihet m
kmb e t filloj t ec normalisht dhe ta gjej vendin e
vet n arenn ndrkombtare.
Reale jan gjasat q monizmi t jet nj tejz (thembr) akiliane e trashguar nga ish sistemi i socializmit real, ku mbisundonte monizmi i vrazhd n t gjitha sferat
e jets. Edhepse kan kaluar dhjet vjet nga lamtumira
historike me sistemin e monizmit titist t bazuar n materializmin dialektik, maqedonasit akoma nuk i kan thyer prangat e njngjyrshmris ideologjike. Deri dje ishin
vetm pr nj parti, sot jan vetm pr nj komb shtetformues, vetm pr nj gjuh zyrtare ... Nuk jan pr dialog (lexo: t mirfillt). Me mish e me shpirt luftojn q
skena t jet vetm e tyrja dhe t zhvillojn nj monolog,
32

nga i cili do t ishin t knaqur vetm ata, pra, do t prjetonin vetknaqjen permanente.
Kushti q ky vend t ket dit m t ndritura sht
lirimi nga ky arketip artificial. Realiteti jetsor q na rrethon n t gjitha ant shkruan parulln objektive, e cila
duhet t zr vend edhe n kokat e shovenve m ekstrem: unitas multiplex. Pra uniteti n shumllojshmri sht formula magjike, q mund ta shptoj FYROM-in nga
shprbrja si zgjidhja m skajore, pr t ciln arbant nuk
do t mbajn kurrfar prgjegjsie. Kjo ngase nuk krkojn
gj tjetr, pos barabarsis n t gjitha poret e jets, duke
filluar nga politika, ekonomia, kultura, arsimi, jeta fetare etj.
Sllavomaqedonasit duhet ta edukojn vetveten q
mos tu dhembin vesht kur ta dgjojn etnonimin shqiptar. Duhet t prjetojn nj katars shpirtror, i cili do ti
pastroj nga vetplqimi etnocentrik. Duhet t kalojn
nga pluralizmi fiktiv n at real. Filozofi i famshm grek
Platoni, flet pr idet universale. Ndr to sht edhe
drejtsia. Ajo sht nj conditio sine qua non pr mirqenien dhe ekuilibrin e do shoqrie, sepse ato mund t jetojn me blasfemi, por n asnj mnyr pa drejtsi.

Panta rei
Herakliti shum shekuj m par, mes tjerash ka shqiptuar edhe kto fjal: Panta Rei. Gjithka rrjedh, gjithka
ndryshon. (Kuptohet, me prjashtim t Demiurgut.) Njeriu nuk mund t lahet n lum dy her n t njjtin uj.
Dy nga premisat themelore sociologjike jan:
1. Anthropos zoon polithicon (Njeriu sht qenie politike ose shoqrore).
33

Kondicionali si shkas
Koh m par m ra rasti t lexoj nj artikull, n t
cilin autori me nj sy kritiku fliste pr njfar kondicionali shqiptar. Sipas tij, politikant dhe korpusi albanofon, opinionit maqedonas iu drejtuakan me mnyrn kushtore nse jo kshtu (nse nuk pranoni at q themi
ne), do t keni pun me UK-n, kinse n ligjratn e
shqiptarve paska ngjyrime kanosse, me t cilat po u
krijoka nj atmosfer e tensionimit m t madh t situats, q on deri n humner.
Autori n fjal harron akologjin maqedonase permanente. Me dit t tra popullats s pafajshme i jan
br thirrje prmes mediave pr lshimin e vatrave shekullore, ku m n fund pasonte sentenca: Nse nuk
ndodh kjo...; politikant e zdhnsit e partive t mdha dhe t vogla maqedonase pandrprer qeveris, e
me qejf m t madh shqiptarve, u jan drejtuar e u drejtohen me ako (nse, maqedonisht), pas s cils pason
fjalori militarist. Pastaj fjalia tashm klasike: Nse nuk ju
plqen nj Maqedoni ashtu si e prfytyrojm dhe e rregullojm ne (maqedonasit), ja ku i keni fqinjt perndimor
dhe veriorin, shprnguluni atje, zaten jeni ardhacak (!)
Nuk duhen harruar as parashikimet q nse shqiptarve u jepen t drejtat e krkuara prej tyre, n t ardhmen do t pasoj federalizimi dhe ndarja e ktij shteti.
Mosbesimi q organet shtetrore ushqejn ndaj nj pjese
t qytetarve t vet sht nj gj simptomatike. sht
tregues se makro-subjekti nuk ka krijuar nj atmosfer t
besimit t ndrsjell n marrdhnien shteti-qytetari e
vice versa; fundja, se ka br di jolegjitime, q do t
shkaktonte paknaqsin e pezmin e qytetarve t vet
dhe, pr pasoj, pasigurin e vet shtetit gjegjs nga
35

2. Ndryshimi social sht i pashmangshm.

N rastin konkret, me rndsi sht ideja e Heraklitit dhe premisa e dyt sociologjike. Lvizja, gjallria,
ndryshimi dhe dinamizmi jan elemente q vazhdimisht
e prcjellin jetn e njeriut. Bile edhe njeriu i gjymt, i ngujuar n karrocn e vet, sht dinamik, nse jo fizikisht,
vazhdimisht bn fluturime e zbritje mendimore. Edhe
shoqria m statike smund ti ik ndryshimit shoqror.
Maqedonia pasmoniste q nga marsi i ktij viti po
prjeton dhimbje e vuajtje mjaft t rnda. Ka nevoj pr
diagnostikim dhe mjekim t ngutshm, q varrat t shrohen e ti kthehet linjs normale t jets. Ajo ka hyr n
nj rrug q nuk ka prapakthim. E ardhmja e saj kurr
nuk do t mund t jet ashtu si e paramendojn disa
koka paranoike, e ngjashme me epokn para daljes n
sken t faktorit ushtarak shqiptar. Elementi maqedonas, sipas t gjitha gjasave, nuk do t ket mundsin pr
mbizotrim t padiskutueshm. Periudha e t qent t tij
(elementit maqedon) Caesar dominus est supra grammaticam
(Cezar q sundon madje edhe mbi gramatikn) sht
drejt perndimit. Deri tani ky cezar przihej edhe n
normat gramatikore t shqipes letrare, kshtuq librat
shkollor botoheshin nga Prosvetno Dello n Skopje,
Liqeni i Ohridit ishte i pasur me peshq, flitej pr rrethin e Kievs etj. Przihej atje ku sduhej, n vend q
t merrej me problemet e veta, si p.sh. shtja e shkronjs , e cila n gjuhn letrare maqedonase ndonjher
zvendsohet me apostrof () e ndonjher nuk shkruhet
fare, ose t edukonte pjestart e elits, q nuk do t formojn shums joletrar n trajtn !
Duke u nisur nga botkuptimi heraklitian, do t
shpreheshim se t gjith mund t lahemi n lumin e quajtur Maqedoni, por jo n ujin q ka shkuar.

34

mosbindja e kryengritja e nj grupi shoqror. FYROM-i

(lexo: maqedonasit) nuk do t kishte pse t frikohej pr
ardhmrin e vet, sikur t kish punuar pr mirqenien
dhe barabarsin e t gjith qytetarve n do pore t jets, sikur t mos kish gjykuar me arshin t ndryshm,
sikur mos t kish krijuar kurbetqar t prjetshm, q ln kockat npr fshatrat e qytetet e ish-Jugosllavis, Zvicrs, Gjermanis etj., dhe banor t getove si Dizhoni e
Gazi Baba, sikur mos t kish keqtrajtuar brutalisht kasap e berber gostivaras, sikur mos t kish krijuar distanc sociale-ekonomike t tipit: disa shkojn pr verime n
Halkidiki, Qipro e Opati, e disa t tjer n ballkonet e
shtpive t veta, disa pronar t markave m t reja t
automjeteve e disa t tjer t atyre nga Kragujevci e varrezat e makinave t Perndimit, disa n kurse t gjuhve
t huaja e t kompjuterve e disa pa kushte elementare
pr jet normale, disa t vishen me Armani e Benetton e
disa t tjer n Bit Pazar. Atij q kto fjal i duken trillime, i mjafton vetm realiteti i dy Shkupeve: Shkupi i
prtej Vardarit dhe ai kndej Vardarit. Dy bot m vete,
njra me infrastruktur moderne, tjetra me sokaqe t
ngushta e shtpiza t ngjitura njra pr tjetrn, shum
sish t mbuluara me teneqe...
Pushtetart duhej ta dinin se balonit mund ti fryhet
deri n nj mas t caktuar, e cila nse tejkalohet on deri te plasja e tij.
Sidoqoft, realiteti sht ky q sht dhe mendjet
m t kthjellta t ktij vendi duhet t djersiten, q t
gjendet zgjidhja solomoniane, e cila do t garantonte nj
ardhmri m t mir pr t gjith qytetart, pa marr parasysh prkatsin kombtare ose fetare. Kushti sht q
shpirti racional t arrij t mbizotroj mbi at ndjenjsor (emocional). Nse ndodh kjo, do t vrehen m leht gabimet, do t nxirret msim nga e kaluara dhe do t
gjendet rrugdalja nga ky labirint.
36

Nga konvencionaliteti
n spontanitet
Sikur t mos smureshim fare, sdo ta dinim
domethnie ka shndeti. Sikur mos ta shijonim urin,
sdo ta dinim knaqsi sht t jesh i nginjur. Sikur
mos t kish luftra, sdo ta konceptonim vlern e
paqes...
Jostein Gaarder

I.
Hapsira: Nj vend i vogl ballkanik, i pagzuar oaz e paqs. Koha: dhjetvjeari i fundit i shekullit XX.
Jet nn flatrat e Pax Macedonica-s. Praxis-i i gabuar
dhe tendencioz politik si dhe lujizmi ekskluzivist i kolektivizuar n formn shteti, jemi vetm ne!
Pasojat n prag t mijvjearit t ri: Plumbi i par, fillimi i prleshjeve, vrasje, rrnime... Luft! Gjak, lot,
rnkime, trauma, agoni... Pasqyrime t realitetit ton
anakronik. Dhe, pas nj kohe bukur t gjat, dialogu maratonik, debatet politike t kurorzuara me nj marrveshje, kontrat, konvent, si kusht i domosdoshm pr
kthimin e paqes dhe rehatis s qenies m t ndershme
n siprfaqen e toks t quajtur njeri dhe pjess tjetr t
qenieve, q e rrethojn at.

Tre sinonimet e prmendura m lart nnkuptojn

nj gjendje, e cila metaforikisht mund t quhet periudha pas shtrngats, kur furtuna ka mbaruar (?) dhe
duhet t fillonte konsolidimi, kur do pik e shiut t paqes freskon zemrn e t prvuajturve. Fjal kto mjaft
shpresdhnse, sikur t kalohet n realizimin faktik t
dokumentit t mistifikuar nga mas mediat.
Prskaj t gjithave, dialogimi i rrumbullaksuar me
firmosje jep gjasa pr kalimin nga dialektika n kohezionin shoqror relativ, nga t qent shoqri dialogocentrike dhe e kontrats shoqrore (Rousseau) n shoqri ku
jeta zhvillohet spontanisht, sipas parametrave t natyrshmris, pa komplekse e tabu.
Prej 13-shit t famshm fillon nj periudh e re
(paskonvencionale), kur jeta duhet kthyer n binart e
normales. Themi normales pr arsye se lufta sht nj
shkputje e linjs s normalitetit. Me tiu kthyer normales, duhet ti shptojm psikozs s bisedimeve - dialogut politik, ta lirojm mendjen ton nga kushtzimi
psikologjik i quajtur konvencionalitet, nga nomenklatura juridike-kushtetuese, nga nocionet si: preambula, neni,
amendamenti, kryetari, filan parti, filan zdhns... Duhet ta harrojm timing-un e lajmeve e t ditarve, t harrojm pamjet kur paraqitsit e mediave harrojn q
emisionet e veta ti fillojn me prshndetjet mirdita
ose mirmbrma. Me nj fjal duhet t kalojm nga
gjendja e mendjes s robruar (Milosz), n gjendjen e
mendjes s lir dhe praktike (Kant)...

II.
Pr t realizuar-jetsuar nj kthim t vrtet te ditt e
jets pa thashetheme politike, pa deklarata, ultimatume,
pamje trishtuese e shum gjra t tjera negative q na e

37

kan prshkuar jetn ton kta muaj, kujtoj se kemi nevoj pr nj ndryshim rrnjsor. Ndryshim n botn e
ideve, apo thn m mir revolucion. Pra, shoqria jon ka
nevoj pr nj revolucion ose katars ideor. Kjo pr arsye
se idet jan rrjeta dhe plani i veprimeve t njeriut. Nse
arrihet t realizohet nj kthes rrnjsore n ndryshimin e
vetperceptimit (self-perception) t ashpr dhe amorf, t
gjith do ta kemi m mir dhe do t mund t marrim frym m lirshm. do qytetar i ksaj shoqrie q ka kritere
t zvetnuara duhet t ndryshoj vetveten. Tu kthehet
vlerave t mirfillta qytetrimore, morale, estetike, fetare...
Dihet fort mir se shoqrit ku humbet ndijimi pr
dallimin e s mirs nga e keqja, e s bukurs nga e shmtuara, e mkatit nga mirsia etj., jan shoqri t paqndrueshme, shoqri q kan marr teposhtzn, q shkojn drejt gremins.
do shoqri e shndosh nxjerr msim nga ndodhit,
dshmitare e t cilave ka qen. I vren gabimet e bra dhe
distancohet nga mkatet e idiotve t kohs dhe kalorsve
t apokalipsit. N kujtesn kolektive t saj gjejn vend vetm
vlerat pozitive, prjashtohen prbindshat artificial t
pikturuar me t zez nga Gbelsat politik, hipokritt e
fanatikt interesaxhinj, q gjuajn n uj t turbullt.
Shoqria jon ka nevoj pr shrim nga skizofrenia
sociale, ka nevoj pr kalim nga pacifizmi siprfaqsor e
formal n at real. T dy grupet m t mdha etnike duhet q tu ikin paragjykimeve pr teori t komplotit t prgatitur nga tjetri, duhet t prpiqen ti kpusin zinxhirt
e politikocentrizmit t imponuar dhe skepticizmit shterp. Pr nj moment nevojitet shkputja nga realiteti i
brisht dhe, si thot shkrimtari i mirnjohur brazilian
Paulo Coelho n veprn e tij Alkimisti, bota duhet shikuar jo ashtu si sht, por si mendojm se duhet t jet,3

38

pra t prfytyrojm nj bot me kushte m t mira jetsore. Poeti i njohur turk Yahya Kemal n nj varg t tij
thot: Njeriu jeton prderisa imagjinon!4 Sduhet harruar se sht imagjinata e bujshme ajo, nga e cila burojn veprat dhe aksionet e mdha frytdhnse.

III.
Arthur Schopenhauer-i e prkufizon njeriun si animal metaphysicum. Hulumtimet e bra kohve t fundit
nga sfera e sociologjis tregojn pr nj prirje t rritjes s
shkalls s fetaris te njerzit aneknd rruzullit toksor.
Andr Malraux thot se shekulli XXI ose do t jet
shekulli i s shenjts-fetares, ose nuk do t jet fare.
Me sa duket, kjo prirje sht pasqyruar edhe n nnqiellin ton. Gjat nnshkrimit t marrveshjes pr paqe
politikant prdorn nj fjalor teocentrik. Njri krkoi
ndihm nga Perndia, tjetri pohoi se marrdhniet shoqrore prvese me aktet dhe ligjet t bra nga njeriu,
mund t rregullohen edhe me ligjet hyjnore, kurse i treti
tha se jeta sht dhunti e Zotit dhe askush, pos Tij, ska
t drejt ta marr at. Do t ishte me siguri e dobishme
sikur lidershipi dhe stafi udhheqs Vox Populi-t ti prgjigjen n prputhshmri me Vox Dei-n.
Shoqrit e shndosha kan politikan q vazhdimisht kontaktojn me logos-in dhe karriern (dhe jetn in
tutti) e vet e rregullojn sipas parimeve t ksaj logjike
universale, e cila dikton harmoni n do rrafsh jetsor,
q mson dhe urdhron jetsimin e parimit duaja tjetrit
at q ia do vetvetes dhe mos u sill me tjetrin ashtu si
nuk do t kishe dashur q t tjert t silleshin me ty. N
rast se udhheqja do t ishte e ktill, edhe masa e gjer

Paulo Coelho, Simyac, ev. zdemir nce, Can Yaynlar, 32. Basm,
Stamboll, 1997, f. 52.

39

Ismet Ozel, Tri shtjet, prkth. Ali Pajaziti, Logos-A, Shkup, 1998, f. 35.

40

do ta pranonte kursin e tyre dhe nuk do t kishim tension t lart, polarizime e agresivitet gjakatarsh e piromansh. Si shoqri nuk do t ishim kandidat pr t hyr n
listn e vendeve me nam t keq n bot. E prjavshmja e
njohur amerikane Newsweek para ca javsh dha tabeln e dhjet vendeve out, vende kto ku jeta sht pa perspektiv. N mes tjerash ofroi edhe listn e tipareve negative t tyre, q i ka sjell n at pozit: udhheqsia
shtetrore e korruptuar, mostoleranca n baza etnike
dhe fetare, e kshtu me radh.
Nse do t kishim udhheqs e burokrat q kujtojn celestialen (qielloren), d.m.th. t ndrgjegjshm,
nuk do t kishim raste q jan t ngjashme me kt t
mposhtmin:
N kohn e kolonializmit, pushteti francez veriafrikan hapi nj konkurs pr vende t reja t puns. Hyn nj
vendas n zyrn e npunsit t lart francez, q zhvillon
intervistat me kandidatt dhe pas prshndetjes ulet. Burokrati parashtron pyetjet dhe pas nj kohe t caktuar
mbaron procedurn e vet. Pasi i gjori del jasht, zotria, i nxehur mjaft, klthet: Tepr i rrezikshm, di t
numroj deri m dhjet!5
Vendi yn sdo t ket perspektiv derisa t ekzistojn tipa dhe grupime q shohin fatamorgann e rrezikut
nga individt e arsimuar prej radhve t etnis tjetr!

IV.
Lufta si vazhdim i politiks me mjete e metoda t
tjera (Klauzevitz)6 sht nj fenomen shoqror, q sjell
5 Fatih Okumu, Malik bin Nebi Yirminci Asrn ahidi, Denge Yaynlar,
Stamboll, 1998, f. 124.
6 Ukshin Hoti, Filozofia politike e shtjes shqiptare, Rozafa, Tiran, 1995, f. 13.

41

etj. Duhet q n mikro- dhe makroplan t prpilojm

plane e programe, q do t na garantonin t nesrmen
m t mir pr ne dhe brezat e ardhshm. Me pun t
palodhur t fshijm nga kokat tona dhe t tjetrit arketipin pr shqiptarin si pastrues, shrbtor, puntor krahu... N praktik t tregojm se pos klass jakkaltr
(puntore), kemi edhe at jakbardh (intelektuale), q di
t ec n hap me kohn, gjithmon duke ruajtur vlerat
autentike, duke mos u thuajsuar nga korpusi i vet kulturor.
Kushtet hap pas hapi po ndryshojn pr mir. Pr t
arritur objektivat e synuar, do hap duhet br sipas
nj udhzuesi, metodologjie, strategjie dhe sistemi t
prpiluar paraprakisht. Prndryshe aksioni pa metodologji e sistem sht pothuajse nj hi. T gjith duhet t
bjn m tepr pun e m pak fjal, sepse verba volant, actum manent (Fjaln e merr era, vepra mbetet.)7

Ferhat Polisi, Mendime filozofike t rilindsve shqiptar, Jehona,

2000/1, f. 67.

43

ankthe t shumta. Por n jetn ton ekzistojn shum

gjra, q n shikim t par na duken si trsisht negative,
t cilat prapaskenn e vet fshehin mirsi dhe dobi pr individin e popullin n trsi, dhe e kundrta, ekzistojn
shum gjra ose ndodhi, q na duken dobiprurse, por
nga t cilat m von vuajm.
Nj nga pasojat pozitive t lufts sht kohezioni
brendakombtar, bashkimi rreth idealit dhe shtjes s
njjt, solidariteti, forcimi i radhve, shtimi i dashuris
dhe respektit midis pjestarve t grupit t njjt etnik.
N kohrat e vshtira njerzit ndrgjegjsohen m tepr,
u kndellen ndjenjat kombtare, jan n gjendje q me
vllan ta ndajn edhe kafshatn e gojs. N kto kohra t kataklizms n mas t madhe humb domethnien dhe fuqin vepruese motoja ndjellakeqe Divide et
impera (Pra e sundo!), e shfrytzuar nga pala kundrshtare pr t prar, dobsuar dhe ngadhnjyer mbi
oponentin. Nj dukuri tjetr me rndsi n kto kohra
t vshtira sht edhe mbetja mbi rr dhe prplitja e
peshqve t quajtur spiun, farisenj, hipokrit, puthadore-poltron, q pr thuajse asgj shiten dhe shesin t tjert. Ata i kaplon nj kriz e rnd shpirtrore e fizike
nga rreziku i paprcaktueshmris s vetvetes lidhur me
at, se cilit tabor i prkasin. Kta njerz duhen shptuar
nga kjo kriz, duhen kthyer n uj, por me nj vrejtje:
Pendimi nuk falet, nse gabimi prsritet! Bota njeh pendestar, q kan ln pas vetes gjurm t shklqyera!
Tani n vigjile t paqes dhe m tutje sht koha e
fundit q ne shqiptart ti rregullojm radht tona n t
gjitha sferat e jets, t bjm nj mobilizim t prgjithshm. Prej tani fillojm q t shkruajm nj faqe t re t
historis dhe do gabim i br do t jet fatal. Duhet q
deri n maksimum ti shfrytzojm potencialet tona n t
gjitha sferat e jets, si n arsim, politik, ekonomi, kultur,
42

Socioeksegjeza e elits intelektuale

Dituria sht fuqi
F. Bacon8
Sipas parametrave sociologjik, do shoqri ose
bashksi prbhet prej tri shtresave: e larta ose elita, e
mesmja dhe e ulta. Pikpamja pr shoqrin horizontale (pa shtresa e klasa) sht iluzion ose soc-utopizm.
Fenomeni i shtresimit shoqror n mnyr pamore ilustrohet me nj piramid t ndar n tri pjes, duke shkuar
nga lart-posht ose anasjelltas. Varsisht nga rregullimi
dhe botkuptimi zyrtar socio-politik, n pjesn e eprme
t piramids zn vend inteligjencia, aristokratt, fisnikt, plutokratt (manjatt ekonomik), autokratt etj.
Kur kemi t bjm me elitn, duhet theksuar se
shpesh ndodh q t vihet shenj barazimi mes ktij nocioni dhe trsis s intelektualve (inteligjencies). sht
fakt se n elit shum her prfshihen edhe individ pa
kurrfar predispozicionesh intelektuale; pra mund t kemi elit n sfer t ekonomis, politiks, artit, sportit, elit t forcave ushtarake etj. Nga ana tjetr, koncepti inteligjencie ka t bj me nj trsi individsh q merren
me shkenc, mendim, q din t bjn hope ose mutacione ideore, q kan ndjenjn dhe aftsin pr ti interpretuar
8 Jostein Gaarder, Sofinin Dnyas, 11. Basm, ev. Glay Kutal, Stamboll,
1996, f. 230.

44

sistematikisht dukurit e ndryshme... Pra, inteligjencia sht nj koncept m i ngusht sesa elita.
Inteligjencia sht nj dukuri imanente pr do shoqri. Intelektualizmi paraqet nj dukuri ose lvizje shoqrore me prmasa ideologjike dhe sht i lidhur me scientizmin. N etapat m t lashta historike inteligjencien
ose trurin shoqror e kan prbr orakujt e ndryshm,
shamant, klerikt, filozoft, dijetart e oborrit mbretror etj., kurse n kohn ton, n veanti njerzit q kan kaluar npr amfiteatrot universitare, individt me tituj shkencor dhe n prgjithsi ata q krijojn n fushn e shkencs dhe kulturs.

Intelekti n shrbim t ideologjis

Vendi yn n nj periudh kohore pesdekadshe qe
pjes e sistemit t socializmit real. Kah fundi i viteve 80
dhe n vigjilje t atyre 90 t shekullit XX, ndodhi efekti
domino (pllakat e para qen Gllasnosti dhe Perestrojka)
dhe komunizmi shkoi gradualisht duke u rrnuar vend
pas vendi, derisa u zhb edhe pjesa e ktushme e ksaj
ngrehine t pathemelt. Fund tragjik i nj ultra-dogmatizmi! Pushoi s jetuari humanizmi i bazuar n materializm, e me kt edhe paradigma epistemologjike e ontologjike e tij.
Nj doktrin q pretendonte t ishte shkencore prjetoi fiasko. Lidhur me kt A. Camus qysh n vitet 60
ka pohuar se marksizmi nuk sht shkencor, por scientist. Socializmi ssht shkencor. Ai u ngjit dhe mbeti n
evenimentet. ... sht profetizues, dialektik dhe dogmatik.
Pr pasoj, i pasuksesshm. Marksizmi i la n gjysm t
45

Inteligjencia e kndejkufirit flet sllavishte t shqipruar

dhe se botimet shqipe t trojeve t ish-Jugosllavis
skuptohen dot nga auditori shqiptar i andejkufirit.
Ish-inteligjencia jon marksiste ka qen e socializuar
n koniunkturn shoqrore mbisunduese, kurse asociale
vis--vis bashksis s vet. Ajo ka mohuar geist-in, transcendenten, t Vrtetn Absolute, ka pretenduar pr t vrtetn
e vet. Sipas Hegelit, e vrteta sht nj gj q i bn ball
dhe qndres historis, d.m.th sht mbihistorike. E vrteta e materializmit dialektik ishte jetshkurtr, jetoi vetm
ca dhjetvjear. Pr shkak t dobsis s postulateve, intelektualizmi i monistve u atrofizua dhe m n fund vet
ata u desh q t bjn zgjedhje ndrmjet ndryshimit rrnjsor paradigmatik ose mbetjes anakronik e fosil.

Tranzicioni shoqror dhe mendimtari i lir

Tash le t mundohemi t bjm nj analiz t marrdhnies ndrmjet periudhs s tranzicionit shoqror
dhe profilit t mendimtarit t lir.
Me kalimin n pluralizm, po ajo elit q prjetoi
kolaps intelektual, filloi q t thurte epope pr kapitalizmin liberal, demokracin, tregun e lir (free market), nismn e lir (free enterprise), konkurrencn, hiper-produktivitetin dhe hiper-konsumimin, globalizmin etj. U b
mbshtetse e verbr e imitimit t modus vivendi-t liberalist-materialist t prmbledhur n parullat Laissez faire!
dhe Time is money! paradoks! Nga nj dogmatizm
n nj tjetr. Nga madhrimi i ekonomis (infrastrukturs) n madhrim t ekonomis, nga nj materializm n
nj tjetr. Ithtart e feve shekullariste kan nevoj t
47

udhs intelektualt q besnikrisht bnin apologjin e tij;

u tha klorofili i gjetheve t shkencs s ideologjizuar.
Si do tjetr, edhe sistemi n fjal ka patur weltanschaung-un (botvshtrimin) e vet, n saje t s cilit e rregullonte jetn shoqrore. N baz t ktij botkuptimi i
ka edukuar brezat dhe ka formuar klasn e vet intelektuale. Pr kt grupim elitist si edhe pr t gjith individt
ka vler motoja mesjetare Credo et intelligam! (Beso e pastaj
mendo!)9 Pra beso n ideologjin mbisunduese, n skemat marksiste-leniniste, n Kapital-in, Manifestin Komunist, e m pastaj je i lir t mendosh e krijosh?! Kuptohet, nse nuk arrin n Gulag, Goli Otok, Spa ose Burrel!
Elita jon intelektuale e gatuar deri n fund t viteve
80 ka qen emanacion i ksaj mendsie totalitare moniste. Ajo gjithka e shihte nga fokusi i dialektiks, i lufts
s klasave... Duke u nisur nga skema marksiste trumbetonte pr parajsn toksore, gjegjsisht shoqrin komuniste t tipit t Utopis, Qytetit t Dielllit ose Atlantids s
Re, ku gjithka do t ishte prsosurisht e rregulluar (?), ku
nuk do t kishte pronsi private, familje, shtet, kufij, fe...
Ky grupim shoqror ka qen i tjetrsuar nga populli
dhe kultura e vet. Lidhur me kt mund t japim nj
shembull sociolinguistik: N monizm (kuptohet, me
prjashtime) kemi patur pjestar t klass s arsimuar
q lingua franca-n e shtetit jugosllav (serbokroatishten)
dhe maqedonishten e kan folur m lir dhe m rrjedhshm sesa gjuhn e vet amtare (shqipen). Madje edhe kur
jan prpjekur t flasin e n veanti t shkruajn shqip,
kt e kan br duke u nisur nga ndrtimet sintaksore t
gjuhs zyrtare t athershme. Kjo deri diku vlen edhe pr
aktualitetin. Lidhur me kt fenomen, nj intelektual
tiranas shpeshher me ironi m thoshte prafrsisht kt:
Interpretim i Martin Grabmann-it, cituar nga David Knowles, The Evolution of Medieval Thought, Longmans, 1965, f. 88.
9

46

lexojn di nga J. Evola, R. Winter, R. Garaudy, R. Guenon, M. Marcus, T. Lindbom etj., literaturn e krizologjis planetare dhe t bjn przgjedhjen e gjrave nga hapsira ose subjekti, t cilit duan ti prngjajn dhe nga i
cili duan t prvetsojn dika. sht gabim t shohsh
vetm njrn an t medaljes dhe t vishesh kmb e
krye me rroba t huaja. Revolucioni japonez i viteve 40
t shekullit XIX i quajtur Meiji dha rezultate pozitive si
pasoj e sinkretizmit t susksesshm mes elementeve
vendore tradicionale dhe racionalizmit evropian. Kapitalizmi n letr i vendeve ish-komuniste prfundoi me
ekonomi t kyur dhe popullata t mjeruara. Vet inteligjencia dhe masat duhet t ()lirohen prej Cargo Cult-it
malinezian pr anijen prplot me t mira, q do ti shptonte banort e ujdhess.
N kohn kur po prjetojm shndrrimin shoqror
dhe intelektual sht m se i nevojshm formimi i kalibrit t mendimtarit t lir, i cili si thot A. Sheriati, njeh taksonomin kulturore t grupit t vet social. Me taksonomi
kulturore nnkuptojm shpirtin q qeveris trupin e dituris, tiparet, ndjenjat, traditat, pikpamjet dhe idealet e
pjestarve t shoqris x. Mendimtari i lir di t identifikoj llojin e shoqris n t ciln jeton dhe rrethanat
historike ekzistuese. Ai sht antinom i intelektualit formal, i cili nuk ka vend n mesin e masave t gjera popullore dhe nuk di t komunikoj me to. Mendimtari i lir
di t ndrtoj ur t qndrueshme ndrmjet ujdhess s
inteligjencies dhe bregut t masave.10 Ai di ti dalloj
vlerat e mirfillta dhe universale nga pseudovlerat. Ai
sht nj tip, i cili ka prjetuar procesin q M. Weber-i e
quan shptim nga bestytnit. Mendimtari i lir angazhohet
n zbulimin, nxjerrjen e rafinimin e fryms jetdhnse
10 Pr njohuri m t gjera shih: Ali Sheriati, duhet br?, prkth. Vullnet
Poshka, Rumi, Tetov, 1999.

48

dhe efektive t shoqris, pr shmangien e zvetnimit

moral e kulturor, injorancs, frkimeve dhe prplasjeve
brendashoqrore, pr shptimin nga kursi i imitimit t
verbr dhe asimilimit, lufton kundr zbehjes s identitetit t vet. Ai dallohet nga pseudointelektualt q rebelohen kundr historis e tradits s vet dhe mundohen
ta prparojn veten dhe masat duke br amputime t
disa shekujve t historis.
Dijetari i ndritur nuk sht oportunist, nuk ka nevoj t krkoj shenjtrim dhe bekim nga gladiatort e
arens politike. Mendimtari i lir gjithmon e ka parasysh qiellin plot yje mbi vete dhe ligjin moral n vete
(Kant). Intelektuali i vrtet ka unin, sistemin dhe kulluesin e vet, n saje t t cilit i filtron gjrat. Ai sia paraqet
dot si aksiom nxnsit ose studentit t vet iden naive
pr koincidencn si fuqi krijuese, pr antropoidin ose
pretendimin e Lamarkut se gjirafs i sht zgjatur qafa
duke u ushqyer nga degt e drurve.
Intelektuali duhet t jet feneri i shoqris, faktor
iluminizues i saj. Ai me t gjitha mjetet n disponim duhet t cyt dashurin ndaj librit dhe fjals s shkruar. U
trondita nj dit, kur vizitova nj shkollar tonin t punsuar n nj institucion shkencor dhe n sirtart e tij nuk
pash asnj libr!
Mendimtari i lir shfaq produktivitetin e vet intelektual duke prdorur metodologjin m t sofistikuar
shkencore, nuk mbyllet brenda lvores s vet dhe ndjek
vazhdimisht arritjet e raciove produktive. fatkeqsi q n
kohn kur jemi duke prjetuar tranzicionin social, nuk
shohim xixat e nj inteligjencie t mirfillt, q krijon e
shkruan duke ndjekur prirjet botrore, q gjrat i interpreton n prputhshmri me premisat shkencore, madje q
koh pas kohe opinionin e befason me zbulime e inovacione nga fusha t ndryshme. N faqet e shtypit, perodikut
49

Mijvjeari apokaliptik
Prgjat periudhs kohore prej Lufts s Dyt Botrore deri n shembjen e Murit t Berlinit bota ishte
shndrruar n aren t lufts s ftoht ose bipolarizmit politiko-ushtarak, i cili sipas analistit me fam botrore Immanuel Wallerstein, ka qen vetm fars. Sipas tij, konfrontimet mes dy superfuqive kan qen vetm trajtsore - false e jo gj reale,11 kurse marrveshja e madhe
historike e Jalts pas ngadhnjimit mbi fashizmin, n
fakt ka qen kontrat pr ndarje t sferave t interesit.
Teorikisht pas rnies s komunizmit dhe praktikisht pas
Lufts s Gjirit, kur gjiganti mediatik CNN pr her t
par tr bots ia prcolli live veprimet ushtarake t forcave amerikane kundr Irakut, me t cilat SHBA demonstruan fuqin e vet, fijet e hegjemonis botrore trsisht
kaluan n duart e Uncle Sam-it. Bipolariteti u zvendsua
me monopolaritet ose monopol mbi politikn botrore.
U promovuan sintagmat New World Order (Rendi i Ri
Botror) dhe American Way of Life (Mnyra e t jetuarit
amerikane). Botn e kaploi puhia e Pax Americana-s.
Si do subjekt tjetr politik, ashtu dhe shtetet vigane, kan edhe krahun e tyre shtyts strategjik-propagandistik-shkencor, n saje t t cilit i vn n qarkullim tezat e veta. Nj prej ktyre tezave mjaft interesante q bri
11

Immanuel Wallerstein, Liberalizmden Sonra, Metis Yaynlar, Stamboll,

1998, f. 20.

