T.C.

ULUDAG NiVERSiTEsi
LAHYATFAKLTES

Ctltl3, Sa~: , 2004

s. 303-319

islam ve Din-Devl~t ilikilerinde Bat Avrupa Modeli*

Prof. Dr. Silvio FERRARI
ev.; Mehmet Salih KUMA
Ar. Gr.; U.. ilahiyat Fakltesi

zet

Bu makalede, her geen gn saylan artan ve Avrupa'nn

en byk aznl durumuna gelen Mslmanlarm
yaadklan . baz problemler ve bu problemlerin muhtemel
ozum
nerileri
ele
almmak:tadr.
Mslmanlarm
karlatklar problemlerin banda, ibadet yeri, toplu
ibadet vakitlerinde okul ve iten izinli saylma, hastane,
hapishane, okul ve ordu gibi topluma ak yerlerde helal
yiyecek bulundurulmas gelmektedir.
Mellife gre
Mslmanlarm kar;latk:lan bu problerilerin zlmemesi
durumunda, Avrupa'nn benimsedii din-devlet ilikileri
sisteminin ksa zamarda tamamen yklma riski vardr.
Farkl dini gruplarm Avrupa'da bar iinde varlklarn
srdrebilmeleri konusunda slm, salam bir hukuki
yapnn oluturulmasna ve yeni bir din-devlet ilikileri
sisteminin tesisine katkda bulunabilir. Bunun iin de irsan
haklan ve inan zgrlnn Avrupa'da yaayan herkes
iin geerli olduunun kabul edilmesi ve nyarglardan
uzak bir ekilde Mslmanlarm bu problemlerine zmler
retilmesi gerekmektedir.

Sum mary

Islam and Western 'European Model of Church and State

Relations
This article discusses the problems of Muslims that their
numbers are increasing gradually in Europe and proposes
some probable solutions to the problems. Muslims in Europe
are faced to the problem of buildirg of mosques, abstainirg
from working and attending sclwol on the holy days,
supplying oj halal meat in the canteerS of public
i.n,stltutions (lwspitals, prisons, sclwols, anny ete.).
According to autlwr, if the problems are not solved, then
Church-State relations in Westem European system would
break downin afew years. Islam could contributl! to reform
a system of Church-State relations that can still o.f[er a
sourd legal framework to the peaceful co-existence of
different religious groups in Europe. In this article, the
autlwr claims that this problems could be solved by
religious liberty and some basic freedoms that are available
to all, individual and groups and by unprejudiced
interjerences.

Bat Avrupa'da Kilise-Devlet Ilikileri Modeli 1

Bat Avupa'da

Kilise-devlet ilikileri, geleneksel olarak l bir

Din-devlet ayninna dayal (separation)
Sistemler, Anlamal (concordatarian) Sistemler ve Ulusal Kilise
(National Church) Sistemlei.2
snflandrmaya dayaldr:

talya,
Almanya ve spanya anlamal sistemi
lkeler olarak isimlendirilirler. nk bu lkelerde, baz
dini gruplarla (Roma Katolilc kilisesi gibi) anlama (concordat) ve
(dier dini gruplarla olduu gibi) uzlama (agreement) temeline
dayanhaktadr. Bu lkelerdeki temel dnce, dini gruplarla (veya

Mesela

benimsemi

Bat

Avrupa lkelerinin birounda bulunan Kilise-Devlet ilikileri sisteminin bir zeti iin
Kilise-Devlet Aratrmalar Avrupa Konsorsiyumu (European Consortium for
Churcl-State Research) [daha sonraki Avrupa Konsorsiyumu'nun iinde], AB
lkelerindeki dini aznlklarn yasal stats, Thessaloniki-Milano, Sakkoulas-Giuffre, 1994;
Avrupa Konsorsiyumu, Le statut constitutionnel des cultes dans !es pays de !'Union
europeerne, Paris-Milano, Litec- Giuffre, 1995; Gerhard Robbers (ed.) Avrupa Birlii'nde
Devlet ve Kilise, Baden-Baden, Nomos, 1996. Bu sistemin tarihi kkleri iin bk.z. Brigitte
Hasdevant Gaudemet et Francis Messner (eds.), Les origines historiques du statut des
confessionsfeligieusses dans !es pays de !'Union europeenne, Paris, PUF, 1999.
1eriki satrlarda bu sistemlerin olduka genel bir tasviri yaplacaktr. Daha doru ve
aynntl analiz iin bkz. Silvio Ferrari, diritti e confessioni religiose, Un Modello europeo,
in Il Regno-attualita, 1811996, s. 559-563.
baknz:

304

en azndan bir ksmyla, doal olarak say bakmndan daha fazla

olan veya . uzun bir sre o lkede aktif olanlarla) kunilan bu
ilikilerin, karlkl olarak ne srlen artlar ve devletin her biriyle
yapt grmelerle daha iyi bir dzeye gelecei ynndedir.
Devlet (veya Ulusal Kilise) sistemi ise Kuzey Avrupa lkelerinin
bir zelliidir. Norve, Danimarka ve ngiltere, Devlet Kisesi veya
Ulusa1 Kisesi olan lkelerdir. Bu kilise, okullardaki din eitimi veya
hapishane, hastane veya orduda verilen din hizmetleri gibi
konularda ayrcalkl muamele grr. Dier taraftan devlet, kilisenin
organizasyon ve faaliyetleri zerinde sk bir denetim salamaktadr.
Devlet bakan ayn zamanda kilisenin de bakan veya yneticisidir.
Piskoposlar (bishops) da devlet tarafndan atanrlar.
Fransa,

rlanda,

Belika ve Hollanda, "din-devlet

ayrrnma

dayal (separation) sistemi" kabul eden lkelerdir. Bu tr sistemi

kabu1 eden devletler, birbirinden olduka farkllk gstermektedir.

Kutsal Teslis'e yemini ieren rlanda'nn, laik
olduunu anayasal olarak ilan eden Fransa'yla fazla ortak yan
yoktur. Bu yzden, "din-devlet ayrunna dayal (separation) sistemi"
benimseyen devletlerin, ne "anlamal" ne de "devlet/ulusal kilisesi"
olan devletler iine girmeyip, bunlarn dnda ayr bir grup olduunl1
sylemek Isabetli olur. Kilise-devlet ililtiletinde baz temel konularn
(kiliselere finansal destek salama, devlet okullarnda din eitimi
verilmesi vb.) yasal dzenlemeleri zerinde yaplan bir inceleme, bu
lkelerin ortak yanla-nn ok az olduunu gstermektedir.
Anayasasnda

Kltrel ve hu).mki olaral<. bu l ayrmn artk pek de

Bundan dolay Kilise-devlet ilikilerinin
mahiyetini anlama konusunda bu ayrm artk nadiren
geerlilii kalmamtr.

kullanlmaktadr.

