MAINSKI FAKULTET SARAJEVO

SEMINARSKI RAD
Primjena modernih postupaka zavarivanja/tvrdog lemljenja za spajanje
raznorodnih materijala (Aluminijum-elik)

Samir Heri i Nedim Ljukovac

Sadraj:

Lasersko lemljenje aluminijuma i elika sa primjenom topitelja ............................................................ 3

1.

Uvod ................................................................................................................................................ 4
1.1 Spajanje elika i aluminija termikim procesima spajanja ............................................................ 4
1.2 Lemljenje bez topitelja naspram Fluxless Laser postupka lemljenja ......................................... 7

2.

Tehnika pozadina ........................................................................................................................... 8

2.1 Eksperimentale postavke .............................................................................................................. 8
2.2 Materijal ........................................................................................................................................ 9

3.

Rezultati ......................................................................................................................................... 10
3.1 Uoeni pokazatelji pri konstantnim brzinama lemljenja ............................................................. 10
3.2 Optimiziranje vrstoe pri konstantnim brzinama lemljenja ...................................................... 10
3.3 Mikroskopska analiza .................................................................................................................. 11
3.4 Uticaj materijala .......................................................................................................................... 13

4.

Zakljuak ........................................................................................................................................ 16

5.

Literatura ....................................................................................................................................... 17

Lasersko lemljenje aluminijuma i elika sa primjenom topitelja

Smanjenje teine u cilju smanjenja emisije CO2 i dalje ostaje jedan od glavnih ciljeva u
automobilskoj industriji. Neizbjeno je da e to rezultirati koritenjem razliitih vrsta i
kombinacija materijala u konanom dizajnu automobilskih konstrukcija, gdje e glavni
cilj biti kako i na koji nain odabranit najpogodniji materijal za svaki pojedinani dio ili
komponentu.
Spajanje je jedan od kljunih faktora za takvu kombinaciju razliitih materijala u dizajnu
konstrukcija. U saradnji sa Aleris, Corus RD&T je razvio Fluxless Laser proces
lemljenja, laserski proces lemljenja koji ima mogunost spajanja elika i aluminijuma bez
potrebe za topiteljem. Povoljni rezultati su dobijeni na niz kombinacija materijala, i kada
je u pitanju vrstoa spoja, brzina procesa i debljine intermetalnih slojeva. Sve u svemu,
proces je jako pogodan za primjenu u automobilskim aplikacijama..

1. Uvod
Smanjenje teine u cilju smanjenja emisije CO2 i dalje ostaje jedan od glavnih ciljeva u
automobilskoj industriji, pri emu je potrebno odrati balans izmeu zadranja dobre
proizvodnosti i niskih trokova . Neizbjeno je da e to rezultirati koritenjem razliitih
vrsta i kombinacija materijala u konanom dizajnu, gdje e glavni cilj biti kako i na koji
nain odabrat najpogodniji materijal za svaki pojedinani dio ili komponentu.
Ovo je ilustrirano kao rezultat projekta Superlight Car, velikog evropskog projekta u
koji je bilo ukljueno 38 partnera iz cijele Europe. Projekat, sada je ve u zavrnoj fazi, i
veoma je blizu da uspjeno ostvari svoj cilj smanjenja teine konstrukcije Body in White ( BIW ) postojee mase vozila za nekih 30%, bez ugroavanja proizvodnosti (Slika
1).

Slika 1. Kombinacija materijala razvijena u projektu Superlight Car

Spajanje je jedan od kljunih faktora za takvu kombinaciju razliitih materijala u dizajnu.
U saradnji sa Aleris, Corus RD&T je radio na snanom procesu spajanju aluminijuma za
elik . To je dovelo do razvoja Fluxless Laser procesa lemljenja sa primjenom topitelja,
laserski baziran proces koji zahtjeva jednostrani pristup sposoban za spajanja najee
koritenih automobilskih elika i aluminija odreenog nivoa kvaliteta bez potrebe za
topiteljem.

1.1 Spajanje elika i aluminija termikim procesima spajanja

U cilju stvaranja odgovarajue veze izmeu elika i aluminija sa laserskim lemljenjem, ili
s bilo kojim drugim termikim procesom spajanja, potrebno je rijeiti dva problema.
Formiranje intermetalnih faza iznad odreene temperature intermetalnih spojeva kada
su aluminij i elik u kontaktu. Kao to se moe zakljuiti iz faznog dijagrama (slika2),
mogui intermetalni spojevi su: Fe3Al, FeAl, FeAl2, Fe2Al5, FeAl3. Openito, ove faze su

teko i krhke. to je intermetalni sloj tanji to su bolje osobine spoja. Dobre mehanike
osobine su iskazane kada je debljina intermetalnog sloja ostaje ispod 3m [1,2,3].