51

dhe botimeve t tjera n gjuhn shqipe t vendit ton

nuk trajtohen fare e le m shkencrisht subjektet e kohs
son, si prplasja e qytetrimeve, fundi i historis, dialogu mes qytetrimeve, Dallga e Tret, inteligjenca artificiale, inxhinieria gjenetike etj. Shtpia e vetme botuese shtetrore n gjuhn
shqipe knaqet duke botuar kryesisht romane e poezi
dhe aty-ktu vepra me tematik nga gjuhsia dhe historia. Sjemi kundr artit e letrsis, por kundr redukcionizmit, kundr margjinalizimit t nj pjese t mir t
shkencs. Ndoshta dikush do t pohonte se pak sht
krijuar shkenc n eterin ton dhe shtrohet pyetja t
botohet?! Nuk duhet harruar se prkthimet cilsore kan cytur dhe gjeneruar transformime t mdha qytetrimore. Gjithashtu pr vrejtje sht edhe thjesht mbushja e skems programore t RTVM-s (redaksia n
gjuhn shqipe), kryesisht me emisone pr fmij, emisione muzikore dhe tryeza t diskutimeve politike. Prve
llojit t emisioneve t prmendura, opinioni ka nevoj
pr ndriime nga sfera t tjera t jets. Shterpsia e mas
medias gjeneron varfrin intelektuale t kosumatorve
t produkteve t saj. Pr kt arsye, npr mediat duhet t gravitojn individ q jan specializuar n degn
e gazetaris dhe me kultur t prgjithshme, e jo t atill
me njohuri t prcipta q prdorin tautologji t trajts
Si zhvillohen zhvillimet ktu? dhe Albumi juaj sht
mirpritur mir.
Gjendja momentale n sfern e jets intelektuale
nuk duhet t na bj pesimist. T punojm n mnyr
t pandrprer dhe t kemi parasysh thnien latine per aspera ad astra (npr therra deri n yje).

50

buj n prmasa botrore sht edhe ajo e amerikanit t

natyralizuar Francis Fukuyama mbi fundin e historis.12
Sipas tij, SHBA n t gjitha aspektet kan arritur kulmin e
kufirin e prparimit dhe e tr bota sht e detyruar ta
ndjek kt stil jetik e linj qytetrimore. Pas Fukuyamas n sken doli Huntington-i me artikullin e botuar n
vitin 1993 n revistn Foreign Affairs,13 ku fliste pr prplasjen e qytetrimeve, nj teori kjo konfliktuale, q prbnte nj prpjekje pr krijimin e armikut t ri t Gjigantit.
G. Bush ati, pas Lufts s Gjirit, kur u sigurua koalicioni ndrkombtar prdori sintagmn Rendi i Ri Botror, rreth s cils sht folur dhe shkruar shum. (Sduhet harruar q pati edhe t atill, t cilt u shprehn se n
fakt bhej fjal pr nj kaos t ri botror.) E vrteta qe
se gjat periudhs 1991-2001 nuk u formua nj rend i ri
botror, por u jetua periudha kalimtare drejt nj rendi t ri.
Dhe, m 11 shtator t ktij viti ndodhi katastrofa,
kataklizma, tragjedia... Nga lufta live n terror live. Tr
rruzullin toksor e prshkuan pamje q t prkujtojn
fundin e bots - t cilin qytetrimi modern shekullarist
mundohet ta dboj nga kokat e njerzve. Kuadro televizive q i lan pa tekst edhe regjisort, dhe skenaristt
m t famshm t Hollywood-it. U sulmuan Panteoni i
fuqis ekonomike (World Trade Center) dhe ushtarake
(Pentagon-i) t padronit botror. U bn hi e pluhur
dy ndrtesat, q ishin simbol i megapolisit t mistifikuar
t riviers amerikane. Me kt u thye tabuja e paprekshmris s nj perandorie bashkkohore, e cila n saje
t miliarda dollarve t harxhuar ishte e prgatitur q ti
bnte ball edhe cyber terrorit.
12 Shih: , , .
, , Shkup, 1994.
13 Shih: Samuel Huntington, The Clash of Civilisations, Foreign Affairs,
1993, vll. 72, nr. 3, f. 20-49.

52

Orson Welles-i famn m t madhe e ka fituar n v.

1938 me shfaqjen n radio t veprs s H.G. Wells-it
War of the Worlds (Lufta e botve), n t ciln banort e
planetit Mars e sulmojn Amerikn. Wells-i kt sulm ia
kish prcjell auditorit amerikan aq t besueshm, saq
me miliona qytetar t ktij shteti i kish kapluar paniku,
duke menduar se bhej fjal pr nj sulm t vrtet. Prej
ather deri n sulmet n Nju Jork dhe Uashington ka
kaluar shum koh, por edhe ather edhe sot njerzit
ishin t mbrthyer nga trishtimi, frika, paniku dhe hutimi. Dallimi qndron se n vitin 2001 ndodhi sulm i vrtet dhe nga pjestar t racs s njjt nga po i njjti
planet. Atbot pasoj ka qen vetm tronditja psikologjike, kurse sot realiteti apokaliptik, vdekje t trishtueshme
t mijra njerzve t pafajshm dhe vuajtje t t afrmve
t tyre e t do individi t ndrgjegjshm aneknd bots.
Shprthimet q shkaktuan vdekjen e mijra njerzve
t pafajshm, thuajse shkaktuan edhe ndryshimin e pikpamjes s tr bots kundrejt Shteteve t Bashkuara.
Tek amerikant lindi sindromi i t qent botror, t qent banor t ksaj bote. Sulmi kundr simboleve t Paqes Amerikan()e para s gjithash e ka tronditur sigurin
e modernizmit. Me t u lnduan t gjitha doktrinat e siguris, u tregua se sa leht mund t nokautohet makrosistemi ekonomik universal, por ajo q sht m e rndsishme, brenda disa minutave si kull letrash u rrnuan
dinamikat psikologjike t qytetrimit bashkkohor.
Pas ksaj date u haprua n nj bot t re, lidhur me
t ciln mund t bjm vetm spekulime, sepse dim
shum pak. Nj gj sht br e qart: fakti se kjo bot
n do aspekt do t jet e ndryshme nga bota e vjetr
dhe n t nuk do t vlejn kriteret e sjelljes konvencionale. Edhepse flitej pr nj bot t displinuar, si duket, jemi
duke u njohur me nj bot kaotike.
53

Kohezioni brendakombtar
si domosdoshmri
Populli vuan, por me vuajtje ka vendosur t fitoj.
Ukshin Hoti16
Historia e popullit shqiptar, si nj nga m t vjetrit e
siujdhess ballkanike, shnon zigzage t shumta, me pasoja q pasqyrohen deri n aktualitet.
Q prej coptimit politik t trojeve dhe korpusit shqipfols, i cili pr nga shprndarja hapsinore formon nj
shumkndsh, ka shkuar paralel edhe procesi i ndarjes
ideore ose shpirtrore mes organeve t t njjtit trup.
Kjo n veanti vlen pr periudhn e draprit, ekanit
dhe yllit pescepsh. Papra sht zhvilluar fushata e ftohjes dhe largimit vazhdimtar t vllezrve t t njjtit gjak.
Makiavelizmi shfrytzues sllav me makinerin e vet
propagandistike sht prpjekur ti vr n gjum shqiptart jugosllav n saje t parulls vllazrim-bashkim,
s cils askush si ka besuar pos mendjelehtve. Kjo pr
arsye se dokujt i sht br e qart, se n mullirin e kujt
ka shkuar uji. Sistemi monist n fuqi gjat pes dhjetvjearve sht munduar q ta shkpus nj pjes t nj trsie dhe ta ngjis diku tjetr ku se ka vendin. sht munduar ti zvetnoj ose thuajsoj shqiptart e kndejkufirit
16

Wallerstein-i n veprn e titulluar Fundi i bots q e

njohim i parasheh nj jet 50-vjeare sistemit ose rendit
ekzistues ose mbisundues botror. Ai pohon se n gjysmn e par t shekullit XXI gjithka do t jet m destruktive. Sipas tij, jan tri premisa q na shtyjn t bjm
nj parashikim t ktill:
1. T gjitha sistemet historike jan t vdekshme. Pra,
do qytetrim lind, zhvillohet dhe vdes.
2. Fillimi i degzimit t sistemeve historike sht
shenj e fundit t tyre.
3. Sistemi botror ka hyr n nj kriz vdekjeprurse.14
Sdim nse parashikimi futurologjik i ktij mendimtari t njohur do t realizohet ose jo, por nj gj sht e
qart: Bota po prjeton nj kriz t rnd shumprmasore. Sikur sht harruar passwordi, fjalkalimi ose kodi
i lumturis. Si thot Damile Hervie Lger, racionaliz(i)mi dhe zhvillimi i shkencave teknike, n aspektin negativ t fjals, e kan befasuar botn.15 Praktika prgnjeshtroi formuln m tepr teknologji=m tepr lumturi. Te njeriu i bashkkohsis sikur sht ritrupzuar Neroni, q
sht n gjendje ti vr zjarrin edhe shtratit, qytetit dhe
bots s vet n prgjithsi.
Bota mund t hyj n nj faz tepr kritike, nse
SHBA nn presionin e ndjenjs pr hakmarrje kundr
kryersve t aktit terrorist, humbin kontrollin - gj pr t
ciln qarqe t caktuara kmbngulin - dhe bien nn kurthin e ftess pr luft totale ose t asaj t projektuar
nga Huntington-i, lufts ndrqytetrimore.

14

www.yenisafak.com
Intervist me Hervie Leger, Le Monde Arabe dans le recherche scientifique, Institut du Monde Arabe, mars, nr. 8, 1997, f. 11.
15

54

dhe prej tyre t krijoj pjestar t kombit artificial jugosllav, tua ndryshoj vetperceptimin dhe un-ndjenjn, t
krijoj klasn elitiste shqiptare q syt do ti ket kah Beogradi, me nj fjal, t krijoj nj hendek sa m t gjer mes
pjestarve dhe bashksive t etnosit t njjt.
Nuk sht vepruar m mir as n Shqiprin politike t kohs s enverizmit patologjik. Kombi shqiptar
n nj periudh prej Lufts s Dyt Botrore deri n
ndryshimet demokratike sht kamxhikosur nga klika sunduese shqipfolse antishqiptare, vuajtje kto q dhembin
m shum se t shkaktuarat nga i huaji. Monizmi ekstremist ose socializmi militant - q kish krijuar kultur me
elemente t huaja, duke i pagzuar fmijt Marenglen
(mos t hidhrohen as Marksi, as Engelsi e as Lenini),
Vladimir, vendbanimet Qyteti Stalin (si mund t harrohet Stalini!), repetitorin n Dajti - am Pao Y (n shenj
prkujtimi vllezrve kinez), kooperativat Gjergj Dimitrov etj., i kish mbrthyer gjuhs son t mbl nj fjalor
ideologjik (thoni pr fjalt e nj fshatari nga zona e
Shkodrs: Dilnim n zbor.), ndrsa t veten e kish ln
pas shpine duke eskomunikuar figura t mdha t shqiptaris - nga koka e qytetarit t Shqipris kish fshir iden se edhe matan kufirit jeton pothuajse gjysma e
shqipfolsve dhe se ndarja politike nuk do t thot edhe
shkputje dhe mohim i trsishm i nj pjese t rndsishme t trungut kombtar. Terrori shtetror nuk kish
mshiruar as emigrantt shqiptar nga ish-Jugosllavia, t
cilve u kish ardhur deri n hund etnocidi e kulturocidi
sllav dhe kishin marr rrugn pr te mma Shqipri, ku
shpesh i priste ekzekutimi nn pretekstin e t qent udbash, titist, spiun, revizionist etj.
Pr fat t keq ndarja, largsia dhe kundrvnia artificiale mes shqiptarve t Shqipris dhe atyre t ish-Jugosllavis akoma po vazhdon t ekzistoj. Gjat qndrimeve

Hoti, op. cit., f. 195.

55

56

tona t shumta n Shqipri n vitet 90, n bisedat me

njerz t profileve t ndryshme, madje edhe intelektual,
shpesh rastisnim prmendjen e triads: shqiptart, kosovart dhe maqedon(a)sit, madje edhe n dihotomin ne,
shqiptart dhe ju, kosovart q hapni grop n mes t Tirans nn pretekstin se do t ndrtoni hotel, q na shisni
makina t kalbura, q i keqprdorni upat tona... fatkeqsi q punt e shmtuara t disa individve t pandrgjegjshm kishin krijuar nj shembllim t keq pr tre
milion shqiptar t kndejkufirit. T theksojm edhe
at, se shpesh na duhej t reagonim n gojn plot t shum korarve e tiranasve: Ju, maqedonsit... dhe tu shpjegonim fije pr fije dallimin sociologjik mes shprehjeve
maqedonas dhe qytetar shqiptar i Maqedonis.
Erozioni shpirtror te shqiptari ka shkaktuar rrnime t dukshme edhe n shkallaren e vlerave. Ndrsa kndej njerzit jan kalbur npr burgje pr hir t simboleve dhe vlerave kombtare, nj pjes e shqiptarve t
Shqipris flamurin e quajn cop bezeje, nnvleftsojn
dokumentin e vet t identifikimit dhe vdesin pr nj
pasaport italiane, greke, ndrrojn prkatsin kombtare dhe fetare pr nj grusht dhrahmi ose lireta etj. sht pr tu shnuar se fenomeni i ndryshimit t prkatsis kombtare ose fetare n shkencn e psikologjis, i quajtur conversion, sht mjaft me pesh, i realizueshm vshtir, rrall dhe n momente specifike, madje kur kemi
t bjm me kombin, i pamundshm. Vllezrit tan
sajn kok pr nj gj t till, sepse lekt jan t rndsishm, pr nj gj shkputen prej shum gjrave me
vler jetike, si tradita, kultura, historia etj. Shto ksaj edhe
problemin e t qent jabanxhi ose i natyralizuar, i paintegruar, problemin e socializimit n shoqrit e huaja etj.
Duke iu afruar mijvjearit t ri, t gjith filluam t
mendojm se pasojn dit m t mira pr shqiptarin. Por

e do q problemet nisn t radhiten si n shiritin e filmit. Kriza piramidale, anarkia, pirateria, lufta n Kosov
pastaj edhe n Maqedoni. Nj tablo neveritse, apo jo?
Edhe prskaj t gjitha ktyre katrahurave, kombi
shqiptar duhet t gjej fuqi t mkmbet dhe ngrihet
shpirtrisht, t krijoj unin dhe identitetin e vet kolektiv, ti
shijoj t mirat e vendosjes s demokracis dhe konkurrencs s ideve e t mirave tjera, t shptoj nga kthetrat e oroditjes nacionale, t krijoj nj albkultur (kultur gjithshqiptare) t mirfillt, themele t s cils jan
mendsia dhe gjuha, ajo q Hegeli e quan Volkgeist (shpirti i
popullit), prmes saj ti shptoj kundrvnies s tipit
ju, kosovart matrapaz dhe ju, shqiptart e Shqipris rebel, kusar, ti mbaj vitale lidhjet me mrgatn
nga t katr ant e bots, e cila tregoi nj pjekuri t madhe n dy krizat e fundit q na prshkuan.
Pra, si shtje me rndsi na paraqitet fenomeni i
kombtarizimit, prkatsisht formimi yn si komb n kuptimin e plot t fjals, duke braktisur vrtitjen n rrethin
me cen t divergjencave ansore. N kuadr t ktij fenomeni nj pjes e bashkkombasve tan duhet ta prjetoj procesin, t cilin U. Hoti e quan rishqiptarizimi17,
t marrin rugn e atdhetarizmit t vrtet, t kalojn nga
axhamillku politik n pjekuri e vetdije t plot sociopolitike dhe ti ndiejn rnkimet e nj pjese t popullit e
t reagojn ndryshe, e jo t dalin para opinionit botror
me prononcime (p.sh. lidhur me krizn n Maqedoni) q
sdallojn fare nga ato t politiks serbe (ODS*-s).
Ne, shqiptart, duhet t kalojm nga t qent objekt,
pozit kjo q ka vazhduar nj koh relativisht t gjat, n
subjekt t cilit do ti dgjohet fjala n eterin evropian dhe
botror, ti shptojm zgjedhs s etatizmit manipulues
17
*

Op.cit., f. 175.
Opozita Demokratike Serbe

57

58

dhe diletantizmit individual, t punojm pandrprer q

me sukses ta realizojm kalimin nga shoqria bujqsore n at
t informacionit, edhepse na mungon nj hallk: t jetuarit
n shoqrin e teknologjis; duhet ti shfrytzojm prparimet nga kushtet e krijuara me zbehjen e kufijve politik, si pasoj e hyrjes n epokn e globalizmit pasmodern, i cili mundson qarkullimin e lir t ideve dhe kapitalit, hapjen e rrugve pr komunikim m t lir n
do fush t jets, si n politik, ekonomi, shkenc, kultur etj.
Pr t arritur m leht deri te piksynimet e caktuara, gjithmon duhet mbajtur para sysh harmonizimi i tre
treguesve madhor t ngritjes dhe prparimit njerzor,
q i thekson Gandi: intelekti (dija), aksioni (veprimi aktiv) dhe besimi (feja dhe vendosmria).

Globalizmi
Natyrisht, duhet pasur frik nga degjenerimi q i pret
kulturat e prziera n njra-tjetrn dhe nga zvetnimi,
t cilin e sjell prpjekja pr prshtatje.
T hapurit kah bota nuk do t thot prshtatje
asaj.18
E. Morin
Nse ndalemi nj moment dhe hedhim nj sy mbi
nomenklaturn bashkkohore, do t shohim se ajo vlon
nga koncepte, terma e nocione t reja, gjenerimin e prshpejtuar t t cilave sht e vshtir ta ndjekim. Ka koh q flitet pr nj term mjaft interesant: globaliz(i)mi. Ky
term edhepse n aspektin leksikor sht bashkkohor,
n aspektin semantik ka nj histori t lasht.
Kuptimet e ksaj shprehjeje jan botrorizim/i, hapja kah bota e jashtme ose hapje n korniza botrore. N
kt kontekst globalizmi sht antonim i lokales, vendores dhe provinciales. Supozohet se karakteri i mbyllur
dhe introvert i lokalizmit mund t tejkalohet me an t
ksaj prirjeje. Mirpo parashtrohet pyetja, a sht e mundur q dallimet dhe diversitetet t zbriten n nj abstrakt/e?! Prgjigjja sht se nj gj e till mund t jet
pun e filozofis, kurse realiteti shoqror nuk pranon nj
Edgar Morin, Avrupay Dnmek, Afa Yaynlar, 2. Bask, ev. irin Tekeli, Stamboll, 1995, f. 220, 261.
18

59

60

abstraksion t ktill. Sipas sociologut turk Y. Sezen, realiteti shoqror sht barrier q pengon hulumtimin
dhe kuptimin monolit t bots (njerzimit).
Globalizmi, nga njra an, sht sulmuar mjaft, nga
ana tjetr, sht mistifikuar, madje i jan dhn edhe konotacione mesianike. Reth ktij subjekti organizohen n
bot tribuna, konferenca shkencore, simpoziume, n t
cilat diskutohet gjr e gjat pr aspektet e ndryshme t
ktij koncepti, si dhe rolin e tij n sfern e marrdhnieve brendashoqrore, ndrkombtare etj.
Nse kthehemi n histori dhe bjm nj qasje nga
prizmi i filozofis s historis, do t shohim se shoqrit
e para njerzore t organizuara, t quajtura polis, civitas
ose cit, kan qen shoqri t mbyllura pr t gjitha elementet njerzore jasht tyre, gjegjsisht jasht qytetit
prkats. Athinasit e vjetr njerzit jasht qytetit t vet i
kan quajtur barbar. Shumica e qyteteve t para t historis njerzore kan qen kala ose pak m t zgjeruara,
por prap t rrethuara me mure t larta. Pra, shoqrit e
para njerzore kan qen t mbyllura dhe deri diku ksenofobe. Por nga kto shoqri t mbyllura (poliset), me
bashkimin e tyre lindn perandorit, t cilat n strukturn e vet ngrthenin elemente t ndryshme. Perandorit
kishin synime globaliste, donin t sundonin botn. Forca
shtytse q i injektonte dinamizm Perandoris Osmane
ishte cihn hkimiyeti mefkresi (ideali pr sundim n
korniza botrore).

61

N historin m t re t bots, ashtu sikur kemi prpjekje pr realizimin e nj globalizmi pozitiv, si jan
kozmopolitizmi i mirfillt, t drejtat themelore-universale t njeriut, etika globale (Hans Kng), dialogu mes
qytetrimeve dhe feve etj., kemi edhe ato negative, t cilat pr fat t keq, disa her jan br realitet ankthprurs,
me pasoja trishtuese. Shembullin m mbreslns t nj
globalizmi negativ e kemi n fashizmin-nazizmin gjerman t udhhequr nga Hitleri, i cili ideologjin e vet e
kish nxjerr nga mendimtar si Gobbineau, Hegeli dhe
Nija. Edhe nazizmi gjerman nisej nga paradigma pr
popullin e zgjedhur, popull ky q mundohej ta zhdukte
nj popull tjetr t zgjedhur (hebrenjt). Gjermant si
pjestar m t zgjedhur t racs ariane duhej t formonin shtetin e tyre me kufij botror.
Ktu duhet cekur edhe ideja globaliste e socializmit,
e shprehur n parulln Proletar t gjith bots, bashkohuni!
Pas Lufts s Dyt Botrore, me sa duket, pr t
mos iu prsritur historia e prgjakur njerzimi kish vendosur t organizohej n korniza globale dhe u formua
Organizata e Kombeve t Bashkuara, e cila nprmjet
prpjekjeve pr realizimin e programeve t veta do t
mundohej q ta mbronte njeriun n trsi dhe gjithka
q ka t bj me mirqenien e tij. Pas mbarimit t periudhs eksplicite t kolonializmit perndimor, n erekun
e fundit t shekullit XX, n sken doli nj globalizm i ri
nn parulln New World Order.
N fund t mijvjearit t dyt mendimtari amerikan
me prejardhje japoneze, Francis Fukuyama, paraqiti teorin e vet pr Fundin e Historis. Sipas tij, historia e njerzimit me kapitalizmin liberal ka arritur pikn kulmore
dhe t gjitha pellgjet kulturore-qytetruese duhet ti nnshtrohen atij perndimor. Njeriu, i cili duhet tu shrbej
63

Skic e pikpamjeve planetariste-globaliste

Qysh nga kulturat m t vjetra njerzore poashtu si
hasim n pikpamje mikrokozmike, hasim edhe ato makrokozmike.
N hebraizm hasim pikpamjen pr popullin e
zgjedhur, i cili duhet t sundoj dhe udhheq botn.
Njerzit q nuk jan ifut duhet t jen shrbtor t
ktyre t parve, n saje t t cilve do t arrihet mirqenia e tr bots (?). Pra, n hebraizm hasim n nj egocentrizm dhe etnocentrizm t shquar ifut me karakter
t hegjemonis mbarbotrore.
Krishterimi sht nj fe, e cila niset nga ideja pr
gjenezn e prbashkt t njerzimit (uniteti i njerzimit),
por trheq nj vij, e cila i bashkon edhe besimtart
krishter nga gjith bota. Kjo fe planetar(ist)e mundohet
ta shpjer njerzimin deri te nj gjendje, ku do t sundoj mbretria e Krishtit. Kjo mbretri e mirqenies sht
tr bota. Botkuptimi pr ekumenizmin, sadoq ka t
bj me dialogun ndrkristian, ka edhe konotacionin e
dyt, at mbarbotror.
Vet fjala katolik do t thot universal, mbarbotror. Kisha ortodokse me seli n Stamboll pretendon pr
gjithbotrorsi.
N Islam ideja global(ist)e bazohet n parimin themelor pr Njshmrin e Zotit (tevhd), i cili si refleksion
t vetin ka edhe unitetin e njerzimit n prgjithsi dhe
besimtarve musliman nga gjith bota n veanti. Rrafshi toksor i parimit t njshmris e shpreh veten n
devizn pr ngritjen e Fjals s Zotit. N botn bashkkohore islame hasim n iden ummetiste. Ummeti
sht bashksia shpirtrore e besimtarve musliman.
Ummetizmi n fjalorin oksidental shprehet nn sintagmn integrizmi islam.
62

si yrnek njerzve joperndimor, sht Homo Occidentalis Oeconomicus Axiomaticus. shtja e tezs s Fukuyama-s sht diskutuar n katr ant e bots. Nj numr i konsiderueshm i mendimtarve perndimor jan
t mendimit se bhet fjal pr mbarimin e kapitalizmit
e jo t historis s njerzimit, sepse sistemi kapitalist i
bazuar n materie i ka sjell njeriut vetm m tepr materie (dikujt realisht e dikujt n iluzione) e jo edhe lumturin, pr kt arsye nuk ka edhe pse t ndiqet nga t tjert n t gjitha apektet e tij.

Globalizmi - imperializm pasmodern?!

Sipas Alvin dhe Heidi Toffler, epoka e revolucionit
bujqsor e atij industrial kan mbaruar dhe ka filluar vala e tret, epoka e shoqris s dijes-dituris (societe
dinformation), epoka e shoqris kibernetike. Sipas tyre,
vala e tret nuk ka t bj vetm me teknologjin dhe
ekonomin, por ndikon edhe mbi moralin, kulturn dhe
idet e njerzve.
N nj fjalor t sociologjis thuhet se teoria e globalizmit e studion nj sistem kulturor me prmasa botrore. Sipas ksaj teorie, zhvillimet kulturore nxorn n sken kulturn globale, tiparet e veanta kryesore t s cils
jan: sistemi satelitor i informacionit, interneti, lindja e
matricave globale t konsumimit, zhvillimi i jets kozmopolite, zhvillimi i ngjarjeve sportive t rndsishme si
lojrat olimpike, kupa botrore n futboll dhe turnet
ndrkombtar n tenis, dekadenca e shtetit kombtar,
lindja e nj sistemi ushtarak ndrkombtar, ballafaqimi
me probleme ekologjike, probleme shndetsore si SIDA,
64

themelimi i organizatave si Kombet e Bashkuara, kompanit ndrkombtare-shumnacionale, veprimtarit komplekse ndrmjet feve botrore, njtrajtsia n veshje,
ushqim etj.19
Sadoq lidhur me kt dukuri u prmendn shum
aspekte, fitohet prshtypja se m shum bie n sy faktori
ekonomik. Kt mendim ka intelektuali frng Alain de
Benoist. Sipas tij, me daljen n sken t kompjuterit dhe
elektroniks, lvizjet tregtare-afariste ndrkombtare kan arritur pothuajse shpejtsin e drits. Si nj aktor i ri
n sken kan dal edhe kompanit ndrkombtare-shumnacionale. N vitin 1970 numri i tyre ka qen 7 mij,
kurse sot 40 mij. Bhet fjal pr aq kompani t mdha,
saq vet General Motors me bilancin vjetor ia tejkalon
Indonezis, Ford-i, Turqis, Toyota, Portugalis, Unilever-i Pakistanit, kurse Nestle, Egjiptit.20 Kapitali dhe
ndrmarrsit veprojn lirisht npr do knd t bots.
Por ajo q sht edhe m interesante, Fondi Monetar
Ndrkombtar dhe Banka Botrore recetat e aplikuara
n vendet e industrializuara ua imponojn vendeve n
zhvillim e sipr dhe me kt luajn rolin e mjetit pr realizimin e nj globalizmi sipas tekave t kompanive gjigante shumkombshe. Lidhur me kt duhen cekur
protestat e paradokohshme n kryeqytetin e ekis, Prag, kundr FMN-s dhe Banks Botrore. Por e do q
kto protesta ishin t organizuara prej anarkistve nga
shum vende t bots, prej tipash t anomik, me t cilt
vendet e tyre kan probleme t shumta. Kontrast, apo
jo? E keqja dhe padrejtsit (kuptohet, nse globalizmi
sjell gjra t tilla, si pretendojn anarkistt) mund t luftohen vetm nga njerzit e mir, sepse vet fjala anarkist
19

Gordon Marshall, Sosyoloji Szl, ev. Osman Aknhay-Derya Kmrc,

Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1999, f. 449-450.
Doudan Batdan Uluslararas Konferanslar Dizisi III, Stamboll, 1998, f. 192.

ka karakter hiper-negativ, nga anarkia nuk mund t vihet

n harmoni dhe prosperitet t njerzimit.
Sipas Benoist, Perndimi nuk shet m vetm objekte, por edhe simbole (fetishizmi i markave dhe logove),
z, fotografi dhe logjik westerniste. Pra, njerzve u ofrohet nj bot monolite e iluzionit. N vitet 60 t shek.
XX shoqria konsumuese jetonte vetm me autovetura
dhe mjete elektronike. Sot stili jetsor ka ndryshuar, vendin e tyre e kan zn parku Eurodisney, kanalet muzikore, filmat e Hollywood-it dhe interneti. Nj proces, i
cili duke i tejkaluar traditat dhe kulturat shpirtrore, do
gj e sheh si objekt shfrytzimi, madje edhe produktet
intelektuale e artistike.
Paramendoni dallimin q ka mbetur ndrmjet nj
pakete cigaresh dhe trupit t nj femre q punon n
shtpi publike. Sistemi lnd-boshtor edhe bisedn, n
t ciln njeriu tradicional e ka shfaqur dhe knaqur veten, mundohet ta materializoj: Nj ngrnie mngjesi e
kaluar n bised me futbollistin e famshm holandez Johann Cruyff kushton 100 mij $. Princesha Diana u b
fli e gars s gazetarve pr t nxjerr lajme bombastike
pr revistat pr t cilat punonin. Pra, pr qarqet e ndryshme edhe jeta e njeriut, edhe ajo q duhet t mbetet e
fsheht midis personave, sht br tem interesante dhe
fitimprurse. Nj gjerman u b tem filmi duke ofruar
gruan e tij pr knaqsi njnatshe pr nj milion DM?!!
Kompanit shumkombshe, t cilat nuk njohin kufij kombtar, bjn presion dhe ua imponojn rregullat e
veta shteteve e qeverive t ndryshme. Pra, globalizmi n
t njjtn koh sht nj element antidemokratik. Kjo
pikpamje bazohet n ekonomin botrore, n nj organizm tregtar gjigant dhe rregulla t nj tipi. Globalizmi,
i cili sipas Benoist sht nj dukuri egoiste e materialiste,
u injekton njerzve mendimin se aspiratat e momentit t

20

65

caktuar jan pika e fundit, t ciln ata mund ta arrijn n

siprfaqen e toks. Njeriu i kohs s globalizmit e humb
ndjenjn e realitetit dhe fillon t jetoj n nj bot artificiale. Sipas Benoist, globalizmi nuk sht botrorizim i
mirfillt, por botrorizim i tregut, pra, sht nj lloj imperializmi. Qllimi i pruesve t ksaj ideje sht nj bot
pa kufij dhe nj tip i ri i njeriut, i cili nuk do t punoj,
nuk do t jet qytetar i X shtetit, nj njeri i cili do t lidhet
n internet, nj konsumator i varur q do t shkoj n
supermarket dhe do t ndaj fatin e mjegullt t njerzimit.