Bu snflandrma, hukuki olarak Kilise-devlet ilikilerinin resmi

boyutuna an vurgu yaparken, taraflarn memnun olup olmadna
yeterince nem vermemektedir. Szgelimi Belika ve rlanda, "dindevlet aynmna dayal sistem"i benimseyen lkeler olmalarna ve
kilise ile bir anlamalarnn bulunmamasna ramen, Roma Katolik
Kilisesi, bu lkelerde, "anlama1" lkelerde olduundan daha iyi bir
hukuki statye sahiptir. Byle bir anlama imzalamak da, ne siyasi
ne de hukuki adan devletin kiliseye kar tutumunda bir iyileme
meydana getirmi gibi grnmemektedir. Ayn dU-um, devlete ait
veya u1usal kiliseler iin de sz konusudur. ngiltere kilisesi ulusal
bir kilisedir. Bu kilisenin devletten ald destek, Almanya'nn
lkedeki Roma ve Protestan Kiliselerine verdii destekten olduka
azdr.

305

Kltrel adan baklrsa, bu l ayrm (anlamal devletler,

devlet/ulusal kilisesi olan devletler ve din-devlet ayrmn
benimseyen devletler), devlet kilisesi olan Prqtestan devletler,
anlamal Roma Katalik devletler ve laik devletler (Fransa gibi)
eklinde aralarnda blnm olan Avrupa'nn bir izdnidr. Bu
ayrmn hala anlaml olup olmad gerekten phelidir. Tm
Avrupa'ya yaylan seklerleme srecinden ve II. Valikan
Konsili'nden sonra, Katalik lkelerle Protestan lkeler arasndaki
snr hala nemli midir? Fransa'da hala devam eden laiklik
dncesinde yaanmakta olan reVizyona gelince, bu, Kilise-devlet
ilikilerinde tam bir sembol haline gelmi olan alanda, sekiller devlet
anlaynn deimekte olduunun bir iareti deil midir?
Sonu olarak bu l ayrm, "kilise-devlet ilikilerinde bir Bat
Avrupa Modeli'nden bahsetnek mmkn mdr?" eklindeki,
gerekten ok nemli bir soruyu sormamz engellemektedir.
yasal yapsn basit bir tasvirle
bu soruya cevabm olumludur.a Derin bir
sorgulamayla ve hukuki dzenlernelerin arka plarnda yatan ana
ilkeleri ortaya karmakla, u temel ilkeye dayanan genel bir
model ortaya koymak mmkndr.
Kilise-devlet

ilikilerinin

snrlandrmamak kaydyla

1- Din zgrl Hakk

Avrupa lkelerinin ou, medeni ve siyasi haklar konusundaki

nsan Haklar Evrensel Bildirisi'nin 18. maddesini ve/veya insan
haklarnn ve temel zgrlklerin korunacana dair Avrupa nsan
_Haklar Szlemesi'nin

9. maddesini imzalamlardr, 4 Bu maddelerin

metni ayn olmamakla birlikte, kamu dzenini, kamu saln, kamu
deerlerini ve dier insanlarn hak ve zgrlklerini zedelemedii
mddete, bir din veya inanca sahip olma ve onu ilan etme hakkn
korumay amalayan ortak bir ze sahiptir.
Uluslararas hukuktan Anayasa hukukuna getiimizde de
durum sz konusudur. Bat Avrupa lkelerinin anayasalar (ki
anki birok Dou Avrupa lkeleri iin de durum farkl deildir), en

ayn

bu l ayrunn yerine bir baka tanmlayc snflandrma eklinin

olabilir. Mesela bir baka smflandrna, Kilise-Devlet sistemlerini,
devletin kamu veya zel hukuka gre dini gruplara vermi olduu statlere gre bir
snflandrmay esas almtr. Aynca, olaya ierik asndan bakarsak kamu hukuku/zel
hukuk eklindeki aynm problemi zc bir faktr deildir. rlanda' da kiliseler kamu
hukukuna gre tzel kiilik olmamasna ramen, bu kiliselerin hukuki statleri kamu
hukukuna gre tzel kiilik kabul edilen Alman'daki kiJiselerin statleri kadar salamdr.
Bu szleme 16 Aralk 1966 ylnda, Kongre ise 4 Kasm 1950 ylnda yaplmtr. Her iki
metin de insan haklar konusunda aynen uygulanmtr. Uluslararas belgelerin bir
derlemesi, New York-Geneva, United Nations, 1993- I 997.
Bu sebepten

dolay,

kullanlmas faydasz

306

azndan dini zgrl korumaya ynelik maddeler iermektedir.

Esasen bu maddelerin ierii nsan Haklan Evrensel Bildirisi'nin 18.
maddesinden veya Avrupa nsan Haklan Szlemesi'nin 9.
maddesinden ok farkl deildir. s

phesiz,

Bat Avrupa lkelerinin hukuk sistemlerinin

gzden geirildiinde, din zgrlnn korunmas
konusunda baz nemli farkllklarn bulunduu kolay bir ekilde
grlecektir. Fakat hem uluslararas hukukta hem de anayasa
hukukunda yer alan ilkeler dzeyinde, ortak bir din zgrl
dncesinin Bat Avrupa hukukunda yer aldn ve Avrupa'nn
dier
ksmlarnda
da gittike g kazandn sylemek
mmkndr. Bu ortak :fikrin arka plannda ise, bireysel kanaatip
ok nemli olduu fikri vardr. Din konusuna gelince, her insan,
hibir hukuki ayrma maruz kalmakszn kendi vicdanna gre karar
verme hakkna sahiptir. Bu konuda genelletirmelerden saknlmas
gerektiinin bir kez daha hatrlannas gerekir. Bu kuraln baz
istisnalan vardr. Mesela Yunanistan'da bakalarn kendi dinine
davet etme yasa6 ve kanaatlnce Fransa, Belika ve Almanya'da
medeni evlilik olmakszn dini evliliin yasaklanmas da istisna
rnekleridir. 7 Fakat bu ve dier rnekler bir tarafa braklacak
olursa, milletine ve etnik grubuna baklmakszn Avrupa'da yaayan
herkes, belirli bir lde dini zgrlk hakkna sahiptir.
ayrntlan

Bu dncenin iki sonucu, Avrupa'da var olan slam (ve dier

dinlerin) yasal statleri balamnda zellikle nemlidir. lki, hem
'at hem de Dou Avrupa'da Katolik ve Protestan veya Ortodoks
Kiliseleri iinde, dinden km olanlar, ateistler ve kk diniere
inananlar, dini tercihlerinden dolay, her vatandaa verilmi medeni
ve siyasi haklardan yararlanma bakmndan, herhangi bir
kstlanayla yz yze gelmemektedirler. s Sadece bir dine girme hakk
deil, dinden kna ve yeni bir din seme hakk da, ayrmclk
yaplmamas konusundaki bu genel prensibin bir parasdr: Bir dini
grubu (hatta iinde doduu dini grubu) terk eden kii, devletin, terk
edilen dini grubun yeleri de dahil, herkes iin korumakla grevli _
olduu byle bir hakka sahiptir.

5
6

7
8

Bu anayasa maddelerinin incelenmesi iin birinci dip nottaki metne baknz.

