ELINE KONSTRUKCIJE

1. ELIK KAO KONSTRUKTIVNI MATERIJAL U

GRAEVINARSTVU
elik je moderan konstrukcioni materijal sa istorijom
upotrebe od jedva preko 100 godina, ali sa jako
dobrom perspektivom za bududu izgradnju.
Metali na bazi ruda gvoa su poznati jo iz antikih
vremena.
Gvoe u svom izvornom obliku - Sumer.
Prva proizvodnja gvoa - XVII vek pre nove ere na
junoj obali Crnog mora.
U srednjem veku Evropa i Azija (za izradu oruja).

 Vek pre otkrida elika, u visokim pedima, uz pomod

koksa, omogudava se masovna proizvodnja sirovog
gvoa koje, pretopljeno i preideno u liveno gvoe
ubrzo postaje konstruktivni materijal za objekte u
graevinarstvu.
Henry Cort 1793. godine patentira puddel proces za
proizvodnju kovanog gvoa, ili tzv. varenog gvoa sa
osobinama bliskim eliku.
Godine 1855. Bessemer prvi poinje proizvodnju
topljenog elika uduvavaljem vazduha pod pritiskom u
krukaste konvertore.
1880. Emile Martin, Thomas i Gilchrist, uvode neka
poboljanja u proces proizvodnje, ime je nainjen put
ka pronalasku modernog elika. U Britaniji se
sredinom XIX veka godinje proizvodi i do 60.000 tona
elika.
2

 U skladu sa propisima na poetku dvadesetog

veka, tadanja industrija graevinskih materijala
je toliko bila oduevljena novim materijalom,
da se samo elik mogao upotrebljavati u
konstruktivne svrhe, bilo je zabranjeno izvoenje
konstrukcija od gvoa.
elik preuzima potpuni primat, kako je i danas.
Istorijski gledano, poslednjih 250 godina, u
razvoju konstrukcija od gvoa i elika, moe se
razlikovati tri perioda:
Period livenog gvoa 1780- 1850
Period kovanog gvoa 1850-1900
Period elika 1880- do danas
3

 I gvoe i elik u svom sastavu sadre gvoe (Fe)

i ugljenik (C), kao i druge hemijske elemente u
manjem procentu, koji mogu da se odstranjuju,
ako su tetni, ili da se dodaju radi oplemenjivanja.
Na mikrostrukturu i karakteristike materijala
najvie utie ugljenik.
Liveno gvoe obino sadri oko 4 % ugljenika.
elik obino sadri manje od 1 % ugljenika po masi.
Konstrukcioni elik sadri 0,25 % ugljenika, i do 1,5 %
mangnana (Mn) . Moe se legirati i sa hromom (Cr),
niklom (Ni), molibdenom (Mo) i sl. Elementi kao to su
sumpor (S), fosfor (P) i vododnik (H) mogu imati
tetno dejstvo.
4

 Do poslednjih nekoliko decenija elik se

proizvodio u visokim pedima po SimensMartinovom postupku, dok se danas uz
pomod novih tehnologija proizvodi u Linz
Donawitz konverterima uz uduvavanje istog
kiseonika, u Ultra High Power (UHP)
elektrinim pedima, visokim pedima sa
elektrinim lukom (The Electrical Arc Furnace
(EAF)), topionikim pedima sa istim
kiseonikom i sl.

 Iz pedi ili konvertora se elik izdvaja u lonce iz

kojih dalje ide u kalupe ili kokile. Tu se
formiraju poluproizvodi koji se nazivaju ingoti,
slabovi, gredice, ipke ili blumovi, a u
zavisnosti od dimenzija i oblika kalupa.
Daljom preradom deformacijom (valjanjevrude i hladno, kovanje, presovanje,
izvlaenje) se dobijaju gotovi proizvodi.