Prfundim
N letr synimet e globalizmit jan afrimi i bots,
ngushtimi dhe shndrrimi i saj n nj fshat global (global village), ku nj gj q ndodh n njrin skaj t bots,
n t njjtin moment ose nj ik m von do t merret
vesh n skajin tjetr t saj, komunikimi m i frytshm
ndrmjet njerzve, si dhe kmbimi i t mirave mes tyre.
Sa sht arritur nj gj e till? N aspektin e informimit
jan br hapa vigan, por e njjta gj nuk mund t thuhet edhe pr arritjen e nj ekuilibri ekonomik n prmasa botrore. Ndrsa sipas Newsweek amerikant kan
probleme me ushqimin e teprt (mbi 70 % t amerikanve shkojn npr klube t fitnesit pr zbritjen e kilogramve t teprt ose mbajn diet n ndonj mnyr tjetr) dhe me rrezikun q u kanoset nga XXL-generations
(brezat e njerzve tepr t trash), ndrsa diskutojn pr
kalorit, kolesterolin e ushqimeve t ndryshme (hamburger i madh, i mesm, i vogl, me patate ose pa to...), diku
tjetr n bot hasim n fmij q bredhin rrugve duke
67

66

krkuar ushqim npr kazant e mbeturinave, n katr

ant e bots vdesin me mijra njerz nga mungesa e ushqimit, e ujit t pijshm t pastr, e medikamenteve etj.
Ndrsa fmijt e dikujt lundrojn n internet, n vende
t ndryshme t bots fmijt nuk kan as kushte elementare pr shkollim, mbeten analfabet...
Globalizmi nuk mund ti shlyej n asnj mnyr as
dallimet kombtare e as t krijoj nj komb ndrkombtar, nuk do t arrij ti shlyej kulturat e nnkulturat e
ndryshme, sepse ato jan dika natyrore. do prpjekje
pr krijimin e artificiales n sfern e kulturs sht e gjykuar me kolaps; shembull konkret pr kt kemi gjuhn
esperanto, e cila shum pak ose fare nuk gjen vend midis
njerzve. Ngjyrat e ndryshme t mozaikut kulturor gjithmon do t ekzistojn: Anglezt do t vazhdojn ende ta
rujan me roj speciale llojin e zogut, pr t cilin besojn
se ruan vazhdimsin e mbretris angleze, n vende t
ndryshme do t festohet Hidrelezi, aborigjent do t jetojn jetn e vet tradicionale, indiant nuk do t konsumojn mishin e lops...
Filozofi spanjoll Ortega y Gasset n veprn e tij El
Tema de Nuestro Tiempo flet pr nj koncept t ri: perspektivizmi.21 Gasset-i shprehet se perspektivizm do t thot: Realiteti ose prfundimi i arritur nga vzhgimi i gjrave, dukurive dhe ngjarjeve varet prej perspektivs ose
kndvshtrimit, nga i cili shikohen t njjtat. Pra, lidhur
me gjn e njjt nga njerz t ndryshm mund t prpunohen veanti, q dallojn pak apo diametralisht nga
njra-tjetra.
Kur kemi parasysh qndrimet pro et contra globalizmit, parashtrohet pyetja: Vall, teza e Gasset-it pr perspektivizmin, mund t zbatohet edhe mbi globalizmin?
21 Ortega y Gasset, Ktlelerin syan, ev. Nejat Muallimolu, Bedir Yaynlar,
Stamboll, 1992, f. 9.

68

Preambuliada
Neologjizmi, q po prdorim n titullin e ktij shkrimi, ka kuptimin e lojrave, lajkave, manovrimeve, taktizimeve, manipulimeve dhe hesapeve t prapaskens e
nntoks lidhur me pjesn hyrse t aktit m t lart juridik t nj shteti, preambuln e RM-s, me nj fjal, prshkrimin e atmosfers q u krijua rreth saj.
Nj periudh kohore goxha t gjat do qoshe e
vendit ton kundrmon kushtetut, e n veanti preambul, tekst ky q sht shndrruar n rreth me cen, ku
sillet karvani politik i Maqedonis, popullata e ktij vendi
dhe bashksia ndrkombtare. Do t jet interesante t
shohim se sa kjo e fundit do t mund ti duroj sjelljet
mikroborgjeze t nj numri t caktuar pjestarsh t skens son politike!
N fillim ishte lufta, e para saj fjala dhjetvjeare e padgjuar! Dhe, nn trysnin e t huajve stafi i prbr prej
katr kryetarve t partive m relevante t Maqedonis
arriti kompromisin dhe firmosi nj dokument t quajtur
Marrveshja Korniz. Faktori ushtarak shqiptar oi n
vend premtimet e veta, madje bri edhe di t papritur,
prmbushi premtimin pa u prmbushur pjesa e premtimeve t pals tjetr. M pas filluan sjelljet nazeqare e zigzaget e bllokut politik maqedonas, t mishruara n deklaratat e liderve e deputetve t ndryshm, n propozimin e
partive m t vogla q t organizohet referendumi, t pyetet populli, por q sht irrituese, vetm ai maqedonas?!

Dhe pas pluhurit e tymit q u ngrit pr mosndryshimin e preambuls, nj dit, me shpejtsi zri, arriti Prfaqsuesi i lart i Bashkimit Evropian dhe u mor vendimi q ajo t marr nj trajt tjetr - nj orb prej fjalish q se knaq shijen estetike t askujt, pasi sht e
prvijuar me prsritje t fjalve t njjta (tautologji) - ku
shqiptart, t cilt deri para Ndodhis (konflikteve t armatosura, t cilat smund t quhen ndryshe pos luft)
ishin minoritet, u shndrruan n pjes e popullit shqiptar q jeton n Maqedoni. Fasad e mir, apo jo? Madje
me kt preambul u popullzuan (?) grupe shoqrore
q as n ndrr se kishin par se mund t fitojn nj status social t till, pa kaluar fazat e duhura dhe pa prmbushur kriteret pr t arritur epitetin popull!
Nga preambula e re u pa se rndsi ka njohja e
Wittgenstein-it dhe e filozofis s gjuhs, ku presjet e lidhzat luajn rol t rndsishm, prcaktojn fate individsh, etnosesh, bashksish fetare!
Deri te preambula e re, t ciln dikush e sheh si zgjidhje optimale, dikush si numrim n vend, e t trett si
tradhti kombtare, u arrit nn pretekstin e trysnis s
madhe t opininit publik maqedonas, q ky komb mos
t fshihet nga pjesa jonormative e kushtetuts. Krkesa e
kmbngulja e mass s gjer popullore mund t arsyetohen deri diku, po politikant maqedonas? Mos vall
dikush u bri magji n Ohr, apo ua mori syt riviera e
bukur e liqenit?! Si sht e mundur, si tha dikush, q t
bjn dasm e ta harrojn nusen? Nj nga profesort e
mi shpesh prsriste nj thnie t vrazhd t E. Morin-it,
q ma vriste veshin: Politika sht lavire! Kt fjal as
sot se firmos dot nga aspekti se politikn si art i udhheqjes s mass dhe shtetit drejt mirqenies, nuk e kuptoj n sensin makiavelian, ku qllimi arsyeton mjetet, si
shumfaqsi legjitime, si fush ku nuk ka vend pr parime

69

70

morale, por si veprimtari t ndrgjegjshme, si dhe nga

respekti pr politikant e vrtet q sdin apo pr shkaqe t ndryshme sbjn hipokrizi, t cilt kan shkruar
faqe t ndritura n histori me veprimtarin e vet frytdhnse. Pra, se paraplqej reduktimin e kuptimit t koncepteve edhe prskaj konotacionit negativ q disa prej tyre sot kan marr. Por, si ti pagzosh vrtitjet e kthimet
pr 180 grad, gnjeshtrat e kulluara, pabesnikrin?!
Nuk e di pse dikush mundohet t kthej veten dhe
t tjert n status quo-n e kohs para Ndodhis. Sikur asgj ska ngjar! Sikur su eksperimentua me qrimin e hesapeve n front. T habit fakti se, prve ca snobve koleksionues autogramesh, q thon se duhet luftuar, se
ska na bn bashksia ndrkombtare kur kemi domate e speca me bollk, ka edhe individ prej inteligjencies
maqedonase q duke folur pr kngt epike t thurura
pr ndodhirat e fundit, duke u joshur me nacional-shovinizm, mundohen ta ojn m prpara teorin konfliktore pr marrdhniet shoqrore, n vend t asaj integruese, n vend t kontrats shoqrore rusoiane favorizojn iden hobsiane pr luft t t gjithve kundr t
gjithve, pas s cils vetm Zoti e di se do t mbetej
nga ne dhe shteti ekzistues!
N librin e fundit q jam duke lexuar, m la prshtypje sentenca e shkruar n nj pllakat t ngjitur n
muret e nj universiteti t famshm amerikan, me t ciln synohet afrimi i bursistve q vijn nga t katr ant
e bots, nga Zaireja, Porto-Rikoja, Jordania, Polonia,
Shqipria, Mali, Kina etj. N nj ambient ku syt shohin
t gjitha racat e bots, ku prfshihen njerz me bindje,
tradita, pikpamje t ndryshme, shum me vend jan fjalt: Humphrey fellows: Build bridges no walls!22 (Bursist t

Hamfrit, ndrtoni ura e jo mure!). Sa mir do t ishte q

kjo fjali me nj retushim t vogl t varej n hollet e parlamentit ton: Politikan: ndrtoni ura e jo mure!, e n
veanti t ngulitej n kokat e tyre.
e do q edhe me preambuln e propozuar prej
presidentit prap sht ngritur nj mur, sado i vogl qoft ai, q ndan demosin e ktij vendi n padron dhe
t huaj q kan rastisur n nnqiellin e ktij shteti. Preambula dhe amendamenti rreth nenit 19, i modifikuar sipas tekave t KOM-it*, jan tregues se maqedonasit, si
bashksi q ka probleme me psikologjin kolektive vis-vis vetes dhe t tjerve, nn mbresat e atmosfers dhjetvjeare t etnocentrizmit, linguocentrizmit dhe konfesiocentrizmit, me shum vshtirsi lvizin prej vendi. Ngurtsia dhe zemrngushtsia jan faktor q kt vend e
prun deri te konflikti, dhe prsritja e gabimeve t njjta mund t shkaktoj pasoja t njjta. Brengoss sht
fakti se nj pjes e maqedonasve po hebreizohen, jo n
kuptimin se po pranojn judaizmin si fe, por n botkuptimin e vet kan ngulitur kryefjalt (motot) boshte t
ideologjis jetike hebreje pr popullin e zgjedhur dhe
tokn e premtuar. Nj dit nga foltorja e parlamentit
dgjuam predikimin se maqedonasit jan popull biblik
dhe se pakicat duhet t krenohen q jetojn pran tyre
dhe n tokn e tyre?! Edhepse dikush tashm po ia qep
vetes petkat e izraelitve, dhasht Perndia q t mos bhemi paralele e kontureve dhe situats q mbretron n
Lindje t Afrt! Dihet se barrierat m t mdha para komunikimit ndrkulturor jan paragjykimet dhe vetplqimi!
N kohn kur ballafaqohemi me nj realitet sterr t
zi, kur sundon histeria kolektive, na mbetet t shpresojm pr dit m mira, t shpresojm te vnia n prdorim

22

Ylli Pango, Amerika, Korbi, Tiran, 1996, f. 11.

71

Kisha Ortodokse Maqedonase

72

e mendjes s shndosh propos (n momentin e vrtet), e cila nga amullia do t na shpjer n shoqrin e
ekuilibruar dhe gjith kjo dram t prfundoj me nj
happyend, ku n vend t preambuliads, e cila lind vetm abstraksione negative, do t ndjekim gjrat nga jeta
konkrete, do t merremi me ekonomin politike, shtje
t kulturs, si dhe shum shtje t tjera, q do t na
ndihmonin n krijimin e shtetit funksional n linj t
standardeve ndrkombtare dhe n gjetjen e nektarit t
paqes dhe lumturis.

Feja n fokus
Me mbarimin e Mesjets dhe daljen n sken t Humanizmit, Rilindjes, Iluminizmit dhe pozitivizmit shkencor, filluan t lindin edhe tezat pr fundin e fes si nj
nga institucionet kryesore t shoqris. N emr t
shkencs u margjinalizua dhe u mallkua thnia e Shn
Augustinit Esse credimus Dei (N Zot duhet besuar!).
Madje pati edhe t atill, si Comte, q kishin parapar se
tempujt do t zvendsoheshin me fabrikat ose uzinat
dhe kishin thn se besimi fetar ishte vetm nj faz kalimtare e vetdijes njerzore, q me zhvillimin e prparimin shoqror drejtvizor do t bhej histori, respektivisht
do t mbyllet kapitulli i s shenjts.
Por, rrjedhat shoqrore i prgnjeshtruan hipotezat
e tilla dhe feja, shoqruese kjo e fatit njerzor q nga homo primigenius-i (njeriu i par), e cila sipas F. Bacon-it sht praecipium vinculum societatis (zinxhiri m i fort shoqror),23 vazhdoi t ekzistoj, madje t forcohej edhe m
tepr dhe t luante rol mjaft me vler n kornizat shoqrore.
N fund t shekullit XX sociologjia dhe psikologjia
sociale prmjet metodologjive dhe teknikave t veta
shkencore arritn deri te prfundimi, se nj dukuri me
rndsi q dukshm ndikon n zhvillimet shoqrore,
sht ajo e kthimit t s shenjts (return of the sacred).
23

73

Hans Freyer, Din Sosyolojisi, ev. Turgut Kalpsz, Ankara, 1964, f. 37.

74

N kt linj, vend t veant zn fet monoteiste, abrahamiane ose fet e librave t shenjta: Islami, krishterimi dhe judaizmi.
Islami, si nj nga fet planetare, z vend t muar n
analet e historis botrore. Ai vazhdimisht sht n fokusin e qarqeve t ndryshme aneknd bots, n thjerrzn e dijetarve-shkenctarve, letrarve, analistve,
publicistve, grupeve t nduarta t interesit etj. Prej tij jan frymzuar ose ndikuar Aligieri, Gorki, Tolstoj, Gtja,
Defoi, etj. Aq sht interesant, saq pjesa kryesore e displins shkencore t themeluar n shekullin XIX t quajtur orientalistik, merret me studimin e Islamit, elementeve t kulturs dhe tradits q jan produkte t ktij botkuptimi universal.
Sot jemi dshmitar se dita-dits po shtohet interesi
pr dukurin e quajtur Islam, e cila po prhapet me
shpejtsi marramendse. Ndrsa n pesdhjet vitet e
fundit numri i ithtarve t krishterimit n prmasa botrore sht shtuar pr 47 %, ai ithtarve t budizmit pr
63 %, numri i muslimanve sht shtuar pr 500 %.24
Interesi pr Islamin, qoft nga kureshtja, nga motive
t strategjis ose asosh shkencore, n veanti sht shtuar pas ngjarjes s 11 shtatorit t vitit 2001. Muajt e fundit lidhur me kt fe jan shkruar me qindra ese, artikuj
shkencor, jan botuar libra, shkrime t prshkuara nga
profeci... Prskaj gjrave objektive shpeshher jan hedhur edhe ide e mendime, q as pr s afrmi e as pr s
largti skan t bjn me Islamin autentik.
Pothuajse t gjitha institucionet shkencore me emr
dhe dijetart objektiv aneknd rruzullit toksor jan
njzri t mendimit, se bota ka nevoj ta njoh m pr
s afrmi kt fe.

I prir nga kjo, Instituti pr Hulumtime Sociologjike

dhe Politiko-Juridike nga Shkupi m 14 nntor 2001, n
lokalet e veta organizoi nj tribun shkencore nn titullin Filozofia politike e Islamit, ku pos ligjruesve,
morn pjes edhe prfaqsues profilesh t ndryshme nga
jeta publike.
E pam t udhs t mundohemi q atmosfern dhe
fjaln e thn atje tia prcjellim n pika t shkurtra lexuesit ton.
Ligjruesi i par, Stefan Kostovski, sociolog, diskutimin e vet e filloi me fjalt e Henry Bergson-it, i cili
shprehet se si n t kaluarn ashtu edhe sot mund t
ket shoqri pa shkenc, pa art e pa filozofi, por n asnj
mnyr nuk mund t ket shoqri pa fe.25 M tutje foli
pr karakterin universal t religjionit, pr simbolet fetare
q i gjen kudo, pr faktort q e shtyjn njeriun t jet
besimtar, pr filozofin e religjionit q fes i qaset nga
spektri ontologjik dhe gnoseologjik, pr sociologjin e
religjionit si nj disiplin q studion marrdhniet feshoqri dhe anasjelltas, ndikimin e fes ndaj institucioneve t tjera si shteti, familja, ekonomia, kultura, koha e lir etj. Theks t veant vuri mbi rolin e rndsishm q
feja luan n qelizn kryesore t do shoqrie - familjen,
pr ruajtjen e saj, si dhe n sistemimin e marrdhnieve
bashkshortore.
Ai poashtu foli edhe pr rolin e feve n zbatimin e
pushtetit, trajtoi faktin se disa prej feve n kt aspekt jan aktive e disa pr shkak t strukturs s vet e shprfillin trsisht politikn dhe pushtetin, si sht budizmi i cili sipas shum dijetarve t historis s religjionit nuk
sht fe, por nj disiplin spirituale ose ideologji - q synim prfundimtar ka kalimin n Nirvan.

24

25 Henry Bergson, Ahlak ve Dinin lk Kayna, ev. Mehmet Karasan,

Ankara, 1962, f. 127.

WAMY, UN, CIA World Facts Book.

75

76

Sipas Kostovskit, protestantizmi sht pr ndarjen e

fes nga shteti, pra sht pr nj shekullarizm ose laicizm social, kurse Islami ngulmon pr shtetin teokratik.
Ky qndrim i Kostovskit sht i gabuar, ngase teokracia prkufizohet si sundim i klass priftrore (clerge),
kurse n Islam sipas nj thnieje t Muhamedit (a.s.)
nuk ka priftri. N fen islame mund t flitet pr nj
teokraci n kuptim t sundimit t nomosit (ligjit) hyjnor,
q si prngjan fare teokracis mesjetare perndimore.
M pas Kostovski foli edhe pr lirin e individit n
shtetin Islam dhe, duke u shprehur n form aksiomatike, pohoi se Islami nuk i jep t drejt individit, q pr
mendimin ton prap sht nj e pavrtet. Si mund t
flitet pr munges lirie n nj botkuptim, ku njeriu i
rndomt prej mass mund ta ngrej shpatn dhe ti
drejtohet kryetarit t shtetit (kalifit) me fjalt: Nse lajthit, t drejtojm tehun e shpats!, ose t drejtn e gruas q ti bj oponenc vendimit t kalifit, t zhvilloj me
t nj polemik q do t prfundoj me fjalt e udhheqsit shtetror: Ka gabuar Omeri, t drejt ka gruaja!
M tej foli edhe pr rrezikun e lidhjes s nacionales
me fetaren, respektivisht pr krijimin e kombit islam,
q n nomenklaturn islame njihet si ummet. Edhe ktu duhet t theksojm se kombi klasik bazohet n vijn
gjenetike, gjuhsore e kulturore t nj bashksie, kurse
Islami sht mbinacional, formon bashksi shpirtrore
shumkombshe, shumgjuhshe etj., q n asnj mnyr smund t pagzohet kombi islam.
Ligjruesi i dyt Hasan Xhilo, teolog, pas trajtimit t
etimologjis s fjals Islam (prkushtim, nnshtrim, paqe,
rehati, prehje), theksoi se Islami nuk sht nj kategori
trans-historike, por sht pjes substanciale e historis
botrore. Islami, si ligj hyjnor, krkon nga njeriu besim e
bindje n Zotin dhe respekt ndaj Tij, prulje e nnshtrim
77

t botkuptimeve, feve, ideologjive, kulturave t tjera. Si

shembull m t dukshm pr kt ai ceku konservatorizmin protestant.
N vend t sintagms s famshme fundamentalizmi islam (pjesa e par e s cils /fundamentalism/ pr
her t par sht prdorur lidhur me pjestart e krishterimit), ai paraplqen at t islamologut t njohur perndimor Esposito, revivalizmi ose rizgjimi islam.
Ai ceku prkufizimin e dijetarit t njohur boshnjak,
ithtarit t reformizmit dhe modernizmit islam, Husejin
Dozo rreth xhihadit, si prpjekje pr mbrojtjen, prosperitetin dhe mbarsin e individit ashtu dhe shoqris,
ngritjen e jets, sigurimin e ardhmris m t mir pr
jet n paq, lumturi dhe mirqenie, instanc themelore
e t cilit sht lufta pr ta aftsuar njeriun profesionalisht, teknikisht dhe shkencrisht, pr t formuar personalitet t shndosh e t fort shpirtrisht e moralisht,
q do t dij ta kryej misionin e jets.26 Sasajkovski prmendi edhe pikpamjet nga kjo sfer t islamologut t
njohur Osman Nuri Hadi.
Sipas tij, pos atyre q ndaj Islamit ushqejn bona fide,
ka edhe t atill q, si ksenofobi Miroljub Jeftiq, i njohur
pr mendimet e veta kuturu lidhur me Islamin, t shprehura n veprn e tij Dihad kao savremeni rat, pr shkaqe
t ndryshme mundohen q t pikturojn nj tablo t zez lidhur me kt qytetrim madhor, duke folur pr
mostolerancn dhe militarizmin islam. Ai theksoi se
rreziku m i madh nuk rrjedh prej vet feve, por prej
ideologjizimit t tyre.
Antoanella Petkovska, filozofe, tha se t gjitha fet
si elemente kulturore, paraqesin botkuptime, narracione
ose rrfime pr hierarkit. Ajo, e ndikuar nga teorit
26

Husejin Gjozo, Islami n koh, Meshihati i BI t Maqedonis, Shkup, 1993,

f. 154, 155.

79

t shprehur prmes adhurimit (ibadet). Ai paraqet afirmim t s mirs dhe mohim t s keqes, t dmshmes
pr qenien njerzore dhe ekzistencn n trsi. Pos ktyre dy prmasave (besimore dhe praktike), Islami ka edhe
at sociologjike, pra formon nj bashksi t besimtarve,
t quajtur ummet, q do thot bashksi e ithtarve t
idealit t njjt, atij islam.
Sabahudin Mahmudi, teolog, trajtoi pikpamjen juridike t Islamit, gjegjsisht u orvat t parashtroj n pikat
kryesore ligjin islam t quajtur sheriat. Pas prkufizimit
etimologjik dhe terminologjik t fjals sheriat, foli pr
vendimet e ktij ligji (ahkm), bri dallimin mes sheriatit
dhe fikhut (shkenca mbi t drejtn islame), u shpreh se
prkundr apologjetiks islame (ilmut-tevhid ose ilmul-kelam) q merret me lmin besimor t Islamit, fikhu merret
me at t praxisit, respektivisht me trajtat e zbatimit t
besimit n praktik, t quajtura ibdt (adhurime). Mahmudi tha se e drejta islame ka korpusin e vet juridik, me
t cilin rregullon marrdhniet ndrnjerzore, transaksionet e ndryshme mes tyre (mumelt), marrdhniet martesore, bashkshortore (munakeht), ka ligjin penal (ukbt) etj. Ai vuri n spikam edhe ndarjen e drejtimeve
ose shkollave juridike t ehl-i sunnetit n at hanefite, malikite, shafiite dhe hanbelite, dhe ceku se shkolla juridike
hanefite, s cils i takojn kryesisht muslimant e Ballkanit, i jep prparsi shfrytzimit t mendimit ose opinionit t lir (rej).
Ai m pas foli pr konceptin e pushtetit n Islam dhe
shtoi se n sunizm pushteti prkufizohet n vijn horizontale, kurse n shiizm n at vertikale (Zoti-imami).
Sllavenko Sasajkovski, sociolog, trajtoi subjektin e
fundamentalizmit islam. Mes tjerash theksoi se fundamentalizmi dhe ekstremizmi nuk jan specifik vetm e
nj pjese t muslimanve, por edhe e shum pjestarve
78

konfliktuale, arriti n prfundimin se nga periudha e lufts mes klasave kemi kaluar n at t lufts (ndr)fetare(ndr)qytetrimore.
Pande Llazarevski, drejtor i Institutit organizator t
ksaj tryeze, foli pr fushatn globale antislame dhe rrfeu pr dy letra, q pas 11 shtatorit i kishin ardhur nga
SHBA-t dhe Izraeli, t cilat sipas tij vlonin me emocionalitet e mllef kundr Islamit dhe sngrthenin asgj t
argumentuar sipas parametrave shkencor.
Zllatko Zhoglev, sociolog, tha se pas leximit t Kuranit n gjuhn maqedonase, ka ndryshuar rrnjsisht
qndrimi i tij lidhur me Islamin. N t ka gjetur shum
elemente t ngjashme me ato t krishterimit, vlera pozitive pr t cilat sot njerzimi ndien etje. Zhoglevi pohoi
se duhet lar truri nga stereotipat, nse duam ta kuptojm drejt kt fe, t ciln sipas tij, disa nga pamjaftueshmria e dijes e quajn muhamedanizm, n vend t
trajts s drejt Islam, kurse ithtart e saj muhamedan,
n vend ti quajn musliman. Ai citoi fjalt Norbert
Winner-it: Pr t qen i suksesshm n nj gj, duhet t
jesh i informuar mir.
Zhoglevi foli edhe pr rritjen e interesit n bot pr
Islamin, prmendi rastin e nj udhheqsi t njohur nga
nj kanal televiziv amerikan, i cili n emisionin e vet kish
propozuar hapjen e kurseve pr msimin e drejt t Islamit.
Nazmi Maliqi, defentolog, theksoi se fet jan element afrues e jo prars e as krijues kundrshtish. Shumngjyrshmria fetare sht pasuri e jo mangsi. Kemi
shembuj, kur fet me shekuj t tr jetojn afr njra-tjetrs pa u shnuar kurrfar prplasjeje mes tyre. Kt e ilustroi me shembullin e multikonfesionalitetit t popullit
shqiptar, prkats t Islamit, katolicizmit dhe ortodoksis,
mes ithtarve t t cilve historikisht nuk sht shnuar
80

ndonj frkim ose mosmarrveshje. Sipas Maliqit, keqprdorimi dhe keqinterpretimi i feve shpien n konflikt.
Manipulimi i masave duke prekur ndjenjat fetare pr
synime politike sht marketim i shmtuar. Maliqi foli
edhe pr prpjekjet shterpe t disa qarqeve islamofobe
pr ta paraqitur konfliktin maqedonaso-shqiptar si pasqyrim t lufts globale mes qytetrimeve.
Autori i ktyre rreshtave, sociolog, bri nj retrospektiv n raportin feja-shoqria, duke theksuar tipologjin: shoqri tradicionale, moderne dhe pasmoderne. Ai
theksoi se n t parn kemi patur mbizotrim absolut t
fes, n t dytn at absolutist t racionalizmit, homocentrizmit n vend t teocentrizmit mesjetar, pozitivizmit shkencor, kurse n shoqrin relativiste pasmoderne
kemi mozaik t elementeve t ndryshme shoqrore disa
her diametrale, prvijim t fetarshmris, ateizmit, radikalizmit, panteizmit, nihilizmit etj., thyerje t prangave t
monolitizmit modernist, dekonstruktim t strukturs
moderne. Ai n vazhdim foli pr prirjen e ringjalljes fetare n korniza globale (ku mjaft simbolik ishte takimi i
Paps me Kastron m 1998, t dhnat se vetm 20 %shi i rusve jan ateist, se 90 %-shi i amerikanve i luten
Zotit, prdorimi i fotografis s Jezu Krishtit nga ana e
qeveris meksikane pr ti shptuar t rinjt nga humnera e narkomanis...)27 dhe lokale. Lidhur me rritjen e
shkalls s fetaris n planin vendor, paraqiti t dhnat
nga hulumtimi shkencor (tez magjistrature), t cilin e
realizoi ndrmjet viteve 1997-98, nj studim terreni ose
sondazh ky lidhur me fetarin e rinis studentore t Maqedonis. Sipas hulumtimit n fjal, t realizuar prmes
nj pyetsori t shprndar 300 studentve t dhjet fakulteteve t Universitetit Shn Cirili dhe Metodi, 78 %-shi i

studentve besonin n Zot, kurse 76 %-shi n botn e

amshueshme, vetm 8.7 %-shi i tyre asnjher nuk kryenin detyrime fetare (ibadete ose rituale), 86.3 %-shi i
studentve besonin se feja nuk kundrvihet me shkencn, 79.3 %-shi i tyre ishin t mendimit se feja sht faktor q siguron kohezionin shoqror, prandaj duhet t
mbshtetet nga shteti.28
Autori n fjal prmendi edhe prkufizimin q i bnin romakt e vjetr fes: Rex extra commercum! (Gj jokomerciale, gj q smund t bhet objekt tregtie). Tregtimi
me idet fetare sht zjarr i rrezikshm, t cilit me t madhe po i fryjn qarqet e ndryshme dhe mediat, t cilat
duhet t jen mjet efektiv pr informimin e drejt dhe
krijimin e atmosfers s mirkuptimit e jo nxitse t turbullirave sociale.
N fund, t shtojm se sht pr tu prshndetur
hapi i br nga ky institucion shkencor dhe shpresojm
se do t jet nj cytje pr shkenctart e institucionet e
tjera pr qasje m serioze e objektive dukurive t
ndryshme shoqrore, me qllim t kthimit m t shpejt
shtigjeve t normales, mbizotrimit t tolerancs dhe
respektit t ndrsjell mes njerzve n prgjithsi, pa
marr parasysh prkatsin e tyre fetare, kombtare etj.

27

Ali Pajaziti, Gei Srecinde Makedonya, niversite Genlii ve Din Olgusu,

M.., Stamboll, 1998, f. 37, 38.

81

Rex publica, kultura dhe morali

I.
Vendi yn deri n miratimin e ndryshimeve kushtetutore t ktij viti, q pak nga pak jemi duke e prcjell,
de facto dhe de jure ishte nj shoqri q prirej t ishte e hapur pr botn, ndrsa e mbyllur pr nj pjes t konsiderueshme t qytetarve t saj, respektivisht e mbyllur ndaj
bashksis shqiptare t ktyre trojeve. Kjo shoqri tranzicionale, duke filluar nga niveli m i ult e deri n instancat
m t larta publike, paraqiste nj rex macedonica, shtje
dhe kauz t maqedonasve, t cilt e bnin ligjin dhe zotronin, kurse t tjert duhej vetm t heshtnin, t punonin e n veanti t pastronin. Ngulmimi n nj qndrim
t ktill elitist, q favorizonte nj grup social kundrejt t
tjerve, dita-dits po merrte trajt t nj anomie ose dukurie patologjike (Durkheim), q kt shoqri e shpuri deri te
gjendja e lkundjeve dhe e konfliktit ndrnacional.
Dhe m n fund, pak si pasoj e gjendjes reale n terren e ca edhe nga predikimet e bots q mban fijet e
politiks ndrkombtare n duart e veta, kolltukofagt
ose qarku i krerve t makpolitiks u bind, se rrugdalja
nga labirinti n t cilin sht hyr gjendet n krijimin e nj
shoqrie, t ciln ati i teoris filozofiko-politike t shoqris filantropike, Karl Popper, do ta kish quajtur Open
society (shoqri e hapur) n plot kuptimin e fjals, q t
83

28

Pajaziti, op. cit., f. 88, 121, 124.

82

gjith qytetarve t vet u jep mundsi pr ta kultivuar

veten, kulturn, pr ti ruajtur vlerat e veta autentike dhe
pr t jetuar i lir n vendin e vet, nj shoqri q nuk do
t ndrroj vazhdimisht teorit e konspiracionit, t prgatitura nga pjestart e etnis tjetr. Pra, u pa se koncepti q ktij vendi i premtonte dit m t rehatshme
sht ai i rex publica-s, jetsimit t mirfillt t ides pr
nj shoqri, q do t jet shtje e t gjith qytetarve t
saj, pa marr parasysh prkatsin kombtare e fetare, q
nuk do t bj shkallzime artificiale e a priori.
Me siguri askush prej nesh nuk pret q, prmes formulave magjike t alkimis, gjendja t ndryshohet prnjher, por nj ndjenj e strholluar prej urtani pr ti
ulur tensionet dhe pr zbatimim suksesiv t asaj q sht
nnshkruar e miratuar do ti pastronte kokat nga traumat
disamuajshe, do ta kthente trenin e ktij vendi n binart
e normales dhe vijs natyrore.

II.
Kultura sht nj fush e shenjt dhe prekja e saj
sht prekje n sedr ose n nervin m t ndjeshm t
organizmit t do populli. N fillim t viteve 90 duke u
kthyer prej Shqiprie, n Qaf-Than zyrtart kufitar
maqedonas mua dhe ca kolegve na konfiskuan nj sasi
t caktuar t librave, t bler npr librarit asokohe t
varfra t Tirans, me t cilt synonim ti pasuronim bibliotekat tona, t cilave deri n at koh u vinte er botimesh t trojeve t ish-Jugosllavis. Disa prej atyre titujve
q na i morn njerzit, t cilt sdinin as ta arsyetonin aktin e till e le m t flisnin ose t pyesnin di m thell
pr natyrn dhe prmbajtjen e titujve n fjal, skam
arritur ti gjej as sot e kt dit.
84

Kto dit n nj gazet lexova se organet policore

kan keqtrajtuar disa or nj grup intelektualsh e artistsh shqiptar, n mesin e tyre dhe njrin nga poett m
t shquar bashkkohor shqiptar, Xhevahir Spahiun, q
kishin ardhur si mysafir pr tu dhn nj ngjyr tjetrfare Ditve t Naimit ton t madh. Dikujt sikur si
shkojn drejt gllnkat pa br di t zez e t shmtuar,
matrapazllqe q do t pezmatojn edhe m tepr marrdhniet ndretnike. Shkenctari i njohur anglez Fergusson pohon se njerzimi, pas fazs s primitivizmit
dhe barbarizmit, ka hyr n at t qytetrimit. Me sa duket kjo e treta, pr disa qarqe t caktuara te ne akoma
ska ardhur.