Bkz. Anasrase N. Marinos, La notian du proselytisme religieux seZon la Constitution
grecque, in Conscience et liberte, 58, 1999, s. 53-73. Daha fazla bilgi iin bkz. Natan
Lemer, Din, nan ve Uluslararas nsan Haklar (Religious, Beliefs, and International
Human Rights), New York, Orbis, 2000, s. 80-118.
Avrupa Konsorsiyumu'na bak. Avrupa'da birleme ve din, Milano, Giuffre, 1993.
Bu durum, baz devlet otoritelerinin belirli bir dini ilan etmek zorunda olduu -Danimarka,
Norve ve Birleik Krallk gibi- lkelerde tam anlamyla doru deildir. Fakat bu
zorunluluk, yksek bir sembolik deer ifade etse de ok snrl insan ilgilendirmektedir.
307

_.

Bu

dncenin

ikinci sonucu ise, din

zgrl hakknn,

bir

dini grubun mntesiplerine, (nsan Haklan Evrelilsel Bildirisi'nin- 18.

maddesinde ve Avrupa nsan Haklan Szlemesi'nin 9. maddes~de

dzeni, sal, deerleri, temel haklan ve

vb.) temel deerleri koruyucu kanunlan
ihlal etme gcn vermemesidir. Bu kurallan ihlal eden bir ~i,
dininin bir emrini yerine getiriyor diye mazur grlemez. Fakat bu
kstlamalar, ancak bir dinin eylem alanna gemesi durumunda sz
konusudur. Buna ramen bir dine sahip olma veya bir dine girme
konusundaki kstlamalara ise iZin verilemez. Hi kimse, srf bir dini
gruba ye olduu iin cezalandrlamaz veya aynncla tabi
tutulamaz.
belirtilen;

halkn gvenlii,

dier insanlarn zgrl

Sonu olarak diyebiliriz ki, din zgrlnn tam anlamyla

gerekir. Bu paragrafn banda belirtilen uluslararas
anlama ve anayasa maddeleri, sadece bireysel olarak deil, "dier
insanlarla birlikte, toplum iinde" bir dinin alenen yaanmasna da
:iinkan vermektedir.9 Bu meyanda, dini zgrlk hakknn toplumsal
boyutu gz nnde bulundurulduunda, sadece fertlerin deil,
toplumlarn da din zgrl haklannn olduu ortaya kar. Byle
bir kolektif hakk tanmak, ou AB lkesinin tm dini
organizasyonlara (devletin daha nce tanmad gruplar da dahil)
verdii ve herhangi bir n kayt veya tanmaya bal olmayan temel
haklar btnn tanmlamasna yol amtr. Bu haklar; (bir dinle
balantl olarak) toplanma, ibadethane kurma ve yaatma, dini
yaynlar bastrma ve
datma,
dinini retme, kiilerden ve
kurumlardan ba isteme ve kabul etme gibi haklan iermekte~.
Bu haklarn birou, demokratik bir toplumun en temel zgrlkleri
olan, toplanma, ifade ve k-urumlama zgrlnn bir parasdr.
Ama yine de Bat Avrupa'nn hukuk sistemlerinde, herhangi bir dini
grup iin elde edilebilir olan kolektif zgrlk haklan alannn
bulunmas hibir surett~ anlamsz deildir.
korunmas

2 Devletin Dini Konulardaki

Yetkisizlii

ve Dini

Gruplarn

zerklii:

Uygulamada genellikle tersi de olsa, devletin dini konularda

yetkili olmad prensibi Hristiyanln kkenierine kadar
gtrlebiliektedir. Dier bir bak asyla, ayn prensip, 19. yy.n
ortalanndan itibaren Bat Avrupa'da hk.m srmeye balayan
liberal anlayn da merkezini oluturmaktadr~ Hukuki adan
--~baklrsa, devletin dini konularda yetkili olmadnn en a.l{ ifadesi,
.
.
9

nsan Haklan Evrensel Bildirisi'nin 18. maddesi ile Avrupa nsan Haklan Szlemesi'nin
9. maddesi, 4. dip no:tu alnt. Birok Avrupa lkesi anayasas benzer hkmleri
iermektedir.

308

dini gruplarn bamszln ve zerkliini tanyan baz anayasalarda

(Almanya 140. mad., talya 7 ve 8. :n;ad., rlanda 44. mad.) ve
devletlerle dini gruplar arasnda yaplm bir ok anlama ve
szlemelerde
bulunabilir.o
Bu belgelerde ak bir ifade
bulunmadndan dolay genellikle bu konudaki boluklan Anayasa
Mahkemesi kararlan doldurmaktadr. Genellikle sylendii gibi, bu
ifade ve kararlardan kanlacak temel sonu, dini gruplarn dini
olmayan gruplara gre daha fazla bir zerklie sahip olduklandr.
Mesela onlardan ne demokratik bir iyap arz etmeleri ne de
yelerine fikir zgl imkan vermeleri talep edilmektedir -ki bu
talepleri dini olmayan birok kurum yerine getirmek zorundadr-.

Avrupa Birlii lkeleri arasndaki en belirgin farkllk, dini

gruplara salanan zerkliin boyutlaryla ilgilidir. Birok lkede bu
zerklik, hem doktrinel hem de kurumsal boyutlara sahiptir: Yani,
dini gruplar, hibir devlet mdahalesi olmakszn, inan sistemlerini
tanmlayabilirler ve kendi kendini ynetme ve idare etme hakkna
sahip olabilirler. 12 Baz lkelerde ise, (zellikle "devlet/ulusal kilise
sisteni"nin uyguland kuzey Avrupa lkelerinde) dini zerklik,
inan konularyla snrlandrlmtr. Fakat devlet otoriteleri, dini
gruplarn i orgarizasyorlarna mdahale etmekten ve sahip
olduklan tm yasal gc kullanmaktan her geen gn daha fazla
geri durma taraftandrlar. Genel olarak dini gruplarn hem doktrinel
hem de kurumsal zerklikleri artmaktadr. 20 yy. boyunca ngiliz
Kilisesi'nin tarihi ve svire'deki kilise-devlet ilildlerinin son
dnemlerdeki yeni hali, Kilise-devlet ilikilerinin hala ok zayf
olduu lkelerde bile, dini gruplarn daha geni bir zerklie doru
ilerlediklerinin iyi birer rnekleridir. Bu aratrma erevesinde alt
izilmesi gereken, devletin dini konularda yetkili olmad
sonucudur. yle ki; devlet. srf ilkeleri kendi kanurlanyla alyor
diye bir dini grubu yasa d sayamaz. Bunun anlam udur: rnein
bir Mslman'n birden fazla kadnla evlenmesi durumunda o ahs
cezalandrlr. Fakat Mslman toplum ok evlilii destekliyor diye
10