 Od hemijskog sastava elinog proizvoda

zavise i njegove osobine. Za elik kao
graevinski materijal najbitnije su njegove
mehanike osobine koje su vane za
dimenzionisanje i nosivost, zatim tehnoloke
osobine, kao to su zavarljivost, otpornost
prema prslinama i krtom lomu i sposobnost
oblikovanja.

ematski prikaz proizvodnje elika

8

2. VRSTE ELINIH PROIZVODA

A. VRUDE VALJANI PROIZVODI

tapovi
pljosnati elik debljine od 3 do 100 mm, irine 8-150 mm i duine
3-15m SRPS C.B3.025.
univerzalni, iroki pljosnati elik debljine od 5 do 40 mm, irine
151-1110 mm i duine 3-12m, SRPS C.B3.030.
ugaonici, ravnokraki i raznokraki, SRPS EN 10056-1 i SRPS EN
10056-2.
Tprofili DIN 1024 i Z profili DIN 1037.
mali I i U profili do 80 mm visine, po SRPS EN 10034 i SRPS EN
10024.
kruni elik, prenika 6-300 mm, duine 3-15 m SRPS C.B3.021.
kvadratni elik, sa zaobljenim ivicama, dimenzija 8-125 mm, l= 315 m SRPS C.B3.024.
estougaoni elik dimenzija 10-80 mm, l= 3-4 (8 po zahtevu) SRPS
C.B3.026.
9

 limovi
fini limovi, debljine od 0,4 do do
2,75 mm, dimenzija 1x2,
1x3,4x6m,...- SRPS EN 10029 i
SRPS EN 10051.
srednji limovi, debljine od 3mm
do 4,75 mm, dimenzija 1x2,
1x3,4x6m,... - SRPS EN 10029 i
SRPS EN 10051.
grubi limovi, debljine od 5mm
do 60 mm, dimenzija 1x2,
1x3,4x6m,... - SRPS EN 10029 i
SRPS EN 10051.
rebrasti limovi u vidu romba ili
suze, debljina 2,5 do 10 mm,
dimenzija od 800mm do 1400
mm - DIN 59220.

10

 profilisani nosai
U i I preko 80 mm visine - SRPS EN 10034 i SRPS EN 10024,
SRPS C.B3.141, DIN 1025 i DIN 1026
IP DIN 1025
IPE DIN 1025
IPEO
IFB
SFB
HEA (IPB1) DIN 1025
HEM (IPB) DIN 1025
HEM (IPBv) DIN 1025
HD
HE/HL
HD

11

 uplji profili
krune bezavne cevi SRPR EN 10220
kvadratne bezavne cevi SRPS EN 10305-5 i SRPS EN 10219-2
pravougaone bezavne cevi SRPS EN 10305-5 i SRPS EN
10219-2

B. HLADNO OBLIKOVANI PROIZVODI

otvoreni profili - SRPS C.B5.213
uplji profili - SRPS C.B5.213
profilisani limovi SRPS EN 10130
ravni limovi SRPS EN 10130 i SRPS EN 10140

12

C.PROIZVODI ZA SPECIFINU NAMENU

sadasti profili
automatski zavareni profili
uad
kablovi
istegnuti metal
reetkasta gazita

13

D. MATERIJAL ZA
SPAJANJE
zakivci
zavrtnjevi
navrtke
podloke
elektrode za
zavarivanje
ice za zavarivanje

14

15

3. ELIK KROZ KONSTRUKCIONU ANALIZU

ekonominost
brzina gradnje
mogu da prime i prenesu velika opteredenja,
podnosedi velike raspone bez potrebe za
meustubovima
lake, pratedi odnos teine prema rasponu,
podnose i tee uslove fundiranja
prostor u tavanicama je esto ispunjen
instalacijama, uspeno reavanje enterijera.
16

 vreme izgradnje je krade u odnosu na

betonske konstrukcije (oplata, armatura,
pravljenje i nalivanje betona, nega, demontaa
oplate...)
rad u svim vremenskim uslovima koje
omogudavaju zatideni uslovi u radionicama za
izradu konstrukcije
mogudnost demontae celokupne konstrukcije
kada za njom prestane potreba

17

4. SPOJNA SREDSTVA
4.1. Zakivci: vrste, konstrukcija i nain izrade
Danas - samo za rekonstrukciju i ojaanje
postojedih konstrukcija izraenih zakivcima
U XIX i poetkom XX veka bili gotovo
nezamenljivi.
Izraivali su se prvo od ilavog toljenog
gvoa, a zatim i od elika sa zateznom
vrstodom fu=300-400 MPa, fu=380-470 MPa ili
fu=440-540 MPa.
18