III.
Morali me rrjetin e tij t normave sht nj ndr faktort m t rndsishm pr vnien e themeleve t shoqris s shndosh, kurse antipodi i tij, amoraliteti, sht hap prej vigani drejt perandoris s kaosit.
N kohn moderne mediat jan nj nga mjetet t cilat, pos familjes dhe rrethit, ndikojn n krijimin e botkuptimit te njerzit. Pra, ato kan mundsin q auditorit t vet ti ofrojn virtyte e vlera, por gjithashtu kan
mundsin e primit edhe t ligsive, shmtive dhe t
vjellave t shoqris globale.
Koh m par vendet e afishimit n bulevardin kryesor t kryeqytetit bnin reklamn e nj talk show-t t
njfar t mirnjohuri Jerry Springer. Se e ka shtyr
shtpin televizive shtetrore q t marr vendimin pr
emetimin e ktyre kuadrove bastarduese, se kuptoj dot!
Tematika, fama e udhheqsit, forca trheqse, pragmatizmi, kthimi i rejtingut ose di tjetr Prskaj t gjithave,
85

(De)nacionalizimi i shoqris dhe paqja

N politik, marria sparaqet ndonj prapambetje
mendore!
Napoleoni
Me prfundimin e epoks s perandorive dhe kalimin n at t shteteve kombtare, filloi procesi i lindjes
s shumsis s shoqrive politike, madje edhe syresh t
paprcaktuara sa duhet dhe atomike. Shekulli XIX, apo
thn m mir shekulli i formsimit t kombeve moderne, solli me vete edhe nj mori problemesh. Brthama e
ktyre problemeve t shoqris bashkkohore ishte sigla
nj shtet - nj komb, e cila me vete solli zvendsimin
e sundimit t perandorve me at t kolektiviteteve t
prkufizuara n baz etnike.
Fenomeni i kombtarizimit ose nacionalizimit t
shoqrive sht nj proces q shtrihet deri n ditt e sotme. N t katr ant e bots rastisim n trsi kulturore
ose grupime t nduarta shoqrore, q krkojn pavarsin apo, thn m mir, bjn luft pr ti vn konturet
e organizimit nacional shoqror-politik. Shum sish prpiqen ta prekin idealin, i cili ka stolisur mbamendjen
kolektive t tyre q prej kohsh. Paralel me fenomenin e
brumzimit si komb, shkon edhe ai i krkimit t rrnjve
n histori, n mite e legjenda, q shpeshher kalon edhe
n botn e nj hipotetizmi imagjinativ e iluzionist.
87

nj gj sht shum e qart: gjat minutave t dhnies s

emisionit t prmendur, njeriu i shndosh ose ai me
mendje t kulluar sgjen dot asnj fije t pozitivitetit ku
mund t kapet. Dobia e ktij show-t qndron n marrjen
msim se perversitete mund t bj njeriu i kohs son, gjra kto t cilat nuk jan pr tu publikuar e ekspozuar, e aq m pak pr tu reklamuar bujshm. sht shum keq t nxjerrsh n sken t mbathurat e palara t
nj shoqrie. Ndrkoh q strukturat dhe institucionet e
ndryshme qahen pr gjendjen alarmante, pr krizn t
ciln sht duke e prjetuar rinia jon, dikush ia ofron
katalogun djallzor t imoralitetit, kulturn e promiskuitetit ose t liris absolute seksuale (t ciln se toleron as
bota shtazarake), q shpie deri te degradimi i erdhes s
shenjt shoqrore t quajtur familje, e me kt edhe deri
te degradimi i shoqris n trsi.
Vall, n vend t kuadrove t turpit, a sdo t ishte
m e dobishme q t jepeshinn emisione pr institucione
madhore amerikane me fam botrore, si Universiteti i
Harvardit, ai Yale, NASA etj.?

86

Ideja pr shoqrin bashkkohore q pretendon t

jet monolite, ndeshet me shumngjyrshmrin natyrore,
respektivisht me rrallsin ose pamundsin e gjetjes s
bashksive njerzore trsisht t pastra etnike e kulturore.
Prej prpjekjeve pr prkufizimin njtrajtsor t
shoqris pra, fillon shtja e amullia. Prej ktu ndihet
rrymimi, tensioni e polarizimi q shkakton trazira brendashoqrore. Shoqrit racionale problemin e harmonizimit t jets sociale e kan zgjidhur me metoda optimale e t frytshme, q nuk i brejn as qytetart e rndomt
e as instancat m t larta shtetrore.
Vzhgimi n fjal pr socializimin e nacionalizmit nuk
sht specifik e nj vendi t caktuar, por sht problem
me prmasa globale. Me t, mes tjerash, po prballen
edhe shoqrit e Evrops Lindore, t cilat po prjetojn
periudhn e tranzicionit social, apo t kalimit nga shoqria e mbyllur n at hapur, nga diktatura n demokraci, e
ca prej tyre si u shpreh nj mik imi n mnyr ironike
n demokratur (demokraci+diktatur). Kto shoqri
t mahnitura nga ndryshimet e shkaktuara prej efektit
domino, iu rrekn puns pr tu ndryshuar prnjher e
h pr h, pr ti realizuar idealet shekullore, pr ta br
at q paraardhsit sarritn dot ta bjn, pr t krijuar
shtete kombtare me simbole e ornamentik zyrtare, q
prjashton multikulturalitetin e multietnicitetin.
Nj nga shoqrit e tranzicionit, e cila pr fat t keq
se zgjodhi rrugn e vendeve q prjetuan nj faz kalimtare pa trauma, si ekia, Polonia, Hungaria, Sllovakia dhe
Sllovenia, sht edhe kjo jona, e cila u b shembull par
excellence i sistemi(mi)t jofunksional. Me tu shkputur nga
krijesa titiste e quajtur Jugosllavi, etrit e fundamentalizmit
institucional megalomaqedonas dhe ultranacionalist menjher iu rrekn puns pr ta br Maqedonin nj vend
shembull pr t tjert si krijohet shteti i paqndrueshm
88

dhe si duket n praktik dukuria e quajtur torn country

(vend i coptuar), vend i paragjykimeve, neveris, mostolerancs, ku vlen simetrikja e botkuptimit hantingtonian West-Rest, maqedonasit versus t tjert; ku n vend t
unit kolektiv sundon ai shovin(ist) e nacional(ist), ku totalisht shprfillet Lebenswelt-i (bota e jets ose fusha e prvojs s prbashkt) dhe i jepet prparsi Selbstverstandnisit (vetperceptimit) etnocentrik, ku lvizja shoqrore (social mobility) vertikale ishte dukuri e rezervuar vetm pr
popullin e zgjedhur, ku himni shtetror prmend vetm nj etnos, ku parlamenti sht i stolisur me piktura
q kan domethnie vetm pr nj pjes t t zgjedhurve t popullit, ku thuajse t gjitha institucionet zyrtarepublike jan t titulluara si maqedonase e jo si t Maqedonis, duke filluar nga telekomunikacioni, posta, radioja
e televizioni, kompania ajrore shtetrore etj. Njeriun m
tepr e irriton fakti, se nj politik e till sht ngritur n
periudhn kur n bot flitet pr bashkim t shteteve, pr
unione ndrshtetrore, pr valut gjithevropiane etj.
Mendja politike e smur nj vend q akoma se ka
t prcaktuar identitetin e vet, q ka probleme me emrin,
gj kjo madhore e do subjekti n skenn politike ndrkombtare, q nj dhjetvjear thirret me nj shkurtim
shkronjor (FYROM), q u detyrua ta ndryshoj flamurin,
q ka probleme ekonomike t shkaktuara nga korrupsioni
brendainstitucional, gjeneroi nj kriz serioze q ktij
shteti adoleshent i kanosej me shprbrje. Lidershipi etnocentrik nga ky vend deshi t krijonte nj shtet njnacional dhe teokratik mesjetar, kodet kryesore t t cilit do t
ishin sllavizmi dhe krishterimi ortodoks. Ishte shum paradoksal fakti se shteti nebuloz, t tjerve, e n veanti shqiptarve, pamshirshm u ofronte parulln: Ose duajeni
kt shtet ashtu si e prfytyrojm ne, ose braktiseni!

89

Fenomenologjia e bashkjetess
Humaniteti ka humbur. Vall, ka mundsi ti
kundrvihemi barbarizmit dhe ta rikultivojm at q
sht njerzore? A thua do t jet e mundur ta
shptojm njerzin?
E. Morin29
Ende pa e mbaruar procesin e tranzicionit shoqror,
vendi yn po prballet me nj proces tjetr, at t paqtimit ose pacifikimit mes qytetarve t vet, respektivisht
gjetjes s rrugs s bashkjetess mes dy etnive m t
mdha: shqiptarve dhe maqedonasve. Kjo shoqri e
smur, pa humbur koh duhet ta gjej ilain q do ti
shronte varrat e krijuara nga dhmbi i marrdhnieve t
ftohta ndretnike, nga ndarja e shoqris n kampe me
ngjyrime nacionale, t shkaktuara prej politiks s gabuar
e periudhs s paralufts, e n veanti nga konflikti disamujor q ishte fryt i kuazidemokracis dhe i t menduarit Ku Klux Klane: Macedonian power! Ky ila mbase
do t jet i hidhur pr tu pir, por do t jet faktor i
kthimit t ditve, kur shiriti i jets lviz n mnyr t
vetvetishme.
Koncepti i bashkjetess apo i koekzistencs n kt koh t pakoh, kur mjegulla t dendura po enden mbi ne,
29

Danilo Kocevski, "Edgar Moren-duhot na vremeto", Utrinski vesnik, 13

dhjetor 2001, f. 19.

91

Dhe si do padrejtsi, edhe kjo shkaktoi pasoja t

njjta, si mosknaqsia, pezmi, ngritja e adrenalins... Kryengritja, prleshja, gjaku ishin faktort prmes t cilve
nj grupim shoqror i shtypur u prpoq ti arrinte t drejtat e veta legjitime, q mund t realizoheshin n tryezn e
bisedimeve nse (ish)kasta sunduese do t kish ndjenjn
pr ti parashikuar pasojat e mundshme, q kt vend e
prun deri te shkopi i lypsit dhe hyrja n kategorin e
shoqrive ku ndihet munges e artikujve ushqimor.
Tani kur e gjith bota sht dshmitare e nj faqeje
t zez t ditarit t ktij vendi, inspektimi dhe prmirsimi i gabimeve do t ishin rrugt m t shkurtra pr krijimin e nj shoqrie qytetare e sociale, ku askush nuk do
t etiketohej e atribuohej si armik kujdestar. Denacionalizimi ose depatronizimi i shoqris sht nj segment, t cilin e
prmban Marrveshja Korniz dhe zbatimi i t nnshkruars sht receta e vetme pr kthimin e paqes dhe
stabilitetit. 'Entuziazmi i fuqishm', t cilin Max Weber e
sheh si kusht t domosdoshm pr racionalizimin e jets
ekonomike e shoqrore, sht nj pretekst pr ritymosjen e oxhaqeve t uzinave, rigjallrimin e fushave, kthimin e buzqeshjeve T gjith qytetart, e n veanti
pastort, gjithmon duhet ti ken parasysh pse?-n e
s shkuars konfliktuale, si?-n e gjetjes s shtigjeve t
lumturis dhe largimin nga arena shoqrore e individve
t shquar me korrupsion dhe gabime trashanike, q
vazhdimisht prsrisin refrenin Show must go on!
(Shfaqja duhet t vazhdoj!). Nse shoqria nuk shptohet nga mkatart prgjegjegjs pr anomalit e pranishme, do t vrtetohet thnia e cituar e Bonapartit dhe do
t vazhdojm t vuajm t gjith, madje edhe n paqe.

90

kur grupimet e ndryshme jan shndrruar n guaska t

mbyllura dhe njri-tjetrin e shikojn vngr, kur shumicn e qytetarve e ka kapluar plogshtia, kur n ndrdijen e shumics s qytetarve tjetri (n kuptimin nacional)
prfytyrohet si armik i pakompromis, me siguri se shumkujt do ti tingllojn tepr optimiste, ndrr e shumka tjetr, por pa marr parasysh kto, ia vlen q t
orvatemi t vm nj tull t vockl, qoft ajo vetm
prmes fjals, n murin e ardhmris m t mir.
Sdo mend se koncepti i bashkjetess sht i lidhur
ngusht me varrosjen e stereotipave e klisheve, sht i lidhur me at q W.M. Watt e quan eirenic interpretation (interpretim paqendjells) t ngjarjeve, me ndryshimin e
mendsis, thyerjen e idhujve t krijuar n botn e brendshme t njeriut nga faktort e ndryshm shoqror negativ, me riprojektimin e shoqris, formimin e individve q nuk manipulohen e indoktrinohen nga fushatat
e ndryshme, edhepse njeriu sht qenie, si cek Hegeli,
q shum leht bie nn ndikimin e t tjerve. Lidhur me
kt, ai sjell shembullin e kalimtarit dhe qenit. Njeriu me
dit t tra mund t kaloj pran t njjtit qen pa i kushtuar rndsi pranis s tij, por nse dikush fillon t prshpris se qeni sht artur edhepse realiteti nuk sht i
till, tek i njjti person aty pr aty ndryshon bindja pr
at krijes dhe n kokn e tij krijohet nj mbres e pashlyeshme pr qenin si rrezik i madh, i cili duhet luftuar
e zhdukur. Ky shembull pasqyrohet edhe n aspektin social. Shum bashksi njerzore fal diktateve t liderve t vet apo strukturave t ndryshme shoqrore, krijojn arketipa jo t vrtet, imazhe e bindje joreale pr akciln bashksi tjetr q frymon ndryshe, dhe e konsiderojn varrmihse t identitetit t vet.
Sot, kur nn ndikimin e gjuhs s plumbave deri diku u thyen apo jan duke u thyer prangat e monolitizmit t
92

shoqris son, sht mjaft me rndsi t gjendet formula magjike, prmes s cils do t hapej Dera e Sezamit dhe do t bhej haprimi drejt shoqris s vrtet
demokratike, ku njerzit nuk do t maten sipas prkatsis nacionale e fetare, por sipas t bmave ose veprave t veta.
Disiplina pasmoderne e quajtur arkitektur ose inxhinieri sociale mund t luaj nj rol mjaft t rndsishm n
vnien e themeleve t shoqris s tolerancs. Puntor
n ngritjen e ksaj shoqrie duhet t jen t gjith qytetart, t cilt dshirojn q prsri t fryjn puhizat e paqes, stabilitetit dhe mirqenies. Mjafton q ata ti ndryshojn koordinatat e shikimit t gjrave, ti flakin paragjykimet, ti thyejn lvozhgat e radikalizmit, spekulimeve, halucinacioneve etj. dhe ta kuptojn realitetin, t binden se jeta pran njri-tjetrit sht domosdoshmri, kurse alternativa e saj sht ose largimi nga kto troje i njrit
kolektivitet, ose zhdukja totale e tij, gjra kto rrqethse
dhe absurde, apo prap zhdukja e ktij subjekti t ri politik si pasoj e ndarjes konvencionale ose luftarake mes
dy trsive etnike.
Pr t arritur deri te shoqria e qndrueshme duhet
q t mbillet ideja pr diversitetet e dallueshmrit, pr
multikulturalitetin e multietnicitetin si pasuri e jo si mangsi, duhet kultivuar ndjenja pr ngritjen e urave t jetess me komshiun nn kraht e respektit t ndrsjell, duhet kuptuar se njtrajtsia dhe njngjyrshmria kan kuptim vetm n mesin e shumsis s trajtave dhe ngjyrave.
Gjuht e shumta dhe dallimet racore jan simbole hyjnore dhe lufta kundr tyre sht luft kundr natyshmris.
N kt bot shumka sht e lidhur me ligjin e
shkaksis, duhet vetm nj ik menuri pr ta kuptuar
t vrtetn e varshmris s ndrsjell mes gjrave, duhet vetm pak urtsi q do ti qetsonte shpirtrat duke

ia dhn secils bashksi at q i takon pa br rrmuj.

N kt kontekst m ka ln mbres nj ilustrim kuptimplot lidhur me temn e bashkekzistencs, q e bn Bill
Ury. Le ta ndjekim:
Sfida e bashkjetess, me t ciln ballafaqohet njerzimi sot, m prkujton nj tregim mistik lidhur me nj
njeri q pasardhsve, tre djemve t vet, u kish ln trashgimi shtatmbdhjet deve. E kish ln me fjal q t
parit ti takonte gjysma e numrit t prgjithshm t deveve, t dytit nj e treta, kurse m t riut nj e nnta e tyre.
Djemt u prpoqn ti ndanin ato, por e do q hesapi
su dilte, sepse shtatmbdhjeta spjestohej dot as me
dyshin, as me treshin e as me nntshin. Prnjher bashkjetesa u b e rnd, marrdhniet ndrvllazrore filluan t acarohen. M n fund ata vajtn te nj plak e
urt dhe ia shtruan problemin. Plaka e urt, pasi mendoi
nj koh t gjat, erdhi te djemt dhe u tha: Sdi a do
tua zgjidh problemin, por m s paku, nse doni, mund
tu jap deven time. Pasi e morn deven e plaks, trashgimtart e rritn numrin e deveve n tetmbdhjet
dhe i pari mori gjysmn e vet (nnt deve), i dyti mori
nj t tretn e vet (gjasht deve) dhe i treti nj t nntn
e deveve (dy syresh). Shuma e deveve t ndara ishte
shtatmbdhjet. Mbeti nj deve anash, t ciln ia kthyen plaks urtane. Kshtu, n saje t urtsis u zgjidh nj
problem q dukej i pazgjidhshm.
Nse vetm pr nj ast ndalemi dhe mendojm pr
rrfimin n fjal, do t shohim se i prngjan sfids me t
ciln prballemi, pra bashkekzistenca dhe ngritja e shoqris tolerante, q na duken si shtje t pazgjidhshme.
N planetin ton banojn mbi gjasht miliard njerz,
mbi gjasht mij grupe etnike, mbi nj mij fe e disiplina
shpirtrore dhe nj numr i pakufizuar ideologjish. Jetojm n kohn me t tmerrshme q njerzimi ndonjher

93

e ka jetuar. Pyetjet q na shtrohen para jan: Si t msojm t jetojm s bashku edhe prskaj dallueshmrive? Si
mund t arrijm q dallimet ti kuptojm si di afirmative?
Ajo q duhet br n drejtim t bashkekzistencs
dhe ngritjes s shoqris s shndosh sht gjetja e deves s tetmbdhjet dhe flakja e paragjykimeve.30 N
kt kontekst rol mjaft me rndsi mund t luajn edhe
fet, t cilat flasin pr gjenezn e njjt t t gjith njerzve, ngulmojn n ruajtjen e marrdhnieve t mira
me fqinjin, pr mshirn, tolerancn, respektin, mirkuptimin, bamirsin etj.
Nse njeriu tregon minimum vullnet pr vnien n
veprim t mirsis e urtsis parake (primordiale), pyetjeve t
Morinit pa hamendje mund tu japim prgjigje pozitive!

30

94

Guerrizmi si patologji sociale

Shoqria m e gjer, qytetar t s cils ishim deri
para nj dhjetvjeari, jetonte nn hijen e fitores nga
lufta antifashiste. N t gjithka ishte e indeksuar me
luftn si nj e shkuar e largt. N epokn e kulmit t
socializmit real i shkruheshin lajlelule e epope sistemit
q kish prur paqe afatgjat. Por me t vdekur udhheqsi i krijess artificiale, n t ciln, si do t shpreheshin malsort shkodran tana t melat ishin mbledhur
n nji ven(d), filluan t fryjn erra t lehta t lufts, q
m von do t shndrroheshin n furtuna, t cilat do t
nxinin shum familje, fise e popuj t tr. Prej shkrepjes
s pushks s par n Slloveni e deri m sot trojet e ishJugosllavis dhe banort e pes shteteve t reja jetojn
me luftn, n luft, nn pluhurin, shkrumbin e lufts,
nn mjegullnajn e ligjrats militantiste; shoqrit e reja
politike jan shndrruar n trupa kolektiv q lngojn
nga smundja, t ciln do ta quanim guerrizm ose nga fenomeni, t cilin filozofi frng Bernard-Henry Levy e
emrton si bellicizm (antipod i pacifizmit), ku lufta shihet
si kapu i t gjitha gjrave.31
Ndrsa diku derdhej gjaku e virusi rritej, tek ne dhe
gjetk orakujt social mbinin si kpurdhat pas shiut me
parashikimet e tyre se do t ket luft, sdo t ket
luft, do t na kaploj edhe neve vrshimi, do t
31

www.co-net.org/what_is_coexistence

95

Ekskluzive, nr. 21, janar 2001, f. 61.

96

shptojm prej thundrave t kataklizms, smundja

gradualisht vinte e zgjerohej edhe n drejtimin ton, derisa na mbshtolli me kraht e vet tmerrprurs. Ndrsa
m par dukuria e lufts ishte vetm objekt i muhabeteve kmbkryq, atyre t kafeneve, objekt i diskutimeve
pak m t nivelit, tani me t u gjendm ballprball, ajo
tash ishte te ne dhe n ne. Prjetuam shndrrimin nga
shoqria guerriste in potentio n shoqri guerriste in actum.
Pas Big Bang-ut social ose pas armagedonit t vitit
2001, pritej q gjithka t ndryshonte kah e mira. Por e
do q gjrat srrodhn ashtu si parashikohej. Ndrsa
mendohej q pas Kontrats dalngadal do t largoheshim nga strumbullari i s keqes t quajtur luft, qytetart e ktij vendi u prshkuan nga nj agresion verbal ose diskursiv i quajtur psikoz lufte, i transmetuar n eter nga
grahsit e apokalipsit, q paraqesin katastrof ontologjike, nga politikant q ktij arti i qasen me emocione e
jo me arsye t kulluar, nga mediat luftnxitse, nga qarqet fitimsynuese, nga t pandershmit q sajn kok pr
telashet dhe dertet e njeriut t rndomt. Klika e farisenjve t kohs, pr ti arsyetuar aktet e veta t pamatura,
vazhdimisht e paprer po trumbeton nj her pr aksionin gjithkombtar shqiptar krahas zgjedhjeve parlamentare n Kosov, t ciln ia do qejfi shum t mbetet n
hartn e motrs Serbi, pastaj lshon sigln pranvern e pritur 02, thuase flitet pr nj koncert, manifestim kulturor
t pritur Kjo klik q ka prjetuar vetharrim n aksion, q kujton se politika sht det ku mund ti grahsh
anijes kah t duash, pa marr parasysh t vrtetn se
shpesh diku paraqiten edhe shkmbinj q mund ta shkatrrojn at, hedh mnjan tr kapitalin e mundit e prpjekjeve pr ta kthyer jetn n vijn e normales, pr ta
kthyer paqen e prmalluar, shprfill at q mes tjerash e
ka nnshkruar edhe lideri karizmatik, q vazhdimisht
97

nuk do t prballen me probleme si ajri i ndotur, shtja

e energjis etj.; ndrkoh q bota menurake flet pr gjra interesante, si pasqyra nga e cila duke u rruajtur do t
mund t ndiqni lajmet televizive, pr frigoriferin elektronik q do ti oj mesazh vetvetiu supermarketit lidhur
me gjrat e mbaruara pr t cilat ka nevoj familja, pr
tablot e shtpis q ndrton Bill Gates-i, t cilat me hapin e par t mysafirit n t, ndryshojn sipas ndjenjs
ose shijes artistike t tij e kshtu me radh,32 te ne akoma
tem madhore jan politika dhe lufta.
Pr tiu larguar ksaj atmosfere dhe pr t arritur pozicionin ku do t diskutojm pr shtje, n t cilat i jepet prparsi arsyes, si ato q u zun n goj, duhet ta
braktisim dialektikn e klanizmit dhe marrdhnieve feudale-fisnore, duhet ti mnjanojm faktort q krijojn
ambient pasigurie, ti mbshtetemi pikpamjes prfshirse (inkluziviste), e cila prqafon dhe afron tjetrin, kundrejt asaj ekskluziviste e cila prjashton, ta largojm politikn nga shkallarja m e lart sociale dhe t merremi me
vlera t mirfillta, q e strhollojn shijen e njeriut, e nxisin at ta lodh kokn me gjra q e shpien shoqrin
prpara e jo t kemi epiqendr t aktiviteteve ditore shikimin e katr ose pes edicioneve t lajmeve. Nse vazhdojm me avazin e vjetr edhe m tutje, nse aktrojm
rolin e gladiatorve romak, do t jemi n skajet e skens
ndrkombtare, pr ne do t vendosin t tjert dhe si t
mjer do ti shikojm n sy perndimort, nse kan nijet t ndajn ndonj fond pr rindrtimin e infrastrukturs s shkatrruar pr shkak t mendjelehtsis dhe
pr ta zbutur sadopak vobektsin kolektive.

32

Beyin Frtnas, TRT 2, 3 janar 2002.

99

krkon eutanazin e shtetit, kryeministr i t cilit sht

vet. Ai dhe apostujt e tij, politikan t kalibrit sheshelian, sngurrojn as nga thyerja e parimit kushtetutor pr
laicizmin, d.m.th. ndarjen e shtetit nga feja, dhe mundohen t krijojn nj simbioz pushtetaro-kishtare duke
harxhuar nj milion euro pr kryqin e mijvjearit, par
kto edhe t myslimanit, edhe t ateistit, duke i vn trupat speciale nn mbrojtjen e shenjtorve t ndryshm
kristian, duke kunguar polict e duke u dhn pllaka t
bekuara nga kryepeshkopi etj. Kta njerz sikur skan
haber apo se kan msuar leksionin e lidhjes zinxhirore
shkak-pasoj, q solli deri te prleshja e armatosur dhe
zgjerimi i hendekut t ndarjes s qytetarve n vija t
ashpra t demarkacionit sipas ngjyrimeve nacionale-fetare. Kta helmues t masave t gjera popullore, q sshohin tej hunds, q i anashkalojn t gjitha ligjet morale edhe pse mbahen pr fetar t mdhenj - n vend t prgzimit, popullats i servirin lajme ogurzeza, n vend q
qytetarve tu japin peshqesh pr vende t reja t puns,
ofrojn vende t reja n petkun e forcave speciale, mbyllin fabrikat e bjn parada pran tankeve Me aktet e
veta sikur mtojn q kt vend ta libanizojn ose ta tretin trsisht. Krenohen me Lekn e Madh t tyre (?) e
sndalen pak t mendojn rreth multikulturalitetit si karakteristik kryesore e shtetit, q kish krijuar kjo figur e
madhe historike.
Tema mbizotruese n kto troje dhe n instancat
ndrkombtare kur diskutohet pr vendet e Gadishullit
Ballkanik, tregon qart pr mendsin ballkanase, pr dinamizmin negativ t homo balkanicus-sit. Ndrkoh q ktu flitet pr shtje t dors s tret, bota ekonomikisht e
ngritur flet pr subjekte futurologjike, si plug-in cities
(qytetet priz), walking cities (qytetet e lvizshme), intelligent space (hapsirn inteligjente), eko-qytetet t cilat
98

Anomalia e mosleximit, energjia

pozitive dhe sitelizimi i mediave
1.
Sot, n kohn e zhvillimeve marramendse, kur e
kemi ln mbrapa shoqrin e teknologjis dhe kemi kaluar n periudhn e shoqris s dituris e shkencs,
kur brenda 50 viteve t fundit sht dyfishuar dituria e
grumbulluar me shekuj t tr, leximi si elementi m i
rndsishm i arsimit dhe niveli i arsimit t do individi
ose grupimi shoqror sht nj nga conditions humaines,
nj nga kushtet e domosdoshme pr ti gjetur vend vetes
n skenn e bots s prparuar.
Pr fat t keq, vrejm se ne, shqiptart e Maqedonis, alojm nga ana e t ushqyerit me fjaln e shkruar,
n drejtim t leximit e arsimit, n t qent n nj hap me
bashkkohsin pozitive nga kjo pikpamje. Kt m s miri
do ta ilustrojm me shembujt e mposhtm.
Gjendja sht m shqetsuese, kur kemi t bjm
me lexueshmrin e librit si margaritar kulturor.
Kndi im m i paraplqyer pr t hedhur nj sy kur
gjendem n kryeshehr jan librarit, e n mesin e tyre
edhe e vetmja (shqiptare) n arshin e Vjetr. Nj gj q
e kam vrejtur, sht fakti se titujt e rafteve thuajse shum
pak humbin q andej. Ndodh t ket libr q nj vit e
m tepr qndron aty, duke pritur dorn e lexuesit t
100

mundshm. Ndoshta mimet jan pak t larta, por edhe

kjo nuk sht arsye, kur e kemi parasysh t vrtetn se
pr cigare e kafene kurr sna mungojn parat.
N mesin ton rrall mund t takoni nj t ri, me t
cilin mund t flisni pr gjra q kan t bjn me librin,
fjaln e shkruar, mendimin etj. Pr ta, shum m trheqse jan calcio liga, albumet e yjeve t muziks, chati E libri? Libri sht anakroni tek ne. E blejn dhe e
lexojn vetm ata q kan luajtur mendsh!
Ditt e para t shtatorit t kaluar, takova nj nga arsimtart e mi q tani sht msimdhns n gjimnazin Z.
L. Marku, me t cilin pas prmendjes s ca kujtimeve me
mall nga e shkuara, kaluam n fushn e aktualitetit. Dhe,
natyrisht gjuha shkon aty ku dhemb dhmbi. Menjher ia filloi prshkrimit sterr zi t gjendjes n fushn e
arsimit. Mosleximi, mosinteresimi dhe mungesa e patosit
moral te nxnsit, si dhe moskokarja e prindrve e kishin strforcuar tek ai ndjenjn e pesimizmit pr ardhmrin ton si kolektivitet.
N kt kontekst vlen t ceket edhe lexueshmria e
pakt e gazetave ditore. M tronditn fjalt e nj t punsuari n njrn nga t prditshmet tona n gjuhn
shqipe, i cili n nj tribun, me pezm u shpreh se n
mhalln e tij ishte i vetmi q marshon me gazetn nn
sqetull. Kur i marrim parasysh t dhnat se njra prej gazetave tona shet nj numr katastrofikisht t vogl t
kopjeve, ky prshkrim sna duket teprim. Shpesh ia
shtroj vetes kt pyetje: Pse n vendin ku studjova shtat
vite do mngjes, rrugs, n autobus, n anije, n pes
gishtat e dors mundje ti numroje njerzit q nuk ishin
pajisur me nj ditore ose revist, e ktu te ne lexojn
vetm shkollart. E kuptojm t vrtetn se mediat e
shkruara deri diku shprehen me nj gjuh specifike, t
ciln mezi e marrin vesh pjestart e shtresave m t ulta
101

por edhe si ndihms i njerzores e njerzimit, kur e kryejn misionin ashtu si duhet. Njri nga ligjruesit pr kt t fundit dha nj shembull mjaft interesant. N sulmin
e par kundr Irakut, kur Sadami i dboi agjencit m t
njohura botrore si CNN, BBC, Reuters, prfundimi qe
tragjik: nj milion t vdekur; n sulmin e dyt (1998),
autokrati irakian i la t lira t veprojn n vendin e vet
agjencit e prmendura dhe pr pasoj, fotografit e
mjerimit t prcjella prmes objektivit u shndrruan n
trysni, q preku ndrgjegjen kolektive t bots perndimore dhe pr dy jav SHBA-t i dhan fund sulmit, i cili
la shum pak pasoja n krahasim me t mparshmin.
U theksua se gazetari si transportues i lajmeve deri
te publiku s pari sht njeri, me ndjenja e bindje vetjake, e pastaj gazetar; se ai nuk duhet t qndroj indiferent ndaj ndodhis dhe lajmit, por duhet t jet objektiv
n at q e nxjerr n eter. U tha se, pr fat t keq, objektiviteti, n shum raste, sht nj thesar i humbur pr gazetarin. U fol edhe pr marrdhnien mediat-kriza 2001
n Maqedoni, pr njanshmrin e pjess drrmuese t
mediave, pr manipulimin e tyre me opinionin duke e
keqprdorur penn, tastiern, mikrofonin dhe objektivin
e kamers etj.

3.
T llafossh e t shkruash pr gjendjen ekonomike
n vendin ton, kur do dit mbyllet e shitet (si dhe sa,
mos pyetni, se kot lodheni) nga ndonj fabrik ose kooperativ, nuk sht ndonj marifet.
Numri prej afro 400.000 t papunve sht rrfim
n vete. Kur ksaj i shtojm edhe pasojat e lufts, prpara na del nj tablo trishtuese. Dhe n ksi rrethanash
103

shoqrore, por a nuk duhet br prpjekje pr tu ngritur, pr ta prvetsuar at gjuh allafranga t gazetaris e t entelve tan, a ska rubrika ku do t mund ta
gjej veten edhe m i pashkolluari?
Si t shptojm nga kjo letargji?
Le t mendojm t gjith! Por, edhe t punojm

2.
Se ndr ne ka edhe puntor plot energji pozitive,
q kan haber pr prirjet frytdhnse, flet edhe vargu i
tribunave t organizuara n bashkpunim mes Komuns s Sarajit dhe shoqats qytetare Klubi studentor
nga Shkupi. N kt kontekst publikut botn e tyre t
mendimit dhe diapazonin e dituris ia hapn figura nga
lmenj t ndryshm, si mjeksia, gazetaria, letrsia, teologjia, sociologjia, psikologjia etj., duke trajtuar tema me
pesh, si Devijimet shoqrore dhe rinia, Familja themeli i shoqris, Etika bashkshortore, Femra
shqiptare ndrmjet tradits dhe bashkkohsis
Hallka e fundit e ktij vargu ishte tribuna e titulluar
Mediat dhe ndikimi i tyre n formimin e opinionit publik, pra tubim q kishte t bj me mas median si faktor
me mjaft ndikim n formimin e kulturs masive.
N kt konferenc u fol pr karakterin kompleks t
mas medias, pr luftn mediatike, pr mediat si mbuluese t problemeve shoqrore, pr ndikimin e priftris
bashkkohore (U. Ecco) n krijimin e kulturs alternative, pr mediat si krijuese t mitologjis moderne (Hollywood, Monroe, Rocky, Pele, Mac Donalds, Coca Cola,
Harry Potter etj.), si krijuese t uniformitetit kulturor global, si faktor q t rinjt i largon nga bota e imazheve, si
element ndihms i sjelljeve antishoqrore dhe dhuns,
102

ndihmat e ardhura nga dhurues t ndryshm jan si melhemi pr varrn. Mirpo qarqe t caktuara shtetrore
sajn shum kokn pr hallexhinjt e fukarallkun q
ka vn dhmb mbi t gjith ne. Mu n kohn kur elita
politike prulet e derdh lot para institucioneve ndrkombtare pr mbajtje t konferencs s donacionit (e
nga ana tjetr bn harxhime marramendse n SHBA, sikur t ishte udhheqsi suedeze), n njrn nga pikat kufitare kthehet prapa nj drges humanitare 300-tonshe
(nn pretekstin ndihma kthehet pr shkak t lshimeve
procedurale t natyrs thelbsore), dhurat kjo e Mbretris Saudite, caktuar banorve t prfshir nga kriza
luftarake e vitit t kaluar. L mnjan dmin e shkaktuar
popullats s vet prmes privimit nga nj shum e konsiderueshme ndihme, shteti vetshkatrrues dmtoi edhe
donatorin n vlern prej 40.000 dollarsh, shum kjo q
duhej paguar pr qndrimin njmujor n zonn asnjanse. Populli bukur mir sht shprehur: Nse smund t
bsh mir, m s paku mos bj keq!
T gjith e dim se kohve t fundit jan prdhosur
edhe mediat m t moderuara. Shembull par excellence pr
kt sht ai i Dnevnik-ut, i cili koh m par e me nj informacion t bujshm kishte treguar vendin ku me siguri
(?) gjendeshin kufomat e dymbdhjet t grabiturve, e
tani m 1 janar auditorit i ofronte nj lajm tjetr sensacional, se gjoja organet shtetrore e paskan kthyer nj karvan humanitar t al-Kaids binladiniane. Shembull i qart i sitelizimit t gazets m t shitur n Maqedoni, q
dikur mtonte t ishte zdhnse e shoqris s hapur e
demokratike. T habit fakti q karvanin binladinian
spaska arritur ta zbulonte nj vend antar i NATO-s
(struktur kjo n luft t drejtpdrejt me al-Kaidn) si
sht Greqia, e i paskan rn n t organet e vendit ton!
Bravo!
104

lloj gazetarie sht ajo, kur subjektit kryesor t

trajtimit t nj teme nuk i dihet emri n mnyr t drejt
(n vend pr Merhamet-in, flitet pr Merhamed-in), kur
pa argumente flitet se shoqata humanitare shprndarse
e ksaj ndihme pr Maqedonin sqenka subjekt juridik i
ktij vendi, kur biografia e personave prshkruhet kuturu
Si duket ktu tek ne sdihet gj ose sdshirohet t
merret parasysh vetkontrolli mediatik si nj faktor i mbajtjes s drejtpeshimit t do medieje, si mjet pr ruajtjen
prej t rnit n kurthin e gazetaris sitele, ku formul
mbizotruese sht kjo: erek gazetari dhe tre erekt e
tjer: gnjeshtra+spekulime+ shpifje.