11

12

rnek iin bkz. 1976 spanya Anl~masrun giri blm, 1984 talya Anl~masnn 1.
maddesi, 1993 Polonya Anlamasna, 1996 Hrvatistan Szlemesi, 2000 yl Slovakya
Szlemesi ve 2000 yl Litvanya Szlemesi. Benzer ifadeleri Roma olmayan ~atolilderle
yaplan szleme de iermektedir. rnein talya' mn 1984 ylnda Valdensianlar'la yapt
szlemenin 2. maddesine ve 1993 ylnda Lutheran Kilisesiyle yapt szlemenin 3.
maddesine baknz.
Bu, Macaristan'la ilgili bir durumdur. Peter Erd, Balatsz Schanda'nn Hukuki sorunlarn
bir zeti mahiyetideki "Macaristan'da Kilise ve Devlet" adl makalesinden naklen, 4/1993
no.lu Anayasa Mahkemesi karanna baknz. European Journal of Churcl and State
Researcl (daha sonra European Journal oldu). 1999, s. 222.
Almanya gibi i otonomisi; okul, hastane vb. dini organizasyonla balants olan eitim ve
sosyal kurumlar iine alacak ekilde daha geni olan lkelerle, talya ve Fransa gibi dilli
kurumlan daha kat bir ekilde snrlandran lkeler arasnda da aynm yaplmaldr.
309

sulu addedilemez. Benzer durum Yalova ahltert iin de geerlidir:

Askere gitmeyi reddeden bir Yalova ahidi cezalandnlr. Fakat
silahl kuvvetiere vicdanen kar alnay tavsiye ettii iin bu cij.ni
grup yasaklanamaz. Demokratik bir toplumda ounluun
fikirlelinden
farkl,
hatta yasalarla
atan
dncelelin
desteklenebilnesi
ve propagandasnn yaplabilinesi mmkn
alnaldr.

Bu nokta, hassas ve izaha muhta bir konudur. Dini duygu

veya amalarla dahi olsa, iddeti tavsiye etmek doru grlemez.
Herkes demokrasinin kurallarna sayg duymal ve bu noktada dini
gruplarn zerklii de bundan istisna edilmemelidir. Ayn sonu, (bir
dinin, rksal olarak baz insanlarn aa olduunu iddia etmesi
durumunda olduu gibi) temel bir insan hakk tehlikede olduu
zaman da desteklenmelidir. Fakat Devletin kanunlanyla atsa bile,
demokratik kurallara, temel insan hak ve zgrlkleline sayg
duyulduu mddete dini inanlan yayma hakk,
dini gruplara
vertlni zerkliin bir parasdr. s
3- Devletlerin Seici ibirlii ve Dini Gruplar

genelinde, devletlerle dini gruplar arasnda

bir kural haline gelmitir. Bugnn Avrupas'nda,
devletlerle sosyal gruplar arasnda ibirlii . kurmak yaygn bir
ynetim modelidir. Bundan dolay kilise-devlet ilikilelinin en
belirgin zelliinin de bu olnasnda, alacak bir ey yoktur. Bu
ibirlii farkl kapsamlarda olabilnektedir. Mesela Almanya'daki
ibirliinin kapsam Fransa'dakinden daha genitir. Ayrca bu
ibirlii daha deiik ekillerde ve farkl konularla ilgili olabilir. Bu
ibirlii, aktan yaplan anlama (concordat) ve uzlama yoluyla
resmi ekilde vcut bulduu gibi, dini toplulukla nceden mzakere
edilerek hazrlanan tek tar~ devlet kanunlan tarznda, gizli de
olabilnektedir. Avrupa'da komnist rejimler ykldktan sonra, kilisedevlet ilikilelinin behemehal temel ileyi biimi bu olnutur.
Avrupa

Birlii

ibirliinin alnas

Bu

ibirlii

seicidir. Devlet, dini gruplan finanse etmekte, kitle

serbeste yer almalarna ink:an sunmakta ve
devlet okullarnda dini eitim frsat vennektedi. Fakat bu destek
seici datlnaktadr. Baz gruplar ok, bazlan az, baz gruplar ise
bu destekten hi yararlanamamaktadr. Genel olarak ifade etmek
gerekirse; sekler toplumun eksertyeti tarafndan paylalan prensip
ve deerlerle, bir dini grubun temel prensip ve deeriertnin uygunluk
gsterdii alanlarda bu ibirlii daha geni, byle bir uygunluun
iletiim aralarnda

13

Fakat daha nce sylendii gibi, dini grup liyelerinin kanunlar ihlal etmesi iin bir mazeret
deildir.

31Q

olmad

yerlerde ise daha azdr. Birok farklla ramen, birok AB

lkesinde verilen bir piramit rneiyle bu durum daha ak bir
ekilde ortaya konulabilir.l4
Piramidin en altnda devletle en az ibirlii iinde olan elini
topluluklar vardr. Genel olarak bunlar, kamu hukukunun :imkan
verdii bir kurum olarak tzel kiilikler olabilirler ve buna binaen
menkul ve gayrimenkul alp satmak, anlamalar yapmak ve yardm
kabui etmek gibi temel baz tasarruflarda bulunabilirler. Fakat
devletten mali yardm alamaz, kitle iletiim aralarndan istifade
edemez ve okullarda kendi elini doktrinleriili retemezler. Bir kural
olarak bu gruplar, sivil toplum rgtlerini dzenleyen genel nitelikli
yasalarla denetlenirler.

kinci

bir elini topluluk tr vardr ki, bunlar da piramidin orta

Bu topluluklar, genellikle vergiden muaf ~lma
veya dk vergi verme eklinde devletten mali destek alrlar.
Topluluk yneticileri devlete geerli kabul edilen evlilik veya dier
elini trenleri yaptrmaya yetkilidirler. ibadet yerlerinin ina
masraflar, devlet veya yerel ynetimler tarafindan karlarr. Bu
topluluklar daha ziyade, sradan sosyal kurululara uygulanan
kanunlardan farkl, elini kurulular iin karlm zel yasalarla
ynetilirler. Piramidin en altndan ikinci ksmna k, bir eit,
devlet tarafindan kayt altna alrma veya tanrma anlamna gelir.
Yani bir tr devlet kontrolne girme demektir.
ksmn olutururlar.

Genellikle piramidin nc ksmnda ise devletle en fazla

giren elini gruplar vardr. Devlet kiliseleri/ulusal kiliseler,
anlamal devletlerdeki Roma Katolik Kilisesi ve Yunanistan'daki
Ortodoks Kilisesi piramidin bu ksmnda yer alr. Hakim bir
pozisyonda olduklar lkede, devletle kurduklar balantlar sonucu,
o elini grubun zel ihtiyalarn olabilecek en gzel ekilde karlayan
zel yasal dzenlemeler yaplmaktadr.

ibirliine

Bu paragrafta tanmlanan modelin, AB lkelerinde yrrlkte

olan kilise-devlet sistemlerine tam anlamyla uygunluk gstermedii
vurgularmaldr. Fakat unu syleyebiliriz ki, devletin dini gruplarla
olan ibirlii her yerde seicidir ve derece derecedir. Bu gruplarn
finanse etme, devlet okullarnda dini eitim verme ve ordu veya
hapishanelerde din hizmeti verme konular, yukardaki satrlarda
tasvir edilen modeli yanstmaktadr.