 Kod svakog zakivka se razlikuje gotova glava,

vrat i zavrna glava.
Prema nainu izrade se razlikuju:
zakivci sa punom ili polukrunom glavom SRPS
M.B3.021
zakivci sa poluuputenom glavom
zakivci sa uputemom glavom - SRPS M.B3.022

19

Polukruni zakivci (mere u mm)

Prenik rupe zakivka

11

14

17

20

23

26

29

Prenik glave zakivka D

16

21

26

30

35

40

45

Visina glave zakivka K

6.5

8.5

10

12

14

16

18

11

13.5

15.5

18

20.5

23

55

75

90

115

135

150

Oznaka
planovima

u
u horizontalnoj
projekciji

u
vertikalnoj
projekciji

Poluprenik krivine glave zakivka

Krajnja duina zakivka

Obeleavanje zakivaka

20

Poluuputeni zakivci (mere u mm)

Prenik rupe zakivka

11

14

17

20

23

26

29

Oznake u planovima
gornja glava
poluuputena

donja glava
poluuputena
Prenik glave zakivka D
Visina konusa K
Ugao

15.4

21

27

30

35

39.5

39.5

3.5

9.5

11

12.5

14

75

75

75

60

60

60

45

11

13.5

15.5

18

20.5

23

55

75

90

115

135

150

Poluprenik krivine glave zakivka

Krajnja duina zakivka

Obeleavanje zakivaka

21

Uputeni zakivci (mere u mm)

Prenik rupe zakivka

11

14

17

20

23

26

29

Oznake u planovima
gornja glava
poluuputena

donja glava
uputena
Prenik glave zakivka D
Visina konusa K
Ugao

15.4

21

27

30

35

39.5

39.5

3.5

9.5

11

12.5

14

75

75

75

60

60

60

45

11

13.5

15.5

18

20.5

23

55

75

90

115

135

150

Poluprenik krivine glave zakivka

Krajnja duina zakivka

Obeleavanje zakivaka
22

 Zakivci se zakivaju u usijanom stanju. Ugrauju

se u prethodno izbuene rupe uz pomod
ekida ili prese za zakivanje. Presa vri pritisak
na glavu i vrat zakivka, dok se ne ispuni rupa u
spoju, a zatim se oblikuje druga glava. Ne vri
se zakivanje u tzv. plavom usijanju, jer tada
zakivak moe da prsne.
U vezi sa zakivcima treba poznavati:
uticaj veliine prenika zakivka
uticaj naina rasporeda zakivka
uticaj trenja na mod noenja zakivka
23

 Pri raunanju zakivaka u vezi potrebno je:

rasporediti zakivke tako da budu podjednako
opteredeni
pretpostaviti da su pritisak po omotau rupe i
napon smicanja u vratu zakivka konstantne
veliine
rasporediti zakivke tako da se tap koji se vezuje u
svom preseku najmanje slabi.

Podela sile meu zakivcima nikad nije jednaka,

ali se radi lake raunice, takva pretpostavka
uvodi u proraun.
24

 Nosivost zakivaka u smiudem spoju:

F, dop. = min. {F, Fb}
gde su:
F- nosivost na smicanje
Fb- nosivost po omotau rupe
Nosivost na smicanje

F= m A,1 dop. =

d 02
dop
4

gde su
m-senost, m=1 za dva elementa u vezi, m=2 za tri
elementa u vezi,...
A,1- prenik vrata zakivka
do- prenik rupe za zakivak
25

 Nosivost po omotau rupe

Fb= min Ab b,dop.= min t d0 b,dop.
gde su
min Ab min {Ab1, Ab,2}
min t - min t1
za jednoseni zakivak

t2

min t - min t1 t3 za dvoseni zakivak

t2

26

 Broj raznih zakivaka po veliini prenika, u

jednoj konstrukciji, iz praktinih razloga, treba
da bude to manji.
Preko tri razne debljine zakivaka u jednoj
konstrukciji treba izbegavati.
Minimalno odstojanje zakivaka od kraja
konstruktivnog dela u pravcu sile treba da
iznosi e1=2d, normalno na pravac sile e2=1,5d,
dok je minimalno meusobno rastojanje e=
3d.
27