105

shpie deri te frkimi e mosmarrveshja. Ky fluid paqtues

i trajtsuar nga mendimtar, shkenctar e politikan t
shumt t bots, pati pr qllim t jepte nj mesazh dhe
vizion pr tolerancn ndrmjet vlerave e botkuptimeve,
pr solidaritetin dhe miqsin ndrmjet trsive kulturore t ndryshme. Titujt e gazetave lidhur me kt ndodhi
e ilustrojn m mir natyrn e ktij forumi, ku morn
pjes me prfaqsues t vet 72 vende t ndryshme islame dhe evropiane: Vallja e qytetrimeve, Dialogu si
domosdoshmri, Ur e paqs, Shpirti i Stambollit
kundrejt 11 shtatorit etj.
Ky tubim dyditor si prbrje dhe ambient, me t
vrtet ishte mjaft domethns e mbreslns. Simbolizmi politik i ktyre ditve haptas shpalli se konceptet
pr tjetrin dhe ata si antikrisht, adresn e t cilve e
kish dhn orientalisti i mirnjohur Edward Said, nuk do
t mund kollaj-kollaj t vazhdojn mbisundimin e vet n
botn e shekullit XXI, kur pasojat e prplasjeve i prjeton gjith njerzimi.
Prkufizimi q bri ministri frng i punve t jashtme, Hubert Vedrine, lidhur me forumin n fjal, Fryma e Stambollit, e cila sht metafor e multikulturalitetit dhe shumngjyrshmris, paraqet nj platform krijuese, n veanti n drejtim t afrimit t dy qytetrimeve
madhore: atij islam dhe atij perndimor.
Interesant ishte fakti se tubimit, ndoshta me qllim
t mbrojtjes prej keqinterpretimeve pr forumin si ekuilibrim strategjiko-politik t BE-s kundruall Shteteve t
Bashkuara, iu dha nj frym joformale, jozyrtare. Prpjekjeve pr institucionalizmin e konferencs s zn ngoj,
nj zyrtar i lart perndimor iu prgjigj: Sot skemi nevoj pr burokraci. Fryma e Stambollit do ti hap udhn
nj dialogu t bazuar n respekt t ndrsjell. Pas 11
Shtatorit jemi t detyruar ta fillojm nj dialog t ktill.
107

Dialogu mes qytetrimeve

Pas 11 shtatorit lkurrrqeths t vitit t kaluar, botn e prfshiu vala e dyt (e para ishte n fillim t viteve
90) e refleksioneve t ligjrats hantingtoniane pr prplasjen e qytetrimeve (clash of civilizations). Pas ksaj ndodhie, mbshtetsit e paradigms konfliktuale e ngritn
zrin edhe m tepr, duke thirrur pr hapjen e istikameve t nj lufte globale kundr terrorizmit, kundr
varrmihsve t vlerave qytetrimore, madje pati edhe t
atill q favorizonin luftn kundr nj qytetrimi t
tr.
Por, n kt drejtim nuk munguan as individt dhe
strukturat, t cilat nisen nga pikpamja pr harmonin si
determinante e jets n t gjitha aspektet. Rrezatime t
tilla pozitive e optimiste, disa dit m par u prqendruan edhe n kozmopolisin euroaziatik, n vendpuqjen e
kontinenteve, n Stambollin e famshm, ku gjithher jan takuar fet, kulturat e qytetrimet e ndryshme.
M 12 dhe 13 shkurt, n kryeqytetin shpirtror t
Turqis, nn patronazhin e Organizats s Konferencs
Islame dhe Bashkimit Evropian, u mbajt Forumi i titulluar Qytetrimet dhe Harmonia: Dimensioni Politik.
Tubimi n Bosfor, n nj koh kur po shnohet inflacion
i polemiks e dialektiks ndrqytetrimore, n momentet m
kritike, si tregon edhe motoja, arrin me mesazhin se
shum m e lir, m e shkurtr dhe m prparuese sht
rruga deri te harmonia dhe mirkuptimi, sesa ajo q
106

Mosmarrveshjet historike ndrmjet Islamit dhe Perndimit kan krijuar disa armiqsi por, n ndrkoh kan
sjell edhe mirkuptim. Keqkuptimet mund ti tejkalojm n saje t tubimeve t ksaj natyre.
Sipas disa analistve, ky forum bri me dije se qoft
nga motive pragmatike (bota islame q numron mbi 50
shtete me mbi nj milard e gjysm banor-konsumator
sht nj treg mjaft trheqs e fitimprurs) qoft nga syresh idealiste-humaniste-filantropike, dalngadal sht
duke ndryshuar paradigma pr t ashtuquajturn botn
e tret si statiste dhe ansore e faqes s romanit botror. Njri nga pjesmarrsit e forumit, shkenctari i mirnjohur Bernard Lewis, u shpreh se nj zhvillim me pesh sht fakti se tanim nuk flitet pr nj qytetrim,
por pr qytetrime(t), pr faktor, qoft edhe vetm
formalisht, t barabart, t cilt pa komplekse ulen e diskutojn pr nj ardhmri m t mir t njeriut.
Fjalt e Lewis-it jan mjaft kuptimplota dhe sfidojn
e vn n shnjestr pikpamjen, e cila qytetrimin e kufizon(te) brendaprbrenda gjeografis Los Angeles-Londr, kurse pjesn tjetr e cilson(te) si dekadente, joracionale, barbare etj., shprehje kto q edhe m tepr e
zgjeronin largsin mes trsive civilizuese.
Prvoja historike, e cila sht msuesi m i mir, ka
treguar se mendsia konfliktuale sjell vetm dm, se dy
gur t ashpr se bluajn dot drithin, se shikimi i gjrave nga prizmi i asaj, q F. Bacon e quan idhulli i shpells
(idola specus),33 sjell vetm subjektivizm, puritanizm
mesjetar, dogmatizm jakobinian, njanshmri, polarizim e pasiguri ekzistenciale, kurse hapja e horizonteve
dhe respekti i ndrsjell jan drras krcimi deri te mirqenia dhe paqja.
33 Frensis Bejkn, Atlantida e Re, prkth. Sulejman Drini, Rilindja, Prishtin,
1982, f. 21.

108

Me sa duket, tubimi m tepr ka qen i prir nga arsyeja e think tank-ve, pra ka qen ideim i elits intelektuale, por fjalori i prdorur m tepr ka patur boj politike.
Kur kemi parasysh se n epokn e bashkkohsis jan
politikant ata q vendosin pr fatin e bashksive etnike
e kulturore, mund t themi q nse ata (politikant) me
t vrtet jan ndikuar nga fryma e intelektualve t mirfillt e qllimmir, nse ky organizim nuk mbetet vetm nj ndodhi e rndomt historike por paraqet ngritje
e spirancs s anijes s mirkuptimit, botn dhe njerzimin i presin dit m t mira.
Duhet theksuar se Forumi i Stambollit ishte verifikim i tezs, se nj nga tiparet kryesore t ktij shekulli,
kur bota sht zvogluar e ngushtuar, sht domosdoshmria e bashkjetess s kulturave dhe feve t ndryshme, se faktort si teknologjia e sofistikuar, transaksionet
ndrkombtare, migrimet, etj. e kan br t pashmangshme rrjetn e t jetuarit me tjetrin.
Edhepse ky tubim nuk ishte i pari i ksaj natyre, kur
kemi parasysh gjendjen e tensionuar n korniza globale,
n veanti mes bots islame dhe asaj perndimore,
mund t cilsohet si ngjarje me rndsi me gjasa pr t
sjell shtendosje dhe freski n marrdhniet ndrqytetrimore dhe ndrnjerzore.

Harry Potter: libri i

shfryrjes s fantazis
Truri im ndonjher m befason edhe vet mua!
J.K. Rowling34
Shoqria moderne prej tradicionales dallohet me racionalitetin e vet. Sociologu i njohur gjerman Max Weber, si nj nga tiparet kryesore t ksaj shoqrie kishte
theksuar procesin e eliminimit t bestytnive dhe margjinalizimin e asaj, q sht pjes e bots magjike. Por faktet flasin q edhe n kohn e teknologjis m t sofistikuar, njeriu shpesh kalon n ujrat e imagjinats e fantazis, n sfern e irracionales, di t abstragohet nga imanentja. Madje prshkrimet e shoqrive t ashtuquajtura
primitive animiste, ataviste, t bra nga antropologt dhe
etnologt e ndryshm, gjejn vend t merituar n mejdanin e shoqrive m t prparuara ekonomikisht, ku flitet pr racionalitet skajor. Ekzotika e Orientit sht nj
simbol, i cili ka lshuar rrnj t thella n frymn e bots
bashkkohore. Ktu duhen prmendur edhe mitologjia
dhe legjendat e shumta, si ato greke, hinduse, jugamerikane, afrikane etj., q shpesh na shpien n nj univers tjetr.

34 X.K. Rauling, Hari Poter i kamenot na mudrosta, prev. Blagorodna

Bogeska-An~evska, Kultura, Shkup, 2001, f. 254.

109

Dikur, por edhe sot deri diku, n qarqet e letrsis e

artit diskutohej pr qllimin e krijimit artistik. Dikush
pohonte se art bhet vetm pr hir t artit, kurse disa t
tjer shpreheshin se arti bhet pr shkak t leverdis.
Sot, kur dizgjinat e sundimit i mban homo economicus-i, pikpamja idealiste pr artin, e n kt kontekst edhe pr
letrsin, e shprehur n sintagmn lart pour lart (arti pr
art) me sa duket, sht margjinalizuar dhe zbehur tepr.
Tanim mbretrin e saj e ka kurdisur arti i komercializuar, letrsia q bashkpunon me industrin botuese e
filmike, e cila edhe at m t ndjeshmen, m shpirtroren e bn gurr t banknotave jeshile.
Kohve t fundit aneknd bots po bhet fushat e
madhe mediatike pr bestsellerin e J. K Rowling-ut, t titulluar Harry Potter and Philosophers Stone (Harri Poteri
dhe guri i filozofit), i cili tani pr tani ka arritur t ngrihet
n vendin e dyt n listn e filmave financiarisht m t
leverdishm (afro nj miliard $).
T prfshir nga kjo rrmuj edhe ne, pasi trajts s
shkruar gjithher i japim prparsi ndaj versionit filmik,
ku shikuesit pr shum shkaqe i ngushtohet horizonti i
t menduarit, pas t futjes n dor t veprs n fjal, iu
rrekm leximit t saj, kureshtar pr brendsin, n veanti t nxitur nga pjesa e dyt e titullit ku prmendet
guri i urt(s)is.
N kt roman, t cilin Wendy Cooling e quan t
uditshm, kryepersonazh sht nj djalosh bonjak, pr
t cilin kujdeset tezja me t shoqin, q kan nj fmij
lazdran, Dadli (Dudlee), i cili sdo ta shoh me sy Harrin. Fmijn jetim ata e ruajn n nj dollap muri, e ushqejn n mnyr jokorrekte, e veshin me rroba t mdha
e t vjetra t trashuqit t vet, Dadlit.
Gjithka fillon me nj letr, e cila i vjen Harrit nga
nj hut. Kujdestart e marrin letrn dhe mundohen t

110

mos ia tregojn djaloshit, t cilit fillojn ti vijn shum

letra t tjera nga t gjitha ant. Shptimin e gjejn n nj
hotel, por edhe atje i pret rrmuja e letrave t tjera. Ikin
n nj ishull, ku vjen nj rojtar i nj shkolle t magjistarve, i cili ua tregon historin e vdekjes s prindrve t
djaloshit dhe arrin ta bind familjen q ta lejojn t
shkollohet n Hogwarts, nj kshtjell me shum kulla e
kupola, n shkolln e magjis. Harri arrin n vendin e
caktuar, fillon t msoj, por edhe atje e presin sfida t
shumta. Gjen kundrshtar dhe dashamir, me t cilt i
kalon ditt. Fillon t msoj zanatin e magjis, at t fluturimit me fshes, sportin e kvidiit, interesohet pr gurin e urtsis, i cili mineralet i shndrron n ar dhe njeriun e bn t pavdekshm, prfshihet n nj dyluftim t
rrezikshm. Pas shum peripecive, arrin ta kuptoj t
vrtetn pr prindrit e vet dhe gurin magjik, t cilin e
fiton vetm ai q e do ta gjej, e jo ai q e do ta shfrytzoj35, ngadhnjen si pjestar i ekipit t vet sportiv, si
personazh prball forcave negative dhe e ruan linjn e
fams familjare.
Ajo q prnjher na ra n sy n kt libr prplot
me befasi sht prpjekja e autorit, q lexuesin ta largoj
nga realiteti e ta shpjer n nj bot tjetr, ku nuk vlejn
ligjet e prditshmris son, n nj bot ku ballafaqohemi me gjra jo t zakonshme, si biseda me shtazt, fluturimi i njeriut n saje t fshess, mure q lvizin, dyer q
me t lutur hapen, figurat e shahut q flasin, libra q piskasin, qeni me tre kok, zogj q shndrrohen n elsa
dyersh, cop bezi q t bn t padukshm, shtriga, pasqyra ku n vend t vetvetes mund t shohsh prindrit e
vdekur etj.

35

111

Rauling, op.cit, f. 254.

112

Rowling-u me nj stil paksa t ngjashm, si ide, me

at t Utopis dhe Atlantids s Re, e shpie lexuesin n nj
ishull ku arrihet me varka, n nj bot parajsore ku i gjen
t gjitha ushqimet m t shijshme t shtruara n pjata
dhe pijet n kupa floriri, por edhe n nj ambient t
shoqris s ashtuquajtur arkaike-totemiste: dhmb
gjarprinjsh, qime t njbrirshit, pupla t bishtit t feniksit, damar t zemrs s kuedrs etj.
Libri ka karakter rrfyes t bujshm, por vuan nga
mungesa e mesazhit t iltrsuar. N t sarritm t shnojm m tepr se dy-tri fjali q t bjn t lodhsh kokn e t urtsohesh. Autori kt ndoshta e ka br me
qllim pr t mbetur n nivelin e mocanikve t Potter-it
si lexues t mundshm m t pasionuar t ksaj vepre.
Shikuar nga prizmi i pedagogjis, lexuesit t ri i ofron edhe iden pozitive, edhe at negative: kryerja e detyrave t shtpis vet36, endja npr bibliotekn e madhe, konsultimi i librave, msuesi q mundohet ta vjedh thesarin e fsheht37, familja q fmijn e huaj e keqtrajton, e prmon Shikuar sociologjikisht, autori jep
nj piktur t nj shtresimi social, i cili t kujton at t
hinduizmit; n pozit t brahmanve jan magjistart.
N libr, pra, prvijohet ideja elitiste e trupzuar n magjistart si simetri e inteligjencies bashkkohore dhe magjia si kryeshkenc. Rowling-u, i prir nga fakti shoqror
pr sportin si nj faktor mjaft trheqs pr t rinjt e kohs son, shum prtej hobit, i cili i bn q javn ta programojn sipas ndeshjeve t ndryshme, nj pjes t konsiderueshme t veprs ia kushton nj loje me shtat lojtar e me disa topa, t cilt duhen gjuajtur n portat e
caktuara. Ajo luhet duke fluturuar lart mbi tok n saje
t fshesave, ndrsa publiku i stadiumit deri n prfundim
36
37

Op.cit., f. 154.
Op.cit., f. 155.

113

t veprs e ndjek me frymmarrje t prshpejtuar. Autori

ka prshkruar nj kampionat vjetor, q t kujton kampionatet e ndryshme kombtare dhe ndrkombtare, mes
katr ekipeve kundrshtare - t emrtuara sipas emrave
t kafshve t cilat luftojn pr t fituar kupn e madhe
si kulm i prestigjit dhe knaqsis n nj rreth t till.
N vijn e odiseads s Harrit, n nj atmosfer ku
nuk prmendet fare elementi fetar, na paraqitet edhe nj
ngjyr kristiane, kremtimi i krshndellave (refleksion i
reduktimit t fes n shoqrin laike) si element mjaft
trheqs, n veanti pr botn e virgjr t fmijve.
N librin n fjal, n vend t fantastiks shkencore
aktualizohet ajo tradicionale, n vend t anijeve kozmike, multimedias e t ngjashmeve, na paraqiten shkopinjt magjik, pijet e ndryshme ekzotike dhe mjeshtrit e
magjistaris.
Nse lexuesi do t prpiqej t mendonte nj ik m
holl, n kt roman do t gjente elemente t shumta t
nj aksiologjie jetike (e drejta doher ngadhnjen), ontologjie (kush jam un?), gnoseologjie (shtja e dijes),
metafizike (shpirtrat), at t eklektizmit e sinkretizmit
(ngjizje e pjesrishme me stilin gaarderian dhe at coelhoian), t enciklopedistve islamik/el-ihvanus-safa/
(biseda me kafsht) etj.
Radhitja e Harry Potter-it ndr veprat m t shitura
dhe filmat m t shikuar deri diku flet pr veprn n fjal, t bn kureshtar ta lexosh, t shpie n nj udhtim t
uditshm, por nuk t l prshtypjen e nj kryevepre q
me do kusht dhe dokush duhet ta lexoj. Sidoqoft,
guri alkimik si metafor e arritjes s pasuris s pafundme dhe prjetsis, si dy shtje t filozofis jetike t
shumkujt dhe si brthama e veprs, edhe nj her nxisin n drejtim t s pamundshmes, n drejtim t nj idealizmi q kaher e shoqron kt krijes enigm (A. Ca114

rrel), e cila prpiqet t gjej enigmn e jets dhe balsamin

e lumturis, ca her me sukses e ca her duke u rrokullisur n humbtir.

Tranzicioni i dyt: m tutje si?

Maqedonia, pas rrnimit t sistemit monist kaloi npr nj periudh kohore t transformimit, apo thn m
mir, t tranzicionit social t pasuksesshm thuajse n t
gjitha sferat jetike, si n politik, ashtu edhe n ekonomi,
kultur etj., periudh kjo e tranzicionit t par shoqror. Gabimet strategjike, n veanti ato t bra n sfern e marrdhnieve ndrnacionale, uan te konflikti i vitit t
shkuar, q i ka strftohur marrdhniet edhe ashtu t
ftohta ndrmjet dy bashksive m t mdha etnike t
vendit ton. Madje mund t thuhet se prplasja disamujore e ka zbehur edhe at pak konsiderat q ekzistonte
pr tjetrin n botn e do pjestari t dy etnive m t
mdha. Tani edhe njeriu m kozmopolit dhe m zemrgjer v gishtin n kok dhe i kredhur n mendime, i
shtron vetes disa pyetje: M tutje si? Si do t jetohet pa e
lnduar ose pa e dmtuar at cip t holl, e cila na ndan
nga prplasja rishtazi? A mund t ndodh q di e vogl,
akt i pamatur ose provokacion me frym nacional(ist)e, e
cila e prek kolektivitetin tjetr, t shkaktoj trazira t
prmasave t mdha? Vall, a sht e mundur nga kokat
e qytetarve t fshihet e gjith ajo q ka ndodhur n historin pak m t largt, si dhe n at aktuale? Dhe kshtu vazhdon vargu i pyetjeve
Tani kur jetojm nn hijen e Marrveshjes s Ohrit,
e cila sht simbol dhe piknisje e nj procesi, q nga prizmi sociologjik mund t quhet procesi i tranzicionit t dyt
115

116

shoqror, pra, tranzicioni nga shoqria njnacionale dhjetvjeare n shoqri t hapur, shumkombshe dhe demokratike t mirfillt, nj gj sht m se e qart: nse
banort e ktyre tokave duan t jetojn edhe m tutje pran njri-tjetrit pa kokarje e n rehati, nse duan t krijojn ardhmri me dit m t bardha se kto t sodit, duhet
t ndalen dhe t trazohen, t lirohen nga do kallpe ataviste e klanore, duhet ti flakin disa tabu, ti eliminojn
viruset e mendsis ballkanase ku, si shprehet nj dijetar
malazias, konsekuenca n devijim konsiderohet virtyt.38
Nj gj tepr me rndsi sht edhe ajo, q grupi etnik i cili veten e konsideronte baba t ktyre trojeve,
duhet ta kuptoj t vrtetn se patriotizmi dhe krenaria
kombtare nuk ndrtohen duke i shtypur ose nprkmbur grupet etnike dhe kulturat tjera, por duke e mbrojtur vendin nga tensionimi dhe mosmarrveshjet, t cilat
ojn deri n humner, se atdhedashuria m e madhe
sht ruajtja e vendit nga vetshkatrrimi. Faktori maqedonas duhet ti shptoj kompleksit t fitores s penguar nga t huajt, kompleksit pr hakun q duhet marr
pr komplotin, t cilin ia bn shqiptart ktij vendi n
vitin 2001, atij nj pushk m tepr, rritje e nivelit t
siguris dhe mbrojtjes nga separatistt/terroristt, duhet q fjalorin e vet zyrtar dhe t prditshmris ta pastroj nga etiketimet e ndryshme t pamatura e fyese.
Shteti si nj institucion ombrell, duhet t zgjedh
nj politik t arsyeshme, nj politik e cila do t mbroj
cilsin e jo prkatsin e as ngjyrat ideologjike, fetare, kombtare, e cila n vend t pyetjes kush sht? do t
shtroj at ka mund t kontribuoj?.
Politika shtetrore e baraslargsis ndaj grupeve sociale, e
demokracis institucionale, sht nj vij q i shton pikat
38

e optimizmit pr stabilitet dhe zhvillim, nga i cili do t

kishin dobi t gjith qytetart. Inteligjencia dhe institucionet shtetrore duhet t merren me pun thelbsore, q
kt vend do ta nxirrnin prej qorrsokakut n t cilin sht gjendur, e jo me hipoteza e parashikime duke u przier n punt e nnjorganit, duhet ti flakin nga koka
qndrimet demografike maltusiane pr varfrin ton si
pasoj e rritjes s numrit t popullats, duhet t shptojn nga ankthi pr natalitetin shqiptar n rritje t vazhdueshme si element social mbizotrues n t ardhmen.
Organet shtetrore duhet ta mnjanojn filozofin e
gabuar pr keqprdorimin e identitetit fetar t shqiptarve t ktij nnqielli, shumica drrmuese e t cilve jan
t prkatsis fetare islame. E vrteta, prgjat periudhs
disamujore pas rastit WTC & Pentagon gjithmon i ka
shkelmuar prpjekjet e politiks maqedonase pr ti paraqitur shqiptart si pjes e ndonjfar rrjeti terrorist.
Shembulli m i kthjellt lidhur me kt ishte ai i shpjegimeve zyrtare lidhur me rastin Vreshtat e Rashtakut,
t cilave su besoi askush, as tek ne, e aq m pak jasht.
Maqedonis smund ti sjellin dobi as arti filmik manevskian plot pluhur, kulturfyes e nacionalist, as dhuna dhe provokativizmi lubeian, as politika segregacioniste e ASHAM-it, as demagogjia e kryeministrit, e as fetaria e inatit me vendosje t kryqeve n do kodrin e
shkmb, as zvarritja e puns lidhur me arsimin e lart n
gjuhn shqipe, as qrimi i hesapeve me adoleshentt
shqiptar
Nj pik me rndsi pr daljen nga labirinti aktual
mund t jet favorizimi i njohjes m t mir reciproke
ndrmjet dy etnoseve. N kt drejtim duhet mobilizuar
edhe institucioni i shkencs me deg t ndryshme t saj,
si historia objektive, sociologjia, filozofia sociale, politikologjia, etika etj.

Intervist me Novak Kilibarda, BH Dani, nr. 248, 15 mars 2002.

117

Kto dit shohim se po bhet dasm lidhur me

307 miliona eurot e dhuruara prej donatorve t huaj.
Duhet theksuar se nse vazhdohet me pikpamjen m
ngjat gusha se fusha, me nj politik t ktill ekonomike t korrpusionit, nse vazhdohet me shkurtpamsin mikro dhe makroekonomike, kt vend sdo t mund
ta shptojn as miliarda euro dhe trazirat, ka gjasa t kalojn nga ujrat ndrnacionale, n ato t raportit klasa
udhheqse q jeton n bollk - masat e gjera popullore
me xhepa dita-dits m t cekt.
Pr t jetsuar nj tranzicion m t suksesshm se ai
i viteve 90, t gjith qytetart e ktij vendi, n veanti
ata q udhheqin me strukturat shtetrore, duhet ta ken
parasysh faktin se tani prgjegjsia sht m e madhe n
do lmi t jets, dhe se do matur mir do hap q bhet. Prndryshe koshi prap mund t filloj t mbushet me shmtira, t cilat sjellin vetm sherr, madje
mund q, ruana Zot, t na prsritet historia.

119

118

Tragjedia dhe intelektuali i mirfillt

I.
T trajtosh nj tematik me konotacion negativ, si
sht elementi tragjik nga jeta jon, sht mjaft e rnd,
sepse ke t bsh me gjra prekse, rrqethse, me dhembje e vuajtje, me tronditje t brendshme, me zemra t
thyera
Koncepti tragjik si pjes e historis sht nj skajshmri q me mugtirn e vet kaplon individ, familje, grupime, madje edhe shoqri t tra. Vija e tragjikes dhe tragjedis sht shoqruese e fatit t qenies njerzore q
nga mini-bashksia e par, q nga bijt e Ademit (a.s.),
Kabili dhe Habili, t cilt qen aktort e tragjedis s par n historin e njerzimit, duke u br simbol i gjakderdhjes dhe vllavrasjes. Dhe, kjo linj e prplasjes, frkimeve, divergjencave, kontradiktave e mosmarrveshjeve
vazhdon me mijvjear t tr deri n ditt e sotme. Kur
hedhim syt prapa, doemos na shtrohet kjo pyetje: Vall,
mos sht ky fati i ekzistencs s krijess? A ka gjasa q t
realizohet ndonjher nj metahistori pa mkate, ku nuk
do t ekzistoj kundrtia e dualiteteve: e mira-e keqja, e
bukura-e shmtuara, gzimi-pikllimi, ku do t mbretrojn vetm e mira, e bukura dhe gzimi? Kur dhe ku?
Filozoft e mdhenj thon se disa nga tragjedit
kan prejardhje nga tejfizikja ose mbinatyrorja, si jan
120

kataklizmat natyrore, si p.sh. trmetet, vrshimet, epidemit etj., disave prej tyre su dilet para, madje edhe me
forcn m t madhe q njeriu mund ta siguroj; e te disa
tragjedi rolin e vet tragjik e ka faktori njeri, i cili me hapat e vet t pamatur bhet shkaktar i zymtsis, i gjakderdhjes, rrnimeve, terrorit etj. Nj mendimtar sht
shprehur se tragjedia nuk sht nj katastrof q i vjen
njeriut, por nj prfundim i dhimbshm, t cilin njeriu e
ka zgjedhur me veprn, apo aksionin e vet. A si shkaktoi vet njeriu dy luftrat botrore t shekullit q e prcollm, ku psuan me dhjetra miliona njerz, shumica
drrmuese e t cilve t pafajshm? Lirisht mund t themi se tragjedit e llojit t dyt, q ndodhim me vullnetin e njeriut, jan m tronditse!
Ne, shqiptart, si kolektivitet i vjetr i ktyre trojeve
shpesh jemi prshkuar nga grushti i kontradikts tragjike, ndonjher kemi lotuar si pasoj e varrave t shkaktuara nga t huajt, e ndonjher vet e kemi dmtuar indin ton kombtar, kemi ditur q me mjeshtri ti ulim
dhe ti ngrem lart njerzit q meritojn dhe ata q se
meritojn nj gj t ktill, kemi ditur q heronjve tu
thurrim epope e m pas ti batisim, t gjall a t vdekur, n thellsit e toks, ti nxijm me t zezn e katranit, kemi ditur q ta mundim dushmanin e m pas t kacafytemi mes vete pr gjra ansore e cikrrima, kemi ditur t ekskomunikojm mendje t mdha, kemi ditur
q pr nj ast, me nj fjal goje ose t rn t lapsit, ti
humbim pikt e fituara me mund t madh, me djers e
gjak prgjat viteve, dhjetvjearve e shekujve.
Vllavrasja e ditve t shkuara q na futi n t pikllim t gjith, s pari i oi n ekstaz ata q sarritn t na
vn dor gjat konfliktit dhe tani i knaqen vuajtjes son e me t mundohen ta kompensojn disfatn e prjetuar si para nesh ashtu edhe para t huajve. Dhe kjo
121

t shklqyerat dhe t t drejtoj n horizonte, t cilat si

ke prfytyruar kurr. Nga ky njeri-enciklopedi prve
shkndijave t shkencs e dituris, shnuam dhe lidhshmrin e tij t fort ndaj parimeve t kodit moraloetik, ndaj rregullave t ndershmris e njerzishmris.
Vlera e ktij personaliteti m tepr del n shesh kur kemi
parasysh vargun shum dijetar zotrojn dituri, por e do kur
skan fije njerzi, i cili flet pr inteligjencien q di t arsyetoj, q i njeh parametrat e paradigmat shkencore, por
q hi nuk trazohet kur kemi t bjm me botn e ndrgjegjes, t subtiles e sublimes, pr t ciln morali sht
vetm kategori e menduar. Me kt duam t themi se
do shkollar dhe intelektual nuk e nnkupton a priori pozitiven. A nuk qen intelektual edhe akademikt e
ASHA-s t Serbis, q projektuan memorandumin, i cili
drejtprsdrejti ose trthorazi vrau me qindra mijra njerz me prkatsi kombtare t ndryshme, a nuk qen dijetar profesort e Universitetit t Sarajevs t cilt diku
n rrethin e Fos loznin futboll djallzor me kokat e
prera t bosnjakve etj.? Pra, t qent intelektual sht
nj trsi, shkencria sht vetm nj pjes e dijetaris.
Intelektuali i nderuar pr t cilin bjm fjal ktu, na
pushtoi me fjalt prfundimtare t biseds s fundit q e
zhvilluam me t: M kan ftuar prsri si profesor mysafir n nj nga universitetet m me emr t Malajzis ku
kam ligjruar dy vjet, dhe prgjigjen akoma sua kam
dhn. Pr fat t keq, pr shkaqe t ndryshme do tu
prgjigjem me jo, por kt smund tua kumtoj prmes
telefonit e aq m pak prmes posts elektronike (e-mailit). Me harxhimet e mia do t shkoj deri atje e do tua
jap prgjigjen dhe do ti falnderoj pr konsideratn q
kan pr mua! Mosvajtja deri n kt vend m duket sjellje prej bukshkali dhe jokorrektsi! Pr individin q prve arsyes s kulluar ka edhe shpirt, paraja dhe largsia
123

mjafton pr t na e br tragjedin edhe m t dhimbshme! Po ti thuash asaj, nse n mesin e familjeve t

kapluara nga tragjedia ka nna, q bijt e vet i patn drguar para tytave t pushkve dhe deshi fati i paracaktuar
q njher iu gzuan kthimit t tyre shndosh e rehat
n gjirin familjar, e tani ikn n botn tjetr nga dora jon shqiptare? Kush mund t arsyetohet para nnave, para dlirsis s lotve dhe tiktakeve t zemrave t tyre t
prvuajtura, para ndrrave t etrve q kan br hesapet e dasmave t djemve t vet? Sikur t kishim menduar
pak, para se ta hiqnim gishtin q vjell barut dhe merr
shpirt tonin! Sikur t liroheshim nga emocionet e astit
dhe t kishim parasysh urtsin solomoniane, e cila thot se ai q sundon vetveten, egon e vet, sht m i fort
sesa ai q sundon shum vende e shtete!