14

Bu piramit modelinin daha aynntl bir analizi iin baknz; Silvic Ferrari and Ivan C. Ibdn
Diritto e religione in Europa occidenta/e, Bologna, Mulino, 1997, s. 43-71.

311

Avrupa Tarz Modelin Problem ve Perspektifleri

Daha nceki paragrafta a..Tia hatlanyla

tanmlanan k.ilise-devl~t

ilikileri modelinin ardndaki temel mantk nedir? zetle, bu modelih

z, her ferclin ve grubun baz temel zgrlklere sahip olabilmesi

dncesidir.
Fakat devletin dini gruplarla ilikileri farkl
seviyededir. lkedeki ounluk tarafndan savunulan prensip ve
deerleri paylaan dini gruplar, farkl bir hayat anlayna sahip olan
gruplardan daha fazla destek grebilmek:tedir. Bu model, Avrupa
tarihini ve bilhassa Avrupa tarihinin byk bir blmn belirleyen
kilise ile devlet arasndaki hassas ilikiyi yanstmaktadr. Temel
zgrlklerin tin dini gruplan kapsamas, Avrupa'nn dini
grnmnden asla silinemeyecek olan oulculuun modem
sonucu iken, bu "seici ibirlii", az saydaki kilise gruplannn tarihi
stnln ilan etmektedir.
Bu model, Avrupa'nn dini grnmde meydana gelen
stesinden gelebilecek mi? Baz artlarn bir araya gelmesi
kouluyla bu soruya olumlu cevap verilebilir. Bi.rl(cisi, fertlere ve
zellilde de dini gruplara verilen bu temel zgrlkler alan
geniletilmeli ve glendirilmelidir. Bu zgrlkler, yeni ve kk
dini topluluklara gelime ve Avrupa'nn dini grnm iinde kalc
olma ans vermek gibi temel bir fonkSiyon icra eder. Bu,
ounluun paylat deerlerden uzak olan dini topluluklara da
verilen bir irrkfudr. Dier bir tabirle, bu zgrlkler, (kilise-devlet
ilikilerindeki Avrupa tarz) modelin btnn dinamik klar ve
deiimi mmkn olan bir alann belirlennesini ve korunmasn
salar. Fransa, Belika ve Almanya @bi baz lkelerin "yeni dini
hareketler" olarak isimlendirilen gruplara kar son zamanlarda
kardklan yeni yasal dzenlemeler, Avrupa tarz kilise-devlet
ilikileri sisteminin salkl ilemesi iin zorunlu olan temel
zgrllder alannda an ksitlamalara yol aabilir.
deiimin

Bu artlarn ikincisi, bu yasal modelin tarihsel deiimi kabul

etmesidir. yle ki, sosyal gereklerle yasal yaplar ar~snda daima
var olan uygunluk korunmaldr. Yani,
hukuk sistemi, sosyal
deiimleri takip etmede ve onlara gre yeni dZenlemeler yapmada
ok fazla ge kalmamaldr. Mesela Mslman toplululdar, son
yllarda kanun yapclarn grmezden gelemeyecekleri sosyal bir
realite haline gelmitir. ayet hukuk sistemi makul bir zamanda
arlarn ihtiyalarna uygun bir zemin bulamazsa, baz aksamalarla
yz yze gelinmesi sz konusu olabilecektir.
nc art ise devletin, piramidin en altndaki ve en
stndeki dini gruplarla girdii ibirlii dzeyini her zaman belli bir
dengede tutmasdr. ayet gruplar arasndaki denge ar derecede
bozulursa, temel zgrlkler kendiliinden kullanlmaz hale gelir.
312

Dirii zgrlk dncesi, eitlik fikrinden aynlr 'aynlmaz, kolaylkla

hale gelebilir. Dini akmlarn oulculuundan bahsedilen bir
yerde, dini zgrlk dncesi greceli bir stat kazanr. Zira byle
bir ortamda, her bir grubun yelerine salanan imkanlar arasndaki
denge gz nnde bulundurulmadan dini zgrlk tanmlanamaz.
Farkl gruplar iin belirlenen yasal artlar arasndaki eitsizlik, belli
bir seviyeyi at takdirde, bundan hem bireysel hem de kolektif dini
zgrlkler zarar grr .
ilevsiz

ayet bu artlar

bir araya gelirse, Avrupa tarz Kilise-devlet

modelinin en fazla tartlmaya ak zellii -ki eit muamele
onun tabiatnn bir gereidir- kontrol altnda tutulabilir ve herkesin
sahip olduu temel zgrlklerle ayncalkl ibirlii arasndaki
denge, eski-yeni tm Avrupallarn makul bir entegrasyonunu temin
edebilir. Aksi halde hukuki yap, kanlmaz olarak aynnc ve
ayncalkl elerini vurgulayacak ve er ge Avrupa'da meydana
gelmekte olan deiimierin stesinden daha iyi gelecek baka
sistemlere im.kan verecektir.
ilikileri

islam ve Kilise-Devlet ilikilerinde Avrupa rnei

Avrupa'da bulunan Mslmanlarla ilgili sorunlar, daha nceki

bahsedilenler dikkate alnarak ie balandnda ancak
zlebilir. Bu alma, Mslmanlardan gelen taleplerin, hukuk-din
ilikilerinde Avrupa'nn benimsedii sistem iin gerekten bir glk
olup olmadn ortaya koymay amalamtr. Bu sistem, tm AB
lkelerinde stesinden gelinmi konu dahilinde test edilebilir.
paragra1arda

i- Cami ve ibadethane Yapun: Bu konu sembolik deeri olan,

olduka hassas bir konu olmakla birlikte, cami ve kutsal yerler ina
etmek yeni hukuki sorunlar ortaya karmamaktadr. Cami ve
Mslmanlarn (dier) ibadet yerlerinden kaynaklanan ve Avrupa'nn
tamamnda ba gsteren bu tartmalar, temelde politik ya da birok
insann bir araya gelmesiyle srekli olarak meydana gelen (grlt,
park sorunu, gvenlik veya salk kontrol gibi) pratik sorunlarla
ilgilidir. Hukuki adan bakldnda, bu problemle ilgili dncelerin
balang noktas, din zgrl hakkdr. Bu hak, uluslararas
metinlere gre, insanlarn bir din veya inanla balantl olarak
ibadet edecekleri veya toplanacaklar "binalar kurma ve yaatma"
haklarn da kapsamaktadr.l5 Ayn hak, tm AB lkelerinin hukuk
sistemlerinde kabul edilmitir. Ortodoks mezhebine ait olmayan
ibadet yerlerinin kurulmas konusunda Yunan yasalarnda yer alan
kstlamalarn hukuka aykr olduu, 7 Eyll 996 tarihinde,
15

"Din ve inanca Dayal iddet ve Aynncln Her Trnn Yok Edilmesi"ne dair BM
Deklarasyonu'nun 6. maddesi; Bu Deklarasyon 25 Kasm 1981 tarihinde Birlemi
Milletler Genel kongresinin 36/55 kararyla ilen edilmitir. (nsan haklar konusundaki
metin).
313