Slika 2. Dvofazni dijagram aluminijuma i elika

Drugi problem predstavlja prisustvo oksidnog sloja na aluminijumu. Aluminij je
prekriven prirodnim i zatitnim slojem oksida. Bez posebnih mjera ovaj sloj oksida e
ostati netaknut, ak i kada se topi aluminijum. Netaknuti sloj oksida e sprijeiti aluminij
da kvasi elik i kao takav uestvuje u stvaranju zajednikog spoja (Slika 3A).
est nain prevazilaenja ovog problema je da se koristi topitelj, kao hemikalija koja se
nanosi na povrinu osnovnog materijala aluminija te usljed procesa zagrijavanja reaguje
sa slojem oksida i razbija ga.
Rastopljeni aluminij je sada slobodan da nakvasi elik i formira zajedniki spoj (slika
3B). Dodatni materijal moe se koristiti u ovom procesu, ali i nije toliko bitan. U Fluxless
Laser procesu lemljenja dodatni materijal baziran je na aluminiju i od sutinskog je
znaaja. Normalni var/spoj je nainjen izmeu dodatnog materijala i aluminijske
podloge (Slika 4).

Slika 3. Princip pristupa kada se koristi topitelj za razbijanje aluminijskog oksidnog sloja

Slika 4. Princip procesa Fluxless Laser lemljenja.

Tokom tog procesa aluminijev oksidni sloj koji je prisutan na obje ice za punjenje i
aluminijskoj podlozi e biti razbijen i prestat e biti problem. Nakon toga, rastopljeni
dodatni materijal vlai elik i stvara zalemljeni spoj sa eline strane.

1.2 Lemljenje bez topitelja naspram Fluxless Laser postupka lemljenja

Fluxless Laser proces lemljenja sa primjenom topitelja ima dvije prednosti u odnosu
na proces koji ne zahtjeva topitelj:
Nema potrebe za primjenu i uklanjanje topitelja. Oigledno, kada se koristi topitelj treba
ga oistiti nakon zavrenog procesa spajanja. Mada postoje i dostupni su nekorozivni
topitelji, i moda nee biti potrebno ukloniti viak topitelja nakon lemljenja, na primjer
jer topitelj moda nee biti kompatibilan sa ienjem automobilskih komponenti i/ili
linijom farbanja. Kao rezultat toga, upotreba topitelja zahtijeva barem jedan, ali
eventualno dva dodatna koraka u procesa.
Spajanje aluminij (5xxx) legure koje sadre
Mnogi topitelji imaju tendenciju da reagiraju prvenstveno sa Mg, inei topitelj
neinkovitim za njihovu prvenstvenu namjenju, razbijanje aluminijskog oksidnog sloja.
Ako je to sluaj, samo legure alumijuma sa niskim sadrajem Mg, kao to je sluaj sa
legurama serije 6xxx, se mogu spajati dok legure sa visokim sadrajem Mg (kao 5xxx
legura) ne mogu.
U sluaju Fluxless Laser postupka lemljenja, ovaj problem jednostavno ne postoji i, kao
to e biti prikazano kasnije, kako legure serije 5xxx tako i legure serije 6xxx se mogu
spojiti bez ikakvih problema.

2. Tehnika pozadina
2.1 Eksperimentale postavke
Eksperimenti su raeni sa 4,5 kW Nd: YAG laser (Trumpf HLD 4506) postavljenom na
Staubli RX170B HP robot. U tabeli 1. dat je pregled za obe standardne postavke i
varijacije koritene u eksperimentu. Iako je Fluxless Laser postupak lemljenja uz
primjenu topitelja proces sa dobrim karakteristikama spajanja elika i aluminija za tip
preklopnom spoja (Slika 5), najvei dio ovog eksperimenta raen je za T tip spoja
(Slika 4) i u ovom radu emo se fokusirati na samo ove rezultate.
Spojevi su
pripremljeni u duini od 45 cm i irini od 25 mm. Ovi uzorci su testirani na zatezanje
pomou Schenck zatezne kidalice. Rezultati su izraeni u N/mm.