4.2. Zavrtnjevi: vrste, konstrukcija i nain izrade

Prema arheolokim nalazima, prvi zavrtnjevi su bili
korideni za spajanje delova pumpe za navodnjavanje
Visedih vrtova Vavilona u VII veku pre nove ere.
Gvozdeni zavrtnjevi se u Evropi koriste od XV veka, kada
liveno gvoe poinje da se upotrebljava za izradu
topova.
U XIX veku u upotrebi su bili zavrtnjevi sa prorezom,
zavrtnjevi sa kvadratnom glavom i zavrtnjevi sa
estougaonom glavom.
Potiskuju ih zakivci koji su imali jednostavniju mainsku
izradu, meutim kada se poetkom XX veka znatno
pojednostavljuje proces izrade zavrtnjeva (zavrtanj sa
estougaonom glavom koji se i danas koristi u
graevinarstvu-imbus pojavio se 1911. godine), oni
ponovo preuzimaju primat i postaju nezamenljivo
sredstvo za izradu montanih nastavaka i veza.
28

 Za razliku od zakivaka, za iju upotrebu je neophodno

prisustvo presa i visoke temperature, kao i
kvalifikovana radna snaga, zavrtnjevi se ugrauju vrlo
jednostavno zavrtanjem odgovarajudeg kljua-zavijaa.
Od svih spojnih sredstava, jedino zavrtnjevi ne zavise
od temperaure na ugradnji.
Za nesmetan rad u vezi, uz zavrtanj je obavezno dodati
estougaonu navrtku sa navojem na unutranoj strani
otvora i podloku.
SRPS ISO 898-1 definie zavrtnjeve (vijke) sa utvrenim
osobinama za nosede eline konstrukcije.
Geometrijske mere su definisane u SRPS ISO 40144016.
Navrtke se definiu standardima SRPS ISO 4034 i SRPS
ISO 4032, a podloke SRPS M.B2.015.
29

M12

M14

M16

M18

M20

M22

M24

M27

M30

30

34

38

42

46

50

54

60

66

40

44

48

52

56

60

66

69

73

79

M33

M36

72

78

84

85

91

97

emin.

19,85

22,78

26,17

29,56

32,95

37,29

39,55

45,20

50,85

55,37

60,79

4,94

5,85

6,48

7,42

8,12

9,17

9,87

11,27

12,36

13,97

15,02

l
55
60

65
70
80
90
100
110
120

130
140
150
160
180
200
220
240
260
280
300
320
340
360

Dimenzije zavrtnjeva
30

 Oznaka zavrtnja je Mxd, gde je d-prenik

zavrtnja, odnosno prenik njegovog tela na
mestu spoja.
Navoj treba da ostane izvan paketa koji se
spaja, to mu omogudava podloka - matica.
Vedina zavrtnjeva ima desni navoj, ako je iz
nekog razloga neophodno da zavrtanj ima levi
navoj, na njemu se to posebno naznai.

31

 U proraun se ulazi sa pretpostavljenim

prenikom zavrtnja, a onda se proverava
njegova nosivost. Ovaj prenik se moe dobiti
iz empirijskog obrasca:
d

5ts,min 0, 2 cm

gde je ts,min debljina spoljnih elemenata u spoju.

Za prenos sile smicanja, istovetno kao i kod
zakivaka, neophodno je da zavrtnjevi budu
napregnuti na smicanje i po omotau rupe.

32

 Razlikuju se dva tipa zavrtnja:

zavrtnji sa tanim naleganjem, upasovani ili
obraeni zavrtnjevi
zavrtnji bez tanog naleganja, neupasovani ili
neobraeni zavrtnjevi

Npr., za zavrtanj Mx16:

obraeni zavrtanj ima: nominalni prenik tela 16
mm, prenik za proraun 17 mm, a prenik rupe
17 mm;
neobraeni zavrtanj ima: nominalni prenik tela
16 mm, prenik za proraun 16 mm, a prenik
rupe 17 mm;
33