II.
Koh m par na gzoi shum lajmi se kt muaj n
kryeqytetin ton, do t organizohet panairi i librit shqiptar, i cili vitin e kaluar nuk u mbajt pr shkak t gjendjes
q mbretroi. Dhe n kuadr t veprimtaris botuese t
nj shtpie t librit, e cila synon t shndrrohet n nj fanar q do ti bj drit hapsirs n t ciln jetojm por
edhe m gjer, na u desh q disa her t takohemi e t
diskutojm me nj profesor universitar, me nj filozof
dhe mendimtar t shquar t ktij nnqielli, i cili bri recensionin dhe shkroi parathnien e nj vepre t prkthyer nga ne.
Nga bisedat me t, arritm t prfitojm shum nuanca t pasqyrimeve t nj mendjeje t ndritur, t nj
truri i cili di q edhe nga pusi m i that t nxjerr uj
q t freskon, q di t bj abstraksione ideore nga m
122

gjeografike prej mijra kilometrash jan gjra relative,

pr t prehje nuk paraqet vetm knaqsia vetjake, por
edhe e tjetrit.
Dijetart n nj mnyr jan arstist, n duart e t
cilve - si thot poeti romak Ovidi - edhe kocka e elefantit e humb ashprsin, zbutet nn gishtat e tyre! (Tentatum mollescit ebur, postique rigore subsedit digitur!). Dijetart
idealist sot jan nj gj e rrall, si gjen shpesh. Por edhe
t rrall qofshin, jan t vlefshm. Edhe gurt e mineralet e muara si diamanti, ari etj. n krahasim me gurt e
rndomt t zhavorit jan shum shum t rrall, por e
ruajn vlern e vet ndr shekuj, duke stolisur me shklqimin e vet njerzit dhe kndet m t dukshme e m t
muara t objekteve t ndryshme! Pas gjrave t muara
t rralla duhet vrapuar!
Kto dy pjes prbrse t artikullit kan pika t
prekjes mes vete. Intelektuali i mirfillt sht ai q popullit t vet dhe njerzimit i ofron t mirn dhe ndikon
n shmangien e s keqes. Ai nuk sht bot m vete e
ndar nga realiteti, por pjes e jets. Ai prmes pens, logosit dhe sjelljeve paprer e ruan geist-in e s mirs dhe e
mbron vetveten e shoqrin nga rnia n greminn e tragjikes.

124

Bota bashkkohore n udhkryq

Si n spektrin natyror t bots, i cili sht ndryshuar
rrnjsisht nga qytetrimi modern, ashtu edhe n t
gjitha fushat e veprimtaris njerzore shkrettira pak
nga pak po shkon duke u rritur.
John R. Snyder39
Kohve t fundit, kur flitet pr botn bashkkohore
menjher del fjala kriz, e cila sht br identitet
shoqrues i bashkkohsis. Semantika e fjals kriz
n vete ngrthen gjendje jonormale, gjendje t lkundjeve, ekuilibrit, trazirave dhe traumave t ndryshme brenda nj organizmi t caktuar n mikro dhe makroplan.
Njerzimi i periudhs s bashkkohsis gjendet n nj
udhkryq, ku prplasen me t madhe fuqit rrnimtare,
antihumane, botshkatrruese, djallzore, nga njra an,
dhe ato krijuese, pronjerzore, shtytse prpara t kauzs humane, por me sa duket, pr fat t keq, kto t parat jan m aktive dhe m efektive.
Humanizmi, Rilindja, Iluminizmi dhe pozitivizmi absolut i shek. XIX paraqesin pika kye, kur u prpiluan plane dhe projekte pr shptimin e njerzimit nga kthetrat e
prapambetjes, regresivizmit, teokracis, autarkis mesjetare. Kto plane e projekte bazoheshin n filozofin pr
39

Gianni Vatimmo, Modernliin Sonu, ev. ehabettin Yaln, z Yaynclk,

Stamboll, 1999, f. 8.

125

nuk mund t mbyllen syt. Pra, bhet fjal pr dihotomin progresi-regresi, modernizmi-tradita (tradicionalizmi).
Teorizimet e shumta ideore pr pasoj kan patur lindjen e frkimeve dhe prplasjeve shoqrore. Nga njra
an, pala q mbron retrospektivn historike, q niset nga
nj sfond real n ngritjen e aktualitetit dhe ardhmris,
respektivisht pala konservativ(ist)e tradicionaliste, e nga
ana tjetr ato progresiv(ist)e, t ndara n krahun liberalist dhe at marksist, t cilat ardhmrin e shohin nga
dylbit e nj darvinizmi social, ku mbizotron teza filozofike-sociologjike e konfliktit (theory of conflict), n t ciln me luftn ndrmjet gjrave ose palve arrihet deri te
rezultatet e duhura. Ndrsa teoria e par (tradicionale)
bazohet n konceptet: harmoni, kohezion, koherenc
dhe plqim ndrmjet elementeve t ndryshme n mikrokozmos dhe makrokozmos, e dyta (teoria moderniste)
duke u nisur prej konceptit konflikti, nga i cili lindin oponenca dhe konkurrenca, sht kah e on botn bashkkohore n nj drejtim t panjohur. Teoria e dyt si
shembull par excellence e ka rastin e Prometeut, i cili sht
n kundrti t pandrprer me zotat dhe si prfundim dnohet prej tyre. Pikpamja ekonomike, e cila u b mbizotruese n botn bashkkohore, sht konkurrenca
ndrmjet faktorve t ndryshm, ku peshqit m t mdhenj i prpijn m t vegjlit.
Pikpamja progresiviste i shpalli luft natyrs dhe
duke prjashtuar Zotin, i Cili n botkuptimin tradicional sht sundues i natyrs, i kozmosit-ekzistencs n
trsi, n vend t Tij e vuri njeriun (njeriu epiqendr e
kozmosit dhe, si thot Protagora, kriter i gjithkaje =
humanizmi). Dhe, n eter u hodh premisa: Njeriu sundon natyrn.41 Njeriu tashm mm natyrn nuk e shihte
41 Shih: Ahmet Davutogllu, Vetperceptimet e qytetrimeve, prkth. Ali Pajaziti,
Logos-A, Shkup 2002.

127

rrjedhn progresiviste dhe linear(ist)e t kohs. Sipas ktij botkuptimi, u b ndarja ose coptimi i kohs n faza
dhe periudha t ndryshme, n koh t kaluar, t sotme
dhe t ardhme, n parahistori dhe histori. E kaluara ose
e shkuara symbyllazi u konsiderua ose, thn m mir, u
etiketua si di negative, e prshkuar me zymtsi, ankthe
dhe kob, kurse ardhmria si di pozitive, e ndritur. Pra,
ky ishte nj polarizim teorik-ideor, q do t ket pasqyrimin e vet n prditshmrin e njeriut.
Pikpamjet e ndryshme n kuadr t filozofis sociale
ose inxhinieris shoqrore prmes skicave t ndryshme, si
ajo e Comte-t pr fazn teologjike, metafizike dhe pozitive, e Fergusonit pr periudhn e primitivizmit, barbaris dhe qytetrimit, e Marks-it, Renan-it, Weber-it etj., i
premtonin njeriut nj ardhmri m t pasur dhe m t
ndritur. Por n fakt ndodhi? Njerzimin e kaploi nj
kriz e llahtarshme, q dita-dits shkon duke marr prmasa m serioze. Ve jan br t zakonshme debatet
dhe shkrimet pr fundin e bots, apokalipsin para t cilit
gjendemi, pohimet se gjrat kan arritur nj pik ku
sht koha e fundit t reagohet.40

Dihotomia progresi(vizmi)-regresi(vizmi)
ose modernizmi versus tradita
Evropn (Perndimin) dhe n mnyr t trthort
(sipas disave edhe t drejtprdrejt) tr botn dy-tre
shekujt e fundit e mundon nj polarizim, nj dilem, nj
dihotomi ose ambiguitet mjaft i rndsishm, para t cilit
Rene Guenon, Kriza e bots bashkkohore, prkth. Vejsel Nuhiu, Drita e jets, Gjilan, 1997, f. 63.
40

126

si ushqyese dhe mike t tij, por si objekt t shfrytzimit.

N kuadr t ksaj pikpamjeje antropocentriste njeriu
nuk sht pjes e natyrs, por sundues i saj, ai lules nuk
i merr er dhe nuk e prkdhel at si nj reflectia Dei
(texhel-l), si vepronte njeriu tradicional, por e kput at
dhe ia on dashnores s vet. Ai edhe bukurin, e cila
sht objekt i knaqsis shpirtrore, e shndrron n objekt t prfitimit.

Nga soteriologjia shekullariste n

epokn e krizologjis pasmoderne
Nocioni soteriologji, i cili sht pjes e nomenklaturs fetare ose teologjike, nga aspekti leksikor ose etimologjik ka kuptimin dituria mbi shptimin, kurse n at
terminologjik ka kuptimin e dituris mbi shptimin e
njerzimit n saje t nj shptimtari ose mesie t pritur,
t zgjedhur nga bota hyjnore.
Me zbulimet e mdha gjeografike dhe lvizjen e humanizmit, e posarisht me zhvillimin e shkencave t
prpikta (ekzakte), rolin e shptimtarit t njerzimit e
mori treshi i njohur racio-shkenca-progresi. Ky tresh
(ose trinitet profan si paralelizm i atij kristian Ati, biri
dhe shpirti i shenjt) i bazuar n desakralizmin e njeriut,
n laicizimin dhe shekullarizimin e tij, njeriut do ti sjell
shum dobi siprfaqsore, por n prapaskenn e vet do
t fsheh fytyrn e vet t zez, t ciln njerzimi e shpalosi dhe e pa n shek. XX. Tashm nuk ka njeri me
mend n kok, i cili nuk vren se zinxhiri i procesit t individualizimit-egoizimit dhe industrializimit dalngadal
sht duke e lidhur n pranga vet njeriun.
128

Shfrytzimi i pamshirshm i burimeve natyrore

pr t plotsuar nevojat e pafundme t njeriut me an
t pasurive t fundme natyrore, si prkufizohet ekonomia bashkkohore, e ka prur kt qenie buz gremins.
Mund t gjykoni se gryksi dhe pangopsi nnkupton
ky prkufizim. Njeriu na paska nevoja t pakufishme
dhe natyra, me te gjitha dhuntit pr t cilat n fen qiellore thuhet nse prpiqeni ti numroni dhuntit, nuk do tua
kishit gjetur numrin42, na qenka e pamjaftueshme pr t
plotsuar aspiratat e antroposit modern (homo economicus).
Pra, kemi t bjm me prmbysje t ides pr njeriun e
kufizuar dhe dhuntit e mirsit e panumrta.
Duke synuar plotsimin e nevojave t pakufishme,
njeriu dita-dits sht duke e shkatrruar ambientin e vet
jetsor, sht kah e shkurton degn mbi t ciln qndron
vet. Problemi i ekologjis sht nj ndr problemet q
krkojn zgjidhje t ngutshme, prndryshe ka gjasa q
bota, e cila i sht ln n emanet njeriut, t shndrrohet
n nj megadeponi. Fabrikat, uzinat, t cilat sipas Comte-t do t ishin tempujt e fes pozitiviste, jan duke vjell
helm vdekjeprurs pr shum lloje t shpezve, shtazve, bimve, por edhe pr vet njeriun. N prmirsimin
e gjendjes nuk mund t ndihmojn as shoqatat e ndryshme ekologjike, Green-Peace, t gjelbrtit politik e as
fondacionet e shoqatat e ndryshme shtetrore e as ato t
iniciativs s lir-qytetare. Varrat e shkatrrimtaris jan
aq t mdha, saq sht vshtir t shrohen me veprimtari shekullariste, ato mund ti shroj vetm nj revolucion ose shndrrim shpirtror, prmes logosit t mirfillt, i cili do ti prek telat e ndrgjegjes njerzore.
Gjeologt bashkkohor pohojn se pr formimin e
rezervave t nafts s toks jan dashur 400 milion vjet,

q sipas tyre jan plotsuar n vitin 1976. Nse shikohet

sasia e tyre e tashme, sipas parashikimeve t bra, konsumimi i tyre nuk zgjat m tepr se 400 vite.43
Njeriu bashkkohor i pangopur, luftrat m t mdha dhe m t prgjakshme i ka br pr hir t pasuris,
pr hir t arritjes s thesareve t pasuris s tundshme
dhe t patundshme. Edhe sot e kt dit problematik
m e madhe e qarqeve botrore mbizotruese sht mbisundimi n burimet energjetike dhe n kt drejtim jan
themeluar qendra, institute q prpilojn strategji e projekte afatshkurtra dhe afatgjata pr prfitimin nga pasurit e ndryshme t rajoneve aneknd bots.
Politika e dehumanizuar me prapavijn e vet ekonomike i solli njerzimit dy luftra botrore, n t cilat
humbn jetn me dhjetra miliona njerz, si dhe shum
luftra e prleshje lokale, me t cilat ballafaqohemi edhe
sot e kt dit. Sot edhepse flitet se demokracia sht regjimi politik m i mir dhe m i drejt, prapseprap diskutohet pr nj problematik t re: demokracia q nuk qeveris.
Mendimtart e mdhenj botror pohojn se shkaku
i prmasave t ndryshme t krizs s bots moderne apo
fundit t modernizmit qndron n krizn morale. Njeriu i
bashkkohsis sht i strngopur me materie, madje ka
filluar q ta vjell at. U vrtetua se lumturin t ciln ai
e krkoi, nuk e gjeti dot n rrugn t ciln e kish marr.
U vrtetua gabueshmria e parulls lumturia e njeriut
sht n pasurin materiale t tij. Shembullin m konkret lidhur me kt kemi n at q Durkheim-i e quan
anomi. Vendet e ashtuquajtura m t prparuara n veanti (dhe t tjerat n prgjithsi) po digjen n flakn e
sjelljeve anomike t qytetarve t vet, krkojn receta pr
Sejjid Hossein Nasr, Islamic Science, World of Islam Festival Pub. Co., Angli, 1976, f. 233.
43

42

Kurani, XIV:34, XVI:18.

129

mnjanimin e anomalive shoqrore. Suedia, shtet mjaft i

zhvilluar ekonomikisht, sht ndr vendet e para n bot
me prqindje t vetvrasjeve. Koncepti familje, t ciln
sociologt dhe profilet e ndryshme t dijetarve e quajn
njsi themelore, strukturale dhe funksionale (qeliz) t
shoqris,44 n vendet e zhvilluara pothuajse sht duke
kaluar n histori (lexo: duke u zhdukur). 45,7 % e qytetarve t kryeqytetit t Gjermanis, Berlinit, jetojn n familje (nse t njjtat mund t quhen familje) njantarshe.45 Vall, mos kemi arritur epokn e tmerrshme t parashikuar nga librat e shenjt t Indis, kur as familjet
nuk do t ekzistojn? Divorci, dukuri kjo q n t kaluarn sht shikuar dhe trajtuar me mjaft seriozitet, sot
sht shndrruar n loj, ka mbetur vetm ana formalejuridike e tij dhe mosmarrveshjet lidhur me pasurin.
Madje iftet kandidate pr bashkshort ende pa lidhur
aktin e kurors, firmosin kontratn se kujt do ti takoj
filan malli ose prona, kujt do ti takoj banesa e kujt teknika e bardh n rast t ndarjes, e cila sht shum afr
kur n ujrat martesore hyhet me paragjykime dhe kushtzime. Pra, martesa nga nj institucion i dashuris dhe
respektit t ndrsjell, sht shndrruar n nj institucion t interesit reciprok. Koh m par nj gazet shkruante se artistja P. Anderson do t martohet me nj x
person n nj ishull t pabanuar. M trishtuese n kt
martes ishte se nusja dhe dhndri do t ishin t xhveshur e poashtu duhej t ishin edhe t gjith t ftuarit!!!
Qeveria britanike planifikon t organizoj nj fushat t vlefshme 60 milion sterlina, prmes s cils do tu
Shih: Zeki Arslantrk & Tayfun Amman, Sosyoloji, M.. FAV, Stamboll,
1999; Ali Dida, Fillet e Sociologjis, Enti i teksteve dhe mjeteve msimore i
KSA t Kosovs, Prishtin, 1977; Neil S. Smesler, Sociology: An Introduction,
John Wiley & sons, New York-London-Sydney-Toronto, 1973 etj.
45 Sky News, 1 gusht 2000.
44

131

130

drejtohet tinejxherve, t cilt sipas hulumtimeve t bra

hyjn n marrdhnie intime qysh n moshn njmbdhjet ose dymbdhjetvjeare. Porosia ose motoja e ksaj fushate do t jet: sht n rregull t jesh virgjresh?46 Shtrohet pyetja: si do t ket sukses nj gj e till,
kur diku tjetr n Evrop (Stokholm) inizohet film porno n metron me qarkullim prplot udhtar.47
Sot jan themeluar fondacione, shoqata t ndryshme
pr luftn kundr dy kuedrave t mdha t aktualitetit:
narkomania dhe AIDS, t cilat po bjn krdi t papar,
duke mos njohur kufij, kombsi, ngjyr, mosh etj. t
thuash pr ata individ ose grupime, q drogat e ndryshme dhe seksin i kan shndrruar n burime t prfitimit?!
Nuk jan t rralla as rastet e pedofilis, vrasjeve t
shkaktuara nga fmijt n mjedisin e bankave shkollore.
Psikologt pretendojn se shkaqet e rritjes s agresivitetit
t fmijve jan mbushja e trurit t fmijve me heronjt
nga filmat e ndryshm, ku thuaja n do kuadr flasin
plumbat dhe gjaku.
Njra nga temat m t diskutuara n qarqet e
ndryshme sot sht edhe inxhinieria gjenetike ose kopjimi i llojeve t ndryshme t gjallesave. Njeriu, i cili dikur
n histori frikohej se kunjat e ngjitur n tok i shkaktojn asaj dhimbje (mendim i aborigjenve, kur kolonialistt evropian zbarkuan n tokat e Australis), sot sht
n gjendje t bj eksperimente edhe me njeriun. Ky njeri mizantrop pretendon q vet t zotroj procesin e
krijimit, gj e cila sht specifik vetm e t Lartmadhruarit.
Vall, si t interpretohet pretendimi i Etien Mahupjan-it, se ilai kundr kancerit sht zbuluar para tridhjet e ca viteve, por sht fshehur dhe akoma fshihet
46
47

Dnevnik, 10 tetor 2000.

Op. cit.

132

nga disa qarqe t caktuara q bjn atletik t fitimprurjes? N nj emision televiziv ai citoi fjalt e nj onkologu
t famshm, i cili paska thn se prfitimi m i madh
material n shekullin e fundit sht moszbulimi (mospublikimi) i ilait kundr kancerit.48 Kto fjal mund t na
duken si thashetheme dhe hipotetike, por t themi pr
rastin e Jim Shapiro-s, i cili mori nj telefonat nga nj
fondacion mjeksor privat, ku i bhej nj ofert pr t
marr pjes n nj program shkatrrues sekret t inxhinieris gjenetike, duke e shprblyer me para t majme?
Kjo bised m tronditi! ka pohuar Shapiro, duke shtuar: Kjo tregonte se nj grup shkenctarsh t etur pas
fitimit dhe adhurues t knaqsive, ishin n gjendje q
duke e fshehur prej popullit, ta grabisnin nj deg t biologjis, e cila shoqris mund ti shkaktonte probleme
morale dhe politike nga m seriozet.49
Kjo q u tha ktu nuk sht nj tablo e zez dhe pesimiste e bots, por realiteti i kohs son, prmes saj jan shpalosur vetm disa fenomene dhe raste nga ajo me
t ciln po prballohemi n prditshmrin ton, q dikush mundohet ta retushoj me kuaziromantizm dhe
ditirambe pa shije.

Bota e sotme gjendet n nj pshtjellim t madh.

Dita-dits shtohen zrat se njerzimi gjendet para nj kataklizme me prmasa universale. Nse nuk bhet nj
ndryshim i kursit t anijes, mund t vij deri te fundosja

e saj... Rrugdalja nga kjo kriz sht n brendsin e

njeriut. N kthimin e vlerave moralo-etike. N t kuptuarit prej njeriut t pozicionit dhe rolit, q ai duhet t luaj n siprfaqe t toks. N lirimin nga idhujt, nga hyjnit e rrejshme t shekullarizmit, n kthimin e vlerave t
prhershme, q nuk bazohen n t prkohshmen. Bota
nuk mbahet me mite dhe legjenda artificiale, me teori
dhe (hipo)teza me prapavij pragmatiste e utilitariste.
N kohn kur sht vrtetuar se modernizmi ose industrializimi me mesianizmin e tyre shekullarist nuk arritn ta bjn t lumtur njeriun dhe kur flitet pr nj neologjizm interesant krizologjia, njeriu duhet t vr gishtin n kok dhe t kujtoj mir pr pasojat e shkujdesjes s ksaj qenieje, pr rebelimin e saj kundrejt natyrs,
pr degradimin shpirtror, pr dehumanizimin, pr grindjet n arenn ndrkombtare, pr bombn brthamore,
si dhe pr shum shtje t tjera me rndsi thelbsore
pr ekzistencn n trsi.
Duke u bazuar n at ka u tha deri ktu, vijm n
kto prfundime:
1. Soteriologjia shekullariste nuk e ka jetsuar pretendimin e vet pr shptimtari. Shkaqet e mossuksesit
qndrojn n t privuarit e saj nga parimet universale.
2. Njeriu i bashkkohsis, nse nuk ndrmerren
masat e duhura, ka gjasa t shndrrohet n mankurt, figur e njeriut t oroditur me memorje t humbur, q
nuk e njeh as nnn e vet, madje m n fund e vret at.50
3. Teorit e konfliktit duhet t zvendsohen me
botkuptimin pr harmonin n rendin kozmik.
4. Duhet q t bhet riprkufizimi i njeriut dhe raportit t tij me at q e rrethon, qoft ajo e shfaqur ose e
fsheht, imanente ose transcendente.

48

50

Prfundim

49

Shih: Xhengiz Ajtmatov, Legjenda mbi varrezat e Ana Beit, prkth. Selim Sylejmani, Drita e Jets, Gjilan, pa vit botimi.

skele Sancak, Kanal 7, 20 tetor 2000.

Bernard Dixon, What is Science for, Penguin Books, 1976, f. 222.

133

134

5. Duhet t bhet rishqyrtimi dhe riformulimi i rrethit prodhim-konsumim-prodhim dhe i devizs hiperkonsumim pr hiperproduktivitet.
6. Gjendja e krijuar, si thot edhe Guenon-i, duhet t shikohet ashtu si sht, pa optimizm por edhe
pa pesimizm, do individ duhet t bj mirsi dhe ta
urdhroj at, t largohet nga e keqja dhe ta pengoj at.
7. Duhet t prparoj edukimi i njeriut n baz t
parimit: Relativja sht e pakuptimt dhe e pamundshme
pa absoluten, e rastsishmja pa t domosdoshmen, ndryshimi pa t pandryshueshmen dhe shumsia pa unitetin
(njshmrin).

Misioni i universitetit
versus prplasjeve t elits s miletit
Kultura sht faktori q jetn e njeriut e shpton nga t
qent e saj katastrof.
Ortega y GASSET51
Universiteti si vatr e kulturs, si nj det prej ku nxirren perlat m t muara q e plotsojn mozaikun e sferave t ndryshme t jets, z vend tepr t rndsishm
n hierarkin e vlerave t do shoqrie. N kt institucion gatuhen kokat e ndritura, intelektualt dhe ekspertt, t cilt do ti shrbejn ardhmris s popullit, madje
edhe njerzimit n prgjithsi, sepse dituria e shkenca
nuk njohin kombsi e as kufij gjeografik. Shtpia m e
lart e dijes luan rol mjaft me pesh n fatin e do
bashksie, aty prgatiten brezat q do ta bartin barrn e
jets n koh dhe hapsira t ndryshme.
Universiteti sht nj univers, nj bot m vete (n
ndrveprim t vazhdueshm me bott e tjera), ku qarkullojn fjala, pena, arsyeja dinamike, ku i flitet mendjes
s kulluar, ku zhvillohen debate e polemika, ku realizohen projekte, ku zhvillohen metodologji t reja t krkimit, ku shtrohen teza, bhen sinteza e analiza, n saje t
t cilave synohet ngacmimi i ndjenjs krijuese t t riut Ortega y Gasset, niversitenin Misyonu, ev. Blent pnar, Birleik Yaynclk, Stamboll, 1997, f. 78.
51

135

136

po edhe t m t vjetrit - dhe arritja deri n prfundime

e kontribute t reja shkencore.
Pr popullatn shqipfolse t ktyre trojeve kalaja e
arsimimit t lart nj koh t gjat ka qen e papushtueshme, ka qen ndrr e kahmotshme kolektive, ka qen
nj kategori e prfytyruar q nj dit pritej t bhej realitet. Prindrve, familjeve por edhe vet t rinjve - q pas
nj ose dy vitesh e disa si absolvent pr shkak t objektivitetit t msimdhnsve, si dhe pr shkaqe t natyrave t tjera, detyroheshin ti braktisnin studimet n trsi ose ti vazhdonin n ndonj vend tjetr - dita-dits u
ngrihej adrenalina, u shtohej mosdurimi dhe pezmi ndaj
sistemit, q sante kok pr ngritjen arsimore t shqiptarve,52 t cilit i shkonte pr shtati q bota intelektuale
shqiptare t ishte e thelluar n kulturn sllave deri n derexhe t prdorimit t trajts sllave pr filozofin nga tokat latinofone (Toma Akvinski?!), t emrtmit t politikanve me shprehjen politiar Arshint e dyfisht
t universiteteve vendase dhe lotderdhjet gjat prcjelljes
s t rinjve q vijonin msimet e larta n Prishtin, Beograd, Zagreb, Sarajev etj., po madje edhe jasht trojeve
t tanim ish- Jugosllavis, n mnyr t vazhdueshme
lidhnin nyje t panumrta gordiane, t cilat nj dit n
kt ose n at mnyr do t duhej t zgjidheshin.
Por e do q shteti me prirje status quo-iste t cilit
shqiptart si gjith qytetart tjer ia lanin borxhin n t
gjitha lmenjt jetsor me arbitrarizmin e mbrapsht
dhe politikn arsimore inatore, arrinte n prfundimin
se arsimimi i lart duhet t jet n gjuhn e shumics, n
gjuhn zyrtare, se hapja e universitetit shqip paraqet hapjen e ders pr shkputje-secesionizmit, e kshtu vazhdonte t radhiste edhe shum arsyetime t tjera boshe.
52

Shih: Hasan Jashari, Konteksti sociologjik i shkolls, Flaka, Shkup, 1999, f.

118-123.

137

studentve, sikur t bhej fjal pr ndonj mrekulli. sht mjaft lemerits fakti i marrdhnieve t ftohta mes dy
institucioneve simotra, i kndelljeve dhe dialogjis permanente. Nse n politik frkimet, mosmarrveshjet
dhe dialektika pa pardon jan t lejuara (?), n sfern e
arsimit, ku kemi t bjm me delikates e etiket, me
ndjenja t strholluara dhe racionalitet, smund t arsyetohen fare, n veanti n korniza brendakombtare. Kto prapsi elitiste bien ndesh edhe me misionin e vet
universitetit, i cili nnkupton kohezionin e jo turbullirat
dhe disharmonin. Prderisa t mos shptojm nga shtja e diversiteteve t kota, as trupi msimdhns e as
studentt sdo ta ken kokn gjithaq t qet pr tu prqendruar aty ku duhet.
Sidoqoft, nj gj sht e sigurt, gjendja e purgatorit verbal nj dit do t jet e shkuar, kurse universiteti si
mbjells i fars s dituris do ti kaprcej t gjitha kto
lkundje dhe do t mbetet t jetoj e t ndrioj me dritn e vet.
Atyre q mbajn timonin e universit akademik, profesorve, ligjruesve por edhe studentve, u mbetet ti
ndjekin standardet e larta t arsimit, ta ken parasysh
faktin se vlersimi dhe prestigji nuk jan t indeksuar as
me prvjetoret e jubilet, as me numrin e studentve e as
t msimdhnsve, as me bukurin dhe pamjen trheqse t godinave, as me sasin e kompjuterve, por me punn e palodhshme, me at q Hegel-i n veprn e tij Filozofia e historis e quan prgjegjs pr t gjitha sukseset
n historin botrore - pasionin, t cilin e prkufizon
edhe m qart pasioni q e sundon vetveten53 dhe me
sukseset e arritura n sfer t shkencs.

53

Dhe pas baticave e zbaticave t shumta, erdhi dita

kur shqiptart than mjaft m dhe vendosn q vet ta
themelojn universitetin e vet, ku do t msojn dhe do
t bjn shkenc pa stres, n gjuhn e vet, ku do ti kultivojn vlerat e veta q jan specifike pr kt bashksi.
Mirpo pala tjetr akoma sishte liruar nga idet fikse,
ende si kish thyer barrierat e unit nprkmbs, dhe
zgjodhi m t keqen, deshi q vizionin e nj populli ta
thyente me forc, derdhi gjakun e dlir t mbrojtsve t
shtjes s arsimit. Dhe me kt shkaktoi kundrefekt,
edhe m tepr e prforcoi vendosmrin shqiptare pr t
pasur vatrn e vet t arsimit t lart.
Se historia nuk rrjedh gjithmon n vij t drejt dhe ashtu si ia do qejfi dikujt - por di t bj edhe hope
prmes t cilave realizohet drejtsia, flet rasti se gjja
q te nj popull jetonte vetm n aspektin subjektiv-psikologjik nuk u b vetm realitet, por realitet i dyfisht.
Pas Universitetit t Tetovs (UT), shqiptart e Maqedonis m von do t shnojn edhe hapjen e nj universiteti tjetr shqiptar (Universiteti i Evrops JuglindoreUEJL) dhe tanim ata q ishin pa fmij t vet dituror,
u bn me binjak.
Por pr fat t keq dukuria e dualitetit universitar
prve gzimit dhe knaqsis, solli edhe mosmarrveshjet mes grupimeve t ndryshme, mes partive politike, shoqatave, madje ndodhi edhe m e keqja: i tr populli u vu n huti. Tani, pas kundrshtimeve t elits,
n kryet e do shqiptari lindi pyetja, a thua simboli i
unitetit po bhet vegl e prarjes, lindi dilema provokuese cili sht universiteti, cili duhet mbshtetur?! Tollovin edhe m tepr e shtojn intervistat e pakripura t
disa prej pjestarve t elits son, t publikuara npr
mediat, q akuzojn kolegjin ose universitetin pa
ardhmri, q flasin pr kalime, kthime dhe rikthime t
138

Dshira e flakt e t dyja palve t prfshira n procesin edukativ-arsimor, msimdhnsve dhe studentve,
pr t qen n hap me kohn, pr ta zotruar sistemin e
ideve frytdhnse dhe pr ti dal zot shtjes jetike, universitetin shqiptar do ta nxjerrin n sken m tepr me
simpoziumet, konferencat shkencore, librat e promovuar, me ligjruesit e krkuar nga katedrat e universiteteve
botrore m n z, me shprblimet e dhna nga shoqatat
e ndryshme t vendit dhe ndrkombtare, sesa me deklarata t sforcuara me politik t dits, t ciln shpejt e
merr era. Bordet udhheqse t universiteteve tona me
largpamsi duhet t din q universitetin ta fusin shtigjeve t suksesit, duke u mbjell t rinjve tan gjrat thelbsore, q jan caqe t universiteteve n korniza globale:
kulturn e prgjithshme, njohurit rreth lmit gjegjs (edukat e arsim profesional), shpirtin krijues ose prirjen pr hulumtim shkencor dhe formimin pedagogjik.
Si pr t gjitha kolektivitetet, ashtu edhe pr shqiptart e ktij nnqielli, vlen rregulla se duhet q t msohen hap pas hapi n t gjitha fushat e jets t ecin me
kmbt e veta, pa prjashtuar mbshtetjet e huaja. Mendimtari i njohur spanjoll Ortega y Gasset, n nj vepr t
tij lidhur me reformn e universitetit spanjoll t viteve
20 dhe 30 t shekullit XX, i prkujton fjalt popullore
q vazhdimisht prsriteshin nga Sano Pana: Edhe
nse ta japin nj lop, litarin do t duhet ta gjesh vet!
Msimdhnsit q vijn nga jasht (si ata nga trojet
shqiptare, ashtu edhe t huajt) sado cilsor qofshin ata,
jan kalimtar, prandaj duhen br hapa vigan pr krijimin e kuadrit cilsor vendas. Donatort e ndryshm, populli dhe fondacionet e huaja, i kan dhn mundsit
pr ta br kt ose at, kurse prgjegjsia m e madhe
bie mbi kraht e elits, e cila duhet t dij t menaxhoj
drejt.

Gasset, op. cit., f. 58.

139

140

N fund dshirojm ta shpalojm t vrtetn, pse

fjaln universitet n titullin e ktij shkrimi e kemi prdorur n njjs: sepse t dy universitetet tona i konsiderojm si pjes t nj trupi, dmtimi i njrs prej t cilave
e shqetson tr organizmin. M kujtohet nj shkrim i
eseistit t shklqyer turk Ismet Ozel, q bn trajtimin e
nocioneve alternativ dhe allmashk (prkthimin e
ktij t dytit se gjeta dot n asnj fjalor). Sipas tij, alternativa ka kuptimin e dy gjrave q mund ta zvendsojn njra-tjetrn, pra njeriut i mbetet t zgjedh: ose kt, ose at, kurse shprehja e dyt ka kuptimin kt dhe
kt. Koha do t tregoj se cili prej ktyre dy koncepteve do t peshoj m rnd n kontekstin e universitetit
ton. Pa marr parasysh a do t vazhdojn t ekzistojn
t dy (universitetet) ose do t shkrihen n nj, mendojm se m me rndsi sht e vrteta, se sa do t arrihet
t ndryshohet gjendja, t ecet prpara, t krijohen personalitete t shumanshme, q prve se do t mund t
konkurrojn n tregun global t dituris,54 do ta mojn
edhe indin e vet kulturor, q do t krijojn duke u nisur
nga vlerat q sperndojn dhe nesr nuk do ta kthejn
mnjan kokn nga veprat e veta shkencore, e as q do
t duhet q bibliotekat e veta ti hedhin n Shkumbin
dhe tia fillojn nga e para. Jeta sht tepr e shkurtr pr
t br aventura botkuptimore q prfundojn me kolaps, apo jo?! Latint e vjetr kan thn: ignorantia non est
argumentum.