Manoussakis karanyla Avrupa nsan Haklan Mahkemesi tarafndan

dekiare edilmitir. 1 6 Hukukular ibadethane kurma ve yaatmann,
Avrupa'da yaayan herkesin sahip olduu temel din zgrl
hakknn bir paras olduunda fikir birliine varmlardr ki bu hak,
hi kimse tarafndan dorudan veya dalayl olarak ihlal edilemez.7
Tab ki, bir ibadet yerinin yapm iin devletten finansal destek
istenip istenemeyecei tartlabilir, fakat bu baka bir tartma
konusudur. AB iinde konuyla ilgili kurallar, lkeler arasnda
farkllk arz etmektedir. Mesela talya ve Fransa'da baz dini gruplar
(ki Mslmanlar bu gruplarn iinde deildir)18 devlet tarafndan
desteklenmektedir. Hollanda'da bir dnem ne kiliseler, ne havralar,
ne de dier ibadet yerleri her hangi bir devlet yardm alamazken,
Mslmanlarn ibadet yerleri devlet tarafndan sbvanse edilnitir. 1 9
rlanda'da ve u an Hollanda'da hibir ekilde. devlet yardm
yaplmamaktadr. 2 o Bu farkl tercihler, Avrupa'da var olan kilisedevlet ilikilerindeki farklln bir ifadesidir. Bir devlet iinde
bulunan tm dini gruplara eit muamele etmek en ideali alnakla
birlikte, (inanlannn says veya bir ibadet yerine ihtiya duyulmas
gibi) objektif bir kritere gre devlet yardm alacak dini gruplarla
girilebilecek ayrcalkl bir ibirlii de makul karlanabilir.
Mslman mezarl (veya tm din mntesiplerinin gmld
umumi mezarlklarda zel bir blge oluturma) sorunu ise,
yukandaki paragrafta belirtilen meselelerle ilikilendirilebilir.

16

17

18

19

20

Manoussakis v. Yunanistan, 26 Eyll1996. Bu problemle ilgili olarak bkz., J.M. Konidaris,

Legal Status of Minority Clurc/zes and Religious Communities in Greece, in Europea
Consortimz, 17ze Legal Status of Religious Minorities in tle Countries of the European
Union, Thessaloniki-Milano, Sakkoulis-Giuffre, 1994, s. 176; Yunanistan'n Cami ina
etmek iin Mslman vatandaiara farkl kurallar uygulamas konusunda dala geni bilgi
iin baknz; Charalambos K. Papastathis, "Yunanistan 'da Kilise ve Devlet", (European
Journal dergisinde) 1998, s. 37.
Sami A. Aldeeb Ebu-Sallieh, (Droit religieux et droit seculier. Defi du droit musulman en
Suisse, in christian von Bar (ed.), slam Hukuku ve Bat Kiliseleri Tarafndan Kabul
Edilmesi, Kln, Cari Heymanns, 1999, s. 97.
Bkz. Raffaele Botta, "Diritto alla mosclea" ra "intesa islamica" e legislazione regionale
sull'edilizia di culto, in Silvio Ferrari (ed.), Musulmani in ltalia, La candizione giuridica
delle conmita islamiche, Bologna, Mulino, 2000, s. 109-130. About the French situation
see Brigitte Hasdevant Gaudemet- Francis Messner, Status, s, 128-29; Brigitte Hasdevant
Gaudemet, slt2n'm Fransa'daki Hukukt Stats, Aldershot, Dartrnount, 2000, s. 105-107;
Francis Messner, Le Droit local des ctltes alsacien-mosellan en 1998, in European Journal,
1999, s. 10-03.
Bkz. W.A.R. Shadid ve P.S. van Koningsveld, Din zgiirliiii, s. 27-34: Sophie van
Bijsterveld, "sliim'm Hollanda Krallmdaki Hukukt Stats", slam (Ed. Silvio Ferrari
ve Anthony Bradney), s. 136.
rlanda iin bkz.; James Casey, rlanda'da Kilise Azmlklarmm ve dini gruplarm Hukukt
Stat/eri, AVrupaKonsorsiyumu Yasal Stat blm, s. 195.

314

- Dini Tatillerii Tannmas: Dini gnlerde tatil konusu daha

kank

bir sorundur.2 Bu konudaki problem, bir kiinin inand

dine gre kutsal kabul edilen gnlerde ie veya okula gitmeme
hakknn olup olmad ile ilgili bir problemdir. Birdinin veya inancn
emirlerinin bir gerei olarak dinlenme gnlerinde almamak ve
kitsal gnleri kutlamak ve ayinleri icra etmek, "Her 1rl Dini ve
nansal Hogrszlk ve Ayruncl Yok Etme Deklarasyonu"nun
6(h) maddesine gre dini zgrln bir parasdr. Fakat bu hakkn
kullafm

kesim tarafndan tepkiyle karlanabilmektedir. yle

ki, bir grup renci veya alann, herkesin hazr olduu bir gnde
mtemadiyen
bulunmamalar,
i
veya
okuldaki
dzenli
organizasyonu olumsuz etkileyebilmektedir. Bu konuda da AB
lkeleri farkl sistemlere sahiptir. Portekiz, Fransa ve Belika'da
vatandalarn Pazar dnda baka bir gnde ie ve okla
gitmemelerine izin verilmez.22 Yunanistan'da da ayn kural geerlidir,
fakat haftann yedi gn alan fabrikalarda, isteyen iilerin,
dinlerinin emrettii bir gnde izinli olma haklar vardr. 23 talya ve
spanya'da, Yahudi ve Yedi Gn Adventistleri ile anlama yaplm,
temel kamu hizmetlerinde bir aksama sz konusu deilse, Cumartesi
gnnde ie ve okula gitmeme konusunda izirili saylmlardr.24
Hollanda'da ise daha liberal bir tutum hakimdir. Mesela bir ii,
iverenine bildirmek artyla hibir dini yelii olmasa bile, istedii
gn ie gitmeme hakkna sahiptif.25 renciler de, ayet dini emirleri
yerine getirmeye imkan vermedii takdirde, okula gitmekten muaf
tutulabilmektedirler. 26
Mslman cemaatlerden gelen talepler de bu erevede ele
ve yaygn syleyile, dier dini gruplardan gelen benzer
taleplerin grd muameleyi grmelidir. Ayrca bu muanele eitlie
alnmal