M12

M16

M20

M22

M24

M27

M30

M33

PRECNIK STABLA
NEOBRADJENOG
ZAVRTNJA

12

16

20

22

24

27

30

33

PRECNIK STABLA
OBRADJENOG ZAVRTNJA

13

17

21

23

25

28

31

34

4.6
4.8
5.6
5.8
6.8
8.8
10.9

27

30

33

27

30

33

27

30

33

27

30

33

30

33

30

33

NEOBRADJENI
ZAVRTANJ

OBRADJENI
ZAVRTANJ

BEZ SILE PRITEZANJA

NEOBRADJENI
ZAVRTANJ

OBRADJENI
ZAVRTANJ

10.9
SA PUNOM SILOM PRITEZANJA

KLASE CVRSTOCE

OSNOVNA
OZNAKA

NEOBRADJENI
ZAVRTANJ

OBRADJENI
ZAVRTANJ

Oznaavanje zavrtnjeva u tehnikoj dokumentaciji

34

 Klase vrstode u svojim brojanim oznakama kriju

vrednosti vrstode na zatezanje i granice razvlaenja.
To su mehanike karakteristike elika koje su jako bitne
za njegovo ponaanje pod dejstvom opteredenja.
Oznaavanje klase vrstode vri se sa dve brojane
oznake odvojene takom. Prva brojana oznaka
predstavlja 1/100 vrednosti vrstode na zatezanje u
MPa, dok je druga desetostruki odnos nazivne granice
razvlaenja i vrstode na zatezanje.
Granica razvlaenja je granina vrednost napona
prema kojoj se vri dimenzionisanje i oznaava se sa fy.
vrstoa na zatezanje je otpor koji materijal prua pri
opteredenju zatezanjem i obeleava se sa fu.
35

 Zavrtnjevima se ostvaruje takasto

diskontinualno spajanje elemenata u vezi.
Mogu se koristiti u spojevima opteredenim na
smicanje, na zatezanje, i za kombinovana
naprezanja. Ponekad je njihova uloga u vezi
isto konstruktivna, jer ne prenose nikakva
opteredenja.

36

Zavrtnjevi opteredeni na smicanje

Zavrtnjevi opteredeni na zatezanje

37

Zavrtnjevi opteredeni na smicanje (A) i kombinovano naprezanje (B)

38

 Nosivost zavrtnjeva na smicanje

Spojevi ostvareni zavrtnjevima mogu da budu
razliiti, prema nainu prenosa naprezanja u
vezi:
smiudi spojevi (SS)
smiudi spojevi sa tanim naleganjem (SST)

Sila se prenosi, kao i kod zakivaka, smicanjem i

pritiskom po omotau rupe.

39

 Za proraun se moraju uvesti neke

pretpostavke:
svi zavrtnjevi u vezi podjednako uestvuju u
prenoenju opteredenja, stim da je u pravcu
delovanja sile maksimalno 6 zavrtnja
pritisak po omotau rupe je konstantan
zanemaruje se savijanje i zatezanje u smiudim
spojevima

40

 Nosivost zavrtnjeva u smiudem spoju:

F, dop. = min. {F, Fb}
gde su:
F- nosivost na smicanje
Fb- nosivost po omotau rupe
Nosivost na smicanje

F= m A,1 dop. =

d 02
dop
4

gde su
m-senost, m=1 za dva elementa u vezi, m=2 za tri
elementa u vezi,...
A,1- prenik vrata zavrtnja
do- prenik rupe za zavrtanj, kod obraenih zavrtnjeva
d=do
41

 Nosivost po omotau rupe

Fb= min Ab b,dop.= min t d0 b,dop.
gde su
min Ab min {Ab1, Ab,2}
d- prenik rupe za zavrtanj, kod obraenih zavrtnjeva
d=do
min t - min

t1

t2

za jednoseni zavrtanj

t1 t3
min t - min
za dvoseni zavrtanj
t2

42

 Nosivost zavrtnjeva na zatezanje

Zavrtnjevi koji prenose zatezanje u vezi nalaze

se u zateudem spoju (ZS).
Njihova nosivost je istovetna bez obzira da li
se radi o zavrtnjevima sa tanim naleganjem ili
ne.
As

d 2 d3
4

43

 Nosivost zavrtnjeva u zateudem spoju:

Ft, dop. = As t,dop
gde su
Ft- nosivost na zatezanje
As- ispitni presek

44

Prenik zavrtnja
d
(mm)

Povrina poprenog preseka

A
(mm2)

Ispitni presek
As
(mm2)

50,3

36,6

10

78,5

58,0

12

113

84,3

14

154

115

16

201

157

18

254

192

20

314

245

22

380

303

24

452

353

27

573

459

30

707

561

Ispitni presek zavrtnja

45

 Nosivost zavrtnjeva na kombinovano naprezanje

V1

F , dop

N t ,1

Ft , dop

gde su:
V1- sila smicanja u posmatranom zavrtnju
Nt,1- sila zatezanja u pravcu posmatrane ose.