54 Shih: smail Doan, Sosyoloji - Kavramalar ve Sorunlar, Sistem Yaynclk,

kinci Basm, Ankara, 1998, f. 305 e n vazhdim.

141

fundit ka rn n at derexhe, kur as n vulat e pasaports se shkruan emrin e vet sepse si dihet e nesrmja (n
vul sfiguron as Jugosllavia e as Serbia), q bn akte t
ktilla makabre, i prngjan njeriut q sht duke u mbytur n uj dhe mundohet t kapet pr kashte e t shptoj. Me mospranimin e vulave kosovaro-ndrkombtare
gjoja se e mban Kosovn brenda kufijve t vet. Ja edhe
nj manier e asaj q quhet prishje e demokracis:
kufitari maqedonas, edhepse t gjith udhtart t pajisur me dokumente udhtimi, n t cilat nuk ka kurrfar
kufizimi se ku duhet shkuar e ku jo, pyet ku shkojm, te
kush shkojm n Sarajev? Prekje n nj nga t drejtat
themelore t njeriut, fjolla t totalitarizmit komunist t
jetsuar n disa shtete, kur njerzit pr t udhtuar prej
nj qyteti n tjetrin sht dashur t ken leje t shkruar
nga Partia mm. Nejse. Vazhdojm dhe dhe n Ferizaj arrijm pas katr or e gjysm t plota. Udhtim q
n drejtimin tjetr bhet m s shumti pr nj or. O
Zot, hata ka ky nnqiell q prjetojm ksifar nonsensesh? Rrugs dalin edhe shenjat e para t pasojave t
kryeneis serbe: ura e rrnuar mbi Ibr. Detyrohemi t
kalojm npr nj rrug ansore t hapur me buldozer e
t paasfaltuar, thuajse rrug dhish.
Vendkalimi kufitar i nnt me radh: hyrje n Bosnj. N republikn e pagzuar Srpska, t ngritur n saje
t terrorit, etnocidit dhe kulturocidit. N krahun e policit
emblema me katr S-t e folklorit klanor-fisnor. Makina
e policis Zastava, disa prej bashkudhtarve thon se
edhe Fiqo-ja sht n prdorim dhe bjn krahasime
me Crysler-t tan, t jep prshtypjen e milicve t shekullit t kaluar, t milicis s Jugosllavis titiste. Dhe disa or
qndrim aty kot s koti, derisa merret harai i vockl.
Duke kaluar npr malin Romanija, arrijm n periferin e Sarajevs. Serbomdhenjt pr ta knaqur veten
143

Sarajeva, atje ku dikur ka qen?

A sht Sarajeva atje ku ka qen m par
Uji i Miljacks vall, mos sht thar?
Kto jan dy vargje paksa t modifikuara t nj knge t pop-kngtarit t njohur boshnjak Dino Merlin;
fjal t cilat m rrotulloheshin npr kok qysh prej nisjes s paradoditshme t autobusit, q do t na shpinte atje ku i kisha kaluar dy vjet e gjysm t jets sime studentore, q do t na shpinte n Bosnjn e dhimbjeve dhe lotve, n metaforn e tmerrit, n tokn e lar me gjakun e
qindra mij njerzve t pafajshm, me gjakun e dshmorve q siu nnshtruan fuqive djallzore, n vendin q
prjetoi nj nat t gjat trevjeare t Shn Bartolomeut,
n vendin nj pjes e popullats s t cilit pr t nntn
her e prjetoi gjenocidin, por q nuk u dorzua, q qndroi dhe mbeti n kmb. U bri ball sfidave t shekullit, t cilin Eric Hobsbawm-i e quan m vrassin n
historin e njerzimit.55
Me tu nisur drejt piksynimit, menjher doln n
shesh teknefesllqet e ballkanoidit. S pari, msojm se
duhet t hyjm n Serbi q t mund t dalim prej ktij
vendi, prndryshe nse kalohet npr Kosov, smund t
arrijm atje ku duam. Vendi q pr shkak t mendjelehtsis s udhheqsve t vet t pesmbdhjetvjearit t
55

Ekskluzive, nr. 24, maj 2002, f. 58.

142

se kan hise edhe n kryeqytet, nja dhjetra shtpive ua

kan ngjitur emrin Sarajeva Serbe. qytet i bukur?
Pamjet e para t Sarajevs. Kalaja mbi kodr q qndron mburrshm. Bembasha n hyrje t qytetit t vrar
me ambientin e vet piktoresk. Biblioteka Kombtare e
djegur nga bibliofobt, piromant dhe maniakt shajkabarts. Basharshia e famshme q tanim frymon lirshm, simboli i Stambollit t dyt. Pllumbat para sebilit me ujin akull, q fluturojn e bien n tokn e liris
s gatuar me gjakun e dshmorve. Buzqeshja, pritja
dhe bujaria e sarajevasve, t cilat ska mundur ti fshij as
shtetrrethimi e as baruti. Zhurma e tramvajit, tk-tket e
ekanve t zanatinjve klasik, era e qebapve dhe e
byrekut Xhamia e Gazi Husref Beut, ezma n avllin
e saj me ujin e kristalt, pr t cilin sht thn se kush
vetm nj her pi uj n Basharshi, rnd e ka t kthetet n t veten shtpi, kulla e sahatit, pazari i krimit q e
trishtoi botn dhe e zgjoi nga plogshtia e gjumi, vlon
nga njerzit. Lumi Miljacka si simbol i gjallris s qytetit
t prvuajtur. Rruga e dikurshme Vase Miskina, q m
ka mbetur n kujtes si pasqyr e shpirtgjersis dhe naivitetit t boshnjakve, t cilt tjetrin e donin m tepr
se vetveten. Nj dit kur shtisja n kt rrug m t
rrahur, rastism n nj ceremonial t pjestarve t sektit
Hare Krishna, me rast kalimtart gostiteshin me ushqim vegjetarian, toptha t orizit. Kur nj student, pr
shkaqe t ndryshme, nuk deshi ta pranonte t merrte
prej tyre dhe hyri n bised me pjestart e ktij riti, nj
boshnjake e moshuar iu kthye atij me kto fjal: sjellje sht kjo? Sikur Izetbegoviq-i t ishte i ktill si ti, do
t kishim luft. E shkreta, se kishte paramenduar se
lufta do tia fillonte pas disa muajsh.
Simbolet e vllazrim-bashkimit t rrem, rrokaqiejt binjak Momo dhe Uzejri qndrojn t dmtuar pran
144

njri-tjetrit. T prekur n sedr dhe n trup, t br

shkrumb e hi. Shenjat e miliona predhave, q vran 10
000 qytetar sarajevas dhe po aq lan sakat, n godinn
e ish-Komitetit Qendror. Kazerma gjigante e shndrruar
n pjes t universitetit. Varrezat e reja prball stadiumit Koshevo flasin me zrin e heshtjes, predikojn urtin e mosharrimit, vigjilencn dhe zgjuarsin e pasardhsve... Pallati i shtypit Oslobodjenje, q spushoi s punuari as gjat zjarrit t lufts; disa kate t ndrtess t rna njri mbi tjetrin tamam si flia jon tradicionale. T
paprekur fare, ndoshta do t mbeten prkujtues t tragjedis m t madhe t fundshekullit.
Alamete t zgjimit kombtar boshnjak: (ri)formsim i nj gjuhe specifike, q do t dalloj nga ajo e dy
popujve t tjer, shtpite botuese q botojn libra lidhur
me identitetin dhe kulturn boshnjake, gazeta e revista
q synojn ruajtjen e vlerave autentike t gjitha si pararoj kundr thuajsimit e shkrirjes, q do t pasonte
sikur mos t ishte lufta. Nj parantez lidhur me librin:
ktu hasa n veprn m t shtrenjt q kam par ndonjher. Nj krestomaci disavllimshe e filozofis kushtonte as m pak e as m shum, 1000 marka t kthyeshme (KM), q do t thot 500 e ca euro.
Polict nga kantoni i Sarajevs me zambakun dhe
shahovnicn, t japin prshtypjen e nj kurorzimi artificial mes dy popujve, boshnjakve dhe kroatve; e prdorim mbiemrin artificial, sepse kta t dytt bn pun t ngjashme me ato t serbve. Nga ana tjetr flamuri
pa kurrfar manaje, njsia monetare, pasaporta dhe
targat e makinave q vlejn pr gjith territorin, si collective representatives t japin iden se bhet fjal pr nj shtet
unitar.
Bosnja pasdejtoniane t l prshtypjen e nj mjegullnaje t vrtet, t nj lmshi t ngatrruar, t cilit sht e
145

shum vshtir ti gjendet fija. Disa analist jan shprehur se realiteti i Bosnjs sht futur n frigorifer dhe
sht ngrir. Ardhmria e ktij vendi - nj paqartsi, nj
labirint. Shtrohet pyetja, si do t mbillet ndjenja e solidaritetit shoqror, si do t realizohet bashkveprimi i mirfillt ndrmjet bashksive t armiqsuara, si do t fshihen nga mbamendja e tyre kuadrot e filmit tragjik? Si
do t shrohen t gjitha varrat e shkaktuara nga etnoromantizmi dhe megalomania e skajshme antiboshnjake, si
do t zhduken recidivat e mostolerancs?
Akademik Hamit Beqja nj libr t vetin e ka titulluar Edhe engjlli edhe djalli jan brenda te i gjalli.56 Le t shpresojm se fuqit engjllore do t ngadhnjejn mbi ato
djallzore dhe se vendin e gjelbrimit dhe sevdalinkave e presin dit m t mira, se historia nuk do ti prsritet m.

Hamit Beqja, Tranzicioni demokratik dhe psikologjia e shqiptarve t sotm, Msonjtorja e par, Tiran, 2000, f. 20.
56

146

Sporti, neopaganizm ose kuazireligjion!

Sociologjia e sportit
Sociologu i shquar amerikan me prejardhje kroate
Stjepan G. Meshtroviq, n veprn e tij Shoqria tejemocionale flet pr nj ambient t krijuar n epokn e pasmodernes, kur njerzit tashm pak nga pak po zbehen nga
ana e ndjenjave, po bhen t pandjeshm ndaj ngjarjeve
e dukurive edhe m rrqethse, nuk ajn kok shum
pr gjrat q e prekin njeriun e kohs son, thn shkurt
nuk emocionohen, nuk trazohen emocionalisht. Sado q
ky konstatim i tij n mas t madhe sht real, nga ana
tjetr sociologt dhe psikologt flasin pr nj emocionalitet t bujshm n nj drejtim tjetr, at t emocionimit
kundrejt gjrave, t cilat lirisht mund t quhen t dors
s dyt ose ansore, si p.sh. sporti, n veanti degt e tij
m t popullarizuara si futbolli, basketbolli etj., por t cilat kohve t fundit n saje t mediave po bhen prcaktuese t veprimtarive ditore, javore e vjetore t miliona
njerzve aneknd bots. Sporti si njfar kulture popullore (popular culture) dhe alternative sht shndrruar n
nj fuqi sekrete/magjike, q ngre n kmb me miliona
njerz, i shprndan ata npr sokake e rrug, i shtyn q
t prleshen me njri-tjetrin, u ofron atyre nj ndjeshmri dhe kondensim emocionesh, t cilin se gjejn n prditshmrin e tyre t rndomt, shkakton ankthe e vuajtje ose gzim e fest, shpesh bn nj buj dhe e ndrpret
jetn normale.
147

Dukuria shoqrore e quajtur sport njerzit i kthen

n nj ambient t shoqris komunale, te ithtart e flakt
ngjall ndjenjn e identitetit specifik t shoqruar me instrumente, simbole dhe ikonografi t veant neopagane
(emblema, afishe, daulle, flamuj, fanella), at t ndarjes
dhe abstragimit nga tjetri, respektivisht nga adhuruesi i bashksis (klubit) tjetr, i cili n saje t nj ligjrate
t ult dhe meskine, q skalon prtej onomatopeve e m
s shumti dhjet fjalve (uuu, oleee, fiuu, gool, we are
the champions), tjetrin poashtu e shpall armik (e jo
konkurrent), me t cilin duhen qruar hesapet.
sht domethnse se kur bhet fjal pr ata q
simpatizojn akcilin klub sportiv, prdoret termi adhurues, pra adhurues i x ngjyrave t x klubit, adhurues
i ktij apo atij futbollisti. Kto shprehje paraqesin nj
trajt t shekullarizuar t fjalorit fetar. Jan mjaft interesante shnimet e nj psikologu, i cili bn krahasim mes
stadiumit e palestrave sportive me tempujt, mes futbollistit q bartet n krah nga bashklojtart ose publikut
dhe totemit t shoqrive primitive t bartur nga pjestart e bashksive fisnore-klanore, mes emblemave e flamujve t klubeve sportive dhe ikonografis fetare, mes
futbollistve dhe figurave t tradits fetare.
N kt lmi shkohet aq larg, saq tifozt e Manchester United-it n fanell t klubit me numrin 7 me t
ciln luante yllin francez Eric Cantona, kishin shkruar
shprehjen dieu (7-shi zot). Si student m kujtohen fjalt e
tifozve t Zheljezniar-it sarajevas q prsrisnin fjalt
eljo je drugi bog! (Zheljezniar-i sht zoti i dyt!).
Nj gazet greke pas fitores s Turqis n erekfinalen e
Kups Botrore, kishte vn kt titull: Turqia, njri
nga katr zotat e futbollit
148

Ithtart e sportit aq shum jan t lidhur pas idoleve t veta, saq n aste t caktuara kalojn n trans
(veti kjo e misticizmit), e humbin vetkontrollin dhe bjn gjra, me t cilat ndonjher vn n rrezik edhe jetn
e vet. Shpesh nga kutia magjike (TV) msojm pr dhjetra t mbytur prej rrmujave t shkaktuara npr stadiume. Para do ditsh n nj gazet lexuam lajmin pr nj t
ri nga Shqipria, i cili ditn q kish planifikuar ti gzohej
ndeshjes futbollistike t botrorit, prfundoi n varr. Ai,
pasi kishte konstatuar se ishte ndrprer rryma elektrike,
ishte munduar ti lidhte telat e vet me ata t nj shtyll
tjetr, t cilt, pr fat t keq, e bn qymyr.
Duhet theksuar se edhe ata q veten e mbajn m
larg ktij religjioni t rrem ose neopaganizmi, si e
emrtojn sociologt sportin, q e ndjekin sportin por
jan t qndrueshm dhe m t prmbajtur, prap e fusin n qark fen. Nj klerik i lart anglez para ndeshjes
Brazili-Anglia i ishte drejtuar Zotit, q ta mbronte ekipin
anglez nga Ronaldo-ja dhe Ronaldinho-ja! Fen n sport
e inkuadrojn edhe vet aktort sportiv, q para hyrjes
n loj ose pas shnimit t golit, bjn ritual fetar me t
cilin i luten ose e falnderojn Perndin. Qoft edhe
trajtsore, ndrthurje interesante, apo jo!

Sporti i ekonomizuar
Ekonomia dhe racionali(i)zmi ekonomik jan dy veori mjaft me pesh t shoqris bashkkohore. Njeriu i
kohs son nuk njeh kufij kur sht n pyetje prfitimi
material, kshtu q mes t tjerash, fushat sportive dhe sporti n prgjithsi, i cili n fakt duhet t jet pjes e kalimit t
149

mes sportit dhe ekonomis ndihmohet edhe nga moda,

e cila sht shndrruar n modus vivendi (stil jetsor) t t
gjitha grupeve moshore e n veanti t t rinjve, t cilt
tanim nuk i marrin si shembull poett, filozoft, shkenctart, por yjet e sportit. Korporatat me fam botrore
Adidas dhe Nike u dshpruan tepr prej eliminimit
nga garat e mtutjeshme t futbollistve t famshm, si
Zidane, Figo, Beckham etj., t cilt jan trade mark i tyre.
Kjo pr arsye t rnies s shitjes s produkteve t hedhura n tregun global nn reklamn e ktyre fytyrave t
njohura madje edhe pr fmijt.

kohs s lir (leisure time), sht shndrruar n shou-biznes dhe instrument t superfitimit. Firmat prodhuese t
televizorve para botrorit 2002 kan shnuar rritje t
madhe n shitjen e aparateve TV me ekran gjigant,
korporatat t tjera t famshme kan harxhuar sasi t mdha t produkteve t veta, duke organizuar fushata prmes t cilave kan zgjedhur fatmirt q do t shkonin
n Kore dhe Japoni. Prkujtoni pr nj ast arenat sportive t prkryera, kalimet e sportistve prej nj klubi
n tjetrin q kushtojn dhjetra miliona dollar, reklamat
dhe marketingu i produkteve t ndryshme (Coca Cola,
Pepsi, Hyundai, Fuji) q bhen prmes fytyrave t
shquara t sportit botror a organizimeve, si kupa evropiane ose botrori, miliona dollart q qarkullojn npr
shtpit e bastit. Klubet e mdha botrore tashm i kan
kaluar kufijt nacional dhe jan shndrruar n mark
gjithbotrore, rekuizitet e ndryshme atyre u sjellin para
t majme. Konsumator t lajmeve dhe imtsirave t yjeve t klubeve evropiane ndoshta m tepr gjeni n Azi
dhe Lindje t Largt, sesa n vet Europn. Sportdashsit e humbur bien e zgjohen para postereve t t
adhuruarve t vet, si shprehet nj mendimtar, kryejn
ritualin e vet dhe blejn gjithka q ndrlidhet me idhujt
bashkkohor. Rrmuja e ekonomizimit t do gjje i ka
prfshir n veanti t rinjt, t cilt jetn e vet e programojn sipas itinerarit t ndeshjeve sportive dhe pr pasoj, alojn nga ana e arsimit. Q nga e hna pritet e
marta dhe e mrkura (Liga e Kampionve), e enjtja (Kupa e Uefa-s), e shtuna dhe e diela (ligat e njohura si ajo
calcio, primera division, premier league), pritet botrori i ardhshm, play-off-i i NBA-s. N t gjith kt
shou vrtiten miliarda dollar, krijohen klube gjigante
ekonomike, q vazhdimisht rriten n bursn ndrkombtare, krijohen legjenda dhe mite t reja. Ndrlidhja
150

problem mjaft i rnd, q i kanoset fryms s vrtet t

sportit pr miqsimin e njerzve. Dmet e shkaktuara
nga huligant npr lagje t ndryshme t qyteteve rndojn xhepat e qytetarve t rndomt, t cilt skan lidhje
me sjelljet anomike t tifozve ekstremist, q gjrat i
shohin vetm nga nj prizm. Nga gojt e grmadhave
q mbushin stadiumet madhshtore dgjohet refreni You
will newer walk alone!, i cili paraqet nj mbshtetje siushtarake idhujve q luftojn n fush, nj kohezion brendagrupor i tifozve q jan n gjendje t bjn gjithka.

Sporti dhe nacionalizmi

Sporti dhe dhuna

Organizimi bashksinor i tifozve sportiv sjell me
vete edhe njfar subkulture puritane, nj kultur t
agresivitetit ose t dhuns. Amigoizmi ekstrem sht nj
fenomen q ka deprtuar edhe npr rrethet m t ngritura, ku mund t hasni n grupim maniaksh sportiv,
q veten e quajn hordhia e s keqes, bad blue boys,
delije (t marrt), maniacs (maniakt), devils (djajt), hooligans (huligant) Kto bashksi, natyrisht edhe sjelljet i kan paralele me emrat q mbajn, jan mbjells t fars s t keqes, vjellin vrer ndaj lojtarve
dhe tifozve t ekipeve kundrshtare, thyejn, prishin,
djegin, ndonjher madje edhe vrasin. Pothuajse para
do ndeshjeje t rndsishme futbolli organet e sigurimit
konfiskojn sasi t konsiderueshme t mjeteve dhe veglave, q e vn n rrezik jetn e njeriut (brisqe, thika t
madhsive t ndryshme, lnd shprthyese etj.). Huliganizmi npr objektet sportive por edhe jasht sht nj
151

N kohrat e vjetra individt dhe bashksit e kan

treguar veten npr arenat e ndryshme (si Koloseu), npr fushat e lufts, dhe fitoret ose disfatat kan qen faktor i prestigjit ose zhgnjimit. Sot si individt ashtu edhe
shoqrit, mes t tjerash veten e paraqesin edhe n fushn e sportit. Nj publicist pohon se garat e ndryshme
sportive jan nj pasqyrim i garave luftarake t kohrave
t lashta. Tragjedia e mbytjes s kundrshtarit sht
shndrruar n shkaktim t tragjedis emocionale te tjetri
dhe knaqsi vetjake. Kjo vlen si n aspektin individual,
ashtu edhe n at kolektiv.
Realiteti shoqror na shpie n konstatimin se ekziston nj lidhje mjaft interesante mes sportit dhe nacionalizmit. N astet kur ekzekutohet himni kombtar dhe
kur ngritet flamuri npr arenat sportive, thuajse i gjith
kombi kndellet dhe papra u ndihmon shpirtrisht heronjve q mbrojn nderin kombtar. Fitoret e kombtareve madje pr nj ast ose pr disa dit e bjn popullin
152

ti harroj problemet me t cilat ballafaqohet. Para botrorit 2002 n futboll e tr Argjentina pik satisfaksioni
mes vuajtjeve ekonomike shihte fitoren e skuadrs s vet
n kt gar globale. Euforia e kalimit n gjysmfinale t
skuadrs turke ndikoi q edhe n pikat m nevralgjike t
Turqis (Juglindja) t mbushen rrugt prplot me tifoz
dhe ti harrojn problemet ditore. Ato dit gazeta Financial Times shkruante se suksesit t kombtares turke i jan
gzuar edhe kurdt!
N sport shpesh prfshihet edhe elementi shovinist
e barbar. T freskta i kemi fotografit e prleshjeve t
tifozve ultranacionalist serb dhe kroat npr stadiume e palestra, t cilat ishin uvertur e shmtuar n luftn
e prgjakshme t viteve 90 mes ktyre dy popujve. Histerin nacionaliste e hasim edhe npr arenat sportive t
vendit ton, ku tifozllk m i lezetshm konsiderohet fyerja e pjestarve t kombit tjetr.
Ndoshta ju kujtohet paradoksi dhe marria kur n
Beograd, n ndeshjen futbollistike mes Jugosllavis e
Maqedonis, tifozt maqedonas shanin shqiptart edhepse nuk luanin kundr shqiptarve, edhepse ngjyrat e
kombtares s ksaj t dyts i mbronte edhe shqiptari.
Irracionalizmi i tifozllkut di t shkoj aq larg, saq preket edhe n shenjtrit e popullit tjetr, si figurat e mdha historike, flamuri, banknota etj. Ktyre t fundit, pr
t treguar patriotizmin vetjak, shpesh u vihet zjarri.

nj shenjtri shekullare, n thelb prmban elementin e

nxitjes pr zhvillimin fizik t njeriut, afrimin mes njerzve dhe lehtsimin e ndjeksve, kuptohet nse perceptohet n korniza t racionales. T konsideruarit e tij raison
dtre dhe t krijuarit me t t lidhjeve ontologjike sht
absurd. Fitorja dhe humbja n sport jan simotra, disfata
e psuar n sport nuk sht fundi i dynjas. Po edhe fitorja nuk paraqet idealizim t gjithkaje. Kalimi i astit
nga bota e realitetit n botn e ndrrave, ku gjithka sht n rregull, arritja e kohezionit shoqror pr nj periudh t shkurt kohore n saje t sportit, ngadhnjimi i
voglanve mbi fuqit e mdha ekonomike dhe krijimi i
iluzionit egalitarist sht fitore e Pirros, nse nuk arrihen
fitore (rezultate kulmore) edhe n sferat e tjera t jets.
Njeriu i menur n kokn e vet e ka t formuar hierarkin e vlerave dhe nuk lejon q elementet siprfaqsore t
kulturs moderne, si shprehet Jean Baudrillard, ta privojn prej idealeve t larta.57

Prfundim
Mund t themi se sporti, i cili sipas t gjitha vzhgimeve dhe sondazheve shkencore sht shndrruar n

57 Yusuf Kaplan, Futbol Pratiinin Teorisi: Futbol Paganizmi, Umran,

qershor 2002, nr. 94, f. 59.

153

E shenjta dhe profania n

opusin sociologjik t Durkheimit
Nevoja e adhurimit sht vlla i njeriut. Sado q t
kthehemi n histori, nuk do t gjejm popull t ket
jetuar pa fe.
Max Mller
Emile Durkheim-i (1853-1917) z nj vend t posam n prgjithsi n sociologji, dhe n veanti n sfern
e sociologjis s besimit. Ai konsiderohet themelues i
shkolls frnge t sociologjis.
Veprat kryesore t tij jan: La Divison du Travail Social (Mbi ndarjen e puns shoqrore), La Suicide (Vetvrasja), Les Formes Elmentaires de la Vie Religieuse (Trajtat
themelore t jets fetare) dhe Les Regles de la Methode Sociologique (Rregullat e metods sociologjike).
Ajo q e karakterizon Durkheim-in sht pikpamja
e tij sociologjike. N vend t postulateve metafizike ai
vendos parimet objektive dhe me kt ndahet nga doktrina e pozitivistve, t cilt nga prizmi i metods vn
shenj barazimi mes filozofis s historis dhe sociologjis.58 Parimin kryesor t sociologjis s ktij sociologu t
famshm e prbn sintagma ndjenja kolektive, q ka domethnien trsia e prfytyrimeve kolektive shoqrore.
58

nver Gnay, Din Sosyolojisi Dersleri, Kayseri, 1996, f. 88.

155

154

Sipas tij, faktori q e mban t bashkuar popullin jan

zakonet dhe traditat. Ndrmjet fenomeneve feja, e drejta, morali dhe ekonomia ekzistojn lidhshmri dhe marrdhnie reciproke (ndrveprim). Pr pasoj, shpjegimi
i tyre duke i abstraguar nga njri-tjetri sht gabim.59
Libri i tij lidhur me sociologjin e religjionit Trajtat
themelore t jets fetare sht nj nga veprat klasike ose kryeveprat e ktij lmi. Sipas Aronit, bhet fjal pr veprn
m t rndsishme, m t thell dhe m origjinale t
Durkheimit dhe n t ciln m s qarti pasqyrohet sistemi ideor i ktij mendimtari. Objektivi i ksaj vepre sht
q, duke u nisur nga hulumtimi i institucioneve m t
thjeshta dhe m primitive, t arrihet deri te nj teori e prgjithshme lidhur me fenomenin e quajtur religjion (fe).60
Sipas Durkheimit, si prmbajtja ashtu edhe forma e mendimit ton jan shoqrore, respektivisht fetare. Feja luan
nj rol shum t rndsishm n formimin e koncepteve
si koha, vendi (hapsira) dhe shkaksia, ajo sht burimi i
prfytyrimeve t para q i fiton njeriu lidhur me botn.61
Durkheimi fen e prkufizon kshtu: Feja sht nj
sistem i ndrlidhur i besimeve dhe praktikave lidhur me
gjrat e shenjta ose t ndaluara. Ajo i bashkon ata q i
pranojn kto besime dhe zbatime n nj bashksi shpirtrore.62
Ky sociolog i njohur lidhur me fen prdor nocionet e shenjta dhe profania. Para se t kalojm n
diskutimin teorik t sociologut n fjal rreth tyre, le t
ndalemi dhe t shohim se si prkufizohen ato n fjalort
e ndryshm.
Gnay, op. cit., f. 88.
Raymond Aron, Sosyolojik Dncenin Evreleri, Bilgi Yaynevi, Ankara,
1986, f. 243.
61 Gnay, op.cit., f. 90.
62 Nurettin azi Ksemihal, Sosyoloji Tarihi, Faklteler Matbaas, Stamboll,
1955, f. 191.
59
60

156

E shenjta (fr. sacr, angl. sacred): Gjja q z vendin qndror n realitetin ose dukurin shoqrore t quajtur fe.63 Besime, institucione dhe qenie, t cilave feja u
prshkruan elemente transcendentale dhe i madhron.64
Tipare kulturore dhe sociale q nuk bazohen n sfond
racional ose utilitar, q n asnj mnyr nuk mund t bhen subjekt i gjykimit, kundrejt t cilave ndihet nj respekt i madh dhe u prshkruhet vler e lart.65 Gjra t
cilat lartsohen n nj shoqri ose n nj grupim shoqror dhe pr t cilat mendohet se kan nj cilsi (pr)mbi
punt e ksaj bote; gjra pr t cilat besohet se zn
vend n nj rend t veant.66
Profania (fr. angl. profane): Gjja q nuk ka ndonj kuptim simbolik jasht praktiks s prditshme t racionalizuar.67
Sipas Durkheimit, esenca e fes sht ndarja n fenomene t shenjta dhe jo t shenjta (profane) e jo besimi
n nj Fuqi Supreme ose Zot. Domethn, fen nuk
mund ta sqarojm as me iden pr mbinatyroren e as me
iden pr Zotin, sepse kto nuk jan elemente q mund
t gjenden n do fe. N budizm, xhainizm nuk ekziston as koncepti i Zotit e as ai i fuqis s adhuruar. N fet primitive si totemizmi, nuk ekziston gj q mund t
cilsohet si mbinatyrore.68
Sipas tij, kategoria fetare sht formuar nga dihotomia e bots: e shenjta dhe ajo q sht profane. Sacr dhe
profane jan dy kategori kryesore t mendimit shoqror.
Allan G. Johnson, The Blackwell Dictionary of Sociology, Cambridge Massachussets, 1995, f. 232.
64 Omer Demir-Mustafa Acar, Sosyal Bilimler Sozl, Aga Yaynclk, Stamboll, 1992, f. 295.
65 Op.cit., f. 223.
66 zer Ozankaya, Temel Toplumbilim Terimleri Sozlu, Cem Yaynevi,
Stamboll, 1995, f. 87.
67 Demir-Acar, op.cit., f. 295.
68 Ksemihal, op.cit., f. 190.
63

157

do gj mund t jet e shenjt. Kufijt e shenjtris dallojn prej feje n fe. Njeriu synon q t shenjtn dhe jo
t shenjtn ti shpjegoj me iden e nj zinxhiri t shkallshmris s karakteristikave, q e dallojn njrn nga
tjetra. Ai kujton se shenjtria mund t jet tipar vetm i
qenieve m t larta se vet ai. Kurse realitet sht se t
qent princ nuk mund t lind shenjtrin. Robi sht i
lidhur ndaj t zotit, por kjo nuk do t thot se ai (i zoti)
sht i shenjt.72 Profane sht ajo gj, mbi t ciln
mund t ngrem dor, t ciln mund ta ndryshojm, ta
ndrrojm me di tjetr, ta shesim dhe ta shkatrrojm
pa ndier pendim.73 Kto dy bot nuk jan oponente por
konkurrente t njra-tjetrs. N botn e dyt mund t dilet vetm pas ndarjes s prer nga e para. Ja, prej ktu ka
lindur asketizmi. Qllimi i asketizmit sht dbimi i gjrave jo t shenjta, q kan mbetur n shpirtin e njeriut.
Pika e fundit e ksaj sht mohimi fetar. Njeriu mendon
se n saje t ksaj rruge patjetr do ta arrij shptimin.
Gjrat e shenjta mbrohen me ligje t ndryshme.
Pas ktyre shpjegimeve mund t kalojm n karakteristikat objektive t ceremonialeve besimore dhe fetare:
Bindjet fetare jan parafytyrime, q na njoftojn
lidhur me thelbin e gjrave t shenjta.
Ceremonialet fetare jan norma t sjelljes, t cilat
na njoftojn se si t sillemi ndaj gjrave t shenjta.
Si pam, sipas opusit mendimor t Durkheimit, n
jetn e njeriut ekzistojn dy fusha, kufijt e t cilave jan
t prer. Kjo ndarje mund t na shpjer deri te filozofia
mbi laicizmin (dhe shekullarizmin), sepse si dihet n laicizm, themelor sht parimi pr ndarjen e shtjeve fetare
nga ato t bots (jofetare). Mirpo sht gabim t pretendohet, se nj gj e till vlen pr t gjitha fet, sepse
72

Ksemihal, Durkheim Sosyolojisi, Remzi Kitabevi, Stamboll, 1982, f. 102-103.

Gaston Bouthoul, Toplumbilimin Tarihi, Varlk Yaynlar, prkth. Cemal
Sreyya, Stamboll, f. 128.

73

159

E shenjta prbhet nga trsia e objekteve (sendeve),

besimeve dhe riteve (ceremonive). Nse ndrmjet sendeve t shenjta ekziston nj integrim i caktuar dhe nse jan t sistematizuara dhe t lidhura mes vete saq mos t
hyjn n asnj sistem tjetr, ather trsia e besimeve
n to formon nj fe. Domethn feja sht identitet i besimit n t shenjtn, pastaj organizimit t besimeve lidhur me t dhe m n fund, ritualeve dhe praktikave q
pak a shum jan logjike.69 Kjo dihotomi (e shenjtaprofania) ekziston n t gjitha fet. Me t vrtet t gjitha fet botn e ndajn n t shenjt dhe profane, urdhrojn q t mos vij deri te przierja e tyre. T gjitha
fet e llogarisin mkat aktin e przierjes s ktyre dy botrave.70 Pr shembull, sht e ndaluar q n vendet e
shenjta (n tempuj) t kryhen pun jo t shenjta, gjegjsisht pun t prditshmris njerzore. Ksisoj, vendi
sht ndar n t shenjt (brenda tempullit) dhe jo t
shenjt (jasht tempullit). Edhe koha i sht nnshtruar
nj tipologjie t ktill. N kohrat, ditt q jan ndar
pr punt fetare sht e ndaluar q t merresh me pun
t rndomta jetike. Shembull lidhur me t siprthnn
kemi n ditt e shenjta ose n festat fetare. Ceremonit e
ndryshme fetare bazohen n themelin pr mosprzierjen
e bots s shenjt me at profane. Pr shembull, n kristianizm ceremonit e kungimit (eucharistia) dhe pagzimit (baptism) bhen pr njerzit q nuk jan t shenjt.
Confession (rrfimi ose pranimi i gabimeve) kryhet
pr tu shptuar mkateve.71
Romakt e vjetr t shenjtn e prkufizonin si res
extra commercum (gj q nuk mund t jet objekt tregtie). Ajo sht e rrethuar me fortifikatn e respektit.
Shenjtria nuk sht cilsi specifike vetm pr zotat.
69
70
71

Aron, op.cit., f. 245.