21

22

23
24

25

26

AB lkelerindeki dini tatiller konusunda yasal dzenlernelerin genel bir zeti iin bkz.;
Avrupa Konsorsiyumu, "Yeni zgrlkler (New liberties)" ve Avrupa'da Kilise Devlet
ilikileri, Brussels-Milano-Baden-, Baden, Bruylan-Giuffre-Nornos, 1998.
Portekiz iin bkz.; Jose de Sousa e Bri to and J.A. Teles Pereira, NouveaLr: droit et relations
Eglise-Etat au Portugal, Avrupa Konsorsiyumu, "Yeni zgrlkler (New liberties)" s.
359-362; Fransa iin bkz. Nicole Guirnezanes, L'Eglise et ie droit du travail, Avrupa
Konsorsiyumu iinde, Clurcles and labour law b tle EC Comtries, Milano-Madrid,
Giuffre- Facultad de Derecho, 1993, s. 88-89; Belika iin bkz. Rik Torfs, Novelles
fibertes et relations Eglise-Etat en Belgique, in European Consortium, "New liberties",
s.72-74.
Bkz. Antonis Manitakis, Yeni zgrlkler ve Yunanistan'da Kilise-Devlet ilikileri,
Avrupa Konsorsiyumu, "Yeni zgrlkler (New liberties)" s. 153-154.
Bkz. Pasquale Lillo, Rilevanza civile delle festiviti religiose in Spagna e in ltalia, in ll
diritto ecclesiastico, 1995, I, s. 415-443.
Bkz. Sphie van Bijsterveld, sliim'm Hukuki statiisii, s. 132-133; Daha nceki durumu iin
bkz. W.A.R. Shadid ve P.S. van Koningsveld, Din zgiirliiii, s. 103-105.
Bkz. Sphie van Bijsterveld, Hollanda'da Kilise Azmlklarmm ve dini gruplarm Hkukf
Statiileri, Avrupa Konsorsiyumu, Yasal Stat blm, s. 295.
315

ayk:n

olmamal

ve.

uluslararas hkmlein belirledii

erevede
rgt Szlemesi'nin 6. maddesi.
(1957 tarihli Cl06'da} haftalk resmi tatil gn ile bir lkede var olar
adet ve gelenekler tarafndan belirlenmi hafta tatilinin birbirlie
uymas gerektiini belirtmi ve dini aznlklarn adet ve gelenekleline
olabildiince sayg gsterilmesi zarureti vurgularmtr.2 7 Bu temel
politikadan, Mslmanlarn taleplerini kabul etmeyi inkansz
klacak fiili bir durumun olmas halinde ancak/vazgeilebilir. Yahudi
ve Adventistler'e
uzun
sreli
tatiller . tanyar
lkelerde
Mslmanlarn talepleri, kabul edilen dier taleplerden ayet ak bir
ekilde farllk arzettii ortadaysa, o takdirde bu temel politikadan
vazgemek meruluk kazanr. e/okula gitmekten muaf olar
insanlarn says (ki Mslmanlar, Yahudi ve Adventistler'den daha
fazladr) ve muafiyet istenilen gn (ki i ve okul faaliyetlerinin byk
bir ksmnn yaplmad Pazar gnnn tersine, insanlarn ounun
alt ve okula gittii Cuma gnnn olmas). baz aratrmaclar
tarafndan Mslmanlarn isteklerinin reddedilmesi iin yeterli sebep
olarak grlmektedir.28 Bu balamda konuyu biraz amamz, dini
zgrlk hakk ile ekonomik verim iin gerekli olar artlar arasnda
bir dengeyi amalayar arabulucu neriler ortaya koymaya yardmc
olacaktr.
Mslmanlarn
bu konudaki istekleri Yahudi ve
Adventistlein taleplerinden . temelde farkllk arzetmektedir. Bu
talebin arka planna baklarak ilk arabulucu neri bulunabilir. yle
ki; Mslmanlarn talebi, Cumalar tm gn, her trl iten muaf
tutulmak olmayp, sadece elinin namaz emini camide yeline
getirecek kadar bir zaman dilimidir. spanya devleti ile spanya slam
Komisyonu arasnda yaplar anlama, bu erevede bir zm
bulmann ilk teebbs olmutur. Mslmanlar, iverenlerin kabul
etmesi kouluyla Cuma gn leden sonra 13:30 ile 16:30 arasnda
izinli saylabilirler. Ayn muafiyet okullarda da uygulanabilir.29
Birleik Krallk (ngiltere)'da bu konudaki ihtilaf zmesi iin
bavurular mahkemeler. pragmatik bir yol iZlemi, iyerindeki
olmaldr. Uluslararas alma

ilikileri

zed.elemedike

ve

dier

alanlar

. zerine

ek

yJder

getimedike, kutsal gnlerde (veya dini emirleri- lfa edilecei zaman

diliminde) iten muafyet kabul edilebilir, hkmn vermitir.30
27
28

29
30

C 106 Week:ly Rest (Commerce and Offices) Convention, 1957.

Bkz. Andrea Pacini, Introduzione, in Roberta Aluffi Beck-Peccoz, Tempo. I.nvoro e culto
nei paesi musulmani, Toino, Fondazione Giovanni Agnelli, 2000, s. XVI; Sami A. Aldeeb
Ebu Sahlieh.
Bkz. Javier Martinez-Torr6n, slam'm spanya'daki Hukuki Stats, slam (Ed. Silvio
Ferrari ve Anthony Bradney), Islam, s. 53.
Avrupa nsan Haklan Komisyonu tarafndan, Mslman bir retmenin o vakitte iten
muaf olarak Cuma gn leden sonra Cuma narnazna gidebilmesi iin byle bir
uygulamaya bavur.lmutur. (bkz. Ahmad v. ngiltere {Birleik Krallk}, 1981, Avrupa
nsan Haklan Rapom, 4, 1982, s. 126-138 ve nceden Ahmad v, lnner London Education
Authority, ubat 21- Mart 22, 1977, in I, 1978, Tm ngiltere Mahkeme Raporlan, s. 574-

316

talya'da da toplu i szlemelerinin, Cuma gn leden sonra izinli

olmay salayan

bir maddeyi iermesi teklif edilmifu.31

Haftalk tatil gnnden baka, tartlan benzer bir problem de,

dini bir kutlamann yaplaca gnde i ve okuldan muaf olmayla
ilgili bir problemdir. Bu talep de farkl dini gruplar tarafndan dile
getirilmi ve AB lkelerinde eitli cevaplar bulmutur. talya'da
Yehova ahitleri, Budistler ve Yahudiler, devletin onlarla yapt
anla:galarla bu imkardan yararlanmaktadrlar. Avusturya ve
Portekiz'de byle bir eye imkan verilmemi32, Hollanda'da bu
problem baz toplu i grmeleriyle halledilmi33, baz Lander
Alman kanunlar ise, (Hristiyan olmayanlar da dahil) tm dini grup
mntesiplerine dinlerine gre kutsal saylan gnlerde i ve okula
gitmekten muaf olma imkfu verilmitir.=?4 Bu konuda, slami
gruplardan gelen talepler, dier dini gruplardan gelen taleplerle
byk bir benzerlik arz etmektedir. Bundan dolay bu gruplara ayn
tavr gstermernek iin hibir sebep yoktur.

i- Yiy~ceklerle lgili Dzenlemeler. Bu blmde dikkate alnan

uunc mesele, okul, hastane vb.
kamu kurululannn
yemekhanelerinde helal et bulundurulmasdr. Bu konuda, haftalk
izin gnnde olduu gibi, genel kuraldan muaf tutulmadan daha
farkl
bir talep sz konusudur. yle ki, burada kamu
kurulularndan, dini bir emrin yerine getirilebilmesi amacyla dinen
temiz saylan yiyecekleri salamas talep edilmektedir. Dini zgrle
saygnn byle bir talebi yerine getirmeyi gerektirdiini ileri srmek
mmkndr.
Ancak,
"dinen
yasak
olmayan yiyeceklerin
yemekhanelerde bulundurulmas dini zgrle saygl olmak
anlamna gelir", eklindeki iddia da kolaylkla gz ard edilemez.
Dolaysyla
dinen temiz yiyeceklerin bulundurulmasnn, din
zgrlnn tam olarak uygulanmasnn gerektirdii bir l
olduu sonucu kanlabilir. Fakat bu durum onun asgari dzeyine
raz olunduu anlamna gelmemelidir.