Slika 5. Presjek spoja aluminijum-elik za preklopnu pripremu Fluxless Laser postupka

lemljenja
Tabela 1. Pregled postavki procesa
Snaga lasera

Standardna
Varijacija

4,5 kW
-

Brzine lemljenja

Standardna
Varijacija

1 4 mm/min

Brzina ice

Standardna
Varijacija

AlSi12
AlSi3Mn

Prenik ice

Standardna
Varijacija

1,2 mm
1,6 mm

Brzina ice (Prenik 1.2 mm)

Standardna
Varijacija

4 14 mm/min

Zatitni gas

Standardna
Varijacija

Argon (20 l/min)

-

Veliina spoja (Spot size)

Standardna
Varijacija

0,7 mm
-

Pozicija spoja (Spot position)

Standardna
Varijacija

Sredinom spoja
-

Radni ugao

Standardna
Varijacija

26 u vertikali

2.2 Materijal
Niz materijala je ispitan tokom ovog eksperimenta: elici kvaliteta u rasponu od
formiranja elika za DP600 i aluminija razreda u rasponu od AA6016 do AA5182, ovaj
drugi ima 4,9% Magnezija.
Meutim, najvei dio posla je izveden pomou 0,7 mm debele BH180GI, toplovaljanog
pocinanog elika (EN10292), i 1.15 mm debljine SUPERLITE 200 (AA6016). Pregled
najvanijih osobina ovih materijala je dat u tabeli 2.
Tabela 2. Pregled osobina dva najee koritena materijala
Materijal

Debljina
(mm)

Rp
(MPa)

Rm
(MPa)

AA6016
(Superlite 200)

1,1

142

245

270

EN10292
(BH180GI)

0,7

219

321

225

60

- vrstoa materijala po jedinici irine (Rm * debljina)

Zatezna vrstoa1 Teina premaza

(N/mm)
cinka (g/m2)

3. Rezultati
3.1 Uoeni pokazatelji pri konstantnim brzinama lemljenja
U ovom dijelu e se raspravljati o uoenim pokazateljima kada koristimo konstantnu
brzinu lemljenja. Proces lemljenja je raen brzinom od 3 m/min, ali i drugim brzinama,
to je dalo skoro iste pokazatelje.

3.2 Optimiziranje vrstoe pri konstantnim brzinama lemljenja

Na slici 6. dat je pregled dobijenih rezultata sa brzinom lemljenja od 3 m/min.
Maksimalna vrstoa od 207 N/mm je postignuta kada koristimo brzinu dostavljanja
dodatnog materijala od 10 m/min. Ova vrtoa je oko 90% od vrstoe elika (225
N/mm), koji je slabiji od dva osnovna materijala koritena u ovom ekperimentu (Tablica
2).
Slika 6. se takoer moe koristiti da objasni kako je optimizovana vrstoa spojeva.
Snaga lasera i brzina ljemljenja odabrani su i drani konstantnim tokom niza
eksperimenata u kojima je brzina dostavljanja dodatnog materijala postepeno
poveavana. Poveanje koliine dodatnog materijala ima dva efekta:

Koliina materijala u spoju se poveava, to takoer ukazuje na poveanje

vrstoe spoja.

Zbog toga to vie dodatnog materijala treba da se istopio, temperatura u zoni

ava se smanjuje, smanjuje se debljina intermetalnih slojeva, to takoer ima
tendenciju da se povea vrstoa spoja.

Slika 6. Veza izmeu vrstoe spoja i brzine dostavljanja ice

Zaista, u veini sluajeva vrstoa spoja poveava se sa poveanjem brzine dostavljanja

dodatnog materijala, do odreene granice nakon ega nastupa pad vrstoe. U tom
trenutku koliina dodatnog materijala je jednostavno prevelika i laser nije u stanju da
topi ovoliku koliinu materijala, inei dostavljanje ice a time i cijeli postupak lemljenja
nestabilnim. Gore opisani postupak se takoer objanjava kao prednost laserskog
lemljenja.
Snaga lasera, brzina lemljenja, i brzina dostavljanja ice moe biti izabran u potpunosti
samostalno tako da je mogue odabrati najprikladniji brzinu dostavljanja ice za bilo
koju kombinaciju snage lasera i brzine lemljenja.