Ksemihal, op.cit., f. 191.
Shih: op.cit.

158

ekzistojn edhe fe, ku ky kufi nuk sht i qart ose nuk

ekziston fare. Sidoqoft, prskaj dallimeve n pikpamjet
dhe praktikat lidhur me konceptin e shenjta, mund t
themi se i njjti ushtron nj ndikim bukur intensiv npr
shoqrit e ndryshme (prfshir edhe ato islame) dhe
sht i pashlyeshm nga mendja e antroposit, madje
edhe atij modern e pasmodern. Refleksionet e tij vrehen
edhe n momentet, kur njeriu mendon se sht duke br
di q nuk ka fare lidhje me t shenjtn ose fetaren.
Nga ajo q Durkheim-i trajton lidhur me subjektin
n fjal, mund t vijm deri te prfundimet n vijim:
- Kategoria e shenjt sht m e ult se kategoria
Zoti, ajo sht emanacion i hyjnitetit dhe Durkheim-i
bn gabim kur nj nus-produkt e v si differentia specifica
t fes, duke u bazuar n at, se n disa trsi bindjesh
si i quan ai fet, e ne do ti kishim quajtur ideologji ose
deviacione fetare, nuk ekzistoka koncepti Zot.
- Me sintagmn fet primitive Durkheim-i pretendon pr parsin temporale (kohore) t animizmit; natyrizmit e totemizmit kundrejt monoteizmit. Ky koncept i
bazuar n evolucionin e imagjinuar t fes, respektivisht
n iluzionin (ose projeksionin) pr progresin linear, m
tepr ka t bj me at, q n historin e feve quhet fet e bastarduara, sepse fet primitive jan trajt e deformuar e monoteizmit t pastr, pra gjithka ka filluar
me monoteizm, e pastaj me kalimin e kohs kan pasuar animizmi, natyrizmi etj.
- Ndarja e hapsirs jetike n t shenjt dhe profane
nuk sht aq kategorike sa thekson Durkheim-i. Ekzistojn gjra t cilat n syrin ton duken si profane, t cilat
n fakt jan t shenjta, kurse nga ana tjetr ka gjra q
konsiderohen t shenjta q n esenc nuk kan t bjn
fare me t; madje ca her kjo dihotomi humbet trsisht,
dmth bhet amalgamimi i ktyre dy koncepteve sa q
sht rnd t bhet dallim mes tyre.
160

Elita, elitizmi dhe shoqria

sht nj fakt i pakontestueshm se n do shoqri,
duke filluar nga ato t historis s lasht (nuk duam t
themi shoqri primitive, sepse fjals primitiv/e - q n
fjalort e ndryshm gjuhsor shpjegohet: of the earliest times - i/e kohve m t hershme - me Rilindjen e kndej,
posarisht me daljen e teoris s evolucionit dhe zhvillimin e antropologjis, i jan dhn kuptime negative), ekzistojn dy grupime ose shtresa kryesore shoqrore: masat, turmat ose grumbulli nga njra an, dhe elita, ajka ose
inteligjencia, n ann tjetr. Kjo sht nj ndarje natyrore e pashmangshme. T menduarit e t kundrts sht
iluzion.
Elita sht nj term, t cilin e hasim edhe n literaturn fetare. N literaturn e feve t Ibrahimit (hebraizmi,
krishterimi dhe Islami) i hasim konceptet e bariut dhe kopes, prkatsisht udhheqsit dhe popullit. N kt rast
bariu simbolizon elitn, kurse kopeja popullin.
Grupimi i elits edhepse si sasi m i pakt se i pari
(masa), pretendohet se cilsisht sht m i lart, m i
ngritur, e m i pajisur dhe m i merituar. Konsiderohet
se elita ka nivel m t lart kulturor, se zotron njohuri
dhe finesa m t shquara nga sfera t ndryshme, si politika, ekonomia, filozofia, arti, letrsia etj., pr kt arsye
ajo meriton t udhheq. Pra, ky term n literaturn
bashkkohore prdoret me nj konotacion pozitiv, madje t absolutizuar.
161

priftris). I njjt sht rasti edhe n sistemin e kastave

n Indi.
Kur vijm te shoqria moderne, e cila dallohet me
largim nga boshti dhe qendra (S.H. Nasr), me shekullarizm t dukshm, me t qent e pajisur me kultur
profane, posarisht me kultur shkencore t bazuar n
eksperiment dhe vzhgim, hasim n nj pikpamje m liberale rreth - nse mund ta quajm ashtu - antarsimit
n elit, sepse kriter i pjesmarrjes n elitn bashkkohore sht edukata (n kuptim t nivelit t arsimimit), si
ashensor social. Por n shum raste kriter i pjesmarrjes
n elit jan edhe pasuria e modus vivendi (stili jetsor), faktor kta q nse jan t unifikuar me t parin jan frytdhns, por nse u mungon kultura ose edukata, shum shpejt
mund t shpien n turbullira ose ekuilibr shoqror.
Lirisht mund t themi se n kohn aktuale ekziston
nj shkputje n marrdhnien elita-masa. Elita shum
rrall komunikon me masn, ajo ka krijuar nj kultur elitiste, e cila fare ose shum pak ka t bj me populloren.
Flet nj gjuh t ciln populli vshtir ose hi se kupton,
jeton n shtpi ose rezidenca ku mund t hyj vetm
pjestari i shtress s vet, organizon ballo ose ahengje ku
shporr stresin e prditshmris, dgjon nj muzik
nga e cila i plasin vesht katundarit, nuk njeh faltore,
shenjtri, tradita, doke, zakone (t cilat ruhen n gjirin e
mass), me nj fjal, sht zvetnuar e thuajsuar prej
trsis, pjes e s cils sht edhe ajo vet. Shum t
dhimbshme jan pamjet, kur me rastin e ndonj feste fetare ose varrimi (zaten n kto dyja m s teprmi marrin pjes), intelektuali thjesht hutohet ose mundohet t
luaj rol n skenarin pr t cilin ska haber. Burokratizimi
dhe krijimi i zyrave ku qarkullojn pjestart e elits, e
kan br shum t zymt tablon e ndrveprimit ndrmjet ktyre dy qelizave t rndsishme t indit shoqror.
163

Si sinonim i elits n prditshmrin ton prdoret

edhe termi inteligjencia (intelligentsia), i cili sht prftuar
n Gjermani n vitet 40 t shekullit XIX. Pr her t par sht prdorur n Rusi n vitet 60 t po atij shekulli
si antinom vis a vis shtresave t paedukuara (t pashkolluara) shoqrore. Termat elit dhe inteligjencie dallojn
midis veti, sepse i pari sht m i gjer, nn flatrat e tij
mund t gjejn vend edhe individ q nuk jan nga radht e inteligjencies. Kurse tipar dallues i inteligjencies
sht dija, dituria, niveli i lart arsimor-kulturor. Do t
ishte nj hap vigan, hap drejt ideales, sikur elita e do
shoqrie, ashtu si thekson Platoni n Republikn e vet
dhe Farbu el-Mednetul-fdila, t prbhej nga urtant,
filozoft, dijetart, intelektualt, shkollart...

Elita n shoqrin tradicionale

dhe n at moderne
N shoqrin tradicionale, n jetn e prditshme
gjithmon rol ky duke filluar nga ritet dhe ceremonit e
ndryshme fetare deri te vendimi pr paqe ose luft me
fiset, fratrit ose kombet, ka luajtur elita klerikale. N kt shoqri differentia specifica e s cils sht lidhshmria e
ngusht me hyjnoren, t shenjtn dhe lingua sacra-n, elitn e ka prbr grupi i prijsve karizmatik, t cilt jan
t prekur nga dora hyjnore. Elita e ksaj periudhe, n
botn perndimore ka qen e paprekshme, tem tabu
pr masn e rndomt, nuk ka qen e lejuar t kritikohej,
sepse ka qen e pafajshme, nuk ka gabuar. Klikn e
clerge (klerikve) ose teokratve nuk ka patur t drejt ta
kritikoj askush nga laikos-t (shuma e njerzve jasht
162

Anglezt edhe sot e kt dit habiten se si nj njeri i

rndomt dhe i thjesht (nuk duhet harruar niveli i tij i
lart arsimor) si Gandhi arriti q ta rrzoj karrocn e
kolonializmit anglez n Indi. Me siguri se sekreti qndron n t qent e tij i mbrthyer fort me popullin dhe
kulturn lokale, n mburrjen e tij me at q ka qen, n
mosimitimin e s huajs.

Lidhja organike n
marrdhnien elita-masa
Nuk jan t rralla rastet, kur prijsin shpirtrore
dhe lndore e kan n duar njerzit m pervers, m t
pakulturuar dhe m gjakpirs. Ky sht nj fenomen i
rnd, i cili na shpie n prfundimin se nuk duhet gjykuar a priori q do elit sht e shklqyeshme, iluministe,
mirsisjellse, se nuk duhet krijuar n kok nj aksiologji
e paragjykuar. Gjithmon pr t duhet gjykuar sipas kritereve parake t s vrtets. Kto kritere, me prjashtim
t gjendjeve traumatologjike, n do vend dhe koh jan
t njjta: e vrteta, e mira, e drejta, e bukura n do
shoqri dhe n do etap t historis njerzore jan e
vrtet, e mir, e drejt dhe e bukur. Pra, prderisa elita e
ruan at q Hegeli e quan geist (shpirt) t parakes, t sophia perrenis, t el-hikmetul-hlide dhe t sanatana dharma, kemi sinjale se ajo sht e shndosh dhe meriton t mbetet n kolltukun e prijsis, i cili askujt nuk i sht garantuar. Shum njerz shkatrrimtar jan llogaritur nga t
elits, por njerzimit i kan sjell vetm zjarr, gjak, vuajtje, kanibalizm, gjenocid, etnocid, kulturocid...

164

Ndodh q shum her rolin qensor n ruajtjen e

indit kombtar, fetar, e luajn grumbujt e njerzve, respektivisht masa. Shembull konkret pr kt e kemi rastin
e berberve n Afrikn Veriore t kohs s kolonializmit
freng. Sikur t mos ishte populli i rndomt, e n veanti
gruaja, sot n ato troje gjuha vendase (arabishtja) do t
ish harruar n trsi dhe do t vinte deri te asimilimi kulturor total i tyre. Elita veriafrikane nuk ante kok pr
gjra si gjuha, feja, tradita, kultura lokale etj.
Pra, elita dhe masa duhet t jen t lidhura njra me
tjetrn, e para mos t fluturoj npr qiell dhe t kujtoj se njerzit e rndomt jan nj lnd ose objekt i
manipulimit, por nj subjekt i cili duhet t udhhiqet
drejt s vrtets dhe mirqenies. Ajo duhet t ruaj afrsin me popullin, t krijoj nj marrdhnie t drejtprdrejt dhe t pashkputshme me t.
Pr fat t keq, n shum raste elitat e sotme jan
grupe njerzish me sy t pangopur pr para, fam dhe
autoritet, q synojn t arrijn shkalln e plutokracis e
aristokracis, t jetojn nj jet mondane dhe pa brenga. Sot njerzit e ajks shoqrore i nnshtrohen leht
snobizmit e dandizmit, bhen zhdanovist q sua gjen
shoqin, n vend q t ndriojn masn, t bhen pishtar q do ti jepnin ndihmes prosperitetit t prgjithshm shoqror. Elita dhe masa jan si gishtrinjt e dors, vetm nj gisht nuk mund ta kryej funksionin e dors, t gjith gishtrinjt t bashkuar mund t bjn pun
t mdha pr vet individin, shoqrin e ngusht t tij
dhe shoqrin in tutti (njerzimin).

Elitizmi74 i shndrruar
n vetvrasje kombtare
N shoqrin shqipfolse, n t kaluarn e afrt historia shnon elitn e cila ia kishte rezervuar vetes t drejtn e manipulimit me masn. N monizm shqiptart
kan patur nj elit dhe ideologji antikombtare, q
vazhdimisht i ka rrzuar urat t cilat populli me shekuj
sht munduar ti ndrtoj. S pari i sht dhn grusht i
fort elementit fetar, i cili sht i pashkputshm nga
trungu i shoqris. Jan br prpjekje boshe pr kputjen e zinxhirit m t fort t shoqris (Religio praecipium vinculum societatis) si e prcakton Francis Bacon-i fen. Me luftn kundr fes indi kulturor shqiptar sht
varfruar deri n mjerim, edukata i sht ln n duar
partis dhe inteligjencies (t udhhequr nga ideologjia ultra-marksiste) e cila - do respekt individve t paprzier
n kt fushat - e ka ndotur tepr ambientin, saq do
t duhen vite e dekada q t dilet nga kjo kataklizm.
Me kalimin n sistemin pluralist filloi nj luft e ashpr ndrmjet taboreve politike shqiptare, e cila vazhdon deri n ditt e sotme. Kjo luft pa pardon ndoshta
dikujt i duket normale, duke u nisur nga paradigma liberaliste (laissez faire) e pluraliste, por nuk duhet harruar se
nse kjo luft fiton ngjyra t makiavelizmit dhe bajraktarizmit politik, pasojat jan katastrofike. Me fjalit e fundit ndoshta vum shenj barazimi ndrmjet politiks dhe
elits, tez kjo q deri diku edhe sht realitet, sepse n
shoqrin bashkkohore politika sht institucioni mbizotrues shoqror.
74 Sipas Ukshin Hotit elitizm do t thot gjallrim i elits pr hir t
elits. (Hoti, op. cit., f. 186.

165

Sot jan tragjike skenat e debateve ndrmjet pjestarve t elits shqiptare, t cilat do sdo reflektohen edhe
n mas me pasoja tragjike.
Me sa na duket, akoma nuk kemi arritur t krijojm
nj elit koherente, e cila do t dij t pozicionohet drejt
dhe t shoh kah horizontet e largta, t kuptoj se grindja nuk sjell kurrfar t mire, se dashuria dhe respekti i
ndrsjell jan baza e mirkuptimit, nj elit e cila do t
hartoj plane dhe programe afatshkurta e afatgjata autentike, q ktij populli t vuajtur ballkanik do ti sjellin
dit m t ndritura n t gjith lmenjt e jets.
Elita sht ajo q duhet t jet pjesa m e mir e
shoqris, dhe m e keqja e t kqijave sht kur vjen
deri te degradimi, tjetrsimi, rrnjsimi dhe prishja e saj.
Nj fjal e urt latine thot: Corruptio optimi pessima (M e
keqja sht prishja e m s mirs). Lexuesi le t gjykoj
nse kto fjal kan t bjn edhe me realitetin ton. Nse prgjigjja sht Po, nse nuk duam q t na prsritet historia e hidhur, ather na mbetet q t gjith t
mobilizohemi, t marrim msim nga gabimet e bra, t
veprojm palodhshm secili n fushn e vet dhe rezultatet do t pasojn, nse jo sot, nesr.

167

166

Bibliografia

Ahmet Davutoglu, Vetperceptimet e qytetrimeve, prkth.

Ali Pajaziti, Logos-A, Shkup 2002.
Ali Dida, Fillet e Sociologjis, Enti i teksteve dhe mjeteve
msimore i KSA t Kosovs, Prishtin, 1977.
Ali Pajaziti, Gei Srecinde Makedonya, niversite
Genlii ve Din Olgusu, M.., Stamboll, 1998.
Ali Sheriati, duhet br?, prkth. Vullnet Poshka,
Rumi, Tetov, 1999.
Allan G. Johnson, The Blackwell Dictionary of Sociology,
Cambridge - Massachussets, 1995.
Bernard Dixon, What is Science for, Penguin Books,
1976
Beyin Frtnas, TRT 2, 3 janar 2002.
Danilo Kocevski, "Edgar Moren-duhot na vremeto",
Utrinski vesnik, 13 dhjetor 2001.
David Knowles, The Evolution of Medieval Thought,
Longmans, 1965.
Dnevnik, 10 tetor 2000.
Doudan Batdan Uluslararas Konferanslar Dizisi III,
Stamboll, 1998.
Edgar Morin, Avrupay Dnmek, Afa Yaynlar, 2.
Bask, ev. irin Tekeli, Stamboll, 1995.
Ekskluzive, nr. 21, janar 2001; nr. 24, maj 2002.

168

Ismet Ozel, Tri shtjet, prkth. Ali Pajaziti, Logos-A,

Shkup, 1998.
Jostein Gaarder, Sofinin Dnyas, 11. Basm, ev.
Glay Kutal, Stamboll, 1996.
Karl {mit, Politi~ka teologija, prev. Svetlana i Dimitar
Gelevi, Kultura, Shkup, 1993.
Ksemihal, Durkheim Sosyolojisi, Remzi Kitabevi,
Stamboll, 1982.
Kurani
Neil S. Smesler, Sociology: An Introduction, John Wiley
& sons, New York-London-Sydney-Toronto,
1973
Nurettin azi Ksemihal, Sosyoloji Tarihi, Faklteler
Matbaas, Stamboll, 1955.
Omer Demir-Mustafa Acar, Sosyal Bilimler Sozl,
Aga Yaynclk, Stamboll, 1992.
Ortega y Gasset, Ktlelerin syan, ev. Nejat
Muallimolu, Bedir Yaynlar, Stamboll, 1992.
Ortega y Gasset, niversitenin Misyonu, ev. Blent
pnar, Birleik Yaynclk, Stamboll, 1997.
zer Ozankaya, Temel Toplumbilim Terimleri Sozl,
Cem Yaynevi, Stamboll, 1995.
Paulo Coelho, Simyac, ev. zdemir nce, Can
Yaynlar, 32. Basm, Stamboll, 1997.
Raymond Aron, Sosyolojik Dncenin Evreleri, Bilgi
Yaynevi, Ankara, 1986.
Rene Guenon, Kriza e bots bashkkohore, prkth.
Vejsel Nuhiu, Drita e jets, Gjilan 1997.
Samuel Huntington, The Clash of Civilisations,
Foreign Affairs, 1993, vll. 72, nr. 3.
Sejjid Hossein Nasr, Islamic Science, World of Islam
Festival Pub. Co., Angli, 1976.
Sky News, 1 gusht 2000.

Erik Hobsbaum, Naciite i nacionalizmot, prev. Meto

Jovanovski, Kultura, Shkup, 1993.
Fatih Okumu, Malik bin Nebi Yirminci Asrn ahidi,
Denge Yaynlar, Stamboll, 1998.
Ferhat Polisi, Mendime filozofike t rilindsve
shqiptar, Jehona, 2000/1.
Frensis Bejkn, Atlantida e Re, prkth. Sulejman Drini,
Rilindja, Prishtin, 1982.
Gaston Bouthoul, Toplumbilimin Tarihi, Varlk
Yaynlar, prkth. Cemal Sreyya, Stamboll.
Gianni Vatimmo, Modernliin Sonu, ev. ehabettin
Yaln, z Yaynclk, Stamboll, 1999.
Gordon Marshall, Sosyoloji Szl, ev. Osman
Aknhay-Derya Kmrc, Bilim ve Sanat
Yaynlar, Ankara, 1999.
Hamit Beqja, Tranzicioni demokratik dhe psikologjia e
shqiptarve t sotm, Msonjtorja e par, Tiran,
2000.
Hans Freyer, Din Sosyolojisi, ev. Turgut Kalpsz,
Ankara, 1964.
Hasan Jashari, Konteksti sociologjik i shkolls, Flaka,
Shkup, 1999.
Henry Bergson, Ahlak ve Dinin lk Kayna, ev.
Mehmet Karasan, Ankara, 1962.
Husejin Gjozo, Islami n koh, Meshihati i BI t
Maqedonis, Shkup, 1993.
Immanuel Wallerstein, Liberalizmden Sonra, Metis
Yaynlar, Stamboll, 1998.
Intervist me Novak Kilibarda, BH Dani, nr. 248, 15
mars 2002.
skele Sancak, Kanal 7, 20 tetor 2000.
smail Doan, Sosyoloji - Kavramalar ve Sorunlar, Sistem
Yaynclk, kinci Basm, Ankara, 1998.
169

Ukshin Hoti, Filozofia politike e shtjes shqiptare,

Rozafa, Tiran, 1995.
nver Gnay, Din Sosyolojisi Dersleri, Kayseri, 1996.
WAMY, UN, CIA World Facts Book.
www.co-net.org/what_is_coexistence
www.yenisafak.com
X.K. Rauling, Hari Poter i kamenot na mudrosta,
prev. Blagorodna Bogeska-An~evska, Kultura,
Shkup, 2001.
Xhengiz Ajtmatov, Legjenda mbi varrezat e Ana Beit,
prkth. Selim Sylejmani, Drita e Jets, Gjilan, pa
vit botimi.
Ylli Pango, Amerika, Korbi, Tiran, 1996.
Yusuf Kaplan, Futbol Pratiinin Teorisi: Futbol
Paganizmi, Umran, qershor 2002, nr. 94.
Zeki Arslantrk & Tayfun Amman, Sosyoloji, M..
IFAV, Stamboll, 1999.
,
, . ,
, Shkup, 1994.

171

170

Indeksi
A

aborigjent, 131
Ademi (a.s.), 119
AIDS-i, 131
akademikt, 122
albkultura, 58
Aligieri, 75
Alkimisti, 39
alternativa, 140
amigoizmi, 150
animal metaphysicum, 40
anomia, 129
antropologjia, 160
antroposi modern, 128
apokalipsi, 125
arbitrarizmi, 136
arenat sportive, 149, 151, 152
aristokratt, 44
arketipi, 43
armagedoni, 97
Aron, Raymond, 155
arsimi, 17, 33, 100, 101,
137, 138, 149
arti, 97, 111, 117, 160
Atlantida e Re, 46, 112
autokratt, 44

Bacon, F., 44, 74, 108

Bangu, Big, 97
Ballkani, 25, 26, 31, 78
bashkkohsia, 100
Bashkimi Evropian, 70, 106
Baudrillard, Jean, 153
bellicizmi, 96
Beqja, Hamit, 145, 168
Bergson, Henry, 76, 168
besimet, 155, 157
bindjet fetare, 158
bota e tret, 108
botkuptimi hantingtonian,
89
botrorizimi, 60, 67
brahmant, 113
burokrati, 41, 162

172

C
cargo cult, 18
Camus, 45
Carrel, 114
ceremonialet fetare, 158
civitas, 61
Cooling, Wendy, 111
Coelho, 39, 169

Comte, 74, 125, 128

conditions humaines, 100

D
dandizmi, 164
Defo, 75
degradimi shpirtror, 133
dehumanizimi, 133
demagogjia, 117
demokracia, 15, 16, 17, 18,
129
denacionalizimi, 90
devijimet shoqrore, 102
De Benoist, Alain, 65
dialektika, 99
dialektika ndrqytetrimore,
106
dihotomia, 125, 157, 159
dituria, 100, 127, 135, 161
diversitetet, 60, 93
doket, 162
dukuria patologjike, 83
dukuria shoqrore, 147
Durkheim, 83, 129, 154,
158, 159, 169
Dozo, Husejin, 79

E
e shenjta, 154
e Vrteta Absolute, 47
Ecco, Umberto, 19
edukata, 17, 162, 165
egocentrizmi, 62
ehl-i sunneti, 78
eklektizmi, 114
ekonomia, 17, 33, 76, 128,
155, 160

eko-qytetet, 98
elementi shovinist, 152
el-hikmetul-hlide, 163
elita, 7, 12, 27, 34, 44, 45,
46, 104, 109, 135, 137,
139, 160, 161, 162, 163,
164, 165, 166
emanacioni, 46, 159
enciklopedistt islamik, 114
erozioni shpirtror, 57
etika bashkshortore, 102
etnocentrizmi, 62
Evropa, 13, 125

F
familja, 76, 99, 113
fantastika shkencore, 114
Farbu, 161
feja, 17, 59, 74, 76, 81, 98,
155, 156, 157, 164
fenomenet, 13, 155
Fergusson, 85
fetaria, 117
fet e Ibrahimit, 160
fet primitive, 156, 159
filantropikt, 83, 108
filozofia e historis, 138
filozofia e religjionit, 76
filozofia sociale, 117
Financial Times, 152
fjala e Zotit, 62
fjalori teocentrik, 40
folklori klanor-fisnor, 142
formimi pedagogjik, 139
Freyer, Hans, 21, 74, 168
fshati global, 23, 67
Fukuyama, 52, 63

fundamentalizmi islam, 78
fundi i bots, 52, 125
fundi i historis, 50
fundi i modernizmit, 129
futurologjia, 98

G
Gaarder, Jostein, 37, 44, 169
Gandhi, 59, 163
gazetaria, 19, 20, 50, 102, 105
geist, 47, 123, 163
Gellner, 16, 31
Gtja, 75
global village, 67
globalizmi, 20, 59, 64, 67, 68
Gobbineau, 63
grupet moshore, 150
grupi etnik, 116
guerrizmi, 96

H
Harvardi, 86
Hegel, 47, 58, 63, 92, 163
Herodoti, 24
hiperkonsumi, 134
Hipokrati, 29
hipoteza, 24, 117
histeria nacionaliste, 152
Hobsbawm, Eric, 141
Homo Balkanicus, 22, 27, 98
homo economicus, 28, 111, 128
homo primigenius, 74
Hoti, Ukshin, 41, 55, 170
huliganizmi, 150
hulumtimi shkencor, 139
humanistt, 108
Huntingtoni, 52, 54, 169

173

koekzistenca, 91
kohezioni, 17, 126, 151
kolektiviteti, 93, 101, 120
kolonialistt evropian, 131
kolonializmi, 41, 63, 163, 164
Koloseu, 151
kombi, 32, 58, 68, 70, 87
kombi artificial, 56
kompanit shumkombshe,
66
konkurrenca, 126
kozmopolitizmi, 63
krishterimi, 26, 75, 79, 80,
89, 160
kriza morale, 129
kuaziromantizmi, 132
kujtesa kolektive, 39
kultura, 17, 33, 46, 57, 76,
162, 164
kultura e prgjithshme, 139
kultura elitiste, 162
Kurani, 128, 169
Kng, Hans, 63

L
laicizmi, 98, 158
latint e vjetr, 140
Lebenswelt, 89
Leka i Madh, 98
Leviathan, 16, 23
Levy, Bernard-Henry, 96
Lewis, Bernard, 108
Lger, Hervie, 54
lidhjet ontologjike, 153
lingua franca, 46
lingua sacra, 161
linguocentrizmi, 72

logosi, 123, 128

lufta totale, 54

M
Mahupjan, Etien, 131
Marcus, 48
makiavelizmi, 55
Malraux, 40
Marks, 125
marksizmi, 45
marrdhniet
ndrqytetrimore, 109
Marrveshja Korniz, 69, 90
masat, 16, 48, 49, 118, 133,
160
matricat globale, 64
mediat, 19, 20, 38, 50, 82,
85, 97, 101, 102, 103,
104, 137
mendsit ballkanase, 116
mendimtari i lir, 47, 48
mendjet e mdha, 120
mesianizmi, 133
Meshtroviq, Stjepan G., 146
metafizika, 114, 125, 154
metodologjia, 43, 135
migrimet, 109
Milosz, 38
misticizmi, 148
mitologjia, 110
Morin, 60, 70
moda, 150
moderniteti, 22, 23
modernizmi, 125, 126, 133
modus vivendi (stili jetsor), 150
monolitizmi modernist, 81

175

Husref Beu, Gazi, 143

I
ideali, 42, 61, 78, 87, 114,
123, 153
ideologjia jetike, 72
idhulli i shpells, 108
iluminizmi, 74, 124
imagjinata, 110
imoraliteti, 86
imperializmi, 67
industrializimi, 127
integrizmi islam, 62
inteligjencia, 11, 26, 44, 48,
71, 113, 161, 165
inxhinieria gjenetike, 132
inxhinieria sociale, 93
Islami, 26, 75, 76, 77, 78,
79, 80, 108, 160, 168
Izetbegoviq, 143
i Lartmadhruari, 131

J
Jaspers, K., 26

K
kallpet ataviste, 116
Kant, 38, 49
kapitali, 46
kapitalizmi, 48
Kastro, 81
kataklizma, 165
Kemal, Yahya, 40
klanizmi, 99
klasa jakkaltr, 43
Klauzevitz, 41
kodi moralo-etik, 122

174

morali, 16, 17, 39, 49, 64,

71, 83, 85, 98, 101, 122,
129, 132, 155
Muhamedi (a.s.), 77
multikulturaliteti, 98, 107
Mller, Max, 154

N
nacionalizmi, 18, 22, 23, 88,
151
nacional-romantizmi, 32
Naim, 85
Napoleoni, 29, 87
Nasr, S.H., 162
ndjenjat kolektive, 154
ndryshimet demokratike, 56
ndryshimi social, 34
New World Order, 51, 63
Newsweek, 41, 67
ngjyrat ideologjike, 116
Nie, 63

Nj
njerzishmria, 122
njeriu bashkkohor, 129

O
objektiviteti, 103, 136
ontologjia, 114
organizimi bashksinor, 150
Orienti, 110
Gasset, Ortega, 68, 135,
139, 169
Ovidi, 123
Ozel, Ismet, 40, 140, 169

176

P
Panta Rei, 33
Papa, 81
paradigma liberaliste (laissez
faire), 165
paradigmat, 45, 63, 108, 165
parafytyrimet, 158
paragjykimet, 72, 93
patosi moral, 101
patriotizmi, 152
Pax Americana, 51
pellgjet kulturore, 63
Perandoria Osmane, 61
Perndia, 148
perndimi, 23, 36, 108
Perestrojka, 45
prfitimi material, 148
prfytyrimet, 155
prkatsia kombtare, 36,
57, 84
prplasja e qytetrimeve, 50
perspektivizmi, 68
pikpamja prfshirse, 99
Platoni, 33, 161
Plutarku, 24
polis, 61
politika, 17, 20, 28, 33, 97,
99, 117, 160, 165
politika e dehumanizuar, 129
politika ndrkombtare, 83
politika segregacioniste, 117
Popper, Karl, 83
popular culture, 146
populli i zgjedhur, 62, 63,
72, 89
Potter, Harry, 102, 111, 114
pragmatizmi, 85

priftria bashkkohore, 102

prishja e demokracis, 142
profania, 154
projeksioni, 159
Prometeu, 126
promiskuiteti, 86
Protagora, 126
psikologjia sociale, 74
psikoza e lufts, 97
purgatori verbal, 138

Q
qytetet priz, 98

R
Garaudy, 48
Guenon, 48
racionali(i)zmi, 148
radikalizmi, 81, 93
raison detr, 32, 153
realiteti apokaliptik, 53
reflectia Dei, 127
Renani, 125
Revolucioni Francez, 23
revolucioni japonez, 48
rex publica, 84
rilindja, 160
ritet, 157
rizgjimi islam, 79
romakt, 82
romani botror, 108
Rowling, J.K., 110
Rousseau, 38
Rumi, Mevlana Xh., 25

S
Said, Edward, 107

sanatana dharma, 163

Sarajeva, 141
Schmidt, Karl, 22
Selbstverstandnis, 89
semantika, 124
Sezen, Y., 61
simbolizmi politik, 107
sinkretizmi, 48, 114
sjelljet anomike, 151
snobizmi, 164
Snyder, John R., 124
socializmi, 45
socializmi real, 32, 45, 96
sociologjia, 10, 74, 102, 117
sociologjia e sportit, 146
sophia perrenis, 163
soteriologjia, 127
stabiliteti, 19, 117

Sh
Shapiro, Jim, 132
shekullarizimi, 127
sheriati, 78
Sheriati, Ali, 48
shkatrrimtaria, 128
shkenca, 10, 12, 14, 20, 23,
24, 31, 44, 45, 46, 49, 50,
51, 54, 57, 59, 61, 74, 75,
76, 78, 79, 80, 81, 82, 85,
100, 107, 108, 114, 117,
122, 127, 132, 135, 136,
137, 138, 139, 140, 150,
152, 162
shkenctart, 150
shoqria e dijes, 64
shoqria e teknologjis, 59,
100
177

shoqria kibernetike, 64
shoqria moderne, 162
shoqria tejemocionale, 146
shpirti krijues, 139
Shqipria, 71, 148
shqiptart, 10, 13, 26, 42,
55, 57, 58, 70, 100, 116,
117, 120, 136, 137, 139,
152, 165
shteti nebuloz, 89
shteti njnacional, 89

T
taksonomia kulturore, 48
trsia e prfytyrimeve, 154
trsit civilizuese, 108
tiparet kulturore, 156
tjetrsimi, 166
Toffler, Heidi, 64
toleranca, 27, 82, 93
totalitarizmi, 142
tradicionalizmi, 126
traditat, 57, 71, 125, 126,
162, 164
tranzicioni, 9, 11, 15, 47, 49,
88, 91, 115, 116, 168
tregu global, 150
tregu global i dituris, 140

Th
theory of conflict, 126
think tank, 109

ultranacionalistt, 88, 152

ummetizmi, 62
universi akademik, 138
Universiteti i Tetovs, 137
urtsia parake, 95
urtsia solomoniane, 121

V
vallja e qytetrimeve, 107
vetkontrolli mediatik, 105
vetperceptimi, 39, 89
vetshkatrrimi, 116
vetvrasja kombtare, 165
vlerat morale, 15
Volkgeist, 58
Vox Dei, 40
Vox Populi, 40

W
Watt, W.M., 92
Wallerstein, 51, 54, 168
Weber, Max, 48
Welles, Orson, 53
weltanschaung, 17, 46
Wittgenstein, 70

Z
zakonet, 162
Zoti, 17, 29, 71, 77, 78, 126,
156, 159
zvetnimi, 60

Zh

U
UEJL, 137

178

zhdanovistt, 164