Birok konuda olduu gibi, bu konuda da Avrupa, lkeden

lkeye farkllk gstermektedir. Fransa'daki kamu kurulularnn

31

32

33
34

586). Bu karara eletirel bir bak iin bkz. Sebastian Poulter, Ethnicity, Law an Human
Rights, The English Experience, Oxford, Oxford Univ. Pres, 1998, s. 104-106.
Bkz. Luciano Musselli, Rilevan.a civile delle festiviti islamiche, Silvio Ferrari (a cura di),
Musulrnani, s 195-199.
Portekiz' de, iverenin nzas ile dini bir gn, yerel tatil gn olarak kabul edilebilmektedir.
(Mesela yerel bir aziz yortusu). Bkz. Jose de Sousa e Brito and J. A. Teles Pereira,
Nouveaux droits, s. 361. Avusturya iin bkz. Richard Potz, New liberties and Church-State
relationships in Austria, in European Consortiun, "New liberties", s. 328.
Bkz. Sophie van Bijsterveld, Religious ninorities, s. 294.
Bkz. Alexander Hollerbach and Axel de Frenne, Yeni Haklar ve Almanya'da yeni sosyal
gelimeler, Avrupa Konsorsiyumu iinde, ~Yeni zgrlkler (New liberties)", s. 135.
317

kaTitinlerinde ne Mslmanlar iin helal, ne de Yahudiler iin "koer

(kaer)" et bulunmaktadr. Bundan .dolay onlar, gda ihtiyalann
karlama konusunda, dinlerL.'lce temiz kabul edilen (yumurta, balk

1
gibi) baz yiyecekleri temin etmekle yetinmektedirler.35 Italya'da
Yahudilerle yaplan anlama, kamu kurulularna ek bir klfet
kaTinamak artyla, hastane, hapishane ve klaya dardan
yiyecek getirme imkarn vermektedir. (Mslmanlarn talya Devletiyle
byle
bir
anlamalarnn
olmamas,
onlara
bu
imkarn
vermemektedir.)36 Hollanda'da hapishane yneticileri, tutuklulara,
inanlarna uygun yiyeceklelin salanmas iin gerekli dzenlemeyi
yapmak
zorundadrlar.37
(talyan
hapishaneielindeki
yeni
dzenlemeler benzer koullar iermektedir.)3B Hatta Alnan yasalar,
Yahudi, Mslman ve Hindu askerlerin beslenne kurallarna sayg
duyulmasn art komaktadr.39 spanya'da slam Komisyonu ile
yaplan anlamarn 14. maddesi, okul ve kamu kurulularndaki
Mslmanlarn beslenme kurallarna sayg gstermek amacyla,
mmkn olan her eyin yaplacan dekiare etmektedir. (Fakat
Yahudilerle yaplan anlama byle bir art iermemektedir.) Sonu
olarak bu konuda birok zm sz konusudur.40 Baz durumlarda
dini ve etnik aznlklarn entegrasyon srecini yavalatacalc olan her
trl "aznlklarn beslenme" imkarmdan alc bir niyetlilikle
kanlrken, baz durumlarda ise (bu zgrlklelin yasal. olarak
korunmas bazen balayc olmayan kavramlarla ifade edilse de)
daha ziyade dini zgrlklerin alt izilmektedir. Avrupa'nn fiili
durumuna hangi zmn daha uygun olduu tartlabilir. Fakat
her iki trl zm yolu, yasalarla dinler arasndaki Avrupa tarz
(din-devlet) ilikilerinin temel prensipleriyle badalctr. En azndan
Yahudi ve Mslmanlarn, dinlerince helal olan yiyecekleri yiyebtlme
i.mkanlar bakmndan bu byledir.
Sonu: Avrupa'da srekli yaayan Mslmanlarn saylannn
artmakta olmas, Bat Avrupa tarz hukuk-din ilikileri sistemi iin
bir glk olmaktadr ve sistemin yzlernek zorunda olduu glk
de sadece bu deildir. Benzer problemler "yeni dini hareketler" olarak
isimlendirilen gruplarn yaylmasndan ve ksa vadede Bat Avrupa

Bkz. Brigitte Basdevant Gaudemet, Yasal Stat, s. 113: hala[ nler askeriye
yemekhanelerinde bulunmaktadr.
36
Bkz. Alberto Roccella, Macellazione e alimentazione, in Silvio Ferrari (ed.), Musulmani, s.
- 220-221.
37
Bkz. Sophie van Bijsterveld, slam 'n Yasal Stats, s. 131.
38
Bkz. Art. ll d.p.r.n. 230 on June 30 2000.
39
Bkz. Sophie van Bijsterveld, sl.n'm Ya~al Stats, s. 131; W.A.D. Shadid and P.S. van

Koningsveld, Din zgrl, s. 85-86.

40
Bkz. Augustin Motilla, L'accordo di cooperazione tra la Spagna e la Commissione
islamica, Bilancio e prospettive, in Silvio Ferrari (ed.), Musulmani, s. 262.
35

318

sndannn baskn

biimde Ortodoks Hristiyanlarn yaad lkelere

de kaynaklanmaktadr.

doru genilemesinden

Bab. Avrupa'da ekillenen yeni sosyal gerekiere ynelik, tm

sistem gz ard edilmeden, sadece sistemin baz zelliklerinde
yaplacak dzenlemeler bu zorluklarn stesinden gelmek iin
yeterlidir. Bu makalenin ikinci blmnde de baz teklif ve neriler
ortayla konulmutur. Tabii ki bu dzenlernelerin gerekletirilmesi
pek kqlay deildir. nk bu dzenlemeler, farkl dini akmlara
tannan haklarn ve ayrcalklarn uzun zamandr var olan dengeleri
deitirmektedir. Fakat zaman iinde yaplacak deiimler, birka yl
iinde tm sistemin yklmasndan daha iyidir.
Kanaallince bu sebeptendir ki, slam, (deiimi zorunlu klacak)
zamanda ve salkl bir zorluk tekil etmektedir. Farkl dini
gruplarn Avrupa'da bar iinde varlklarn srdrebilmeleri iin,
salam bir hukuki yap oluturabilecek yeni bir kilise-devlet (din-devlet)
ilikileri sisterr:inin olumasna slam katkda bulunabilir.
doru

319