46

 Nosivost zavrtnjeva u dugim vezama

Kada je u vezi neophodno postaviti vie od 6
zavrtnjeva u jednom redu, neophodno je
izvriti redukciju nosivosti zavrtnjeva, odnosno
doputena nosivost zavrtnja, bez obzira na
naprezanje mnoi se sa redukcionim
koeficijentom , koji iznosi:
l 15d
1
200d
Koeficijent se nalazi u intervalu *0,75;1+.
47

 Minimalna rastojanja izmeu zavrtnjeva

48

 Minimalno rastojanje izmeu dva zavrtnja u

vezi e=3d, minimalno rastojanje izvinih
zavrtnjeva u pravcu delovanja sile e1= 2,5 d,
dok je minimalno rastojanje izmeu zavrtnjeva
u pravcu normalnom na pravac delovanja sile
e2=1,5d. Ovo rastojanje je definisano u SRPS
U.E7.145.

49

 Kontrola napona u poprenim presecima

elemenata oslabljenim rupama
Kada se osnovni materijal bui za formiranje
rupa za prolaz spojnih sredstava, na mestima
oko rupa dolazi do znaajne promene
naponskog stanja, odnosno koncentracije
napona u delovima preseka uz rupe u
zategnutim elementima.

F
F

dop
Aneto
bt - nd o t
50

gde su
Aneto - neto povrina poprenog preseka
b - irina elementa
t - debljina elementa
n - broj rupa u posmatranom preseku.
Aneto je povrina poprenog preseka koja je
jednaka razlici bruto povrine poprenog
preseka i ukupne povrine poprenog preseka
rupa.
I -I
Aneto bt - nd 0 t b - nd 0 t

51

Preseci u osnovnom materijalu koji su

oslabljeni rupama

52

I -I
Aneto
bt - 2d 0 t b - 2d 0 t
II - II
Aneto
(2e2 2 s e) - 4d 0 t 2e2 2 s e - 4d 0 t

nuk - cuk
6-0
Nt
Nt
Nt

nuk
6

n - cuk
6-0
N tII - II N t uk

N
Nt

nuk
6

N tI - I

gde su
nuk- ukupni potreban broj spojnih sredstava za nosivost spoja
cuk- broj spojnih sredstava ispred posmatranog preseka

53

0-0
Aneto
Abruto
OPASNI NETO PRESECI ZA
ELEMENT KOJI SE SPAJA

I -I
Aneto
bt - 2d 0 t b - 2d 0 t

OPASNI NETO PRESEK ZA

PODVEZICE

II

II - II
Aneto
bt - 3d o t b - 3d 0t

III

N t0-0 N t
P

II

III

n -c
9-0
N tI - I N t uk uk N t
Nt
n
9

uk

n -c
9-2 7
N tII - II N t uk uk N t
9 Nt
n
9

uk

Nt
0-0
Abruto

I -I

II - II

Nt
b - 2d 0 t

7
Nt
9

b - 3d0 t

54

2
1
2

Nt

9/9

9/9

2/9

5/9

7/9

4/9

5/9

4/9

2/9

7/9

2
1

TOK SILE
ZATEZANJA U VEZI

9/9

55

 Ukoliko naponi na mestu opasnih preseka prekorauju

vrednosti doputenih napona potrebno je izvriti
ojaanje osnovnog elementa/podvezice na mestu
nastavka. To se postie povedanjem debljine lima (t) ili
njegove irine (b).

Kada se spajaju elementi opteredeni silom pritiska, ne

raunaju se slabljenja rupama, ved se u proraun ulazi
sa bruto povrinama poprenih preseka.

56