3.3 Mikroskopska analiza

Na slici 7. je prikazan presjek spoja koji pokazuje najvre primjerke koji su
proizvedeni brzinom lemljenja od 3 m/min. Na 3 mjesta utvreno je postojanje
intermetalnih spojeva. Debljina intermetalnih slojeva zavisi donekle o lokaciji u spoju i
dostie svoj maksimum u blizini lokacije 2 (Slika 7). Moe se rei da je u svim
sluajevima debljine ispod 1m, a u nekim podrujima intermetalni sloj je ak teko
razlikovati od ostatka materijala.
Hemijski sastav intermetalnih slojeva na lokaciji 2 je odreen pomou EDX detektora
skeniranog elektronskim mikroskopom (Slika 8). eljezo, aluminij i silicij su otkriveni,
ali iako su eline podloge pocinane, tragovi cinka nisu pronaeni u aluminij-elik zoni,
to ukazuje da je spoj zaista aluminij-elik spoj.

Slika 7. Presjek najjaeg spoja pripremljenog brzinom lemljenja 3m/min. Slika 6

pokazuje intermatalni sloj na tri lokacije

Slika 8. Kemijski sastav intermetalnog sloja (u poloaju 2) istog uzorka, kao to je

prikazan na slici 7.

Na slici 9. dat je pregled maksimalnih nivoa vrstoe koji su dobijeni za razliite brzine
lemljenja. Na istoj slici dati su i rezultati za brzine dostavljanja dodatnog materijala. Pri
niim brzinama lemljenja (1 i 2 m/min.), lom uzorska je nastupio izvan podruja spoja
(Slika 10). Pri veim brzinama lemljenja, spojevi su sami pucali ali su jo uvijek imali
dobre karakteristike vrstoe. Brzina lemljenja vee od 4 m/min jo nije testirana, ali se
moe vrlo dobro primjeniti, iako se moe oekivati neto nia vrstoa. Najvea brzina
lemljenja koju su postigli Corus RD&T, je sa laserskim procesom lemljenja na bazi
topitelja, iznosi 3 m/min.

Slika 9. Nivo vrstoe ostvaren sa razliitim brzinama lemljenje, s odgovarajuim

brzinama dostavljanja dodatnog materijala

Slika 10. Lom u osnovnom materijalu elika izvan spoja

Optimalna brzina dostavljanja dodatnog materijala zavisi od brzine lemljenja. to je vea
brzina lemljenja, to je vea brzina dostavljanja dodatnog materijala (Slika 9). Za brzinu
lemljenja od 1 m/min. optimalna brzina dostavljanja dodatnog materijala koja je
ustanovljena je 6 m/min, dok za brzinu lemljenja od 4 m/min, optimalna brzina ice
iznosi ak 12 m/min.
ak i tako, vea koliina dodatnog materijala po jedinici vremena nije u potpunosti
nadoknadiva veom brzinom lemljenja, a kao posljedica toga, koliina dodatnog
materijala po jedinici duine spoja smanjuje s poveanjem brzine lemljenja, od 6 metara
dodatnog materijala po metru duine spoja brzinom lemljenja 1 m/min., do 3 metra
dodatnog materijala po metru duine spoja brzinom lemljenja od 4 m/min.
Manji iznos dodatnog materijala po jedinici duine spoja pri veim brzinama lemljenja
moe se objasniti neto niom snagom na tim brzinama lemljenja.
Vrlo je vjerojatno da je ovo ponaanje regulirano snagom dostupnom lasera. Sa veom
snagom lasera bilo bi mogue dostaviti vie dodatnog materijala u proces i postii veu
vrstou pri brzini lemljenja od 3 m/min.

3.4 Uticaj materijala

Slika 11. daje pregled rezultata lemljenja dobijeni za niz kombinacija materijala. U
jednom sluaju elik je presvuen galvanskim procesom (EG) dok je u svim drugim
sluajevima toplo pocinani.
Sa jednim pozitivnim izuzetkom, sve materijalne kombinacije daju vrlo sline rezultate,
imaju vrstou od oko, ili malo iznad, 200 N/mm. Stoga, moe se zakljuiti da su i toplo i
elektro pocinani elici mogu spajati sa Fluxless Laser procesom lemljenja i isto se
moe rei i za aluminijske legure AA6016 i AA5182. Visok sadraj magnezijuma u
AA5182 (4,9%) nije imao negativan utjecaj na rezultate ispitivanja.

Slika 11. Pregled maksimalnih nivoa vrstoe postignute s Fluxless laser potupkom
lemljenja sa razliitim kombinacijama materijala (osim ako nije drugaije navedeno,
koritene su standardne postavke definirane u tabeli 1).
Jedina kombinacija materijala iji su rezultati u potpunosti sa drugaijim nivoom
vrstoe je DP600 (1,1 mm) spojen sa AA6016 (2 mm), to je otprilike dvostruko jae
kao sve ostala kombinacije materijala.
To je ujedno i jedina kombinacija materijala koja uzimajui u obzir vrstou (DP600,
napredni visokovrsti elik) i debljinu (1,1 mm DP600 i 2,0 mm 6016) osnovnog
materijala se razlikuje od ostalih kombinacija, koji formiraju materijali istog kvaliteta u
istom opsegu debljine.
Stoga je vjerojatnije da e vrstoa i debljina osnovnog materijala imati utjecaj na
vrstou spoja koja se moe postii s Fluxless Laser postupkom lemljenja. ini se da
deblji i vri osnovni materijal, daje veu vrstou spoja.
Slika 11. takoer prikazuje rezultate eksperimenta koji je provoen sa dva alternativna
dodatna materijala. Dodatni materijal AlSi3Mn je pogodan za upotrebu u kombinaciji sa
CMT (Cold Metal Transfer) procesom, MIG proces zavarivanja sa relativno niskim
unosom topline, i dobri rezultati zabiljeeni su za ovu kombinaciju dodatnog materijala i
procesa.
Niz eksperimenata je proveden kako bi se utvrdilo da li e se slini rezultati postii sa
Fluxless Laser procesom lemljenja. Iako su dobri rezultati postignuti u naim
eksperimentima, bolji rezultati bi bili dobijeni u kombinaciji sa AlSi12 icom. Takoer
usporedba je uraena izmeu 1,6 mm i 1,2 mm prenika AlSi12 dodatnog materijala
(Slika 11).

vrstoa koja je dobijena dodatnim materijalom prenika 1,6 mm je oko 10 do 20%

manja od vrstoe koja je dobijena sa prenikom ice 1,2 mm, to se smatra da je
uzrokovano geometrijom.
Tokom procesa lemljenja, dodatni materijal ispunjava prostor izmeu elika i aluminija i
formira, vie ili manje, spoj u obliku trokuta (Slika 4). Relativno tanji dodatni materijal
e biti bolje sposobni ispuniti korijen tog trokuta (podruje prema dnu na slici 4) od
dodatnog materijala veeg promjera. Kao rezultat, mogu se oekivati neto jai spojevi
kada se koriste relativno tanji dodatni materijali.

4. Zakljuak
Laserski proces lemljenja, koji je dobio ime Fluxless Laser proces lemljenja, sposoban
za spajanje aluminija sa elikom, bez potrebe za primjenom topitelja. Raspon
kombinacije materijala koji se uspjeno spajaju u T pripremi spoja: Toplo i elektro
pocinani formirani elik kvaliteta i vrue pocinani elik DP600 s jedne strane i AA6016
i AA5182, drugi sadri 4,9% magnezija, s druge strane.
Nivoi vrstoa spoja su u veoma uskom rasponu, a ponekad ak i dosta iznad, a
ostvarene su vrstoe slabije od osnovih materijala. Debljina intermetalnih sloja moe
biti pod kontrolom na razini od 1m ili ispod. Povoljni rezultati ostvareni su do brzine
lemljenja od 4 m/min.
Jedna od kljunih prednosti ovog procesa, kada je u pitanju optimizacije osobina spoja je
sloboda za odabir snage lasera, brzine lemljenja i brzine dostavljanja ice (dodatnog
materijala) koje su potpuno nezavisne jedna od druge.
ini se da je kljuni parametar koji definira granice procesa snaga lasera. Vrlo je
vjerojatno da e sa veom snagom lasera, pri veim brzinama lemljenje, nastajati i vri
spojevi. Sve u svemu, Fluxless Laser postupak lemljenja e biti tehnologiju koja e se
vrlo dobro prilagoditi za spajanje aluminija na elik u automobilskoj industriji.

5. Literatura
[1] Kreimeyer, M.; Wagner, F.; Sepold, G.; Vollertsen, F.: Ungleiches Paar; Fgen von AluminiumStahl-Mischverbindungen mit Schwei- und Ltprozessen. EL Technologie, 2004, no. 4.
[2] El-Sayed, M.H.; Naka, M.: Structure and Properties of Carbon Steel-Aluminium Dissimilar Joints.
Science and Technology of Welding and Joining, 2005, vol. 10, no. 1.

[3] Agudo, L.; Jank, N.; Wagner, J.; Weber, S.; Schmaranzer, C.; Arenholz, E.; Bruckner, J.; Hacki,
H.; Pyzalla, A.: Investigation of Microstructure and Mechanical Properties of Steel-Aluminium Joints
Produced by Metal Arc Joining. Steel research int., 2008, vol. 79, no. 7.